1

Dialog spo³eczny

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:201

2

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:202

3CENTRUM PARTNERSTWA SPO£ECZNEGO DIALOG

WARSZAWA 2007

Dialog spo³eczny

Najnowsze dyskusje i koncepcje

pod redakcj¹ Rafa³a Towalskiego

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:203

4

© Copyright by Centrum Partnerstwa Spo³ecznego DIALOG,Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007

Redakcja naukowa:Rafa³ Towalski

Opracowanie redakcyjne i korekta:Mariola Osajda-Matczak

Projekt ok³adki:Magdalena Wurst

ISBN 978-83-926203-0-3

Przygotowanie do druku:SUMUS; www.sumus.com.pl

Druk i oprawa:Argraf, sp. z o.o.

Centrum Partnerstwa Spo³ecznego DIALOGul. Limanowskiego 23, 02-943 Warszawa

sekretariat: tel. (+48 22) 380 50 50, fax: (+48 22) 380 50 52.e-mail: sekretariat@cpsdialog.plwww.cpsdialog.pl

Fundacja Instytut Spraw Publicznychul. Szpitalna 5 lok. 22, 00-031 Warszawatel. (+48 22) 556 42 60e-mail: isp@isp.org.plwww.isp.org.pl

Publikacja wspó³finansowana ze �rodków Unii Europejskiej w ramachEuropejskiego Funduszu Spo³ecznego � projekt �Dialog spo³eczny jakoplatforma terytorialnych paktów aktywizuj¹cych rynki pracy�

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:204

5

Spis tre�ci

Rafa³ Towalski: Wprowadzenie ................................................... 7Dialog spo³eczny to istotny element koncepcji europejskiego modelu spo-³ecznego. Niestety, w Polsce, podobnie jak w niektórych innych krajachcz³onkowskich Unii (zw³aszcza z by³ego bloku komunistycznego) nadalnie jest on doceniany. Tymczasem dialog spo³eczny stanowi nie tylko sk³ad-nik kultury politycznej ka¿dego demokratycznego pañstwa, ale tak¿e na-rzêdzie rozwi¹zywania problemów miêdzy partnerami spo³ecznymi re-prezentuj¹cymi ró¿ne interesy. Dotyczy to zarówno dialogu na poziomieeuropejskim, jak i w poszczególnych krajach. Dlatego tak wa¿na jest wie-dza o tym, czym jest dialog spo³eczny i jakie przynosi korzy�ci.

Rafa³ Towalski: Dialog spo³eczny � próba definicji .............. 13Zrozumienie, czym jest dialog spo³eczny, utrudnia z³o¿ono�æ jego defini-cji. Ró¿nice dotycz¹ przede wszystkim liczby stron zaanga¿owanychw dialog oraz jego zakresu. We wszystkich definicjach wystêpuj¹ jednakpewne wspólne elementy, stanowi¹ce o istocie dialogu spo³ecznego. S¹to: obecno�æ partnerów spo³ecznych jako stron dialogu, istotna rola pañ-stwa, zinstytucjonalizowany charakter dialogu (mniej lub bardziej) orazodniesienie do stosunków przemys³owych. W dialogu spo³ecznym wa¿-n¹ rolê odgrywaj¹: wymiana informacji, konsultacje oraz negocjacje, pro-wadz¹ce do konkretnych ustaleñ maj¹cych moc decyzyjn¹.

Jacek Sroka: Rola publicznych instytucji decyzyjnychw dialogu spo³ecznym ......................................................... 31Dialog spo³eczny wspó³tworzy stosunki przemys³owe i jest prowadzo-ny w ramach tych¿e stosunków, w których stronami s¹ zwi¹zki zawo-dowe, organizacje pracodawców oraz rz¹d i jego agendy. Rz¹d pe³ni tufunkcjê regulacyjn¹, legislacyjn¹ i pojednawcz¹. O�rodki w³adzy publicz-nej w ró¿nym zakresie ingeruj¹ w relacje miêdzy partnerami spo³eczny-mi. Z tego punktu widzenia mo¿na wyró¿niæ cztery g³ówne wzorceowych relacji: pluralistyczny, korporatystyczny, neoliberalny i etatystycz-ny. W Polsce dominuj¹cym rozwi¹zaniem s¹ korporatystyczne hybrydyi pozorny konsensualizm, pozorny, poniewa¿ nieznajduj¹cy odzwier-ciedlenia w praktyce politycznej.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:205

6

Tomasz Grzegorz Grosse: Dialog spo³eczny i obywatelskiw Unii Europejskiej ............................................................ 53W Unii Europejskiej dialog spo³eczny s³u¿y dostosowaniu gospodarkido wyzwañ zwi¹zanych z procesami integracji i globalizacji. Ma on rów-nie¿ na celu zwiêkszenie akceptacji dla dzia³añ administracyjnych,zw³aszcza w przypadku powa¿nych reform spo³eczno-gospodarczych.Europejski dialog obywatelski, rozumiany jako ró¿norodne formy konsul-tacji administracji brukselskiej z organizacjami spo³ecznymi i eksperckimi,jest mniej zinstytucjonalizowany ni¿ dialog spo³eczny. Stanowi te¿ s³abszynurt konsultacji spo³ecznych w UE, choæ niew¹tpliwie pe³ni istotn¹ funkcjêinformacyjn¹ i popularyzuj¹c¹ zamierzenia Komisji Europejskiej.

Jan Czarzasty: Decentralizacja negocjacji zbiorowychw Europie � przyczyny, nastêpstwa, wnioski ................. 75Na skutek procesu decentralizacji negocjacji zbiorowych maleje znaczenieuk³adów zbiorowych wy¿szego szczebla, ro�nie za� rola rokowañ na naj-ni¿szym poziomie. Elementy decentralizacji wystêpuj¹ we wszystkich kra-jach UE, choæ w ró¿nych formach i w ró¿nym natê¿eniu. Specyficznym przy-padkiem jest Francja, gdzie w odniesieniu do du¿ych przedsiêbiorstw mamiejsce decentralizacja, a w sektorze ma³ych i �rednich przedsiêbiorstw �centralizacja. Wobec zjawiska decentralizacji negocjacji zbiorowych najbar-dziej krytyczne pozostaj¹ zwi¹zki zawodowe, podkre�laj¹c, i¿ zjawisko todzia³a na korzy�æ pracodawców, a nie pracowników.

Rafa³ Towalski: Podsumowanie ................................................. 99Termin �dialog spo³eczny� sta³ siê bardzo modny, a swoj¹ popularno�æzawdziêcza przede wszystkim zawartej w nim idei. Jest to wspieraniepartnerstwa, redukowanie konfliktów spo³ecznych i uspo³ecznienie pro-cesu podejmowania decyzji. Dialog spo³eczny z udzia³em pañstwa okre-�la siê mianem zharmonizowanego dzia³ania trójstronnego. W relacjachtrójstronnych ma miejsce swoista wymiana �us³ug�. Pañstwo wspieradialog swoim autorytetem, a partnerzy spo³eczni gwarantuj¹ w zamianutrzymanie ³adu spo³ecznego oraz wsparcie nie zawsze popularnych de-cyzji politycznych.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:206

7

Rafa³ Towalski

WprowadzenieKiedy podczas zajêæ na temat stosunków pracy w Unii Euro-pejskiej ze studentami pi¹tego roku Szko³y G³ównej Handlo-wej, wspomnia³em o koncepcji dialogu spo³ecznego, ich reak-cj¹ by³o zdziwienie pomieszane z lekkim politowaniem. Dlanich dialog spo³eczny to ozdobnik, który oprócz pozytywne-go odbioru w opinii publicznej nie ma wiêkszego praktyczne-go zastosowania w �wiecie wolnego rynku i bezwzglêdnejkonkurencji. Je�li porównamy prowadzenie dzia³alno�ci go-spodarczej do jazdy figurowej na lodzie, to mo¿emy stwier-dziæ, ¿e element dialogu spo³ecznego oceniany jest co najwy-¿ej w kategoriach wra¿eñ artystycznych. Tymczasem wewspó³czesnym �wiecie najbardziej licz¹ siê oceny techniczne,promuj¹ce efektywno�æ i wynik finansowy.

Tak¹ filozofiê wyznaje równie¿ zdecydowana wiêkszo�æpracodawców, co potwierdzaj¹ m.in. badania prof. JuliuszaGardawskiego, przeprowadzone na pocz¹tku obecnej dekady,dotycz¹ce stosunku polskich przedsiêbiorców do partycypa-cji pracowniczej, której elementem jest dialog spo³eczny. Otó¿wykazywali siê oni du¿¹ wstrzemiê�liwo�ci¹ w ocenach rolipartycypacji � akceptowa³ j¹ jedynie co szósty w³a�ciciel przed-siêbiorstwa1. Bardzo niewielu przedsiêbiorców uznawa³o, ¿eich pracownicy maj¹ znacz¹cy wp³yw na sprawy firmy, a je¿e-li w ogóle ten wp³yw dostrzegano, to w wymiarze �rednim.Przedsiêbiorcy zdawali siê byæ niechêtni reprezentacji pracow-niczej na poziomie przedsiêbiorstwa, co dotyczy³o przedewszystkim zwi¹zków zawodowych. Jeden z przedsiêbiorcówzapytany o zwi¹zki zawodowe odpowiedzia³, ¿e najlepszym

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:207

8

zwi¹zkiem zawodowym jest on sam, drzwi do jego gabinetus¹ za� zawsze otwarte i ka¿dy mo¿e przyj�æ ze swoj¹ spraw¹2.

Przyk³ad ten jest odzwierciedleniem mentalno�ci sporejczê�ci pracodawców, zw³aszcza ma³ych firm, które stanowi¹istotny segment naszej gospodarki. Oznacza to, ¿e zdecydo-wana wiêkszo�æ pracobiorców pozbawiona jest jakiejkolwiekformy reprezentacji oraz uczestnictwa w dialogu, a próby roz-szerzenia praktyk dialogu na to �rodowisko napotykaj¹ du¿yopór ze strony w³a�cicieli. Opór ten ma kilka �róde³, w�ródktórych najistotniejszym jest zapewne niewiedza na temat tego,czym jest dialog spo³eczny i jakie korzy�ci p³yn¹ z jego pro-wadzenia.

Na szczê�cie koncepcja dialogu spo³ecznego ma wieluzwolenników, którzy widz¹ w nim wa¿ne narzêdzie godze-nia grup reprezentuj¹cych odmienne interesy. Dialog jako for-ma �gry� o interesy miêdzy rozmaitymi formacjami spo³ecz-nymi ma d³ug¹ tradycjê. Jak pisze prof. Juliusz Gardawski:��patrz¹c z dzisiejszej perspektywy, praktyka dialogu spo-³ecznego trwa w Europie Zachodniej przez ostatnie siedem-dziesi¹t lat, czy, jak w przypadku niektórych krajów skandy-nawskich, grubo ponad sto lat. Praktyka ta przechodzi³a ró¿nekoleje, jednak prowadzi³a do tak solidnej instytucjonalizacjidialogu, ¿e sta³ siê on sk³adnikiem kultury politycznej��3.Wiêkszo�æ badaczy zgadza siê co do jednego, ¿e dialog mo¿ebyæ narzêdziem ³¹czenia i godzenia interesów rozmaitychgrup spo³ecznych. Celem nadrzêdnym staje siê za� budowa³adu spo³eczno-gospodarczego, legitymizowanego przez jaknajszersze krêgi spo³eczeñstwa. Uwa¿a siê, ¿e w modeluspo³ecznym, którego �ród³em jest redystrybucja dochodów, uzy-skiwanie konsensusu stanowi podstawowy warunek jego sta-bilnego i pokojowego istnienia. Negocjowanie korzy�ci i ogra-niczeñ decyzji, a nawet strat, odnosi siê bezpo�rednio domechanizmów dialogu4 spo³ecznego5 i jest istotnym elemen-tem demokracji. Pañstwo w ustroju demokratycznym, które

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:208

9

chce samodzielnie prowadziæ politykê bez zaanga¿owaniapartnerów spo³ecznych, czêsto napotyka opór tych ostatnich.Miêdzy innymi dlatego dialog jako mechanizm anga¿owaniapartnerów spo³ecznych staje siê coraz bardziej popularny

Dialog spo³eczny rozumiany jest zarówno szeroko � jakosk³adnik kultury politycznej, jak i w¹sko � jako forma kontak-tów miêdzy partnerami spo³ecznymi w sferze stosunków pra-cy. W tym drugim znaczeniu definiowany jest jako idea poko-jowego rozwi¹zywania konfliktów w tym obszarze6.

Jak podkre�laj¹ badacze, wraz z rozwojem spo³eczeñstwapoprzemys³owego i zmianami w strukturze spo³ecznej, powy¿-sza w¹ska formu³a dialogu spo³ecznego okazywa³a siê zbytograniczona, aby móc regulowaæ coraz to nowe problemy spo-³eczne. Barbara G¹ciarz i W³odzimierz Pañków pisz¹: ��od-powiedzi¹ na to wyzwanie by³o upowszechnienie praktykidialogu na wszelkie struktury tzw. trzeciego sektora � zrze-szenia obywateli i instytucje samorz¹du terytorialnego, zawo-dowego i gospodarczego. [�] w sensie instytucjonalnym [dia-log] ulega dywersyfikacji na wiele ró¿norodnych struktur, którepo�rednicz¹ miêdzy rz¹dem i jego segmentami a odpowied-nimi strukturami spo³eczeñstwa obywatelskiego��7. W tensposób staje siê on metod¹ wzmacniania skuteczno�ci polity-ki pañstwa i radzenia sobie z u³omno�ciami standardowychmechanizmów demokracji parlamentarnej8. Zdaniem badaczy,takim organizacjom ³atwiej ni¿ biurokracji pañstwa reagowaæna wiele potrzeb spo³ecznych i stosowaæ nowe rozwi¹zania.Warto podkre�liæ, i¿ wiêksza elastyczno�æ oraz silne na ogó³zakorzenienie w spo³eczno�ciach lokalnych sprawiaj¹, ¿e ak-tywno�æ tych organizacji odpowiada zazwyczaj realnym pro-blemom spo³ecznym na poziomie lokalnym9. Dlatego istotnymnurtem tego dialogu s¹ konsultacje z organizacjami samorz¹-du terytorialnego. Rozwojem dialogu obywatelskiego zajmu-je siê w niniejszej publikacji Tomasz Grzegorz Grosse (Dialogspo³eczny i obywatelski w Unii Europejskiej).

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:209

10

W³¹czenie samorz¹dów terytorialnych, a wiêc swoistaucieczka od scentralizowanego i zbiurokratyzowanego pañ-stwa, mo¿e byæ równie¿ uznane za proces decentralizacji dia-logu spo³ecznego. Proces ten od d³u¿szego czasu obejmuje sferêstosunków pracy w wielu pañstwach europejskich. Jedni wi¹-¿¹ to z faktycznym wzmocnieniem pozycji przetargowej pra-codawców oraz swobod¹ wyboru krajowego prawa pracyprzez przedsiêbiorstwa10, inni za� z rozwojem spo³eczeñstwapostindustrialnego oraz ekspansj¹ tych form korporacji, którezwi¹zane s¹ z rewolucj¹ informatyczn¹ i nowymi technolo-giami11. Decentralizacji dialogu po�wiêcony jest tekst JanaCzarzastego � Decentralizacja negocjacji zbiorowych w Europie �przyczyny, nastêpstwa, wnioski.

W niniejszej publikacji odnotowujemy rozwój dialogu naszczeblu europejskim. Tu coraz wyra�niej daje siê zauwa¿yænapiêcie miêdzy procesem europeizacji mechanizmów dialo-gu a utrzymaniem specyfiki krajowych systemów dialogu.Dialog europejski jest prób¹ uzyskania lepszej równowagimiêdzy d¹¿eniem do konkurencyjno�ci unijnej gospodarki a tro-sk¹ o politykê spo³eczn¹ (spójno�æ spo³eczn¹). Dlatego dialogspo³eczny sta³ siê istotnym elementem koncepcji europejskie-go modelu spo³ecznego, opartego miêdzy innymi na tworze-niu prawa europejskiego w zakresie szeroko pojêtej ochronysocjalnej, obejmuj¹cej równie¿ stosunki pracy. Jak pisze TomaszG. Grosse ��zwolennicy tego modelu akceptowali powo³a-nie wspólnego rynku i integracji monetarnej jako jeden z eta-pów integracji europejskiej, po którym nast¹pi �ci�lejsza har-monizacja polityk spo³ecznych i praw pracowniczych��12.

Z drugiej strony dialog jest odpowiedzi¹ na procesy, które, zaprof. Jadwig¹ Staniszkis, nazwê indywidualizacj¹ i korekt¹ in-stytucji spo³ecznych i gospodarczych13. Polegaj¹ one na dosto-sowaniu regu³ unijnych do wymogów poszczególnych pañstw,z uwzglêdnieniem skali i charakteru problemów, z którymi siêone borykaj¹, w celu utrzymania systemowo�ci i racjonalno�ci.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2010

11

W niniejszym opracowaniu temat ten podj¹³ Jacek Sroka(Rola publicznych instytucji decyzyjnych w dialogu spo³ecznym).Autor opisuje wzajemne relacje miêdzy europeizacj¹ a syste-mami krajowymi, które stanowi¹ wa¿ny obszar dyskusji zwi¹-zanych z przysz³o�ci¹ dialogu spo³ecznego.

W pierwszej czê�ci naszego opracowania podejmujemypróbê przedstawienia terminologii z zakresu dialogu spo³ecz-nego, form dialogu, jego warunków oraz potencjalnych efek-tów. Ma to na celu stworzenie ram dla dalszych analiz, którekoncentruj¹ siê na zaprezentowaniu g³ównych w¹tków w dys-kusji wokó³ dialogu spo³ecznego. Dotyczy to przede wszyst-kim europeizacji dialogu, rozwoju nowych form, tj. dialoguobywatelskiego oraz jego postêpuj¹cej decentralizacji.

W rozwa¿ania podjêtych w niniejszym opracowaniu uni-kamy, na tyle, na ile jest to mo¿liwe, zakotwiczeñ w konkret-nej rzeczywisto�ci. Ocenê stanu dialogu spo³ecznego, opart¹na prezentowanych przez nas dyskusjach, pozostawiamy Czy-telnikom.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2011

12

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2012

13

Rafa³ Towalski

Dialog spo³eczny � próba definicji

Nie istnieje jednoznaczna definicja dialogu spo³ecznego. W literatu-rze przedmiotu funkcjonuje ich co najmniej kilkana�cie. Na przyk³adwed³ug Miêdzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) na dialog spo-³eczny sk³adaj¹ siê wszystkie formy wymiany informacji, konsultacjii negocjacji miêdzy przedstawicielami rz¹du, pracodawców i pracow-ników, dotycz¹ce zagadnieñ spo³ecznych i gospodarczych.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2013

14

1. Rozwa¿ania wokó³ definicji dialogu spo³ecznego

Dialog spo³eczny najczê�ciej definiuje siê jako wszelkie formynegocjacji, konsultacji oraz zwyk³ej wymiany informacji miê-dzy reprezentantami rz¹du, pracodawców i pracownikóww kwestiach zwi¹zanych z polityk¹ spo³eczn¹ i gospodarcz¹.Definicja ta odnosi siê w sposób bezpo�redni do idei neokor-poratyzmu, który opiera siê na za³o¿eniu, ¿e kluczowe decy-zje ekonomiczne i spo³eczne podejmowane s¹ przez zorgani-zowane grupy interesu, przy aktywnym wspó³udzialepañstwa14.

1.1. Korporatyzm i neokorporatyzmPojêcie neokorporatyzmu sta³o siê no�nym has³em w latach sie-demdziesi¹tych XX wieku, jako alternatywa dla pluralizmuoznaczaj¹cego konkurencjê du¿ej liczby ró¿nych grup interesu15.

Wizja spo³eczeñstwa opartego na korporacyjnym uzgad-nianiu interesów ma jednak o wiele g³êbsze korzenie, siêgaj¹-ce prac Hegla, który w Zasadach filozofii prawa opisa³ korpora-cyjne stowarzyszenia (Korporationen) jako jedn¹ z moralnychpodstaw pañstwa. Przez wielu, przede wszystkim w Niem-czech, zosta³o to odczytane jako wezwanie do budowy pañ-stwa korporacyjnego16.

Max Weber w swoim dziele Gospodarka i spo³eczeñstwo. Za-rys socjologii rozumiej¹cej, wymienia jako jeden z typów pano-wania �reprezentacjê przedstawicieli grup interesu�. Webercharakteryzuje je jako cia³a przedstawicielskie, w których re-prezentanci wedle przynale¿no�ci zawodowej, klasowej, sta-nowej wy³aniani s¹ przez im podobnych i wchodz¹ w sk³ad�reprezentacji stanów zawodowych�17.

Weber tak opisywa³ ten typ panowania: ��reprezentacja,w której kompromis stanowi �rodek ³agodzenia sporów, w³a-�ciwa jest wszystkim dawniejszym, historycznym cia³om �sta-nowym�. Rz¹dzi ona dzi� we �wspólnotach pracy� i wszêdzie

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2014

15

tam, gdzie zasad¹ jest itio in partes i rokowania miêdzy oddziel-nie obraduj¹cymi i decyduj¹cymi gremiami��18.

W�ród wspó³czesnych koncepcji neokorporatyzmu naszczególn¹ uwagê zas³uguj¹ prace Philippe Schmittera. Schmit-ter definiuje korporatyzm jako system zapo�redniczania intere-sów, gdzie g³ówne sk³adowe zorganizowane s¹ w ograniczon¹liczbê oddzielnych, przymusowych zrzeszeñ, które ze sob¹ niewspó³zawodnicz¹, maj¹ hierarchiczn¹ strukturê, a ró¿ni¹ siê odsiebie aspektami funkcjonalnymi19.

Korporatyzm jest wyj�ciem ze stanu wzglêdnej nierz¹dno-�ci spowodowanej niedostatecznym spleceniem interesów i nie-wystarczaj¹c¹ koordynacj¹ ¿¹dañ przez agendy pañstwa.

Jednocze�nie wprowadza siê rozró¿nienie pojêciowemiêdzy korporatyzmem w postaci pañstwowej czy autory-tarnej, gdzie istnieje powa¿ne ograniczenie swobody zrze-szania siê i koalicji, a tak¿e autonomii zwi¹zków, a korpo-ratyzmem spo³ecznym (liberalnym). W tym drugim, grupyinteresu nie tylko wp³ywaj¹ na polityczne decyzje pañstwa,ale tak¿e uczestnicz¹ we wszystkich fazach procesu decy-zyjnego, przyczyniaj¹c siê do formu³owania, rozpracowywa-nia i realizowania postanowieñ pañstwowych oraz projek-tów legislacyjnych20. To w³a�nie korporatyzm spo³ecznyokre�lany jest mianem neokorporatyzmu21.

Analiza wiêkszo�ci opracowañ wskazuje na to, ¿e proble-matyka neokorporatyzmu i dialogu spo³ecznego s¹ ze sob¹�ci�le powi¹zane. Z jednej strony rozwi¹zania neokorporaty-styczne s¹ uto¿samiane z praktyk¹ dialogu spo³ecznego. Ta-kie ujêcie proponuje chocia¿by prof. Juliusz Gardawski:��Korporatyzm opisuje zjawisko uzgadniania interesów �wia-ta pracy i kapita³u. Rozwi¹zania te przybieraj¹ postaæ znor-malizowanych umów (paktów) miêdzy zorganizowanymipracodawcami, zwi¹zkami zawodowymi i rz¹dami, zawiera-nymi w ramach ró¿nego rodzaju komisji trójstronnych albote¿ fragmentarycznych porozumieñ i uzgodnieñ. [�] Instytu-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2015

16

cje neokorporacyjne s¹ sk³adnikiem dialogu spo³ecznego �instytucji du¿o szerszej��22.

Jako wê¿sz¹ formê dialogu spo³ecznego traktuje siê stosun-ki przemys³owe.

1.2. Dialog obywatelskiTakie ujêcie prezentuj¹ np. Barbara G¹ciarz i W³odzimierzPañków w pracy Dialog spo³eczny po polsku � fikcja czy szansa?23.Zdaniem autorów tej ksi¹¿ki: ��w obrêbie zbiorowych sto-sunków pracy [stosunków przemys³owych � przyp. autora][�] form¹ regulowania stosunków miêdzy uczestnicz¹cymiw nich podmiotami jest dialog spo³eczny��24.

Wed³ug nich dialog spo³eczny mo¿e byæ: ��instytucj¹ o wê¿-szym i szerszym charakterze. W¹sko rozumiany zamyka siêw ramach tradycyjnej formu³y negocjacji, konsultacji i rozma-itych form kontraktów spo³ecznych zawieranych w trójk¹cie:rz¹d�zwi¹zki zawodowe�pracodawcy. Takie podej�cie jestdziedzictwem uk³adów stosunków spo³ecznych i strukturysocjalnej, jakie uzyska³y dominuj¹ce znaczenie w dobie roz-kwitu spo³eczeñstw industrialnych. [�] Wraz z rozwojemspo³eczeñstw postindustrialnych i zmianami w strukturze so-cjalnej ta w¹ska forma dialogu spo³ecznego okazywa³a siê nie-wystarczaj¹ca do uregulowania wielu fundamentalnych pro-blemów spo³ecznych. Odpowiedzi¹ na to wyzwanie by³oupowszechnienie praktyki dialogu na wszelkie struktury tzw.trzeciego sektora � zrzeszenia obywateli i instytucji samorz¹-du terytorialnego, zawodowego, gospodarczego��25.

Wobec tej formu³y dialogu najczê�ciej stosuje siê okre�le-nie dialog obywatelski 26.

Z koncepcj¹ dialogu obywatelskiego �ci�le zwi¹zana jestformu³a dialogu spo³ecznego na szczeblu lokalnym. Jegouczestnikami s¹ nie tylko organizacje pracodawców i praco-biorców, ale równie¿ przedstawiciele samorz¹dów, w³adz lo-kalnych oraz organizacji pozarz¹dowych.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2016

17

Najbardziej rozpowszechnion¹ formê dialogu spo³ecznegona szczeblu lokalnym stanowi¹ tzw. partnerstwa lokalne w po-staci rozmaitych stowarzyszeñ, fundacji czy te¿ spó³ek.

Rozwój partnerstw lokalnych datuje siê na lata 80. i pocz¹-tek 90. XX wieku. Jak pisze Andrzej Zyba³a w artykule Part-nerstwo lokalne sposobem na dobre zarz¹dzanie, liczono, ¿e stan¹siê one efektywnymi narzêdziami radzenia sobie z zaostrza-j¹cymi siê problemami rynku pracy, przede wszystkim z bez-robociem � bezrobociem generowanym przez restrukturyza-cjê przedsiêbiorstw aktywnych na rynkach lokalnych,stoj¹cych w obliczu zaostrzaj¹cej siê konkurencji ze stronyfirm globalnych27.

Partnerstwo lokalne zaczêto postrzegaæ jako szansê narozwi¹zanie problemu bezrobocia i wykluczenia spo³eczne-go, dziêki wiedzy i do�wiadczeniu, które posiadaj¹ partne-rzy lokalni.

Zdaniem ekspertów partnerstwo lokalne jest nie tylko na-rzêdziem walki z bezrobociem, ale tak¿e mo¿liwo�ci¹ kszta³-towania instrumentów aktywnej polityki zatrudnienia w opar-ciu o uwarunkowania lokalne.

Si³¹ partnerstwa lokalnego jest istnienie formalnej struktu-ry organizacyjnej, mobilizacja koalicji interesów i zaanga¿o-wanie wielu partnerów o wielorakim pochodzeniu, wspólnaagenda i wielowymiarowy plan dzia³ania.

1.3. Przyk³adowe definicje dialogu spo³ecznegoW istocie nie ma jednoznacznej definicji dialogu spo³ecznego.W literaturze przedmiotu jest ich co najmniej kilkana�cie,z których warto przytoczyæ kilka. Jedn¹ z nich jest definicjastosowana przez Komisjê Europejsk¹, zgodnie z któr¹ jest toproces sta³ej interakcji miêdzy partnerami spo³ecznymi w celuosi¹gniêcia porozumieñ dotycz¹cych kontroli dzia³añ w sfe-rach gospodarczej i spo³ecznej, zarówno na szczeblu makro,jak i na szczeblu mikro28.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2017

18

W jednym z najwa¿niejszych opracowañ po�wiêconychdialogowi spo³ecznemu, które ukaza³y siê w naszym kraju,czyli w cytowanej ju¿ pracy Dialog spo³eczny po polsku..., dialogspo³eczny definiowany jest jako ��mniej lub bardziej zinsty-tucjonalizowany sposób komunikowania siê miêdzy w³adz¹pañstwow¹ a ró¿nymi podmiotami spo³ecznymi reprezentu-j¹cymi interesy znacz¹cych od³amów spo³eczeñstwa, którychzasadnicz¹ funkcj¹ jest wzajemne przekazywanie sobie opiniioraz ustaleñ dotycz¹cych celów, instrumentów i strategii wdra-¿ania jakiego� rodzaju polityki publicznej. Dialog spo³ecznyjest powszechnie stosowanym sposobem umacniania skutecz-no�ci polityki pañstwa i omijania u³omno�ci standardowychmechanizmów demokracji parlamentarnej��29.

Zgodnie z inn¹ definicj¹, dialog spo³eczny to pewien typrelacji miêdzy wyodrêbnionymi grupami, nazywanymi akto-rami spo³ecznymi lub partnerami, z udzia³em pañstwa jakopartnera dialogu albo jego inspiratora lub gwaranta30.

Wed³ug kolejnej propozycji, termin dialog spo³eczny jest u¿ywa-ny przy omawianiu szerokiego zakresu dwustronnych oraz trójstron-nych ustaleñ informacyjnych, konsultacyjnych i negocjacyjnych31.

Powy¿sze definicje, poza ró¿nicami dotycz¹cymi liczbyzaanga¿owanych stron oraz zakresu dialogu, maj¹ wiele cechwspólnych. W�ród nich nale¿y wymieniæ nastêpuj¹ce:

� stronami dialogu s¹ partnerzy spo³eczni;� pañstwo odgrywa w dialogu istotn¹ rolê;� dialog spo³eczny ma mniej lub bardziej zinstytucjonali-

zowany charakter;� dialog spo³eczny zazwyczaj odnosi siê do sfery stosun-

ków przemys³owych.Warto bli¿ej przyjrzeæ siê definicji dialogu spo³ecznego,

któr¹ pos³uguje siê Miêdzynarodowa Organizacja Pracy (In-ternational Labour Office � ILO).

Zgodnie z ni¹ dialog spo³eczny to wszystkie formy nego-cjacji, konsultacji b¹d� po prostu wymiany informacji miê-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2018

19

dzy reprezentantami rz¹du, pracodawców i pracobiorców,dotycz¹ce zagadnieñ z obszaru polityk gospodarczej i spo-³ecznej32.

Wymiana informacji jest podstawowym procesem dialoguspo³ecznego. Nie oznacza to jednak prawdziwej dyskusji czyokre�lonej formy dzia³ania, a raczej jest punktem wyj�ciowymdla bardziej tre�ciwego dialogu spo³ecznego. Konsultacje s¹za� narzêdziem, za pomoc¹ którego partnerzy spo³eczni nietylko wymieniaj¹ siê informacjami, ale tak¿e anga¿uj¹ siêw g³êbszy dialog dotycz¹cy pojawiaj¹cych siê problemów.Mimo ¿e konsultacje same w sobie nie maj¹ zdolno�ci decy-zyjnej, to zazwyczaj s¹ one pocz¹tkiem procesu negocjacyjne-go, prowadz¹cego do podjêcia okre�lonych decyzji. Zale¿no�æmiêdzy poszczególnymi formami dialogu przedstawia siê zapomoc¹ tzw. trójk¹ta dialogu spo³ecznego (rysunek 1).

Rysunek 1. Trójk¹t dialogu spo³ecznego

�ród³o: ILO.

Wysoka

Niska

Inte

nsyw

no�æ

dia

logu Negocjacje

Konsultacje

Wymiana informacji

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2019

20

Za dominuj¹ce formy relacji miêdzy partnerami w dialoguspo³ecznym zazwyczaj uwa¿a siê negocjacje zbiorowe (collec-tive bargaining) oraz formê kontaktów, okre�lan¹ w jêzyku an-gielskim jako tripartite concertation, która odnosi siê do zinsty-tucjonalizowanych uk³adów, zwykle na poziomie narodowym,pozwalaj¹cych na wspólne wieloaspektowe dzia³anie w uk³a-dzie trójstronnym (przedstawicieli rz¹du, pracodawców i praco-biorców), dotycz¹ce prowadzonej przez pañstwo polityki w sfe-rach ekonomicznej i spo³ecznej.

Tê formê dialogu w literaturze polskiej najczê�ciej okre�lasiê terminami: zgrane dzia³anie33, zgromadzenie trójstronne34

lub dzia³anie zharmonizowane35.Z punktu widzenia charakterystyki proponowanej przez

ILO, tê formê dialogu spo³ecznego mo¿na okre�liæ mianemzharmonizowanego dzia³ania trójstronnego.

Dzia³anie to jest mo¿liwe jedynie wtedy, gdy rz¹d uznajerolê partnerów spo³ecznych w procesie kszta³towania poli-tyki spo³ecznej i gospodarczej. Owo dzia³anie trójstronnemo¿e mieæ charakter zinstytucjonalizowany lub incydental-ny (ad hoc)36.

W kontaktach zinstytucjonalizowanych dialog prowadzo-ny jest w ramach specjalnie do tego powo³anej rady b¹d� ko-misji. Udzia³ w tego typu strukturach zazwyczaj ogranicza siêdo pañstwa oraz kilku najbardziej reprezentatywnych organi-zacji, zwi¹zkowych i pracodawców, które s¹ w stanie realniewp³ywaæ na swoich cz³onków, tak by stosowali siê oni do usta-leñ zawartych w dialogu trójstronnym. Czêsto takie ustaleniamaj¹ charakter formalnych umów, które stanowi¹ punkt od-niesienia (ramy) do kszta³towania warunków pracy i p³acy naszczeblach ni¿szych.

Zharmonizowane dzia³ania trójstronne incydentalne maj¹miejsce poza kontaktami zinstytucjonalizowanymi. Ich celemjest rozwi¹zywanie kluczowych w danym czasie problemów,zwi¹zanych z funkcjonowaniem pañstwa. Tego typu dialog

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2020

21

Ogólny schemat dialogu spo³ecznego przedstawionow tabeli 1:

Tabela 1. Schemat dialogu spo³ecznego

�ród³o: opracowanie w³asne.

najczê�ciej prowadzi do podpisania porozumienia, nazywa-nego paktem albo umow¹ spo³eczn¹.

Negocjacje zbiorowe, o których wspomniano wcze�niej,koñcz¹ siê podpisaniem uk³adu zbiorowego pracy. Mog¹ byæone toczone na poziomie ogólnokrajowym, regionalnym/bran¿owym lub lokalnym/przedsiêbiorstwa.

Szczebelnarodowy

Szczebelbran¿owy/regionalny

Szczebelprzedsiê-biorstwa/lokalny

Uczestnicy

Rz¹d �� organizacjepracodawców �� organizacjepracobiorców

Organizacje pra-codawców � or-ganizacje praco-biorców � rz¹d(opcjonalnie wprzypadku sekto-ra publicznego)

Organizacjepracobiorców �� pracodawcy

Procesy

Zharmonizowa-ne dzia³anie trój-stronne zinstytu-cjonalizowane

Zharmonizowa-ne dzia³anie trój-stronne incyden-talne

Negocjacjezbiorowe

Negocjacjezbiorowe

Rezultaty

Umowyformalne

Paktyspo³eczne

Uk³ady zbioroweo charakterzebran¿owym/regionalnym

Zak³adowe/lokalneuk³ady zbiorowe

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2021

22

Prof. Stanis³awa Borkowska, w pracy Negocjacje zbiorowe,definiuje tê formê dialogu jako: ��proces w zasadzie dwu-stronnego (czasem trójstronnego) komunikowania siê stron,których interesy s¹ przynajmniej czê�ciowo rozbie¿ne, w celuosi¹gniêcia porozumienia. [�] Je¿eli stron¹ negocjacji jest zbio-rowe przedstawicielstwo pracowników (zwi¹zki zawodowe),to niezale¿nie od liczebno�ci pracodawców jako drugiej stro-ny, mamy do czynienia z negocjacjami zbiorowymi��37.

Zgodnie z konwencj¹ Miêdzynarodowej Organizacji Pra-cy, negocjacje zbiorowe mog¹ byæ prowadzone w celu:

� okre�lenia warunków pracy i zatrudnienia;� uregulowania stosunków miêdzy pracodawcami i pra-

cownikami lub ich organizacjami, a organizacj¹/organizacja-mi pracowników (MOP, nr 154; 1984).

2. Europejski dialog spo³eczny

Europejski dialog spo³eczny � dialog miêdzy pracodawcamii pracobiorcami na szczeblu unijnym � jest wa¿nym elemen-tem europejskiego modelu spo³ecznego. Uczestnictwo partne-rów spo³ecznych w kszta³towaniu polityki unijnej odzwiercie-dla wiele warto�ci typowych dla narodowych systemówdialogu spo³ecznego, takich jak: odpowiedzialno�æ, solidar-no�æ, wspó³stanowienie. Europejski dialog spo³eczny pe³nifunkcjê komplementarn¹ wobec dialogu spo³ecznego prowa-dzonego na szczeblu narodowym. Wzmacnia on zarazem pro-cesy integracyjne w ramach Unii Europejskiej, a tak¿e wspierarozwój unijnego rynku wewnêtrznego38.

2.1. Krótka historia europejskiego dialogu spo³ecznegoEuropejski dialog spo³eczny ma niezbyt d³ug¹ tradycjê. W po-cz¹tkowym okresie funkcjonowania Europejskiej WspólnotyGospodarczej koncepcja dialogu spo³ecznego w dyskursiepolitycznym by³a praktycznie nieobecna. Dopiero w 1970 roku

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2022

23

utworzono Sta³y Komitet ds. Zatrudnienia, a w 1974 rokuwprowadzono zasadê udzia³u partnerów spo³ecznych w pro-cesie podejmowania decyzji dotycz¹cych polityki gospodar-czej i spo³ecznej.

Sam termin (dialog spo³eczny) zosta³ dos³ownie u¿yty do-piero w 1985 roku � w odniesieniu do praktyki wspó³pracytrójstronnej miêdzy przedstawicielami pracodawców, praco-biorców i w³adz wspólnotowych, okre�lanej czêsto jako dia-log spo³eczny z Val Duchesse. Kolejne spotkania zainicjowa-ne dialogiem z Val Duchesse mia³y ju¿ charakter nieformalnyi dobrowolny. Co warto podkre�liæ, by³y one mo¿liwe przedewszystkim dziêki wzajemnemu uznaniu przez strony zaan-ga¿owane w dialog.

Pierwszy etap procesu Val Duchesse (1985�1991) charakte-ryzowa³ siê opracowaniem wspólnych opinii, rezolucji i de-klaracji39, odnosz¹cych siê w du¿ej mierze do spo³ecznychaspektów funkcjonowania rynku wewnêtrznego.

Postêp, który dokona³ siê do po³owy lat osiemdziesi¹-tych w zakresie zinstytucjonalizowanego, autonomicznegodialogu spo³ecznego, zosta³ uwzglêdniony w TraktacieRzymskim, nak³adaj¹cym na Komisjê Europejsk¹ obowi¹-zek rozwijania i promowania dialogu miêdzy pracodawcamia pracownikami40.

W 1991 roku europejscy partnerzy spo³eczni (UNICE, CEEP� po stronie pracodawców i ETUC � ze strony zwi¹zków za-wodowych) podpisali porozumienie, wyra¿aj¹c tym samymwolê rozwijania ponadkrajowego i ponadsektorowego euro-pejskiego dialogu spo³ecznego. W porozumieniu tym okre�lilirównie¿ trzy podstawowe funkcje dialogu spo³ecznego:

� konsultacje;� negocjacje;� zharmonizowane dzia³anie trójstronne.Opowiedzieli siê tak¿e za wprowadzeniem obowi¹zkowej

zasady konsultowania siê instytucji europejskich z partnera-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2023

24

mi spo³ecznymi przy podejmowaniu decyzji dotycz¹cychspraw spo³ecznych oraz za mo¿liwo�ci¹ negocjacji miêdzypartnerami spo³ecznymi, które pomaga³yby wypracowaæ eu-ropejskie umowy ramowe.

Okre�lone w porozumieniu instytucje, procedury i mecha-nizmy zosta³y uznane przez ówczesne pañstwa cz³onkowskiena podstawie Protoko³u z Maastricht w sprawie polityki spo-³ecznej, stanowi¹cego za³¹cznik do Traktatu WE.

W ten sposób, z dniem wej�cia w ¿ycie Traktatu z Ma-astricht, Komisja Europejska zosta³a zobowi¹zana do konsulto-wania z europejskimi partnerami spo³ecznymi inicjatyw w ob-szarze polityki spo³ecznej, a ponadto uznano prawo partnerówspo³ecznych do negocjowania normatywnych porozumieñeuropejskich41, których wyniki zatwierdzane s¹ przez RadêEuropy w formie decyzji lub te¿ wdra¿ane s¹ zgodnie z prak-tyk¹ stosowan¹ przez partnerów spo³ecznych w krajach cz³on-kowskich.

Tym samym rola partnerów zosta³a bardzo wzmocniona:od reprezentacji w Komitecie Ekonomiczno-Spo³ecznym (gdzienadal partnerzy spo³eczni s¹ reprezentowani, ale maj¹ jedy-nie status konsultacyjny), do rzeczywistych konsultacji maj¹-cych wp³yw na wprowadzanie dyrektyw, negocjacji na pozio-mie Europy i mo¿liwo�ci zawierania europejskich umówzbiorowych na ró¿nych szczeblach.

W 1992 roku europejscy partnerzy spo³eczni zdecydowalio utworzeniu nowego cia³a wspó³pracy partnerów spo³ecznych� Komisji Dialogu Spo³ecznego, w celu u³atwienia wprowa-dzania nowych przepisów i procedur dotycz¹cych dialogu,konsultacji i negocjacji.

Kilka lat pó�niej podpisano Traktat Amsterdamski, w któ-rym zgodnie z art. 118a uznano znaczenie partnerów spo³ecz-nych i dialogu spo³ecznego: �Komisja ma za zadanie wspiera-nie konsultacji pomiêdzy pracodawcami a pracownikami naszczeblu Wspólnoty oraz podejmowanie wszelkich stosow-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2024

25

nych �rodków dla u³atwienia ich dialogu poprzez zapewnie-nie zrównowa¿onego wsparcia dla stron�42. Typ dialogu miê-dzy partnerami spo³ecznymi, do którego odnosi siê Traktat,charakteryzuje wysoki stopieñ autonomii.

Obecnie dialog na szczeblu europejskim prowadzi siê w opar-ciu o dialog dwustronny i zharmonizowane dzia³anie trójstronne.

2.2. Dialog dwustronnyDwustronny dialog spo³eczny, czêsto okre�lany mianem au-tonomicznego, funkcjonuje przede wszystkim w nastêpuj¹cychformach:

� dialogu sektorowego;� dialogu w ramach okre�lonego zawodu (inter-professional

dialogue)43.

Dialog sektorowy. Jego rozwój wynika³ z potrzeby silniej-szego zaanga¿owania partnerów spo³ecznych na tym pozio-mie. W jednym z komunikatów Komisja Europejska stwier-dza: �to na szczeblu sektorowym pojawiaj¹ siê rzeczywistekwestie gospodarcze i spo³eczne, jak: restrukturyzacja prze-mys³u, wprowadzanie nowych technologii, zmiana profili za-wodowych, zmiana polityk wspólnotowych lub liberalizacjai bardziej wolna konkurencja�44.

Liczba sektorów zainteresowanych dialogiem miêdzy partne-rami spo³ecznymi ro�nie i obecnie jest bliska trzydziestu. Powsta³owiele wspólnych opinii, uchwa³, deklaracji, propozycji, rekomen-dacji, szczególnie w takich obszarach jak: telekomunikacja, rol-nictwo, lotnictwo, rybo³ówstwo. S¹ one wynikiem pracy specjal-nych sektorowych komitetów dialogu spo³ecznego, których misjazosta³a wzmocniona dziêki sugestiom zawartym w komunikacieKomisji Europejskiej z maja 1998 roku45, odnosz¹cym siê w szcze-gólno�ci do reformy dialogu spo³ecznego.

Jednak konkretne rezultaty, tj. dwustronne porozumienia,osi¹gniêto tylko w przypadku kilku kwestii, takich jak: reduk-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2025

26

cja czasu pracy w rolnictwie, organizacja czasu pracy w trans-porcie morskim i sektorze kolejowym, telepraca w handlu i sek-torze telekomunikacyjnym.

Dialog w ramach okre�lonego zawodu. Czêsto niedoce-nian¹ kategori¹ dialogu spo³ecznego jest tzw. dialog w ra-mach okre�lonego zawodu (inter-professional dialogue). Jaktwierdzi³ Allan Larsson, by³y Dyrektor Generalny ds. Zatrud-nienia i Spraw Spo³ecznych Komisji Europejskiej: �...dialogspo³eczny nie jest tylko przedmiotem dzia³ania pomiêdzystronami spo³ecznymi w miejscu pracy. To równie¿ kwestiapartnera spo³ecznego tej samej strony, w ró¿nych sekto-rach�46. Do tej pory uda³o siê osi¹gn¹æ kilka porozumieñpomiêdzy organizacjami pracodawców lub organizacjamipracowników.

Od czasu do czasu partnerzy spo³eczni prowadz¹ ze sob¹dialog w formie mieszanej, kiedy to proszeni s¹ o wspólneopinie w szerszych obszarach polityki spo³ecznej, takich jak:strategie zatrudnienia, szkolnictwo podstawowe, kszta³ceniezawodowe dla doros³ych, polityka w zakresie nowych tech-nologii i zmian w organizacji pracy, swoboda przep³ywu pra-cowników. Tematyka dialogu wykracza w tym przypadkupoza ramy dialogu sektorowego b¹d� zawodowego.

2.3. Zharmonizowane dzia³anie trójstronneZharmonizowane dzia³anie trójstronne mo¿na równie¿ trak-towaæ jako pierwszy rodzaj dialogu spo³ecznego, wprowadzo-nego w ramach ¿ycia Wspólnoty. Utworzony w 1970 roku Sta-³y Komitet ds. Zatrudnienia regularnie odbywa³ spotkaniaz przedstawicielami Rady i Komisji na temat zagadnieñ doty-cz¹cych przemys³u i zatrudnienia47. Ostatnio procedury tezosta³y wzmocnione i, w powi¹zaniu ze spotkaniami RadyEuropejskiej, partnerzy spo³eczni uczestnicz¹ tak¿e w rozmo-wach z tzw. trójk¹ G³ów Pañstw i Szefów Rz¹dów oraz innychinstytucji europejskich.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2026

27

Zharmonizowane dzia³anie trójstronne na szczeblu euro-pejskim obejmuje przede wszystkim cztery obszary (tabela 2).

Tabela 2. Obszary zharmonizowanego dzia³ania trójstronnego

�ród³o: Industrial Relations In Europe 2004, s. 75.

3. Uwarunkowania prowadzenia dialoguspo³ecznego

Bez wzglêdu na szczebel prowadzenia dialogu, podmioty w nimuczestnicz¹ce musz¹ spe³niæ kilka warunków. Jak twierdzi prof.Stanis³awa Borkowska, zasada partnerstwa wi¹¿e siê �ci�le z za-sad¹ dobrej wiary i woli porozumienia. Oznacza ona, ¿e stro-ny, traktuj¹c siebie jako partnerów, prowadz¹ rozmowy z in-tencj¹ przestrzegania wypracowanych postanowieñ48.

Partnerzy dialogu spo³ecznego powinni byæ sobie równi, toznaczy dysponowaæ tak¹ sam¹ si³¹, mo¿liwo�ci¹ wywierania wp³y-

Problemymakroekonomiczne

Problemyzatrudnienia

Problemy zabezpie-czenia socjalnego

Problemy dotycz¹-ce edukacji i kszta³-cenia zawodowego

W³¹czenie partnerów spo³ecznych w dyskusjewokó³ polityki ekonomicznej, monetarnej, bud¿e-towej i podatkowej; prowadzone od 1999 roku.

Debaty po�wiêcone problematyce zatrudnieniatowarzysz¹ dialogowi wokó³ kwestii makroeko-nomicznych.

W 2002 roku uleg³a wzmocnieniu wspó³praca part-nerów spo³ecznych z Komitetem Spraw Spo³ecz-nych (przede wszystkim w kwestii narodowych pla-nów dzia³ania na rzecz integracji spo³ecznej).

W 2002 roku ustalono nowy mechanizm dialo-gu miêdzy zainteresowanymi ministrami, Komi-sj¹ i partnerami spo³ecznymi w obszarze kszta³-cenia ustawicznego, badañ i rozwoju kwalifikacji.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2027

28

wu i realizacji swoich interesów. Efektywna formu³a dialogu spo-³ecznego wymaga tzw. zrównania statusów negocjuj¹cych, choæbytylko na czas jego trwania. Prowadz¹ce dialog podmioty musz¹stanowiæ autonomiczne strony o wyra�nie okre�lonych funkcjach.Nie mo¿na dopu�ciæ do mieszania interesów czy zajmowanychprzez uczestników dialogu stanowisk � dlatego ich rola, cele dzia-³ania i kompetencje powinny byæ jasno okre�lone i sprecyzowane.

Istotnym warunkiem prowadzenia dialogu spo³ecznego jestlegitymizacja partnerów spo³ecznych, czyli uznanie ich funk-cji przez spo³eczeñstwo. Du¿e znaczenie ma równie¿ wzajem-na legitymizacja uczestników dialogu. W dialogu dojrza³ymorganizacje w pe³ni akceptuj¹ prawo innych uczestników doreprezentowania odpowiednich grup spo³ecznych.

Strony dialogu spo³ecznego powinny spe³niaæ dwa podsta-wowe warunki reprezentatywno�ci:

� warunek prawomocno�ci � historyczne i formalne kryte-ria, uprawniaj¹ce do reprezentowania interesów szerszychspo³eczno�ci;

� warunek regulacyjnej skuteczno�ci � zdolno�ci do efek-tywnego kontrolowania napiêæ, narastaj¹cych w poszczegól-nych uk³adach stosunków pracy.

Niezale¿no�æ stron oznacza realn¹ mo¿liwo�æ podjêciaprzez partnera spo³ecznego dzia³añ, bez konieczno�ci sta³egouzale¿niania wszelkich decyzji od pozosta³ych partnerów spo-³ecznych.

3.1. Kompetencje stron dialoguPartnerzy spo³eczni, zaanga¿owani w dialog, musz¹ byæ kom-petentni, tzn. posiadaæ wystarczaj¹c¹ wiedzê i informacje natemat przedmiotu dialogu, metod negocjacji oraz innych stronuczestnicz¹cych w rozmowach. Wiedz¹c, z kim siê rozmawia,wiedz¹c, czego siê pragnie, i znaj¹c sposoby, by to uzyskaæ,mo¿na przyst¹piæ do prowadzenia dialogu. Konieczna jest te¿wiedza o otoczeniu dialogu spo³ecznego: znajomo�æ prawa

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2028

29

(kodeksów i odpowiednich ustaw), g³ównych wska�nikówmakroekonomicznych, sytuacji politycznej czy nastrojów i ocze-kiwañ spo³ecznych.

Potrzebna jest wola wspólnych uzgodnieñ i wspomnianaju¿ wcze�niej dobra wiara stron. Szansê na realizacjê idei dialo-gu spo³ecznego przez proces negocjacji stanowi zrozumienieprzez partnerów spo³ecznych potrzeby kompromisu i sk³onno-�ci do akceptowania interesów sprzecznych z interesami re-prezentowanego �rodowiska. Partnerzy spo³eczni powinniwykazaæ siê umiarkowaniem w artyku³owaniu w³asnych po-stulatów, pamiêtaj¹c, i¿ dialog to budowanie wzajemno�ci.

Uzyskanie pokoju spo³ecznego, jako rezultatu porozumienia,wymaga woli wszystkich zainteresowanych stron. Negocjacjepowinny wiêc odbywaæ siê w dobrej wierze. Oznacza to przedewszystkim szczere d¹¿enie stron do zawarcia porozumienia,wzajemn¹ uczciwo�æ i lojalno�æ w rozmowach oraz gotowo�æ dokompromisu. Dobra wiara warunkuje równie¿ udzielenie sobiepe³nych, niezbêdnych i rzetelnych informacji. Wa¿ne s¹:

� otwarto�æ � aby obydwie strony prowadz¹ce dialog by³yw stanie poznaæ jak najwiêcej prawdy o sobie; musz¹ spojrzeæna siebie po czê�ci z zewn¹trz � tak jak patrzy siê na partneradialogu;

� dzia³anie na rzecz dobra wspólnego, zgodnie z zasad¹konsensusu spo³ecznego;

� wspó³odpowiedzialno�æ.Spe³nienie tych warunków mo¿e byæ ³atwiejsze, je¿eli part-

nerzy spo³eczni podzielaj¹ wspólne warto�ci (np. �wiadomo�æwspólnego, ogólnospo³ecznego interesu ekonomicznego lubracji stanu49).

4. Korzy�ci p³yn¹ce z dialogu spo³ecznego

Z prowadzenia dialogu spo³ecznego wynika wiele korzy�ci,spo�ród których warto wymieniæ:

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2029

30

� anga¿owanie partnerów spo³ecznych w kszta³towaniepolityki pañstwa � rola akcjonariusza; podobnie jak walnezgromadzenie akcjonariuszy chce decydowaæ o polityce przed-siêbiorstwa, którego cz³onkowie s¹ wspó³w³a�cicielami, takpartnerzy spo³eczni, reprezentuj¹cy okre�lone grupy spo³ecz-ne, chc¹ decydowaæ o tym, w jakich kierunkach bêdzie rozwi-jaæ siê polityka pañstwa;

� wsparcie partnerstwa;� redukowanie konfliktów spo³ecznych;� nastawienie na rozwi¹zywanie problemów50.Dialog spo³eczny pe³ni równie¿ dwie inne, niezwykle istot-

ne funkcje. Zgodnie ze swoj¹ nazw¹ � uspo³ecznia proces po-dejmowania decyzji, a ponadto � odspo³ecznia polityczne pro-cesy decyzyjne51, jak dowodzi prof. Jadwiga Staniszkis: �...przyjednoczesnym os³abieniu w³adczych uprawnieñ pañstwawzmacnia wra¿enie pustki w³adzy i brak trwa³ych wiêzi spo-³ecznych, wywo³anych skutkami globalizacji�52.

Mechanizmy dialogu spo³ecznego realizuj¹ ponadto ideêsprawiedliwo�ci w sferze podzia³u dóbr i kszta³towania poli-tyki. Jak podkre�la w swych rozwa¿aniach H. Peyton Young,amerykañski matematyk i ekonomista, �...pojêcie sprawie-dliwo�ci jest wa¿ne, poniewa¿ koordynuje i legitymizujeopinie i decyzje dystrybucyjne, zasady sprawiedliwo�ci s¹ za�jêzykiem, w którym opinie te i decyzje dyskutujemy i uzasad-niamy. Je�li w spo³eczno�ci panuje szeroka zgoda co do w³a-�ciwych zasad sprawiedliwego podzia³u, rozwi¹zania z niminiezgodne bêd¹ uznane za nieuzasadnione i nie do utrzyma-nia. A nawet w sytuacjach, gdy takiej zgody nie ma, wci¹¿mo¿na d¹¿yæ do takich rozwi¹zañ, które uzyskaj¹ szerokiepoparcie dziêki wypracowaniu ich w procedurach uwzglêd-niaj¹cych ró¿ne opinie i równowa¿¹cych przeciwstawne punk-ty widzenia�53.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2030

31

Jacek Sroka

Rola publicznych instytucji decyzyjnychw dialogu spo³ecznym

W praktyce stosunków przemys³owych, obejmuj¹cych zarówno dwustron-ne przetargi interesów, jak i poszczególne formy relacji trój� i wielostron-nych, bardzo wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ centralne o�rodki wykonawcze � rz¹di jego instytucjonalne agendy. W przypadku pluralizmu i neoliberali-zmu ingerencja pañstwa w relacje miêdzy partnerami spo³ecznymi bywasporadyczna. Prowadzenie polityki (neo)korporatystycznej lub etatystycz-nej sprzyja natomiast zinstytucjonalizowanym i scentralizowanym for-mom konsultacji i wspó³decydowania.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2031

32

1. Wstêp

Identyfikacja ról odgrywanych w dialogu spo³ecznym przezpubliczne instytucje decyzyjne mo¿e nastrêczaæ k³opotów.Jest to zwi¹zane miêdzy innymi z trudno�ci¹ w precyzyj-nym wyodrêbnieniu dialogu spo³ecznego z szerszego kon-tekstu okre�lanego zazwyczaj jako stosunki przemys³owe,które ów dialog wspó³tworzy. Termin stosunki przemys³o-we obejmuje zarówno dwustronne przetargi interesów, jaki poszczególne formy relacji trój� i wielostronnych. W ni-niejszym opracowaniu stosunki przemys³owe traktowanebêd¹ jako ramowa, a zarazem subsystemowa, ca³o�æ inte-rakcji miêdzy partnerami spo³ecznymi a o�rodkami w³adzpublicznych54. Istotnym elementem pojmowanego w tensposób podsystemu jest zinstytucjonalizowany dialog spo-³eczny.

2. Warianty demokracji: nienegocjacyjnyoraz negocjacyjny

Do po³owy XX wieku w debacie nad modelami demokracjiprzewa¿a³o prze�wiadczenie o przewadze konkurencyjnego,tj. nienegocjacyjnego wzorca demokracji, charakterystyczne-go dla Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wielu zwo-lenników mia³a hipoteza o wy¿szo�ci rywalizacyjnych formu³anglo-amerykañskich nad rozwi¹zaniami opartymi na konsen-susie, przyjmowanymi w demokratycznych krajach kontynen-talnej Europy (w Austrii, Belgii, Holandii i Szwajcarii, a w nie-co mniejszym stopniu tak¿e w Republice Federalnej Niemiecoraz we W³oszech).

Odwrót od tego sposobu my�lenia zainicjowa³y propozy-cje zg³aszane od po³owy lat sze�ædziesi¹tych przez holender-skiego politologa Arenda Lijpharta55. W jego interpretacji, wewspólnotach silnie zró¿nicowanych56 (np. pod wzglêdem wy-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2032

33

znaniowym, narodowo�ciowym), mo¿liwe jest efektywne spra-wowanie rz¹dów demokratycznych opartych na uzgodnie-niach (wariant konsensualny), ale pod warunkiem przestrze-gania dwóch zasad:

� zagwarantowania grupom mniejszo�ciowym mo¿liwo-�ci stosowania weta w odniesieniu do decyzji, które dotycz¹ich spraw � przestrzeganie tej zasady chroni interesy grupmniejszo�ciowych przed marginalizacj¹ oraz wymusza poszu-kiwanie rozwi¹zañ kompromisowych;

� sprawowania rz¹dów demokratycznych opartych na kon-sensusie obowi¹zuj¹cym w ramach swoistego kartelu elit �trwa³ego porozumienia liderów wszystkich ró¿ni¹cych siê odsiebie grup.

Przestrzeganie obu tych zasad sk³ania elity do rezygnacjiz akcentowania grupowych ró¿nic, a skupienia siê na tym, costrony ³¹czy i zbli¿a.

Model Lijpharta przyczyni³ siê do uzupe³nienia dyskusji,zdominowanej pocz¹tkowo przez zwolenników porz¹dkuopartego na wspó³zawodnictwie interesów grupowych (tzw.agregatywistów), o propozycje wysuwane przez stronnikówdeliberacyjnej wizji demokratycznego uzgadniania interesów(deliberatywistów). Ci ostatni zak³adaj¹, ¿e zaanga¿owanew demokratyczny dyskurs strony poszukuj¹ optymalnej for-mu³y dobra wspólnego (interesu publicznego) i s¹ gotowe dozmiany swoich preferencji57.

W krêgu zainteresowania deliberatywistów znalaz³y siêtak¿e rozwi¹zania mieszcz¹ce siê w formule dialogu spo-³ecznego. Odnosz¹c siê do pojêcia demokracji konsensual-nej, Arend Lijphart i Markus Crepaz58 sformu³owali pogl¹d,w my�l którego dialog spo³eczny, w swojej najbardziej wyra-zistej formie, czyli zinstytucjonalizowanego (neo)korporaty-zmu59, stanowi swoist¹ drug¹ stronê medalu demokracji kon-sensualnej60.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2033

34

3. W³adza publiczna w systemie stosunkówprzemys³owych

Przyk³ady licznych krajów europejskich pokazuj¹, ¿e w prak-tyce stosunków przemys³owych wiele do powiedzenia maj¹centralne o�rodki wykonawcze, przede wszystkim rz¹d orazjego instytucjonalne agendy. Wed³ug Michaela Salamona, rz¹dodgrywa trojak¹ rolê � regulacyjn¹, legislacyjn¹ i koncyliacyj-n¹ (pojednawcz¹)61. Jest zarazem oczywiste, ¿e w stosunkachprzemys³owych, podobnie jak ma to miejsce w obrêbie poszcze-gólnych polityk sektorowych, o�rodki w³adzy publicznej mog¹w ró¿nym zakresie ingerowaæ w relacje miêdzy g³ównymiaktorami scen politycznych62. Maj¹c to na uwadze, mo¿nawyodrêbniæ cztery g³ówne wzorce relacji miêdzy pañstwema organizacjami partnerów spo³ecznych: pluralistyczny, kor-poratystyczny, neoliberalny i etatystyczny (rysunek 1).

Rysunek 1 przedstawia model, którego sk³adowe w uprosz-czeniu odzwierciedlaj¹ zró¿nicowanie skonsolidowanych formstosunków przemys³owych. W powojennej historii Europy nawschodzie kontynentu rozwija³y siê autorytarne formy etaty-zmu i korporatyzmu, na zachodzie za� rozmaite odmiany(neo)korporatyzmu, �miêkkiego� etatyzmu i � czasami � plu-ralizmu. Najrzadziej wystêpowa³ natomiast neoliberalizm.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2034

35

Rysunek 1. Formy stosunków przemys³owych i dia-logu spo³ecznego z uwzglêdnieniem roli publicz-nych o�rodków decyzyjnych

�ród³o: opracowanie w³asne, na podstawie: W. Kozek, Czy wy³ania siê model? Pro-blem instytucjonalizacji zbiorowego przetargu w stosunkach pracy, (w:) W. Kozek (red.),Instytucjonalizacja stosunków pracy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,Warszawa 2003; M. Salamon, op. cit.; J. Sroka, Europejskie stosunki przemys³owe w per-

spektywie porównawczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 2000;F. Traxler, The Metamorphoses of Corporatism: From Classical to Lean Patterns, �Euro-pean Journal of Political Research� 2004, vol. 43(4).

Lean corporatism

Wolny rynek, Koordynacja,decentralizacja, centralizacja,deregulacja koncentracja

Pluralizm (wolun-taryzm), dominacjawolnego przetarguinteresów, rz¹d spo-radycznie inicjujekonsultacje z part-nerami

(Neo) Korporatyzm,istnienie instytu-cjonalnych, skon-centrowanych formkonsultacji i wspó³-decydowania

Polityka paktówspo³ecznych

Neoliberalizm (leseferyzm),dominacja formu³y Human Re-source Management (HRM),pañstwo unika zaanga¿owa-nia w stosunki przemys³owe

Etatyzm, znaczne po-szerzenie uprawnieñ in-terwencyjnych pañstwaw gospodarce oraz w sto-sunkach przemys³owych

Dominuj¹ce uwarunkowania programowo-polityczne rz¹du

Pozy

cja

zwi¹

zków

Silna

S³aba

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2035

36

3.1. Neoliberalizm i pluralizmW Wielkiej Brytanii, w latach 1979�1990, konserwatywny ga-binet Margaret Thatcher realizowa³ jednak w³a�nie neoliberal-ny program gospodarczy, odwo³uj¹cy siê do za³o¿eñ lesefery-zmu63. Paradoksalnie by³ on jednak naznaczony piêtnemetatyzmu, stosowanego w imiê monetarystycznej wizji relacjimiêdzy pañstwem a rynkiem ekonomicznym. To w³a�nie z po-wodu szorstkich relacji ówczesnego rz¹du z partnerami spo-³ecznymi M. Thatcher zyska³a przydomek ¯elaznej Damy.Podjêta przez konserwatystów próba implementacji idei lese-feryzmu przynios³a trwa³e rezultaty, choæ w drugiej po³owielat dziewiêædziesi¹tych twardy, deregulacyjny kurs rz¹du zo-sta³ skorygowany przez now¹ lewicê Tony�ego Blaira64.

Laburzy�ci, po wygraniu wyborów w 1997 roku, dokonalizwrotu w kierunku politycznego centrum. Polega³o to z jednejstrony na �zmiêkczeniu� wspomnianego neoliberalnego kursukonserwatystów. Z drugiej oznacza³o daleko posuniêt¹ rewizjêw³asnego stanowiska jako przedstawiciela brytyjskiej lewicy:odej�cie od retoryki klasowej oraz zrelatywizowanie niektórychtradycyjnych postulatów programowych powojennej socjalde-mokracji, takich jak: d¹¿enie do pe³nego zatrudnienia, budowasocjaldemokratycznej wersji welfare state65, zabezpieczenie wio-d¹cej roli sektora publicznego w procesach koordynacji gospo-darki oraz korporatyzacja areny stosunków przemys³owych.

Blair w obszarze stosunków przemys³owych stara³ siê wdro-¿yæ praktykê �zdepolityzowanych� inicjatyw rz¹du66. W zasa-dzie sprowadza³a siê ona do dzia³añ redukuj¹cych stosunkiprzemys³owe do wymiaru zbiorowych stosunków pracy. Na-k³aniaj¹c partnerów spo³ecznych do komunikowania siê nie-mal wy³¹cznie w obrêbie przedsiêbiorstw, rz¹d przypisywa³sobie prawo do podejmowania, w dogodnych dla siebie mo-mentach, konsultacji dwustronnych. W ten sposób elimino-wano specyficzn¹ dla korporatyzmu trójstronno�æ. Wspo-mniane konsultacje s³u¿y³y nie tyle uzgadnianiu interesów

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2036

37

i poszukiwaniu konsensu, co raczej legitymizacji poczynañlewicowego gabinetu, który za poparcie gotów by³ p³aciætransferem okre�lonych zasobów oraz odpowiednio skalku-lowanymi ustêpstwami.

W ten sposób brytyjska formu³a stosunków przemys³o-wych zmieni³a swój profil � z firmowanego przez konserwa-tystów leseferyzmu przeistoczy³a siê w laburzystowsk¹ od-mianê pluralizmu. Wspó³cze�nie Wielka Brytania oraz USAstanowi¹ wyraziste, a zarazem do�æ osamotnione przyk³adypluralizmu w stosunkach przemys³owych, który koegzystu-je z wiêkszo�ciowym wariantem re¿imu politycznego (w obukrajach ordynacja wiêkszo�ciowa sprzyja rz¹dom jednej par-tii). Wypada zarazem zauwa¿yæ istotn¹ ró¿nicê miêdzy oby-dwoma krajami. W Wielkiej Brytanii pluralizm i rz¹dy jed-nopartyjnych gabinetów wystêpuj¹ w warunkach systemuparlamentarno-gabinetowego, któremu towarzyszy unitarnaforma pañstwowo�ci. Natomiast w USA na systemowo-poli-tyczne ramy sk³adaj¹ siê silna pozycja prezydenta oraz dale-ko posuniêty federalizm terytorialny. Warto podkre�liæ, ¿efederalizm charakteryzuje równie¿ Austriê � kraj uznawanyza jeden z bastionów korporatyzmu. Federalne s¹ tak¿e skor-poratyzowane Niemcy oraz dwunarodowa Belgia. Dodatko-wo, w Austrii oraz (w mniejszym stopniu) w Niemczech, lo-kalnym odmianom korporatyzmu towarzyszy³a nie tylkoterytorialna, ale równie¿ nieterytorialna forma federalizmu,rozwijaj¹ca siê w obrêbie samorz¹dno�ci gospodarczej67.

3.2. Korporatyzm i etatyzm68

Fakt, i¿ wspó³cze�nie w Europie w obszarze stosunków prze-mys³owych pluralizm funkcjonuje tylko w Wielkiej Brytanii,nie oznacza jednoznacznej dominacji korporatyzmu. Ten ostat-ni w ci¹gu ostatnich 20 lat uleg³ bowiem znacznemu zró¿nico-waniu, a zarazem erozji. W Europie Zachodniej sztywna i hie-rarchiczna trójstronna formu³a powojennego (neo)korporatyzmu

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2037

38

jest stale uzupe³niana, a nawet � jak twierdz¹ niektórzy � wy-pierana przez tzw. politykê paktów spo³ecznych69. Natomiastna wschodzie kontynentu przyczyn¹ s³abego zakorzenieniakorporatyzmu jest silne ska¿enie postkomunistycznym etaty-zmem. Jest to widoczne tak¿e w �rodkowo� i wschodnioeuro-pejskich odmianach polityki paktów spo³ecznych.

Czy s³uszny jest wiêc postulat A. Lijpharta i M.M.L. Crepa-za, aby korporatyzm w stosunkach przemys³owych oraz kon-sensualny typ re¿imu politycznego traktowaæ jako dwie stro-ny jednego medalu (czyli elementy tego samego modelu)? Abyodpowiedzieæ na to pytanie, warto odwo³aæ siê do przyk³a-dów Austrii, Belgii i Niemiec, a tak¿e mieæ na uwadze doko-nania Holandii oraz krajów nordyckich (Danii, Finlandii, Is-landii, Norwegii i Szwecji).

W grupie dziewiêciu wymienionych krajów hierarchiczny(neo)korporatyzm pojawi³ siê obok wielu sektorowych progra-mów polityki makroekonomicznej, formu³owanych zgodniez teori¹ Johna M. Keynesa. Ów (neo)korporatyzm pe³ni³ funk-cjê zinstytucjonalizowanej strategii koordynacyjnej, anga¿uj¹-cej dzia³ania najwa¿niejszych aktorów. Prowadzi³o to do cha-rakterystycznego dla keynesizmu zjawiska skoncentrowanychprzetargów interesów, które objê³y m.in. polityki: p³ac, cen,zatrudnienia, podatkow¹ oraz spo³eczn¹.

Warto zwróciæ uwagê na ró¿nicê upatrywan¹ przez niektó-rych badaczy w korporatystycznym i konsensualnym stylupodejmowania decyzji. Wed³ug nich konsensualizm znajdujeuzasadnienie w ³agodzeniu konfliktów o charakterze kulturo-wym, wyznaniowym i etnicznym, które obserwowano przedewszystkim w Austrii (protestanci�katolicy), Belgii (Flandria�Walonia) oraz w Holandii (protestanci�katolicy��libera³owie�).

W konsensualnym wariancie podejmowania decyzji ujaw-niaj¹ siê mechanizmy negocjacyjne, w których dominuj¹c¹ rolêodgrywaj¹ takie podmioty jak: partie, frakcje parlamentarne,wewnêtrzne stronnictwa w administracji publicznej, elity lo-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2038

39

kalne czy regionalne kartele interesów. Funkcjonalne grupyinteresu (zwi¹zki zawodowe, organizacje pracodawców) wcho-dzi³yby wiêc w sk³ad szerszego uk³adu, organizuj¹cego po-szczególne segmenty spo³eczeñstwa, zdominowanego przezpartie polityczne.

Korporatyzm natomiast, zdaniem zwolenników tego ujê-cia, a zarazem przeciwników postulatu A. Lijpharta i M. Cre-paza, to styl podejmowania decyzji, który dotyczy przedewszystkim sfery polityki ekonomicznej pañstwa. Jego obec-no�æ mo¿na uznaæ za przejaw dominacji podzia³ów socjoeko-nomicznych, bêd¹cych echem dawnych konfliktów klasowych.W wariancie korporatystycznym �rozgrywaj¹cymi� s¹ wiêc zwi¹z-ki zawodowe, organizacje pracodawców oraz pañstwo. To w³a-�nie pañstwo zapewnia organizacjom pracodawców i pracow-ników monopol w zakresie formu³owania, a niekiedy równie¿wdra¿ania, polityk sektorowych. W ten sposób tworzy siê uk³adwspó³zale¿nych powi¹zañ miêdzy grupami interesu a instytu-cjami pañstwa. Przybiera on zwykle postaæ hermetycznej trój-stronno�ci. Konsekwencj¹ przyjêcia takiej strategii systemowejstaje siê stworzenie okre�lonych rozwi¹zañ instytucjonalnych,których zasadniczym celem jest ograniczenie dzia³añ stronporozumienia. W efekcie, do negocjacji z reprezentantamipañstwa, dopuszczana jest ograniczona liczba organizacji.Jednocze�nie �uznane� organizacje pracodawców i zwi¹zkizawodowe zmuszone s¹ do stworzenia na tyle sprawnychstruktur organizacyjnych, aby móc egzekwowaæ od swoichcz³onków przestrzeganie porozumieñ zawartych przez elityorganizacyjne.

W tradycyjnej odmianie (neo)korporatyzmu tworzy siê wiêcspecyficzna sytuacja. Oto organizacje interesu s¹ zarówno re-prezentantami wielkich grup spo³ecznych, jak i pañstwa. W tensposób powstaje dualistyczny system reprezentacji i kontro-li. Elity grup interesu kontroluj¹ swoich cz³onków i ich zacho-wania nie tylko we w³asnym imieniu, ale równie¿ w imieniu

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2039

40

w³adzy. Uk³ad ten dodatkowo komplikuj¹ nak³adaj¹ce siê nasiebie podzia³y socjopolityczne. Z tego w³a�nie powodu, w sil-nie podzielonych w okresie powojennym spo³eczeñstwachAustrii, Belgii i Holandii, dualistycznemu systemowi repre-zentacji i kontroli, charakterystycznemu dla korporatyzmu,towarzyszy³y praktyki budowania porozumieñ o charakterzekulturowym pomiêdzy grupami wyznaniowymi (Austria i Ho-landia) oraz wspólnotami etnicznymi (Belgia, Szwajcaria).Podzia³y wyznaniowe i etniczne w pewnym stopniu pokry-wa³y siê bowiem z ró¿nicami o charakterze socjoekonomicz-nym (klasowym) � na przyk³ad w Belgii, gdzie znacznie wiê-cej pracodawców wywodzi³o siê z bogatszej i protestanckiejwspólnoty flamandzkiej ni¿ spo�ród ubo¿szych i katolickichWalonów. Z kolei w Austrii oraz Holandii w�ród robotnikówprzemys³owych wiêkszo�æ stanowili katolicy, w�ród praco-dawców za� � protestanci.

Przeciwnicy pogl¹du, g³osz¹cego i¿ korporatyzmowi towa-rzyszy demokracja konsensualna, formu³uj¹ niekiedy kontrargu-menty odwo³uj¹ce siê do praktyk skandynawskich70. Wskazuj¹mianowicie, ¿e kraje nordyckie charakteryzuj¹ siê wystêpowa-niem mechanizmów korporacyjnych, ale ju¿ nie konsensualnych.Nie ma tam bowiem odpowiednio silnych podzia³ów kulturo-wych i z tego powodu nie wykszta³ci³y siê instytucjonalne me-chanizmy zabezpieczaj¹ce w postaci tzw. weta mniejszo�ci.

Pogl¹d ten trudno przyj¹æ, gdy we�miemy pod uwagê dwaistotne wymiary instytucjonalne. Po pierwsze, Szwecja (a zani¹ Skandynawia) to europejska kolebka instytucji rzecznikapraw obywatelskich (ombudsmana), którego istot¹ dzia³alno-�ci jest w³a�nie ochrona praw rozmaitych mniejszo�ci. Po dru-gie, w nordyckim wariancie wspó³wystêpowania korporaty-zmu i konsensualizmu charakterystyczne jest istnieniezinstytucjonalizowanego mechanizmu konsensualnego w po-staci procedury tradycyjnie okre�lanej mianem remiss petitio,która reguluje tryb powtórnego rozpatrywania projektów

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2040

41

ustaw na forum komisji parlamentarnych (doskona³ymprzyk³adem funkcjonowania tego mechanizmu jest Finlandia).Uniemo¿liwia to zmianê sytuacji prawnej jakiejkolwiek znacz¹-cej grupy spo³ecznej bez zgody jej reprezentantów71. W prakty-ce oznacza to udzia³ przedstawicieli poszczególnych grup w pro-cesie przygotowywania projektów ustaw, których ostatecznykszta³t uzgadniany jest w drodze konsensu na forum komisjiparlamentu. Warto zarazem zauwa¿yæ, ¿e w jednoizbowychparlamentach skandynawskich konsensualna formu³a remisszastêpuje dzia³anie nieistniej¹cej tam izby wy¿szej. Do niedaw-na nieco inaczej by³o w Finlandii, gdzie funkcjonowa³a lokal-na odmiana tzw. systemu pó³prezydenckiego (semiprezyden-cjalizmu). Jednak po jego zniesieniu i tam wzros³o znaczeniekonsensualnej formu³y remiss.

Wydaje siê wiêc, ¿e procedura remiss mo¿e byæ uznana zaspecyficzn¹ formê weta mniejszo�ci, charakterystycznego dlakonsensualnych systemów politycznych. Warto zarazem pamiê-taæ, ¿e w pañstwach skandynawskich podzia³y socjopolityczneo charakterze kulturowym nie mia³y i nie maj¹ wiêkszegoznaczenia. Dominuj¹cy okaza³ siê konflikt socjoekonomiczny.Partie lewicowe uzyska³y tam siln¹ pozycjê na scenie politycz-nej, a zwi¹zki zawodowe (zw³aszcza w Szwecji) zosta³y w³¹-czone w procedury podejmowania decyzji.

Z kolei w kontynentalnych demokracjach konsensualnych(np. Holandii czy Szwajcarii) partie socjaldemokratyczne by³yi s¹ relatywnie s³abe. W krajach tych ugruntowa³a siê tradycjapartnerstwa kulturowego, którego uzupe³nieniem sta³o siêpartnerstwo spo³eczne. Ten rodzaj korporatyzmu nale¿y uznaæza odmianê s³absz¹ ani¿eli jego formy skandynawskie. Cha-rakteryzuje go asymetryczny uk³ad partnerstwa, tzn. s³abo�cizwi¹zków zawodowych towarzyszy znaczna si³a organizacjipracodawców oraz umiarkowane zainteresowanie pañstwaw³¹czaniem siê w rozwi¹zywanie konfliktów spo³ecznych.Z tego powodu w Holandii tak du¿e znaczenie przypisuje siê,

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2041

42

za³o¿onej bez udzia³u pañstwa, Radzie Spo³eczno-Ekonomicz-nej (Sociaal-Economische Raad � SER). Wspó³cze�nie w jejsk³ad wchodzi piêtnastu przedstawicieli zwi¹zków zawodo-wych, piêtnastu reprezentantów pracodawców oraz piêtnastuniezale¿nych ekspertów wyznaczonych przez premiera, przyczym rz¹d holenderski nie jest zobligowany do przestrzega-nia ustaleñ Rady. Kooperacji dwustronnej s³u¿y tak¿e dzia³al-no�æ prywatnej organizacji typu think tank w postaci FundacjiPracy (Stichting van de Arbeid). Funkcjonuje ona na podsta-wie przepisów prawa cywilnego i zajmuje siê dzia³alno�ci¹rozjemcz¹ w stosunkach pracy

Korporatyzm sprzyja dobrowolnej kooperacji wielkichfunkcjonalnych grup interesu oraz pañstwa, której celem jestuzgadnianie interesów podmiotów publicznych oraz prywatnych.Z odmienn¹ sytuacj¹ mamy natomiast do czynienia w przypad-ku modelu etatystycznego, którego przedstawicielem jest Fran-cja. W tym wariancie stosunków przemys³owych trudno po-s³ugiwaæ siê pojêciem woli stron, gdy¿ liczy siê g³ówniepañstwo. We Francji kolejne rz¹dy niechêtnie wchodzi³y w re-lacje o charakterze trójstronnym, chêtnie natomiast prowadzi-³y politykê interwencjonistyczn¹72. Warto przy tym odnotowaæ,¿e równie¿ poziom konsensualizmu politycznego we Francjikszta³tuje siê poni¿ej �redniej zachodnioeuropejskiej73. Na sytu-acjê tê z³o¿y³y siê m.in. praktyki przywodz¹ce na my�l ³agodnyautorytaryzm, które stosowano w okresach rz¹dów gaullistów,a tak¿e utrzymuj¹cy siê etos hierarchicznej biurokracji pañ-stwowej oraz proetatystyczne elementy francuskiej kulturypolitycznej. Jednak i strona pracownicza nie jest tu bez winy,a g³ówne zarzuty dotycz¹:

� niskiego poziomu reprezentatywno�ci francuskich orga-nizacji zwi¹zkowych (ró¿ne �ród³a wskazuj¹ na poziomuzwi¹zkowienia od 10% do 26%);

� zró¿nicowania i rozdrobnienia francuskiego ruchu pra-cowniczego.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2042

43

Oba te zjawiska utrudniaj¹ zajmowanie stanowisk w kon-kretnych kwestiach spo³ecznych.

We Francji powsta³o niewiele przedsiêwziêæ trójstronnych.W okresie IV Republiki ustanowiono Komisjê ds. Ekonomicz-nych i Socjalnych. Jej g³ównym zadaniem by³o opiniowanierz¹dowych projektów ustaw, reguluj¹cych zagadnienia eko-nomiczne i spo³eczne, przed wniesieniem ich pod obrady Zgro-madzenia Narodowego. Na pierwszy rzut oka taka formu³aprzedlegislacyjnej wspó³pracy rz¹du i grup interesu mo¿eprzywodziæ na my�l skandynawsk¹ procedurê remiss. Rolafrancuskiej Komisji by³a jednak zdecydowanie mniej istotna.Zarówno Komisja ds. Ekonomicznych i Socjalnych, jak i za³o-¿ona w 1946 r. Komisja Modernizacyjna nie odegra³y specjal-nej roli w procesach uzgadniania interesów. Godne odnoto-wania s¹ natomiast konsultacje na szczeblu centralnym,zainicjowane po wydarzeniach 1968 roku. Przybra³y one bar-dziej wyrazist¹ postaæ w latach 1981�1982, gdy prowadzonowe Francji scentralizowane konsultacje trójstronne. Za³ama³ysiê one jednak ju¿ pod koniec 1982 roku. Natomiast w 1986roku, wobec utraty poparcia wyborczego przez lewicê, kon-sultacje niemal ca³kowicie zamar³y. Przetarg na poziomie cen-tralnym wznowiony zosta³ po reelekcji François Mitterrandana urz¹d prezydenta w 1988 roku. Negocjacje, kontynuowanepodczas kadencji socjaldemokratycznego rz¹du Michela Ro-carda, równie¿ nie mia³y istotnego wp³ywu na politykê pañ-stwa. Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych sytuacja nie zmie-nia siê. W drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, a nastêpniew latach 2005�2006, w dramatycznych okoliczno�ciach powró-ci³a dyskusja na temat idei dialogu spo³ecznego prowadzone-go z zaanga¿owaniem pañstwa. Nie przynios³o to jednak zna-cz¹cych rezultatów.

Przyk³ad francuski pokazuje, z jak konsekwentn¹ uporczy-wo�ci¹ etatyzm pojawia siê w krajach, gdzie istniej¹ sprzyjaj¹-ce mu warunki kulturowe. Potwierdzaj¹ to równie¿ przyk³ady

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2043

44

zaczerpniête z Europy �rodkowej i Wschodniej. Zanim jednakzostan¹ one przywo³ane, zapoznamy siê z praktyk¹ okre�lan¹mianem polityki paktów spo³ecznych (zob. rysunek na str. 35).

3.3. Polityka paktów spo³ecznych i rz¹dzenie wielopoziomoweAnke Hassel zwraca uwagê na wzrastaj¹ce w Europie znacze-nie paktów spo³ecznych74. Badaczka ta na przyk³adzie W³ochi Irlandii ilustruje proces zanikania typowych dla klasycznychnegocjacji trójstronnych kontraktów, polegaj¹cych na hierar-chicznej wymianie zasobów (np. poparciu politycznym dlarz¹du za strony zwi¹zków zawodowych w zamian za pod-niesienie poziomu p³acy minimalnej). Wzmocnieniu uleg³apozycja przetargowa rz¹dów narodowych, a sta³o siê to zaspraw¹ ograniczeñ, które wprowadzi³a wspólna polityka pie-niê¿na UE. Gabinety, nie maj¹c wiêkszego pola manewru,ograniczaj¹ je równie¿ partnerom spo³ecznym, a przedewszystkim zwi¹zkom zawodowym, zmuszaj¹c je do silniej-szego podporz¹dkowania grupowych d¹¿eñ do wytycznychpolityk sektorowych UE. Ewentualne kwestionowanie unijne-go kursu przez poszczególne reprezentacje zwi¹zkowe ozna-cza ich wykluczenie z paktowania i z europejskiej spo³eczno-�ci partnerów spo³ecznych.

Restrykcyjno�æ wspólnotowej polityki pieniê¿nej stanowiwspó³czesne wyzwanie zarówno dla rz¹dów narodowych, jaki partnerów spo³ecznych. Gabinety odgrywaj¹ rolê koordyna-torów procesów dostosowania krajowych polityk sektorowychdo strategicznych dzia³añ UE, co ugruntowuje ich pryncypial-n¹ pozycjê w stosunkach przemys³owych. Nale¿y jednocze-�nie podkre�liæ, ¿e z jednej strony nie maj¹ one zbyt wielumo¿liwo�ci dopasowywania zaleceñ UE do dynamiki proce-su trójstronnego uzgadniania interesów, z drugiej jednak, by-waj¹ w³adne (dzia³aj¹c równolegle z odpowiednio silnymipartnerami spo³ecznymi) wywo³aæ okre�lone zmiany w struk-turach transnarodowych sieci politycznych. Mo¿e to skutkowaæ

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2044

45

ewolucj¹ nastawienia �rodowisk opiniotwórczych wspólnoto-wych o�rodków decyzyjnych. Zmiany tego rodzaju maj¹ istot-ne znaczenie w kszta³towaniu, czêsto ulotnej, choæ zarazembardzo wp³ywowej, tzw. woli politycznej, ta za� odgrywa klu-czow¹ rolê w kszta³towaniu rankingu zagadnieñ obecnych nawokandach o�rodków decyzyjnych UE (efekt agenda setting).

Przyk³ad Irlandii przekonuje, ¿e zrêczne wykorzystanienarzêdzi oferowanych przez politykê paktów spo³ecznych,pozwala na sprawne wykorzystanie zarówno zasobów we-wnêtrznych, jak i zewnêtrznych (unijnych). Polityki paktówspo³ecznych nie nale¿y jednocze�nie uznawaæ za remediumna niedomagania tradycyjnych form uzgadniania interesów.W Irlandii, od 1987 roku, pakty przyczynia³y siê wprawdziedo wyra�nej poprawy sytuacji ekonomicznej i spo³ecznej, lecznie powodowa³y cudu gospodarczego. W pierwszej po³owielat dziewiêædziesi¹tych, a wiêc w okresie mozolnego wdra¿a-nia drugiego z kolei kontraktu spo³ecznego, stopa bezrobociamala³a w tym kraju w tempie podobnym do tego, które noto-wali�my w Polsce � oko³o 2% na przestrzeni 3 lat. Faktem jestjednak równie¿ to, ¿e trend ten uda³o siê utrzymaæ i we wspó³-czesnej Irlandii bezrobocie ma charakter frykcyjny75 (wynosioko³o 4%). Sta³o siê tak przede wszystkim dlatego, ¿e � dziê-ki paktom spo³ecznym � priorytetem polityki gospodarczejw Irlandii uczyniono tworzenie nowych miejsc pracy.

Wysi³ek ten móg³by jednak okazaæ siê daremny, gdyby nietowarzyszy³y mu dodatkowe dzia³ania sektorowe na rzeczwzmocnienia zasobów rynku pracy, polegaj¹ce na podniesie-niu poziomu edukacji i kwalifikacji pracowników, by moglioni podejmowaæ zatrudnienie w nowych ga³êziach gospodar-ki. Warto pamiêtaæ, ¿e jednocze�nie powstrzymano rozrostadministracji publicznej oraz zamro¿ono p³ace urzêdników.Bardzo istotnym posuniêciem by³o tak¿e obni¿enie podat-ku CIT do poziomu 10% dla przedsiêbiorstw lokuj¹cychswoj¹ dzia³alno�æ w uprzywilejowanych przez rz¹d sferach.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2045

46

Dzia³anie to wi¹za³o siê z podjêciem kolejnego wa¿negokroku w realizacji planu modernizacji spo³ecznej i gospodar-czej, czyli z wprowadzeniem przez rz¹d w 1988 roku, ustalo-nej wcze�niej z partnerami spo³ecznymi, tzw. selektywnej po-lityki gospodarczej. Posuniêcie to, poprzedzone rzeteln¹reform¹ finansów publicznych, przeprowadzon¹ w 1987 rokui wzorowane na za³o¿eniach japoñskiej ustawy o przemys³achschy³kowych, polega³o na stopniowym odchodzeniu od tra-dycyjnej gospodarki, przy jednoczesnym wspieraniu czterechwybranych ga³êzi, które rokowa³y nadzieje na wysok¹ docho-dowo�æ.

Przyk³ad irlandzki pokazuje, ¿e polityka paktów spo³ecz-nych mo¿e stanowiæ istotny element zarz¹dzania wielopozio-mowego (governance). Jego charakterystyczn¹ cech¹ jest d¹¿e-nie o�rodków w³adzy do inicjowania oraz koordynowaniaprzep³ywu zasobów, bêd¹cych w dyspozycji aktorów niepu-blicznych. Rz¹dzenie wielopoziomowe ró¿ni siê od korpora-tyzmu m.in. tym, ¿e przebiega w obrêbie sieci (complex networks)� czyli w pewnym sensie w poprzek hierarchicznych struk-tur � a tak¿e anga¿uje wiêksz¹ liczbê aktorów, którzy dyspo-nuj¹ bardziej zró¿nicowanymi zasobami (tabela 1). Nie jest onojednak to¿same z polityk¹ paktów spo³ecznych. Polityka pak-tów spo³ecznych mo¿e byæ rozwijana w ka¿dym z trzech pod-stawowych modeli stosunków przemys³owych: pluralistycz-nym, korporatystycznym lub etatystycznym. Natomiastrz¹dzenie wielopoziomowe mo¿e rozwijaæ siê w dwóch pierw-szym modelach, ale nie ma szans powodzenia w modelu eta-tystycznym.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2046

47

Tabela 1. Ró¿nice miêdzy klasyczn¹ (hierarchiczn¹) form¹(neo)korporatyzmu a rz¹dzeniem wielopoziomowym

�ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: F. Traxler, op. cit., s. 588.

Celem koncepcji przedstawionej w tabeli 1 jest u�wiado-mienie ró¿nic miêdzy klasyczn¹, zdominowan¹ przez pañ-stwo, odmian¹ korporatyzmu a sieciowym wariantem rz¹-

Cecha

Dominuj¹cy rodzajstruktur

Dominuj¹cy paradyg-mat ekonomiczny

Polityka pieniê¿na

Polityka p³ac

Zaanga¿owanie ak-torów niepublicz-nych w procesy ko-ordynacji

Dominuj¹cy poziomprzetargu interesów

Mo¿liwo�ci koordy-nacyjne

Klasyczny(neo)korporatyzm

hierarchie

keynesizm

wzglêdnie autono-miczna

koordynacja i kon-centracja na pozio-mie centralnym lubsektorowym

�ekskluzywne kluby�konsultacyjno-decy-zyjne z³o¿one z przed-stawicieli w³adzy orazreprezentatywnychpartnerów spo³ecznych

centralny

znaczne

Rz¹dzenie wielopo-ziomowe (lean cor-poratism)

sieci

formu³a neoklasyczna

poddana re¿imowi wspól-nej polityki pieniê¿nej

koordynacja dostoso-wana do bie¿¹cychuwarunkowañ

zró¿nicowane � a¿ doosi¹gniêcia poziomu�masy krytycznej� umo¿-liwiaj¹cego sprawnyprzep³yw zasobóww obrêbie sieci

decentralizacja z prze-wag¹ przetargów sek-torowych

utrudnione

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2047

48

dzenia wielopoziomowego, które mo¿na okre�liæ tak¿e jako�rz¹dzenie bez rz¹du�76. W odniesieniu do stosunków prze-mys³owych rz¹dzenie wielopoziomowe mo¿e jawiæ siê jakoubo¿sza forma korporatyzmu (lean corporatism). Klasyczny(neo)korporatyzm sprowadza siê do relacji miêdzy hierar-chicznymi o�rodkami w³adzy politycznej, realizuj¹cymi od-powiedni kurs polityk sektorowych pañstwa, a d¹¿¹cymi dojego korekty reprezentatywnymi partnerami spo³ecznymi.Ten wariant uzgadniania interesów, pomimo wszystkich zg³o-szonych dot¹d uwag, w zasadzie nie odbiega od konwencjo-nalnych form uprawiania polityki w pañstwach demokra-tycznych. Grupy interesu staraj¹ siê oddzia³ywaæ na o�rodkidecyzyjne dziêki udostêpnionym przez rz¹d standardowymprocedurom podejmowania decyzji77.

Inaczej wygl¹da to w przypadku rz¹dzenia wielopoziomo-wego. Dzia³ania, zmierzaj¹ce do wywa¿enia interesu publicz-nego i interesów grupowych (prywatnych), potencjalnie niewymagaj¹ tu zaanga¿owania pañstwa. Oczywi�cie, uwaga tanie odnosi siê do kluczowych polityk sektorowych, takich jak:polityka zagraniczna, pieniê¿na, fiskalna, obronna, wymiarsprawiedliwo�ci i tym podobne78. W tych obszarach decyden-ci publiczni staraj¹ siê utrzymaæ monopol podejmowania de-cyzji, wy³¹czaj¹c kluczowe kwestie z debaty, a podmioty spo-³eczeñstwa obywatelskiego z uczestnictwa w procesiedecyzyjnym. Sytuacjê tê dobrze oddaje okre�lenie CharlesaLindbloma � imprisoned zones of policy making � oznaczaj¹cetrwa³e �uwiêzienie� kluczowych dla suwerenno�ci pañstwapolityk sektorowych w ramach stricte pañstwowych procesówdecyzyjnych79. Natomiast w odniesieniu do pozosta³ych poli-tyk sektorowych, od po³owy lat dziewiêædziesi¹tych obserwujesiê postêpuj¹c¹ dekoncentracjê, decentralizacjê oraz wzrostznaczenia sieciowych transferów zasobów. Procesy te prowa-dz¹ do wzmocnienia znaczenia rz¹dzenia wielopoziomowe-go tak¿e w stosunkach przemys³owych.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2048

49

Z kolei w wiêkszo�ci nowych krajów cz³onkowskich UE,przechodz¹cych proces transformacji ustrojowej, utrzymuj¹ siêhybrydowe formy stosunków przemys³owych. Fakt ten bywauwypuklany przez niektórych badaczy i niemal przez wszyst-kich liderów zwi¹zków zawodowych, dzia³aj¹cych w krajach�starej Unii�. W tego rodzaju interpretacjach rzekom¹ amery-kanizacjê stosunków przemys³owych w Europie �rodkowejprzedstawia siê jako istotne zagro¿enie dla tzw. europejskiegomodelu spo³ecznego. Pewn¹ rolê odegra³ w tym kontek�cieprzyk³ad polskich stosunków przemys³owych, które uznawa-no nawet za rodzaj zamerykanizowanego konia trojañskie-go, stanowi¹cego zagro¿enie dla europejskiego kompromisuspo³ecznego80. Przes³ankami przemawiaj¹cymi za tak dalekoid¹cym wnioskiem s¹: niejednoznaczno�æ, dezorganizacja orazutrzymuj¹ca siê w Polsce hybrydowo�æ stosunków przemy-s³owych. Poza tym, niemal we wszystkich krajach Europy�rodkowej i Wschodniej, wci¹¿ widoczna jest wyra�na do-minacja pañstwa w tym obszarze oraz (z wyj¹tkiem S³owe-nii i w pewnym stopniu Bu³garii) s³aby rozwój zbiorowychuk³adów pracy (tabela 2).

Przyk³ad Polski, któr¹ Guglielmo Meardi widzi w roli ko-nia trojañskiego, dobrze obrazuje dominuj¹ce w UE wzorypo¿¹danego kszta³tu stosunków przemys³owych. Ma to byæurynkowiony, czy � jak go okre�la Franz Traxler � �odchudzo-ny� (lean), a zarazem �rywalizacyjny� (competitive) korpora-tyzm81. Ten wariant korporatyzmu, choæ odchudzony i uryn-kowiony, zdecydowanie jednak ró¿ni siê od anglosaskiegopluralizmu, w którym dominuje wolny przetarg interesówgrupowych. Ró¿ni siê tak¿e od zamerykanizowanego, zdaniemMeardiego, wariantu polskiego, który zreszt¹ w oczach tegoautora jest raczej wcieleniem �wolnej amerykanki� ani¿eli praw-dziwym odzwierciedleniem stosunków przemys³owych zzaoceanu. Nie wdaj¹c siê w zbêdne w tym miejscu rozwa¿ania,wypada stwierdziæ, ¿e zarówno w Polsce, jak i w innych kra-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2049

50

jach uwzglêdnionych w tabeli 2 � z wyj¹tkiem S³owenii, Esto-nii oraz czê�ciowo Czech � korporatystyczne hybrydy wspó³-istniej¹ z fasadowymi konsensualnymi rozwi¹zaniami ustro-jowymi � fasadowymi, gdy¿ nie towarzysz¹ im konsensualnerodzaje praktyk politycznych. Tych za� brak m.in. dlatego, ¿enie znajduj¹ one uzasadnienia w kulturze politycznej.

Dominuj¹cy typ stosunkówprzemys³owych

nieskonsolidowany korpora-tyzm z elementami paktów spo-³ecznych

etatyzm/chwiejny korporatyzm

etatyzm/fasadowy korporatyzm

s³aby etatyzm/s³aby korporatyzm

nieskonsolidowany pluralizm z ele-mentami polityki paktów spo-³ecznych

Kraj

S³owenia

Bu³garia, Litwa, Polska, S³owacja

Rumunia

Czechy, £otwa, Wêgry

Estonia

Tabela 2. Typy stosunków przemys³owych w postkomuni-stycznych krajach cz³onkowskich UE

�ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: J. Sroka, Dialog spo³eczny i sto-sunki przemys³owe w krajach Europy �rodkowej i Wschodniej, (w:) A. Antoszew-ski (red.), Systemy polityczne Europy �rodkowej i Wschodniej. Perspektywa po-równawcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 2006.

4. Podsumowanie

Nawi¹zuj¹c raz jeszcze do hipotezy A. Lijpharta oraz M.M.L.Crepaza, mo¿na stwierdziæ, ¿e w demokracjach zachodnioeu-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2050

51

ropejskich wci¹¿ wspó³wystêpuj¹: korporatyzm w stosunkachprzemys³owych oraz konsensualizm, jako wiod¹ca zasadaorganizacji dzia³añ politycznych. Nie mo¿na jednak tego po-wiedzieæ w odniesieniu do zdecydowanej wiêkszo�ci krajówEuropy �rodkowej i Wschodniej. W wiêkszo�ci krajów �starejUnii� (UE-15) decentralizacja instytucji korporatystycznych,której towarzyszy realizacja polityki paktów spo³ecznych,�wiadczy o obieraniu swoistej trzeciej drogi miêdzy plurali-zmem a klasycznym, scentralizowanym korporatyzmem. Isto-t¹ tego kursu jest stopniowa dekoncentracja i decentralizacjainstytucji korporatystycznych. Ma ona s³u¿yæ dostosowywa-niu siê instytucji dialogu spo³ecznego do bardziej dynamicz-nych warunków prowadzenia dzia³alno�ci gospodarczej i krót-szych cyklów koniunkturalnych na rynkach �wiatowych,a zarazem utrzymaniu niezbêdnej ró¿norodno�ci narodowycharen stosunków przemys³owych.

Z drugiej strony, umacniaj¹ce siê wzorce regulacji obowi¹-zuj¹cych w obszarze UE, maj¹ przyczyniæ siê do przezwyciê-¿ania lokalnych zagro¿eñ europejskiego modelu spo³ecznego.Nie chodzi tu jednak o narzucanie rozwi¹zañ instytucjonal-nych, lecz o ustalanie wspólnych zasad, tak jak w przypadkugeneralnych ram informacji i konsultacji z pracownikami.Ramy te nakre�lono ogólnie w tre�ci dyrektywy o informa-cji i konsultacji z pracownikami82, jednak realnego kszta³tunadaj¹ konsultacjom narodowe rozwi¹zania prawne, które� jak pokazuje choæby przypadek polski � mog¹ byæ zupe³-nie ró¿ne.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2051

52

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2052

53

Tomasz Grzegorz Grosse

Dialog spo³eczny i obywatelskiw Unii Europejskiej*

* W niniejszej publikacji, za zgod¹ Redakcji kwartalnika �Trzeci Sek-tor�, Autor wykorzysta³ fragmenty w³asnego artyku³u zamiesz-czonego w tym periodyku: T.G. Grosse, Dialog spo³eczny a dialogobywatelski w Unii Europejskiej, �Trzeci Sektor� 2005/2006, nr 4,s. 109�117.

W Unii Europejskiej dialog spo³eczny i dialog obywatelski s¹ s³abozinstytucjonalizowane. Wp³yw partnerów spo³ecznych na decy-dentów publicznych jest ograniczony, poniewa¿ g³ówne decyzjew sprawie kierunków polityk europejskich oraz regulacji praw-nych podejmuj¹ instytucje wspólnotowe. Prowadzenie dialoguspo³ecznego i obywatelskiego ma na celu przede wszystkim legity-mizacjê europejskich instytucji i polityk publicznych.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2053

54

1. Rodzaje dialogu w³adzy ze spo³eczeñstwem

W Europie, na poziomie narodowym, widoczne s¹ dwa g³ów-ne nurty zorganizowanego dialogu w³adzy publicznej ze spo³e-czeñstwem83. Oba rodzaje wykraczaj¹ poza sferê rywalizacjipolitycznej oraz poza klasycznie rozumian¹ debatê publiczn¹(prowadzon¹ za po�rednictwem mediów) oraz debatê eksperc-k¹ (toczon¹ ze specjalistami w okre�lonej dziedzinie, tak¿ez instytucjami eksperckimi, np. think tank).

Pierwszy typ dialogu jest bardziej sformalizowany i wyra-¿a siê w powo³aniu okre�lonych instytucji, a partnerzy spo-³eczni maj¹ siln¹ pozycjê negocjacyjn¹, umo¿liwiaj¹c¹ weto-wanie propozycji przedk³adanych przez stronê rz¹dow¹ (tzw.veto players). Dominuj¹ce znaczenie maj¹ negocjacje miêdzyinteresami poszczególnych stron. Przyk³adem jest tu tzw. dia-log spo³eczny. W jego ramach rz¹d prowadzi negocjacje g³ów-nie z przedstawicielami pracodawców i pracowników.

Drugim typem dialogu s¹ mniej zinstytucjonalizowaneformy konsultacji spo³ecznych, niejednokrotnie powo³ywanew sposób dora�ny i krótkotrwa³y w celu zaopiniowania okre-�lonej polityki rz¹du. Nie daj¹ one partnerom spo³ecznymgwarancji udzia³u w podejmowaniu ostatecznych decyzji, tj.pozycji veto players w procedurze formu³owania okre�lonejpolityki publicznej. Za przebieg dialogu i kszta³t danej polity-ki odpowiada wy³¹cznie administracja publiczna. Ta formadialogu jest równie¿ okre�lana jako �ukierunkowana przezdecydentów partycypacja spo³eczna�84. Oznacza to, ¿e maj¹ oniwp³yw na dobór uczestników konsultacji, a tak¿e wybieraj¹ ta-kie propozycje partnerów spo³ecznych, które s¹ zgodne z kie-runkiem dzia³añ inicjowanych przez w³adze publiczne. Jest towiêc forma dialogu znacznie bardziej korzystna dla linii pro-gramowej reprezentowanej przez administracjê ni¿ stronêspo³eczn¹, pozwalaj¹ca zachowaæ wiêksz¹ spójno�æ i kieru-nek merytoryczny polityk publicznych. Ogranicza tak¿e licz-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2054

55

bê konfliktów miêdzy stronami dialogu, a wiêc pozwalaw sprawniejszy sposób prowadziæ konsultacje spo³eczne. G³ów-nym przyk³adem omawianego typu jest dialog obywatelski, pro-wadzony z szersz¹ reprezentacj¹ przedstawicieli spo³ecznych,obejmuj¹c¹ przede wszystkim organizacje pozarz¹dowe, alerównie¿ samorz¹dy terytorialne i organizacje zawodowe.

Innym typem s³abo zinstytucjonalizowanego dialogu, o roz-budowanym profilu partnerów spo³ecznych, s¹ tzw. paktyspo³eczne. Najczê�ciej pretekstem do powo³ania scentralizo-wanych negocjacji spo³ecznych w formule paktu spo³ecznegoby³a nie³atwa sytuacja gospodarcza w kraju, b¹d� konieczno�ædostosowania do regulacji narzuconych przez UE (np. zewzglêdu na wej�cie do Unii Gospodarczej i Walutowej)85. Pre-sja zewnêtrzna wymusza³a wprowadzanie trudnych reform,np. ograniczaj¹cych wydatki z bud¿etu pañstwa, wysoko�æ p³aclub wprowadzaj¹cych wiêksz¹ elastyczno�æ na rynku pracy86.W tej sytuacji dialog spo³eczny mia³ mobilizowaæ poparcie po-lityczne dla kierunku wprowadzanych zmian i zapewniaæwiêksz¹ efektywno�æ dzia³añ administracji publicznej. W od-ró¿nieniu od poprzednio omówionych form dialogu, paktyspo³eczne obejmuj¹ najczê�ciej równie¿ przedstawicieli naj-wa¿niejszych partii politycznych. Wkraczaj¹ wiêc w sferê po-lityki partyjnej i poszukuj¹ konsensusu miêdzy ró¿nymi inte-resami spo³ecznymi dla proponowanych reform i politykpublicznych, obejmuj¹c równie¿ interesy reprezentowaneprzez partie polityczne87.

1.1. Wp³yw i znaczenie obu formu³ dialoguJak siê wydaje, bardziej skutecznym sposobem legitymizowa-nia polityk publicznych jest lepiej zinstytucjonalizowana for-mu³a dialogu oraz pakty spo³eczne, w³¹czaj¹ce do konsultacjitak¿e reprezentantów opozycji politycznej. Wyniki �miêkkich�konsultacji spo³ecznych, prowadzone w formule dialogu oby-watelskiego, mog¹ byæ natomiast stosunkowo ³atwo podwa-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2055

56

¿one, np. po zmianie koalicji rz¹dowej88. Jednym z kluczowychproblemów dialogu w³adzy ze spo³eczeñstwem jest w³a�ciwareprezentatywno�æ partnerów spo³ecznych, tj. wybór takichorganizacji, które w odpowiedni sposób reprezentuj¹ po-szczególne grupy spo³eczne. W przypadku silniej zinstytucjonali-zowanego dialogu spo³ecznego, zw³aszcza w sytuacji, kiedy part-nerzy spo³eczni maj¹ realny wp³yw na wynik negocjacji �podstawowym wyzwaniem jest odpowiedni kszta³t instytucji.Chodzi zw³aszcza o to, aby sprzyja³y one wypracowywaniu kom-promisu, a nie przyczynia³y siê do zablokowania negocjacji. Nato-miast w przypadku �miêkkich� form konsultacyjnych szczególnymwyzwaniem jest zwiêkszanie mo¿liwo�ci wp³ywu partnerówspo³ecznych na przyjmowane rozwi¹zania polityczne. Chodzinp. o odpowiednie protoko³owanie propozycji wnoszonychprzez stronê spo³eczn¹, a tak¿e raportowanie o sposobach ko-rygowania przez rz¹d odpowiednich dokumentów (polityk pu-blicznych) konsultowanych z partnerami spo³ecznymi.

W Unii Europejskiej wystêpuje zarówno dialog spo³eczny,jak i dialog obywatelski. Obie formu³y dialogu s¹ s³abo zinsty-tucjonalizowane, a partnerzy spo³eczni maj¹ do�æ ograniczonywp³yw na decydentów publicznych. G³ówne decyzje, odnosz¹-ce siê do prawa europejskiego i kierunków polityk europejskich,s¹ przygotowywane przez urzêdników europejskich i podejmo-wane przez instytucje wspólnotowe. Ró¿norodne formy prowa-dzenia dialogu spo³ecznego i obywatelskiego w Unii Europej-skiej maj¹ natomiast zasadnicze znacznie dla legitymizacjiinstytucji i polityk publicznych w Europie, co ma zwi¹zekz deficytem demokratycznym instytucji wspólnotowych.

2. Dialog spo³eczny w Unii Europejskiej

2.1. Podstawowe cele dialogu spo³ecznegoMo¿na wyró¿niæ dwa podstawowe cele funkcjonowania dia-logu spo³ecznego w Europie w ostatnich kilkunastu latach.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2056

57

Pierwszym jest wykorzystanie tego instrumentarium do do-stosowania gospodarki do wyzwañ zwi¹zanych z integracj¹europejsk¹ i globalizacj¹ gospodarcz¹. Podstawowym kierun-kiem zmian jest w tym przypadku liberalizowanie stosunkówprzemys³owych (industrial relations), tj. regulacji i metod za-rz¹dzania praktykowanych na rynku pracy. Proces ten obej-muje równie¿ zmianê samych instytucji dialogu spo³ecznego,w kierunku ich decentralizacji oraz uelastycznienia. Drugimcelem jest zwiêkszenie akceptacji spo³ecznej dla dzia³añ ad-ministracyjnych, zw³aszcza w odniesieniu do powa¿nych re-form spo³eczno-gospodarczych.

W Unii Europejskiej istnieje asymetria miêdzy politykamipromuj¹cymi efektywno�æ i konkurencyjno�æ rynkow¹ a poli-tykami wspieraj¹cymi ochronê spo³eczn¹ i wyrównywanieszans ró¿nych grup obywateli89. Wed³ug ekspertów liberali-zacja wspólnego rynku staje siê g³ówn¹ platform¹ integracjieuropejskiej, natomiast ochrona spo³eczna i stosunki przemy-s³owe pozostaj¹ domen¹ krajów cz³onkowskich i regulacjinarodowych90. Wprowadzenie dialogu spo³ecznego na poziomeuropejski by³o prób¹ zmniejszenia wspomnianej asymetrii miê-dzy d¹¿eniem do konkurencyjno�ci na wspólnym rynku a tro-sk¹ o polityki spo³eczne. Dla zwolenników koordynacyjnegoprowadzenia polityk publicznych by³a to równie¿ próba roz-woju europejskiego modelu spo³ecznego. Dialog spo³ecznyw Unii Europejskiej mia³ wiêc na celu wykreowanie silnychpolityk i rozwój prawa europejskiego w odniesieniu do szero-ko pojêtej ochrony spo³ecznej, obejmuj¹cej równie¿ stosunkiprzemys³owe. Du¿a czê�æ protagonistów europejskiego mode-lu spo³ecznego akceptowa³a powo³anie wspólnego rynku i in-tegracjê monetarn¹ jedynie jako pocz¹tkowy etap integracjieuropejskiej, po którym nast¹pi harmonizacja polityk spo³ecz-nych i praw pracowniczych w skali europejskiej91. Warto w tymmiejscu przypomnieæ, ¿e napiêcie miêdzy zwolennikami libe-ralizacji wspólnego rynku a obroñcami polityk socjaldemokra-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2057

58

tycznych widoczne by³o ju¿ pod koniec ubieg³ego wieku, czy-li od pocz¹tku budowania jednolitego rynku. Znalaz³o to wyrazna przyk³ad w uzupe³nianiu regulacji dotycz¹cych jednolitegorynku przez rozbudowany pakiet polityk redystrybucyjnych UE(regionalnej i rolnej), a tak¿e przez propozycje dotycz¹ce wspól-notowego programu dzia³añ spo³ecznych (Social Action Program-me), protokó³ w sprawie polityki socjalnej (w³¹czony do Trak-tatu z Maastricht) oraz Wspólnotow¹ Kartê PodstawowychPraw Socjalnych Pracowników. Wprowadzenie dialogu spo-³ecznego na szczebel europejski by³o wiêc kolejnym przejawemrównowa¿enia wp³ywów polityk liberalnych. By³o równie¿prób¹ powstrzymania tendencji do dekompozycji dialogu spo-³ecznego na poziomie narodowym i wypromowania minimal-nych standardów w zakresie praw pracowniczych.

2.2. Europejskie instytucje dialogu spo³ecznegoi regulacje prawneW literaturze przedmiotu mo¿na znale�æ dwie koncepcje teo-retyczne dotycz¹ce oceny europejskich instytucji dialogu spo-³ecznego. Wed³ug pierwszej z nich, s³u¿¹ one zwiêkszeniukonkurencyjno�ci systemowej miêdzy ró¿nymi narodowymistosunkami przemys³owymi92. Jest to zwi¹zane z prymatematrakcyjno�ci inwestycyjnej w pañstwach cz³onkowskich i po-zostawianiem coraz szerszego zakresu spraw zwi¹zanychz funkcjonowaniem wspólnego rynku w poszczególnych kra-jach, do rozstrzygniêcia rz¹dom narodowym93. Konsekwencj¹tego podej�cia mo¿e byæ stopniowe obni¿anie standardówpraw pracowniczych i zwiêkszanie elastyczno�ci rynku pra-cy. Odmienn¹ koncepcj¹ jest twierdzenie o przyczynianiu siêeuropejskiego dialogu spo³ecznego do koordynacji systemównarodowych stosunków przemys³owych. Jest to proces wzmac-niania wspólnych europejskich standardów i stopniowej kon-wergencji modeli narodowych w procesie na�ladownictwanajlepszych praktyk i wymiany informacji94. Rezultatem tego

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2058

59

procesu by³oby wiêc podwy¿szanie standardów pracowni-czych w Europie i harmonizacja przepisów dotycz¹cych ryn-ku pracy w skali europejskiej. Nale¿y dodaæ, ¿e wiêkszo�æspecjalistów pesymistycznie ocenia efektywno�æ funkcjonowa-nia unijnego dialogu spo³ecznego, a tak¿e zwraca uwagê narosn¹ce znacznie konkurencyjno�ci systemowej miêdzy pañ-stwami cz³onkowskimi.

System dialogu spo³ecznego i stosunków przemys³owychw Unii Europejskiej ma podstawê w zapisach traktatu euro-pejskiego95. Jest to jednak stosunkowo s³aba podstawa, któraokre�la dzia³anie Unii jedynie jako wspomagaj¹ce i uzupe³nia-j¹ce wobec regulacji pañstw cz³onkowskich. Wa¿nym elemen-tem tego systemu jest obowi¹zek na³o¿ony na Komisjê Euro-pejsk¹ � konsultacji z partnerami spo³ecznymi96 w sprawachpolityki spo³ecznej, a tak¿e wspierania i u³atwiania przez Ko-misjê prowadzenia dialogu spo³ecznego w Unii. W systemieeuropejskiego dialogu spo³ecznego bodaj najwa¿niejsz¹ funk-cjê pe³ni, powo³any w marcu 2003 roku, Trójstronny SzczytSpo³eczny ds. Wzrostu i Zatrudnienia (Tripartite Social Sum-mit for Growth and Employment), instytucja skupiaj¹ca g³ów-ne europejskie organizacje pracodawców i zwi¹zków zawo-dowych, a tak¿e przedstawicieli Komisji Europejskiej. Cobardzo istotne � w pracach wspomnianej instytucji nie bior¹udzia³u przedstawiciele rz¹dów narodowych. Oznacza to, ¿eTrójstronny Szczyt Spo³eczny nie ma charakteru miêdzyrz¹-dowego, co w znacz¹cy sposób obni¿a efektywno�æ dzia³aniatej instytucji, a zw³aszcza jej wp³yw na tworzenie polityk i pra-wa europejskiego. Po roku 199897, na szczeblu unijnym powo-³ano równie¿ 30 sektorowych instytucji dialogu dwustronne-go, które, jak siê szacuje, pokrywaj¹ oko³o 50% wszystkichbran¿ europejskiej gospodarki. Plonem pracy tych instytucjido 2002 roku by³o ponad 40 wspólnych dokumentów doty-cz¹cych dialogu miêdzy ró¿nymi sektorami gospodarki i po-nad 400 tekstów wewn¹trzsektorowych98. G³ównym zarzutem

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2059

60

stawianym tym dokumentom jest ich nadmierna ogólnikowo�æ,co przyczynia siê do ich s³abej implementacji w praktyce99.

Traktat z Maastricht otworzy³ partnerom spo³ecznym dro-gê do zawierania uk³adów ramowych na poziomie wspólno-towym. Okre�lone zosta³y tak¿e zasady wdra¿ania wynego-cjowanych przez partnerów spo³ecznych uzgodnieñ: (1)zgodnie z procedurami i praktyk¹ krajowych partnerów spo-³ecznych w ka¿dym z poszczególnych pañstw cz³onkowskichlub (2) na podstawie decyzji Rady UE. Przyk³adem skuteczne-go dialogu spo³ecznego, w którym europejscy partnerzy wy-negocjowali uk³ady ramowe, pó�niej przekszta³cone w dyrek-tywy Rady UE, s¹: umowa o urlopach rodzicielskich (jej tre�æzosta³a w³¹czona do Dyrektywy Rady 96/34/WE z 3 czerwca1996 r.), umowa o pracy w niepe³nym wymiarze godzin (Dyrek-tywa Rady 97/81/WE z 15 grudnia 1997 r.) oraz umowa o pracyna czas okre�lony (Dyrektywa Rady 99/70/WE z 28 czerwca1999 r.). Kolejne porozumienia dotyczy³y telepracy (2002 r.)oraz stresu w miejscu pracy (2004 r.). Mia³y one charakter�umów niewi¹¿¹cych od strony prawnej� (legally not bindingagreements). Oznacza to, ¿e organizacje cz³onkowskie sygnata-riuszy maj¹ obowi¹zek ich wdro¿enia na szczeblu krajowymw ci¹gu 3 lat. Nieudane by³y natomiast negocjacje na tematpracy tymczasowej (interim work)100.

Zawarcie umów zbiorowych miêdzy partnerami spo³eczny-mi dialogu europejskiego otwiera drogê do zapocz¹tkowaniaprocesu legislacyjnego, prowadz¹cego do decyzji Rady Euro-pejskiej (a wiêc instytucji miêdzyrz¹dowej). Mo¿liwo�æ wpro-wadzenia regulacji europejskich w wyniku inicjatywy partne-rów spo³ecznych nale¿y uznaæ za najbardziej istotny elementunijnego systemu dialogu spo³ecznego. Nale¿y jednak zauwa-¿yæ, ¿e mo¿liwo�ci tworzenia prawa s¹ ograniczone do niewiel-kiego zakresu spraw. Proces legislacyjny jest ponadto niezwy-kle trudny w realizacji od strony politycznej. Postanowieniaw Radzie Europejskiej, dotycz¹ce rynku pracy i stosunków prze-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2060

61

mys³owych, s¹ podejmowane na zasadach jednomy�lno�ci � coos³abia mo¿liwo�ci zawarcia kompromisu miêdzy rz¹dami kra-jów cz³onkowskich. Dodatkowo wystêpuj¹ powa¿ne ró¿nicemodeli gospodarczych w krajach cz³onkowskich, a wiêc rów-nie¿ odmienne interesy ekonomiczne i polityczne poszczegól-nych rz¹dów. Mo¿liwo�ci regulacji europejskich w omawianymzakresie ogranicza równie¿ traktat europejski101. Nie mog¹ oneobejmowaæ jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowychi wykonawczych pañstw cz³onkowskich. Nie mog¹ ograniczaæprawa krajów cz³onkowskich do okre�lania zasad funkcjono-wania ich systemów zabezpieczenia spo³ecznego. Nie mog¹te¿ wp³ywaæ na równowagê finansow¹ krajów cz³onkowskich(a wiêc powodowaæ znacz¹cych kosztów dla bud¿etów naro-dowych). Wspomniane przepisy nie mog¹ równie¿ powodowaæutrudnieñ w tworzeniu i rozwijaniu ma³ych i �rednich przed-siêbiorstw. Nale¿y równie¿ zauwa¿yæ, ¿e minimalne standardydotycz¹ce prawa pracy i innych zagadnieñ obejmuj¹cych sto-sunki przemys³owe s¹ wprowadzane na mocy dyrektyw, przyuwzglêdnieniu warunków i norm technicznych istniej¹cychw ka¿dym pañstwie cz³onkowskim. Oznacza to w praktyce, ¿eprawo europejskie okre�la jedynie cele i za³o¿enia przepisów.Ich sposób wdro¿enia, a wiêc wybór metod i �rodków praw-nych, pozostawiono poszczególnym pañstwom. Praktykawskazuje, ¿e taki sposób implementacji przepisów unijnychdo prawa krajowego mo¿e powodowaæ powa¿ne uchybieniaw zakresie stosowania prawa europejskiego. Ponadto, sprzyjaon zwiêkszaniu zró¿nicowania prawnego miêdzy systemamiprawa narodowego, a wiêc mo¿e przyczyniaæ siê do zwiêksza-nia konkurencyjno�ci systemowej miêdzy ró¿nymi narodowy-mi stosunkami przemys³owymi.

2.3. Wdra¿anie uzgodnieñ unijnychW Unii Europejskiej bardziej efektywne instrumenty zarz¹dza-nia � okre�lane jako �twarde� � odnosz¹ siê do tworzenia regu-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2061

62

lacji europejskich lub egzekwowania unijnego prawa na dro-dze s¹downiczej. Tego typu dzia³ania, zw³aszcza w sferzewp³ywania na nowe regulacje, s¹ dla uczestników dialoguspo³ecznego w Unii utrudnione. Dlatego wiêkszo�æ instrumen-tów pozostawionych partnerom spo³ecznym zaliczyæ nale¿ydo mniej efektywnych, czyli �miêkkich� metod zarz¹dzania.Odnosz¹ siê one najczê�ciej do okre�lania ogólnych standar-dów, opiniowania dokumentów Komisji Europejskiej, dobro-wolnego wprowadzania okre�lonych postulatów do praktykistosunków przemys³owych lub dialogu spo³ecznego w kra-jach cz³onkowskich itp. Przyk³adem wspomnianych praktykdzia³ania jest tzw. otwarta metoda koordynacji102. Unijny dia-log spo³eczny ogranicza siê wiêc przede wszystkim do dzia³añkonsultacyjnych i wymiany informacji. W stosunkowo niewiel-kim stopniu wp³ywa na harmonizacjê prawa, a wiêc tak¿e naujednolicanie stosunków przemys³owych miêdzy krajami cz³on-kowskimi. Ma tak¿e niewielki wp³yw na wspó³pracê miêdzynarodowymi systemami dialogu spo³ecznego.

Jak wspomniano, g³ównym niedostatkiem unijnego dialoguspo³ecznego jest s³abo�æ implementacyjna podejmowanych po-rozumieñ. Wynika ona z kilku przyczyn. Jest zwi¹zana z dobro-wolnym charakterem wielu ustaleñ i swobod¹ w zakresie ichwdra¿ania. Efektywno�æ tego wdra¿ania w pañstwach cz³on-kowskich zale¿y w du¿ym stopniu od stanowiska krajowychorganizacji zwi¹zkowych i konfederacji pracodawców. Te za�trudno zmusiæ do przestrzegania porozumieñ unijnych, szcze-gólnie w sytuacji, kiedy nie jest to powi¹zane z implementacj¹prawa europejskiego. W przypadku niektórych pañstw trud-no�ci wdra¿ania porozumieñ wynikaj¹ równie¿ ze s³abo�cikrajowego systemu dialogu spo³ecznego i lokalnych organi-zacji spo³ecznych. Oznacza to, ¿e system europejski ma niewiel-kie mo¿liwo�ci wspierania rozwoju instytucji dialogu w krajachcz³onkowskich. Co wiêcej, jego skuteczno�æ niemal ca³kowi-cie zale¿y od narodowych struktur instytucjonalnych, w tym

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2062

63

równie¿ od przyjêtego w danym kraju modelu gospodarki103.Jak wcze�niej wspomniano, s³abo�ci¹ tego systemu jest brakprzedstawicieli rz¹dów narodowych. Rezerwa wielu rz¹dówwobec dialogu europejskiego jest zwi¹zana z ich niechêci¹ doponoszenia kosztów politycznych lub bud¿etowych za usta-lenia podejmowane w tych instytucjach.

2.4. Rola Komisji EuropejskiejDokumenty europejskie zwracaj¹ uwagê, ¿e powa¿nym zagro-¿eniem dla europejskiego dialogu spo³ecznego s¹ s³abo�cizarz¹dzania i niew³a�ciwe stosowanie ustaleñ europejskichw krajach cz³onkowskich (zw³aszcza na poziomie przedsiê-biorstw). W³a�nie dlatego celem wielu inicjatyw Komisji Eu-ropejskiej104, wspieranych przez partnerów spo³ecznych, jestpodwy¿szenie jako�ci zarz¹dzania w ramach systemu dialo-gu europejskiego. Ponadto uznaje siê, ¿e nowe kraje cz³onkow-skie s¹ niew³a�ciwie przygotowane do udzia³u w unijnymsystemie dialogu. Jest to zwi¹zane ze s³abo�ci¹ instytucjonal-n¹ dialogu spo³ecznego w tych krajach, czego przejawem jestrównie¿ niewystarczaj¹cy potencja³ organizacyjny, finansowyi ekspercki organizacji spo³ecznych105. Dlatego te¿ dzia³ania zestrony Komisji Europejskiej obejmuj¹ m.in. wsparcie ruchuzwi¹zkowego w tych krajach.

Dla Komisji Europejskiej wa¿n¹ przes³ank¹ wspierania dia-logu spo³ecznego w krajach cz³onkowskich jest chêæ przyspie-szenia realizacji celów lizboñskich106. Dzia³ania Komisji zmie-rzaj¹ do tego, aby dialog spo³eczny, zarówno na poziomieunijnym, jak i w krajach cz³onkowskich, aktywnie uczestni-czy³ w unowocze�nianiu i podwy¿szaniu konkurencyjno�cigospodarki europejskiej. Komisja zachêca partnerów spo³ecz-nych do zwiêkszenia elastyczno�ci warunków zatrudnienia,mobilno�ci i wydajno�ci si³y roboczej, promowania rozwojuszkoleñ zawodowych i podwy¿szania jako�ci kapita³u ludz-kiego. Ponadto, istotnym dzia³aniem Komisji jest wspieranie

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2063

64

zatrudniania absolwentów i wyrównywania warunków pra-cy dla kobiet107. Komisja propaguje tak¿e rozwój kodeksówetycznych w zak³adach pracy. Przyk³adem tego dzia³ania jestpropozycja korporacyjnej odpowiedzialno�ci spo³ecznej, obej-muj¹cej m.in. zwiêkszenie wra¿liwo�ci pracodawców na wa-runki pracy, wspó³pracê z lokalnymi spo³eczno�ciami, ochro-nê przyrody i tym podobne108.

2.5. Niektóre inicjatywy wspólnotoweJak ju¿ wcze�niej wspomnia³em, wa¿nym problemem funkcjo-nowania europejskiego dialogu spo³ecznego s¹ k³opoty w prze-noszeniu uzgodnieñ ze szczebla unijnego na poziom poszcze-gólnych przedsiêbiorstw, zw³aszcza najwiêkszych korporacji109.Wi¹¿e siê to zarówno z nieskuteczno�ci¹ i s³abo�ci¹ unijnegosystemu negocjacyjnego, jak i z rosn¹c¹ si³¹ korporacji euro-pejskich wobec administracji publicznej szczebla narodowegooraz europejskiego. Dlatego te¿ w ostatnim czasie podjêto kil-ka inicjatyw, które zmierzaj¹ do wprowadzenia do prawa euro-pejskiego minimalnych standardów dialogu spo³ecznegoi innych praw pracowniczych w du¿ych przedsiêbiorstwacheuropejskich110.

Jedn¹ z nich jest dyrektywa o Europejskiej Radzie Zak³ado-wej111. Podstawowym celem tej regulacji jest tworzenie rad za-k³adowych w koncernach dzia³aj¹cych przynajmniej w dwóchkrajach cz³onkowskich, zatrudniaj¹cych co najmniej 1000 pra-cowników. Rady maj¹ u³atwiæ pracownikom dostêp do infor-macji o sprawach dotycz¹cych przedsiêbiorstwa i w miarê mo¿-liwo�ci zapewniæ im prawo konsultowania projektów decyzjizarz¹du. Krytykowana jest skuteczno�æ funkcjonowania oma-wianej dyrektywy w zak³adach pracy. Wprawdzie do koñca2001 roku, w skali europejskiej dyrektywa obejmowa³a oko³o650 korporacji, ale ró¿ny by³ sposób wdro¿enia jej postano-wieñ � niejednokrotnie daleki od rzeczywistych oczekiwañpracowników i za³o¿eñ ustawodawcy112. Wskazuj¹ na to do-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2064

65

�wiadczenia zwi¹zkowców, którzy domagaj¹ siê rewizji tejregulacji. W ich opinii pozostawia ona zbyt wiele swobodypracodawcom. W niewystarczaj¹cy sposób gwarantuje prze-strzeganie praw pracowników, zw³aszcza w przypadku re-strukturyzacji firmy113. Komisja Europejska podjê³a wstêpn¹deklaracjê w sprawie nowelizacji dyrektywy i ujednoliceniainnych przepisów europejskich w zakresie informowania pra-cowników i konsultacji z nimi114. Inicjatywie Komisji sprzeci-wiaj¹ siê organizacje przedsiêbiorców i niektóre rz¹dy pañstwcz³onkowskich.

Warto zauwa¿yæ, ¿e w Unii widoczny jest stosunkowo ni-ski poziom minimalnych standardów praw pracowniczych,zw³aszcza w stosunku do rozwi¹zañ funkcjonuj¹cych w nie-których krajach cz³onkowskich115. Przedsiêbiorstwa maj¹ tutajdodatkowe pole manewru. Wiele rozwi¹zañ szczegó³owychw zakresie dyrektywy o Europejskiej Radzie Zak³adowej zale-¿y od prawa miejscowego, zgodnie z usytuowaniem siedzibyzarz¹du g³ównego korporacji. Koncerny mog¹ wiêc wybieraædogodne dla siebie przepisy, wynikaj¹ce z ró¿nic miêdzy po-szczególnymi systemami prawa krajowego. Takie rozwi¹za-nie sk³ania rz¹dy narodowe do maksymalnej liberalizacji prze-pisów wprowadzaj¹cych dyrektywê do krajowego porz¹dkuprawnego, co ma w za³o¿eniach przyci¹gaæ inwestorów. W tensposób logika dzia³ania prawa europejskiego i do�æ du¿a swo-boda implementacyjna omawianej dyrektywy wspieraj¹ kon-kurencyjno�æ systemow¹ miêdzy narodowymi modelami go-spodarczymi, zamiast oddzia³ywaæ na rzecz wiêkszejkoordynacji systemów prawnych w Europie. Przyjête w dy-rektywie podej�cie faworyzuje wiêc rozwi¹zania prawne funk-cjonuj¹ce w centrali korporacji, a tak¿e pracowników w niejzatrudnionych. W niewielkim stopniu przyczynia siê do na-rzucenia wy¿szego standardu praw pracowniczych. S³u¿y ra-czej wprowadzaniu (w ramach ca³ego koncernu) standardówobowi¹zuj¹cych w kraju, gdzie mie�ci siê siedziba firmy. Po-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2065

66

nadto, efektywno�æ wykorzystania dyrektywy przez pracow-ników zale¿y od si³y struktur zwi¹zkowych i praw pracowni-czych obowi¹zuj¹cych w danym pañstwie. Dyrektywa nie ogra-nicza bowiem mo¿liwo�ci wprowadzania korzystniejszych prawpracowniczych w zakresie informacji i konsultacji, je�li takierozwi¹zania funkcjonuj¹ w krajowym porz¹dku prawnym116.

3. Europejskie sieci polityczne i dialog obywatelski

Jedn¹ z najwa¿niejszych tez, dotycz¹cych dialogu spo³ecznegoi obywatelskiego w Unii, jest opinia o �wiadomym wspieraniuw procesach integracji europejskiej dialogu obywatelskiego, okre-�lanego jako system transnarodowego pluralizmu. Dzieje siê tokosztem ograniczania znaczenia dialogu spo³ecznego miêdzypracownikami i pracodawcami117. W istocie europejski dialogobywatelski, zw³aszcza rozumiany w sposób szeroki, tj. jako ró¿-norodne formy konsultacji administracji brukselskiej z organiza-cjami spo³ecznymi i eksperckimi, jest lepiej rozwiniêty i obejmujewiêkszy zakres spraw ani¿eli europejski dialog spo³eczny. Kon-sultacje na poziomie unijnym odbywaj¹ siê m.in. w ramach siecipolitycznych118, grupuj¹cych ekspertów, organizacje bran¿owei spo³eczne, w których unijne instytucje technokratyczne maj¹uprzywilejowan¹ pozycjê koordynacyjn¹ i steruj¹c¹119. Konsulta-cje spo³eczne prowadzone w tych sieciach s¹ � wed³ug eksper-tów120 � stosunkowo s³abo zinstytucjonalizowane, nie gwaran-tuj¹ partnerom spo³ecznym uprawnieñ decyzyjnych (tj. pozycjiveto players), uprzywilejowuj¹ najsilniejsze (najbogatsze) orga-nizacje lobbystyczne lub organizacje preferowane przez tech-nokracjê, a tak¿e ograniczaj¹ zakres partycypacji w elitach eks-perckich i dostêp do wybranych przedstawicieli spo³ecznych121.

3.1. Wzmocnienie kultury dialoguKomisja Europejska podejmuje wiele dzia³añ maj¹cych na celuzwiêkszenie zakresu i intensywno�ci konsultacji spo³ecznych.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2066

67

W�ród nich warto wymieniæ komunikat dotycz¹cy wzmocnie-nia kultury dialogu. Okre�la on g³ówne zasady i standardyprowadzenia konsultacji spo³ecznych przez Komisjê122. W my�ltych zasad proces konsultacji powinien byæ prowadzony przezwszystkie instytucje administracji europejskiej w sposób otwar-ty dla zainteresowanych organizacji spo³ecznych, zw³aszczatakich, które reprezentuj¹ interesy spo³eczne objête dzia³ania-mi Komisji. Wa¿nym �rodowiskiem polityki otwarto�ci jestinternet. Komisja postuluje umo¿liwienie dostêpu do doku-mentów w formie elektronicznej, a tak¿e zwiêkszenie dialo-gu spo³ecznego poprzez internet. Chodzi zw³aszcza o publicz-ne prezentowanie opinii �rodowisk spo³ecznych i efektówprowadzonego dialogu. Istotn¹ rolê pe³ni tu baza danychCONECCS123. W�ród innych zasad konsultacji, okre�lonychw omawianym dokumencie, nale¿y wymieniæ m.in. postulatwyra�nego okre�lania przedmiotu i zawarto�ci merytorycznejkonsultacji. Oprócz powszechnej dostêpno�ci dyskutowane-go dokumentu instytucje unijne maj¹ obowi¹zek publikowa-nia wyników konsultacji, w szczególno�ci wskazywania nawprowadzone w dokumencie zmiany. Zaproponowano tak¿ezagwarantowanie okresu minimum o�miu tygodni na przed-stawienie opinii przez partnerów spo³ecznych. Innym postu-latem jest prowadzenie konsultacji w�ród wszystkich narodo-wo�ci i zainteresowanych grup spo³ecznych, nawet wówczas,gdy nie s¹ one reprezentowane na poziomie europejskim przezkonkretne organizacje pozarz¹dowe.

3.2. Komitety konsultacyjneEkspansja regulacji unijnych (competence creep) oraz powi¹za-ny z tym rozwój zadañ Komisji w kolejnych obszarach politykpublicznych sprzyja powstawaniu nowych organizacji lobby-stycznych124 i w³¹czaniu kolejnych instytucji do procesu kon-sultacyjnego. Podstawowym mechanizmem opiniowania po-lityk europejskich i wypracowywania przysz³ych rozwi¹zañ

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2067

68

legislacyjnych s¹ tzw. komitety konsultacyjne. Do roku 2004powo³ano 124 takie komitety, niemal we wszystkich obsza-rach dzia³ania Unii. Komisja wyra�nie wspiera rozwój siecipolitycznych, w tym powo³uje kolejne komitety konsultacyj-ne, a tak¿e organizuje inne formy konsultowania polityk eu-ropejskich (konferencje, nieformalne spotkania, programy in-formacyjne, badania opinii spo³ecznej itp.). Jednocze�niesteruje kierunkiem rozwoju sieci politycznych, m.in. selek-tywnie zaprasza organizacje do pracy w komitetach konsul-tacyjnych, wspiera rozwój organizacji spo³ecznych w wybra-nych obszarach spraw publicznych (zarówno na szczebluunijnym, jak i krajowym), tak¿e przez finansowe dotowanieich dzia³alno�ci125. Jak pokazuj¹ badania126, Komisja fawory-zuje zw³aszcza stowarzyszenia biznesu oraz organizacje oby-watelskie (np. zajmuj¹ce siê ekologi¹ lub rozwojem spo³ecz-nym). Najwiêksza aktywno�æ organizacji spo³ecznych mamiejsce w obszarze dzia³alno�ci dyrekcji generalnych: przed-siêbiorczo�ci, ochrony �rodowiska, zatrudnienia i politykispo³ecznej, rolnictwa127.

3.3. Czemu s³u¿y rozwój sieciowych form zarz¹dzania?Dzia³ania Komisji Europejskiej wi¹¿¹ siê bezpo�rednio z jejcelami i interesami politycznymi. S¹ m.in. podyktowane chê-ci¹ uzyskania wsparcia politycznego dla inicjatyw, które mog¹wzbudzaæ opór krajów cz³onkowskich. Rozwijaj¹c siecioweformy zarz¹dzania politykami europejskimi, Komisja stara siêwiêc zapobiec utrudnianiu przez niektóre pañstwa funkcjo-nowania metody wspólnotowej i d¹¿y do hierarchicznego ste-rowania tymi politykami128. W ten sposób Komisja buduje rów-nie¿ legitymizacjê spo³eczn¹ dla prowadzonych przez siebiepolityk publicznych i wspieranych kierunków integracji euro-pejskiej. Przyczynia siê tak¿e do rozwoju metody wspólnoto-wej: nie tylko dziêki zwiêkszaniu prawdopodobieñstwa przyj-mowania nowych regulacji, ale równie¿ wspieraj¹c organizacje

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2068

69

spo³eczne, które mog¹ wstêpowaæ na drogê s¹dow¹ w celupoprawnego implementowania prawa unijnego.

Zdaniem niektórych ekspertów, rozwijanie sieci politycz-nych nie jest jednak efektywn¹ metod¹ zarz¹dzania polityka-mi europejskimi. W Unii dzia³a wiele ró¿nych sieci, odnosz¹-cych siê do polityk publicznych129, a tak¿e wiele centrówdecyzyjnych (lub wspó³decyduj¹cych) i kontroluj¹cych funk-cjonowanie poszczególnych sieci130. W konsekwencji instytu-cje unijne maj¹ powa¿ne k³opoty z koordynacj¹ w³asnych dzia-³añ, a tym samym z utrzymaniem sterowno�ci nad politykamipublicznymi w Europie. Brakuje zw³aszcza odpowiedniej ko-ordynacji pracy wewn¹trz Komisji Europejskiej. W niektó-rych przypadkach poszczególne dyrekcje generalne maj¹ od-mienne, a nawet ca³kiem sprzeczne, koncepcje rozwojupolityk publicznych. Brakuje równie¿ wyra�nego przywódz-twa politycznego ze strony unijnej w³adzy wykonawczej,które pozwoli³oby nie tylko wypracowaæ spójn¹ politykê we-wn¹trz Komisji, ale równie¿ prowadzi³oby jednolit¹ polity-kê wobec innych instytucji unijnych i w³adz narodowych.Sieci polityczne nie zapewniaj¹ mo¿liwo�ci koordynowaniapolityk publicznych miêdzy Komisj¹ a poszczególnymi jed-nostkami administracyjnymi w pañstwach cz³onkowskich.Kraje cz³onkowskie niechêtnie przyjmuj¹ inicjatywy w zakre-sie diagnozowania s³abo�ci swoich administracji, gdy¿sprzeciwiaj¹ siê nadmiernej ingerencji Komisji w funkcjono-wanie narodowych systemów administracyjnych. S¹ tak¿e kry-tyczne wobec pomys³ów harmonizowania zdolno�ci i standar-dów administracyjnych miêdzy poszczególnymi krajami131.Zdaniem ekspertów132, w wielu sieciach politycznych dzia³a-j¹cych na szczeblu unijnym wspó³praca horyzontalna miêdzyposzczególnymi podmiotami (bez po�rednictwa lub inicjaty-wy Komisji Europejskiej) jest bardzo s³aba, podobnie jak ak-tywno�æ na rzecz oddolnego planowania dzia³alno�ci i stawia-nia celów strategicznych. W³a�nie dlatego, wed³ug tych opinii,

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2069

70

trudno mówiæ o istnieniu efektywnie dzia³aj¹cych europejskichsieci politycznych.

3.4. Dialog obywatelski jako ubogi krewnydialogu spo³ecznego?Konsultacje polityk europejskich prowadzone przez KomisjêEuropejsk¹ s¹ równie¿ okre�lane jako dialog obywatelski (ci-vil dialogue). W odró¿nieniu od dialogu spo³ecznego, ten ro-dzaj konsultacji, oprócz organizacji biznesu i zwi¹zków zawo-dowych, gromadzi ró¿norodne organizacje spo³eczne. Dialogobywatelski obejmuje wiele spraw, którymi zajmuj¹ siê insty-tucje unijne. Ma w du¿ym stopniu charakter dobrowolny i jests³abo zinstytucjonalizowany. Mo¿liwo�æ wp³ywu tego dialo-gu na regulacje europejskie jest niewielka, zale¿na w du¿ymstopniu od dzia³añ Komisji Europejskiej. W ramach unijnychinstytucji nie ma powszechnie stosowanej definicji dialoguobywatelskiego lub organizacji obywatelskiej. Miêdzy inny-mi w³a�nie dlatego, w odniesieniu do dialogu obywatelskie-go, istniej¹ powa¿ne zastrze¿enia dotycz¹ce reprezentatywno-�ci poszczególnych organizacji pozarz¹dowych na szczebluunijnym. Formu³owane s¹ tak¿e zastrze¿enia odno�nie stosun-kowo du¿ej swobody po stronie Komisji Europejskiej w spo-sobie prowadzenia tego dialogu.

W kwestiach ekonomiczno-spo³ecznych i rynku pracy or-ganizacje obywatelskie maj¹ prawo wypowiedzi i konsultacjidokumentów na ogólnych zasadach. Uczestnicz¹ w pracach Eu-ropejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo³ecznego, w ramach tzw.grupy III (grupa I gromadzi przedstawicieli pracodawców, a gru-pa II organizacje pracowników). Nie bior¹ jednak udzia³u aniw trójstronnych, ani w dwustronnych instytucjach europejskichzajmuj¹cych siê problematyk¹ stosunków przemys³owych. W tensposób ich wp³yw na te sprawy zosta³ zmniejszony w stosunkudo organizacji uczestnicz¹cych w unijnym dialogu spo³ecznym,tj. pracowniczych i reprezentuj¹cych pracodawców.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2070

71

Wyra�na s³abo�æ dialogu obywatelskiego, w tym tak¿e w sto-sunku do instytucji unijnego dialogu spo³ecznego, jest podnoszonaw rozlicznych petycjach przedstawicieli organizacji obywatelskich.Postuluj¹ oni wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnychsankcjonuj¹cych istnienie dialogu obywatelskiego i powo³u-j¹cych sta³e instytucje tego dialogu133, podobnie jak w przypad-ku dialogu spo³ecznego lub konsultacji prowadzonych z organi-zacjami samorz¹du lokalnego i regionalnego. Poci¹ga to za sob¹wprowadzenie odpowiednich zapisów w traktacie europejskim.Zwracaj¹ te¿ uwagê na konieczno�æ wyodrêbnienia poszczegól-nych kategorii dialogu obywatelskiego. Przyk³adowo proponuj¹osobne instytucje zajmuj¹ce siê kwestiami zabezpieczenia spo-³ecznego, a inne do zrównowa¿onego rozwoju, czy te¿ zajmuj¹cesiê interesami przysz³ych pokoleñ134.

Postuluj¹ równie¿ wzmocnienie udzia³u organizacji obywa-telskich w niektórych pracach Komisji Europejskiej, odnosz¹-cych siê do zagadnieñ spo³ecznych i ekonomicznych. Przedewszystkim chodzi o zwiêkszenie uprawnieñ reprezentacji or-ganizacji pozarz¹dowych w grupie III Komitetu Ekonomicz-no-Spo³ecznego. Przedstawiciele organizacji obywatelskichzwracaj¹ uwagê na to, ¿e polityki europejskie coraz czê�ciejkoncentruj¹ siê na problemach wzrostu gospodarczego i wal-ki z bezrobociem. Wed³ug ich opinii odbywa siê to koszteminnych aspektów rozwoju, np. polityki socjalnej, edukacyjnej,zdrowotnej i ekologicznej. Przyk³adem takiego dzia³ania jestos³abianie idei europejskiego modelu spo³ecznego w ramachstrategii lizboñskiej. Wed³ug niektórych organizacji ostatniamodyfikacja tej strategii, przeprowadzona przez Komisjê Euro-pejsk¹ w 2005 roku, odchodzi od problematyki zabezpieczeniasocjalnego i troski o ochronê przyrody135. Platforma Spo³ecznadowodzi, ¿e jedn¹ z przyczyn s³abn¹cego zainteresowania UniiEuropejskiej problematyk¹ biedy, wykluczenia i innych kwe-stii spo³ecznych jest niewystarczaj¹cy dialog instytucji unijnychz organizacjami pozarz¹dowymi136.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2071

72

Jak siê wydaje, obecny poziom instytucjonalizacji dialoguobywatelskiego w Unii Europejskiej jedynie w niewielkim stop-niu przyczynia siê do rozwi¹zywania konkretnych problemówpolityki spo³ecznej i gospodarczej. W ograniczonym zakresiepomaga decydentom rozstrzygn¹æ dylematy polityk publicz-nych wobec konkurencyjnych interesów spo³ecznych. S¹ toobszary spraw, nale¿¹ce w wiêkszo�ci do kompetencji rz¹dównarodowych, które niechêtnie oddaj¹ tu inicjatywê KomisjiEuropejskiej i skupionym wokó³ niej organizacjom obywatel-skim. Niektóre rz¹dy sprzeciwiaj¹ siê równie¿ mo¿liwo�ci szer-szego regulowania polityk spo³ecznych przez prawo europejskiei �twarde� metody zarz¹dzania w Unii. Dialog obywatelski i sie-ci polityczne stanowi¹ wiêc s³abe mechanizmy zarz¹dzania po-litykami europejskimi. S³u¿¹ one raczej budowaniu spo³ecz-nego wsparcia wokó³ propozycji technokracji europejskiej,ani¿eli inicjowaniu propozycji p³yn¹cych od organizacji spo-³ecznych.

4. Konkluzje

Podsumowuj¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e dialog obywatelski jestznacznie s³abszym nurtem konsultacji spo³ecznych w UE, ani-¿eli dialog spo³eczny. Jest to zwi¹zane z mniejsz¹ instytucjo-nalizacj¹ dialogu obywatelskiego, a tak¿e jego �ci�lejsz¹ za-le¿no�ci¹ od sterowania ze strony Komisji Europejskiej. Nieoznacza to, ¿e instytucje unijnego dialogu spo³ecznego s¹ bar-dzo silne i skuteczne w dzia³aniu. W porównaniu do niektó-rych instytucji wystêpuj¹cych na poziomie narodowym part-nerzy spo³eczni nie maj¹ mo¿liwo�ci wetowania propozycjiadministracji europejskiej (brak tzw. pozycji veto players). Maj¹tak¿e mniejsze mo¿liwo�ci wp³ywania na tworzone prawo.Dialog spo³eczny na poziomie europejskim nie zapobiega stop-niowej dekompozycji dialogu spo³ecznego w wiêkszo�ci kra-jów cz³onkowskich, s³abo koordynuje wspó³pracê miêdzy

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2072

73

poszczególnymi systemami narodowymi tego dialogu. Niepowstrzymuje równie¿ procesów zwi¹zanych z narastaniemkonkurencji systemowej miêdzy narodowymi stosunkamiprzemys³owymi.

Obie formy dialogu stanowi¹ w du¿ym stopniu odrêbnenurty, choæ w pewnych obszarach wyra�nie nak³adaj¹ siêi uzupe³niaj¹. Dlatego organizacje pozarz¹dowe zosta³y w³¹-czone w proces opiniodawczy na forum Komitetu Ekonomicz-no-Spo³ecznego. Pomimo zastrze¿eñ niektórych dzia³aczyzwi¹zkowych, dialog obywatelski, jak siê wydaje, nie tworzyprzeciwwagi dla dialogu spo³ecznego. W obecnej formie niejest on instrumentem os³abienia dialogu spo³ecznego w UniiEuropejskiej, stanowi natomiast przyk³ad �ukierunkowanejprzez decydentów partycypacji spo³ecznej�. Jest ona szczegól-nie korzystna dla kierunków polityk publicznych i interesówreprezentowanych przez administracjê, a w mniejszym stop-niu s³u¿y realizacji postulatów organizacji pozarz¹dowych.Dialog obywatelski i europejskie sieci polityczne s¹ tak¿e dlaKomisji Europejskiej istotnym instrumentem zbierania infor-macji o sytuacji w poszczególnych krajach cz³onkowskich,zw³aszcza w zakresie implementacji prawa unijnego. Komisjazachêca i wspiera finansowo oraz prawnie niektóre organiza-cje obywatelskie w procesach s¹dowych, zmierzaj¹cych dow³a�ciwego implementowania prawa europejskiego137. Niew¹t-pliwie dialog obywatelski pe³ni natomiast istotne funkcje in-formacyjne i popularyzuj¹ce zamierzenia Komisji Europejskiej.Buduje równie¿ sieci wspó³pracy i mo¿e wp³ywaæ na wzmac-nianie identyfikacji europejskich w�ród rozmaitych grup spo-³ecznych. W ten sposób przyczynia siê do podwy¿szenia legi-tymizacji spo³ecznej polityk i instytucji europejskich.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2073

74

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2074

75

Jan Czarzasty

Decentralizacja negocjacjizbiorowych w Europie

� przyczyny, nastêpstwa, wnioski

Decentralizacja stanowi obecnie najwa¿niejsz¹ tendencjê wystêpuj¹-c¹ w europejskich negocjacjach zbiorowych. Przenoszenie negocjacjina ni¿sze szczeble wi¹¿e siê z potrzeb¹ wypracowania nowych roz-wi¹zañ technicznych i organizacyjnych, równie¿ w zakresie organi-zacji pracy, odpowiadaj¹cych specyfice poszczególnych przedsiêbiorstw,a nie ca³ych bran¿. Decentralizacj¹ negocjacji s¹ zainteresowani przedewszystkim pracodawcy, natomiast g³ówni partnerzy spo³eczni w UEpodchodz¹ do tego zjawiska z dystansem.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2075

76

1. Wstêp

Od lat siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku,wobec za³amania siê tzw. powojennego kompromisu, w krajachrozwiniêtych zaznaczy³a siê tendencja do decentralizacji ne-gocjacji zbiorowych. Wyst¹pi³a ona nie tylko w Europie Za-chodniej, ale tak¿e w USA i innych krajach zaoceanicznych(Kanada, Australia)138 oraz w Japonii139.

Pocz¹tkowo decentralizacja dotyczy³a tylko zagadnienia cza-su pracy, stopniowo jednak rozci¹gnê³a siê równie¿ na kwestiewynagrodzeñ. Zjawisko to wcale nie zanika, a nawet staje siê corazintensywniejsze i uwa¿ane jest za jeden z g³ównych elementówokre�laj¹cych oblicze europejskich stosunków pracy. Co kryje siêza pojêciem decentralizacji negocjacji zbiorowych? Najogólniej,oznacza to sukcesywne przesuwanie punktu ciê¿ko�ci negocjacjiz poziomu centralnego na ni¿sze szczeble. Oczywiste konsekwen-cje procesu decentralizacji s¹ dwojakie: z jednej strony malejeznaczenie uk³adów zbiorowych wy¿szego szczebla (ogólnokra-jowych, bran¿owych, regionalnych), a co za tym idzie równie¿sprzê¿onego z negocjacjami na tym poziomie dialogu spo³eczne-go, z drugiej za�, ro�nie znaczenie rokowañ na najni¿szym pozio-mie. Proces ów ma jednak g³êbsze implikacje: przede wszystkimprowadzi do �rozmycia� jednolitych standardów p³ac oraz wa-runków pracy ustalanych i obowi¹zuj¹cych w skali makro, co dajestronom negocjacji wiêksz¹ swobodê w okre�laniu zobowi¹zañpracodawcy wobec pracowników, a wiêc skutkuje wiêksz¹ ela-styczno�ci¹ stosunków pracy na poziomie mikro. Zarazem jed-nak rodzi siê niebezpieczeñstwo naruszenia wypracowanychprzez lata standardów ponad minimum gwarantowane prawemlub uprzednimi ustaleniami rokowañ zbiorowych oraz pog³êbia-j¹cego siê zró¿nicowania wynagrodzeñ.

Decentralizacja mo¿e biec dwutorowo:� negocjacje sprowadzane s¹ z poziomu ponadzak³adowego (cen-

tralnego, bran¿owego, regionalnego) na poziom przedsiêbiorstwa;

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2076

77

� w obrêbie samego przedsiêbiorstwa (wielozak³adowegolub o strukturze holdingowej, obejmuj¹cej wiele powi¹zanychkapita³owo spó³ek) rokowania mo¿na przenie�æ z poziomuwy¿szego, tj. przedsiêbiorstwa en bloc, na ni¿szy, czyli poszcze-gólnych jego zak³adów (oddzia³ów)140.

Problem decentralizacji by³ i jest analizowany pod ró¿ny-mi k¹tami. Po pierwsze, czy zjawisko to nale¿y rozpatrywaætylko w kategorii zagro¿eñ, czy te¿ ma ono swoje pozytywneaspekty? Po drugie, jaki jest jego przebieg? Po trzecie, kto zestrony pracowników powinien prowadziæ negocjacje w zde-centralizowanej strukturze? Po czwarte, jakie s¹ jego uwarun-kowania i skutki w � z regu³y wyra�nie odmiennych � naro-dowych kontekstach stosunków pracy poszczególnych krajóweuropejskich? Po pi¹te wreszcie, jak ów proces wp³ywa i bê-dzie wp³ywaæ w przysz³o�ci na rozwój stosunków pracy?

W niniejszym artykule nakre�lono pokrótce genezê proce-su decentralizacji negocjacji zbiorowych, ze szczególnymuwzglêdnieniem jego postêpów w Europie na przestrzeniostatnich kilkunastu lat, a nastêpnie dokonano przegl¹du naj-wa¿niejszych zdarzeñ sk³adaj¹cych siê na tytu³owy proces,które mia³y miejsce w krajach Piêtnastki (UE-15). W�ród �ró-de³ empirycznych wykorzystano publikowane przez KomisjêEuropejsk¹ (KE) raporty na temat stanu stosunków przemy-s³owych w Europie i zmian w ich otoczeniu prawnym.Uwzglêdniono tak¿e opinie i stanowiska europejskich partne-rów spo³ecznych na temat tego procesu i jego poszczególnychprzejawów.

Elementy decentralizacji mo¿na zaobserwowaæ we wszyst-kich pañstwach UE, choæ przybiera ona rozmaite formy. Dlaprzyk³adu, w Hiszpanii dokonuje siê ona g³ównie za spraw¹rad pracowników, które zawieraj¹ niemal 3/4 uk³adów zbio-rowych; w Niemczech � przez lawinowy wzrost liczby uk³a-dów zak³adowych, która od 1990 r. wzros³a trzykrotnie;w Austrii � przez zastosowanie tzw. zorganizowanej decen-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2077

78

tralizacji141. Wszystkie te symptomatyczne zjawiska opisanow dalszej czê�ci niniejszego opracowania.

W wiêkszo�ci nowych pañstw cz³onkowskich (UE-12) sys-tem negocjacji zbiorowych jest zdecentralizowany (choæw ró¿nym stopniu), wiêc poziom przedsiêbiorstwa odgrywatu g³ówn¹ rolê. Ma to miejsce we wszystkich krajach �rodko-woeuropejskich Dwunastki (poza Bu³gari¹, S³owacj¹ i S³owe-ni¹) oraz w obu �ródziemnomorskich (Cypr i Malta). Z tej przy-czyny sytuacja w nowych krajach cz³onkowskich zostaniepominiêta. Po�ród starych krajów cz³onkowskich, dalece zde-centralizowane rokowania wystêpuj¹ w Wielkiej Brytanii i Ir-landii. Osobnym przypadkiem jest Francja, gdzie system ne-gocjacji zbiorowych wymyka siê prostym podzia³om,albowiem ³¹czy w sobie elementy decentralizacji (w przypad-ku du¿ych przedsiêbiorstw) i centralizacji (w sektorze ma³ychi �rednich przedsiêbiorstw � MSP)142.

2. Przebieg decentralizacji w krajach Piêtnastki

2.1. AustriaW Austrii, jak podkre�laj¹ tamtejsi badacze zjawiska, w ostat-nich latach zarysowa³a siê tendencja do odchodzenia od do-minuj¹cej niegdy� formy uk³adów bran¿owych ku tzw. regio-nalnym porozumieniom p³acowym, negocjowanym nanajni¿szym mo¿liwym poziomie. W tym kraju decentralizacjaodznacza³a siê niespotykanymi w innych pañstwach europej-skich w³a�ciwo�ciami. Wynika³y one z ró¿nych przes³anek,zw³aszcza prawnych. W sektorze publicznym przepisy wyklu-cza³y bowiem przedsiêbiorstwo jako stronê negocjacji zbioro-wych, tak wiêc uk³ady na poziomie przedsiêbiorstwa w ogólenie mog³y zaistnieæ. Zasadê tê zaczêto nagminnie omijaæ wrazz nadej�ciem tzw. fali wy³¹czeñ143. Za przyk³ad mog¹ pos³u-¿yæ przypadki wielu instytucji publicznych przekszta³canychw spó³ki prawa handlowego. Towarzyszy³y temu modyfika-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2078

79

cje otoczenia prawnego, daj¹ce pracodawcom mo¿liwo�æ za-wierania uk³adów zbiorowych na poziomie spó³ek zale¿nych.

W rezultacie ostatnie lata charakteryzowa³y siê urodzajemuk³adów na poziomie mikro. Uk³ady te mo¿na podzieliæ nadwie kategorie:

� �rzekome� uk³ady na poziomie przedsiêbiorstwa, którychpostanowienia dotycz¹ wprawdzie konkretnych przedsiê-biorstw, ale zawierane s¹ przez ich reprezentacje wy¿szegoszczebla;

� autentyczne uk³ady na poziomie przedsiêbiorstwa, czylizawierane bezpo�rednio przez strony stosunków pracy tegoszczebla.

O ile jednak fala wy³¹czeñ nie musi siê utrzymaæ, to trwal-szy charakter mo¿e mieæ inna forma decentralizacji, czyli sto-sowanie klauzul otwieraj¹cych (deleguj¹cych) w uk³adachwy¿szego poziomu, daj¹cych przedsiêbiorstwom wiêksz¹swobodê w prowadzeniu polityki p³acowej.

Wreszcie mamy te¿ do czynienia ze zjawiskiem, które mo¿-na nazwaæ firmowym znakiem austriackiego modelu decen-tralizacji, czyli zorganizowan¹ decentralizacj¹144. Daje ona fir-mom swobodê w zakresie organizacji czasu pracy na szczebluzak³adu, a tak¿e umo¿liwia im ograniczanie ruchomych sk³ad-ników wynagrodzeñ. Od lat dziewiêædziesi¹tych XX wiekupracodawcy wykazywali du¿e zainteresowanie nowymi in-strumentami, aby dziêki wspomnianym klauzulom uelastycz-niæ mechanizm regulacji wynagrodzeñ, sprowadzaj¹c go napoziom regionalny lub przedsiêbiorstwa. Na 1400 uk³adówzbiorowych obowi¹zuj¹cych w Austrii w 2003 roku, klauzuletego rodzaju wystêpowa³y w 480 przypadkach145.

2.2. BelgiaOryginalny przebieg ma decentralizacja w Belgii. Po wprowa-dzeniu w pañstwie ustroju federalnego, co mia³o miejsce w 1993roku, w poszczególnych regionach powo³ane zosta³y rady

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2079

80

spo³eczno-ekonomiczne. Belgijski system negocjacji opisywa-ny jest jako swoista forma po�rednia, uwzglêdniaj¹ca skoor-dynowany tryb z podzia³em kompetencji miêdzy poszczegól-ne szczeble (miêdzysektorowy o zasiêgu ogólnokrajowym,bran¿owy i przedsiêbiorstwa), w oparciu o zasadê subsydiar-no�ci. Z wyj¹tkiem uk³adów na poziomie ogólnokrajowym (ichg³ównym tematem jest waloryzacja p³ac), uk³ady wi¹¿¹ jedy-nie ich strony. Uprawnionymi aktorami negocjacji s¹ reprezen-tatywne organizacje pracodawców i pracowników, przy czymna poziomie zak³adowym do tych ostatnich nie zalicza siê radpracowników.

Znaczenie ró¿nych poziomów w ostatnich latach ulega³ojednak zmianie: przede wszystkim wzmacnia³a siê rola uk³a-dów zak³adowych (na szczeblu przedsiêbiorstwa) kosztem bran-¿owych. W negocjacjach bran¿owych na czo³o wysuwa³a siêfunkcja steruj¹ca (koncentracja na zaleceniach, wytycznych czyupowszechnianiu dobrych praktyk), zanika³y natomiast posta-nowienia obligatoryjne dla ni¿szych szczebli rokowañ. Wp³ywwy¿szych szczebli negocjacji na ich ni¿sze piêtra mo¿na obec-nie opisaæ jako koordynacjê uk³adów na szczeblu podstawowymprzez porozumienia ramowe na poziomie sektora. Zmiany tezyskiwa³y � zw³aszcza po 1994 roku � wsparcie polityczne zestrony rz¹du, licz¹cego na uelastycznienie rynku pracy przezkoncentracjê rokowañ w sprawach zatrudnienia na szczebluzak³adowym. Polityka w³adz federalnych, zorientowana napromocjê negocjacji na poziomie przedsiêbiorstwa, spotyka³a siêz mieszanymi reakcjami partnerów spo³ecznych, d¹¿¹cych dozachowania mechanizmów koordynacji na szczeblu sektoro-wym. Do tego dochodzi³a jeszcze niechêæ pracodawców do bez-po�redniego anga¿owania siê w skomplikowane rokowania146.

2.3. DaniaW Danii uk³ady zbiorowe s¹ instytucj¹ autonomiczn¹, nieure-gulowan¹ prawem, a nawet przez nie niezdefiniowan¹. W prak-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2080

81

tyce wiêc decyduj¹ce znaczenie dla przebiegu negocjacji maj¹normy zwyczajowe.

Uk³ady s¹ wi¹¿¹ce jedynie dla ich stron. Uk³ad mo¿e za-wrzeæ ka¿dy pracodawca z reprezentacj¹ interesów pracow-niczych. Daj¹ siê zauwa¿yæ ró¿nice zdañ, co do zakresu po-jêciowego uk³adu zbiorowego, poniewa¿ nieostra jest granicamiêdzy indywidualnymi porozumieniami (pracodawców z gru-p¹ pracowników) a uk³adami sensu stricto zawieranymi przezorganizacje pracodawców i zwi¹zki zawodowe. Na najni¿szympoziomie negocjacji, zwanym lokalnym, uzupe³nia siê i dopa-sowuje do kontekstu lokalnego postanowienia uk³adów bran-¿owych. Negocjacje na poziomie zak³adowym odbywaj¹ siêtak¿e wtedy, gdy dane przedsiêbiorstwo nie jest zrzeszonew odpowiedniej dla niego bran¿owej organizacji pracodaw-ców147. Czê�æ uk³adów bran¿owych pozostawia szerszy zakresspraw w gestii uk³adów zak³adowych. Dotyczy to np. niektó-rych porozumieñ o p³acach minimalnych, zastrze¿onych dlanegocjacji na szczeblu przedsiêbiorstwa, podczas gdy poro-zumienia o p³acach standardowych wymagaj¹ negocjacji naszczeblu centralnym b¹d� sektorowym148.

2.4. FinlandiaW Finlandii uk³ady zbiorowe negocjowane s¹ przez indywi-dualnych pracodawców lub ich stowarzyszenia oraz organi-zacje reprezentuj¹ce pracowników. Rokowania prowadzone s¹na szczeblu centralnym (w zale¿no�ci od zaanga¿owanychpodmiotów maj¹ zasiêg krajowy, bran¿owy lub odnosz¹ siêdo wybranej grupy zawodowej) i lokalnym.

Decentralizacja istotnie zmieni³a strukturê negocjacji od1993 roku, kiedy w obliczu ostrego kryzysu gospodarczegopunkt ciê¿ko�ci rokowañ przesuniêty zosta³ na poziom przed-siêbiorstwa. W praktyce pe³n¹ swobod¹ zawierania uk³adówna tym szczeblu ciesz¹ siê wielkie przedsiêbiorstwa (np. linielotnicze Finnair), które nie nale¿¹ do ogólnokrajowych orga-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2081

82

nizacji pracodawców. W pozosta³ych przypadkach uk³ady napoziomie przedsiêbiorstwa zawierane s¹ w oparciu o klauzu-lê deleguj¹c¹ z uk³adu szczebla centralnego.

Przedmiotem negocjacji na poziomie zak³adowym sta³y siêprzede wszystkim p³ace i czas pracy, a druga z tych kwestiiznalaz³a siê niemal wy³¹cznie w gestii rokowañ lokalnych.Obecnie, w uk³adach bran¿owych, czêste s¹ przypadki klau-zul derogacyjnych, które umo¿liwiaj¹ stosowanie w uk³adachzak³adowych rozwi¹zañ odmiennych ni¿ przewidziane pra-wem. Jedynie wówczas, gdy strony negocjacji na szczeblupodstawowym nie s¹ w stanie osi¹gn¹æ porozumienia, wi¹¿¹je warunki okre�lone w uk³adzie bran¿owym. W takiej sytu-acji istnieje te¿ mo¿liwo�æ rozstrzygniêcia sporu przez partne-rów na szczeblu sektorowym149.

2.5. FrancjaWe Francji wa¿nym impulsem do ewolucji negocjacji zbioro-wych by³a zmiana postaw pracodawców wobec uk³adów zbio-rowych, w których zaczêli oni dostrzegaæ instrument uelastycz-niania stosunków pracy.

Liczba uk³adów na poziomie przedsiêbiorstwa szybko za-czê³a zwiêkszaæ siê po 1996 roku; ich pozycjê wzmocni³y ko-lejne modyfikacje prawa w 2004 roku. Co wiêcej, od lat dzie-wiêædziesi¹tych poszerzy³a siê grupa aktorów negocjacji: obokich tradycyjnych uczestników (zwi¹zków zawodowych i or-ganizacji pracodawców) pojawi³y siê rady pracowników, da-j¹c pocz¹tek rozwojowi negocjacji atypowych. W tym samymczasie, dziêki uk³adom zbiorowym, wielokrotnie odchodzonood okre�lonego prawem 35-godzinnego tygodnia pracy, czê-ste by³y tak¿e przypadki wprowadzania gorszych standardówwarunków pracy ni¿ gwarantowane prawem150. Mimo bez-sprzecznej presji ekonomicznej i oczekiwañ pracodawców,g³ównym czynnikiem sprawczym decentralizacji by³y zmia-ny prawa. Znamienne jest to, ¿e uk³ady na poziomie przedsiê-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2082

83

biorstwa dominuj¹ w wielkich przedsiêbiorstwach, podczasgdy ma³e i �rednie firmy opieraj¹ siê raczej na postanowieniachuk³adów sektorowych, unikaj¹c tym samym konieczno�ci pro-wadzenia samodzielnych negocjacji151.

Uchwalenie w 2004 roku przepisów ustanawiaj¹cych tzw.zasadê wiêkszo�ci, polegaj¹c¹ na tym, ¿e na mocy porozumie-nia organizacji reprezentuj¹cych wiêkszo�æ pracownikówmo¿na podejmowaæ negocjacje na poziomie zak³adowym i od-chodziæ w nich od postanowieñ uk³adów bran¿owych, spo-wodowa³o g³êboki wy³om w tradycyjnej hierarchicznej struk-turze negocjacji152.

2.6. GrecjaPodobnie rzecz mia³a siê w Grecji, gdzie decentralizacjê tak¿estymulowa³y zmiany prawa. W tamtejszym systemie negocja-cji mo¿na wyró¿niæ cztery szczeble:

� ogólnokrajowy (ogólny uk³ad zbiorowy okre�laj¹cy mi-nimalne standardy p³ac i warunków pracy);

� bran¿owo-terytorialny (obejmuj¹cy pracowników wybra-nego sektora na danym terenie);

� przedsiêbiorstwa;� grup zawodowych (o zasiêgu ogólnokrajowym lub re-

gionalnym).Punktem zwrotnym w historii greckich rokowañ zbioro-

wych by³a reforma z 1990 roku. Zast¹pi³a ona dotychczasowyhierarchiczny system negocjacji, zdominowany przez uk³adyogólne na poziomie krajowym oraz dla grup zawodowych, sys-temem negocjacji autonomicznych na wielu poziomach, w tymnowo ustanowionych: bran¿owym i zak³adowym. Na prze³o-mie XX i XXI wieku zaznaczy³a siê tendencja do wzrostu licz-by uk³adów zak³adowych, której towarzyszy³ spadek liczbyuk³adów bran¿owych. Istotno�æ uk³adów zak³adowych pole-ga równie¿ na zakresie ich tre�ci: w przeciwieñstwie do uk³a-dów wy¿szego szczebla, z regu³y powielaj¹cych rozwi¹zania

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2083

84

ustalone na poziomie krajowym, postanowienia uk³adówszczebla podstawowego dotycz¹ konkretnych kwestii, np.wi¹¿¹ poziom wynagrodzeñ z wydajno�ci¹ pracy153.

2.7. HiszpaniaHiszpañski system negocjacji znamionuje wiele oryginalnychcech, które nadaj¹ mu zdecentralizowany charakter. W pew-nym stopniu struktura negocjacji w tym kraju jest obci¹¿onabrzemieniem historii. Za czasów frankizmu najwy¿szym szcze-blem negocjacji, dozwolonym przez w³adzê, by³ poziom lo-kalny (prowincji).

W odró¿nieniu od wiêkszo�ci krajów europejskich, w Hisz-panii brak instytucjonalnych cia³ dialogu spo³ecznego na jakim-kolwiek szczeblu. Za ich namiastki mo¿na wprawdzie uznaærady stosunków pracy (consejos de relaciones laborales), w którychprowadzone s¹ negocjacje, ale bez intencji finalizowania ichw postaci paktów. W ostatnich latach by³y one wypierane przezrady spo³eczno-ekonomiczne, które jednak tak¿e maj¹ odmien-ny charakter ni¿ gdzie indziej, ze wzglêdu na �ladowe zaan-ga¿owanie w nie w³adzy publicznej.

Aktorami uprawnionymi do rokowañ s¹ rady pracowni-cze, a tak¿e indywidualni pracodawcy. Rady posiadaj¹ prawoprowadzenia negocjacji na szczeblu zak³adowym i w wiêkszo-�ci przypadków to one s¹ stron¹ uk³adów tego poziomu, po-niewa¿ na gruncie przedsiêbiorstwa ciesz¹ siê wieloma przy-wilejami, niedostêpnymi zwi¹zkom zawodowym. Dziêkiprawom do: zwo³ywania ogólnego zebrania pracowników,podejmowania strajku i dostêpu do informacji, stanowi¹ de factosiln¹ konkurencjê dla zwi¹zków. Rady pracowników zawie-raj¹ prawie 3/4 uk³adów zbiorowych.

Na wy¿szych szczeblach negocjacji sytuacja jest inna: wy-³¹czno�æ ich prowadzenia z ramienia pracowników posiadaj¹zwi¹zki zawodowe. Na znaczn¹ decentralizacjê wskazuje licz-ba zawartych uk³adów. Jednak uk³ady bran¿owe, choæ du¿o

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2084

85

rzadsze, obejmuj¹ swym zasiêgiem wiêksz¹ liczbê pracowni-ków. W wymiarze terytorialnym uk³ady bran¿owe dotycz¹ca³ego kraju lub obszaru danej prowincji, przy czym czê�ciejspotyka siê uk³ady drugiego typu, które obejmuj¹ dwukrotniewiêcej pracowników ni¿ regulacje o zasiêgu krajowym154. Po-nadto wiele uk³adów bran¿owych zawiera tzw. klauzuleotwieraj¹ce, które umo¿liwiaj¹ przenoszenie rokowañ na ni¿-sze szczeble155.

2.8. HolandiaW Holandii zwrot ku decentralizacji negocjacji na poziomieprzedsiêbiorstwa zaznaczy³ siê ju¿ w pocz¹tkach lat osiem-dziesi¹tych, by nabraæ tempa w nastêpnej dekadzie. Uk³adyzbiorowe (na ka¿dym szczeblu) zawierane s¹ zasadniczo miê-dzy organizacjami pracodawców a zwi¹zkami zawodowymi.Od tej regu³y mo¿liwe s¹ odstêpstwa: zamiast zwi¹zków za-wodowych stron¹ mo¿e byæ rada pracowników, jednak takie-go porozumienia nie traktuje siê jako uk³adu zbiorowego sen-su stricto, a i jego postanowienia maj¹ inn¹ wagê.

Uk³ady bran¿owe mog¹ zawieraæ postanowienia umo¿liwia-j¹ce pracodawcy i radzie pracowników rokowania na poziomiezak³adowym nad wybranymi kwestiami lub nak³adaj¹ce na nichzobowi¹zanie do tego. Widaæ przy tym prawid³owo�æ, zgod-nie z któr¹ zakres kompetencji rad w negocjacjach jest wprostproporcjonalny do wielko�ci przedsiêbiorstwa. Interesuj¹cy jestte¿ trend ku g³êbszej decentralizacji: uk³ad dla przedsiêbior-stwa mo¿e byæ uzupe³niony o uk³ady obowi¹zuj¹ce jednostkini¿szego rzêdu, np. zak³ad156.

2.9. IrlandiaIrlandzkie stosunki pracy, podobnie jak w Wielkiej Brytanii,charakteryzuj¹ siê du¿ym woluntaryzmem stron. Stopieñ in-gerencji prawnej w relacje ³¹cz¹ce obie strony stosunków pra-cy jest niewielki. W tradycji irlandzkiej decentralizacja po-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2085

86

winna wiêc byæ raczej opisana jako dominuj¹ca w d³ugiej per-spektywie czasowej cecha negocjacji ni¿ zwrot w polityce ro-kowañ.

Od lat osiemdziesi¹tych XX wieku decentralizacja pog³ê-bia³a siê, w miarê jak uk³ady bran¿owe traci³y na znaczeniu,w zwi¹zku z zacie�nianiem zwi¹zków gospodarki irlandzkiejz rynkami �wiatowymi i wynikaj¹cymi st¹d wymogami wiêk-szej elastyczno�ci, zw³aszcza w sferze p³ac. W zasadzie mo¿-na tu jednak mówiæ raczej o procesie kontynuacji. Dodatko-wym bod�cem do decentralizacji by³ kierunek, w którymzmierza³y pakty spo³eczne, akcentuj¹ce konieczno�æ optyma-lizacji rozwi¹zañ uk³adowych zgodnie z uwarunkowaniamilokalnymi. St¹d np. postanowienie zawarte w drugim poro-zumieniu o partnerstwie spo³ecznym (Program dla RozwojuSpo³ecznego i Ekonomicznego), dopuszczaj¹ce tzw. klauzulelokalne, na podstawie których istnieje mo¿liwo�æ podejmo-wania decyzji o zmianie p³ac w przedziale trzyprocentowym157.

2.10. LuksemburgLuksemburski system stosunków pracy jest pod wielomawzglêdami podobny do francuskiego, niemniej jednak wystê-puj¹ w nim tak¿e znacz¹ce ró¿nice, zwi¹zane przede wszyst-kim z tempem wzrostu gospodarczego, niskim poziomembezrobocia i du¿ym udzia³em obywateli pañstw o�ciennych(ok. 40%) w lokalnym rynku pracy. Przy tych uwarunkowa-niach, a tak¿e z uwagi na niewielki rozmiar gospodarki Luk-semburga, tamtejsze rokowania zbiorowe maj¹ specyficzn¹formê. Stosunki pracy koncentruj¹ siê w dwóch sektorach:bankowym i hutniczym (co faktycznie oznacza jedno przed-siêbiorstwo: Arbed). W firmach zatrudniaj¹cych co najmniejtysi¹c osób, pracownicy maj¹ swoje reprezentacje w organachprzedsiêbiorstwa z urzêdu. Negocjacje zbiorowe s¹ za� zastrze-¿one dla zwi¹zków zawodowych i s¹ one prowadzone g³ów-nie na poziomie przedsiêbiorstwa. W efekcie dominuj¹ uk³a-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2086

87

dy zak³adowe, zatem z jednej strony strukturê rokowañ mo¿-na uznaæ za zdecentralizowan¹, z drugiej jednak � za spraw¹ograniczonej liczebno�ci podmiotów gospodarczych � za scen-tralizowan¹158.

2.11. NiemcySystem niemiecki, pod wieloma wzglêdami unikatowy, jestmocno zdecentralizowany. Jego g³ówna cecha charakterystycz-na to dualizm reprezentacji: zwi¹zki zawodowe (poza zak³a-dami pracy) i rady pracowników (na terenie zak³adu).

W Niemczech dominuj¹ uk³ady bran¿owe o zasiêgu regio-nalnym, lecz w wybranych sektorach obejmuj¹ one ca³y krajalbo zawierane s¹ na poziomie przedsiêbiorstwa. Uk³ady natym ostatnim szczeblu dziel¹ siê na dwa rodzaje:

� przedsiêbiorstwa jako takiego � zawierane miêdzy pra-codawc¹ a zwi¹zkami;

� zak³adowe � zawierane miêdzy pracodawc¹ a rad¹ pra-cowników.

W procesie decentralizacji uwagê zwraca kilka elemen-tów: wzrost liczebno�ci uk³adów na szczeblu przedsiêbior-stwa (ich liczba potroi³a siê od 1990 roku, a zjednoczenieNiemiec zaowocowa³o dominacj¹ uk³adów na poziomieprzedsiêbiorstwa na terenach by³ej NRD); krytycyzm wobecuk³adów bran¿owych ze strony ma³ych i �rednich przedsiê-biorstw, które narzekaj¹, ¿e ich interesy nie s¹ w³a�ciwie za-bezpieczane na tym poziomie regulacji oraz tzw. klauzuletrudno�ciowe lub otwieraj¹ce w uk³adach sektorowych,zgodnie z którymi przedsiêbiorstwa mog¹ odst¹piæ od gwa-rantowanych uk³adem standardów w okre�lonych warun-kach i w wybranych kwestiach (pocz¹tkowo obejmowa³y oneczas pracy, by nastêpnie rozszerzyæ siê na inne). W wieluprzypadkach pracodawcy i rady pracownicze zawierali uk³a-dy na szczeblu zak³adowym, odbiegaj¹ce w tre�ci od uk³a-dów bran¿owych, co oznacza³o naruszenie prawa159. Niemniej

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2087

88

jednak, na pocz¹tku bie¿¹cej dekady, uk³ady szczebla przedsiê-biorstwa obejmowa³y jedynie 5% pracowników w zachodniejczê�ci kraju oraz 8% na wschodzie160.

2.12. PortugaliaNietypowego przyk³adu decentralizacji dostarcza tak¿e Por-tugalia, w jej przypadku trudno bowiem w ogóle mówiæ o de-centralizacji, a to za spraw¹ roz³¹czno�ci dwu sfer negocjacji:bran¿owej i przedsiêbiorstwa. Reforma prawa z 2003 rokuwyra�nie podkre�li³a rolê uk³adów zbiorowych jako �ród³aprawa, potwierdzaj¹c zasadê, ¿e uk³ady mog¹ zawieraæ zapi-sy odmienne ni¿ okre�lone przepisami prawa.

Negocjacje zbiorowe w tym kraju mog¹ toczyæ siê w skalipojedynczego przedsiêbiorstwa (zak³adu), wówczas maj¹miejsce miêdzy pracodawc¹ a zak³adowymi zwi¹zkami za-wodowymi lub miêdzy grup¹ pracodawców a zwi¹zkamizawodowymi, a na szczeblu wy¿szym (ponadzak³adowym)� miêdzy zwi¹zkiem pracodawców a federacj¹ lub konfe-deracj¹ zwi¹zkow¹. Obowi¹zuje przy tym zasada pierw-szeñstwa normy szczególnej nad ogóln¹. Jednak wiêkszo�æpracowników objêtych uk³adami podlega regulacji po-nadzak³adowej. Wiêksze przedsiêbiorstwa czê�ciej zawie-raj¹ uk³ady samodzielnie, mniejsze przewa¿nie zwi¹zanes¹ uk³adami wy¿szego szczebla. Uk³ady zawierane na pod-stawowym szczeblu odznaczaj¹ siê � w porównaniu douk³adów wy¿szego poziomu � sk¹p¹ tre�ci¹, która dotyczyna ogó³ kwestii p³acowych. Lokalni analitycy za przyczynêtakiego stanu rzeczy uwa¿aj¹ niski poziom rozwoju gospo-darczego. Co ciekawe, przy braku ograniczeñ dotycz¹cychjednoczesnego zwi¹zania strony przez wiêcej ni¿ jedenuk³ad, w sytuacji, kiedy nie mo¿na jednoznacznie okre�liæ,który z nich ma bardziej ogólny charakter, preferencja dlawybranej regulacji mo¿e byæ wyra¿ona w g³osowaniu pra-cowników danego przedsiêbiorstwa161.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2088

89

2.13. SzwecjaTradycyjnie wysoce scentralizowany system szwedzki od po-cz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku podlega³ intensyw-nej i g³êbokiej w skutkach decentralizacji. W Szwecji mo¿na za-wieraæ uk³ady na ka¿dym szczeblu: od ogólnokrajowego, przezbran¿owy, a¿ po zak³adowy. Uk³ady na poziomie przedsiêbior-stwa mog¹ zawieraæ mniej korzystne zapisy od uzgodnionychna poziomie sektora, w praktyce zdarza siê to jednak rzadko.

Przejawem decentralizacji jest przede wszystkim zmianaformu³y uk³adów bran¿owych o zasiêgu ogólnokrajowym, któreprzybieraj¹ obecnie postaæ regulacji ramowej, pozostawiaj¹custalenia szczegó³owe w gestii uk³adów na szczeblu przedsiê-biorstwa. Decentralizacja dotyczy zw³aszcza zagadnieñ p³aco-wych, czego adwokatem by³a ogólnokrajowa organizacja pra-codawców. Na odnotowanie zas³uguje fakt, ¿e szybsze postêpyw zakresie decentralizacji nast¹pi³y w sektorze publicznym ni¿prywatnym. Przedmiotem decentralizacji, oprócz wynagrodzeñ,by³y tak¿e negocjacje nad czasem pracy162.

2.14. Wielka BrytaniaBrytyjskie negocjacje zbiorowe tradycyjnie odznacza³y siêwysokim poziomem decentralizacji oraz woluntaryzmu stron.W efekcie system ten dla obserwatorów z zewn¹trz sprawiawra¿enie g³êboko heterogenicznego.

Sk³adaj¹ siê nañ dwa g³ówne poziomy:� ponadzak³adowy, na którym zawierane s¹ uk³ady bran-

¿owe ogólnokrajowe oraz regionalne;� zak³adowy, na którym zawierane s¹ uk³ady dla przedsiê-

biorstw oraz w skali pojedynczych zak³adów.Na szczeblu przedsiêbiorstw wyró¿nia siê nastêpuj¹ce uk³a-

dy: wielozak³adowy, zak³adowy oraz wydzia³owy (w obrêbiezak³adu dla czê�ci jego pracowników, z regu³y z udzia³emzwi¹zkowych mê¿ów zaufania163). Pozainstytucjonalne nego-cjacje na najni¿szym poziomie okre�lane by³y w praktyce mia-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2089

90

nem nieformalnych, w przeciwieñstwie do stosunków przemy-s³owych prowadzonych przez uznanych partnerów z obu stron.

Tym, co czyni przypadek Wielkiej Brytanii nader interesu-j¹cym, jest widoczna tendencja do wewnêtrznego porz¹dko-wania systemu negocjacji, czego wyraz stanowi wspó³wystê-powanie dwóch przeciwnych kierunkowo procesów:

� decentralizacji negocjacji z poziomu ponadzak³adowegotowarzyszy centralizacja negocjacji na dolnych szczeblach;

� nastêpuje przenoszenie negocjacji z poziomu zak³adu napoziom przedsiêbiorstwa.

Pierwszy proces rozpocz¹³ siê po II wojnie �wiatowej, a wy-ra�nego przyspieszenia nabra³ w latach osiemdziesi¹tych,podkopuj¹c pozycjê uk³adów ponadzak³adowych. Czynni-kiem, który go stymulowa³ by³a m.in. restrukturyzacja w sek-torze publicznym, a tak¿e decentralizacja zarz¹dzania w przed-siêbiorstwach prywatyzowanych. Drugi proces zaznaczy³ siêod pó�nych lat sze�ædziesi¹tych, a jego o¿ywienie interpreto-wane by³o jako reakcja na chaotyczn¹ naturê negocjacji naszczeblu zak³adu, prowadz¹cych czêsto do eskalacji sporów164.

Oceniaj¹c znaczenie negocjacji z poszczególnych poziomów,wypada uznaæ, ¿e w Wielkiej Brytanii dominuj¹ negocjacje napoziomie przedsiêbiorstwa, podczas gdy negocjacje bran¿oweutrzymuj¹ siê w nielicznych sektorach (np. w budownictwie i us³u-gach publicznych), gdzie uk³adom bran¿owym towarzysz¹ za-zwyczaj uk³ady na poziomie przedsiêbiorstwa165.

2.15. W³ochyHistoria negocjacji zbiorowych we W³oszech ma charaktercyklu, w którym fazy centralizacji przeplata³y siê z okresamidecentralizacji. W latach siedemdziesi¹tych, wobec fali kon-fliktów w stosunkach pracy, ton zaczê³y nadawaæ uk³ady za-k³adowe, a regulacje bran¿owe adaptowano do oddolnychzmian. Ten zwrot po�rednio doprowadzi³ do szybkiego wzro-stu kosztów pracy.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2090

91

W latach osiemdziesi¹tych, z udzia³em rz¹du, partnerzyspo³eczni podjêli wiêc kroki maj¹ce na celu przywrócenie rów-nowagi poprzez koncentracjê, czego owocem sta³y siê kolejneporozumienia trójstronne. Proces (re)centralizacji zosta³ usys-tematyzowany w nastêpnej dekadzie. Podstaw¹ obecnego sys-temu negocjacji jest protokó³ z 1993 roku, okre�laj¹cy cykl ne-gocjacji w celu periodycznej waloryzacji p³ac. Uznaje siê go za�akt konstytucyjny stosunków pracy�, reguluj¹cy negocjacjezbiorowe i wytyczaj¹cy �cie¿kê skoordynowanej i kontrolowa-nej decentralizacji. Ten mechanizm powi¹za³ wzrost p³ac z pro-duktywno�ci¹. Protokó³ wyznaczy³ dwa poziomy rokowañautonomicznych: bran¿owego o zasiêgu ogólnokrajowym orazprzedsiêbiorstwa (dla którego alternatyw¹ w szczególnychokoliczno�ciach mog¹ byæ uk³ady terytorialne) i okre�li³ zasa-dy ich koordynacji. Uk³ady terytorialne stosuje siê w sekto-rach, w których jest to wskazane ze wzglêdu na ich specyfikê:w budownictwie (gdzie obejmuj¹ a¿ 40% pracowników), rol-nictwie oraz w regionach o silnej historycznej odrêbno�ci eko-nomicznej (zw³aszcza na pó³nocy kraju), jak np. Wenecja. Uzu-pe³nieniem dla nich s¹ ponadto trójstronne porozumieniakonfederalne, odgrywaj¹ce istotn¹ rolê w ustalaniu ogólnieobowi¹zuj¹cych standardów warunków pracy.

Granic¹ decentralizacji s¹ prerogatywy zastrze¿one wy³¹cz-nie dla domeny negocjacji bran¿owych, dlatego np. w zakre-sie p³ac przedmiotem uk³adów w przedsiêbiorstwach lub naszczeblu lokalnym mog¹ byæ jedynie ruchome sk³adniki wy-nagrodzenia, natomiast poziom p³acy minimalnej jest ustala-ny odgórnie. Trzy najwa¿niejsze sfery zagadnieñ, którymi zaj-muj¹ siê uk³ady zak³adowe w sektorze prywatnym, to: p³ace,zasady partycypacji pracowniczej oraz czas pracy. Uk³ady lo-kalne dotycz¹ przede wszystkim zasad partycypacji (wy³ania-nia dwustronnych komitetów), p³ac, a szczególnie zasad pre-miowania, elastyczno�ci zatrudnienia (zarówno wewnêtrznej,jak i kontraktowej) czy organizacji pracy.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2091

92

W sektorze publicznym negocjacje regulowane s¹ przepi-sami prawa. Decentralizacja dokona³a siê w nim za spraw¹zmian legislacyjnych z 2000 roku, które dopuszczaj¹ negocja-cje uzupe³niaj¹ce na poziomie ni¿szym ni¿ podstawowa jed-nostka dla negocjacji sektorowych, któr¹ jest wybrany dzia³ sek-tora publicznego. Przedmiotowo i proceduralnie rokowaniaograniczone s¹ postanowieniami uk³adu wy¿szego szczebla.

W ostatnich latach znacz¹co rós³ zasiêg uk³adów z najni¿-szego poziomu: w 2000 roku, w sektorze prywatnym, uk³adyte obejmowa³y ok. 40% pracowników w przedsiêbiorstwachzatrudniaj¹cych ponad 10 osób, a ok. 60% w przedsiêbior-stwach z ponad 50 zatrudnionymi. W sektorze publicznymuk³ady tego typu obejmuj¹ oko³o 90% pracowników166.

3. Oceny i opinie o decentralizacji

Jak twierdz¹ analitycy zjawiska, decentralizacja jest najwa¿-niejsz¹ tendencj¹, któr¹ da siê zaobserwowaæ w europejskichnegocjacjach zbiorowych.

3.1. Negocjacje na szczeblach krajowychJako kluczowe przes³anki sprowadzania negocjacji na ni¿szypoziom, wskazywane s¹:

� internacjonalizacja dzia³alno�ci przedsiêbiorstw;� zmiany techniczne i organizacyjne, w tym równie¿ w za-

kresie organizacji pracy, gdzie zjawiska takie jak wielofunk-cyjno�æ, stosowanie zespo³ów zadaniowych i procesy pracyzorientowane na klienta uczyni³y standardowe rozwi¹zania,ustalane dla ca³ych bran¿, nie tylko nieefektywnymi, ale i na-rastaj¹co trudnymi w realizacji.

Rokowania na ni¿szym szczeblu pozwalaj¹ stronom naustalanie rozwi¹zañ bardziej realistycznych, dostosowanychdo specyficznych warunków danego przedsiêbiorstwa. Je�lichodzi o promowanie decentralizacji, inicjatywa na ogó³ znaj-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2092

93

duje siê w rêkach pracodawców, s³usznie upatruj¹cych w niejszansê na korzystniejsze z ich punktu widzenia (a wiêc ni¿-sze) stawki wynagrodzeñ, a tym samym poprawê konkuren-cyjno�ci przedsiêbiorstw.

Bran¿owe negocjacje zbiorowe podwa¿a³y kolejne wa¿netendencje, takie jak:

� dywersyfikacja dzia³alno�ci przedsiêbiorstw;� rosn¹ce znaczenie na rynkach czynników pozacenowych;� zaostrzaj¹ca siê konkurencja na rynkach globalnych

(przedsiêbiorstwa dzia³aj¹ce na nich d¹¿¹ do zdobycia jaknajwiêkszej swobody w reagowaniu na akty konkurencji p³a-cowej ze strony zagranicznych rywali)167.

G³ówni partnerzy spo³eczni w krajach Unii Europejskiej dozjawiska decentralizacji podchodz¹ z dystansem, o czym�wiadczyæ mo¿e przegl¹d opinii na temat preferowanych przeznich zmian w strukturze negocjacji zbiorowych w ich krajach(tabela 1). Tym, co zwraca uwagê, aczkolwiek nie zaskakuje,jest wiêksze zainteresowanie decentralizacj¹ ze strony praco-dawców, podczas gdy zwi¹zki zawodowe czê�ciej optuj¹ zacentralizacj¹. Jednak w niektórych pañstwach te proste podzia-³y zacieraj¹ siê. Na przyk³ad we Francji to pracodawcy popie-raj¹ centralizacjê, za to we W³oszech czê�æ tamtejszych zwi¹z-ków zawodowych z zadowoleniem powita³aby dalsz¹decentralizacjê168.

Narastaj¹ca decentralizacja negocjacji czyni koniecznymdoprecyzowanie i wzmocnienie procedur prawnych, regulu-j¹cych negocjacje na poziomie zak³adowym, ponadzak³ado-wym, a tak¿e ponadnarodowym.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2093

94

Tabela 1. Preferencje partnerów spo³ecznych i aktorów po-litycznych w zakresie ewentualnych zmian w negocjacjachzbiorowych na ró¿nych poziomach

�ród³o: Changes in National Collective Bargaining Systems, op. cit.

Austria

Belgia

Dania

Finlandia

Francja

Grecja

Hiszpania

Holandia

Irlandia

Niemcy

Szwecja

WielkaBrytania

W³ochy

Bez zmian

Pracodawcy, zwi¹zki zawo-dowe, g³ówni aktorzy poli-tyczni

Pracodawcy, zwi¹zki zawodo-we, g³ówni aktorzy polityczni

Pracodawcy, zwi¹zki zawo-dowe, g³ówni aktorzy poli-tyczni

Zwi¹zki zawodowe

Zwi¹zki zawodowe, rz¹d

Pracodawcy, zwi¹zki zawodo-we, g³ówni aktorzy polityczni

Czê�æ pracodawców, czê�æzwi¹zków zawodowych, rz¹d

Wiêkszo�æ pracodawców,zwi¹zki zawodowe, g³ówniaktorzy polityczni

Pracodawcy, zwi¹zki zawodo-we, g³ówni aktorzy polityczni

Zwi¹zki zawodowe, rz¹d

Pracodawcy, zwi¹zki zawodo-we, g³ówni aktorzy polityczni

Pracodawcy, zwi¹zki zawo-dowe, rz¹d

Czê�æ zwi¹zków zawodo-wych

Decentralizacja

Czê�æ polityków i pra-codawców na pozio-mie regionalnym

Pracodawcy

Czê�æ pracodawców

Czê�æ pracodawców,Bank Hiszpanii, g³ów-na partia opozycyjna

Czê�æ pracodawców

Pracodawcy, g³ównepartie opozycyjne

G³ówna partia opozy-cyjna

Pracodawcy, rz¹d, czê�æzwi¹zków zawodowych

Centralizacja

Pracodawcy

Czê�æ pracodaw-ców, czê�æ zwi¹z-ków zawodowych

Nieliczne zwi¹zkizawodowe

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2094

95

3.2. Negocjacje ponadnarodoweTym ostatnim wymiarem negocjacji g³êboko zainteresowanes¹ instytucje wspólnotowe, poszukuj¹ce metod sprawowaniakontroli nad tym procesem. W szczególno�ci problem ten pod-jê³a Komisja Europejska (KE) w swojej nowej Agendzie Spo-³ecznej na lata 2005�2010. Powodzenie procesu budowy euro-pejskiego rynku pracy uzale¿niono tam od okre�lenia ogólnychwarunków transgranicznych negocjacji zbiorowych, które maj¹przybraæ postaæ �fakultatywnych ram europejskich na rzeczponadnarodowych negocjacji zbiorowych�. W tych¿e ramachpartnerzy spo³eczni mogliby negocjowaæ uk³ady obejmuj¹ceswym zasiêgiem ró¿ne kraje cz³onkowskie. Stosowanie siê dotego rodzaju ogólnych warunków gwarantowa³oby dochowa-nie ustalonych w nich standardów minimalnych. W Agen-dzie czytamy m.in., ¿e �stworzenie fakultatywnych ram dlaponadnarodowych zbiorowych negocjacji na poziomieprzedsiêbiorstwa lub na poziomie sektorów [wyró¿nienie �JC] mog³oby pomóc przedsiêbiorstwom i sektorom odpowie-dzieæ na wyzwania, które odnosz¹ siê do takich kwestii jakorganizacja pracy, zatrudnienie, warunki pracy i szkolenie.Dla partnerów spo³ecznych bêdzie to podstawa, aby zwiêk-szyæ swoje zdolno�ci do dzia³ania na szczeblu ponadnaro-dowym. [�] Komisja planuje przyj¹æ wniosek, którego celembêdzie udostêpnienie partnerom spo³ecznym narzêdzia s³u-¿¹cego sformalizowaniu w zakresie prowadzenia i wynikówponadnarodowych negocjacji zbiorowych. Istnienie takiegonarzêdzia jest niezbêdne, ale jego wykorzystanie bêdzie fakul-tatywne i bêdzie w ca³o�ci zale¿a³o od woli partnerów spo-³ecznych�169.

3.3. Rola zwi¹zków zawodowychKrytyczne wobec zjawiska decentralizacji pozostaj¹ zwi¹zkizawodowe. Europejska Konfederacja Zwi¹zków Zawodowych(EKZZ) zwraca uwagê, ¿e inicjatywy zmierzaj¹ce do prze-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2095

96

suwania negocjacji zbiorowych na ni¿szy szczebel pocho-dz¹ z regu³y od organizacji pracodawców, niekiedy przywsparciu w³adz publicznych.

Przyk³ady dzia³añ pracodawców na rzecz decentralizacjiw ostatnich latach:

� Finlandia � postulaty zwiêkszenia roli rokowañ (szcze-gólnie nad p³acami i warunkami zatrudnienia) na poziomielokalnym;

� W³ochy � wysi³ki w kierunku ograniczenia funkcji nego-cjacji centralnych na rzecz szczebla regionalnego i bran¿owe-go; zwi¹zki zawodowe argumentowa³y za utrzymaniem ne-gocjacji centralnych jako najskuteczniejszego zabezpieczeniaprzed praktykami dumpingu p³acowego;

� Niemcy � rola uk³adów na poziomie przedsiêbiorstwaro�nie wraz z nasilaniem siê w�ród pracodawców tendencjido wystêpowania z organizacji.

Odnotowywane s¹ jednak równie¿ � choæ znacznie rzadziej� przypadki dzia³añ przeciwstawnych, skutkuj¹cych wiêkszymstopniem centralizacji negocjacji, np. w Luksemburgu, gdzienowelizacja prawa wprowadzi³a mo¿liwo�æ zawierania uk³a-dów na szczeblu krajowym dla ró¿nych grup zawodowych.

Z kolei duñskie zwi¹zki zawodowe sektora komunalnego(zw³aszcza w obszarze ochrony zdrowia) same optuj¹ za wiêk-sz¹ decentralizacj¹, dostrzegaj¹c w niej szansê na wiêksz¹przejrzysto�æ w³asnych dzia³añ oraz zrozumienie dla nich zestrony samych zwi¹zkowców170.

W opinii cz³onków niemieckich rad zak³adowych (tabela 2),decentralizacja powoduje powa¿ne konsekwencje dla tychinstytucji. Uwagê zwraca powszechno�æ sceptycznych opiniiwobec omawianego procesu i jego skutków, a w szczególno-�ci przekonanie, ¿e w relacjach z pracownikami decentraliza-cja dzia³a na korzy�æ pracodawcy.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2096

97

Tabela 2. Decentralizacja negocjacji zbiorowych w oceniecz³onków niemieckich rad pracowników (%)

¯ród³o: Industrial Relations in Europe 2006, op. cit., s. 74.

4. Wnioski

Wiele wskazuje na to, ¿e decentralizacja negocjacji zbiorowychjest w najbli¿szym czasie trendem nieodwracalnym, poniewa¿zjawiska, powszechnie uwa¿ane za g³ówne czynniki spraw-cze tego procesu, jak internacjonalizacja i dywersyfikacja dzia-³alno�ci przedsiêbiorstw, nie zanikn¹.

Jak jednak sugeruj¹ przytoczone syntetyczne opisy rozwo-ju sytuacji w dziedzinie negocjacji zbiorowych w krajach tzw.

Efekt

Wzmacnia pozycjê pracodawcy w eg-zekwowaniu w³asnych interesów

Skutkuje ró¿nymi warunkami pracy i p³a-cy dla pracowników objêtych jednymuk³adem zbiorowym

Utrudnia radom pracowników skutecz-ne wywieranie wp³ywu

Daje radom pracowników wiêkszywp³yw i mo¿liwo�ci poszukiwania w³a-�ciwych rozwi¹zañ

Pozwala dok³adniej uwzglêdniaæ zró¿-nicowane warunki na poziomie zak³a-dowym

Skutkuje zbyt wygórowanymi oczeki-waniami wobec rad pracowników

Zgadzamsiê

81

75

53

49

48

48

Niezgadzam siê

17

22

42

49

49

50

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2097

98

starej Unii, tendencja ta wymyka siê jednoznacznym ocenom.Z jednej strony � rozproszone negocjacje, pozbawione sta³egouk³adu odniesienia, który zapewnia³y uk³ady wy¿szego szcze-bla w strukturze scentralizowanej, mog¹ prowadziæ do obni-¿ania standardów w zakresie przywilejów i praw zakumulo-wanych przez pracowników, g³ównie w dobie powojennegokompromisu, obowi¹zuj¹cego w europejskich stosunkach pra-cy przez oko³o trzy dekady. Z drugiej jednak strony, globaliza-cja � czêsto interpretowana w kategoriach procesu konwergen-cji � prowadz¹ca do narastaj¹cego rozchwiania w otoczeniuprzedsiêbiorczo�ci, wymusza poszukiwanie metod gwarantu-j¹cych elastyczno�æ, tak¿e, a mo¿e przede wszystkim, w sto-sunkach pracy, zw³aszcza w odniesieniu do elementarnychkwestii przedmiotowych uk³adów zbiorowych, czyli p³ac i cza-su pracy.

W³a�ciwym dla negocjowania rozwi¹zañ i najbardziej od-powiadaj¹cym lokalnym problemom wydaje siê wiêc poziommikro. Wyzwaniem, przed którym staj¹ europejscy partnerzyspo³eczni w zwi¹zku z decentralizacj¹ negocjacji, jest stworze-nie normatywnych i proceduralnych ram odniesienia. Ramyte powinny byæ wystarczaj¹co szerokie, a zarazem precyzyj-nie nakre�lone, tak aby w ich obrêbie udawa³o siê sprostaænakazowi elastyczno�ci, podnosz¹c tym samym konkurencyj-no�æ gospodarek krajów europejskich, przy równoczesnymzachowaniu minimum standardów wyznaczonych przezwspólne dla cz³onków UE warto�ci, na których opiera siê eu-ropejski model spo³eczny. Byæ mo¿e odpowied� na utrzymu-j¹c¹ siê decentralizacjê, pozwalaj¹c¹ na równoleg³e osi¹ganieobu wspomnianych celów, kryje siê w koncepcji flexicurity171,która wdra¿ana jest obecnie w wielu krajach UE-15.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2098

99

Rafa³ Towalski

PodsumowanieDialog spo³eczny sta³ siê terminem modnym, magicznymzaklêciem, którego u¿ycie ma pomóc w rozwi¹zaniu proble-mów piêtrz¹cych siê przed wieloma krajami, zw³aszcza UniiEuropejskiej.

Tymczasem pomija siê kwestiê, ¿e termin ten odnosi siê doobecnie niemodnej sfery aktywno�ci spo³ecznej. W tradycyj-nym znaczeniu, dialog spo³eczny prowadz¹ autonomicznipartnerzy spo³eczni, tj. zwi¹zki zawodowe oraz pracodawcy,i odnosi siê on do problemów, które rodz¹ siê w sferze stosun-ków przemys³owych.

Niemodne s¹ zwi¹zki zawodowe, o których kryzysie pi-sze siê czêsto i obszernie. A jedn¹ z przyczyn kryzysu tej in-stytucji jest dynamiczny rozwój nowych sfer zatrudnienia,gdzie zwi¹zki zawodowe s¹ albo nieobecne, albo obecne s¹�ladowo. Równolegle kurcz¹ siê sektory gospodarki, bêd¹cetradycyjnymi rewirami zwi¹zkowymi. Zwi¹zkom zawodo-wym nie s³u¿y równie¿ wymiana pokoleñ na rynku pracy.

Utrata zaplecza cz³onkowskiego podwa¿a wymiar insty-tucjonalny zwi¹zków zawodowych i rodzi wiele pytañ o ichrolê we wspó³czesnej gospodarce.

Jednocze�nie rozszerza siê sfera zatrudnienia �nieuzwi¹z-kowionego�, s³abo regulowana formalnie. Je¿eli nawet part-nerzy spo³eczni, w ramach dialogu autonomicznego, podej-m¹ pewne ustalenia, to mo¿liwo�æ ich realizacji w tej sferzejest ograniczona. W tej sytuacji istotnego znaczenia nabiera udzia³pañstwa w dialogu. Stworzenie uk³adu trójstronnego mo¿e sta-nowiæ swoisty akt wymiany, w którym pañstwo zapewnia mo¿-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:2099

100

liwo�ci powszechnej implementacji wyników dialogu oraz wspie-ra ów dialog swoim autorytetem, partnerzy spo³eczni gwarantu-j¹ za� utrzymanie pokoju spo³ecznego i wsparcie dla � nie za-wsze popularnych � decyzji politycznych.

Relacje trójstronne wykraczaj¹ jednak poza ramy tradycyj-nego dialogu spo³ecznego, st¹d te¿ okre�la siê je mianem zhar-monizowanego dzia³ania trójstronnego.

Wspó³dzia³anie w uk³adzie trójstronnym czêsto wi¹¿e siêz pojêciem korporatyzmu. Niemniej jednak, jak zauwa¿a Ja-cek Sroka, w Unii Europejskiej coraz bardziej widoczna stajesiê stopniowa dekoncentracja i decentralizacja instytucji kor-poratystycznych. Ma ona s³u¿yæ dostosowywaniu siê insty-tucji dialogu spo³ecznego do bardziej dynamicznych warun-ków prowadzenia dzia³alno�ci gospodarczej i krótszychcyklów koniunkturalnych na rynkach �wiatowych, a zara-zem utrzymaniu niezbêdnej ró¿norodno�ci narodowych sto-sunków przemys³owych. Z drugiej strony, umacniaj¹ce siêwzorce regulacji, obowi¹zuj¹cych w obszarze UE, maj¹ przy-czyniæ siê do przezwyciê¿ania lokalnych zagro¿eñ dla euro-pejskiego modelu spo³ecznego. Nie polega to jednak na na-rzucaniu rozwi¹zañ instytucjonalnych, lecz na ustalaniuwspólnych zasad, pewnych ogólnych ram, tak jak to ma naprzyk³ad miejsce w przypadku informacji i konsultacji z pra-cownikami.

Decentralizacja stanowi pewien problem dla partnerówspo³ecznych. Jak ju¿ wspomniano, niemodna staje siê proble-matyka dialogu spo³ecznego, odnosz¹ca siê do sfery trady-cyjnych stosunków przemys³owych. Rozwój spo³eczeñstwapoprzemys³owego sprawia, ¿e taka formu³a dialogu staje siêzbyt w¹ska i ro�nie potrzeba zaanga¿owania weñ szerszychkrêgów spo³ecznych. St¹d, coraz wiêksz¹ popularno�æ zysku-je dialog obywatelski, prowadzony, jak pisze Tomasz GrzegorzGrosse, przy udziale poszerzonej reprezentacji przedstawicie-li spo³ecznych, z³o¿onej przede wszystkim z organizacji poza-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20100

101

rz¹dowych, ale równie¿ z reprezentacji samorz¹dów teryto-rialnych i organizacji zawodowych.

Na te procesy nak³ada siê dodatkowo wymiar europejski,gdzie wystêpuj¹ obie formu³y dialogu, lecz s¹ one s³abo zin-stytucjonalizowane, partnerzy spo³eczni maj¹ za� znacznieograniczony wp³yw na decydentów publicznych. Zasadniczedecyzje, odnosz¹ce siê do prawa europejskiego i kierunkówpolityk europejskich, s¹ przygotowywane przez urzêdnikóweuropejskich i podejmowane przez instytucje wspólnotowe.Ró¿norodne formy prowadzenia dialogu spo³ecznego i oby-watelskiego w Unii Europejskiej maj¹ natomiast istotne zna-czenie dla legitymizacji instytucji i polityk publicznych w Eu-ropie, co wi¹¿e siê z deficytem demokratycznym instytucjiwspólnotowych.

Równie¿ decentralizacja negocjacji zbiorowych staje siêcoraz powa¿niejszym problemem. Zdaniem Jana Czarzaste-go, wyzwaniem dla europejskich partnerów spo³ecznych jeststworzenie proceduralnych i normatywnych ram odniesienia,wystarczaj¹co szerokich, a zarazem precyzyjnie nakre�lonych,w obrêbie których uda³oby siê zachowaæ elastyczno�æ, pod-nosz¹c¹ konkurencyjno�æ gospodarek krajów europejskich,przy równoczesnym zachowaniu minimum standardów wy-znaczonych przez wspólne dla cz³onków UE warto�ci, na któ-rych opiera siê europejski model spo³eczny.

Dlatego modny element dialogu spo³ecznego stanowi samajego idea. Dziêki niej wspierane jest partnerstwo, redukowanes¹ konflikty spo³eczne, a proces podejmowania decyzji ulegauspo³ecznieniu. W ten sposób podejmuje siê próby realizacjiwzglêdnej sprawiedliwo�ci w sferze podzia³u dóbr i kszta³to-wania polityki gospodarczej czy spo³ecznej.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20101

102

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20102

103

Przypisy 1 J. Gardawski, Powracaj¹ca klasa. Sektor prywatny w III Rzeczpospoli-

tej, IFiS PAN, Warszawa 2001, s. 213�214.2 Ibidem.3 J. Gardawski, Dialog spo³eczny � od praw cechowych do dyrektyw unij-

nych, �Pismo Dialogu Spo³ecznego� 2006, nr 10, s. 24.4 Dialog to, w najogólniejszym sensie, rozmowa miêdzy dwoma lub

wiêcej osobami, maj¹ca na celu wzajemn¹ konfrontacjê i zrozu-mienie pogl¹dów, wspó³dzia³anie w poszukiwaniu prawdy orazwe wspó³pracy dla sprawiedliwo�ci i pokoju.

5 Koncepcja ta opiera siê na za³o¿eniu istnienia wzglêdnej samodziel-no�ci spo³eczeñstwa w relacji z pañstwem i jego w³adzami. Spo³e-czeñstwo zachowuje tu swoj¹ podmiotowo�æ i przejawia zdolno�ædo samoorganizacji � bez wzglêdu na to, jaki panuje system w³a-dzy � interesy spo³eczeñstwa s¹ zawsze nadrzêdne.

6 K.W. Frieske, Dialog spo³eczny i demokracja, (w:) D. Zalewski (red.),Dialog spo³eczny na poziomie regionalnym. Ocena szans rozwoju, In-stytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005, s. 47.

7 B. G¹ciarz, W. Pañków, Dialog spo³eczny po polsku � fikcja czy szan-sa?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001, s. 17�18.

8 Ibidem, s. 17.9 E. Wnuk-Lipiñski, Socjologia ¿ycia publicznego, Wydawnictwo Na-

ukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 232.10 T.G. Grosse, Dialog spo³eczny a dialog obywatelski w Unii Europejskiej,

�Trzeci Sektor� 2005/2006, nr 4.11 B. G¹ciarz, W. Pañków, op. cit., s. 22.12 T.G. Grosse, op. cit., s. 109.13 J. Staniszkis, O w³adzy i bezsilno�ci, Wydawnictwo Literackie, Kra-

ków 2006, s. 29.14 W. Streeck, L. Kenworthy, Theories and Practices of Neocorporatism,

(w:) T. Janoski, R.R. Alford, A.M. Hicks, M.A. Schwartz (red.), TheHandbook of Political Sociology: States, Civil Societies, and Globaliza-tion, Cambridge University Press, New York 2005, s. 441�460.

15 K. von Beyme, Wspó³czesne teorie polityczne, Wydawnictwo Nauko-we SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 246.

16 W. Streeck, L. Kenworthy, op. cit.17 M. Weber, Gospodarka i spo³eczeñstwo. Zarys socjologii rozumiej¹cej,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 226.18 Ibidem, s. 228.19 K. von Beyme, op. cit., s. 246.20 Ibidem, s. 247.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20103

104

21 W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa 2001, s. 214.

22 J. Gardawski, Wspó³czesny neokorporatyzm w ujêciu socjologii eko-nomicznej, (w:) W. Pacho (red.), Szkice ze wspó³czesnej teorii ekono-mii, Szko³a G³ówna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005,s. 193.

23 B. G¹ciarz, W. Pañków, op. cit.24 Ibidem, s. 13�14.25 Ibidem, s. 17.26 T.G. Grosse, op. cit., s. 114.27 A. Zyba³a, Partnerstwo lokalne sposobem na dobre zarz¹dzanie, �Pismo

Dialogu Spo³ecznego� 2007, nr 1.28 Por. Social Dialogue in Europe � Partnership for Change, MEMO/04/

211, Brussels 2004 (http://europa.eu/rapid/pressReleasesAc-tion.do?reference=MEMO/04/211&format=PDF&aged=1&langu-age=EN&guiLanguage=en).

29 B. G¹ciarz, W. Pañków, op. cit., s. 17.30 L. Gilejko, Dialog spo³eczny jako czynnik rozwoju, (w:) D. Zalewski

(red), Dialog spo³eczny na poziomie regionalnym. Ocena szans rozwoju,Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005, s. 13.

31 Wzmacnianie dialogu spo³ecznego we w³adzach lokalnych i regionalnychw �nowych� Pañstwach Cz³onkowskich oraz pañstwach kandyduj¹cych(http://www.ccre.org/docs/dialogue_Poland.pdf), s. 2.

32 J. Ishikawa, Key Features of National Social Dialogue: a Social Dialogueresource book, International Labour Office, Genewa 2003, s. 3.

33 N. Pruszanowski, J.J. Hordejuk, Dialog spo³eczny, polityka zatrudnie-nia oraz uznawanie kwalifikacji zawodowych w Unii Europejskiej, Zwi¹-zek Rzemios³a Polskiego, Warszawa 2005, s. 3.

34 Wzmacnianie dialogu spo³ecznego we w³adzach lokalnych..., op. cit., s. 2.35 J. Gardawski, Wspó³czesny neokorporatyzm...,op. cit., s. 24.36 S. Borkowska, Negocjacje zbiorowe, Polskie Wydawnictwo Ekono-

miczne, Warszawa 1997, s. 50.37 Ibidem, s. 113.38 Por. raport Industrial Relations In Europe 2004, s. 71 (http://ec.euro-

pa.eu/employment_social/publications/2005/ke6104307_en.pdf).39 E. Rybicka, Jubileusz europejskiego dialogu spo³ecznego, �Pismo Dia-

logu Spo³ecznego� 2006, nr 10, s. 68.40 Mimo to, europejskim partnerom spo³ecznym nie przyznano for-

malnego mandatu do zawierania umów zbiorowych.41 E. Rybicka, op. cit., s. 68.42 Por. art. 118a pkt 1 Traktatu Amsterdamskiego zmieniaj¹cego Traktat o Unii

Europejskiej, Traktaty ustanawiaj¹ce Wspólnoty Europejskie oraz niektóre

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20104

105

zwi¹zane z nimi akty (http://www.polskiejutro.com/pdf/Traktat_Amsterdamski.doc, s. 33).

43 Por. http://www.ilo.org/public/english/dialogue/ifpdial/areas/social.htm.

44 Por. The European social dialogue, a force for innovation and change.COM (2002) 341 final, Commission of the European Communities,Brussels 2002 (http://ec.europa.eu/employment_social/news/2002/jul/social_en.pdf).

45 Decyzja Komisji z 20 maja 1998 r. w sprawie ustanowienia KomitetówDialogu Sektorowego promuj¹cych dialog miêdzy partnerami spo³eczny-mi na szczeblu europejskim (notyfikowana jako dokument nr C (1998)23340, 98/500/WE, DzU L 225 z 12 sierpnia 1998 roku (polskiewydanie specjalne, rozdzia³ 5, t. 3).

46 Wyst¹pienie Allana Larssona � First ECOSOC Convention of CivilSociety � Bruksela, 15 pa�dziernika 1999 roku (http://ec.euro-pa.eu/dgs/employment_social/speeches/991015al.pdf, s. 5).

47 Por. raport Industrial Relations In Europe 2004, op. cit., s. 74.48 S. Borkowska, op. cit., s. 67.49 J. Gardawski, Miêdzy negocjacjami a dialogiem spo³ecznym, (w:) P. ̄ uk

(red.), Demokracja spektaklu? Kondycja polskiego ¿ycia publicznego 15lat po zmianie systemowej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,Warszawa 2004, s. 113.

50 Poprzez mechanizm dialogu antagonistyczne relacje miêdzypartnerami spo³ecznymi mog¹ ulec przekszta³ceniu w stosunkipartnerskie. Partnerstwo, w tym przypadku, u³atwia dyskusjê izrozumienie faktu, i¿ problemy, które s¹ przedmiotem dialogu,s¹ zasadniczo problemami wspólnymi dla partnerów spo³ecz-nych. Dialog u³atwia osi¹ganie kompromisów. Jak ju¿ wspo-mnia³em, powszechnie podzielana jest opinia, ¿e wspó³pracapartnerów spo³ecznych minimalizuje konflikty i promuje pokójspo³eczny.

51 Globalne wspó³zawodnictwo wymusza komercjalizacjê zadañ pañ-stwa, os³abiaj¹c spo³eczne poczucie wspó³odpowiedzialno�ci.

52 J. Staniszkis, W³adza globalizacji, Wydawnictwo Naukowe SCHO-LAR, Warszawa 2004, s. 31.

53 H. Peyton Young, Sprawiedliwy podzia³, Wydawnictwo NaukoweSCHOLAR, Warszawa 2003, s. 238.

54 W ujêciu proponowanym w niniejszym tek�cie stosunki przemy-s³owe stanowi¹ jeden z istotnych podsystemów systemu politycz-nego, st¹d okre�lenie �subsystemowa�.

55 Zob. publikacje A. Lijpharta: Consociational Democracy, �World Po-litics� 1969, vol. 21(2); Patterns of Democracy. Government Forms and

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20105

106

Performance in Thirty-Six Countries, Yale University Press, NewHaven and London 1999; The Pros and Cons � but Mainly Pros � ofConsensus Democracy, �Acta Politica� 2001, vol. 36(2); The Evolutionof Consociational Theory and Consociational Practices, 1965�2000, �ActaPolitica� 2002, vol. 37.

56 Szerzej na ten temat w: S. Bartolini, P. Mair, Identity, Competitionand Electoral Availability: The Stabilisation of European Electorates 1885�1985, Cambridge University Press, Cambridge 1990; S.M. Lipset,S. Rokkan (red.), Party Systems, and Voter Alignments: Cross-Natio-nal Perspectives, Free Press, New York 1967.

57 W interpretacji Iana Shapiro, istota ró¿nic miêdzy zwolennikamidwóch nurtów badawczych sprowadza siê do tego, ¿e agregaty-wi�ci uwypuklaj¹ znaczenie kojarzenia interesów ró¿nych grup,deliberatywi�ci za� skupiaj¹ siê na transformacji owych interesów(zob. I. Shapiro, Stan teorii demokracji, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa 2006).

58 A. Lijphart, M.M.L. Crepaz, Corporatism and Consensus Democracyin Eighteen Countries: Conceptual and Empirical Linkages, �BritishJournal of Political Science� 1991, vol. 21.

59 Terminy: korporatyzm i neokorporatyzm maj¹ odmienne znacze-nia doktrynalne. Jednak we wspó³czesnych opracowaniach ró¿ni-ce te coraz czê�ciej bywaj¹ zacierane. Z tego powodu, w kilkumiejscach niniejszym opracowaniu, zastosowano zapis (neo)kor-poratyzm. Zasadniczo jednak oba terminy stosujê, w sposób �wia-domy, zamiennie. Generalnie chodzi o neokorporatystyczn¹ wizjêu³o¿enia stosunków przemys³owych. Natomiast odwo³ania doautorytarnych i totalitarnych form korporatyzmu � je�li bêd¹ mia-³y miejsce � zostan¹ wyra�nie zaznaczone.

60 Cytowani autorzy nie s¹ w swoich pogl¹dach osamotnieni. Jed-nak ich propozycja nie uzyska³a jednoznacznej akceptacji zarów-no w �rodowiskach naukowych, jak i w�ród praktyków. Istotnychprzyczyn oporu wobec tej hipotezy nale¿y doszukiwaæ siê w sa-mej tradycji korporatystycznej. Do�æ d³ugo by³a ona postrzeganaw kontek�cie niezbyt demokratycznych propozycji, formu³owa-nych m.in. przez chrze�cijañski socjalizm i laboryzm, a tak¿e przezpryzmat autorytarnych praktyk hiszpañskiego frankizmu, portu-galskiego salazaryzmu, argentyñskiego peronizmu czy poszcze-gólnych wcieleñ socjalizmu afrykañskiego. Niektórym korpora-tyzm przywodzi³ na my�l totalitarne rozwi¹zania III Rzeszy,faszyzmu w³oskiego i stalinizmu. Trafnie wskazywano wreszcie,¿e elementy autorytarnego, zetatyzowanego korporatyzmu by³yobecne w PRL-u oraz w innych krajach bloku wschodniego.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20106

107

61 M. Salamon, Industrial Relations. Theory and Practice, Prentice Hall,London 2000.

62 Wiêcej na ten temat: K.R. Luther, Dimensions of Party System Chan-ge: The Case of Austria, �West European Politics� 1989, vol. 12(4).

63 Leseferyzm � idea zakorzeniona w has³ach osiemnastowiecznychfizjokratów i pionierów liberalizmu ekonomicznego, opowiadaj¹-cych siê za swobod¹ gospodarcz¹ jednostek, woln¹ od ingerencjipañstwa. Wed³ug zwolenników leseferyzmu dzia³ania pañstwapowinny byæ ograniczone do zapewnienia obywatelom bezpie-czeñstwa i ochrony ich w³asno�ci. Do idei leseferyzmu nawi¹zuj¹niektórzy neolibera³owie i libertarianie.

64 Por. C. Crouch, A Third Way in industrial relations?, (w:) S. White(red.), New Labour: The Progressive Future?, Palgrave, Macmillan,Basingstoke 2001, s. 104; C. Howell, Is There a Third Way for Indu-strial Relations?, �British Journal of Industrial Relations� 2004, vol.42(1).

65 Zob. G. Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism,Polity Press, Cambridge 1990.

66 C. Howell, op. cit., s. 5.67 Za nieterytorialny federalizm zwyk³o siê uwa¿aæ rozwiniête for-

my samorz¹dno�ci gospodarczej, którym niekiedy towarzyszyobligatoryjny obowi¹zek przynale¿no�ci do okre�lonych izb lubwszczynania przed nimi okre�lonych procedur, skutkuj¹cych m.in.wci¹gniêciem podmiotów gospodarczych do odpowiednich reje-strów administracyjnych oraz zezwoleniem na prowadzenie dzia-³alno�ci.

68 Etatyzm to doktryna polityczno-prawna, przewiduj¹ca mo¿liwo�æ,a nawet konieczno�æ formalnej i nieformalnej ingerencji pañstwo-wej w rozmaite dziedziny ¿ycia zbiorowego, w szczególno�ci za�w sprawy spo³eczne, ekonomiczne i polityczne. Efektem wpro-wadzenia tej koncepcji w ¿ycie jest zjawisko etatyzacji, czyli zaw³asz-czania przez pañstwo szeregu funkcji pe³nionych przez grupy i sto-warzyszenia spo³eczne, prywatne organizacje gospodarcze orazpodmioty samorz¹dowe. Zob. np. A. Antoszewski, R. Herbut (red.),Leksykon politologii, Agencja Wydawniczo-Reklamowa ATLA 2,Wroc³aw 2004.

69 Zob. np. A. Hassel, The Politics of Social Pacts, �British Journal ofIndustrial Relations� 2003, vol. 41(4).

70 P. Pennings, The Impact of Parties and Unions on Welfare Statism, �WestEuropean Politics� 1995, vol. 18(4).

71 Zasadê Treu und Glauben, podobn¹ do trybu powtórnego rozpa-trzenia, zawiera art. 32 Konstytucji Szwajcarii z 1947 roku.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20107

108

72 Zob. J. Goetschy, France: The Limits of Reform, (w:) A. Ferner,R. Hyman (red.), Changing Industrial Relations in Europe, Blackwell,Oxford 1998, s. 357�394.

73 Por. J. Sroka, Europejskie stosunki przemys³owe w perspektywie porów-nawczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 2000.

74 A. Hassel, Europejskie stosunki przemys³owe w perspektywie porównaw-czej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 2000.

75 Bezrobocie frykcyjne wi¹¿e siê z naturaln¹ dynamik¹ rynku pracy(powstawaniem i likwidacj¹ miejsc pracy, nap³ywem i odp³ywemsi³y roboczej); zazwyczaj kszta³tuje siê na poziomie 3�5%, stano-wi¹c minimum mo¿liwego bezrobocia (przyp. red.).

76 Zob. R.A.W. Rhodes, The New Governance: Governing without Go-vernment, �Political Studies� 1996, vol. 44(4).

77 Por. J.S. Dryzek, Deliberative Democracy and Beyond: Liberals, Critics,Contestations, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 82.

78 Ibidem, s. 84, 85.79 Ch. Lindblom, The Market as Prison, �Journal of Politics� 1982, vol. 44(2).80 G.G. Meardi, The Trojan Horse for the Americanization of Europe? Po-

lish Industrial Relations Towards the EU, �European Journal of Indu-strial Relations� 2002, vol. 8(1).

81 F. Traxler, Bargaining, State Regulation and the Trajectories of IndustrialRelations, �European Journal of Industrial Relations� 2003, vol. 9(2).

82 Dyrektywa 2002/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 marca2002 r. ustanawiaj¹ca ogólne ramowe warunki informowania i przepro-wadzania konsultacji z pracownikami we Wspólnocie Europejskiej (DzUL 80 z 23 marca 2002).

83 Por. C. Woll, Lobbying in the European Union: From Sui Generis toa Comparative Perspective, �Journal of European Public Policy� 2006,vol. 13(3), s. 456�469.

84 Por. G. Majone, M. Everson, Institutional Reform: Independent Agencies,Oversight, Coordination and Procedural Control, (w:) O. de Schutter,N. Lebessis, J. Paterson (red.), Governance in the European Union, Office forOfficial Publications of the European Communities, Luxembourg 2001.

85 G. Fajertag, P. Pochet (red.), Social Pacts in Europe � New Dynamics,European Trade Union Institute, Brussels 2000.

86 N.A. Siegel, Social Pacts Revisited: �Competitive Concertation� andComplex Causality in Negotiated Welfare State Reforms, �EuropeanJournal of Industrial Relations� 2005, vol. 11(1), s. 107�126.

87 Por. M. Rhodes, S. Avdagic, J. Visser, The Emergence and Evolution ofSocial Pacts: A Provisional Framework for Comparative Analysis, EU-ROGOV Working Paper 2005, N-05-01 (http://www.connex-ne-twork.org/eurogov/pdf/egp-newgov-N-05-01.pdf).

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20108

109

88 Szerzej na ten temat: T.G. Grosse, New Modes of Governance in NewEuropean Union Member States. A report on social dialogue in selectedEuropean Union countries, NewGov, Project no. CIT1-CT-2004-506392, ref. No. 17/D08, 2006 (http://www.eu-newgov.org/).

89 Por. F.W. Scharpf, The European Social Model: Coping with the Chal-lenges of Diversity, �Journal of Common Market Studies� 2002, vol.40(4), s. 645�670.

90 S. Gill, Constitutionalising Capital: EMU and Disciplinary Neo-Libera-lism, (w:) A. Bieler, A.D. Morton (red.), Social Forces in the Making ofthe New Europe. The Restructuring of European Social Relations in theGlobal Political Economy, Palgrave, Macmillan, Houndmills, Basing-stoke 2001.

91 H.J. Bieling, European Constitutionalism and Industrial Relations, (w:)A. Bieler, A.D. Morton (red.), op. cit.

92 W. Streeck, The Transformation of Corporate Organization in Europe:An Overview, MPIfG Working Paper 01/8, December 2001; H.J. Bie-ling, op. cit.

93 A. Martin, Wage Bargaining under EMU: Europeanization, Re-Natio-nalization or Americanization?, European Trade Union Institute, Brus-sels 1999.

94 Por. J.E. Dølvik, Economic and Monetary Union: Implications for Indu-strial Relations and Collective Bargaining in Europe, ARENA WorkingPaper 17/2000, Oslo 2000.

95 Por. art. 137�139 Traktatu ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹(uwzglêdniaj¹cy zmiany wprowadzone traktatem z Nicei), Dzien-nik Urzêdowy UE C 325 z 24 grudnia 2002 r.

96 Partnerami spo³ecznymi w zakresie dialogu spo³ecznego s¹przede wszystkim pracodawcy i pracownicy oraz ich organiza-cje. Na poziomie unijnym s¹ to ogólnoeuropejskie stowarzysze-nia grupuj¹ce organizacje z krajów cz³onkowskich. Uczestnicz¹one w pracach instytucji dialogu spo³ecznego na szczeblu unij-nym. W�ród nich najwa¿niejsze to: Konfederacja PracodawcówSektora Prywatnego (UNICE � Union of Industrial and Employ-ers� Confederations of Europe, od lutego 2007 r. UNICE zmieni-³a nazwê na BusinessEuro), Europejskie Centrum Przedsiê-biorstw Publicznych (CEEP � European Centre of Enterpriseswith Public Participation and of Enterprises of General Econo-mic Interest), Europejska Konfederacja Zwi¹zków Zawodowych(ETUC � European Trade Union Confederation), EuropejskaUnia Rzemie�lników oraz Ma³ych i �rednich Przedsiêbiorstw(UEAPME � European Association of Craft, Small and Medium--Sized Enterprises).

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20109

110

97 Podstaw¹ powo³ania komisji sektorowych na szczeblu unijnym by³komunikat Komisji Europejskiej � Adapting and Promoting the So-cial Dialogue at Community Level, COM (1998) 322 final, EuropeanCommission, Brussels 1998.

98 Por. The Sectoral Social Dialogue in Europe, European Commission�sDirectorate-General for Employment and Social Affairs, Brussels 2002.

99 Partnership for Change in an Enlarged Europe � Enhancing the Contributionof European Social Dialogue, Communication from the Commission ofthe European Communities, COM (2004) 557 final, Brussels 2004.

100 Por. E. Doboszyñska, Europejskie labirynty dialogu, �Pismo DialoguSpo³ecznego� 2006, nr 2.

101 Por. art. 137 Traktatu ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹, op. cit.102 Otwarta metoda koordynacji (OMC � open method of coordination)

zosta³a zainicjowana na szczycie lizboñskim w 2000 roku, jako jednaz g³ównych metod realizowania strategii lizboñskiej. Polega ona naustanowieniu celów i warunków ramowych implementacji danejpolityki, pozostawiaj¹c swobodê jej realizowania pañstwom cz³on-kowskim. Jednocze�nie opiera siê ona na cyklicznym monitorowa-niu wdra¿ania danej polityki i raportach na ten temat, przygotowy-wanych przez Komisjê Europejsk¹. Por. J. Mosher, Open Method ofCoordination: Functional and Political Origins, �European CommunityStudies Association Review� 2000, vol. 13(3), s. 2�7. Zob. równie¿:T.G. Grosse, Nowe metody zarz¹dzania zadaniami publicznymi w UniiEuropejskiej i w Polsce, �Studia Polityczne� 2005, vol. 17.

103 W�ród typologii kapitalizmu wyró¿nia siê dwie podstawowe for-my. Pierwsz¹ jest kapitalizm rynkowy (liberal market capitalism)lub anglosaski. Na gruncie europejskim najbli¿ej tego modelu znaj-duje siê Wielka Brytania. Drugim modelem jest kapitalizm koor-dynacyjny (coordinated market capitalism) lub kontynentalny, repre-zentowany g³ównie przez takie kraje jak Niemcy i Austria. Por.P.A. Hall, D. Soskice (red.), Varieties of Capitalism: The InstitutionalFoundations of Comparative Advantage, Oxford University Press,Oxford�New York 2001, 1�44.

104 Por. Komunikat Komisji w sprawie Agendy Spo³ecznej, KomisjaWspólnot Europejskich, COM (2005) 33 koñcowy, Bruksela 2005(http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/pl/com/2005/com2005_0033pl01.pdf); Partnership for Change..., op. cit.

105 Por. M. Mailand, J. Due, Social Dialogue in Central and Eastern Eu-rope: Present State and Future Development, �European Journal ofIndustrial Relations� 2004, vol. 10(2), s. 179�197; T.G. Grosse NewModes of Governance in New Member Countries, NewGov 2006, http://www.eu-newgov.org/datalists/documents.asp; T.G. Grosse, Od

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20110

111

czego zale¿y jako�æ dialogu spo³ecznego? Koncepcja modelu pañstwaadministracyjnego i sieciowego na przyk³adzie instytucji dialogu spo-³ecznego, Civitas, Warszawa 2007, w druku.

106 Strategia lizboñska zosta³a przyjêta podczas szczytu Unii Euro-pejskiej w Lizbonie, podczas prezydencji portugalskiej pod koniecmarca 2000 roku. Zosta³a ona ukierunkowana na realizowanie celówrozwoju gospodarczego, zw³aszcza zwi¹zanego z popraw¹ konku-rencyjno�ci, dalsz¹ liberalizacj¹ niektórych segmentów wspólnegorynku, szerszego wprowadzania nowoczesnych technologii do dzia-³alno�ci gospodarczej itd. Jednocze�nie w omawianej strategii znala-z³y siê priorytety zwi¹zane z rozwojem spo³ecznym i edukacj¹,w tym przeciwstawiaj¹ce siê bezrobociu i marginalizacji spo³ecznej,a tak¿e dotycz¹ce poprawy stanu �rodowiska naturalnego.

107 Por. Komunikat Komisji w sprawie Agendy Spo³ecznej, op. cit.; Part-nership for Change..., op. cit.

108 Por. Promoting a European Framework for Corporate Social Responsi-bility, Green Paper, COM (2001) 366 final, Commission of the Euro-pean Communities, Brussels 2002 (wersja polska dostêpna na stro-nie: http://ec.europa.eu/employment_social/soc-dial/csr/greenpaper_pl.pdf); Corporate Social Responsibility: A business con-tribution to Sustainable Development, COM (2002) 347 final, Com-mission of the European Communities, Brussels 2002.

109 Partnership for Change..., op. cit., s. 8.110 Por. m.in. Dyrektywê 2002/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady

z 11 marca 2002 r. ustanawiaj¹c¹ ogólne ramowe warunki informowa-nia i przeprowadzania konsultacji z pracownikami we Wspólnocie Eu-ropejskiej, DZU L 80 z 23 marca 2002 oraz Dyrektywê Rady 2001/86/WE z 8 pa�dziernika 2001 r. uzupe³niaj¹c¹ statut spó³ki europej-skiej w odniesieniu do uczestnictwa pracowników, DZU L 294 z 10listopada 2001.

111 Dyrektywa Rady 94/45/WE z 22 wrze�nia 1994 r. w sprawie ustanowie-nia Europejskiej Rady Zak³adowej lub trybu informowania i konsulto-wania pracowników w przedsiêbiorstwach lub w grupach przedsiêbiorstwo zasiêgu wspólnotowym, DzU L 254 z 30 wrze�nia 1994, poz. 64.

112 P. Marginson, K. Sisson, European Integration and Industrial Rela-tions: a Case of Convergence and Divergence?, �Journal of CommonMarket Studies� 2002, vol. 40(4), s. 671�692. Liczba rad zak³ado-wych zak³adanych na gruncie omawianej dyrektywy wyra�niespad³a na pocz¹tku obecnej dekady: por. Commission launches re-view of EWCs Directive, EIROnline 2005 (http://www.eurofo-und.europa.eu/eiro/2002/05/feature/eu0405203f.html).

113 Por. Commission launches�, op. cit.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20111

112

114 Por. Komunikat Komisji w sprawie Agendy Spo³ecznej, op. cit., s. 7.115 W. Streeck, The Transformation..., op. cit.116 Szerzej na temat wybranych regulacji europejskich w zakresie

prawa pracowników do informacji i konsultacji: S. Koczur, P. Ko-rus, Dialog spo³eczny � prawo pracowników do informacji i konsultacji,UNIVERSITAS, Kraków 2003, s. 15�37.

117 Wiêcej na temat transnarodowego pluralizmu: W. Streeck, P.C.Schmitter, From National Corporatism to Transnational Pluralism:Organized Interests in the Single European Market, �Politics and So-ciety� 1991, vol. 19(2), 133�164.

118 R.A.W. Rhodes, Understanding Governance: Policy Networks Gover-nance: Reflexivity and Accountability, Open University Press, Buc-kingham 1997; J. Peterson, Policy Networks, (w:) A. Wiener, T. Diez(red.), European Integration Theory, Oxford University Press, Oxford�New York 2003.

119 Por. Ch. Mahoney, The Power of Institutions, State and Interest GroupActivity in the European Union, �European Union Politics� 2004,vol. 5(4), s. 441�466; A. Héritier, Policy-Making and Diversity inEurope: Escape from Deadlock, Cambridge University Press, Cam-bridge�New York 1999, s. 97; M. Cini, The European Commission.Leadership, Organization and Culture in the EU Administration, Man-chester University Press, Manchester 1996.

120 Por. S. Mazey, J.J. Richardson, Interest Groups and EU Policy-Ma-king: Organizational Logic and Venue Shopping, (w:) J.J. Richardson(red.), European Union: Power and Policy-Making, 2nd edition, Ro-utledge, London 2001; D. Coen, The Evolution of the Large Firm asa Political Actor in the European Union, �Journal of European PublicPolicy� 1997, vol. 4(1), s. 91�108; B. Kohler-Koch, Organized Intere-sts in European Integration: The Evolution of a New Type of Governan-ce, (w:) H. Wallace, A. Young (red.), Participation and Policy-Makingin the European Union, Oxford University Press, Oxford�New York1997; J. Greenwood, Representing Interests in the European Union,Macmillan, Basingstoke 1997; Ch. Lahusen, Moving Into the Euro-pean Orbit: Commercial Consultants in the European Union, �Europe-an Union Politics� 2003, vol. 4(2), s. 191�218; Ch. Mahoney, op. cit.

121 Na temat pluralizmu elitarnego: D. Coen, op. cit.122 Por. Communication from the Commission � Towards a Reinforced

Culture of Consultation and Dialogue � General Principles and Mini-mum Standards for Consultation of Interested Parties by the Commis-sion, Commission of the European Communities, COM (2002) 704final, Brussels 2002.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20112

113

123 Por. http://europa.eu.int/comm/civil_society/coneccs/in-dex_en.htm.

124 Por. B. Wessels, Contestation Potential of Interest Groups in theEU: Emergence, Structure, and Political Alliances, (w:) G. Marks,M. Steenbergen (red.), European Integration and Political Con-flict, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 195�215.

125 R. Dehousse, Beyond Representative Democracy: Constitutionalism ina Polycentric Polity, (w:) J.H.H. Weiler, M. Wind (red.), EuropeanConstitutionalism Beyond the State, Cambridge University Press,Cambridge 2003, s. 135�156; Ch. Mahoney, op. cit.

126 Ch. Mahoney, op. cit.127 J. McCormick, Environmental Policy, (w:) L. Cram, D. Dinan,

N. Nugent (red.), Developments in the European Union, Palgrave,Macmillan, Basingstoke 1999, s. 193�210, 213.

128 Por. A. Schout, A. Jordan, Coordinated European Governance: Self-Organizing or Centrally Steered?, �Public Administration� 2005, vol.83(1), s. 201�220.

129 R.A.W. Rhodes, Understanding Governance..., op. cit., s. 32.130 J. Peterson, E. Bomberg, The European Union After the 1990s: Expla-

ining Continuity and Change, (w:) M.G. Cowles, M. Smith (red.),The State of the European Union, Vol. 5: Risks, Reform, Resistance andRevival, Oxford University Press, Oxford 2000.

131 E.C. Page, Europeanization and the Persistence of Administrative Sys-tems, (w:) J. Hayward, A. Menon (red.), Governing Europe, OxfordUniversity Press, Oxford 2003.

132 Por. A. Schout, A. Jordan, op. cit.133 Por. list przedstawicieli Platformy Spo³ecznej (Social Platform) do

Romano Prodiego z 30 czerwca 2002 r. (http://www.socialplat-form.org/).

134 Por. Reaction from CEDAG to the Communication from the Commis-sion �Towards a Reinforced Culture of Consultation and Dialogue�,(COM (2002) 277 final of5 June 2002), European Council for Volun-tary Organisations, Brussels 2002.

135 Growth-First Approach Hampers Social Agenda and Will Fail to RegainCitizens� Confidence, Platform of European Social NGOs, Press re-lease, 09.02.2005.

136 Por. list przedstawicieli Platformy Spo³ecznej (Social Platform) doRoberta Maroniego z 15 pa�dziernika 2003 r. (http://www.social-platform.org/). Zobacz równie¿ na tej samej stronie: Contributionto Troika meeting preceding the Informal Employment and Social Affa-irs Council, July 2004.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20113

114

137 T.A. Börzel, Participation Through Law Enforcement: The Case of theEuropean Union, �Comparative Political Studies� 2006, vol. 39(1),s. 128�152.

138 H.C. Katz, The Decentralization of Collective Bargaining: A LiteratureReview and Comparative Analysis, �Industrial and Labor RelationsReview� 1993, vol. 47(1), s. 3�22.

139 A. Suzuki, The Impact of Decentralization of Collective Bargaining onthe Internal Politics of the Unions, �The Journal of Social Science�1998, vol. 38, s. 105�125.

140 D.R. Deaton, P.B. Beaumont, The Determinants of Bargaining Struc-ture: Some Large Scale Survey Evidence from Britain, �British Journalof Industrial Relations� 1980, vol.18(2), s. 202�216.

141 Zob. raport Industrial Relations in Europe 2006, European Commis-sion, Brussels 2006 (http://ec.europa.eu/employment_social/so-cial_dialogue/docs/ir_report2006_en.pdf).

142 T. Schulten, Changes in National Collective Bargaining Systems since1990, European Industrial Relations Observatory 2005, tekst onli-ne na: http://www.eiro.eurofound.eu.int/2005/03/study/tn0503102s.html.

143 Ang. disembodiments.144 Termin spopularyzowany przez Franza Traxlera, obecnie po-

wszechnie u¿ywany w opisie dynamiki negocjacji w Austrii.145 U. Runggaldier, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Euro-

pe 1990�2004. National Report. Austria, University of Florence, 2005.146 F. Dorssemont, G. Cox, J. Rombouts, The Evolving Structure of Col-

lective Bargaining in Europe 1990�2004. National Report. Belgium,University of Florence, 2005.

147 R. Nielsen, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe1990�2004. National Report. Denmark, University of Florence, 2005.

148 T. Schulten, op. cit.149 N. Bruun, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe

1990�2004. National Report. Finland, University of Florence, 2005.150 The Evolution of Labour Law 1992�2003, vol. 1, The General Report,

European Commission, Luxembourg 2005.151 M.A. Moreau, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Euro-

pe 1990�2004. National Report. France, University of Florence, 2005.152 Industrial Relations in Europe 2006, op. cit.153 M. Yannakourou, The Evolving Structure of Collective Bargaining in

Europe 1990�2004. National Report. Greece and Cyprus. The case ofGreece, University of Florence, 2005.

154 A. Ojeda Aviles, The Evolving Structure of Collective Bargaining inEurope 1990�2004. National Report. Spain, University of Florence, 2005.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20114

115

155 T. Schulten, op. cit.156 E. Verhulp, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe

1990�2004. National Report. Netherlands, University of Florence, 2005.157 A. Kerr, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe

1990�2004. National Report. Ireland, University of Florence, 2005.158 M.A. Moreau, E. Blas-Lopez, The Evolving Structure of Collective

Bargaining in Europe 1990�2004. National Report. Luxembourg, Uni-versity of Florence, 2005.

159 M. Fuchs, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe1990�2004. National Report. Germany, University of Florence, 2005.

160 C. Schnabel, S. Zagelmeyer, S. Kohaut, Collective Bargaining Struc-ture and its Determinants: An Empirical Analysis with British and Ger-man Establishment Data, �European Journal of Industrial Relations�2006, vol. 12(2), s. 165�188.

161 J. Gomes, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe1990�2004. National Report. Portugal, University of Florence, 2005.

162 B. Nyström, The Evolving Structure of Collective Bargaining in Europe1990-2004. National Report. Sweden, University of Florence, 2005.

163 Ang. shopstewards.164 P. Davies, M. Freedland, The Evolving Structure of Collective Barga-

ining in Europe 1990�2004. National Report. UK, University of Flo-rence, 2005.

165 T. Schulten, op. cit.166 B. Caruso, L. Zappalà, The Evolving Structure of Collective Barga-

ining in Europe 1990�2004. National Report. Italy, University of Flo-rence, 2005.

167 J. Visser, Recent Trends and Persistent Variations in Europe�s IndustrialRelations, (w:) Recent Developments in European Industrial Relations,European Foundation for the Improvement of Living and WorkingConditions/The Dutch Social and Economic Council (SER), Ha-gue 2005, s. 17�33.

168 The Coordination of Collective Bargaining in Europe, Annual Report2004, ETUC, Brussels 2005.

169 Plan spo³eczny 2005�2010. Europa socjalna w gospodarce �wiatowej.Praca i mo¿liwo�ci dla wszystkich, Komisja Europejska, DyrekcjaGeneralna ds. Zatrudnienia, Spraw Spo³ecznych i Równo�ci Szans,Bruksela 2005, s. 26�27.

170 The Coordination of Collective Bargaining�, op. cit.171 Flexicurity to, w du¿ym skrócie, koncepcja równowagi miêdzy ela-

styczno�ci¹ rynku pracy a bezpieczeñstwem socjalnym.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20115

116

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20116

117

Noty o Autorach

Jan Czarzasty � absolwent Wydzia³u Zarz¹dzania Uniwersy-tetu Warszawskiego, ekonomista, pracownik naukowy Szko-³y G³ównej Handlowej. Jako ekspert Instytut Spraw Publicz-nych od kilku lat uczestniczy w monitorowaniu stosunkówprzemys³owych w Polsce (projekt EIRO) dla mieszcz¹cej siêw Dublinie Europejskiej Fundacji na rzecz Poprawy Warun-ków ¯ycia i Pracy.

Tomasz Grzegorz Grosse � doktor, absolwent Instytutu Hi-storii i Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego orazstudiów podyplomowych z zakresu integracji europejskiej naUniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie w Maastricht.Ekspert Instytutu Spraw Publicznych, cz³onek Zespo³u Pro-blemowego ds. Polityki Regionalnej i Przestrzennej przy Ko-mitecie Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. Spe-cjalizuje siê w studiach europejskich oraz problematycerozwoju regionalnego i administracji publicznej.

Jacek Sroka � doktor habilitowany, profesor UniwersytetuWroc³awskiego, docent w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych,politolog. Zajmuje siê problematyk¹: zbiorowych stosunkówpracy, stosunków przemys³owych, dialogu spo³ecznego, ad-ministracji publicznej oraz systemów politycznych. Jako ekspertInstytut Spraw Publicznych od kilku lat uczestniczy w monito-rowaniu stosunków przemys³owych w Polsce (projekt EIRO)dla Europejskiej Fundacji na rzecz Poprawy Warunków ¯yciai Pracy. Uczestniczy³ tak¿e w badaniach nad wojewódzkimikomisjami dialogu spo³ecznego.

Rafa³ Towalski � doktor, ekonomista, pracownik Katedry So-cjologii Ekonomicznej Szko³y G³ównej Handlowej w Warsza-wie, prodziekan Wydzia³u Socjologii Akademii Humanistycz-

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20117

118

nej im. Aleksandra Gieysztora. Prowadzi badania z zakresustosunków przemys³owych i dialogu spo³ecznego. Jako ekspertInstytut Spraw Publicznych uczestniczy w monitorowaniu sto-sunków przemys³owych w Polsce (projekt EIRO) dla Europej-skiej Fundacji na rzecz Poprawy Warunków ¯ycia i Pracy.

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20118

119

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20119

120

partnerstwo.p65 15-09-2007, 12:20120