DİIBİLİM AÇlSINDAN KURAN'DA zAiD HARFLER

Additional Letters In The Qur'an From Unguistic Point Of Vie.w

Ahmet YÜKSEL • Öaıt

Bu makalede Arap dilinde zald harfler ve bunlann Kur'andaki kullanımlan konusu ale alınmalıdır. Bu ~ önce Kur'an'da ıaid kelimelerin varlı~ı tartıtınalarma d~. sonra zaid ne demektir? Zaid olarak kullanılan harfler hangileridir? Bunlann zaid olarak kul1anıknasının prt­lan nelerdir? gibi ko~ ele ~ ve bunlarla Uglli belirleyi­d kaide ve kurallann tespitine çalışılmıştır. Zaldlıgin bazılarınırı ~ gibi, vıırlıgı Ue yokJugu arasında bir fark bulun­mayan gereksiz bir fazlalık ~U, bilakis kelimenin asli anlamın­dan sıynlarak, cOmlenin anlamıru takviye ve te'klt etmek, zayıf 6mlll gOçlendlrrnek. lafzı tezyın ve cOmledekl kaflyeyi düzenU hale getirrnek gibi bir takım edebi ve belaQI amaçlar Için başvu­rulan bir yöntem olduOu örnekleriyle ortaya kom.ılıııtqtur

Makalenin sonunda Kur'an'da zaid Isim ve flll konusuna da kıszica temas edilmiştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Kur'an, Sıla, Zaid, Harf

Giriş

Bu makalede Arap dilinde ziyad~ anlamı, zaid harflerin cümlede kullanılış şartlan ve amaçlan, Arap dilinde zaid olarak kullanılan harflerin Kur'an'daki örnekleri üzerinde durulacaktır.

laid kelimesi, uartrnak, ç~almak, fazlalaşmak"

anlamına gelen ";;~L.>; -4}' ~•/ fiilinin ism-i faili olup "artan, ç~alan, ilave, fazla, ekstra" gibi anlamlara gelir. Ayrıca Arapça'da "zaid 'ani'l-hace" dendi~ zaman bundan "ihtiyaç duyulandan çok olan, ihtiyaç fazlası, yedek" anlamlan kastedilir.l lstılahta ise ziyadelik, kelimenin asli harflerine bir veya birden çok harf ilave etmektir. Bu ise ya kelimenin teşdidi (şeddelenmesi) ya da kelimeye 4..; _,..uL. ifadesinde toplanan on zaid harften biri veya birkaçının eklen­mesi şeklinde olur. 2 Ancak burada zaid kelimeler

• Yrd. Doç. Dr., O.M.O. lih. Fak. Arap Dili ue ~atı Ana Bilim Dalı (e-posta: ayukseiComu.edu.lr)

1 lbn ManzOr, Us8n0'1-i4rab, D!nı'I·Meanf, Kahire, • .,s ı maci. c. m, s. 1897; EbO 'I-K!sım Mahmüd b. Ömer ez-ümahşeıi, Esasü'/­&IA§a, D!nı Slıdır, Beyrut, 1399/1979, s. 280; Mu'cemü1-Vasit, Heyet, Ca!!n Yay., Istanbul. 1986, s. 409.

2 laid harller •'-' ~~ veya ..ı\..-J I ..:...;~ ilaelelerinde de toplanır Bk. Ebü'I·Feth Osman b. Cinni, Smıı SınA 'ti'l-l'rJb, nşr. Hasen Hindavi,

Ab.uact

This article eleals wlth additional lertera in the Arııblc language and their usages in the Quran. bı this context, the article elabonıtes the questlons of wlıat the additionalletter ls, whlch Jetters that are used as ııdditlonal are, arn wlıat condltions for using these adclltional letters are, arn tria to estııblish their basic ıılms arn rules in their usages. ~ sorne people daim that the additional Jetters are not an lmportıınt language principle whJch ls unnecessaJY additional effort, but they have some literal and rhetorlcal purposes that make strong the meaning of the sentence, make stronge the subject which ls weak, make beatiful the slıape of the word, arn make order rhyme in the sentence through being detached from the basic rneanings of the word.

bı addltlon, the article preserrts briefly additlonal words and verbs in the Qur'an.

Key WOI"dıı

Arabic language, Qur'an, additionalletter, sıla .

ifadesiyle kastımız sarf ilminde mezid ve mücerred başlı~· altında ele alman bu on hece harfinin zaid olarak kullanılışı d~ildir. Bu makalede kelimenin üçe taksimi esnasında isim ve fiiller karş~ı~ olarak zikredilen ve anlamı tekit veya lafzı tezyin gibi lafzi veya manevi bazı amaçlarla kullanılan3 anlam harflerinin ziyade U~ i konusu ele alınacaktır. 4

Öme~in ~") ; ") 1 hayır hayır" cümlesinde ikinci "'S 1 hayır" zaiddir. Cümleden düşürülmesi cümlenin anlamını bozacak nitelikte de~ildir. Yine öme~in ".r~ .ı....-. ..,-..,J 1 Muhammed asla sihirbaz d~ildir" cümlesinde Lı harfini düşürdü~üzde cümledeki asil anlam degişmez. Yani cümle "v--:-1 1 .rL­..ı.....-./Muhammed sihirbaz degildir" şeklini alır.

Bazı nahiv alimleri zaid olan bu harflerle ilgili

Daru'i-Kalem, Dımaşk, 1413/1993, c . 1, s . 62; Muhammed Sa'id lsbir- BU~ CUneydi, e~J, Daru'I-'Avde, Beyrut, 1. Baskı , 1981, s. 516.

3 George M. Abdilimesih- Hani George Tabıi, ei-Halit - Mu 'cemO MuslalahMi'n-Nahvi1-Arab(, MektebetO Lübnan, 1410/ 1990. s. 231

4 'AbdurrahmAn Tae, "HurOfifz·Ziyi'ıde ve Cevazu Vukı:ııhlı fi'l· Kur'lınri·Keıim", Mecelletu Mecme ·ı 1-Lügafi 'l· 'Anıbi.we bi·DıfTIIJşk, c. 30 (1392/1972), s. 21.

isLAMi ARAŞTIRMALAR DERGisi, CiLT: 17, SAYI: 3, 2004, Sayfa: 171- 183, ISSN 1300-0373, TEK-DAV

AHMCT' YÜKSEL

olarak "hurucuha mine'l-cümleti keduhfiliha fiha/cümlede bulunması ile bulunmaması arasında bir fark olmayan kelimelerdir" şeklinde tanımlama­da bulunmuş, bazılan ise zAid kelimelerin cümlenin asli anlamını de~iştirici nitelikte olmadığını söylemişlerdir. 5

Bu noktada aklırnıza d~al olarak "Öyleyse bunlar niçin kullanılmışbr?" sorusu gelmektedir. Öncelikle şunu ifade etmemiz gerekir ki, bu harflerin cümledeki asli anlamı değiştirmemesi

onların hiçbir işe yaramadığı, anlama hiçbir katkısının bulunmadı~ı ve bu kelimelerin boş yere kullanıldı~ı anlamına gelmez. Böylesi bir durum özellikle de Kur'an için hiç düşünülemez. Durum böyle olunca zaid oldu~u söylenen bu harflerin cümleye katkısı nedir? Kur'an'da bu şekilde kullanılan harfler var mıdır? Varsa hangileridir? Bu makalede bu soruların cevabı aranmaya çalışılacaktır.

zaid Harflerin Cümleye Katkisı

laid harfler cümlede bazı amaçlar d~rultusunda kullanılır. Bunları genel olarak iki başlık altında toplayabiliriz:

a-cümlede kastedilen anlamı takviye ve tekit etmek: Bu anlarnda dilde zaid kelimelerin varlı~ı bir gerçektir. Örn~ y harfi aslında ils&k, ta'diye, isti'ane, ta'li1, maiyyet, zarfiyyet gibi anJamJar ifade eder. 6 örneğin "~Y ~~Kalemle yazdım" cüm­lesindeki y harli ilsak, " r-" ;.,:..ı 4ll 1 ...,_...;;Allah onların nCırunu giderdi"? cümlesinde ta'diye ifade eder. Ancak bu harf örneğin~ veya yWI IJ'nin haberinin başında kullanıldığı zaman asli anlamlann­dan herhangi bir anlamı ifade etmeyip sadece cüm­ledeki olumsuzluğu tekit eder. "~ ~ ..:-l/ Onlann üzerinde asla bir zorlayıcı değilsin "8, "~J J

.:ı _,.ı....; w. jil..A.ı .u.ıı 1 Allah yapbklannızdan asla habersiz değildir"9 aye~erinde olduğu gibi.

Bu örneklerde cümledeki olumsuzluk ~ yada L.. 'dan kaynaklanmaktadır. y harfinin düşmesi cüm­lenin yapısını ya da asli anlamı bozacak nitelikte değildir. Sadece cümle tekitsiz olur. Mesela," ..:-l 1 ~ ~ /Onların üzerinde bir zorlayıcı değilsin", ".:ı _,.ı....; w. ')U\.S ....U 1 IJ J / Allah yapbk­lannızdan habersiz değildir".

Bu bağla~a Zerkeşi ise şöyle der: "Lafızlar manala ra delalet eder, lafızlar artbkça ifade ettikleri

5 Tiıc, "HurüfU'z-Ziy&de, s. 22. 6 lbn HişAm, Mu§niH.ebib 'an Kütübi'l-E'!Jrib, nşr. Muhammed

Muhyiddin AbdUihamid, V101-111; Ömer Kurt, At1Jp Dilinde Cer Harfleri, IFAV, Istanbul, 1999, s. 101.

7 &kara, 2/17. 8 ~ye. 88/22. 9 Atı imr&n, 3/99.

172

anlam da artar. "lO İbn Cirıni ise zaid olarak getirilen her bir harlin cümlenin ikinci kez tekran rnesabesinde olduğunu söyler.l1

b-Şiir zarureti veya sed' gereği: Burada ise amaç anlam yönüyle ana yapıyı değiştınci herhangi bir katkı olmaksızın sırf vezni düzeltmek/tutturmak ve seeinin tenasübünü /uygunluğunu sağlamaktır.l2

Şu halde zaidlik özel bir tabir olup kelimenin asli anlamından sıynlarak tekit ve benzeri yeni birtakım anlamlar için kullanılmasıdır. 'Ali Necdi Nasıf

Kur'an'daki z3id harfler konusuyla ilgili olarak bu harflerin cümledeki konumunu farz ibadetlerin yanında birer tamamlayıcı durumda olan nafile ibadetlere benzetir. Devamla şöyle der: "2aid kelimeler cümleye vurgu katar, sözü güzelleştirir,

daha beli~ hale getirir. "13 Bu ifadeden de anlaşıla­ca~ üzere zaidlik, gereksiz bir fazlalık değil, kelimelerin birtakım edebi ve bela~ gayelerle bilinçli olarak kullanı.lması durwnudur.

Kur'in'da Ziid Kelimelerin Varlığım Kabul Etmeyenlerin Gerekçeleri

Bazı kimseler Kur'an'da zaid kelimeler ifadesirıi d~ bulmamaktadırlar. Zerkeşi bunun sebebirıi onların Kur'an' ı koruma konusundaki gayretlerine bağlar. Onlara göre Kur'an "hikmet sahibi, her şey­den haberdar olan Allah tarafırxlan ·ayetleri ~lam­laştınlmış ve güzelce açıklanmış bir kitap"14 old~u için böyle bir şey kabul edilemez. Ayrıca Kur'an'da zaid kelimelerin varlığının kabulü fsı.am düşman­larının lslam'a saldın konusundaki iddia ve istekleri­ne hizmet edecek kapılan aralayabilir. Bu görüş sahipleri "zaid" kelimesi yerine sıla, mulcham, veya te 'kid ifadelerinin kullanılmasının daha d~ ola­~ını söylemektedirler . ıs

Zerkeşi'nin bu açıklamalanndan hareketle bunu kabul etmeyenlerin gerekçelerini üç maddede toplayabiliriz. Bunlar:

a-Dini duygulann etkisi. Bu durum onlara göre Kur'an'ın kudsiyetme gölge düşürür. Çünkü Kur'an, muhkem bir kitapbr ve onda ne bir fazlalık ne de bir

10 Bedreddin Muhammed b. AbdiilAh ez-Zerkeşi, al-BurhAn li 'U/Omi1·Kur'An, Haleb, 1972, c. OJ, s. 34.

ll Bedrettin Hasan b. Kasım el-Murfıdi (749/1348), BI..Cene'd-~ R Hurüli1-Mehıi, thk., Fahreddin kabııve-Muhammed Nedim Fadıl , 1973, s. 73; Benzer açıklamalar için bk. RaOf Cemfıl, BI-MBnhef Ir &yAni Kaviıidi 1/mi'/-HurOI, DM\J'I-Hicre, Iran, Kum, 1405/ 1985, 1. Baskı, s. 91; RaOf Cemfıl bu çalışmasında "Harflerde ziyadelik anlarnda ziy&dell!je d~et eder. Aksi halde bu harfın kullanılmasının bir anlamı kalmaz" der.

12 ne, a.g.mkl., 23. 13 'Ali Necdi Nasıl, "Min Vahyi'z-Ziyade fi'I-Kur'~ni'l-Kerim",

Mecelletu Mecme 'ı'I-LOgati1-'At7Jbiyye, K.ahire, c. 47 (1401/1981), s. 43.

14 HCıd, 11/1. 15 ez-Zerkeşi, ei·Burh!Jn, lU, 72-73.

noksanlık vardır.

b-laid veya ziyade kelimeleri genelde Mfaydasız ve gereksiz fazlalık" anlamında . kullanılmaktadır. (Duhwuhu ve hurOcuho ala seva'/ Yani olsa da olur, olmasa da). Böyle bir şeyin varlı~ı ise fesahat ve be~~atın en yüksek derecesinde bulunan Kur'an için dilşünillemez.

c-Kur'an'da zaid bir şeyin varlı~nı kabOI etmek ona karşı yalan iddialara ve babl iftiralara kapı aralayabilir. Hizbi amaçlar ve siyasi etkenlerle bazı kelimelerin veya ayetleriri eksiltildigi ya da ilave edildi~i iddia edilebilir. Bu durum ise söz konusu iddia sahiplerinin arnaçianna hizmet eder.

Kur'an'da ziyade lafızlarıo nefyine ilişkin bu gerekçelere katılmak mümkiln de~ildir. Çilnkü yukanda da ifllde ettiWmiz gibi ziy~elikten kasıt, buna kafll çıkan kimselerin zannettigi gibi var~ı ile yokl~ arasırxla hiçbir fark olmayan gereksiz bir fazlahk cieAU, bilakis kelimelerin belli edebi ve ~i amaçlar d~rultusunda kullanılması durumudur. Bu yönüyle ziy8ıdelik Arap dilinde bir olgu, bir yöntem ve bir tarzdır, söziln kuvvetini ve g~i artırır ve edebi ve bela~i amaçlarla bu yola başvurulur. laid kelimelerin cümleden düşürülmesi halinde bu gayelerin de gerçekleşmedi~i görilitir. Dolayısıyla burada ifooe edilen ziyadelik, gereksiz bir fazlahk degil, kelimenin asli anlamından sıynlarak yeni ına­nalar ifade etmesidir. Bu şekliyle Kur'An'da da zaid kelimeler vardır ve burılar Kur'an'ın tenzın ve tekrin:ıine zarar verici degildir. Buradan her tekit ifade eden kelimenin zaid oldu~ sonucu da çıkanla­maz. Çürıkü bazı kelimeler sırf tekit için kullanılır ve bunlara zaid denilmez. Öm~in ~' gibi. Çünkü ~1 isim ve haberden anlaşılan hükmü tekit eder. Bu nedenle ;:,ı •ye tekit harfi denir. Aynı şekilde ibtida lamı da kendisinden sonra gelen cümleyi tekit eder. Peki, tekit bildiren kelimeler ne zaman zaid sayılır?

Abdurrahman Tae bu soruya şöyle cevap verir: MT ekit ifade eden bir kelimenin tekit dışında asli bir anlamı olur ve cümle içu;de bu anlamından sıynlarak cümlede tekit vb. gayeler için kullanılırsa o zaman zaid olur. Yani te'kid kelimenin asli anlamı degildir. Cümlede kastedilmek istenen şey bu zaid harf söylenmese de anlaşılır durumdadır."16

Şu halde herhangi bir kelime kendi asli anlamın­dan sıynlarak sadece cümlede kastedilen anlamı tekit, fasılaya riAyet veya sed ya da kafiyeyi düzelt­mek gibi edebi ve bela~i bir amaçla kullanılması durumunda zaid sayılmaktadır. Yani cümleyi tekit etmek zaid olarak kullanılan kelimelerin asli anlamı de~il. asli anlamından sıyrılarak ifade etti~i

16 Tae, a.g.mkl., s. 24.

DILBILiM AÇlSlNDAN KURAN'DA ZAID HARFLER

anlamdır.l7 Kur'ancia kullanıJan zaid kelimelerden kasıt da varlı~ ile yoktu~ eşit olan, gereksiz fazlalık anlamında bir zaidlik olmayıp kelimenin asli anlamından sıynlarak başka bir anlamda kullanıl­masıdır.18

Bu tespitlerden sonra karşımıza MBu şekilde kul­lanılan zaid kelimeler nelerdir? Bunlar hangi koşullarda zaid oJarak kullanılırlar? Bunlc!rla ilgili belli başlı kurallar var mıdır? Varsa nelerdir? soruları çık­maktadır. Şimdi genel olarak Kur'an'da kullanılan zaid kelimeler ve bun1ann zaid olarak kullaniliş şart­larını tespite çalışalım.

Kur'an'da zaid olarak kullanılan kelimelerin sayısı hakkında farklı rivayetler vardır. Bunların büyük ç~ı$ınun bazı anlam harfleri oldu{tu görüJür.l9 Biz burada M • ..:.~ı .~ı .~ :,y ,)ı,.ıı ,'i .~i ,.:ı ı .~ı .~ ,vi" harfleri olmak üzere 11 harfi ele alaca~ız. Surılardan bazılan belli kurallar çerçevesinde (k:ıyAs1) zAid olarak kullanılırken bazılan ise herhangi bir kurala ~ olmaksızın (se~i) cilm­lede tekit amacıyla zAid olarak kullanılmıştır. Şimdi bu harflerle bunlann ziy8ıdelik şartlan üzerinde duralım .

ı- ~i Harfi

~i kendisinden sonra gelen mazi veya muzari till­leri merfO, mansup veya mecrOr konumlu mastara dönüştürmekte kuJianılan bir mastar harfidir20 ve daha çok muzari fiillerden önce geUr.21 Bu. onun asıl ve en yaygın olan kullanımıdır.22 ~i bazen şeddeti ~ı 'den tahfif edilerek23, bazen de bir istek ifadesi veya sözden önce "tefsir/ açıklama harfi" olarak kul-

17 TAe:, e.g.mld., s. 24. 18 Hüseyin Ebu'I-FUI()h, Uslübu 't·Te 'kfd fi 'I·Kur'Ani'l-Kerfm,

MektebetO Lübnan, 1. Bulo, 1995, s. 196-197. 19 Örne§in Alxlurrahman ne bun1ann sayısının 6, ez-Zerkeşi ise 7

tane oldı.ı!lunu 5Öyler. ez.Zerııe.t bu harllerin yedi tane oldı$Jnu söylemekle birlikte bu sayının kesinlik Ifade etmediliini de belirtir. Bk. ne, a.g.mkl. s. 21; ez·Zerkeşi, e/-Burh&n, lU, 75.

20 Sibeveyh, EbO Bişr 'Arnr b. 'OsmAn b. Kanber (ö. 180/796), e/­Kit!b, nşr. 'Abdüsselfım Hrırün, 'AiemU'I-KütUb, Beyrut, 1385/ 1966, c. lU, s. 5; Ahmed b. Abdennür ei·Mlleki (ö. 702/1302), &slu'l-Me/Wıi fr $11rhi Hurüli'l-MeAnf, thk. Ahmed Muhammed Harrat, MatbOfıtO Mecme' ıi-Lil!lati'I·Arabiyye , Dımeşk , 1985, 193.

2~ Mfıleki, a.g.e, 193. 22 Bu nedenle Maleki iı1 'le Uglli olanık "fiilleri nıısbeden eelatiann

anasıdır" der. Mfıleki, a.g .e., 193. 23 iı1 yalnızca isim cümleleri ile kullanılırken muhaffef olması dunı·

munda fiil cümleleriyle de kullanılır. Ancak fiil gayrı

mutasamf/çekimsiz Iili olmalıdır. {.,-.ı.. , r"" gibi.) Aksj hıôlcle olum· lu cUınlelerde 6ilden önce .ı.ı, ._; y, ...:' olumsuz cUmlelerde ise ..,...ı. W, ~ harfinin lrullarulması şarttır . Öme!!in -~ .:ı,ç...... .;ıl ~ ~ .1'/ Sizden lıastalar olaca!!ıru bildi. Müzzemnıil, 73/20", " .;ıl J

..;- \.,. "i l iJL....-,J ..,...J/ Insan için çalıştı!lından başkası yoktur. Necm, 53/39", • ~~ ..,. ;JI .ı.ı .:ı~ iJI ~ iJI ~ Ecellerinin yak· )aşmış olabilece!line ... A'raf, 7/ 185" ve" .a-1 •;o~ r.l iJI

..,.._..,1/~nsano!llu) hiç kimsenin kendisini gönnedi!lini mi saruyor. Beled, 90/7" ayetlerinde oldu!lu gibi.

173

AHMET YÜKSEL

lanılır.24 Bunlar da ::,i'in asli kullanımlarıdır. Bu kul­lanımlarda cümleden ::,i düşürülecek olsa cümle yapısının bozuldugu görülür. ::,i bu kullanımlardan başka asli anlamlanndan sıyrılarak bir de zAid olarak gelir ki bizim asıl ilzerinde durmak istediWıniz de bu kullarumıdır.

::,i harfi zarfiyet bildiren W 'dan sonra geld~i ~ zAid olur ki nahivciler W'dan sonra gelen ::,i'lerin tekit için zaid oldu~una hükmetmişlerdir. Bunun nedeni ise şudur: W bir şeyin varhgırtın başka bir şeye ba~lı oldugunu bildirmektekullanılan bir zaman zarfıdır. ::,i kendisinden sonra gelen fiili mUfrede dönüştürür. Zaman zarfları ise mU fred e muzaf olmazlar. Şu halde bu yapıda gelen cümle­lerde kullanılan ::,i'lerin asıl anlamında kullanılmadı~ı ortadadır. Öyleyse bu ::,i'ler niçin kullanıhr? Nahiv kitaplannda bu soruya verilen cevap, bu harfiri tekil için zaid olarak ku!Wııfdıljı şeklindedir. 25

W'dan sonra gelen ::,i'in cümlede nasıl bir tekid sa~ladı~ı, bu te'kidin ne tür bir tekit old~u sorusuna ise Zernahşeri ~ .. ıf' u._,.ı L;L.J ~ı... .:ıı w_, ~" ayetini açıklarken şöyle cevap verir: wBuradaki .:ı ı aralarında zaman aralı~ olmayan ve birbirine çok yakın bir zaman diliminde ard arda meydana gelen iki fiili tekit eden bir ~laçtır. Bu ~lacın kul­lanıldıgı bir cürnlede iki fiilin neredeyse aynı anda gerçekleşti~i anlaşılır. "26

HUseyin EbU'I-FütCıh ise ::,i 'in gelmesiyle W'nın sanki iki kez tekrarlanmış gibi oldugunu söyler. Filteıh şöyle der: ~Zarfın tekran ile yapılan tekitten iki fiilin de aynı zamanda cereyan etti~ anlaşılır. "27

Bu açıklamalardan da arılaşılaca~ı gibi, bu keli­menin zaid olarak kullanımından kastedilen Türkçe'rnizdeki " .. ır .. ınnaZ' anlamıdır. Ayeti bu şekilde yorurrıladıgımızda şöyle bir arılam ortaya çık­maktadır: ~ı*! ..;w.J ~ ı..ı.._,J L;L.ı ..:.. .. ı... .:ıı b!., \s~ 1 Elçilerimiz daha LCıt'a gelir gelmez, LCıt onlar için endişelenmeye başladı ve fenalaştı" . 28

::,i harfinin bu şekilde zaid olarak kullanımı Kur'an'da Uç ayette görülür. Bunlardan diger ikisi ise

24 Bu durumda Arapça • JU : dedi 1 söyledi' fiilinin anlaıruru tawan fiiller ,..,ıı .rJ' ,_,.ı ,..,ıı ..,.:S ..,ı ı <.S>\.j ,..,JI ıUI ••• den sonra ne söylendil2ini açıklamaktA kullarulır . Ömel2in"e=-' ıl.!. ..,ıı u,....Ju L.....-l< o.!l.Li.JI 1 Ona: " gözOmUzUn önUnde gemiyi yap" dMı. vııhyet­tik. MilminOn, 23/27 Ayetinde ki .:ıı harfinde old'*' gibi kı buradaki ıl.!. ..ı ı ~ Ju ifadesi • ..ı WJ / Ona dedik" tak.d!ıindedir.

25 M~eki, a.g.e., 197; lrbilli, Al~ddin b. Ali el-lrbili (572-631/1176-1234), CevAhiru1-Edeb R Ma 'rife/i Kelami'l·Arllb, nşr. !mil Bedr Ya'kı:ıb, DMIJ'n-Nefais, 1412/ 1991, Beyrut, s 197; lbn HişAm, a.g.e., l, 33.

26 eı-Zemahşeri, Mahmild b. ·ömer, ef-K.,şşAI an HakSilci Cav!ımidrt-Tenzı1 w 'UyOni'l-EkAvil li Vücahf"t-Te 'vf/, D&ru"l· Ki!Abi'I·Arabi, Beyrut, 1406/ 1986, U, 179.

27 Ebü'I-Filtilh, a.g.e., 199. 28 AnkebOt, 29/33.

174

"ı.,.-.ı ..Li.ıü ~J ~ .wı _,..:..,.Jı & .:ıı ı.:.ü; Müjdeci gelir gelmez YCısuf'un gömlegini Yakub'un yüzüne koydu ve (Yakub'un) gözleri hemen açıldı"29 ve "L.ı Jb! L...tJ y.s. Y' c.SlJL.ı eJ....,ı .:ı ı ll , ı .:ı ı ı.:.ü .... W' ~ .:ı ı -4_,;1 .r y/ MCısa ikisinin de düş­manı olan adamı yakalamaya kalkar lsalkmaz adam hemen: · "Ey Masa şimdi de beni mi öldilrmek isti­yorsun?" dedi"30 ayetlerindedir.

Kur'an'daki zaid harflerin sırlarını araştıran A. Necdi Nasıf, YCısuf 96. ayetiyle ilgili olarak şöyle der: "Ayetteki W'dan sonra gelen ::,i'in cümleye bekleme ve gecikme olmaması yönünde bir arılam kazandırdıgı açıktır. Zira Yusuf'un elçisinin babasına götürdü~ müjde insaniann alışkın olmadıklan tür­dendir... Çünkü bu müjdenin sonunda YakUb'un gözleri açılacak, gözünün nuru olan, kendisi için a~ıtlar yaktıgı ve u~runda gözlerini kaybetti~i Yusufunu görecektir. Üstelik onu sıradan bir insan olarak de~l, dagılmış olan ailesini bir araya getiren, kendisine güç verilen bir hükümdar olarak görecek­tir. Böylece bu aile zorluktan sonra kolaylık, acı ve ızdıraptan sonra mutlulugu tadacaktır. Öyleyse Yusuf'un bu müjdesini babasına götüren bir elçi, yapmış oldugu yolculugunda yavaş yürümeyip, aksine hızhca koşmak, böylece Yusuf'un babası ile arasındaki uzak mesafeyi ortadan kaldırmak ve hatta ona uçarak gitmek isteyecektir. Zaten Yusuf'un gö~ini babası Yakub'un yüzilne sürdü~ zaman onun gözlerinin a~ını bilen, dolayısıyla ona en kısa zamanda ulaşmak için gayret eden bir müjdecinin yapbgı yürüyilşte kendisinden daha hızlı kim olabilir?"31

İki fiilin meydana gelişi arasındaki zaman aralıgı yukandakiler kadar kısa olmayan durumlarda ise zaid ::ı i harfinin kullanılmadıgını görmekteyiz. Nitekim Ankebut sfıresinde İbrahim (as.)'la ilgili arılatırnda bu zaid ::,i kullanılmamıştır. " ::., .. ı..,. W J

.._,_;.ıı o.L. .'~ L.;l I_,Jü c.S~l.ı r-:--'.r.' W_,-;/ Elçilerimiz lbrahim'e mUjdeyi getirdikleri zaman ona: "biz şu kent halkını helak edecegiz" dediler"32 ayetinde bu harfi n zaid olarak kullanılmadıgı görülür.

Makalesinde bu farklılıga da dikkatleri çeken Nasıf şöyle demektedir: ~İbrahim (as)'ın içinde bulundugu durum ile Lut (a.s.)'ın durumu birbirinden

29 YGsuf, 12/96. 30 Kıısas, 28/ 19. 31 Ali Necdl Nlısıf, "Min Esrlıri 'ı-Ziyilde fi'I·Kur'Ani"I-Kerim",

Mecelle/u Mecmeı 1-Li}gati'/-'Arabiyye, Kahire, (1398/ 1978), s. 58; Bu makalenin TOrkçe çevirisi için bak. Fatih Kesler, "Kur"an-ı Kerim'deki ZAid Harflerin Sırlan", Islami Araştırmalar Dergisi, C~t. 14, yıl :2001, No:1, s. 34; Bu noktada Kesler'In yapmış old~u çevinde makale başlıgırun "Kur'an-ı Kerim"deki Z!id Harflerin Bıııı Sırları" şeklinde çevrilmesi daha uygun olurdu. Zira Min Esrari ... ifadesindeki "min" harfi "teb'iZ" anlamında bir harfi cer olup "bazı" kelimesiyle karşılanabilirdi .

32 AnkebOt, 29/31.

oldukça farklı idi. Mesela melekler İbrahim (a.s.)'a geldi~i zaman onun içinde herhangi bir sıkıntı yoktu ve onlann gelişinden dolayı herhangi bir rahatsızlık da duymamıştı .. Çünkü kendi kavminin bu meleklere herhangi bir zarar vermelerini beklemiyordu... LOt (a.s.}'ın durumu ise daha farklı idi. Çünkü o, kavminin işledi~i i~renç fiilden dolayı sıkıntılı idi ve bu nedenle onlara kızmakta idi. Böyle bir ortamda melekleri görünce onları insan zannetmiş ve duru­mun çok ciddi oldu~nu anlamıştı . Bir ara kavminin bunlara da aynı kötülü~ yapaca~ını düşünmüş ve içini aniden bir sıkıntı kaplamıştı.Üstelik bu elçiler onun misafirleriydi. Dolayısıyla onları korumak ve kendilerine ikram etmek durumundaydı. Bu kıssada­ki en önemli nokta Lüt (a.s.)'u aniden saran sıkıntı ve korkunun dile getirilmesidir. Ancak onun içinde bulundu~u ola~anüstü durum kelimelerle ifade edile­mez, sadece bazı işaretlerle tasvir edilebilir. İşte burada seçilen zaid harf ::,i 'dir. isabetli olarak seçilen bu kelime, içinde bulundu~ cümlede tasvir edilen manzaraya hem uygunluk arz etmekte, hem de buradaki ibarenin güzelligine ve inceli~ine işaret etmektedir. "33

Maleki, ::,i ' in } ed atından önce geldi~ i zaman da zaid oldugunu söyler.34 Ömegi ise wlyi.A.:....I ~ ü~ ~\... ı---~ 'Y Üj}ıJI ~ 1 Efıer doğru yolda git­selerdi onlara bol su verirdik"35 ayetidir. Ancak biz Maleki'nin bu görüşünün doğru oldu~ kanaatinde de~iliz. Bize göre buradaki ::,i zaid degil, ::,, 'nin muhaffefidir. Zira süre daha birinci ayetten itibaren (...ji Jı .r-..ı' j; .. ) ifadesiyle başlamakta ve vahyedilen şeyler ::,, ile ard arda sıralanmaktadır. Zemahşeri de buradaki ::,i ' in :ı ı 'den muhaffef oldugunu söyler. 36

2- 0ı Harfi . Bu harf, iki muzari fiili cezmeden bir şart

edatıdır.37 \... j'Y ve ..,....J gibi olumsuzluk edatı olarak da kullanılır. Bu durumda hem isim hem de fiillerden önce gelir ve cümlede lafzi bir etkisi yoktur. 38 Bu harf bazen de şeddeli -::,,'den muhaffef olur ve tekit ifade eder.39 Bunlar bu narlin asli kullanırnlarıdır . .:ı ı

33 Nasıf. Min Esran'z-Ziyade. 5%0; Kesler, a.g.mkl , 35. 34 M6.1eki, a.g.e, 197. 35 an, 72/16. 36 ez-Zemahşeri. ei-KeşşAI. N , 628. 37 Muradi, a.g e., 207-209, İbn Hisam. a.g.e .. 1, 22-26. 38 Bu harlin Kur'an'da bu anlamda kullanımı ancak nefy+ıstisnl!ı

sOretinde göriilür.,J_,.. ..r "/1 -'Jr'~' .:ı ı 1 Kl!ıfirler sadece bir aldan­ma içindedir. (Mülk, 67/20) ve- ı...:.... ~ .:ı_,..Ju..Jı ""-' .:ıı ,J.. 1 ; J_,.. "/1/ZaJimler birbirlerine sadece aldatmadan başka bir şey vadetmiyorlar. (Fiıtır, 35/40) ayetlerindeki _,ı harflerinde olduııu gibi, MUberred bu harfi L-'ya benzeterek haberi mansOb yapar. Öme!lin L..ı... :C., :.,ı 1 Zeyd ayakta de!!il" cümlesinde olduııu gıbi . Mlıleki, a.g.e. , 189-190.

3 9 Bu kullanımında mübtediı ve haberin, J fiili ve kardeşlerinin başında ve .JlS' gibi mübtedayı nesheden fiili erin başında ve bir de

DiLBiLiM AÇISINDAN KURAN'DA ZAID HARFLER

bir de cümlede zaid olarak gelir.40 İbn Hişam bunun cümledeki olumsuzlu~ tekit için, en çok nefy/olum­suzluk ifade eden Lo, nadiren de ma-ı mevsüle ve mastariye ma'ları ile ela el-istiftahıyye'den sonra geldigini söyler ve bunun şiirden örneklerini verir.41 Bu harlin zaid olarak kullanılışının Kur'an 'daki ömegi ise yalnızca Ahkaf sOresinde ".:ı ı ..,.; ı---~ 4.,j ~/ Onlara size vermedigirniz kadar servet ve kuwet vermiştik"42 ayetinde görülür. Küfeliler bu durumda .:ı ı harfinin \...anlamında nefyi tekit için zaid olarak kullanıldıgını söylerken Basralılar sadece zaid oldu~unu söylemekle yetinmişlerdir.43

3- Lı Harfi

Kur'an 'da zaid olarak kullanılan harflerden biri de Lı harfidir. Bu harfin zaid olarak kullanımı aşagı­daki durumlarda görülür.

a-Failden önce:

Lı harfi, taaccüp sigalanndan "'-~ j-Jı yapısının failinden önce zaid olark gelir.44lbn Hişam ömegin " .J-.ır. ~ı 1 Zeyd ne kadar da güzel! " cümlesinin aslinda '<o~..ıj ~1/ Zeyd güzel oldu" şeklinde oldu~unu, sonra cümlenin talep sigasına dönüştürüldü~ünü, lafzı güzelleştirmek amacıyla da zaid Lı harfinin getirildigini söyler. 45

Kur'an'da bu sigada zikredilen ayetlere gelince; ömegin " t"-" 1 ..ı "'-~ .r"-N O ne güzel görür, ne güzel işitir"46 ve ".r'"-!l..ı t+-1 t--"'1 Onlar ne güzel görür ve ne güzel işitirler"47 ayetlerinde geçen Lı harfleri bunun gibidir.

Failden önce Lı harfinin zaid olarak geldigi yerler­den biri de~ anlamına gelen~ fiilinin failidir.48

>lS' nin başında getir. Amel etmesi de etmemesi de clılzdir. Amel etmezse haberinin başında lam gelir. Bu ise olumsuzluk bildiren ::.ı ile muhaffef :.ıı in arasını ayınnak içindir. Öme!!in <J' ~ .:ıı ~ ~wı _,...ı .w-1 Sen ondan önce bunlan bilmeyenlerden !din. (YOsuf, 12/3) ve~~ ./' ~ >lS' .:ı ı y Neredeyse bizi ilahlanmız­dan saptıracaktı.(Furkan, 25/42) ayetlerinde oldu!!u gibi.

40 ez-Zerkeşi , a.g.e, m. 75. 41 lbn Hisam, a.g.e .. 1, 25; Aynca bk. Muradi, a.g.e., 210. 42 Ahkaf, 46/26. 43 Alxlurrahman b. Muhammed b. Ebi Sa'id el-Enbaıi, el-/nsA! li

Mes/Jili '/- Hilal beyne 'n-Nahvıyyin: ei-Xüliyyfn ve'l-Basriyyfn, Mısır, 1961, s. 636; Bunun bir benzeri de zAid '1 harfidir Kendisinden önce bir olumsuzluk eelatı bulundU!! u zaman "/ da zAid sayılır. Öme!!in "_,.J'-o.lı "'J ~ ~,....wı ~, "Fatiha, 1/7 lıyetinde oldU!!u gibi; ibn Yaiş bu cümlelerin olumlularda karşılı!lının ise iıı'den sonra zrud lAm harfi ile gelen cUmleler olduııunu söyler. Bak. Muvaffakuddin Ya'iş b . Ali b. Yaiş , Şerhu'/-Mufassal, Aıemü'I­Kütüb, Beyrut, VIII. 128, 129.

44 lbn Cınni. a.g.e. , 1, 141. 45 lbn Hisam. a.g.e., ı, 106. 46 Kehf, 18/26. 47 Meryem, 19/38. 48 lbn Cinni, a.g.e., 1, 141; İbn HişAm, a.g.e .. 1, 106; Alxlurrahman

Tlıc , -ei-Kavlu li biı elieti tüzadü fi fesihilkelam ve kad veka'at ziıide­ten fri-Kur'an", Mecellehı Mecme '1 1-Lügati'l- 'Arabiyye, Kahire, c. 31 (1393/1972), s. 26: Zerkeşi, a.g.e. lll, 83.

175

AHMET YÜKSEL

İbn Hişam bunun sebebini Zeccac'dan rivayetle bu fiilin "J.:5V yetin" anlamını ifade etmesine baglar.49 Örnegin "i~ ...Dt...ı ~ 1 şahit olarak Allah yeter, Allahıso " ayetindeki Lı harfi bunun gibidir. Bu kullanımda Lı harfinin ~·nın muzMisinde de gekligi görülür. Ömegin " .!& r-l Jl

~ ~.r- j) ~ ~~ ~.rı 1 Her şeye tanık olarak Rabbin yetmez mi?"S1 ayetinde ki t...ı'da oldugu gibi. Ancak ~ fiili ~~ i ı .ro-' veya ..,; J anlamında kul­laruldı~ında Lı harfi düşer. Nitekim'\:.,.,.:.-:,....ıı ...Dı ~J ' JL:A.ll / Allah, savaşta mürninleri korur"S2 ve "...Dı ~ 1 Onlara karşı Allah seni korur"S3 ayetlerinde "..,; J 1 korumak" anlamında kuUanıldı!}ı için Lı harfi düşmüştür.

Bu kullanımlardan başka Kur'an dışında sınırlı sayıdaki bazı örneklerde belli bir kurala baglı olmak­sızın failden önce Lı harfinin te 'kid için zaid olarak kullanıldıgı görülür. 54 Ancak bunlar şaz kullanımlar olup kurallaşbnlamaz.

b-Haberden önce:

Bu durum daha çok ~ ve L.. ile olumsuz cüm­lelerin haberlerinden önce görülür. ss Bu kullanım kıyasi olup oldukça da yaygındır. Nitekim Kur'an'da ~'nin haberi 22, L..'nın haberi ise 19 yerde zaid Lı harfi ile gelmiştir. 56 "•..l.,S J~ ...Dı ..d!/ Allah kuluna yetmez mi?S7" ve ·" ~ ~ ~J kY Rabbin kullara asla zulmetmez58" ayetleri bunlardan sadece birer tanesidir.

L.. ve ~ kadar yaygın olmamakla birlikte, olumsuzluk bildiren )' 'nın haberinden önce de Lı harfi zaid olarak gelir. Bunun öme!}i " ~IS j_,A.~ 'YJ/

ne de kahin sözüdür"S9 ayetindedir. Bazılan bunun da kurallı oldugunu söylemişlerdir.60 Bunlardan başka kural dışı bazı kullanımlarda da zaid olarak geldi!}i görülür. Ömegin Ahfeş ve bazı dilcilere göre "~ 4!.,... ~'.ro- 1 Kötülü!}ün cezası misli iledir"61

49 lbn Hi~m. 1, 106. SO Nisa. 4/ 166. Sl Fussılet, 41/ S3. S2 Ahzab. 33/ 2S. lsra. 6S; Nisa, 4S. S3 &kara, 2/ 137. 54 lbn Hiş3m, 11.g.e, s.l, 114; lbn Onrü, a.g.e, s . 1, 141. 55 The, e/-Kav/0 n ba, 26. 56 Bk. Muhammed F~ AbdülbW, el-Mu'cemü'/-Müfehres li-Elfüi'I­

Kur'!ni'I·Kerim, DAru lhyai't-TUr&si'I-Arabi, Beyrut, 655-656; lsma'il Ahmed 'Am~yire- AbdUihamld Mustafa es-Seyytd, Mu 'cemü'l-Edevat ve 'd-Damlıır n ·t-Kur'8ni'l-Kerim, MUessetü'r­Risale, 1988, Beyrut, s. S27-S70.

S7 ZUmer, 39/36, Gaşiye, 88/ 22. S8 Fussılat, 41/47: Fiıbr, 3S/ 22. S9 Hakka. 69/ 41. 60 Bahiıuddin Abdullah b. 'Akli, Şerhu lbn 'Akil, Daru'I-Fikr, 1972, 1,

309-310; Ahmed Cemll Şami, Mu 'cemü Huriifi'I-MeAni, MUessesetü 'lueddin, 1. Baskı. Beyrut, 1413/ 1992. s. 31.

61 YOnus, 10/ 27.

176

ayetindeki Lı harfi kuralsız zaiddir.62 Nitekim aynı ifadenin Şo.ra, 42/40. ayetinde (!..tb u.... 4!.,... "'T'"J 1 Kötülügün cezası misli iledir) t...ı'sız olaral< gelişi bu görüşü destekler. Yine " .;!.:. lS.lJI ...Dı .:ı ı 1 J.rl r-l J '

ı.r->'-1 .J\ ~ t?LL ~ 1..1"-1 r...lJ v-"';'YIJ ..;,..ı,..:_ıı ...,; _,..Jı 1 Gökleri ve yeri yaratan, bunlan yaratmakla yorulmayan Allah' ın, ölüleri diriltıneye kadir oldugunu görmediler mi?"63 ayetindeki Lı harfi de Ebü'l-Hasen b. 'Usfür ei-İşbili (ö. 663/1265)'ye göre kural dışı za.id olarak gelmiştir {şaz). 64

c-Bazı fiilierin mef'ulürıden önce:

Bu kullanım yaygın ve kıyasi olmayıp "ı,;.ll i :U i .ı..:. ı i j... i J ./ gibi bazı füllerin mef'ullerinden önce görülür.j. Ömegin "~ı .)1 ~Lı .!A._)I) 1 Kendinizi tehlikeye atmayın"66, "t.~ .!.4-ll ~ ti.:...;Jif Hurma dalını sana dogru silkele"67, "~Li .. L.-.Jı .)ı ~ 1 Gö!}e bir sebep (ip) uzatsın "68, "ı--l' ..,...ı~ .:r .u..L; ~ _,w~.,t ...,; ~ .:r Jl Kim orada zulümle haktan sapmaK isterse ona acı bir azap tat­bnrız"69 ve "..;ı~')'IJ .J_,...Jt...ı L-.. .;.aı....;!Bacaklarını ve boyunlarını okşamaya başladı"70 ayetterindeki Lı

· harflerinde oldugu gibi.

Dilciler arasında burada zaid olarak geldi!}i söyle­nen Lı harfinin zaid dışı başka anlamlarda da yorum­lanabilece!}ini söyleyenler vardır.71 Öme!}in Muradi ~1 .)1 ~Lı l_,ll; )IJ ayetinde tazmin oldugunu söyleyerek, ayeti ı~ )1 Jl şeklinde yorumlar. Ayette mef'ülün hazfedildi!}ini, t...ı'nın ise sebep bildirdi!}ini söyleyenler de vardır. " ı _,ll; )1 J

~~ .)ı ~~ ...,....,....ı ~1/ Elleriniz sebebiyle kendinizi tehlikeye atmayın "72 şeklinde.

d-Lafzi tekitte kullanılan ..,..o.; ve ,:r-- kelimelerin­den önce:

Öme!}in "~ J' '-A.:...ı ..L.,tj ~L.... 1 Zeyd'in bizzat kendisi geldi" cümlesindeki Lı harfi gibi. İbn Hişlım" ~-y .:.r•-v-~ ..;...w.ı.....Ju/Boşanmış kadınlar üç kur' kendilerini gözetlerler"73 ayetindeki Lı harfini bazı­lannın bu şekilde zaid kabül etti!}ini, ancak ..,..o.; veya ,:r-- kelimeleri ile te'kid edilen merfü muttasıl zami­rin önce munfasıl bir zamirle tekit edilmesi gerek-

62 İbn Hişiım, a.g.e, ), 109; lrbilli, 11.g.e, 53; ei·Muradi (749/ 1348), a.g.e., SS; lbn Cinni, ll.g .e, 1, 138.

63 Ahkal, 46/33. 64 MuMı, a.g.e, 228; lrbilli, a.g.e, 53. . 6S lrbill, 11.g.e, SO-S1; İbn Hiş3m, a.g .e, 1, 109; Zerkeşl, 11.g.e, lll, 83. 66 &kara, 2/ 19S. 67 Meryem, 19/25. 68 Hacc, 22/ 15. 69 Hacc, 22/ 2S. 70 sad, 38/33. 71 Tae el-Kavlü n~. 30. 72 Zerkeşi, a.g .e, lU, 84; Murlıdi, 11.g.e, S2. 73 Bakare, 2/228.

ti~ini söyleyerek bunun d~ru olmadı~ını belirtir. 74

Bu sayılanlardan başka arnili mahzCıf hallerden önce de Lı harfi zaid olarak gelir.75 Ancak bu kul­lanırnın Kur'an'da örne~i mevcut d~ildir.

Lı harfi ~ kelimesi ile iza-ı fücaiye 'den sonra gelen mübtedadan önce de zaid olarak kullanılır.76 Ancak Kur'an'da bunun örne~ine de rastlanmaz.

4- Lam Harfi

Kur'an 'da zaid olarak gelen harflerden biri de lam harfidir. Gerek klasik nahiv kaynaklarında gerekse harflerle ilgili müstakil eserlerde lam harfinin kullanımları ile ilgili oldukça geniş malilmat mevcuttur. Asli anlamı olarak mülk, ihtisas, istihkak, tebyin, ternlik, ta'lil, tevkldü'n-nefy ... gibi anlamlar ifade eden 77 bu harlin zaid olarak kullanıldığı yerleri şu şekilde sıralayabiliriz:

a-Amilleri zayıf olan mef'ullerden önce: Bu durumda zayıf arnili takviye amacıyla gelir. Amu in zayıflığından kasıt ise ya mef'ulünden sonra gelmesi ya da arnelde fer' olmasıdır (ismi fail , ismi mef'ül vb. gibi). Bazen her ikisi de olabilir. 78

Örneğin ".:ıJ.r.J~):! ~ .:ı ı 1 Eğer rüya tabir ediyorsanız" 79 ve ".:ı _,..,....~ ı-+-ı.r.:!. ~ .r--ili '->-JJ ı.SJ.A/ Rablerinden korkanlar için yol gösterme ve rahmet vardır"80 ayetlerinde fiiller mef'ullerinden sonra geldiği için mef'ul lam harfi ile desteklenmiştir.

" !'"""' W ü.ı......../ yanlarında bulunanı d~rulayıcı olarak"81, " .J...,ı.rı W JC..;j istedi~ini yapandır"82 ayetlerinde ise amil arnelde fer ' oldu~u için rnef'uller lam harfi ile desteklenmiştir. '

" .:ı _,.,.;IS .U l.il J 1 Onu kesinlikle yazacağız"83, "~\..!. ~ LS Jl Biz onlann hükümlerine tanık idik"84 ayetlerinde ise hem amU arnelde fer'' hem de mef'ulünden sonra geldi~i için zaid lam harfi ile gelmiştir. " L.,...= .:ıL->):! .:ılS .J\...b.,..!JI .:ı ı / Şeytan

Rahman'a asidir 85, " 4J ~~ ._,.::Jı ~~~ o..i.. L.. .:ı~Ls./ Taptı~ınız bu putlar da neyin nesi?"86 ayet­lerindeki lam harfleri de bunun gibidir. Bu kullanırnın

74 !bn Hiş3m, a.g.e, 1. lll. 75 Muriıdi, a.g.e ., 55; !bn Hişiım, a.g.e, 1/. llO.

76 ibn Hişlım , a.g.e. 1/109; Tae, ei-K..vlü li ba, 26. 77 Ebü'I-Kasım ez-Zeccaci (ö. 337 /948), Kitabu 1-Liımat, n$T. Mazin

el-Mübarek, Daru'I-Rkr, 1405/ 1985, 65-148; Miıleki, a.g.e., 306-313.

78 Miıleki, a.g.e., 320. 79 Yüsul, 12/43. 80 A'riıf, 7/ı54 . 8ı Bakara, 2/91. 82 Burüc, 85/ı6. 83 Enbiya, 2ı/94 84 Enbiya, 21/78. 85 Meryem, ı9/44. 86 Enbiya, 21/52.

DİLBİLİM AÇlSINDAN KURAN'DA ZAİD HARFLER

Kur'an 'daki örnekleri oldukça fazladır.87

b- Eşit konumlu öğeler arasında atıf harfinden sonra: Bu kullanımda anlamı takviye için zaid olarak gelir. BB Örneğin " ..!..6. J)....J .!il ys ı ı.. .:ı ı/ Bu sana ve eşine düşmandır"89 ayetindeki ikinci lam harfinde olduğu gibi.

c-Mef'ulünü d~rudan alan bazı fiilierin mef'ul­lerinden önce:

Umumiyetle rnef'ullerine d~rudan ulaşan bazı füllerin mef'ullerini zaid bir lam harfi ile de aldığı görülür. Örneğin "J.); 1 yaklaşmak" fiili mefulünü d~rudan alan bir fiildir. 90 Ancak bu fiil " .:ı 1 ~ ~ J.); .ı~/ Belki de ardımza taktimıştır bile"9ı ayetinde mef'ulünü zaid bir lam harfi ile aldı~ı görülür. Yine örne~in ".)ı ; ı /istem ek" fiili mef' ulünü d~rudan alan bir fii192 olmasına ra~men ".....Üı .!..,t.rı ~ ~ 1 Allah size helal ve haram olanı açıklamak istiyor"93 ayetinde mefulüne lam harfi ile ulaştığı görülür.

Ancak lam harfinin bu kullanımı kıyasi bir kul­lanım olrnadı~ı için bütün mef'ullere uygulanamaz. l..iını harfinin kullanımlan hakkında yazdığı kitabında bu duruma değinen Zeccaci bu ba~lamda, örne~in "-4j ~.? 1 Zeyd'i dövdüm" demeyi kastederek "-4) ~.?" demenin, yine aynı şekilde "'Jr ı.;...._? ı / Arnr'a ikram ettim" demeyi kastederek "ı.;....)"l _,_,...J" demenin yanlış olacağını, çünkü mef'ullerden önce zaid olarak gelen bu lam'ın bazı fiilierde görüldüğünü ve bunlara kıyas yapılarnayaca~ını

söyler.94

Zerkeşi, öncesinde bir olumsuzluk edatı bulunan .:ı\S'nin haberinden önce gelen ve "lamu'l-cuhOd" adı verilen lam harfinin de zaid 'oldu~u ve bu lam'ın, tıpkı u-)'nin haberinden önce gelen zaid Lı·· harfi gibi, cümledeki olumsuzluğu tekit etti~ini

söyler.95 Örneğin "~L....,.I ~ ....uı .:ılS L.._,/Ailah sizin irnanınızı zayi edecek değildir"96 ve "· '-:f.-t r.l ~ _,.;;.d ....Uı/Allah onları ba~ışlayacak değildir"97 ayetlerinde .:ı\S'nfu haberinden önceki lam harfleri bunun gibidir.

87 Diller örnekler için bk. 2/l16-133-ı36-138-ı39, 3/84, ı0/78, ıı;28, ıı;53, ı2/1ı , ı 2/12, 12/.58. ı2/63, ı5/9. ı5/20-22, ı 7/27' 21/50-52-53-73-78-82-90-94-98, 23/4-5-8-38-4 7-6 ı-63-69-70, 26/55-171, 28/ı2-20, 30/26, 36/7ı, 70/29-32.

88 Futuh, a.g.e., 206-207. 89 nııa. 201111. 90 Mu'cemü1-Vasi't, 1. 339. 91 Nemi. 27/72. 92 Mu'cemü'I-Vasit, 1. 38ı ;

93 Nisiı. 4/26. 94 Zeccaci, a.g.e., 147. 95 ez-Zerkeşi, a.g.e., 3/86-87: Ayrıca b k. ez-Zeccaci, a.g.e., 68. 96 Bakara, 2/143 97 Nisiı, 4/ı68

177

AHMET YÜKSEL

5- t.. Harfi

Arapça'da zaid olarak kullanılan harflerden biri de t.. harfidir. Di~er harflerde olduğu gibi \... harfi de asli anlamlanndan sıynlarak edebi ve bela~i bir takım amaçlarla zaid olarak kullanılır. 98 Bu harf in zaid olarak geldi~i yerleri şöylece sıralayabiliriz.

a- ~~'den sonra geldi~i zaman.

~ı aslında isim cümlelerinden önce kullanılır. t.. harfi -~, ile bitişti~i zaman ~~'nin isim cümlesi üzerindeki lafzi etkisini ortadan kaldırdı~• gibi bu edatın fiil cümlelerinden önce de gelmesini sa~lar.99 t.. harfi bu kullanımda cümleye "kasr/özgüleme" anlamı kazandım. Öme~in "~~Gl L..>t /Ben de sadece sizin gibi bir insanım"100 ve " ~ L..>t

.. L...Wı o.)l,s .:/ .....UI/ Allah'tan ~ alimler korkar"101 ayetinde olduğu gibi.

b-Bazı şart edatlarından sonra: 102

ı-cezmeden şart edatlarından sonra:

Daha çok ::ıı, ı.Jit ve Gt edatlarından sonra gelir. Öme~in " .. ı_,.... ~ ~~ .l.,...ili ;..;ı_.,.:. ~ .:/ yL..:...; t..ı Jl Eger bir kavmin anlaşmaya hıyanet etmesinden korkarsan, sen de. onlarla anlaşmayı feshet"103, ".;.. _,.._11 r5S" ;-LJ ı~~ ~ Nerede olursanız olun; ölüm sizi bulur"104, "....U\ ..... J ~ı _,.ı,;~ Nereye dönerseniz dönün, Allah 'ın rızası oradadır"105 ve • ..r--Jt .. L...... 'ı' t .W t y.u t.. Ll/ Hangisiyle ça~ırır­sanız ça~ınn; en güzel isimler onundur" 106 ayet­lerinde oldu~u gibi.

ıı-cezmetmeyen şart edatlanndan sonra:

Bu edatlar içersinde daha çok t.>t 'dan sonra zaid olarak gelir ve cümlede vurgu bildirir. Nitekim bu kullanımda t..'nın kimi zaman cümlede yer aldı~ı, kimi zaman da yer almadı~ı görülür. Bu ise bu harlin zaid olduğuna delil sayılır.

Bu grubun Kur'an'daki örneklerine gelince; bun­lardan biri: "lli.J ~t_,A.JtJ ı-'>'' __...w-~~ ,:r-DtJ ~ Jfo r-" ı _,.,..;as. ıd Onlar büyük günahlardan ve

98 Tae. "ei-Kavlu li Ma ez-ZAide", Mecel/etü Mecme't'I-Lagati1· 'AntWwe, Kahire, c. 35 (1395/ 1975). s . 23: Zerkeşi, a.g.e., lll, 76.

99 Bu nedenle Muradi isim cOmlelerinden önce :ıı ile gelen 1.-'ya "ka/fe", fiil ctirnlelerinden önce gelen ı.-'ya ise - müheyyie" adını verir. Muradi, a.g.e., 333-335.

100 Fussılet, 41/ 6 101 Fahr, 35/28. 102rac. a.g .mkl .. 23 103 Enfal, 8/ 58. 104 Nısa , 4/78. ıo5 &kara. 2/ 115. 106Jsnı , 17 /110; EbO's·SuUd ayetin yorumunda ı.-'nın da ibham

manası içerdigi için önaasindeki keümede bulunan kapalılıgı teki! etiiliini söyler. EbO"s..SUUd, /rşMu Ak/i$-Se/im ilA Meuye1-Kur'Ani1-Kerim, Daru'I-Mushaf, Kahire. V. 200.

178

çirkin işlerden kaçınırlar, kızdıkları zaman da hemen ba~ışlarlar. "107 (Kızar kızmaz ba~ışlarlar) ayetidir . .. L..ı r-"AJ r-"} -..4-!'J ..___ ~ -4..!. u.J<-ı.... Lo ,_,, d> ~ ~ 1 ~LS"" /Oraya gelir gelmez kulakla n, gözleri ve derileri yaptıklar işler hakkında aleyhlerine şahitlik eder"108 ayetinde t.>t'dan sonra gelen Lo harfi de aynı şekilde zaiddir. Zemahşeri ayetteki \... harfinin tekit ifade eden zaid bir harf oldu~unu belirttikten sonra, cehenneme gelmeleri ile şehadetin aynı anda olaca~ını ifade etti~ini söyler.l09

Bu durumun bir benzeri W'dan sonra zaid ::ıı harfinirı kullanılmasında söz konusu idi. Tıpkı W'­dan sonra ::ıı'in zaid olarak geld.i~i gibi t.>t'dan sonra da Lo harfi gelir. Bu benzerli~e dikkatleri çeken Ali Necdi Nasıf, bu ikisinin zaid olarak kullanılması sebe­biyle burada anlam yönüyle bir kıyaslama yapabilir miyiz? sorusuna bunu olumsuz kılacak hiçbir engelin bulunmadı~ını söyler, Nasıf sözlerini şöyle sürdürür: "Her iki kelime de zaid ve harf olmalan yönünden eşittir ... Bu noktada şunu da ilave edebi­liriz: ı:ıt 'dan sonra gelen zaid Lo harfi W'dan sonra gelen ::ıt'in fonksiyonunu icra eder. Durum böyle olunca 1.>1 'nın şart ve cevabı birbirine yakın olan iki ayrı zamanda gerçekleşmiş olur. Öyle ki iki farklı zamanda meydana gelen şart ve cevap sanki aynı anda ve birlikte cereyan etmiş gibi hissedilir. "110

c-Harfi cerle mecrOru arasında kullanılır. Bu kul­lanımda Lo harfi zorunlu olarak cümleden anlaşılan hükmü te'kid eder.111 t.. harfi özellikle de Lı, ,:r, y, .!l, :,.,~ harflerinden sonra zaid olarak gelir.112 Bu gruba örnek olarak" ..:...il ..Dt .:/ ~; L..,..i ~/ Sen onlara Allah 'ın rahmetiyle yumuşak davrandın" 113,

".:r--.)1..; ~ .}.li G./ Az sonra pişman olacak­lar"114, " ı_,;;.ı ~~ ı........j Hataları yüzünden hemen ~uldular"115 ayetlerini gösterebiliriz.

d-Muzafla muzafun ileyh arasında kullanılır. Öme~in "~ ~~~ ')lt ..:...,...a; . ,.....ı_,..\' 1 l-...1 1 Hangi süreyi yerine getirirsem getireyim bana düşmanlık yok."116 Yani (:,.,.b.'ı't c.,S') .

e-Tabi ile metbQ' arasında yer alır. Bu durumda Lo'dan önceki ile sonraki iki kelime arasında tabi metbQ' ilişkisi bulunduğu görülür. ı 17 Öme~in "~ 1

107 Ş(ri, 42/37: Oi!jer örnekler için bk. Şuara , 42/39; Tevbe, 9/ 127.

108 Fussılet, 41/20 ıo9 ez-Zemahşeri, ei·Keşşdf, N , ı 95. 110 Nlısıf, Min Esran'z-ZiyMe, 60. lll Muradi, a.g.e ., s. 332, Tae, ei-Kavlii l i Mlı, s 24. ı 12 Zerkeşi, a.g.e., lll, 76 113 Ali lmran, 3/ 159. 114 MUminOn, 23/ 40. 115 Nuh, 71/ 25. ı 16 Kasas, 28/ 28 117 Zerkeşl, a.g .e., lll. 77.

~.ı-l W W>J"-1 Lo~ '-r'~ .J I ~ 'Y illi/ Allah bir sivrisine~i hatta ondan daha zayıf olan bir varh~ı bile örnek vermekten çekirımez"118 ve "Lo '>'-.,..1.ü iJ ~ J-1 1 Ne kadar da az in~ıyorlar" 119 ayetlerinde­ki Lo harfinde olduğu gibi. lbn Mes'fıd kıraatinde bu Lo'nın düşmesi de bu harfin zaid oldu~una delil sayılmıştır.120 Bu kullanımda Lo harfi kendisinden önce gelen nekreyi tekit eder. Zira nekrenin kendisi de vad' itibanyla ibham ve şüyfı' ifade eder.121 Lo'nın z&.id olarak geldigi diger yerler de benzer durumdaki kullanımlardır.

6-::.,.. Harfi Kur'an'da zaid olarak en çok kullanılan harfler­

den biri de ~ harfidir. Ancak başta Sibeveyh olmak üzere dilciler ~ harfinin zaid olarak kullanılmasını bazı şartlara ba~lamışlardır. 122 Bunlar; ~ 'den önce­ki kısmın olumsuz (gayr-i muceb) yapıda olması ve

~ harfinin mecrfuunun nekre olması şartlarıdır.l23

Buradaki "olumsuz yapı/ gayn mGceb'' ifadesiyle kastedilen yapılar nefy/ olumsuzluk, nehy/yasakla­ma ve istifham/ soru içeren cümle yapılardır.

Olumsuz cümlelerde Lo, 'Y, 'J ı , v-:-l. ~.W, ~ olum­suzluk edatları kullanılabilirken, soru cümlelerinin sadece J- soru edatı ile kurulması şarttır. 124

ı-Nefy/ olums_uzluk içeren cümle yapılarında kul­lanımı:

Örnewn "-~>- 1 .. L.. Lo/ Kimse gelmedi" cüm-

118 Bakara, 2/26; Bazı dilciler buradaki ı... 'mn zaid degil, sıfat oldu!lwıu söylemişlerdir. Ancak bu ayetin ibn Mes'ad kıraatinde L.'sız okunması ve zaid olarak kabul edilmesi durumunda cürnlede kastedilen anlamı daha da pekiştirmesi bu harlin zaid oldu1ju görüşünü güçlendirmektedir Ebü '1-Fütüh, a.g.e , 217

119 Bakara, 2/88. 1 20 zerkeş1, a.g.e. , UJ. 77.

121 Tae, ei-Kevlü fi m/J, 26. 122 Sibeveyh, a.g.e., N , 225: Muradi, a.g.e .. 317: Tae, e/-Kavlü fi

min. 15. 123 KufeU dilciler :_, harfinin zaid olarak kullanımı için yalnızca

mecrürunun neki-a olmasının yeterli olacallım söylerken, Ahfeş , Kisal, ibn Mıılik ve ibn Hişiım ise :_, harfinin şartsız zaid olarak gelebilece!ji görüşündedir. Bunlar konuyla ilgili olarak gerek nazım ve gerekse nesirden bazı deliller de getirirler. Bu deliller • !i. i... .ı.AJ J ,r-1- _,..Jı ı.,; 'd Size peygamberlerin haberleri gelmişti .. (En'am, 6/34). • JJı...;, ~ 4.> :> ,k-./ Orada altın bilezik­lerle bezenirler" (Kehf, 18/31), ·~u,... oJt- ~ ~ıl Sizin günahlannızı ba!jı şıayacak"( &kara, 2/271), • ..s-,y> oJt- ,..s:.ı A l Sizin günahlannızı ba!jışlayacak.( Ahkaf, 46/31), .. oJ!- .:.ı.,.ı.. :,.U.. 'iSı !bı_,; ..., ..!..,.., ı... J--)' .ı.,.; ı/ Senin kalbini saglamlaştıracak

elçilerin haberlerinin hepsini sana anlatıyoruz·( Hüd, 11/ 120) ayetleridir. (ei-Muradi, e/-Cene'd-Dani, 318; Tae, e/-Kavlü fr Min. 15.) Ancak burada getiri- !en delillerde yer alan ..r harfi te'kid ifade eden zaid bir harf degil, bilakis "ba'ziyyet" ifade eden asli bir harfi cerdir. Nahivcilerin görüşü de bu yöndedir. (Mııleki, a.g.e., 389.) Buna göre Küleli dUeilerin "ba'ziyyet" ifade etti1jini söyledik­leri ~ harlinin yer aldı!jı yukandaki ayetlerin anlamı; • ~ ,s.~... .u.J ı .;,.1--_,..Jı L..... 1 Size peygamberlerin haberlerinin l2iL...kımıı.

gelmişti", ·,.s~iu.,... ~ ~ fi...,ıf Günahlannızın b;r kısmını ba!jışlayacak" .... şekUndedir.

124 Zerkeşi , a.g.e. , IV, 303; lrbilli, a.g.e., 278.

DiLBILiM AÇISlNDAN KURAN'DA ZAİD HARFLER

lesinde zaid ~ getirerek " -~>-' ~<-Gr ~1 Hic kimse gelmedi" demek gibi. •

Kur'an'da ::.,.. harfinin olumsuzluk edatlarından sonra kullanıldı~ı pek çok yer vardır. Bunlardan birkaçını örnek vermekle yetinecewz. "4.l ı ~ ~ Lo (o.r-S' :..ıı) •r-i-/ Sizin ondan başka hiDll[ilahınız yok­tur"125 ve "4-J...-J 'YI U ; _, ~...lü.....; Lo_,/Düşen her bir yapra~ı bilir" ayetlerinde oldu~u gibi.

Buna göre olumlu cümlelerde ~ harfi zaid olarak kullanılmaz. Bu durumda örne~in "J..-; -:..Lo /Bir adam öldü" cümlesi doğru, ancak " j>r; ~ -:..Lo " cümlesi ise yanhşbr. •

ıı-Nehy/yasaklama içeren cümle yapılannda kul­lanımı:

Örne~in "~1 ~ 'Y/ Kimse kalkrnasın" cüm­lesinde zaid ~ getirerek "-~>-1 ~ ~ 'Y/ Hic kimse kalkmasın" demek gibi : Bu şıkkın Kur'an'da örne~ine rastlanmaz.

ııı-İstifham içeren cümle yapılarında kullanımı :

Kur'an'da bunun örnekleri de oldukça fazladır. "~j_r- ...ÜI .r-S' ~ ~ j-/ Allah'tan başka size nzk verecek hiç bir yarabcı var mı?" 126 ve "~1 c:-; ü

)>J ~ ı!>.} J.-1 Gözünü çevir de bak bakalım bir bozukluk görebiliyor musun?"l27 ayetleri bunlardan bazılarıdır _128

laid ~ harfi yer aldı~ı cümlede genellik ifade eder ve başka ihtimalleri ortadan kaldırır (tensis ale 'l­'umfım ve nefyu ihtimali 'l~ayr). Örne~in L..;._G.- Lo j>r;" Bize bir adam gelmedi" dedikten sonra .J~; j-ı

1 bilakis iki adam geldi" denebilir. Ama " L..;._G.- Lo j>r; .:r 1 Bize hiç bir adam gelmedi" dedikten sonra ' ' .J~; J-ı 1 bilakis iki adam geldi" demek mümkün de~ildir. 129

7- 'Y Harfi Arapça' da zaid olarak kullanılan harflerden biri

de 'Y harfidir_l30 Öncesinde/ içerisinde olumsuzluk edatlanndan herhangi birisi bulunan bir cümlede (olumsuzluk üzerine yapılan atıfta) abf harfinden sonra matufun başında gelen 'Y harfi zaid sayıhr ve cümledeki olumsuzlu~u tekit eder (tevkidü'n­nefy).131 Örne~in " )_r 1J :Yj (1--i Lo/ Ne Zeyd ne de Amr kalktı" cümlesindeki ikinci 'Y 'da olduğu gibi. Çünkü vav harfi ma 'tfıfunu -olumlu veya olumsuz-

125 A'raf. 7/59 126 Fatır, 35/3. 127 Mülk. 67/3. 128 Di!jer örnekler için bk. 3/ 154, 7/ 53, 9/127, 10/34-34, 19/98,

50/30-36, 54/ 15-17-22-51, ve 69/8 . 129 Muradl, a.g.e. , 316-317; Tae. ei-Kavlü fi min , 15. 130 Mııleki, a.g.e., 341-342. 131 Muradi, a.g.e., 301.

179

AHMET YüKsEL

öncesinin hükmüne ortak kılar. Dolayısıyla bu cüm­lede ikinci':/ olmadan da Zeyd ve Amr'ın kalkmadı?:tı anlaşılır. Fakat ikinci ':/'nın gelmesi cümledeki olum­suzlu?:tu tekit etmiştir. Kur'an 'da ':/ harfinin bu kul­lanımianna sıkça rastlanır. Öme?:tin "r'.? X, ; ;l-1 ':1/ Ne serindir ne de faydalı~ 132, "J ~t...:. .:r L.J w ı--- ~ :t / Artık bizim ne şefaatçilerimiz var ne de sıcak bir dostumuz var"133, "X, ...ııı ~w ı _,.ı...;

~·'r-l' .:.....,.lı ..r--"' x, ~')U)ı x, '-'~' L r·'r-l' _.+!..!1 Gl.r"; ~; .:r )I...AJ ;;~Ne Allah'ın işaretlerine ne haram aya ne kurbana ne gerdarlllldara ne de Rabbin lütuf ve nzasını arzu ederek Beyti Haram' a do?:tru gelenlere saygısızlık etmeyin~ 134 ve "J...ı r-1 ')l,...... ~' x, ~ ..,.a...ı ...ııı 1 Allah onlan ba!:tlşla­yacak ve onlan hidayete erdirecek de?:tildir"135 ayet­lerindeki ':/ harfleri bunun gibidir.

İki fail alan fiillerin ikinci failinden önce gelen ':1 harfleri de zaid sayılır ve tekit ifade eder _136" ı.s ~ ':/ u.-JI X, c..........Jıj İyilikle kötülük elbette bir olmaz"137 ayetindeki ikinci ':/ 'da oldu!:tu gibi. Bunlar ':/ harfinin kıyasen 1 kurallı zaid oldu!':tu yerlerdir. Ancak buralardaki ziyadelik di~er harflerde oldu~u gibi kelimenin asli anlamından sıynlarak başka bir manada kullanılması şeklinde de!:til, cümlede kaste­dilen anlamı takviye ve tekit amacıyla mükerreren kullanılması şeklindedir.

':/ harfinin bu sayılanlar dışında herhangi bir kurala ba?:tlı olmaksızın sırf cümledeki olumsuzluk anlamını tekit için zaid olarak geldi~i de görülür. Öme~in "..!.li..,..ı ~~ ..c-.; ':/1 ~ t.../ Sana emret­ti!':tim halde secde etmekten seni alıkoyan nedir?"138 ayetindeki ':/ harfi bunun gibidir. Aynı ifadenin sad 75. ayetinde ..c-.; 01 ~ t... şeklinde ':/'sız gelmesi de A'raf 12. ayetindeki ':/'nın zaid oldu?:tuna delil sayılmıştır _139

Bu harfin sad 75. ayetinde kullanılmadı~ı halde, Araf 12. ayetinde neden zaid olarak kullanılmasına ihtiyaç duyulmuştur? Şeklindeki bir soruya ise Hüseyin EbCı'l-Futüh şöyle cevap verir: "Bu kıssanın A'raf sCıresindeki anlatılış gayesi İblisin kibir ve isyanının anlatılmasıdır. Bu nedenle onun secde etmeyişine işaret olarak zaid bir ':/ harfi getirilmiştir. sad ayeti ise Hz. Adem'in teşrifini beyan için gelmiştir. Bu nedenle şeytan ın secde etmeyişi konusunda herhangi bir ziyadeye gerek duyu!-

132 Vakıa, 56/44 133 Şı.ıara, 26/ 100 134 Maide, 5/2. 135 Ni~. 4/168. 136 Muradi, a.g .e .. 161; A. Cemi! şam;, a.g .e., 163. 137 Fussılet, 41/34. 138A·~. 7/ 12 139 Ma!eki, a.g .e., 345.

180

mamıştır. ~140

8- Vav 1 J Harfi

Vav harfi kendisinden sonra gelen ~enin önce­ki ~eye hem lafız hem de anlam yönüyle ortak­lı~ını ifade eden bir atıf harfidir. Bu kullanırnından başka önceki cümlenin bitip yeni bir cümlenin başladıgını ifade için de kullanılır (İsti'naf) . 141 Bu kul­lanım Türkçe' de önceki cümlenin sonuna nokta konularak büyük harlle yeni cümleye başlanması karşılıwdır. İ 'tiraziyye cümleleri ile bazı hat cüm­lelerinin başında da vav harfi bulunur.142 Bunlar vav harfinin asli kullanırrılandır.

Bu harf bazen de zaid olarak gelir. Alaaddin irbil­li, Ebu sa' id el-Gaznevi (ö. 582/1186)'den naklen, vav harfinin nekre 'ye sıfat olarak gelen cürrılelerle marife'ye hat olarak gelen cürrılelerden önceki kul­lanımının zaid oldu?:tunu ve mevsüfun sıfatla ittisafının kesinli!:tine işaret etti~ini söyler.143 Benzer açıklamaların Zemahşeri tarafından da yapıldıw görülür. Nitekim " y\..5 4l ..1 ':/1 '-J_,.i .:r L.:.U.ı t.....ı ~/ Belli bir yazgısı olmaksızın hiçbir kenti helak etmedik"144 ayetinin yorumunda buradaki vav harfinin sıfabn mevsOfla olan ilişkisini tekid için getirilmiş zaid bir harf oldu?:tunu söyler.145 Aynı yapıdaki Şuara, 26/208 4J ':/1 '-J_,.i .:r L.:.U.ı t... J

.:ı Jıb/Uyancısı olmayan hiçbir kenti helak etmedik) ayetinde sıfat cümlesinden önce vavın yer almaması da Hicr, 15/4. ayetteki vav harfinin zaid oldu$U görüşünü güçlendirmektedir. " '-J_,.i ~ ..,.. ı.s.i.IIS _, ı

4-!. Jr ~ 4Jl>- d' .ıl Duvarlan çablan altüst olmuş ıssız bir kasabaya ugrayan kimse gibi ki .. . 146 ayetindeki vav harfi de bunun gibidir.

Ahfeş ve Küfeli dilciler " ..:.. ~ ~~ .r.' ı.>~ .!.Ll..i.S' J

~_,-ll .:r .:ıN..ı J>;':I'J ..:..ol_,.-.li/Böylece biz İbrahim'e göklerin ve yerin melekCıtunu gösteriyor­duk ki kesin inananlardan olsun"147, ".p.i.!l ..;..-J ..:.......:.t ..1 t....~Gr ı~ı ? 'rj ~~ .)ı ~; 1~1 4-11 y.l /Rablerinden korkanlar da bölük bölük cen­nete sevk edileceklerdir. Cennete vardıklannda kapılan açılacak.."l48 ayeti ile ·~ U...ı W..l l...ü/ İkisi de teslim olup, çocu!':tu alnı üzere yıkın­ca"149 ayetlerindeki vav harflerinin de zaid oldu~u

140ao·ı-Fuıutı , a.g.e., 217-218. 141 MA!eki, a.g .e, 473-479; lbn HişMn, a.g .e, ll , 354; Mlridi, a.g .e.,

163. 142 F6dıl Salih es-5amerriıi, "Vavü'I-HAI", Mecelletü'l·Mecma 'ı1-

'/Jmiyyi'l-'lrakf, c. 35, sy. 3, (1404/ 1984), s. 225. 143(rbilli, a.g .e., 173. 144 Hıcr, 15/4. 145 Zemahşeıi, el·KeşşAf, m, 444. 146 Bakara, 2/ 259. 147 En"am, 6/75 148 Zümer, 39/73. 149saffı.t, 37/103.

söylemişlerdlr. 150 Ancak Basralı dilcilere göre her i.iç ayette de cevabı mahzOf olup vav harfleri Zi.imer ayetinde hat, di~er iki ayette ise asli anlamında kul­lanılmış atıf harfidir.151

9- ı; Harfi

Kur'an 'da zaid olarak kullanıldı~ı söylenen harflerden biri de ..; harfidir. Ancak bu harlin :zAid olarak kullanılması di~erleri kadar yaygın d~üdir. Sadece bazı dilcilerin bunu kabul etti~ini görrrıekte­yiz.152 Bunlann deliUeri ise HCıd 41. ayetteki " Ju ~ ı r.S')/ 'Onun içine binin' dedi~ı53 ifiıdesidir . Ayetin yorumunda buradaki ..; harfinin te'kid için zrud olarak geldi~i söylenmiştir. 154

Buradaki ziyadeli~in ci.imleye nasıl bir tekit kattı­~ı izah sadedinde Hi.iseyin EbQ'I-Fi.itCıh şöyle der: "-D~rusunu Allah bilir ama- bunun zaid olarak gel­mesi tekit içindir. Yani aslında bu harf kullanılrnayıp fill mef'üli.ini.i d~nıdan alsa da olabilirdi. (LA r.S' ;1) Ancak ayetteki bir manayı vurgulamak için ..; harfi getirilmiştir. Yani maksat, "lr.S';I/binin" emrine is­yan etmeyip mutlak itaat etmenin önemine dikkat çekmek, hayatın, rahmet ve kurtuluşun ancak bu gemiye binrnekte oldu~ unu vurgulamaktır ... Şu hal­de rahmet ve kurtuluşun ne da~a sı~ırunakta, ne de başka bir yerde olmadı~ını, ancak ve ancak gemiye binmekte oldu~unu vurgulamak ve bu inceli~i tekit amacıyla gemiden önce zaid bir ..; harfi getirilmiş, böylece kurtuluşun sadece " 4:} 1 bu geminin içinde" oldu~u gi.içlü bir şekilde vurgulanmıştır. "155

Biz bu açıklamalannda EbQ' I-FütCıh'a katılmıyo­ruz. Zira ..; harfinin zarQret hatinde zaid olarak kul­lanılabilece~i d~ru olmakla birlikte,156 ayetteki kul­lanımının zaid oldu~ u söylenemez. Çi.inkü .. ...,s) /binmek" fiili, at, eşek vb. binek hayvanlan ile kul­lanıldı~ı zaman mef'Cıli.inü d~rudan alırken 157, gemi, tren vs. ile kullanıldı~a mef'üli.inü ..; harfi di~er bazı kullanımlarda ise ~ harfi ile alır . l58

150 Selahaddin Halil b. Ahmed Keykddi el-'Al!i (ö . 694-761/ 1295-1360), e/FilsülO'/-MaiKie fi'l-Vavi'l-Mezide, nşr. Hasan MasA E:Ş­ŞAir, Daru'I-Beşir. 1410/1990, Ürdün, s. 146.

151 lım Hişam. a.g.e., U, 362; Maleki, 11.g .e., 487-488. 152 Bu görüş Farisi'ye nispet edilmektedir. Maleki. 450-451 ; MurAdi,

IJ.g .e, 252; lrbilli, IJ .g .e., 230: İbn Hiş!m, a.g .e., 1, 184-184. 153 HOd, 11/41. 154 Zerke.şi, ·el-Burhan, IV, 303. Zerkeşi burada v' harfinin tekil

ifade etti!jini söylemesini ük! harller bölOmUnde ...,.; harfine yer vermez. Sk. nı, 75-85.

155 FUtOh, IJ.g .e., 224. 156 Ahmed Cemi! şami, IJ.g .e., 140 157 Bunun öme!ji Nahl 16/8. ayetindedir: ( J.-.11 J .--JIJ JlA,JIJ

~..s _,:..1 ).

158 Mu'cemü'l-Vasit, 367; ez-Zemahşeri, Esasü'l-8e/fi1a , 248; MasA b. Muhammed b. eı-Melyani ei-Ahmedi, Mu 'cemO'I-Efati'l-Müted­diyeli bi-Harf, Daru '1-'llm li'I-Meıayin , 1986, Beyrut, s. 135; ei­Müncid R'l·LilffiJii ve 1-A 1Mı, Daro '1-Meşnk, 1975, Beynıl, s. 276; eı-Mu'cemü'ı-Arabiyyü 'ı-Esasi, 1989, Alecso, s. 545.

DiLBILiM AÇlSINDAN KURAN'DA ZAİD HARfLER

Nitekim bu fiilin "gemiye binrnek" anlamında kul­lanıldı~ di~er iki ayette de mef'üli.inü ..; harfi ile aldı~ göri.ili.ir .159

10- ....;ıs Harfi

Te'kid için :zAid olarak gelen harflerden biri de !l harfidir. Bu harlin özellikle de J!.- kelimesinden önce zaid olarak kullanıldı~ ı göri.ilür. 160 Örne~in " J!.- .J...ıj )_,.s/ Zeyd Amr gibidir" ve "Jr- J!.oS' J..ıj/ Zeyd tıpkı Amr gibidir" ci.imlelerinde oldu~ gibi.

Bu harlin Kur'an'da :zAid olarak kullanımı iki ayette göri.ili.ir. Bunlardan biri ";~ UW"' ..r-)1 Hiçbir şey onun benzeri asla de~ildir" l61 ayetindedir. Buradaki kaf harfi misliyetın nefyini tekit için :zAid olarak getirilmiştir. Zemahşeri, bu anlarnda Araplarm " ... .s j!.-" ve "WS"' kelimeleri­ni de kullandıklannı söyler ve bu konuda örnekler verir.l62 İbn Cinni ise buradaki kaf harfinin IJ ve ..r-)'nin haberinden önce gelen zaid Lı harfi gibi tekit ifade e~ni söyler.l63

Bu harlin zak! olarak kullanımının di~r örne~i ise ".:ı _p: ..... ıı ~ _,l.l ı JL!.A.S" .;.r-s J _J'-Ji Saklı inciler gibi"164 ayetindedir.

ll- .)1 Harfi

..,.ıı harfi "intihau'l-gaye/bir şeyin sınınnın sona erdi~ini" ifade eden bir harfi cerdir.165 Nadiren tekit için zaid olarak kullanıldı~ı da göri.ilür. Ancak bu durum kıyasi/kurallı bir durum olmayıp az sayıdaki bazı istisnai örneklerle sınırlıdır _166

~in Ferra," ı+.J' ı>.* ...,..uı .:.r ö..ı..til J-.>.ü/ İnsanlardan birtakım kimselerin gönüllerine sevdir" 167 ayetindeki ._,.ll harfini (ayeti ı.S;.:. şek­linde okuyanların kıraatine göre) "~ __,~J okuyuşuna benzetir.l68 Konuya eserinde yer veren İbn Hiş3m "vefihi nazar" diyerek bunun kuşkulu oldu~unu ifade eder.l69 Zemahşeri de Esasü'l­Bela~a 'da ı.S.Y' fillinin mef'üli.ini.i ..,.ıı harfi ile aldı~nı

159 Bu llyetler: (ü.r ~~ .,.ı L.S"1 1>1 .?-l Kehf, 18/71, (ı .,>; I>Ll

.!!.Wl .,.ı ) Ankebüt, 29/65. · 160 EbO afer Muhamed b. Cenr et-Taberi, C8mi'u 1-Beyan 'IJil

Te 'vd-i Ay;'l-Kuran, MISir, 1954, XXV, 12-13; Şihabuddin es­Seyyid Mahmüd ei-Aıüsi, Riıhu 'l-Meiini h' Tefsi'ri'l·Kur'iini'l- 'Azim ve's--Seb~ 'l-Mesiini, Beyrut, XXV, 17-18; Muradi, IJ.g .e, 88-93.

161 Şrrl, 42/1 ı. 162 ez·Zemahşeri, ei-KeşşAf, IV, 212-214. 1631bn Cinni, a.g.e., ı . 291. 164 Vllkıa , 56/22-23. 165 Sibeveyh, a.g.e., IV, 231-V/261; Mllleki, a.g .e., 166-167;

Murlldi, IJ.g .e., 385; lbn Hiş!m, a.g.e. , 1, 88. 166 MAieki, IJ.g .e., 342: Muriıdi, a.g.e., 389-390. 167 lbrllhlm, 14/37. 168 EbO Zekeriyya Yayya b. Ziyad ei-Ferra, Melmi'l-Kur'An, Aıemü' ı­

KütUb, Beyrut, 1980, U, 78; lbn Hişam da bu harlin ıAid olarak kullanıbşını Ferra'ya nisbet eder. Bak. lıın HişAm, Muf/ni, ı . 76.

169jbn HişAm, a.g.e, ı. 76.

IRI

AHMET YÜKSEL

söyler.l7o ilgili ayetin yorumunda da bu görüşünü tekrarlar .171

Kur'an'da zaid isim ya da fiil var mıdır?

Burada yeri gelmişken Kur'an'da zaid isim veya fiil olup olmadıw konusuna da değinmek istiyoruz. Kur'an'da zaid ismin mevcudiyetine dair tek görüş Ebu Ubeyde'ye nisbet edilir. Hüseyin Ebu'l-Fütlıh "ÜslCıbu't-Tekid fi'l-Kur'aru 'l-Kerim" adlı eserinde Ebu 'Ubeyde'nin "Mecazü'l-Kur'an" adlı eserinden naklen "i.JY--J..r~ ._r.;Jı _, öi..IA.ll..ı t"f-!J I.Jy-~ .;,.J.Jı .))o;':/_, ......,. ,; Sabah akşam Rablerinin nzasını isteyerek ona yalvaranlan kovma" 172 ve "......,.. _, ':/1 .!ilL.o .. ._r. y 1 Onun zatından başka her şey yok olacakbr"173 ve benzeri ayetlerdeki .. ~) 1 yüz" kelimesinin zaid olduğunu nakleder.l74 Ancak nahivciler isimlerin zaid olarak kullanılmayacağı görüşündedirler .1 75 Nitekim Ebfı'l-Fütlıh da sözlerinin devamında bunu ifade eder.

Kanaatimizce "vech /yüz" kelimesinin zaid olarak geldiği söylenen bu ayetlerde mecazi bir durum söz konusudur. NitE:kim bu kelime Kur'an'da asli anlamı yanında, "bir şeyin aslı, zatı, hakikatı, birinin rızası" gibi anlamlarda kullanılır. Ebu Ubeyde'nin delil gösterdiği ayetlerde de aynı durum söz konusudur. Nitekim Şerif er-Radi, Kasas 88. ayetin yorumunda bunun bir istiare (mecaz) olduğunu, buradaki "vech" kelimesinin bir şeyin aslı ve zatı anlamında kullanıldığını söyler. " ~, ...A-tJ r•'.f'':/1, J)l.,..lı ,~ ~; 1 Sadece celal ve ikram sahibi Rabbinin zatı kalıcıdır" 176 ayetinin de bunun gibi olduğunu belirtir. Ayetteki "zG" kelimesini de zat anlamına gelen vech 'in sıfatı olarak yorumlar. Ona göre; eğer "vech/yüz" kelimesi gerçek anlamında kullanılmış olsaydı o zaman "zi'l-celali" denmesi gerekirdi . Nitekim isim müsemmanın kendisi olmadığı için "r•'.f'':i 'J J"iJ ı -s~ ~ı ı-' .!l;W /Büyüklük ve ikram sahibi Rabbinin adı ne yücedir"177 ayetinde sıfat "zi" şeklinde mecrfır

olarak gelmiştir. Önceki ayette ise "vech" kelimesi zat anlamında kullanıldığı için .. z(ı" şeklinde

gelmiştir. ı 78 Benzeri açıklamalar Zemahşeri tarafın­dan da yapılmıştır. Zemahşeri Rahman 27. ayetin yorumunda şöyle der: "Buradaki vech kelimesi bir şeyin kendisi ve zatı anlamında kullanılmıştır. Mekke

170 Zemahşeıi, EsAsü'/-Belll!}a, ..s ~ maci. 708-709. 171 Zemahşeri, ei-KeşşJf, U, 559. 172 En'am, 6/52. 173 Kasas. 28/88. 174 Bk. ElıU 'I-FütOiı . a.g.e .. 197. 175 Örne!jin Bk. Muradi. a g.e.. 89; ez-Zerkeşi, el-Burhan, lll. 74; 176 Ralıman. 55/27. 177 Rahman. 55/78. 178eş-Şeıil er-Radi, Telhisü1-Beyan fi MeclzAö1·Kuran. Alemü'I­

Kütüb, Beyrut, 1986, s. 204.

182

fakirleri : ".:ı ı _,.Jı .:r .:ı~ rri.? ...r..r :..,. , .:.rJ' i Beni bu miskinlikten kurtaracak cömert bir zat yok mu? der­ler." Zemahşeri, "vech" kelimesinin bu şekilde

mecazi anlamda kullanıldığı diğer ayetlerdeki "vech" ke limelerinin de "zat" anlamında kullanıldığını

söyler.l79

Kur 'an 'da zaid fiil konusuna gelince; i.JlS' fiilinin zaid olarak kullanıldığını söyleyebiliriz . .:ılS', bir işin geçmiş zamanda olup bittiğini bildiren "idi, oldu" anlamında bir fiildir. İsim cümlesinin başında gelerek haberi nasbeder ve cümlenin anlamını geçmiş

zamana çevirir.l80 Bunlarla ilgili örnekler oldukça fazladır. Fakat bizim asıl üzerinde durmak istediğimiz bu fiilin zaid olarak kullanılmasıdır.

Bu fiil asli anlamından sıynlıp lügatte vad ' olunan kullanımını aşarak geçmiş ve gelecek her üç zamana da delalet edecek şekilde de kullanılır . .:ılS''nin özel­likle de Allah Teala 'nın isim ve sıfatlan ile kullanılışı bu duruma güzel bir örnek teşkil eder. Dilciler bu kullanımlarda .:ılS' 'yi jı gibi vurgulayıcı bir öge olarak kabul etmişlerdir.181 Örneğin " .J.Jı i.JlS', ~ ~ 1 Allah alimdir, hakimdir" 182 ve ~ ı.J"w.ı ..:-r"' ~~ r->1 Siz insanlar için gönderilmiş hayırlı bir ümmetsiniz" 183 ayetlerinde olduğu gibi.

Bu kullanımlarda i.JlS' fiili cümlede anlam yönüyle zaid olmasına rağmen lafzi arneli devam eder. Çünkü cümlede lafzi bir işlevi vardır. Buradaki zaid­lik lafzen değil, fiilin asli anlamından çıkarak süreklilik ve devamlılık ifade etmesi yönüyledir.

laid olarak geldi~i söylenen bu kullanımlarda .:ılS'' nin ayet sonlarındaki uygunluğu sağladığı

görülmektedir (fasılaya riayet) . Zira bu fiilin özellikle de ayet sonlannda yer alan kullanımianna bak­tığımızda genellikle .:ılS' ile geldiği ve bu i.JIS'lerin kaldırılması durumunda see'in bozulduğu görülür.

Örneğin " Li _,ir ~\...:5' .:r--'-",....ıı ._#..:,...;lS' ö_,.ı......ıı .:ıı 1 Çünkü namaz müminlere vakitli olarak farz kılın­mıştır"l84, "i~ o_r. .:ılS' L.._,.,. .:ı_,;~,; Şerri

yaygın olan günden korkarlar " 185 ayetlerinde olduğu gibi. Ayet sonlan birinci ayette ( .... ~. ~. ~ ~. ~. t->-;) şeklinde, ikinci ayette ise ( .. .lı~ 'r--' ~ ı _,..-;.; l;_,.ilS' ır-"-' l;,.c') şeklinde bitmektedir. Şimdi cümleden i.JlS'yi kaldırdıgımız zaman fasıla bozulmaktadır.

179 Ayrıntılı bilgi için bk. ez·Zemalışeri, ei-KeşşJI. 1406/1986, ll, 27. lll, 437, IV, 446.

180 İbn ManzOr, Usanu'l-Arab, V. 3959; Mu'cemO'I-Vasil. 805. 181 ElıU 'I-FOtUiı, a.g.e, 226. 182 N isa, 4/17. 183 Ali İmran , 3/110. l84 Nisa, 4/ 103. 185 Dehr (Insan), 76n.

Her ne kadar bazı kimseler Kur'an 'daki zaidlerin fasılaya riayet gibi lafzi bir işieve yönelik oldu!)ınu ifade etmekten kaçınıyor ve Kur'an'da lafzi amaçlar için böylesi bir ziyadeli~e gidilmiş oldu~ düşünce­sine karşı çıloyorlarsa da fasdaya riayet olgusunun zaid kelimelerin kuUanılış nedenlerinden biri oldu~u ç~ alim tarafından ifade edilmektedir.l86 Biz de bu görüşün haklılık payının oldu~una inanmaktayız. Nitekim yukandaki yerlerde amaç sırf tekit olmuş olsaydı 2>1 ile de bu amaç gerçekleştirilebilirdi. Ancak ~~ ismini nasb haberini ref ettiw için fasıla bozula­caktı.

Sonuç

Netice olarak ifade edecek olursak; ister Kur'an dışı metinlerde, ister Kur'an'da olsun Arapça metirılerde yer alan zaid kelimelerin durumu; varlı~ı ile yoklu~ arasında bir fark bulunmayan, gereksiz bir fazlalık şeklinde bir zaidlik d~il. kelimenin asli anlamlarından sıynlarak cürnlede birtakım edebi ve bela~i amaçlarla kuUanılmasıdır. Bu amaçlar ise cümlenin anlamını tekit, zayıf arnili güçlendirmek, lafzı güzelleştirmek ve cümledeki kafiyeyi düzenli

186 Alxlurrahman Tae, Huriı{ü 'z.Ziydde, s. 23; Fasıla konusunda aynntılı bilgi için aynca bk. ez-Zerkeşi. el-BurhAn, ı, 53-1 O 1.

DİLBİLİM AÇlSINDAN KURAN'DA ZAİD HARFLER

hale getirrnek gibi edebi ve bela~i amaçlardır. Dilciler, lafızda ziyadeli~in arılarnda da ziyadelik ifade e~ini, herhangi bir harlin zaid olarak kuUanımının cümleyi iki defa tekrar gibi tekit ifade etti~ini

söylemişlerdir. Bunlardan başka her harfe özgü bazı amaçlar ve gayeterin de gözetilmiş olması mümkündür.

Bu yönüyle zaid kelimeler Arap dilinde bir olgu olup Kur'an'da da bunun örnekleri mevcuttur. Nitekim ~. ::_,.., L., 'i , ('i>'-·JI , ::ı1, ::ı 1, harflerinin kural­lı (loyasen); ..;. .)1, Jl ,..ı ı harflerinin de kural dışı (semfu1 olarak zaid olarak kuUanıldı~ı görülmektedir.

IsiroJerin zaid olarak kullanılmasına gelince; Kur'an'da zaid isim bulundu~ görüşü sadece Ebu ' Ubeyde'ye aittir. Ancak Ebu 'Ubeyde'nin zaid oldu~ unu söyledi~i "vech" kelimesi müfessirler tarafından mecazi anlamda yorumlarırnıştır. Ayrıca nahivcilere göre isimler zaid olarak kullanılmaz.

FüUerden ise, .:ıts- fiilinin özellikle ayet sonlanndaki uyumu (seci) sa~lamak (fasılaya riayet) amacıyla zaid olarak geldi~ini , dolayısıyla hiçbir anlam ifade etmedi~ini söyleyebiliriz.

183