Diagnozapsychologiczna

PodejÊcie

iloÊciowe

i jakoÊciowe

W∏adys∏aw Jacek Paluchowski

Wydawnictwo NaukoweSCHOLAR

horpol at amu.edu.pl

Diagnozapsychologiczna

PodejÊcie iloÊciowe

i jakoÊciowe

Redaktor: Magdalena Pluta

Korekta: Zespó∏

Projekt ok∏adki: Katarzyna Juras

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2001, 2006

ISBN: 83-7383-220-3

ISBN: 978-83-7383-220-6

Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Spó∏ka z o.o.ul. Krakowskie PrzedmieÊcie 62, 00-322 Warszawatel./fax: 022 828 95 63, 022 828 93 91, 022 826 59 21dzia∏ handlowy: jw. wew. 105 lub 108; 022 635 74 01 wew. 219 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.plwww.scholar.com.pl

Sprzeda˝ wysy∏kowà dla odbiorców indywidualnych prowadziKsi´garnia Naukowa RESURSAul. Krakowskie PrzedmieÊcie 62, 00-322 Warszawatel./fax: 022 828 18 16e-mail: info@resursa.com.plwww.resursa.com.pl

Wydanie drugieSk∏ad i ∏amanie: WN „Scholar” (¸ukasz Moczarski)

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych, ̧ ódê

Spis treÊci

Wst´p. Jakim zagadnieniom poÊwi´cona jest ta ksià˝ka . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdzia∏ 1. Diagnozowanie jako umiej´tnoÊç praktyczna i obszar zainteresowania nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.1. Diagnozowanie jako umiej´tnoÊç praktyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141.1.1. Badania podstawowe a badania stosowane . . . . . . . . . . . . . . . 181.1.2. Metody iloÊciowe i jakoÊciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Blok rozszerzajàcy 1.1.1.• Modele wspó∏pracy psychologów i psychiatrów

wg Obuchowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22• Modele wspó∏pracy psychologów praktyków

i teoretyków wg Brzeziƒskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22• Modele odpowiadania psychologów diagnostów

na wyzwania praktyki wg Kelly’ego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.2. Poj´cie i przedmiot diagnozowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.2.1. Diagnoza a wyjaÊnianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281.2.2. Diagnoza a prognozowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Blok rozszerzajàcy 1.2.1. Miary nieinwazyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Blok rozszerzajàcy 1.2.2. Asymetria relacji: badania naukowe

i praktyka psychologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Podstawowe poj´cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Rozdzia∏ 2. Poj´cie diagnozy w psychologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372.1. Sposoby ujmowania procesu diagnozowania w psychologii . . . . . . . 382.2. Diagnostyka tradycyjna a diagnostyka behawioralna . . . . . . . . . . . . 402.3. Personologiczna koncepcja diagnozowania i poj´cie

cechy psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.3.1. Sposoby ujmowania dyspozycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452.3.2. Koncepcja cz´stoÊci aktów dzia∏ania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472.3.3. Czy cechy osobowoÊci istniejà? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.4. Diagnoza a terapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.4.1. Zwiàzek diagnozy i terapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2.5. Nowe wyzwanie – mo˝liwoÊci i konsekwencje wykorzystywania komputerów w diagnostyce psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Podstawowe poj´cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5

Rozdzia∏ 3. Diagnozowanie – faza prediagnostyczna, badania i wst´pnych decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

3.1. Faza prediagnostyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723.1.1. Testy psychologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Blok rozszerzajàcy 3.1.1. Wiedza i umys∏ diagnosty . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.2. Faza badania i wst´pnych decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

3.2.1. Osoba badana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853.2.2. Badajàcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893.2.3. Poj´cie normy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953.2.4. Badanie jako komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Blok rozszerzajàcy 3.2.1. Wyodr´bnianie zachowaƒ testowych na przyk∏adzie techniki Rorschacha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Blok rozszerzajàcy 3.2.2. Klasyfikacja zachowaƒ testowych na przyk∏adzie techniki Rorschacha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Blok rozszerzajàcy 3.2.3. Klasyfikacja zachowaƒ testowych na przyk∏adzie kwestionariusza MMPI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Blok rozszerzajàcy 3.2.4.• Norma statystyczna i jej konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110• Próba normalizacyjna a pacjenci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Podstawowe poj´cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Rozdzia∏ 4. Diagnozowanie – opis i interpretacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.1. IloÊciowy opis zachowaƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.2. JakoÊciowy opis zachowaƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1184.3. Opis a interpretacja zachowaƒ testowych i pozatestowych . . . . . . . . 122Blok rozszerzajàcy 4.3.1.

• Znaczenia interpretacyjne, skupione wokó∏ skal MMPI . . . . . . . . 125• Znaczenia interpretacyjne wybranych skal klinicznych

(6 i 9) w obszarze patologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125• Znaczenia interpretacyjne wybranych skal klinicznych

(4 i 0) w obszarze normy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Blok rozszerzajàcy 4.3.2.

• Przyk∏ad regu∏ klasyfikowania profili MMPI wg systemu Gilberstadta i Dukera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

• Typ 2-7-4 (3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Blok rozszerzajàcy 4.3.3. Diagnozowanie w modelu aktuarialnym . . . . . 1304.4. Zachowania testowe i rzeczywiste (pozatestowe)

jako przedmiot interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1334.4.1. Zachowania testowe jako przedmiot interpretacji . . . . . . . . . . 1344.4.2. Zachowania pozatestowe jako przedmiot interpretacji . . . . . . 140

4.5. WyjaÊnianie psychologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1434.6. Sposoby interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1476

Blok rozszerzajàcy 4.6.1. Schemat interpretacji wielowymiarowych inwentarzy osobowoÊci na przyk∏adzie MMPI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

4.7. TrafnoÊç interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Podstawowe poj´cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Rozdzia∏ 5. Diagnozowanie – formu∏owanie zaleceƒ i interwencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

5.1. Etap formu∏owania zaleceƒ interwencyjnych i komunikatów (planu interwencji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

5.2. Interwencja i jej formy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1645.2.1. Selekcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.2.2. Komunikowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1695.2.3. Modyfikacja osób i jej specyfika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

5.3. Iteracyjny charakter diagnozowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Podstawowe poj´cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Rozdzia∏ 6. Kszta∏towanie i kszta∏cenie diagnostów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1826.1. Problemy etyczne zwiàzane z diagnozowaniem . . . . . . . . . . . . . . . . . 1826.2. Problemy zwiàzane z komercjalizacjà

diagnostyki psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1866.3. Problemy nauczania diagnozowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Podstawowe poj´cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

7

Spis rysunków

Rysunek 1. ̧ aƒcuch informacyjno-komunikacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Rysunek 2. Analiza u˝ytecznoÊci informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Rysunek 3. Statystyczne znaczenie wyniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Rysunek 4. Dane psychologiczne i ich przetwarzanie . . . . . . . . . . . . . . . . 133Rysunek 5. Prognozowanie diagnostyczne i jego formy . . . . . . . . . . . . . . 163Rysunek 6. Schemat przebiegu procesu diagnozowania . . . . . . . . . . . . . . 180

8

WST¢P

JAKIM ZAGADNIENIOM

POÂWI¢CONA JEST TA KSIÑ˚KA

Diagnozowanie i wydawanie opartych na diagnozach zaleceƒ jest bodajczy nie najwa˝niejszym elementem pracy psychologów wielu specjalnoÊci.Mo˝na wyró˝niç trzy g∏ówne obszary problemowe diagnozowania: obszaridentyfikacji albo badania, obszar decyzji i obszar dzia∏ania polegajàcy naprzybli˝aniu pierwszego do drugiego. NajproÊciej rzecz ujmujàc diagnozowa-nie ma odpowiedzieç na pytania: „jak jest?”, „dlaczego tak w∏aÊnie jest?”,„dlaczego b´dzie tak, a nie inaczej?” oraz „co zrobiç, by uzyskaç po˝àdanystan?”. Diagnoza psychologiczna ju˝ dawno przesta∏a oznaczaç jedynie okreÊ-lanie zaburzeƒ i znajdowanie czynników wyjaÊniajàcych defekty funkcjonowa-nia. Psychologowie diagnozujà (Kaminski, 1976, s. 47–48) mi´dzy innymiuczniów i doros∏e osoby uczàce si´ (we wspó∏pracy z pedagogami), osobyzastanawiajàce si´ nad wyborem zawodu, starajàce si´ o prac ,́ pracowników– zarówno na najwy˝szych, jak i najni˝szych szczeblach, a tak˝e takich pra-cowników, którym stawia si´ specyficzne wymagania (piloci), ˝o∏nierzy, spor-towców, konsumentów, wyborców, osoby ze specyficznymi dysfunkcjami, oso-by chore, osoby podczas terapii, a tak˝e architektur ,́ miejsca pracy,organizacje czy te˝ szko∏y i uczelnie.

Analizujàc proces diagnozowania, mo˝na postrzegaç go z ró˝nych per-spektyw: z perspektywy za∏o˝eƒ ogólnych, pod kàtem sposobu wyjaÊniania,lub ze wzgl´du na przedmiot diagnoz. Przez diagnoz´ rozumieç mo˝na alboefekt (wynik) pewnego post´powania (diagnostycznego), albo proces (diagno-zowanie), który ma doprowadziç do okreÊlonego efektu. Przyjmuj´ ten drugipunkt widzenia i staram si´ u˝ywaç w zwiàzku z tym terminu „diagnozo-wanie”, jednak niekiedy – ze wzgl´dów stylistycznych – pos∏uguj´ si´ obomaterminami zamiennie. Generalnie, wsz´dzie mam na myÊli post´powanie dia-gnostyczne (diagnozowanie, odpowiednik angielskiego terminu assessment),chyba ̋ e co innego jest wyraênie zaznaczone.

Podstawy i zasady post´powania diagnostycznego sà ju˝ przedmiotem sys-tematycznego wyk∏adu podczas studiów, ale ciàgle jeszcze zainteresowanychodsy∏a si´ do psychologów praktyków, którzy nabyli umiej´tnoÊci diagnozo-wania dzi´ki tzw. doÊwiadczeniu klinicznemu. Niestety – doÊwiadczenie torzadko ma charakter dyskursywny i zbyt cz´sto oparte jest na intuicyjnym pa- 9

radygmacie don’t-ask-me-how-I-know-this („nie pytaj mnie, skàd to wiem”)– jak nazwa∏ go Robert R. Holt (1948). Post´powanie diagnostyczne nabierawi´c charakteru wiedzy tajemnej, dost´pnej dla wybranych.

Szczególnie w psychologii klinicznej i powiàzanej z nià psychologii osobo-woÊci umiej´tnoÊç trafnego diagnozowania jest czynnikiem wyznaczajàcymkompetencje i pozycj´ zawodowà psychologów. Specyfika rozwoju psychologiiklinicznej polega∏a na tym, ˝e gdy wdar∏a si´ ona do klinik psychiatrycznych,jej przedstawiciele musieli walczyç z psychiatrami o swoje tam miejsce. Prze-trwanie zapewni∏y im g∏ównie testy – to psychologowie potrafili je stosowaçi czyniç u˝ytek z ich wyników. Nie zachwia∏o to oczywiÊcie dominacji lekarzyi w efekcie tej rywalizacji psychologowie mogli testowaç (diagnozowaç), ale te˝ograniczaç si´ tylko do tego (por. KoÊcielska, 1986, s. 3–5) – pe∏nili wi´c funk-cje laborantów czy techników. Wywo∏a∏o to nast´pnà faz´ walki o zawodowàto˝samoÊç – o prawo do prowadzenia terapii (a dok∏adniej: PSYCHOterapii).I ta faza zakoƒczy∏a si´ wygranà psychologów – dziÊ sà oni nie tylko pe∏no-prawnymi cz∏onkami teamów terapeutycznych, ale tak˝e sami tworzà takie ze-spo∏y, obywajàc si´ bez psychiatrów; ubocznym skutkiem tego jest zarównopoczucie wy˝szoÊci psychologa terapeuty (zwyci´skiego wojownika) nad psy-chologiem diagnostà (zniewolonym wyrobnikiem), jak i skojarzenie testówz koniecznoÊcià podporzàdkowania si´ i/lub utratà autonomii.

Ta cz´Êç zawodowej dzia∏alnoÊci psychologów, która wià˝e si´ ze stosowa-niem testów narusza wi´c dziÊ – dla co najmniej cz´Êci z nich – poczucie kom-petencji i szacunku do swej profesji. Stàd wiele zachowaƒ wobec testów daje si´klasyfikowaç jako patologiczne formy rozwiàzywania konfliktu to˝samoÊci(Smith i Allen, 1984, s. 52; por. te˝ rozwój zawodowej to˝samoÊci w Brzeziƒskai Appelt, 2000): unikanie wspó∏pracy z psychiatrami, unikanie badaƒ testo-wych a˝ do negowania sensu badaƒ diagnostycznych w ogóle, zajmowanie si´wy∏àcznie psychoterapià, jej uczeniem i nadzorem praktyki jej adeptów, za-st´pcze atakowanie psychologów diagnostów zamiast stawiania czo∏a prze-szkodom w pracy, brak osobistego zaanga˝owania w post´powanie diagno-styczne, brak dokszta∏cania si´ w tym zakresie i wykonywanie badaƒ namo˝liwie najni˝szym, a dajàcym si´ jeszcze zaakceptowaç poziomie (np. do-starczanie wyników zlecajàcemu badanie testowe, by sam je sobie zinterpreto-wa∏). Inna sprawa, ˝e niekiedy diagnozowanie (testowanie) staje si´ dla osóbz poczuciem niskiej kompetencji substytutem umiej´tnoÊci nawiàzywania kon-taktu z drugim cz∏owiekiem (K´piƒski, 1966, s. 76). Ta „biurokratyzacja” psy-chologii jest równie niebezpieczna jak ekspansywna szarlataneria, wspartaprzekonaniem o posiadaniu charyzmy. Ka˝da przesada jest groêna!

Jak mo˝na widzieç diagnozowanie jako przedmiot zawodu, a jak jako pro-blem nauki? Co jest przedmiotem diagnozowania psychologicznego? Jakie sàrelacje mi´dzy pomiarem a testowaniem? Jakie sà zwiàzki mi´dzy diagnozowa-niem a metodologià badaƒ iloÊciowych i jakoÊciowych? Jak ˝ycie weryfikujediagnozy psychologiczne? Jaka relacja ∏àczy diagnozowanie z wyjaÊnianiem10

WST¢P

i prognozowaniem? Czy i jakie istniejà zwiàzki mi´dzy diagnozà a terapià? Naczym polega charakterystyczny dla psychologii rodzaj wyjaÊniania – interpre-tacja? Jakie mo˝liwoÊci otwierajà si´ przed psychologiem, gdy podejmuje in-terwencj´? Diagnozowanie jest nie tylko czynnoÊcià poznawczà – jakie mo˝esprawiaç trudnoÊci emocjonalne i diagnoÊcie, i osobie badanej? Jakie problemyetyczne wià˝à si´ z diagnozowaniem? Czy i jak diagnozowania mo˝na si´ na-uczyç? Tym w∏aÊnie zagadnieniom poÊwi´cona jest ta ksià˝ka.

Stanowi ona autorskà propozycj´ uporzàdkowania ró˝nych podejÊç, sta-nowisk i tradycji odnoszàcych si´ do diagnozowania ludzi. Bazuje na mojejpracy Diagnozowanie osobowoÊci. Testowanie – interpretacja – interwencjaz 1991 roku. Od tego czasu na jej podstawie prowadzi∏em wyk∏ady poÊwi´conediagnozie w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewiczaw Poznaniu oraz Uniwersytetu Wroc∏awskiego. Studia nad tà problematykàoraz pytania studentów zadawane w trakcie wyk∏adów, a tak˝e osób, z który-mi wspólnie zaj´cia te przygotowywa∏em przyczyni∏y si´ do zmian merytorycz-nych, licznych rozszerzeƒ i do nowej formy prezentacji. Wszystkim im za todzi´kuj .́

Poznaƒ, 2001

11

JAKIM ZAGADNIENIOM POÂWI¢CONA JEST TA KSIÑ˚KA

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.