Dieta dhe ndikimi i saj ne shendetin e gojes

Made by: Bessy

Ne studimet e viteve te funfit eshte pare se ushqimi i pershtatshem (dieta), e perdorur qe ne periudhen e femijerise se hershme dhe gjate gjithe jetes ndikon

1. Ne formimin e strukturave tte dhemibit2. Metabolizmit te pllakes dhembore3. Ne perberjen e peshtymes4. Ne zhvillimin e dhembit Dieta e njeriutperbehet nga 5 grupe te rendesishme qe perfaqsohet nga1. Karbohidrate2. Yndyrna 3. Proteina 4. Vitamina5. Kripera minerale Vendosja e nje regjimi te rregullt ushqimor paraqitet si element i dores se pare ne

profilaksin e kariesit te dhembeve. Crregullimet postnatale kryesisht gjate vitit te pare te jetes shoqerohen me ndryshime te struktures se smaltit ne qafen e dhembeve ne forme te kaviteteve horizontale te vendosura ne gingive.

Ushqimet ndikojne ne sistemin dhembore ne dy menyra: Endogjene dhe ekzogjene ne tri periudhat e zhvillimit te tyre

1. Periudhen para daljes se dhembit- veprim endogjen (faze pre-eruptive), nepermjet metabolizmit te pergjithshem

2. Ne periudhen e maturimit- veprim endogjen dhe ekzogjen3. Ne periudhen pas daljes se dhembit (veprim ekzogjen), nepermjet veprimit mekanik te pertypjes

si dhe veprimit kimik te mbeturinave ushqimore Studimet kane percaktuar edhe faktoret e riskut te ushqimeve te perdorura ne dieten e

perditshme. Me ane te nje pyetesori ato kane percaktuar rrezikun e ulur ,te moderuar dhe te larte te ushqimeve.

Ky pyetsor pershfin keto probleme Semundja e pergjithshme me detyroi te ndryshoj sasin e ushqimeve ne dieten e perditshme

(2pike) Un ha me pak se dy vakte ne dite (3 pike) Perdor pak fruta , perime dhe produkte te qumeshtit (2 pike) perdor pije te tilla si birre, liker, vere me shume se tre here ne dite ( 2 pike) Kam probleme te dhembeve qe me veshtirsojne te ngrenit (2 pike) Nuk kam para per te blere ato qe me nevoiten (4 pike) Konsumoj shume vakte ne dite (1 pike) Perdorimi i drogave te ndryshme (1 pike) Nisur nga piket e mesiperme perckatohet risku i ushqyerjes Nga 0-2 pike gjendje e mire! Duhet te behet rikondrolli i menyres se ushqyerjes mbas 6

muajve Nga 3-5 pike rrezik i moderuar i ushqyerjes. Duhet te permirsohen zakonet e te ngrenit dhe

te menyres se jeteses mbas 3 muajve duhet te behet rikontrolli i marrjes se lendeve ushqyese

Me shume se 6 pike rrezik i larte i ushqyerjes. Duhet te behet konsulte me dietologun per te permirsuar apo ndryshuar menyren e te ushqyerit

Ne rast se nr i pergjithshem i pikeve eshte me i madh ose =4 atehere mendohet se individi ka risk te larte per karies

Ndikimi i karbohidrateve ne semundshmerin karioze

Karbohidratet jane burim energjie per organizmat dhe jane klasifikuar ne dy grupe te vecanta: sheqernat dhe amidoni.

Sheqernat jane me te njohura jane sukroza (e bardhe ose kafe) prej kallami ose panaxharit te sheqerit, fruktoza,glikoza,laktoza etj.

Studimet epidemiologjike kane treguar se amidoni qe konsumohet ne dieten e perditshme ka aftesi te ulura kariogjenike. Njerezit qe perdorin diete me perqendrime te larta te amidonit dhe sasi te ulura te sheqerit preken me pak nga kariesi se sa ata qe perdorin diete me sasi te ulura te amidonit dhe sasi te larta te shqernave. Amidoni eshte me pak kariogjenik i konstatuar ne eksperimentet e bera ne kafshe dhe ne njerez, ndersa glukoza laktoza fruktoza dhe manoza jane pare sejane kariogjenike ne eksperimentet e bera ne kafshe. Eshte konstatuar se frekuenca e konsumimit te sheqernave ose ushqimeve qe permbajne sheqer nuk ndikon ne rritjen e kariesit por sasia e shqernave te marre ndermjet vakteve te ngrenies eshte faktor kryesor i shfaqjes se kariesit te dhembeve.

Per te percaktuar potencialin kariogjenetik te nje ushqimi duhet vleresuar: Aftesia per te prodhuar acide ne siperfaqen e dhembit Efekti i ketyre acideve mbi mikrofloren e gojes Adeziviteti i shtuar dhe aftesia per te stimuluar peshtymen Faktoret kariostatik

FIZIOLOGJIA E KARBOHIDRATEVE NE GOJE- ndikimi i karbohidrateve ne lindjen e kariesit varet nga : shperberja e karbohidrateve dhe koha e qendrimit ne goje pas marrjes se tyre.

Shperberja e karbohidrateve: ato karbohidrate qe ndikojne ne lindjen e kariesit jane kryesiht ato qe shperbehen nga enzimat e mikrobeve te tilla jane : polisaharidet, disaharidet dhe monisaharidet.

Koha e qendrimit te karbohidrateve pas marrjes se tyre varet nga: Tipi i karbohidrateve te perdorura Forma fizike e karbohidrateve dhe aftesia adezive e tyre,shpeshtesia e marrjes Sasia e karbohidrateve te marrura

TIPI I KARBOHIDRATEVE Organizata boterore e shendetit (OBSH) i klasifikon sheqernat ne dy lloje1. Sheqerna te brendshme2. Sheqerna te jashtme

Sheqernat e brendshme- vendosen brenda struktures se ushqimeve dhe nuk jane te rrezikshme per dhembet ndresa sheqernat e jashtme lokalizohen jashte struktures se ushqimeve dhe perfshijne sheqernat qe ndodhen ne qumesht ose ne produktet e tij, te cilet nuk jane te demshme per dhembet si dhe sheqernat e lire qe jane te dhemshem per dhembet.

Forma fizike e karbohidrateve kohezgjatja e qendrimit te tyre ne goje Eshte vertetuar se karbohidrate ne forme te ngurt sic jane karamelat ngjitese eshte me

kariogjenike se sa karbohidratet ne forme te lengshme per shkak se koha e qendrimit te tyre ne goje eshte me e gjate,ndersa karbohidratet ne forme te lengshme eleminohen me shpejt nga zgavra e gojes, dhe aftesia kariogjenike e tyre eshte me e ulur.

Shpeshtesia e marrjes se karbohidrateve-kur karbohidratet konsumohen here pas here aftesia kariogjenike e tyre eshte me e madhe se e njejta sa si e marre nje here te vetme.kjo shpjegohet se karbohidratet ulin pH e pllakes dhembore rreth 5.0.

Sasia e karbohidrateve-rritja e sasise se karbohidrateve te marra ne ushqim kan efekt negativ ne semundshmerin karioze.

METABOLIZMI I KARBOHIDRATEVE NE PLLAKEN DHEMBORE Karbohidratet hidrolizohen ne dy menyra a) duke formuar polimere te tipit dekstran dhe b) polimere te tipit levan Keto dy lloje produktesh te zberthimit te karbohidrateve nuk kane te njejten rendesi. Tipi levan i

karbohidrateve eliminohet me shpejtesi me peshtym dhe ushqim,ndersa dekstrani eshte polisaharid me peshe molekulare te larte , i patretshem,viskoz dhe ngjitet ne siperfaqen e dhembit formuar pllake dhembore.

Faktore kariostatik konsiderohet perberja e ushqime te cilet ndihmojne ne mbrojtjen e dhembeve duke vepruar ne menyra te ndryshme

1. Marrin pjese ne procesin e remineralizimit2. Pengojne aktivitetin e mikroorganizmave te pllakes dhembore3. Veprojne si bufera qe metabolizojne pH e pllakes dhembore

Ndikimi i proteinave ne profilaksine e kariesit-dieta proteinike ka dy funksione kryesore ajo siguron aminoacidet e nevojshme per rritjen e organizmit dhe ndikon ne mbarevajtjen e procesve fiziologjike. Eshte eksperimentuar tek minjte ndikimi i dietes hipoproteinike dhe ne rezultatet e marra eshte

konstatuar karies ne masen 61%. Proteinat ndikojne shume ne parandalimin e kariesit te dhembeve. Jane bere nje sere eksperimentesh

mbi veprimin e aminoacieve si te acidit gluutamik dhe acidit aspartik. Acidi aspartik dhe glutamik ndodhen ne matricen e smaltit ne masen 78 dhe 48.5 ppm respektivisht. Atuore te tjere kane verejtur shtim te acidit citrik ne indet e dhembeve ne personat e predispozuar nga kariesi

Yndyrnat , roli i tyre ne karies-luajne nje rol frenues ndaj kariesit te dhembeve. Kur eskimezet ushqeheheshin me menyrat e tyre te te ushqyerit nuk e njihnin kariesin,[pr kur ata filluan te perdorin nje regjim ushqimi te afert me evropianet u shfaq kariesi i dhembeve. Ushqimi i dikurshem i eskimezeve pemrbante 65% yndyrna. Eshte vertetuar se ushqimi qe permban me teper se 25% lende te yndyrshme kariesi eshte praktikisht i paperfillshem.

Veprimi i yndyrnave eshte mekanik duke ulur mbetjet e disa ushqimeve ne siperfaqen e dhembit,si edhe duke ulur pershkueshmerin e pllakes dhembore ndaj karbohidratet. Lipidet formojne nje veshje mbi siperfaqen e pjesezave ushqimore dhe i ruajne ato nga veprimi i flores mikrobiale dhe ulin veprimin demtues te karbohidrateve mbi indet e forte te dhembeve. Yndyrnat nga qumeshti i nenes perthithen me lehte nga femijet se sa nga qumeshti i lopes. Qumeshti i nenes permban me pak acide yndyrore te pasaturuara.

Mekanizmi i veprimit te yndyrnave ne uljen e kariesit mendohet te jete kombinimi i veprimit te disa faktoreve si1. Siperfaqja e smaltit mund te mbrohet nga demineralizimi per arsye te formimit te shtreses yndyrore, por kjo eshte e veshtire te vendoset ne

siperfaqet aproksimale2. Kontakti ndermjet karbohidrateve dhe flores mikrobiale zvogelohet ne prani te yndyrnave3. Disa acide yndyrore ne diete mendohet qe kane veprim antimikrobik.

Vitaminat,efekti i veprimit te tyre ne profilaksin e kariesit-vitaminat jane bashkime organike te domosdoshme per jeten e qelizave dhe sherbejne si komponent biokatalizator ne shume reaksione biokimike. Kariesi nuk ndikohet nga vitamin hipofunksioni apo hiperfunksioni i vitamines A dhe C kurse vitamina D autoret tregojn per rezultate pozitive te kesaj vitamine ne karioprofilaksi.

Vitamina A-stimulon procesin e rritjes duke marre pjese ne proceset oksido-reduktive te substancave te ndryshme,favorizon shtimin e glikogjenit ne melci,zemer dhe ndihmon sintezen e aminoacideve. Mungesa e vitamines A mbi ameloblastet , te cilat pesojne ndryshime dhe pengojne ne formimin e smaltit.Vitamin A permban qumeshti, spinaqi,karrota,pjeshket etj.

Vitamina C-ndikon ne formimin e kolagjenit te indit konjuktiv, te oseines se kockave ,ne sintezen e kortikosteroideve dhe ne stimulimin e formimit te homoglobines. Ne rastin e pamjaftueshmerise se kesaj vitamine shfaqet skorbuti, qe karakterizohet me hemoragji ne nivelin e gingivave,dobesi te pergjithshme, dhimbje muskulare dhe artikulare.

Avitaminoza shkakton ndryshime morfologjike te odontoblasteve,shtohet sasia e odontociteve preodontoblasteve. Burimi vitamines C jane limonat,portokallet,spinaqi , fasulet. Nevoja ditore per femijet duhet te jete 35mg,kurse mbi moshen 18 vjec duhet te jete 45 mg ne dite tek djemte dhe vajzat.

Vitamina D-ka veprim mbrojtes mbi dhembet sidomos kur merret ne sasi te madhe gjate kohes se mineralizimit te dhembeve. Funksioni i vitemines D eshte pjesmarrja ne rregullimin e metabolizmit meneral, si te fosforit , te kalciumit dhe ne formimin e kosckave. Gjate avitaminozes D vihet re ngadalsimi i formimit te denties dhe kalcifikimi i dobet i saj.

Burime kryesore te vitamines D jane vajrat shtazore, si vaji i peshkut, qumesht, vezet , gjalpi. Eshte percaktuar doza ditore e vitamines D sipas moshes e cila eshte si me poshte

0-6 muaj 5mcg7-12 muaj 5mcg1-3 vjec 5 mcg4-8 vjec 5mcg9-12 vjec 5mcg19-50 vjec 5mcg51-70 vjec 10mcgmbi 70 vjec 15 mcg

Vitamina B6 –luane role ne metabolizmin e proteinave dhe karbohidrateve. Vitamina B6 siguron ekuoliber te flores orale dhe vepron mbi mikroorganizmat.

Vitamina B1 - hipovitaminoza B1 shkakton gingivite,stomatite kryesisht stomatit herpetik, qe lokalizohet ne qiellzen e bute dhe ne gjuhe.

PERDORIMI I ZEVENDESUESVE TE SHQERIT NE PARANDALIMIN E KARIESIT- Zhillimi i kariesit varet nga:

1. Nga ushqimi , pikerisht nga karbohidratet e perdorura2. Nga mikroorganizmat e pllakes dhembore te cilat ngjiten ne siperfaqen e dhembeve3. Nga kohezgjatja e veprimit te faktoreve te demshem kariogjen4. Nga cilesit e strukturave biologjike te indeve te dhembeve 5. Nga interferencat e ketyre faktoreve te lartpermendur te paraqitur ne skemen e meposhtme

Ndikimi i demshem i ushqimeve shqerore mbi dhembit percaktohet nga:• Sasia e sheqerit te marre• Perberja kimike e sheqerit te perdorur• Forma dhe konsistenca e sheqerit• Frekuenca e marrjeve te produkteve sheqerore

Saharoza ka veti te larta kariogjenike sot problemet konsistojne ne zevendesimin e tij dhe me sheqerna te embel me veti te ulura kariogjenike qe duhet te perdoren ne dieten e perditshme.

Kohet e fundit industria moderne ushqimore prodhon sot shume substanca te embla me potencial te ulur kariogjen. Zenvendesuesit e sheqerit jane substanca te shqerosura po aq sa edhe vete sakaroza. Keto prodhime te embla quhen edulkorante dhe mund te jene sintetike ose natyrale.

Efekti i perdorimit te zevendesuesve te sheqerit- perdorimi i zevendesuesve te sheqerit ndikon ne zvogelimin e prodhimit te acideve ne raporte me ate te verejtur kur perdoret sakaroza. Gjate perdorimit te edulkoranteve duhet pasur parasysh disa vecori:• Potenciali i tyre embelsues , keshtu xilitoli ka njte njejten embelsi me sakarozen, ndersa efekti i srbitolit eshte me i ulur

rreth 50%• efekti i ketyre substancave per te shkaktuar glicemi (rritje e shqerit ne gjak) eshte i ulur dhe si i tille xylitoli de sorbitoli nuk

ndryshojne ne perqindjen e shqerit ne gjak.• Po te merren me mbidoze keto sheqerna kane efekt laksativ

Efektet e perdorimit te zevendesuesve te sheqerit,psh ne camcakizat qe permbajne sorbitol dhe u konstatua ulje prej 10% e indeksit DMFS.

Perdorimi i camcakezit ne prevenimin e kariesit- perdorimi i camcakezit pa sheqer ndikon shume ne prevenimin e kariest. Rendesi te vecant ka kur ai perdoret pas ushqimit te marre, sepse stimulimin e peshtymes qe e shkakton ka efekt paresor antikarioz,gjithashtu ndihmon ne neutralizimin e pH acid te pllakes dhembore dhe favorizon rimineralizimin e lezioneve fillestare te smaltit

EFEKTET POZITIVE TE PERDORIMIT TE CAMCAKEZIT- perdorimi i camcakizit ka nje sere efektesh pozitive• Pertypja e camcakizit rrit fluksin e peshtymes deri ne 3 here me shume• Rritja e fluksit te peshtymes ndikon ne eleminimin e mbeturinave ushqimore ne siperfaqet derdhembore• Gjate perdorimit te camcakezit eshte veretjur rritja e pH te pllakes dhembore• Pertypja e camcakezit ndikon ne rimineralizmin e lezioneve siperfaqsore fillestare• Stimulimi i fluksit te peshrymes eshte nje parandalim “naryral” ndaj kariesit te dhembeve

KRIPERAT MINERALE, NDIKIMI I TYRE NE PARANDALIMIN E KARIESIT Kriperat minerale- ndermjet kriperave minerale rendesi te vecante ka kalciumi, fosfori ,

magnezi,potasiumi etj. Kalciumi- ndikon ne kalcifikimin e kockave te dhembeve. Raporti i kalciumit varion nga 300-

1000 mgr ne dite por kjo percaktohet nga absorbimi i kalciumit qe varet nga vaktoret te ndryshem si nga veprimi i hormoneve paratiroide dhe vitamina D.

Ne periudhen prenatale marrja e kalciumit ka rendesi per kalcifikimin e dhembeve i cili fillon ne muajin e 5 embrional. Ne menyre te vecante ne shtatzani duhet te rritet sasia e kalciumit rreth 30% me shume ne 3 mujorin e fundit te shtatzanise.

Fostori – pjesemarrja e fosforit ne ndertimin e indeve te forta te dhembeve percaktohet nga fakti qe substancat baze te indeve te forta,vecanerisht e smaltit,perfaqsohet nga apatiti ne strukturen e te cilit nje vend te rendesishem ze fosfori. Fosfori fiksohet ne indet e forta te dhembeve dhe nga shkalla e fiksimit te fosforit radioaktiv, nga permbajtja e fosforit inorganin si edhe nga permbajtja e kalciumit ne serumin egjakut vleresohet rezistenca e dhembeve ndaj kariesit.

Ndikimi i mikroelementeve ne profilaksin e kariesit