DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 5

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKÎ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ

DİN KÜLTÜRÜ VE

AHLAK BİLGİSİ 5

ANKARA 2012

YAZAR

Gökmen KUTLUTÜRK

DERS NOTU

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ DERS KİTAPLARI DİZİSİ

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Gökmen KUTLUTÜRK

Grafik Tasarım : Hatice DEMİRER

Kapak Tasarım : Güler ALTUNÖZ

İÇİNDEKİLER

ÖĞRENME ALANI: İNANÇ

1. ÜNİTE

İNSAN VE KADERİ

1. KADER vE KAZA KAvRAMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13

2. İNSAN İRADESİ vE KADER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15

3. KADERLE İLİşKİLENDİRİLEN BAZI KAvRAMLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17

3.1. Ecel ve Ömür _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17

3.2. Hayır ve şer _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18

3.3. Afet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19

3.4. Sağlık ve Hastalık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20

3.5. Rızık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21

3.6. Başarı ve Başarısızlık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23

3.7. Tevekkül _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26

DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 28

ÖĞRENME ALANI: İBADET

2. ÜNİTE

İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI

1. İBADETLER İLE İLGİLİ TEMEL İLKELER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33

1.1. İsteklilik ve Samimiyet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33

1.2. Gösterişten Uzak Olmak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35

1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36

2. İSLAM’DA İBADETLERİN FAYDALARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37

2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 38

2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45


ÖĞRENME ALAN: HZ. MUHAMMED (S.A.v.)

3. ÜNİTE

HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ

1. KUR’AN’DA ÖRNEK İNSAN vE ÖZELLİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53

2. HZ. MUHAMMED BİZİM İÇİN BİR ÖRNEKTİR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57

2.2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59

2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 60

2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 62

2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 63

2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65

3. KÜLTÜRÜMÜZDE HZ. MUHAMMED SEvGİSİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67

4. KÜLTÜRÜMÜZDE EHL-İ BEYT SEvGİSİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72

OKUMA METNİ 1: şİİRLERİMİZDE HZ. MUHAMMED SEvGİSİNE ÖRNEKLER _ _ _ _ _ 74

OKUMA METNİ 2: BİR GEcE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77


ÖĞRENME ALAN: vAHİY vE AKIL

4. ÜNİTE

İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR

1. İSLAM DÜşÜNcESİNDE YORUM FARKLILIKLARININ SEBEpLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85

2. İSLAM DÜşÜNcESİNDE SİYASİ-İTİKADİ YORUMLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 90

2.1. Haricîlik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 90

2.2. şia _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 91

2.3. Mu’tezile _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 92

2.4. Maturidilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 93

2.5. Eş’arilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94

3. İSLAM DÜşÜNcESİNDE AMELİ-FIKHİ YORUMLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95

3.1. Hanefilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96

3.2. Malikilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97

3.3. şafiilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 98

3.4. Hanbelilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 98

3.5. caferilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99

4. İSLAM DÜşÜNcESİNDEKİ YORUMLARI BİRLEşTİREN UNSURLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99

NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104

DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 106

DEĞERLENDİRME SORULARI cEvAp ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109

SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110

KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115

1. ÜNİTE

İNSAN VE KADERİ

ÖĞRENME ALANI: İNANÇ

İnsanın özgürlüğü ile sorumluluğu arasında nasıl bir ilişki vardır?

Yanlış kader anlayışı insan davranışlarını nasıl etkiler?

12

DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 5

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda;

1. Kader ve kaza kavramlarını öğreneceksiniz.

2. İnsanın akıl ve irade sahibi, özgür ve sorumlu olmasının kaderle ilgili yönü-nü açıklayabileceksiniz.

3. Allah’ın ve kulun iradesi arasındaki ilişkiyi fark edeceksiniz.

4. Ecel, ömür, rızık, tevekkül, başarı, başarısızlık, afet, sağlık, hastalık, hayır ve şer kavramlarının kaderle ilişkisini açıklayabileceksiniz.

5. Kader ve kaza ile ilgili toplumda yaygın olan yanlış algı ve tutumlar hakkın-da bilgi sahibi olacaksınız.

6. Hayır ve şerrin, insanın tercihleriyle ilişkisini açıklayabileceksiniz.

7. Kaza ve kader inancının bireyin tedbir almasına engel olmadığının farkına varacaksınız.

ANAHTAR KAVRAMLAR

KAZA VE KADER

SorumlulukEvel ve Ömür

Özgürlükİrade

RızıkTevekkül


13

GİRİŞBu ünitede kaza ve kader kavramları açıklanacak, insanın akıl ve irade sahi-

bi bir varlık olduğu belirtilecek, insanın özgürlüğü ve sorumluluğu hakkında bilgi verilecektir. Ecel, ömür, hayır, şer, afet, sağlık, hastalık, rızık, başarı, başarısızlık ve te-vekkül kavramlarının kaderle ilişkisi açıklanacaktır. Kader ve kaza ile ilgili toplumda yaygın olan yanlış anlayışların neler olduğu hakkında bilgi verilecektir.

1. KAdER VE KAZA KAVRAMLARI

‘’Biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.”

(Kamer suresi, 49. ayet.)Yukarıdaki ayet, size neler düşündürmektedir?

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

Evrendeki varlıklara ve meydana gelen olaylara dikkatle bakıldığında her şey-de bir düzen ve uyum olduğu görülür. Örneğin, gezegenlerin birbirine çarpmadan kendi yörüngelerinde dönmeleri, gece ve gündüzün oluşumu, canlıların doğup bü-yümesi, yağmur, kar gibi doğa olayları evrende bir takım yasalar bulunduğunu gös-termektedir. Evrendeki düzeni sağlayan bu tür yasalar kader ile doğrudan ilgilidir.

Sözlükte kader, ölçü, miktar, tayin etme, planlama anlamlarına gelir. Terim ola-rak, Allah’ın başlangıçtan sonsuza kadar olmuş ve olacak olan tüm olayların yerini, zamanını bilip takdir etmesine kader denir. Kaza kelimesi sözlükte emir, hüküm, bi-tirmek, yaratmak, yerine getirmek, bir şeyi sonuna kadar götürmek, sonuçlandır-mak anlamlarına gelir. Dinî terim olarak, Allah’ın önceden takdir edip belirlediği olayların zamanı geldiğinde Allah’ın takdirine uygun şekilde gerçekleşmesine kaza denir. Örneğin, her insanın ne zaman doğacağını Yüce Allah, ezelde takdir etmiştir. Bu insanın kaderidir. Zamanı geldiğinde, Allah’ın takdirine uygun olarak kişinin dün-yaya gelmesi ise kazadır.

? Kader ve kaza ne demektir?

14


Resim. 01.01: Kâinatta her şey bir düzen içindedir.

Allah her şeyi planlı ve ölçülü bir şekilde yaratmıştır. Bu konu ile ilgili Kur’an-ı Kerim’de pek çok ayet bulunmaktadır. Örneğin Kamer suresi 49. ayette; “Biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.” buyrulmakta ve evrendeki her şeyin belli bir ölçü ve düzene göre yaratıldığı belirtilmektedir.

İslam’ın temel inanç esaslarından biri de kader ve kazaya inanmaktır. Kadere inanan insan Allah’ın sonsuz ilim ve kudret sahibi olduğuna, her şeyi onun yarattığı-na iman etmektedir.

Evrende belli bir düzen ve ölçü olmasaydı ne gibi sorunlar ortaya çıkardı? Aşağıya yazınız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………


15

2. İNSAN İRAdESİ VE KAdER

Allah, insanları akıllı bir varlık olarak yaratmıştır. İnsan aklı sayesinde düşünür, karar verir, iyiyi ve kötüyü ayırt ederek seçim yapar. Allah, insanları iyiliği ve kötülü-ğü seçip-seçmeme konusunda özgür bırakmıştır. ama insanın kendi özgür iradesiy-le yaptığı seçimden de sorumlu tutmuştur. Çünkü insan, aklı olan, iyiyi ve kötüyü iradesiyle seçebilen bir varlıktır.

Dinin emir ve yasaklarından sadece akıllı olanlar sorumlu tutulmuştur. Hırsızlık yapan birisinin “Kaderim böyleymiş.” veya “Alınyazım böyleymiş.” diyerek suçu kade-re, sorumluluğu da Allah’a yüklemesi doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü hırsızlık, dinen yasak olan bir eylemdir. İnsan, kötü bir davranış olduğunu bilmesine rağmen kendi özgür iradesiyle yapmış olduğu eylemden sorumludur. Kur’an’da; “Kim hida-yet yolunu seçerse, bunu ancak kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de doğruluktan ayrılırsa kendine zarar vermiş olur. Hiçbir günahkâr, başkasının günah yükünü üst-lenmez...” (İsrâ suresi, 15. ayet.) buyrularak bu duruma dikkat çekilmiştir.

İnsan aklını ve iradesini iyi yönde kullanmalı, Allah’ın koymuş olduğu yasala-ra göre hareket etmelidir. Bilgisizlik ve ihmal sonucu oluşan olumsuzluklar kade-re yüklenmemelidir. İnsan, kendisine verilen akılla, iyiyi ve kötüyü birbirinden ayırt edebilir.

İnsanın dilediğini seçmesi, tercih etmesi, istediğine karar ve-rip yönelmesi onun özgür olduğu-nu göstermektedir. Herhangi bir baskı ve zorlama altında olmadan tamamen kendi istek ve düşünce-siyle hareket eden özgür bir insan, sonuçtaki sorumluluğu da üstlen-melidir. Davranışlarının sonucun-daki iyilik ve kötülük tamamen kişiye aittir. Nitekim Kur’an’da bu durum şöyle açıklanmaktadır: “Ba-şınıza gelen herhangi bir felaket (olumsuzluk), kendi elinizle işledik-leriniz yüzündendir…” (şuara sure-si, 30. ayet.)

Resim. 01.02: İnsan akıl ve irade sahibi bir varlıktır.

İnsan akıl sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olmasaydı, günlük hayatta ne gibi problemlerle karşılaşırdı?!

16


İnsan, iradesini ancak güç yetirebildiği alanlarda kullanabilir. Onun gücünün sınırlı olması, iradesinin de sınırlı olduğunu gösterir. Buna dinî literatürde cüzi irade denir. Örneğin insan, cinsiyetini, ırkını, ailesini kendisi belirleyemez. Bunlar Allah ta-rafından ezelde takdir edilmiştir. İnsan, kendisinin tercihi dışında gerçekleşen olay-lardan sorumlu tutulmamıştır. Allah, sonsuz güç ve irade sahibidir. Onun her şeye gücü yeter. Buna dinî literatürde külli irade denir.

İnsanın erkek veya kadın oluşu, boyu, ırkı, anne - babası, nefes alışı, kalp atı-şı vb. olaylarda insan iradesinin herhangi bir etkisi bulunmamaktadır. Bu yüzden kişi, bunlardan sorumlu tutulmamıştır. Çünkü bu durumlar doğrudan doğruya Yüce Yaratıcı’nın dilemesi ile ilgilidir. Buna karşılık, namaz kılmak veya kılmamak, oruç tutmak veya tutmamak, iyi veya kötü bir işi yapıp yapmamak aklın ve özgür irade-nin bir sonucu olduğu için kişi, bu davranışlardan sorumludur. Allah, insanı gücünü aşan konularda sorumlu tutmamıştır. Nitekim Kur’an’da şöyle buyrulmuştur: “Allah, her şahsı, ancak gücünün yettiği ölçüde sorumlu kılar. Herkesin kazandığı hayır ken-dine, yapacağı kötülük de kendinedir...” (Bakara suresi, 286. ayet.)

Allah, insanı peygamberler aracılığıyla bireysel ve toplumsal sorumlulukları konusunda bilgilendirmiş, kişinin sorumluluklarının bilincinde olması gerektiğini hatırlatmıştır. İnsanın iyilik de yapsa kötülük de yapsa onun karşılığını mutlaka gö-receğini belirtmiştir. Kur’an’da; “Kim zerre miktarı hayır yapmışsa onu görür. Kim de zerre miktarı şer işlemişse onu görür.” (Zilzâl suresi, 7 – 8. ayetler.) buyrularak bu konuya dikkat çekilmiştir. Her birey, davranışlarından sorumlu olduğunu ve sonuç-larına katlanması gerektiğini bilerek hareket etmelidir. Doğru ve iyi işler yaptığında ahirette ödüllendirileceğini unutmadan hem bireysel hem de toplumsal sorumlu-luklarını yerine getirmeye çalışmalıdır.

Eİrade: Farklı durumlardan, seçeneklerden birini tercih etmek ve onu yapmaya ya da

yapmamaya karar vermektir. Kısaca, bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme gücüne denir.Cüzi irade: İnsanın bir şeyi yapıp yapmama gücünün sınırlı olmasına cüzi irade de-

nir.Külli irade: Yüce Allah’ın dilediği her şeyi yapabilme gücüne külli irade denir. İnsanın iradesi cüzi irade, Allah’ın iradesi külli irade olarak nitelendirilir.

BİLGİ KUTUSU


17

3. KAdERLE İLİŞKİLENdİRİLEN BAZI KAVRAMLAR Toplumda kaderle ilişkilendirilen bazı kavramlar vardır. Ecel ve ömür, hayır ve

şer, afet, sağlık ve hastalık, rızık, başarı ve başarısızlık, tevekkül bunlardandır. Bu kav-ramların iyi anlaşılması, doğru bir kader anlayışının oluşmasına katkı sağlayacaktır.

3.1. Ecel ve Ömür Dünyadaki tüm canlı varlıkların bir sonu vardır. Bütün canlılar doğar, belirli

şartlar çerçevesinde büyür ve belli bir zaman sonra ölürler. Çünkü ölüm, Allah’ın tüm canlılar için belirlediği bir kaderdir. Yüce Allah bu konuda şöyle buyurmaktadır: “Her canlı ölümü tadacaktır…” (Âl-i İmran suresi, 185. ayet.) Başka bir ayette de, “Yeryü-zünde bulunan her canlı yok olacak. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabb’inin zatı baki kalacak.” (Rahmân suresi, 26 – 27. ayet.) şeklinde buyurmaktadır.

canlıların doğumundan ölümüne kadar geçen süreye ömür denir. Ömrün bit-tiği, hayatın sona erdiği zamana da ecel denir. Allah her canlıya bir ömür vermiştir. Ecel geldiğinde bu ömür sona erer. Eceli geciktirmek veya ölüme engel olmak müm-kün değildir. Kur’an’daki; “Allah, eceli geldiğinde hiç kimseyi (ölümünü) ertelemez. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” (Münafikûn suresi, 11. ayet.) ayeti bu durumu açıklamaktadır.

Kur’an’da ecel kavramı hem insanın sınırlı ömrü için, hem de yerdeki ve gökde-ki her şey için kullanılır. Kur’an’daki; “Biz gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri ancak hak ile ve belirli bir süre (ecel) için yarattık.” (Ahkaf suresi, 3. ayet.) ayeti bu durumu açık-lamaktadır. İnsanlar gibi toplumların da ecelleri vardır. Nitekim Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de, bu konu ile ilgili olarak; “Her toplumun süresi (eceli) vardır. Eceli gelince ne bir an geri, ne de bir an ileri gidebilirler.” (Hicr suresi, 5. ayet.) buyurarak ecelden kaçışın mümkün olmadığını bildirmektedir. Tıpkı hayat gibi ölüm de Allah’ın takdir etmesi, dilemesi ve istemesi ile olur. İnsan, yaşadığı sürede iyilik ve doğruluktan ay-rılmadan, evrendeki yasalara uygun yaşamını sürdürmelidir.

Ecel ve ömür ile ilişkili bir konu da tedbirdir. Tedbir, insanın başına gelebilecek tehlikelere karşı önlemini almasıdır. Bireyler, hiçbir zaman tedbiri elden bırakmama-lı, şartlara uygun hareket etmelidir. Temizliğe dikkat etmeyen bir kişinin mikropla-rın bulaşması sonucu hasta oluşundaki hata, kişinin bizzat kendisine aittir. Aracının bakımını yaptırmadan, trafik kurallarına uymadan yola çıkan bir sürücünün de kaza yapmasının sorumluluğunu kadere yüklemesi doğru değildir. İnsan, Allah’ın kendi-sine verdiği aklı kullanarak hareket etmeli, gerekli tedbirleri almalı ve tehlikelerden uzak durmaya çalışmalıdır.

? Ecel ve ömür ne demektir?

18


Yüce Allah, insana belirli bir ömür vermiştir. Bu durum, insanoğlunun değiş-tiremeyeceği bir gerçekliktir. Kişi, kendisine verilen ömrü iyi ve doğru işler yaparak geçirmelidir. Söylediği söz ve yaptığı davranışlardan sorumlu olduğunu bilerek ya-şamını sürdürmelidir.

3.2. Hayır ve Şer Hayır, sözlükte iyi, güzel, yararlı ve faydalı anlamlarına gelir. Dinî terim olarak

ise, Allah’ın emrettiği, sevdiği ve yapılmasından hoşnut olduğu davranışlara hayır denir. şer, sözlükte kötü, fena, çirkin, zararlı anlamlarına gelir. Dinimizde ise, Allah’ın sevmediği, hoşlanmadığı ve yapılmasını istemediği, yapılması durumunda da ceza gerektiren davranışlara şer denir.

İslam inancına göre hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanmak iman esasla-rındandır. Bu evrendeki her şey Allah’ın bilgisi, takdiri ve iradesinin bir sonucudur. Allah, hayırlı işleri Kur’an’da belirtmiş ve bunların yapılmasını isteyerek yapanları ödüllendireceğini açıklamıştır. Öte yandan şer kabul edilen davranışlardan kaçınıl-masını emretmiştir. İnsan, hayrı da şerri de kendi seçimi ve özgür iradesi sonucu yapmaktadır. Hayırlı işe yöneldiğinde mükâfatını, şer olan işe yöneldiğinde de ceza-sını görecektir. Nitekim bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim zerre mik-tarı hayır yapmışsa onu görür. Kim de zerre miktarı şer işlemişse onu görür.” (Zilzâl suresi, 7 – 8. ayetler.)

Allah, göndermiş olduğu peygamberler ve kutsal kitaplar ile insanlara iyiyi, doğruyu ve güzeli göstermiştir. Kur’an bu gerçeği şu şekilde açıklamaktadır: “Bir de-neme olarak sizi hayır veya şer ile imtihan ederiz…” (Enbiya suresi, 35. ayet.) İnsanla-rın, başlarına gelen olumsuzlukları, büyü, fal gibi şeylere veya “Ne yapayım kaderim böyleymiş.” gibi yanlış kader anlayışına bağlamaları doğru değildir. Bu anlayış dini-mizin temel ilkelerine aykırıdır ve yanlıştır. İnsan, akıllı ve irade sahibi bir varlık oldu-ğu için davranışlarında özgürdür. Hayrı da şerri de kendisi seçer. Bundan dolayı da yaptıklarından sorumludur. Nitekim bir ayette olumsuzlukların bireyin kendisinden kaynaklandığı bildirilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir: “Başınıza gelen herhan-gi bir kötülük kendi ellerinizle kazandıklarınız (yaptıklarınız) yüzündendir. Bununla beraber Allah yine de çoğunu affeder…” (şura suresi, 30. ayet.) Yüce Allah, insanlara gerek kutsal kitaplar gerekse gönderdiği peygamberler ile hayrı ve şerri tanıtmış, iyi-lik ve kötülüğü açıklamıştır. Üstelik şerden kaçınmanın yollarını göstermiş, insanlara akıl, irade, güç ve kuvvet vermiştir. Biz de yaşamımızın bir imtihan olduğu gerçeğini aklımızdan çıkarmamalı, hayrın ve şerrin kendi özgür tercihimizin bir sonucu oldu-ğunu unutmamalıyız.


19

3.3. Afet Kaderle ilgili kavramlardan biri de afettir. Sözlükte, başa gelen büyük felaket,

kusur, hastalık, musibet anlamlarına gelen afet, günlük dilde daha çok beklenme-yen üzücü olaylar, yangın, sel, kuraklık, deprem, salgın hastalıklar gibi olaylar için kullanılmaktadır.

Dünyada zaman zaman yangın, sel, deprem gibi afetler meydana gelmektedir. Bu afetlerde pek çok insan ölmekte, büyük miktarlarda maddi hasarlar oluşmakta-dır. Aslında kâinattaki her olay Allah’ın koymuş olduğu yasalar çerçevesinde gerçek-leşmektedir. Buna dinî literatürde “sünnetullah” denilmektedir.

İslam, insanın özgür iradesi dışında kalan olaylarda, bireylere herhangi bir sorumluluk yüklememiştir. Sorumluluk, sadece insanın seçme veya tercih yapma hakkının bulunduğu durumlar için söz konusudur. Tabii afetler, insan iradesi dışında gelişir. Ancak bu olaylara karşı bireyler, gereken tedbirleri almakla sorumludurlar. Örneğin, deprem Allah’ın doğaya koyduğu kanunlar çerçevesinde gerçekleşen bir olaydır. Doğal bir felaket olan depremin nerede ve ne zaman olacağının bilinme-si günümüzde mümkün değildir. Ancak, bilimsel araştırmalar sonucunda deprem riski az olan yerler ve depreme karşı alınacak tedbirler bilinmektedir. Fay hattı üze-rine yerleşim yerleri yapmamak, sağlam zemine, kaliteli malzeme ile binalar yap-mak depremde can ve mal kaybını önleyici tedbirlerdir. Böyle durumlarda insanın sorumluluğu, gerekli tedbirleri alıp almadığı noktasındadır. Bu konuda Yüce Allah;

Resim. 01.03: Afetlerden korunmak için gereken tedbirler alınmalıdır.

20


“Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir…” (şûra suresi, 30. ayet.) buyurmaktadır.

Gerekli önlem ve tedbirlerin alınmaması sonucu oluşan can ve mal kayıplarını “Allah’ın takdiri böyle imiş, kaderimizde bu afet varmış.” diyerek karşılamak, yanlış bir tutumdur. İnsanlar, afetlerden korunmak için gerekli tedbirleri almalıdır. Allah’ın evrene koymuş olduğu kanunlar sonucu meydana gelen doğal olayların afete dö-nüşmemesi için aklını kullanarak bilimsel çalışmalar yapmalı ve onlara da uymalıdır.

3.4. Sağlık ve Hastalık Sağlık ve hastalık da kaderle ilişkilendirilen konulardandır. Hastalık, insanın

beden ve ruh sağlığının bozulmasıdır. En büyük nimetlerden biri olan sağlığı koru-mak, insanın sorumluluğundadır.

Dinimiz, insanlardan sağlıklarını korumalarını ister. Ancak bazı insanlar gere-ken tedbirleri almadıkları için hastalanmakta, sonra da “Ne yapayım, kaderim böy-leymiş.” demektedirler. Bu düşünce İslam dininin kader anlayışına uygun değildir. Çünkü insan, her konuda olduğu gibi sağlık konusunda da akıl ve iradesiyle gerekli tedbirleri almalı, sağlığını korumaya özen göstermelidir. Nitekim peygamberimiz

Resim. 01.04: İnsan, sağlığını korumak için gerekli tedbirleri almalıdır.


21

bir hadisinde; “…Tedavi olunuz. şüphesiz ki Allah, her hastalığın şifasını yaratmıştır.” (Ebu Davud, Tıp, 1.) buyurarak insanları tedavi olmaya teşvik etmiştir.

Hz. Muhammed, başka bir hadisinde; “Bir yerde veba olduğunu duyduğunuz-da, o yere gitmeyin. Bu hastalık bir yerde çıkar, siz de orada bulunursanız ondan kaçmak için o yerden ayrılmayınız.” (Müslim, Selam, 32.) buyurarak hastalığın yayıl-maması için, o günkü şartlarda karantinanın önemine dikkat çekmiştir.

Hastalıktan kurtulmaya çalışmak için gerekli bilimsel tedavi yollarına baş-vurmak, kadere ve şifa verenin Allah olduğu inancına aykırı bir tutum değildir. Hz. Ömer’in şam seferi sırasında veba hastalığını duyunca ordusunu geri çekmesi üzeri-ne bazıları, “Allah’ın kaderinden mi kaçıyorsun Ey Ömer? Kaderimizde ne varsa olur.” demişlerdir. Bunun üzerine Hz. Ömer’in; “Allah’ın kaderinden yine Allah’ın kaderine kaçıyorum (tedbir alıyorum).” sözleri hastalık ve sağlık konularının kader ile ilişkisi-nin nasıl algılanması gerektiğini bildirmektedir.

Hasta olmadan önce gerekli tedbirleri alma, gerektiği zamanlarda doktora gi-dip muayene olma herkesin yapabileceği davranışlardır. Hastalıklardan korunma ve tedavi arama, kişinin sorumluluğundadır. Bu uygulamalar, İslam’ın sağlık ve hastalık konusundaki kader anlayışına daha uygundur.

3.5. Rızık Yüce Allah’ın, dünyadaki tüm canlıların yiyip - içmesi, yararlanması ve fayda-

lanması amacıyla verdiği bütün nimetlere rızık denir.

Allah, yeryüzünde bizim bildiğimiz - bilemediğimiz, gördüğümüz - göremedi-ğimiz birçok canlı yaratmıştır. Tüm bu canlılar için de çeşit çeşit nimetler var etmiş-tir. Gökyüzündeki kuşlar, denizdeki canlılar, ormanlardaki hayvanlar Allah’ın kendi-leri için yarattığı nimetlerle hayatlarını devam ettirmektedirler. Nitekim bu durum Kur’an-ı Kerim’de, “Yeryüzündeki her canlının rızkı yalnızca Allah’a aittir.” (Hud suresi 6. ayet.) ayetiyle açıklanmıştır.

Rızık, Allah tarafından belirlenmiştir. Ancak, rızkı arayıp bulmak insanlara ait-tir. Birey, çalışmalı, gayret ve sebat göstermelidir. Burada önemli olan, bireyin helal yollardan rızık arama çabasıdır. Hiçbir çaba göstermeden, tembellik ederek rızkın ayağına gelmesini beklemek Allah’ın evrene koymuş olduğu yasalara aykırıdır. Al-lah, her şeyi bir sebebe bağlamıştır. İnsan bunu bilmeli, rızkını elde etmek için çalışıp çabalamalıdır.

22


Resim 01.05: İnsan, rızkını helal yoldan kazanmalıdır.

Kader bağlamında rızkı doğru anlamak gerekir. “Rızık Allah tarafından takdir edildiğine göre çalışmanın bir anlamı yoktur.”, “Rızkım varsa bir gün mutlaka beni bulur, niye çalışayım?’, “Allah, benim rızkımı verir.” şeklindeki yaklaşımlar, İslam’ın ka-der anlayışıyla bağdaşmaz. Rızkın, ne şekilde, nasıl, ne zaman takdir edildiği bilin-mediği için insan, bütün sebepleri yerine getirmeye çalışmalıdır. Nitekim Kur’an’da; “…İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır.” (Necm suresi, 39. ayet.) buyrularak insanın ancak çalıştığının karşılığını elde edeceği haber verilmektedir.

İslam dini, helal yoldan kazanç elde etmeyi tavsiye etmiş, kişinin el emeğinin en hayırlı rızık olduğunu bildirmiştir. Helal ve temiz rızkın çalışarak kazanılmasının önemine işaret edilmiştir. Rızkı elde ederken iradesini kötü bir şekilde kullanan ki-şinin cezalandırılacağı, iyi bir şekilde kullananların ise ödüllendirileceği haber ve-rilmiştir. peygamberimiz Hz. Muhammed, rızkını kazanmak ve başkalarına yük ol-mamak için ticaretle uğraşmıştır. peygamberimiz bir hadisinde; “Hiçbir kimse elinin emeği ile kazandığından daha hayırlı bir kazanç yememiştir…” (Buhari, Buyû, 15.) buyurarak çalışıp rızık kazanmanın gerekliliğine vurgu yapmıştır. İnsanlar, başkaları-nın malına göz dikmemeli, rızkını helal yoldan çalışarak kazanmalıdır.


23

3.6. Başarı ve Başarısızlık

Hiçbir başarı tesadüf olmadığı gibi, başarısızlık da kaderin bir sonucu değildir.!Kader ile ilişkili kavramlardan biri de başarı ve başarısızlıktır. Başarı veya başa-

rısızlık kişinin çalışmasına ve gayret göstermesine göre ortaya çıkan bir durumdur. İnsanlar, zaman zaman başarısızlıklarını kadere yüklemekte, böylece sorumluluktan kaçmayı tercih etmektedirler. Ancak bu düşünce İslam’ın kader anlayışına uygun de-ğildir.

İslam dinine göre, başarı planlı çalışmanın, başarısızlık ise yeterli çalışmama veya plansızlığın bir sonucudur. Çalışmanın ürünü, başarıdır. Başarı, hem dünyada, hem de ahirette mutluluğun ve huzurun kaynağıdır. Hiçbir emek ve çaba gösterme-den, tembellik etmek dinimizin karşı çıktığı bir durumdur. Kur’an’da çalışmak teşvik edilmiş, çalışanlar ise övülmüştür. Bununla ilgili olarak bir ayette; “İnsana çalışma-sından başka bir şey yoktur, çalışması da yakında kendisine tastamam bir şekilde gösterilecektir (karşılığı verilecektir).” (Necm suresi, 39 – 41. ayetler.) buyrulmuştur.

Başarı, Allah’ın evrene koyduğu yasalara uygun hareket etmek suretiyle çalı-şarak elde edilecek bir sonuçtur. Buna göre Allah bütün sonuçları evrensel yasalar çerçevesinde sebeplere bağlamıştır. Başarılı olmanın sebebi çalışmaktır. Çalışan, alın teriyle, emeğiyle kazanır. Çalıştığının da mutlaka karşılığını alır. Bu yüzden derslerine

Resim. 01.06: Başarı çalışarak elde edilir.

24


çalışmayan bir öğrencinin zayıf alması, tarlasına gereken özeni göstermeyen bir çift-çinin yeterli ürünü elde edememesi kişinin kendi tercihinin bir sonucudur.

Herhangi bir konuda başarılı olmak için konuyla ilgili tüm koşullar gözden ge-çirilmeli, planlı ve sistemli bir şekilde çalışılmalı, sabır ve azimle hareket edilmelidir. Birey ve toplumlar başarıyı ancak çalışarak elde ederler. İnsanlar doğruluktan ayrıl-madan çalışmalı, başarılı olmak için gereken gayreti göstermelidir.

3.7. TevekkülTevekkül kaderle ilişkilendirilen önemli kavramlardan biridir. Bir amaca ulaş-

mak için gereken bütün tedbirleri aldıktan sonra işin sonucunu Allah’a bırakıp on-dan yardım dilemeye tevekkül denir.

Bir çiftçinin tarlaya tohum ekmesi, sulayıp gübrelemesi ve her türlü bakımı-nı yaptıktan sonra işin sonucunu Allah’a bırakarak ona dua etmesi, güvenmesi ve ondan yardım dilemesi doğru bir tevekkül anlayışıdır. Aynı şekilde bir öğrencinin planlı ve düzenli bir şekilde dersine çalıştıktan sonra Allah’a güvenip ondan yardım dilemesi İslam’ın tevekkül anlayışına uygun bir davranıştır.

Dinimizde tevek-külün önemli bir yeri vardır. Kur’an-ı Kerim’de tevekkül ile ilgili bir-çok ayet bulunmakta-dır. Örneğin; “Karanını verdiğin zaman artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah kendisine dayanıp güvenenleri sever.” (Al-i İmran 159. ayet.) ve “Kim Allah’a tevekkül ederse Allah, ona yeter.” (Talak suresi, 31. ayet.) gibi ayetler insanın başarıya ulaş-mak için elinden gelen tüm çabayı göstermesi, sonra da Allah’tan yar-

dım dilemesi gerektiğini açıklar. Sevgili peygamberimiz de; “Eğer siz Allah’a hakkıyla tevekkül ederseniz, o, sizi kuşları rızıklandırdığı gibi rızıklandırır.” (İbn-i Mace, Zühd, 14.) buyurarak tevekkülün önemini belirtmiştir.

Resim. 01.07: Gerekli çalışmaları yaptıktan sonra Allah’a tevekkül etmeliyiz.


25

Tevekkül, çalışmaya ve ilerlemeye engel bir durum değildir. Tevekkül eden kimse, gayretinin sonucunu Allah’tan bekler. Ancak bazı insanlar, yaptıkları işte üzer-lerine düşen yükümlülükleri yerine getirmeden tevekkül etmekte ve “Ben Allah’a güvendim, kaderimde ne varsa o olur.” şeklinde düşünmektedirler. Ancak bu dü-şünce İslam’ın tevekkül anlayışına uygun değildir. Allah, ancak elinden gelen gayreti gösterene ve çalışana yardım eder. Bu yüzden insanlar öncelikle üzerlerine düşen görevleri yerine getirmeli, gerekli tüm tedbirleri almalı daha sonra da Allah’tan yar-dım dilemeli ve ona güvenmelidirler.

E

İstiklâl Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy bir şiirinde tevekkülü şöyle anlatmaktadır: “Allah’a dayan, sâye sarıl, hikmete ram ol.

Yol varsa budur, bilmiyorum başka çıkar yol.”

Sây: çalışma,

hikmet: bilgelik,

ram: uymak, tabi olmak.

BİLGİ KUTUSU

İslam dininde tevekkül anlayışı nasıldır? Bir örnekle açıklayınız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

26


NELER ÖĞRENDİK?

Kader ve kaza kavramlarını öğrendik.

Allah’ın başlangıçtan sonsuza kadar olmuş ve olacak olan tüm olayların yerini, zamanını bilip takdir etmesine kader denir. Allah’ın önceden takdir edip belirlediği olayların zamanı geldiğinde Allah’ın takdirine uygun şekilde gerçekleşmesine kaza denir.

İnsanın akıl ve irade sahibi, özgür ve sorumlu olmasının kaderle ilgili yönünü açıkladık.

İnsan akıl ve irade sahibi bir varlıktır. İnsanı diğer varlıklardan ayıran en önemli özeliği akıl sahibi olmasıdır. İnsan aklıyla iyiyi-kötüyü, doğruyu yanlışı ayırt edebi-lir. Özgür iradesiyle seçim yapabilen insan, yaptığı seçimin sonucundan sorumlu-dur. İnsanın dilediğini seçmesi, tercih etmesi, istediğine karar verip yönelmesi onun özgür olduğunu göstermektedir. Herhangi bir baskı ve zorlama altında olmadan tamamen kendi istek ve düşüncesiyle hareket eden özgür bir insan, sonuçtaki so-rumluluğu da üstlenmelidir. İnsanın kaderi, iyilik ve kötülük işleyecek bir yetenekte yaratılmış olması, kendisine düşünme yeteneği (akıl), tercih etme bilinci (irade) ve bu tercihinin eyleme dökebilecek bir fiziksel yeterliliğin verilmiş olmasıdır. İnsan, özgür iradesiyle gerçekleşmeyen davranışlarından sorumlu değildir. İnsanın erkek veya kadın oluşu, boyu, ırkı ve ailesi gibi seçimlerde, nefes alışı, kalp atışı vb. fiiller-de onun iradesinin herhangi bir etkisi bulunmamaktadır. Bu yüzden kişi bunlardan sorumlu değildir. Çünkü bu durumlar doğrudan doğruya Yüce Yaratıcı’nın dilemesi ile ilgilidir. Buna karşılık, namaz kılmak veya kılmamak, oruç tutmak veya tutmamak, iyi veya kötü bir işi yapıp yapmamak aklın ve kişinin özgür iradesinin bir sonucu olduğu için sorumludur. Allah insanı gücünü aşan konularda sorumlu tutmamıştır.

Allah’ın ve kulun iradesi arasındaki ilişkiyi fark ettik.

Yüce Allah’ın dilediği her şeyi yapabilme gücüne külli irade denir. Allah, sonsuz güç ve irade sahibidir. Onun her şeye gücü yeter. İnsanın iradesi ise sınırlıdır. Yüce Allah’ın insana vermiş olduğu sınırlı şekildeki iradeye cüzi irade denir. İnsan, kâinatta istediği, dilediği her şeyi yapamaz. Örneğin insan, cinsiyetini, ırkını, ailesini kendisi belirleyemez. Bunlar Allah tarafından ezelde takdir edilmiştir. Bundan dolayı insan, kendisinin tercihi dışında gerçekleşen olaylardan sorumlu tutulmamıştır. İnsan, cüzi iradesini kullanarak iyiyi - kötüyü, faydalı - zararlı şeyi seçebilir. Bu seçtiğinden de sorumludur.

Kader ve kaza ile ilgili toplumda yaygın olan yanlış algı ve tutumları öğrendik. Ecel, ömür, rızık, tevekkül, başarı, başarısızlık, afet, sağlık, hastalık, hayır ve şer kavramlarının kaderle ilişkisini açıkladık.

İnsanların, başlarına gelen olumsuzlukları, “Ne yapayım kaderim böyleymiş.” gibi yanlış kader anlayışına bağlamaları doğru değildir. İnsan, akıllı ve irade sahibi bir varlık olduğu için davranışlarında özgürdür. Hayrı da şerri de kendisi seçer. Bun-


27

dan dolayı da yaptıklarından sorumludur. Gerekli önlem ve tedbirlerin alınmaması sonucu oluşan can ve mal kayıplarını “Allah’ın takdiri böyle imiş, kaderimizde bu afet varmış.” diyerek karşılamak, yanlış bir tutumdur. İnsanlar, afetlerden korunmak için gerekli tedbirleri almalıdır. Dinimiz, insanlardan sağlıklarını korumalarını ister. İnsan, her konuda olduğu gibi sağlık konusunda da akıl ve iradesiyle gerekli tedbirleri al-malı, sağlığını korumaya özen göstermelidir.

Tevekkül kaderle ilişkilendirilen önemli kavramlardan biridir. Bir amaca ulaş-mak için gereken bütün tedbirleri aldıktan sonra işin sonucunu Allah’a bırakıp on-dan yardım dilemeye tevekkül denir. Tevekkül, çalışmaya ve ilerlemeye engel bir du-rum değildir. Tevekkül eden kimse, gayretinin sonucunu Allah’tan bekler. Ancak bazı insanlar, yaptıkları işte üzerlerine düşen yükümlülükleri yerine getirmeden tevekkül etmekte ve “Ben Allah’a güvendim, kaderimde ne varsa o olur.” şeklinde düşünmek-tedirler. Ancak bu düşünce İslam’ın tevekkül anlayışına uygun değildir. Allah, ancak elinden gelen gayreti gösterene ve çalışana yardım eder. Bu yüzden insanlar önce-likle üzerlerine düşen görevleri yerine getirmeli, gerekli tüm tedbirleri almalı daha sonda da Allah’tan yardım dilemeli ve ona güvenmelidirler.

Kaza ve kader inancının bireyin tedbir almasına engel olmadığının farkına vardık.

Kaza ve kader inancı insanın tedbir almasına engel değildir. Tedbir, insanın ba-şına gelebilecek tehlikelere karşı önlemini almasıdır. Bireyler, hiçbir zaman tedbiri elden bırakmamalı, şartlara uygun hareket etmelidir. Temizliğe dikkat etmeyen bir kişinin mikropların bulaşması sonucu hasta oluşundaki hata, kişinin bizzat kendisi-ne aittir. Aracının bakımını yaptırmadan, trafik kurallarına uymadan yola çıkan bir sürücünün de, kaza yapmasının sorumluluğunu kadere yüklemesi doğru değildir. İnsan, Allah’ın kendisine verdiği aklı kullanarak hareket etmeli, gerekli tedbirleri al-malı ve tehlikelerden uzak durmaya çalışmalıdır.

28


dEĞERLENdİRME SORULARI

1. Allah’ın önceden takdir ettiği olayların zamanı geldiğinde ortaya çıkmasına ne denir?

A. Kader B. Kazac. İrade D. Tevekkül

2. “Kararını verdiğin zaman artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah kendisine da-yanıp güvenenleri sever.” (Âl-i İmran suresi, 159. ayet.)

Bu ayette aşağıdakilerden hangisine işaret edilmektedir?

A. Tevekkül B. Tedbirc. Tefekkür D. Takdir

3. Aşağıdakilerden hangisi kaderle doğrudan ilişkili kavramlardan birisi değildir?

A. Ecel - ömürB. Rızkc. BaşarısızlıkD. İbadet

4. İnsan, aşağıdakilerden hangisinden sorumlu tutulmuştur?

A. cinsiyetindenB. Rengindenc. IrkındanD. Davranışlarından

5. Yüce Allah’ın dilediği her şeyi yapabilme gücüne ne denir?

A. Hayır ve şer B. Tevekkülc. cüzi iradeD. Külli irade

6. Allah’ın insanlara verdiği kaderle ilgili en önemli özellik aşağıdakilerden hangi-sidir?

A. KonuşmaB. Görmec. AkılD. İşitme


29

7. canlıların doğumundan ölümüne kadar geçen süreye ne denir?

A. ÖmürB. Ecel c. RızıkD. Sağlık

8. Yüce Allah’ın, dünyadaki tüm canlıların yiyip - içmesi, yararlanması ve faydalan-ması amacıyla verdiği nimetlere ne denir?

A. Sağlık B. Rızıkc. TevekkülD. Ömür

9. Aşağıdakilerden hangisi doğru tevekkül anlayışına uygun değildir?

A. Hasta olduğunda tedavi olmakB. Sınavlardan önce derse çalışmakc. Başarısızlığını,“Kaderim böyleymiş.” diyerek açıklamakD. Trafik kurallarına uygun bir şekilde yola çıkmak

30


ÜNİTEdE ÖĞRENdİKLERİMİZİ NOT EdELİM

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.

2. ÜNİTE

İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER

VE İBADETLERİN FAYDALARI

ÖĞRENME ALANI: İBADET

İbadetlerde kolaylık hangi anlama gelir?

32




1. İslam’da ibadetlerle ilgili bazı temel ilkeleri açıklayacaksınız.

2. İslam’da ibadetlerdeki kolaylıklarla ilgili bilgiler öğreneceksiniz.

3. Başkalarının ibadet etme hakkına saygılı olmak gerektiğinin farkına vara-caksınız.

4. İbadetlerin bireysel ve toplumsal faydalarını açıklayabileceksiniz.

5. İbadetlerin bireye iç huzuru sağladığını ve kendine güveni geliştirdiğini fark edeceksiniz.

6. İbadetin insanın kendi hayatındaki faydalarını açıklayabileceksiniz.

7. İbadetlerin ahlakın güzelleşmesine katkı sağladığını fark edeceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

İBADETLER Gösterişten uzak olmakKolaylık

İsteklilikSamimiyet

Toplumsal faydalar

Bireysel faydalar


33

GİRİŞ

Bu ünitede, ibadetleri yerine getirirken isteklilik, samimiyet ve gösterişten uzak olmak gibi bazı temel ilkelerin olması gerektiği açıklanacak, ibadetlerdeki ko-laylıklar hakkında bilgiler verilecektir. İbadetlerin bireysel ve toplumsal faydaları an-latılacaktır.

1. İBAdETLER İLE İLGİLİ TEMEL İLKELER Yüce Allah, Kur’an-ı Kerim’de, insanları kendisine ibadet etmeleri için yarattı-

ğını belirtmiştir. İnsan yaratıcısını tanımalı, onun verdiği nimetlerin şükrünü yerine getirmek için ibadet etmelidir. Yapılan ibadetlerin, amacına ulaşması için kişinin is-tekli, samimi ve gösterişten uzak olması gibi temel ilkeler vardır.

1.1. İsteklilik ve Samimiyet

Allah’ın rızasını kazanmak, ibadetlerimizde ve günlük hayatımızda samimi ol-makla mümkündür. !

İbadetlerin Allah katında makbul olması için isteklilik ve samimiyet önemlidir. İbadetler ancak istekli yapıldığında amacına ulaşır. İstemeyerek yapılan bir ibadet dinimizde makbul sayılmamıştır. Çeşitli baskılarla veya isteksizce kılınan bir namaz, tutulan bir oruç Yüce Allah’ın kullarından istediği ibadetin anlam ve özelliğini taşı-maz. İbadet, Allah’ın buyruklarını yerine getirmek, ona şükran ifade eden davranış-larda bulunmak olduğuna göre isteyerek ve samimi duygularla yapılması halinde amacına ulaşır.

Bir insanı inanması için zorlamak yasak olduğu gibi, ibadet etmesi için de zor-lamak doğru değildir. İbadetler zorlama olmaksızın, iyi bir niyet, rıza ve gönüllülük esasına göre yapılmalıdır. İnsanlara doğru yolu gösteren Allah, kullarından ibadet etmelerini ister ama kullarının birbirine bu yönde baskı yapmalarına rıza göstermez.

İbadetler ile İlgiliTemel İlkeler

GösteriştenUzak Olmak

Kolaylık veGüç Yetirebilirlik

İsteklilik veSamimiyet

34


İnsanlar, çevresindekilere ancak öğüt verir, ibadet etmeleri yönünde tavsiye ve tel-kinde bulunur, yaptığı ibadetlerle başkalarına güzel örnek olur.

İbadetleri yerine getirirken istekli olmanın yanı sıra samimiyet de önemlidir. Çünkü ibadet içtenlikle, maddi çıkar gözetmeden, yalnız Allah’ın rızasını kazanmak için yapıldığında gerçek amacına ulaşır. Bu duyguya ihlâs denir.

Samimiyet; içtenlik, candan ve gönülden demektir. İbadetlerde samimiyet ise; gösterişten uzak olarak sadece Allah rızası için içtenlikle ibadet etmek demektir. İba-detteki niyetimizin ne olduğunu, samimi olup olmadığımızı Allah bilmektedir. Ona hiçbir şey gizli kalmaz. Allah ibadetlerimizi niyetlerimizdeki samimiyetimize göre değerlendirir.

Samimiyet ibadetin hem ruhu hem de özüdür. Allah, kendisine samimi olarak ibadet etmemizi emretmektedir. Kur’an’da ibadetlerin içtenlikle yapılması gerektiği; “De ki: ‘şüphesiz bana, dini Allah’a has kılarak ona ibadet etmem emredildi.” (Zümer suresi, 11. ayet.) ayetiyle belirtilmektedir. peygamberimiz de ibadetteki samimiyetin önemini şöyle ifade etmiştir: “Sizden biriniz Allah’a kulluktaki samimiyetini güzel-leştirirse yaptığı her iyilik onun için on katından yedi yüz katına kadar çoğaltılarak yazılır…” (Buhari, İman, 16.)

Samimiyet, ibadetler ile yaratı-cımıza yakınlaşmamızı sağlar. İçimiz-deki fenalığın ve kötülüğün gideril-mesine yardımcı olur. Müslümanların, Allah’ın rızasını kazanmak için, samimi olarak yaptığı her güzel iş ve davranış bir ibadet gibidir ve kendisine sevap kazandırır. Bu bakımdan insanlar, iş hayatında, mesleki çalışmalarında, ailevi ve sosyal ilişkilerinde daima ni-yetini samimi tutmalı, Allah’ın rızasını gözeterek hareket etmelidir.

? İbadetlerde samimiyet ne demektir?

? İbadetlerdeki samimiyet insana ne kazandırır?

Resim. 02.01: İbadetlerde samimiyet ve isteklilik önemlidir.


35

1.2. Gösterişten Uzak Olmak Bir iyiliği veya bir ibadeti Allah’ın rızasını kazanmak için değil, insanların beğe-

nisini kazanmak için yapmaya gösteriş denir. Bu duruma dinî literatürde riya denir. İbadetlerin geçerli olması için gösterişten uzak olması gereklidir. Gösteriş ve çıkar için yapılan ibadetler, Allah katında makbul değildir.

Yüce Allah, Müslümanlara yaptıkları ibadetlerde gösterişten uzak olmalarını emretmiş ve şöyle buyurmuştur: “Ey iman edenler! Sadakalarınızı, insanlara gösteriş için malını harcayan, Allah’a ve ahiret gününe inanmayan kimse gibi başa kakmak ve eziyet etmek suretiyle boşa çıkarmayın…” (Bakara suresi, 264. ayet.) Bu ayette Allah rızası gözetilmeyen bir ibadetin geçersiz olduğu vurgulanmıştır.

EBilgili desinler diye ilimle uğraşmak, dindar görünmek için ibadet etmek, cömert de-

sinler diye zekât ve sadaka vermek gibi davranışlar dinimizde hoş görülmez.

BİLGİ KUTUSU

Gerçek Müslüman, ibadetini gösterişten uzak olarak ve sadece Allah’ın rızası-nı gözeterek yapar. Örneğin, yoksullara, ihtiyaç sahiplerine yardım ettiğinde onları incitmeden ve mümkün olduğunca kendisinin verdiğini belli etmeden verir. Namaz kıldığında başkalarının görmesi için değil sadece Allah’a kulluk görevini yerine ge-tirmek için ibadetini yapar.

Bizler, ibadetlerimizde ve günlük yaşantımızda Allah’a karşı samimi davran-malı, gösterişten uzak durmalı, ibadetlerimizi Allah’ın rızasını kazanma arzusuyla yapmalıyız.

Resim. 02.02: İbadetlerde gösterişten uzak olmak önemlidir.

36


1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik İbadetlerle ilgili temel ilkelerden biri de ibadetlerin “kolaylık ve güç yetirebi-

lirlik” esasına dayalı olmasıdır. Yüce Allah’ın kullarına emrettiği ibadetler insanların kaldıramayacağı ve güç yetiremeyeceği şekilde değildir. Dinin emir ve yasakları, in-sanların yaratılışına uygun ve yapılabilirliği mümkün olan buyruklardır.

İslam dininin evrensel niteliklerinden birisi de kolaylık dini olmasıdır. İslam, insanı zora ve sıkıntıya sokmak için gelmemiştir. Bu konuda Yüce Allah şöyle bu-yurmuştur: “…Allah size kolaylık diler, zorluk dilemez...” (Bakara suresi, 185. ayet.) Bir başka ayette de; “…Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez...” (Maide suresi, 6. ayet.) buyurarak dinin özünde bir zorluğun olmadığını bildirmiştir.

Müslümanların yapmaları gereken ibadetler, Kur’an-ı Kerim’de ve peygambe-rimizin sünnetlerinde açıklanmıştır. Ancak Yüce Allah, emretmiş olduğu ibadetlerde insanlara çeşitli kolaylıklar getirmiştir. Bu kolaylıkların hangi şartlarda ve ne gibi du-rumlarda uygulanabileceği fıkıh kitaplarında açıklanmıştır. Hastalık veya yaşlılıktan dolayı ayakta namaz kılamayanların oturarak namaz kılabilmesi, hasta veya yolcu olanların Ramazan oruçlarını erteleyebilmeleri, yolcuların yolculukları boyunca dört rekâtlık farz namazlarını iki rekât olarak kılabilmeleri, suyun bulunmadığı ortamlar-da teyemmümle abdest alınabilmesi, soğuk havalarda mest kullanılabilmesi dinimi-zin ibadetlerde sağlamış olduğu kolaylıklardan bazılarıdır.

Resim. 02.03: Mest kullanmak, ibadetlerdeki kolaylıklardan biridir.

? İbadetlerde kolaylık örnekleri nelerdir?


37

İbadetlerdeki kolaylıklar, özel durumlar için geçerli olan uygulamalardır. İba-detler yerine getirilirken karşılaşılan güçlükler ibadet yapmayı zorlaştırıyorsa dinin belirlediği şekillerde kolaylık ölçüleri kullanılır. Önemli olan bu kolaylık ilkelerini menfaatimize göre değil, gücümüzün yettiği şartlar çerçevesinde uygulamaktır. Dinde esas olan zorlaştırmak değil kolaylaştırmak ve sevdirmektir. peygamberimiz; “Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız; müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz.” (Buhari, İman, 29.) buyurmuş ve ibadetlerde kolaylık ve güç yetirebilirlik ilkesine işaret etmiştir.

İbadetlerle ilgili temel ilkeler nelerdir? Aşağıya yazınız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

2. İSLAM’dA İBAdETLERİN FAYdALARI Sözlükte, itaat etmek, boyun eğmek anlamlarına gelen ibadet, dinî terim ola-

rak; Allah’a kulluk etmek, saygı göstermek, onun emirlerini yerine getirmek demek-tir. İnsanların, Allah’a kulluk bilinci ile iman ve inancının bir gereği olarak yaptığı bütün iyi ve güzel davranışlar ibadet olarak nitelendirilir.

Namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek, hacca gitmek, Kur’an okumak baş-lıca ibadetlerdendir. Bunun yanı sıra Allah rızası için yapılan bütün salih ameller de ibadettir. Örneğin, ilim öğrenmek ve öğretmek, dua etmek, dinin emir ve yasakları-na uymak, helal kazanç için çalışmak, iyiliği tavsiye edip kötülüklerden sakındırmak gibi her türlü güzel davranış ibadettir.

Yüce Allah kullarına ibadet etmelerini emretmiştir. Ancak onun ibadete ihtiya-cı yoktur. Allah, hiçbir şeye ve hiçbir kimseye muhtaç değildir. Bizi bizden daha iyi bi-len Yüce Allah, ibadetleri kendisi için değil, bizim faydamıza olduğu için emretmiştir.

İbadetler, Allah emrettiği için yapılır. Yani Müslümanlar ibadetlerini sadece, Allah’ın rızasını kazanmak ve onun emrini yerine getirmek için yaparlar. Buna, iba-detlerde samimiyet (ihlâs) denir. Kur’an’da yer alan; “(Rabb’imiz!) Ancak sana kul-luk ederiz ve yalnız senden medet umarız.” (Fatiha suresi, 5. ayet.) ayeti insanların ibadetlerini sadece Allah için yapmaları gerektiğini belirtmektedir. Bununla birlikte Yüce Allah’ın emretmiş olduğu ibadetlerde hem bireysel hem de toplumsal birçok fayda vardır. İbadetler insanın yaratıcısı ile ilişkisini güçlendirir. İnsanda güven duy-gusunu ve sorumluluk bilincini geliştirir. Bunların yanında ibadetler; güzel ahlakın

38


gelişmesini sağlar, kötülüklerden alıkoyar, sosyal yardımlaşmayı teşvik eder, sabrı ve diğerkâmlığı öğretir.

Eİnsan, ibadetlerde niyetini samimi tutmalı ve öncelikle Allah emrettiği için ibadet

etmelidir. Spor yapmak için namaz kılmak, zayıflamak için oruç tutmak, toplumda itibar kazanmak için zekât vermek ibadetlerin emrediliş amacına uygun değildir. İnsan, samimi olarak ibadet etmekle birlikte Yüce Allah, ibadetler sonucunda insana bireysel ve toplum-sal çeşitli yararlar sağlayabilir. Bunlar, Allah’ın kullarına rahmeti ve ikramıdır.

UNUTMAYALIM

2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları

“Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua etti-ği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim daveti-me uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulalar.” (Bakara suresi, 186. ayet.)!

Allah’ın yapılmasını emrettiği ibadetlerde bireysel anlamda birçok fayda ve hikmet vardır. İbadetler, insanın yaratıcısı ile ilişkisini güçlendirir. Sadece Allah’ın rızasını kazanmak için, gösterişten uzak olarak yapılan ibadetler, kulun Allah’a yak-laşmasını sağlar. Allah’a gönülden yönelme olan ibadet, onun eşsiz büyüklüğü kar-şısında insanın güçsüzlüğünü anlama halidir. İbadetlerin özünde, insanın yaratanını hatırlaması, kulluk bilincini gönlüne yerleştirmesi; verilen sonsuz nimetlere karşı te-şekkür etme duygusu vardır.

İbadet, kul ile Yaratıcı arasında manevi yakınlaşma sağlar. Belirli vakitlerde Allah’a yönelmek, insanın yaratan ile ilişkisini güçlendirir. Örneğin, namaz kılan in-san, günde beş defa Allah’ın huzuruna durmakla ona manevi olarak yaklaşmış olur. Oruç tuttuğunda her an Allah’ın emrinin bilincinde olur ve sırf Allah emrettiği için bir şey yiyip içmez. Böylece oruçlu olduğu tüm zaman dilimlerinde Allah’la iletişimi daha kuvvetli olur.

İnsan, belirli vakitlerde yapmış olduğu ibadetlerle yaratıcısına karşı sevgisini ve şükrünü ifade eder. İbadetler, bireylerin olgunlaşmasına, günlük hayatta düzenli ve planlı bir yaşam sürmesine imkân tanır. İbadet eden kişi, görevini yapmanın bilin-ciyle hareket eder. İbadet, kalplere Allah sevgisini ve saygısını yerleştirir.

? İbadetler insanın yaratıcısı ile ilişkisini nasıl güçlendirir?


39

İbadetler, insanın iç huzurunu güçlendirir. İbadetler, bireylerin ruhlarını, iç dünyalarını çeşitli sıkıntı ve streslerin olumsuz etkilerinden korur. İbadet eden kim-se, görevini yerine getirmenin bilinci ile mutlu ve huzurlu olur. İç huzurunu sağlayan kişi, gelecekle ilgili yersiz korku ve endişelerden uzak olur. Bu yönleriyle ibadetlerin, hem insanın ruh ve beden sağlığını koruması hem de kişiliğini geliştirmesi bakı-mından önemli faydaları vardır. Yüce Allah, ibadetlerin insana huzur verdiğini belirt-mektedir. Kur’an’daki; “…Bilesiniz ki kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.” (Ra’d suresi, 28. ayet.) ayeti, bu gerçeği ifade etmektedir.

İbadetler insanda güven duy-gusunu geliştirir. Gücünün sınırlı ol-duğunun farkına varan insan, daha güçlü bir varlığa sığınma ihtiyacı his-seder. Bireylerin yalnızlık ve kimse-sizlik gibi duygulardan kurtulmasına imkân tanıyan ibadetler, insandaki güven duygusunu geliştirir. Gücü, kudreti ve ilmi sonsuz bir Yaratıcının huzurunda olmak, kişiye rahatlık, güven ve huzur verir. Örneğin, insan yapmış olduğu dualar ile sonsuz güç ve kudret sahibi Yüce Yaratıcıya sığın-mış olur. Böylece kişi manevi olarak güvende olduğunu bilir, huzurlu ve mutlu olur.

İnsan, bilerek veya bilmeye-rek günah işleyebilir. İşlediği suçtan dolayı pişmanlık duyan, hatasından dönmek isteyen birey tövbe ve dua ile Allah’tan bağışlanma diler. Töv-be; kişinin işlediği günah nedeniyle Allah’tan özür dilemesi ve bir daha suç işlememeye söz vermesidir. Tövbe etmek, kişiye huzur ve güven verir. Bu güven duygusu insana pozitif enerji kazandırarak hayata daha olumlu bakmasını sağlar.

? İbadetler insanın iç huzurunu nasıl güçlendirir?

? İbadetler insanda güven duygusunu nasıl geliştirir?

Resim. 02.04: İbadetler, insanın iç huzurunu güçlendirir.

40


İbadetler insanda sorumluluk bilincini geliştirir. Yaratıcısına karşı görev ve so-rumluluklarını bilen insan, tüm davranışlarında bilinçli bir şekilde hareket etmeye çalışır. Hem kendisine hem insanlara hem de Allah’a karşı sorumluluklarını yerine getirmek için gayret gösterir.

Allah tarafından en güzel şekilde yaratılan insanoğlu, dünyada başıboş bıra-kılmamıştır. Kişi, doğayı ve çevreyi insanlar ve diğer canlılarla paylaşır. Bundan dola-yı, insan sadece kendisini değil, diğer insanları ve canlıları da düşünmelidir. İbadet etmekle sorumluluk kazanan insan, bütün varlıkları Allah’ın yarattığını bilir ve tüm canlılara karşı merhametli olur. Böylece ibadetler, bireylerin bütün varlıklara karşı sorumluluk bilinci kazanmasına katkı sağlar.

Bütün ibadetler, Yüce Yaratıcının sonsuz nimetlerine karşı bir şükür ifadesidir. İbadetler kişinin vicdan muhasebesi yapmasına imkân tanır. Böylece ibadetler, insa-nın kötü davranışlardan uzaklaşmasına ve güzel ahlak sahibi olmasına katkı sağlar.

İbadetlerin bireysel faydalarının başlıcaları nelerdir? Aşağıya yazınız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

2.2. İbadetlerin Toplumsal FaydalarıYüce Allah’ın emrettiği ibadetlerin bireysel faydalarının yanında toplumsal

faydaları da vardır. İbadetler, insanın iç dünyasına huzur verirken insanlar arası ilişki-leri de düzene koyar. Müslümanlar arasında birlik ve beraberliği sağlayan en önemli etkenlerin başında ibadetler gelir. İbadetlerin insanları kaynaştırma, birlik ve bera-berliği geliştirme gibi toplumsal faydaları vardır.

Güzel ahlaklı olmak ve iyi davranışlarda bulunmak, bir toplum için son derece önemdir. İbadetler; güzel ahlakın gelişmesine katkıda bulunur. Ahlaklı olma, İslam dininin çok önem verdiği ve tavsiye ettiği bir davranıştır. Kur’an’ın pek çok ayeti, insana güzel ahlaklı olmayı öğütlemektedir. Örneğin, doğru sözlü olmak, yalan söy-lememek, içki, kumar gibi kötü alışkanlıklardan uzak durmak bu öğütlerden bazı-larıdır. Yaşantısıyla tüm insanlığa güzel ahlak örneği olan peygamberimiz için Yüce Allah Kur’an’da; “Ey resulüm, elbette ki sen en güzel ahlak üzeresin!” (Kalem suresi,

? İbadetler insanda sorumluluk bilincini nasıl geliştirir?


41

4. ayet.) buyurmuş ve onun ahlakını övmüştür. Bir gün, Hz. Aişe’ye peygamberimizin ahlakının nasıl olduğu sorulunca; “Onun ahlakı Kur’an ahlakıydı.” şeklinde cevap ver-miştir. (Müslim, Müsafirin, 139.)

İbadetlerin düzenli bir şekilde yapılması, kişinin güzel ahlak sahibi olmasına ve çevresine karşı sorumlu bir birey olmasına katkı sağlar. Güzel ahlak, doğru ilkelerin insanda davranış haline gelmesi, alışkanlığa dönüşmesi durumudur. İslam, inanan-ların güzel ahlak sahibi olmalarını ister. Nitekim peygamberimiz bir hadisinde; “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” ( Muvatta, Hüsnül Hulk, 8.) şeklinde bu-yurarak bu duruma işaret etmiştir. Ahlaklı olma ve ahlaki yaşayış, İslam dininin çok önem verdiği bir davranıştır. peygamberimiz bir başka sözünde; “İnananların iman yönünden en mükemmeli ahlak yönünden en güzel olanıdır.” (Tirmizi, İman, 2612.) buyurarak ahlaklı olmanın imanın bir gereği olduğuna vurgu yapmıştır.

İbadetler kötülüklerden alıkoyar. İbadet etmek, kişinin davranışlarında bilinçli olmasını sağlar. İnsanlar, ibadetle Allah’ın hoşnutluğunu kazanmayı ve güzel ahlak sahibi olmayı hedeflerler. Toplumları tehdit eden kötü alışkanlıkların ortadan kaldı-rılması veya en aza indirilmesinde ibadetlerin olumlu etkileri olduğu görülmekte-dir. Örneğin, ramazan ayında alkol tüketimi ve suç işleme oranları diğer aylara göre daha azdır. İbadet eden kimse, kendi kendini denetler. Kötü alışkanlıklardan uzak durmaya gayret gösterir ve dinin emrettiği güzel davranışları yapar. Bu durum bire-yin güzel ahlaklı olmasına katkı sağlar.

İbadetlerini düzenli bir şekilde yapan insan, daima iyiliklere yönelir, kötü söz ve davranışlardan da kaçınmaya büyük gayret gösterir. Kur’an’da ibadetlerin insanları kötülüklerden uzaklaştıracağı belirtilmiş ve “…Namazı dosdoğru kıl. Çünkü namaz, insanı hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar...” (Ankebut suresi, 45. ayet.) buyrularak bu gerçeğe işaret edilmiştir.

Sabır, toplumsal hayatta insanların ilişkilerini olumlu yönde etkileyen ahlaki bir erdemdir. İbadetler insana sabrı öğretir. İslam dininde emredilen ibadetlerin fay-dalarından birisi de insana sabrı ve iradesine hâkim olmayı öğretmesidir. Örneğin; temel ibadetlerden biri olan oruç, insana sabırlı olmayı ve iradesine hâkim olmayı öğretir. Oruç tutan insan, iftar vaktine kadar açlığa ve susuzluğa dayanır, nefsi ar-zulasa bile hiçbir şey yiyip içmez. Bu şekilde iradesine hâkim olur. Oruç ibadetinin insana sabrı öğrettiğini belirten peygamberimiz bir hadisinde; “Oruç sabrın yarısıdır.” (Tirmizi, Daavat, 187.) buyurarak bu konuya vurgu yapmıştır.

İbadetlerin toplumsal faydalarından birisi de insanlara diğerkâmlığı öğretme-sidir. Diğerkâmlık; Kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başkalarıyla paylaşabil-mesi, gerektiğinde fedakârlıkta bulunarak başkalarına yardım edebilmesidir. Bu ah-laki özelliğin toplumsal yardımlaşma ve dayanışmanın gelişmesinde büyük katkısı vardır.

42


Diğerkâmlık, Müslümanların önemli özelliklerinden birisidir. İslam tarihinde diğerkâmlığın en güzel örneği peygamberimiz döneminde görülmüştür. Müşrikle-rin işkenceleri sonucu bütün mallarını Mekke’de bırakıp Medine’ye göç eden mu-hacirlere, Medineli Müslümanlar (ensar), evlerini açmış ve her şeylerini Müslüman kardeşleriyle paylaşmışlardır. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle anlatılmıştır: “Muha-cirlerden önce Medine’ye yerleşmiş ve imanı da gönüllerine yerleştirmiş olanlar hic-ret edenleri severler. Onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık duymazlar. Kendileri son derece ihtiyaç içinde bulunmalarına rağmen, onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta ken-dileridir.” (Haşr suresi, 9. ayet.) Medineli Müslümanlar Mekke’den hicret ederek gelen Müslüman kardeşleriyle bütün mal varlıklarını paylaşarak büyük bir diğerkâmlık ör-neği göstermişlerdir.

İbadetlerin toplumsal faydalarından birisi de sosyal yardımlaşmayı ve kay-naşmayı teşvik etmesidir. İbadetler kişinin sosyalleşmesine katkıda bulunur. İslam dini, insanlar arasında sosyal yardımlaşmayı teşvik etmiştir. Toplum içinde yaşayan yoksul insanlar, sıkıntılarını dile getirmekten ve başkalarından yardım istemekten çekinebilirler. Dinimiz maddi gücü yerinde olan kimselere, fakir ve muhtaç insanla-rı bulup ihtiyaçlarını karşılamalarını öğütler. Zekât ve sadaka gibi maddi yardımlar, toplumsal birlik ve beraberlik açısından çok önemli bir fonksiyona sahiptir. Bu yüz-den paylaşma ve yardımlaşma zengin ile fakir arasındaki kini, düşmanlığı yok ettiği gibi sevgi ve saygının oluşmasına da katkı sağlar.

Oruç, kurban gibi ibadetlerin de sosyal yardımlaşma ve dayanışmaya büyük katkıları vardır. Maddi gücü yerinde olan kimseler kestikleri kurbanların etini fakirler, ihtiyaç sahipleri ve komşular arasında paylaştırırlar. Bu yardımlaşma ve paylaşma, toplumda karşılıklı sevgi ve saygının oluşmasına imkân tanır.

Toplu halde yerine getirilen cuma ve bayram namazları ve hac gibi ibadet-lerde birliktelik şuuru oluşur. İnsanlar arasındaki sosyal eşitliği oluşturan ibadetler; üstünlük, kibir, küslük gibi kötü durumların yok olmasına katkı sağlar. İbadet eden kimse, Allah’ın huzurunda bütün insanların eşit olduğunu bilir. Üstünlüğün sadece Allah’a ibadet etmek ve onun rızasını kazanmakla olduğu bilincini taşır. İbadet eden kişi, insanların, ırk, renk, dil ve cinsiyet gibi farklılıklarının Allah’ın yanında önemli olmadığının farkına varır.

Toplu halde yapılan ibadetler, Müslümanlar arasındaki makam, mertebe ve ırk üstünlüğü gibi duyguları ortadan kaldırıp sosyal eşitliği ve kaynaşmayı sağlar. cuma, bayram ve cenaze namazları gibi topluca kılınmaları gereken ibadetlerle insanların, birlikte yaşama ve dayanışma bilinci gelişir. Bireyler arasındaki kardeşlik ruhu ve da-yanışma belirgin bir biçimde görülür. Aynı inanç etrafında birliktelik, toplum olma bilincini canlandırır.

? İbadetler sosyal yardımlaşma, dayanışma ve kaynaşmaya nasıl katkı sağlar?


43

Değişik kıtalardan, birçok farklı ırktan insanın aynı amaç için toplandığı Hac ibadeti bütün Müslümanların tanıştığı, kaynaştığı sosyal bir ibadettir. Ramazan ayında, fakir insanların davet edildiği iftar sofraları da kaynaşmanın en güzel ör-neklerinden biridir. Kurban Bayramı’nda maddi gücü yerinde olan insanların kestiği kurbanları, kesemeyen insanlarla paylaşması sosyal birlikteliği pekiştirir. Kişi, cema-atle namaz kılmakla, farklı birçok insanla, tanışma ve görüşme fırsatı elde eder. Bu durum, arkadaş ve dost edinme gibi sosyal nitelikli birçok olumlu sonuçlar doğurur. Dinî bayramlar nedeniyle birbirleriyle dargın olanlar barışır, akrabalar ziyaret edilir.

Resim 02.05: Hac ibadeti, kaynaşmaya katkı sağlar.

İbadet eden insan, başkasına zarar vermez. İnsanlara karşı tatlı dilli, hoşgörü-lü ve güler yüzlü olur. Fakirlere yardım etmeye, yoksulların ihtiyaçlarını karşılamaya özen gösterir. Kimsesizleri korumak, zor durumda olanlara destek olmak, dinimizin emri olduğu gibi iyi ahlaklı bir birey olmanın da gereğidir. İnsan, kendisinden küçük olanlara merhamet, büyüklerine de saygı göstermelidir. Dostlarını ve yakın akraba-larını ziyaret edip hastalara geçmiş olsun demelidir. Kişi kötülük yapanları bağışla-malı, herkese iyilik yapmalıdır. İşte ibadetler sonucu kazanılan bu olumlu davranış-lar, kişiyi güzel ahlaklı bir birey yapar, toplumda da huzur ve güvenin yerleşmesine katkıda bulunur. En önemlisi de bireyler arasında kaynaşmaya vesile olur. Bütün bunlar, ibadetlerin toplumsal yardımlaşma, dayanışma ve kaynaşmaya büyük katkı sağladığını göstermektedir.

44


İnsanda güven duygusunu geliştirir

İnsanın iç huzurunu güçlendirir

İslam’da İbadetlerinFaydaları

İbadetlerin Bireysel Faydaları

Güzel ahlakın gelişmesini sağlar

İnsanda sorumluluk bilincini geliştirir

İnsanın yaradanı ile İlişkisini güçlendirir

Kötülüklerdenalıkoyar

Sosyal yardımlaşmayı teşvik eder

Sabrı ve diğerkâmlığı öğretir

İbadetlerin Toplumsal Faydaları


45

NELER ÖĞRENDİK?

İslam’da ibadetlerle ilgili bazı temel ilkeleri açıkladık.

İbadetlerin amacına ulaşması için kişinin istekli, samimi ve gösterişten uzak ol-ması gibi bir takım ilkeler vardır. Kolaylık ve güç yetirebilirlik de ibadetlerdeki önem-li ilkelerdendir. İbadetlerin Allah katında makbul olması için isteklilik ve samimiyet önemlidir. İbadetler ancak istekli yapıldığında amacına ulaşır. İbadetlerde samimi-yet, gösterişten uzak olarak sadece Allah rızası için içtenlikle ibadet etmek demektir. Bir iyiliği veya bir ibadeti Allah’ın rızasını kazanmak için değil de insanların beğenisi-ni kazanmak için yapmaya gösteriş denir. İbadetlerin geçerli olması için gösterişten uzak olması gereklidir. Gösteriş ve çıkar için yapılan ibadetler, Allah katında makbul değildir.

İslam’da ibadetlerdeki kolaylıklarla ilgili bilgiler öğrendik.

İslam dininin evrensel niteliklerinden birisi de kolaylık dini olmasıdır. Yüce Allah’ın kullarına emrettiği ibadetler insanların kaldıramayacağı ve güç yetireme-yeceği şekilde değildir. Dinin emir ve yasakları, insanların yaratılışına uygun ve ya-pılabilirliği mümkün olan buyruklardır. Yüce Allah, emretmiş olduğu ibadetlerde bazı özel durumlarda insanlara çeşitli kolaylıklar getirmiştir. Hastalık veya yaşlılıktan dolayı ayakta namaz kılamayanların oturarak namaz kılabilmesi, hasta veya yolcu olanların ramazan oruçlarını erteleyebilmeleri, yolcuların yolculukları boyunca dört rekâtlık farz namazlarını iki rekât olarak kılabilmeleri, suyun bulunmadığı ortamlar-da teyemmümle abdest alınabilmesi, soğuk havalarda mest kullanılabilmesi dinimi-zin ibadetlerde sağlamış olduğu kolaylıklardan bazılarıdır.

İbadetlerin bireysel ve toplumsal faydalarını açıkladık.

İbadetler, sadece Allah’ın rızasını kazanmak ve onun emrini yerine getirmek için yapılır. Bununla birlikte Yüce Allah’ın emretmiş olduğu ibadetlerde hem bireysel hem de toplumsal birçok fayda vardır. İbadetler insanın yaratıcısı ile ilişkisini güçlen-dirir. İnsanda güven duygusunu ve sorumluluk bilincini geliştirir. Bunların yanında ibadetler; güzel ahlakın gelişmesini sağlar, kötülüklerden alıkoyar, sosyal yardımlaş-mayı teşvik eder, sabrı ve diğerkâmlığı öğretir.

İbadetlerin bireye iç huzuru sağladığını ve kendine güveni geliştirdiğini öğrendik.

İbadetler, insanın iç huzurunu güçlendirir. İbadet eden kimse, görevini yerine getirmenin bilinci ile mutlu ve huzurlu olur. İç huzurunu sağlayan kişi, gelecekle ilgili yersiz korku ve endişelerden uzak olur. Bu yönleriyle ibadetlerin, hem insanın ruh ve beden sağlığını koruması hem de kişiliğini geliştirmesi bakımından önemli faydaları vardır. İbadetler insanda güven duygusunu geliştirir. Gücünün sınırlı oldu-ğunun farkına varan insan, daha güçlü bir varlığa sığınma ihtiyacı hisseder. Bireyle-

46


rin yalnızlık ve kimsesizlik gibi duygulardan kurtulmasına imkân tanıyan ibadetler, insandaki güven duygusunu geliştirir.

İbadetlerin ahlakın güzelleşmesine katkı sağladığını fark ettik.

İbadetler; güzel ahlakın gelişmesine katkıda bulunur. İbadetlerin düzenli bir şekilde yapılması, kişinin güzel ahlak sahibi olmasına ve çevresine karşı sorumlu bir birey olmasına katkı sağlar. Güzel ahlak, doğru ilkelerin insanda davranış haline gel-mesi, alışkanlığa dönüşmesi durumudur. İslam, inananların güzel ahlak sahibi ol-malarını ister. İbadet eden kimse, kendi kendini denetler. Kötü alışkanlıklardan uzak durmaya gayret gösterir ve dinin emrettiği güzel davranışları yapar. Bu durum bire-yin güzel ahlaklı olmasına katkı sağlar.


47


1. Aşağıdakilerden hangisi İslam’da ibadetlerle ilgili temel ilkelerden değildir?

A. Samimiyet B. Gizlilik c. Gösterişten uzak olmak D. Kolaylık ve güç yetirebilirlik

2. Aşağıdakilerden hangisi ibadetlerin insana kazandırdıkları arasında sayılamaz?

A. İbadetler yardımlaşma ve dayanışmaya katkıda bulunur.B. İbadetler insanı Allah’a yaklaştırır.c. İbadetler insana sabrı ve diğerkâmlığı öğretir.D. İbadetler kişinin toplumdan uzak kalmasına neden olur.

3. İbadetlerde gösteriş yapmaya ne ad verilir?

A. RiyaB. İftirac. İhlâsD. Mekruh

4. Aşağıdakilerden hangisi ibadetlerin bireysel faydalarından birisi değildir?

A. İnsanın yaratıcısı ile ilişkisini güçlendirir.B. İnsanda güven duygusunu geliştirir.c. İnsanda sorumluluk bilincini geliştirir.D. Sosyal yardımlaşmayı teşvik eder.

5. Aşağıdakilerden hangisi ibadetlerin toplumsal faydalarından birisi değildir?

A. Kötülüklerden alıkoyar.B. Sabrı ve diğerkâmlığı öğretir.c. İnsanın iç huzurunu güçlendirir.D. Kaynaşmaya katkı sağlar.

6. İbadetlerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A. Gösteriş için yapılan ibadetler, Allah katında geçerli değildir.B. Çıkar için yapılan ibadetler, Allah katında makbuldür.c. İbadetler, güzel ahlakın gelişmesine katkıda bulunur.D. İbadetler, insanın iç huzurunu güçlendirir.

48


7. Aşağıdakilerden hangisi insanı kötülüklerden alıkoyan ibadetlerin başında gelir?

A. NamazB. Zekât c. KurbanD. Sadaka

8. Aşağıdakilerden hangisi oruç ibadetinin insana kazandırdıkları arasında yer al-maz?

A. Yardımlaşma ve kaynaşmanın gelişmesiB. Sabır gücünün artmasıc. Kusur aramanın yaygınlaşmasıD. İradenin güçlenmesi

9. I. Namaz II. Hac III. Oruç Iv. Zekât

Yukarıdaki ibadetlerden hangisi veya hangileri insanın Yaratıcısı ile ilişkisinin güçlenmesine katkı sağlar?

A. Yalnız IB. I, II, IIIc. III, IvD. I, II, III, Iv


49


…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.

3. ÜNİTE

HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ

ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.v.)

Kur’an-ı Kerim niçin Hz. Muhammed (s.a.v.)’in örnek alınmasını istemekte-dir?

Hz. Peygamberi örnek almak nasıl olmalıdır?

52




1. Kur’an’da örnek insanın nasıl tarif edildiğini öğreneceksiniz.

2. İslam’ı anlamada Hz. Muhammed’in örnek teşkil ettiğini kavrayacaksınız.

3. Hz. peygamberin olaylar karşısındaki davranışlarından hareketle onu daha yakından tanıyacaksınız.

4. Hz. peygamberin kendisine verilen görevi yerine getirmede sorumluluk sa-hibi olduğunu öğreneceksiniz.

5. Kültürümüzdeki Hz. Muhammed sevgisini, Hoca Ahmet Yesevî, Yunus Emre, Mevlana, Hacı Bektaş veli, Nesimi, Hatayi gibi şahsiyetlerin sözlerinden ör-nekler vererek açıklayabileceksiniz.

6. Ehl-i beyt kavramını öğrenecek, kültürümüzde ehl-i beyt sevgisinin çeşitli tezahürleri olduğunu fark edeceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

HZ. MUHAMMED

ÖRNEKTİRHoşgörüsüyle Sabrıyla

Dürüstlüğüyle Adaletiyle

Merhametiyle Kararlılığıyla


53

GİRİŞBu ünitede Kur’an’da örnek insanın nasıl tarif edildiği anlatılacak, Hz. Muham-

med (s.a.v.)’in güvenilir, merhametli, adaletli, sabırlı ve kararlı oluşuyla bizlere örnek olduğu açıklanacaktır. Hz. Muhammed (s.a.v.)’in bu özelliklerini bizim nasıl örnek al-mamız gerektiği hakkında bilgiler verilecektir. Kültürümüzdeki peygamber ve ehl-i beyt sevgisi anlatılacaktır.

EPeygamberimiz Hz. Muhammed’in ismi söylendikten sonra, ona saygı ve sevgimizi

ifade eden “Sallalâhu aleyhi ve sellem” cümlesi söylenir. Bu cümle; Allah’ın rahmeti ve bere-keti onun (Peygamber Efendimizin) üzerine olsun, anlamına gelir ve kısaca (s.a.v.) şeklinde yazılır.

BİLGİ KUTUSU

1. KUR’AN’dA ÖRNEK İNSAN VE ÖZELLİKLERİ

Örnek insan; yaşantısıyla, söz ve davranışlarıyla başka insanların kendisini ör-nek aldığı kimsedir. İslam dini, insanların güzel bir hayat yaşamalarını ve her halle-riyle örnek olmalarını ister.

Yüce Allah Kur’an’da, örnek insanların özelliklerini belirtmiştir. İslam dininin övdüğü örnek insan, daima doğruyu söyler, hoşgörülü ve bağışlayıcı olur, iyiliği em-redip kötülükten sakındırır, başkalarına yardımcı olur, israftan kaçınır, ana babasına iyi davranır, yalan söylemez, dedikodu yapmaz, kimseyi aldatmaz, emanete ihanet etmez, dürüstlükten ve adaletten ayrılmaz.

Örnek insan, Yüce yaratıcı tarafından kendisine verilen sonsuz nimetlere karşı şükreder, günah işlediğinde tövbe eder, yanlışlarında ısrar etmez, insanlara hakkı ve sabrı tavsiye eder, insan haklarına saygılı olur, herkesle iyi geçinmeye çalışır, bü-tün varlıklara karşı merhametli olur, her işini Allah’ın rızası doğrultusunda yapmaya çalışır. Kötülüklerden uzak duran mümin, herkese iyiliği ve doğruluğu tavsiye eder. Ölçü ve tartıda hile yapmaz, verdiği sözde durur, akrabalarını ziyaret eder, boş ve yararsız işlerden uzak durur. Bu ahlaki ilkeleri taşıyan insanları Kur’an, örnek insan olarak nitelemektedir.

? Örnek insanın özellikleri nelerdir?

Kendinize örnek aldığınız kişilerde ne gibi özellikler ararsınız?!

54


Resim 03.01: Akrabalık bağlarının kuvvetli olması, İslam dininin tavsiye ettiği güzel davranışlardandır.

EÖrnek insanın özelliklerinin anlatıldığı Kur’an’dan bazı ayetler:

“Gerçekten müminler kurtuluşa ermiştir; onlar ki, namazlarında huşu içindedirler; onlar ki, boş ve yararsız şeylerden yüz çevirirler; onlar ki, zekâtı verirler ve onlar ki, iffetlerini korurlar.” (Müminûn suresi, 1–5. ayetler.)

“Emanetlerine ve ahitlerine riayet edenler; şahitliklerini (dosdoğru) yapanlar; na-mazlarını koruyanlar. İşte bunlar, cennetlerde ağırlanırlar.” (Mearic suresi, 32–35. ayetler.)

“Rahman’ın (has) kulları onlardır ki, yeryüzünde tevazu ile yürürler ve kendini bilmez kimseler onlara laf attığında (incitmeksizin) ‘Selam!’ derler (geçerler). Gecelerini Rab’lerine secde ederek ve kıyam durarak geçirirler.” (Furkan suresi, 63–64. ayetler.)

“(O kullar), yalan yere şahitlik etmezler, boş sözlerle karşılaştıklarında vakar ile (ora-dan) geçip giderler.” (Furkan suresi, 72. ayet.)

BİLGİ KUTUSU

Kur’an-ı Kerim’de örnek insanların vasıflarını anlatan pek çok ayet bulunmak-tadır. Yüce Allah bir ayette; “…İyilik, o kimselerin yaptığıdır ki, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. Yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir. Anlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve zor zamanlarda sabreder. İşte doğru olanlar, bu özellikleri taşıyanlardır.” (Bakara suresi, 177. ayet.) buyurmakta ve örnek insanın bazı özelliklerini açıklamaktadır.


55

“Mümin erkeklerle mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar iyiliği emreder, kötülükten alıkorlar, namazı dosdoğru kılarlar, zekâtı verirler, Allah ve resulüne itaat eder-ler. İşte onlara Allah rahmet edecektir. Şüphesiz Allah azizdir, hikmet sahibidir.” (Tevbe su-resi, 71. ayet.)

Yukarıdaki ayette örnek insanın hangi özellikleri vurgulanmaktadır? Listeleyerek yazınız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

2. HZ. MUHAMMEd BİZİM İÇİN BİR ÖRNEKTİR

Bütün peygamberler hem davranışlarıyla hem de güzel ahlaklarıyla toplumla-rına örnek olmuşlardır. Son peygamber Hz. Muhammed de her haliyle güzel ahlak sahibi bir elçidir. O, iyi ve güzel davranışların tümünü kendisinde toplayan bir in-sandır. peygamberimizin ahlakının nasıl olduğu, eşi Hz. Aişe’ye sorulunca şu cevabı vermiştir: “Onun ahlakı Kur’an ahlakıydı.” (Müslim, Müsafirin, 139.)

Hz. Muhammed, ahlaki ve dinî değerleri hem öğretmiş, hem de yaşayarak örnek olmuştur. O, bir hadisinde; “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” (Muvatta, c 2, s. 904.) demiştir. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed’in örnek alınması-nı tavsiye eden ayetler bulunmaktadır. Nitekim Ahzab suresi 21. ayette; “Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” buyrulmaktadır. Başka bir ayette ise; “Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.” (Kalem suresi, 4. ayet.) ifadesiyle peygamberimizin güzel ahlakına dikkat çekilmekte ve Müslümanların onu örnek almaları istenmektedir.

Hz. Muhammed güvenilir, dürüst bir insandı. Herkese karşı merhametli, şef-katli ve hoşgörülüydü. peygamberimiz insanlara değer verir, verdiği sözü de mut-laka yerine getirirdi. Sabrı, cesareti ve kararlılığıyla örnek bir insandı. Boş oturmayı sevmez, bir iş yaparken de mutlaka arkadaşlarına danışırdı. peygamberimiz, dinin emir ve yasaklarını yerine getirmesiyle, aile yaşantısıyla, komşuluk ve arkadaşlık iliş-kileriyle, insanlara örnek olmuştur. Yalan, haksızlık gibi kötü davranışlardan kaçın-mış, herkese karşı adil olmuştur.

? Peygamberimizin ahlakı nasıldı?

56


Bizler, hayatımızda Hz. Muhammed’i örnek almalı, onun gibi yaşamaya çalış-malı, onun gibi davranmaya gayret etmeliyiz. Ancak, Hz. peygamberin davranışla-rının amaçlarını ve özünü iyi kavramadan sadece ona benzemeye çalışmak taklide yol açar. Bilinçsiz bir taklitten kurtulmak için peygamberimizi ve onun davranışlarını doğru algılamak ve anlamak gerekmektedir.

peygamberimizi sevmek; onun güzel ahlakını örnek almak ve onun bize öğret-tiklerini yapmakla mümkündür. Hz. peygambere karşı görevlerimizin başında onu sevmek, onun bildirdiklerine inanıp ahlakını örnek almak ve adını saygıyla anmak gelmektedir. Âlemlere rahmet, insanlara örnek olan Hz. Muhammed kolaylaştırıcılı-ğı, müjdeleyiciliği ve güzel ahlakıyla insanlığın rehberi olmuştur.

Peygamberimizin örnek alınacak en belirgin ahlaki özelliklerinden bazıları:

HZ. MUHAMMED

(S.A.V.)Adaletlidir

Merhametlidir

Güvenilirdir

KararlıdırSabırlıdır

Hoşgörülüdür

Kolaylaştırıcıdır

? Peygamberimizi nasıl örnek almalıyız?


57

2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği Allah tarafından insanları doğru yola çağırmak için görevlendirilen bütün

peygamberlerin ortak ahlaki özellikleri vardır. Bunlar, sıdk (doğru olmak), emanet (güvenilir olmak), fetanet (akıllı ve zeki olmak), ismet (günah işlemekten korunmuş olmak) ve tebliğ (Allah’tan aldığı mesajları olduğu gibi insanlara bildirmek)’dir. Hz. Muhammed, güvenilir ve dürüst bir insandı. Ona, inanan ve inanmayan herkes gü-veniyordu. Çünkü o, verdiği sözü tutan birisi idi. Emanetleri korumadaki titizliği, ka-rar verirken adaletli oluşu, herkese değer vermesi, toplum içinde onu, güvenilir bir insan yapmıştı.

peygamberimiz hayatı boyunca güvenilir, dürüst ve adaletli olmuştur. Güzel ah-lakı ve dürüstlüğü ile insanlara örnek olmuştur. Herkes tarafından güven duyulan bir kişi olduğundan kendisine, Muhammed’ül Emin (Güvenilir Muhammed) deniliyordu.

Hz. Muhammed, peygamber olmadan önce de peygamber olduktan sonra da dürüst ve güvenilir bir insan idi. O, her zaman yaşantısıyla ve davranışlarıyla insan-lara örnek olmuştur. Onun hayatında dürüst ve güvenilir insan olduğunu gösteren pek çok olay vardır. Bunlardan biri şöyledir: peygamberimiz otuz beş yaşlarında idi. Mekke’de yağan yağmurlar nedeniyle hasar görmüş olan Kâbe, halk tarafından yeni-lenmek istendi. Kâbe’nin yeniden inşası ve tamiratı esnasında Hacerül Esved taşının Kâbe duvarına konulması gerekiyordu. Kutsal taşın yerine konulması konusunda Mekke’deki kabileler arasında anlaşmazlık çıktı. Her kabile bu şerefin kendilerine ait olması gerektiğini söyledi. Ortaya çıkan anlaşmazlık neredeyse savaşa dönüşecekti. Yaşlı bir kişinin teklifi üzerine, Kâbe’nin bulunduğu alana ilk giren kişinin hakem ta-

yin edilmesine karar verildi. Tam bu sıra-da beklenen yerden Hz. Muhammed çı-kageldi. Oradakiler “Bu güvenilir bir kimsedir. Onun ve-receği karara razıyız.” dedilir. Hz. Muham-med, kan dökülme ihtimali bulunan bu sorunu herkesi mutlu eden bir ka-rarla sonuçlandırdı. Hırkasının üzerine koyduğu taşı, kabile temsilcilerinin yar-dımıyla hep birlikte Resim. 03.02: Kâbe’nin duvarında bulunan Hacerül Esved taşı.

58


Kâbe duvarına yerleştirdi. Bu durum, Mekke halkı tarafından Hz. Muhammed’e du-yulan güvenin haklılığını göstermektedir.

Yine peygamberimiz, peygamberliğinin ilk yıllarında insanları İslam dinine çağırmak için Kâbe yakınlarında bulunan Safa tepesine çıktı ve Mekkelilere İslam’ı anlatmaya başladı. Öncelikle onlara şöyle bir soru sordu: “Ey Kureyş topluluğu! şu dağın arkasında size karşı hazırlanmış bir ordu var desem, bana inanır mısınız?” Ora-da bulunan müşrikler hep bir ağızdan; “Evet, senin yalan söylediğini görmedik.” (İb-rahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 89.) diye cevap verdiler. İnsan-ların bu şekildeki itirafları ona duyulan güvenin bir sonucuydu.

İnsan ilişkilerinde dürüstlüğün ve güvenirliliğin önemi büyüktür. Arkadaşlık-lar, dostluklar, ticari ortaklıklar hep güven üzerine kurulur. Bütün dinlerde insanların dürüst olması emredilmektedir. İyi bir insan olmanın en belirgin özelliği olan dü-rüstlük, aynı zamanda İslam’ın da bir emridir. peygamberimiz bir hadisinde; “Müslü-man, elinden ve dilinden başkalarının güvende olduğu kimsedir.” (Tirmizi, İman, 12.) buyurarak Müslümanların dürüst ve güvenilir olmaları gerektiğine dikkat çekmiştir.

Bizler, peygamberimiz gibi bütün iş ve davranışlarımızda dürüst ve güvenilir olmalıyız. İnsanlar arasında, güven duyulan bir kimse olmak için çaba göstermeliyiz.

Peygamberimiz bir gün Medine çarşı-sında gezerken bir satıcının buğday yığını dik-katini çeker. Buğday yığınını daha yakından inceleyen Peygamberimiz, elini buğdayın içine daldırır ve buğdayın alt kısımlarının yaş, üstü-nün ise kuru olduğunu görür. Peygamberimiz, bunun sebebini sorduğunda satıcı, bu duru-mun yağmurdan kaynaklandığını ileri sürer. Peygamberimiz; “Bizi aldatan bizden değildir.” (Müslim, İman, 43.) buyurarak satıcıya uyarıda bulunur.

Peygamberimiz ile buğday satıcısı arasında geçen diyalogdan nasıl bir sonuç çıka-rılabilir? Aşağıya yazınız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………


59

Konuştuğumuz sözler doğru olmalı, yalandan ve hileden uzak durmalıyız. Söz ve davranışlarımız birbiriyle tutarlı olmalıdır. Emanet edilen eşyaları koruma konusun-da titiz olmalı, insanlara güven verici davranışlar içinde bulunmalıyız.

2.2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu

Merhamet, her hangi bir canlıya karşı sevgi, şefkat ve acıma duygusudur. peygamberimiz çok şefkatli ve merhametli idi. Yüce Allah, “Andolsun size kendiniz-den öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşı çok şefkatlidir, merhametlidir.” (Tevbe suresi, 128. ayet.) buyurarak peygamberimizin çok şefkatli ve merhametli bir insan olduğuna vurgu yapmıştır.

peygamberimizin şefkat ve merhameti sadece insanlara değil tüm canlılara karşı idi. O, bütün varlıklara merhametle yaklaşılması gerektiğini belirtmiş ve “Mer-hametli olanlara Allah merhamet eder. Yerde olanlara merhametli olun ki gökte olanlar da size rahmet etsinler…” (Tirmizi, Birr, 16.) buyura-rak tüm varlıklara karşı merhametli ve şefkatli ol-manın insana hem bu dünyada hem de ahirette huzur ve mutluluk getireceğini belirtmiştir.

Hz. peygamberin şefkat ve merhameti tüm insanlara yönelikti. peygamberimiz, yaş-lılara, akrabalara, komşulara, öksüz, yetim ve kimsesiz çocuklara karşı çok merhametliydi. Hasta olan insanları bizzat evlerinde ziyaret ederdi. peygamberimiz, hayvanlara fazla yük yüklenmemesini ister, onların aç ve susuz bı-rakılmamalarını tavsiye ederdi. Yeşil ağaçların koparılmasından hoşlanmaz, yeni ağaçların di-kilmesini emrederdi. Tüm bu durumlar, onun şefkat ve merhametinin sadece insanlara değil, tüm canlılara karşı olduğunu göstermektedir.

peygamberimizin çocuklara karşı sevgi ve şefkati çok fazla idi. O, torunları Hasan ve Hüseyin’i kucağına alıp severdi. Bir gün torun-larını severken bir adam peygamberimize gele-rek, “Benim on çocuğum var. Ama onların hiçbirini öpmedim.” dedi. Bunun üzerine Hz. Muhammed, adama dönerek; “Merhamet etmeyene merhamet edilmez.” (Müs-lim, Fedail, 65.) buyurdu.

? Merhamet nedir?

Resim. 03.03: Peygamberimiz, tüm insanlara karşı merhametli idi.

60


Kadın - erkek, küçük - büyük, yoksul - zengin, siyah - beyaz demeden bütün in-sanlara karşı sevgi ve merhametle yaklaşan Hz. Muhammed, kimseyi incitmemiştir. O, intikamcı değil hoşgörülü, savaşçı değil barışçı, lanetçi değil müjdeleyici, zorlaş-tırıcı değil kolaylaştırıcı olmuştur. peygamberimiz bir hadisinde; “Ben lanetçi olarak gönderilmedim. Ben ancak rahmet olarak gönderildim.”(Müslim, Bir, 87.) buyurmuş-tur. peygamberimiz, Uhud Savaşı’nda çok sevdiği amcası Hz. Hamza’yı şehit eden vahşi’yi affetmiştir. Taif’e insanları dine davet etmek için gittiğinde, ölümle burun buruna kalmasına rağmen peygamberimiz, insanlara beddua etmemiş, bilakis on-ların hidayete ulaşmaları için Allah’a dua etmiştir. Bu durum, onun merhametinin enginliğini göstermektedir.

Bizler, peygamberimiz gibi tüm insanlara ve canlılara karşı şefkatli ve merha-metli olmalıyız. Bütün insanları ve varlıkları Yüce Allah’ın yarattığını düşünmeli ve onlara sevgiyle, merhametle yaklaşmalıyız.

2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu Adalet, insan ilişkilerinde en temel ahlaki değerdir. Adalet, hak edene hakkını

vermektir. Karşıtı ise haksızlık ve zulümdür. Dinimiz, adaleti ve insanların hakları-nın korunmasını emretmiştir. Yüce Allah Kur’an’da; “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi âdil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu, Allah korkusuna daha çok yakışan (bir davranış)’tır. Allah’a isyandan sakının. Allah yaptıklarınızı hakkıyla bilmektedir.” (Maide suresi, 8. ayet.) buyurmuş ve Müslümanlara her zaman adaletle davranma-larını emretmiştir.

Toplumsal ve bireysel ilişkilerde adalet, en temel ahlaki değerlerden birisidir. Toplumun huzuru ve düzeni adaletle sağlanır. Hakkı gözeten bir adalet anlayışı, fert-lerin güven içinde yaşamalarına imkân tanır. Haksızlık ve adaletsizlik ise, huzursuz-luk ve anarşiye zemin hazırlar. Yüce Allah, Hz. Muhammed’in adaleti gerçekleştirmek üzere gönderildiğini haber vermekte ve “…Eğer hüküm verirsen, aralarında adaletle hükmet! Allah adil olanları sever.” (Maide suresi, 42. ayet.) buyurmaktadır.

peygamberimiz, adaletle hükmeden ve herkesin hakkını gözeten bir insandı. O, her zaman adaletli olmayı kendine prensip edinmişti. İnsanlar arasında inanç far-kı gözetmeden herkese eşit davranırdı. Adaleti ve temel hakların korunmasını top-lumsal barışın kaynağı olarak görürdü.

Hz. Muhammed, peygamberlikle görevlendirilmeden önce de haksızlıkların karşısında durmuştur. İslamiyet’ten önceki Arap toplumunda, adaletsizlik ve hak-sızlık çok yaygındı. peygamberimiz, adaleti sağlamak üzere kurulan Hılful Fudul

? Adalet niçin önemlidir?


61

(Erdemliler Birliği) adlı topluluğa katılmıştır. O, bu yolla birçok kimsenin haksızlığa uğramasını önlemeye çalışmıştır.

Resim 03.04: Hz. Muhammed her zaman adaletli olmuştur.

Adaletsizliğin toplumsal huzuru bozacağını bilen peygamberimiz, hakkı gö-zetme ve adaleti gerçekleştirme konusunda çok titiz davranmıştır. O, güçlülerin za-yıf insanları ezmesine izin vermemiştir. Hukuk kurallarını uygularken kişiler arasında ayrım yapmamıştır. Medine’de yaşanan şu olay, bunun en güzel örneğidir: Soylu bir kabileye mensup olan bir kadın hırsızlık yapmıştı. Bazı kişiler peygamberimiz-den, kadının zengin bir aileden olduğunu ve cezalandırılmamasını istemişlerdi. Bu talep karşısında çok üzülen peygamberimiz, ayağa kalkarak tarihe geçen şu cevabı vermiş ve “Ey insanlar! Sizden önceki milletler, aralarında zengin, varlıklı biri hırsızlık yaptığında ona dokunmazlar; zayıf, güçsüz biri hırsızlık yaptığında ise onun cezasını verirlerdi. Allah onları bu yüzden helak etti. Allah’a yemin ederim ki, bu suçu kızım Fatıma da işlemiş olsaydı onu da cezalandırırdım.” (Buhari, Hudud, 11.) buyurmuştur.

Bizler de peygamberimiz gibi haktan ve adaletten yana olmalıyız. İnsanlar ara-sında ayrım yapmamalı, bütün işlerimizde adaleti gözetmeliyiz.

62


“Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha ya-kındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker (doğru şahitlik etmez), yahut şahitlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan ha-berdardır.” (Nisa suresi, 135. ayet.)

Ayette adaletle ilgili hangi ilkelerden bahsedilmektedir? Aşağıya listeleyiniz.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı Hz. Muhammed, İslam dinini insanlara en güzel şekilde tebliğ etmiştir. Allah’ın

buyruklarının iyi anlaşılması ve yaşanması için gerekli açıklamaları yapmıştır. pey-gamberimiz, dini anlatırken insanlara sevgiyle yaklaşmış, onların gönüllerine hitap etmiştir. Hiçbir zaman insanların kalbini kırmamış, herkese iyilik yapmış, sıkıntıya düşenlere yardım etmiştir. Kendisinden talepte bulunanları, kendisiyle görüşmek is-teyenleri hiçbir zaman geri çevirmemiştir. İnsanları sabırla dinlemiş, dertlerine çare olmaya çalışmıştır.

peygamberimiz, İslam dinini anlatırken her zaman kolaylaştırıcı ve yol göste-rici olmuştur. İnsanlara da bütün işlerinde kolaylaştırıcı olmalarını tavsiye etmiş ve “Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız; müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz…” (Ebu Davud, Edep, 17.) buyurmuştur.

Kur’an’da pek çok ayette, dinin anlaşılması ve yaşanması konusunda kolaylaş-tırıcı yön öne çıkarılır. Bu konu ile ilgili olarak bir ayette; “…Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez…” (Bakara suresi 185. ayet.) buyrulur. Her konuda olduğu gibi dinin öğretilmesi konusunda da kolaylaştırıcı olan peygamberimiz, bir hadisinde; “Allah beni zorlaştırıcı ve şaşırtıcı olarak değil, aksine öğretici ve kolaylaştırıcı olarak gönderdi.” (Müslim, Talak, 29.) demiştir.

peygamberimizin kolaylaştırıcı yönü, insanların İslam dinini daha iyi öğrenme-lerini, ölçülü ve dengeli bir hayat yaşamalarını sağlıyordu. Hz. Muhammed, iki şey arasında tercih yapma durumu olunca, hep daha kolay olanı tercih ederdi. Bu konu-da peygamberimizin eşi Hz. Aişe; “Resulullah, biri diğerinden daha kolay olan iki şey


63

arasında Allah tarafından serbest bırakıldığında, günah olmadığı sürece kesinlikle kolay olanı tercih ederdi…” (Buhari, Edep, 16.) demiş ve peygamberimizin kolaylaş-tırıcı yönüne işaret etmiştir.

peygamberimiz, insanları usandıracak, nefret ettirecek söz ve davranışlardan kaçınırdı. Bu şekilde davrananları uyarırdı. İnsanların dini yaşama konusunda güçle-rini aşacak şekilde aşırılığa kaçmalarına razı olmazdı. Kişilerin ibadet etme gayretiyle ağır yükler altına girmelerini istemezdi. peygamberimiz zamanında yaşanan şu olay bu durumu açıklayan güzel örneklerden bir tanesidir. Sahabelerden bazı kişiler, dini daha iyi yaşamak için geceleri namaz kılıp gündüzleri oruç tutmaya, evlenmemeye, dünya nimetlerinden uzak durmaya karar vermişlerdi. Bunu duyan peygamberimiz onları uyardı ve şöyle buyurdu: “Biliniz ki, ben Allah’a hepinizden daha saygılıyım. Bununla birlikte bazı günler oruç tutarım, bazı günler tutmam. Namaz da kılarım, uyku da uyurum. Kadınlarla da evlenirim...” (Buhari, Nikâh, 1.)

Bizler de, hayatın her alanında kolaylaştırıcı olmaya çalışalım. İnsan ilişkilerin-de, dinî yaşantıda peygamberimiz gibi dini kolaylaştıran bir yaklaşım içinde olmaya gayret gösterelim.

Eİslam dinindeki kolaylaştırma yaklaşımı, dinî duyarlılığın azaltılması ve görevlerin

ihmal edilmesi demek değildir. Bilakis, dinin insan fıtratına uygun bir şekilde daha rahat yaşanmasıdır.

BİLGİ KUTUSU

2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü Hoşgörü, her şeyi anlayışla karşılama, olabildiğince müsamaha gösterme de-

mektir. Hoşgörülü olmak, din, dil, inanç, anlayış vb. bakımdan kendisinden farklı olanlardan rahatsızlık duymamak, onların farklı yönlerini anlayışla karşılayabilme erdemi gösterebilmektir. Toplumlar farklı düşünen, farklı inançlara sahip olan in-sanlardan oluşabilir. Toplumda, birlikte yaşanabilmesi için fertlerin hoşgörü sahibi olması gerekir.

peygamberimizin ahlaki özelliklerinden biri de hoşgörü sahibi olmasıydı. O, herkesi anlayışla karşılar, insanlarla iyi geçinir, kimseye karşı kaba ve kırıcı konuş-mazdı. İnsanlara karşı daima hoşgörülüydü. Kimseyi küçümsemez, kimseyle alay etmezdi. İnsanların hatalarını yüzlerine vurmazdı. Onları toplum içinde rencide et-mezdi. peygamberimiz, yanlışları ortaya koyarken, yanlış yapanı değil de, yapılan hatayı ön plana çıkarırdı.

64


BİLİYOR MUSUNUZ?EPeygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), hiç kimseye beddua etmez, herkesin iyiliği-

ni isterdi.

peygamberimiz, her zaman barış içinde yaşamayı esas almış ve hoşgörülü davranmıştır. Bununla beraber barışı bozacak, huzur ve güveni sarsacak davranışlar-dan da insanları uzak tutmuştur. İslam’a davet için Taif’e gittiğinde, kendisine yapı-lan olumsuz davranışlara karşı, beddua yerine, onlara dua ederek engin bir hoşgö-rü göstermiştir. Onun bu tavrı Müslümanların en zor şartlarda bile hoşgörü sahibi olmaları gerektiğini göstermektedir. peygamberimizin bütün bu davranışları onun, hayatı boyunca adaletin, barışın ve hoşgörünün temsilcisi olduğunu gösteren en güzel örneklerdir.

Hz. Muhammed, hoşgörüyü insanlar arasında tek taraflı değil, karşılıklı uyul-ması gereken bir davranış biçimi olarak ifade etmiştir. peygamberimiz, bu konu ile ilgili bir hadisinde; “Hoşgörülü davran ki, sana da hoşgörü ile davranılsın.” (Ahmet bin Hanbel, Müsned, c 1, s. 248.) buyurmuştur. Herkese karşı hoşgörüyle davranan peygamberimiz, kötülüğe kötülükle karşılık vermemiştir. Hatta kaba ve görgüsüzce davrananlara karşı bile affedici, bağışlayıcı ve hoşgörülü olmuştur. Çünkü bu dav-ranış biçimi Yüce Allah’ın Müslümanlardan istediği bir tavırdır. Yüce Allah, Kur’an-ı Kerim’de, Hz. Muhammed’e hitaben; “…Sen af yolunu tut. İyiliği emret ve cahillere aldırış etme.” (Araf suresi, 199. ayet.) buyurmakta ve hoşgörülü olmanın ne kadar önemli olduğunu vurgulamaktadır.

UNUTMAYALIM

peygamberimiz, toplumda insanların inançlarına hoşgörüyle yaklaşmış ve on-ların ibadetlerini serbestçe yapabilmelerine imkân tanımıştır. Örneğin, bir gün Nec-ran Hristiyanlarından bir heyet peygamberimizi ziyaret etmek ve onunla konuşmak için Medine’ye gelmişti. O sırada peygamberimiz Mescid-i Nebi’de bulunuyordu. peygamberimiz onları karşıladı. Bir süre sonra Necranlı Hristiyanlar ibadet vakitleri-nin geldiğini söylediler ve ayağa kalktılar. Hep birlikte doğuya yönelerek mescit içe-risinde ibadet etmek istediler. Hz. Muhammed, onların mescitte ibadet etmelerine izin verdi. (İbn-i Hişam, Siretün Nebeviyye, c 1 s. 574.)

EPeygamberimizin hoşgörüsü, sadece Müslümanlara ve yakın akrabalarına karşı de-

ğildi. O, farklı din mensuplarına da hoşgörü göstermiş, hepsine saygılı davranmıştır.


65

BİR ÖRNEKEPeygamberimiz, 630 yılında Mekke’yi fethetmişti. Yıllarca kendisine ve Müslüman-

lara eziyet eden, her türlü kötülüğü yapan ve doğup büyüdükleri şehirden göç etmek zo-runda bırakan Mekkeliler, şimdi endişeli bir şekilde beklemeye başlamışlardı. Hz. Muham-med, acaba onlara nasıl bir ceza verecekti?

Peygamberimiz Mekkelilere şöyle seslendi:“Ey Mekkeliler! Ne dersiniz? Şimdi size ne yapacağımızı sanıyorsunuz?”Mekkeliler:“İyilik umuyoruz. Sen asil bir kardeş ve asil bir kardeş oğlusun.” dediler. Bunun üzerine Peygamberimiz şöyle buyurdu:“Ben de size kardeşim Yusuf’un dediği gibi ‘Bugün size geçmişten dolayı azarlama

yok.’ (Yusuf suresi, 92. ayet.) diyorum. Haydi gidiniz. Hepiniz serbestsiniz.” (İbn-i Hişam, Siretün Nebeviyye, C 4, s.54.)

Yıllarca Müslümanlara eziyet eden Mekkelileri, Mekke’nin fethinden sonra elinde imkân olmasına rağmen affetmesi peygamberimizin engin hoşgörüsünü göstermektedir. Onun, Kâbe avlusundaki düşmanlarına, “Hepiniz özgürsünüz.” de-mesi tarihte eşine ender rastlanılan bir af örneğidir. Bu yaklaşım, birçok kişinin Müs-lüman olmasına neden olmuştur. Zaten, onun amacı, insanlara zulmetmek ve öldür-mek değil, onların doğru yolu bulmalarını sağlamaktı. Hz. peygamber, gerek İslam dinini halka açıklarken gerekse tüm sosyal ilişkilerinde daima hoşgörülü olmuştur. İnsanlara karşı hoşgörülü ve yumuşak davranışı, onları nefret ettirecek davranışlar-dan uzak duruşu, dinin kolaylıkla insanlara ulaşmasına imkân tanımıştır.

2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı

Sözlükte “dayanma, dayanıklılık” gibi anlamlara gelen sabır, dinî bir kavram olarak sıkıntılara ve zorluklara göğüs gerip tahammül etmek, başa gelen sıkıntılar karşısında Allah’a dayanıp ona güvenmek demektir. Hakkı savunmaktan ayrılma-mak, zorluklar karşısında yılgınlık göstermeden çözüm yolları aramak sabırlı olma-nın bir gereğidir. Sabırsızlık ise; müminlerin uzak durması gereken bir davranıştır. Yüce Allah, müminlerin ümitsizliğe ve karamsarlığa düşmemeleri gerektiğini belirt-miş ve şöyle buyurmuştur: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlar-dan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey peygamber! ) Sabredenleri müjdele! O sabredenler, kendilerine bir belâ geldiği zaman; biz Allah’ın kullarıyız ve biz ona döneceğiz, derler.” (Bakara suresi, 155–156. ayetler.)

? Sabır ne demektir?

66


Hz. Muhammed, çevresindeki insanlara karamsarlık ve ümitsizlikten uzak dur-malarını ve sabretmelerini tavsiye etmiştir. O, erdemli insanların sahip olacağı tüm özellikleri çevresindeki insanlara kazandırmak için örnek olmuş ve çok büyük uğraş vermiştir. peygamberimiz, bu konu ile ilgili bir hadisinde şöyle buyurmuştur: “Al-lah, hiç kimseye sabırdan daha hayırlı ve geniş bir ihsanda bulunmamıştır.” (Buhari, Zekât, 50.)

peygamberimiz, hayatı boyunca pek çok güçlükle karşılaşmış, büyük sıkıntılar, acılar yaşamıştır. Daha dünyaya gelmeden önce babasını, çok küçük yaşlarda ise an-nesini kaybetmesi, onun birçok sıkıntı yaşamasına, anne baba sevgisinden mahrum kalmasına neden olmuştur. Kızı Fatıma hariç, bütün çocukları kendisi hayatta iken vefat etmiştir. peygamberimiz yaşadığı tüm bu acılara sabırla göğüs germiştir.

Hz. Muhammed, sabırlı olmanın yanında her zaman kararlı davranmıştır. Özel-likle İslam dinini tebliğ mücadelesinde birçok zorlukla karşılaşmasına rağmen, sa-bırlı ve kararlı duruşuyla hep kazançlı çıkmıştır. Mekkeli müşrikler, Hz. Muhammed’i davasından vazgeçirmek istemişler, ona makam, para teklif etmişler ancak, onu da-vasından vazgeçirememişlerdir. Mekkeli müşrikler, peygamberimizi ve Müslümanla-rı İslam dinini anlatmaktan vazgeçiremeyeceklerini anlayınca Müslümanlara işkence ve zulüm yapmışlar, inananlara ekonomik ve sosyal ambargo uygulamışlardır. pey-gamberimiz Taif’e İslam’ı anlatmak için gittiğinde ölümle burun buruna kalmasına rağmen davasından vazgeçmemiştir. Hz. peygamber, tüm bu yaşadığı olumsuzluk-ları, sabrı ve kararlılığı ile aşmıştır. Azimli ve kararlı bir şekilde insanları İslam’a davet etmiştir. peygamberimizin sabırlı, kararlı ve azimli bir şekilde sürdürdüğü çalışmalar sayesinde İslam dini kısa zamanda çok geniş coğrafyalara yayılmış ve büyük kitleler tarafından kabul edilmiştir.

İlk peygamber Hz. Âdem’den son peygamber Hz. Muhammed’e kadar gelen bütün peygamberler, Allah’tan aldıkları emirleri insanlara ulaştırma gayreti içinde olmuşlardır. peygamberlerin birçoğu iftiraya uğramış, eziyet görmüş, yaşadığı şe-hirden sürülmüş hatta öldürülmüşlerdir. Ancak onların hiçbiri, ümitlerini kaybetme-miş, sabır, azim ve kararlılıkla görevlerini yerine getirmişlerdir. Bu durum Kur’an’da şöyle açıklanmaktadır: “Andolsun ki, senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Onlar yalanlanmalarına ve eziyet görmelerine rağmen sabrettiler. Sonunda yardımı-mız onlara ulaştı.” (En’am suresi, 34. ayet.) Başka bir ayette de, “O halde (Resulüm), peygamberlerden azim sahibi olanların sabrettiği gibi sen de sabret…” (Ahkaf sure-si, 35. ayet.) buyrulmakta ve peygamberimizin sabırlı ve kararlı olması istenmektedir.

Hayatta karşılaşılan güçlükler karşısında kişilerin sabretmesi çok önemlidir. peygamberimiz, musibetler karşısında ilk anda gösterilen sabrın önemine işaret et-mekte ve “Gerçek sabır, herhangi bir kötülükle, zorlukla karşılaşıldığında, ilk anda gösterilen sabırdır.” buyurmaktadır. (Müslim, cenaiz, 14.) Onun çalışmalarının başa-rıya ulaşmasındaki en büyük etkenlerin başında; ümitsizliğe, paniğe ve karamsarlığa


67

kapılmaması gelmektedir. peygamberimiz sabır, gayret, inanç ve kararlılıkla davasını herkese anlatmış, hiçbir zaman ümitsizliğe düşmemiş ve yılgınlık göstermemiştir.

3. KÜLTÜRÜMÜZdE HZ. MUHAMMEd SEVGİSİ peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), İslam dinini insanlara öğreten, anla-

tan, açıklayan kişidir. O, insanların en hayırlısı, kâinatın yaratılış gayesidir. peygam-berimiz, tüm Müslümanların özlemle yâd ettiği, gönlünde kavuşma arzusu taşıdığı en sevgili insandır.

peygamberimize olan sevgi, bizim kültürümüzde çok özel bir yere sahiptir. Mil-letimizin gönlünde, dinimizi bizlere anlatan, açıklayıp öğreten Sevgili peygamberi-mizin her zaman ayrıcalıklı bir yeri olmuştur. Ona olan sevgi asırlar boyu gönüllerde yaşatılmıştır. Günümüzde de Hz. Muhammed (s.a.v.) sevgisi artarak devam etmek-tedir. Kültürümüzde, peygamberimize olan sevgi ve saygı çok çeşitli şekillerde dile getirilmiştir. Edebiyatımızda, musikimizde, gelenek ve göreneklerimizde, çocuklara verilen isimlerde vb. birçok alanda peygamber sevgisinin izleri görülmektedir.

Toplumumuzda peygamberimizin adı mutlaka saygı ifadesi ile birlikte anılır. peygamberimizin adı söylenirken; “Hazreti (Hz.) Muhammed”, “peygamber Efen-dimiz”, gibi ifadeler kullanılır. peygamberimiz Hz. Muhammed’in adı söylendikten sonra ona olan sevgi ve saygımızı ifade eden “Sallallâhu aleyhi ve sellem” cümlesi söylenir. Bu cümle; Allah’ın rahmeti ve bereketi onun (peygamber Efendimizin) üze-rine olsun, anlamına gelir. Ona duyulan sevginin bir tezahürü olarak erkek çocukla-ra Ahmet, Mahmut, Muhammed, Mustafa; kız çocuklara, Hz. peygamberin eş ya da kızlarının isimleri Aişe (Ayşe), Fatıma (Fatma), Hatice, Zeynep, Gülsüm gibi isimler verilmiştir.

Hz. Muhammed’in insanlara örnek olan ahlaki özelliklerinden bazılarını listeleyiniz.

1. Güvenilir oluşu

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

68


Kültürümüzde gül, Hz. Muhammed’e duyulan sevgiyi ifade eden bir sem-boldür. Bunun için çocuklara Gül, Gülseren, Ayşegül, Nurgül, Fatmagül gibi isimler konulmuş, camilerimizde ve diğer mimari eserlerimizde gül motifi kullanılmıştır. Kültürümüzde Hz. Muhammed’e duyulan sevgi birçok alanda değişik şekillerde görülmektedir. Süleyman Çelebi’nin peygamberimiz için yazdığı vesiletü’n Necat adlı eser, ülkemizde Mevlit törenlerinde okunmakta ve coşkuyla dinlenilmektedir. Dinî bir özelliğinden ziyade, kültürel bir gelenek olan Mevlit, düğün, nişan, doğum, ölüm, sünnet merasimleri ve kandil geceleri gibi birçok törende okunmaktadır. Türk Milleti’nin asırlar boyu sahiplendiği mevlit kültürü, günümüzde de millî birlik ve beraberliğimizi koruma ve yaşatmada önemli bir yer tutmaktadır. Her yıl 20 Nisan tarihini içine alan peygamberimizin doğum yıldönümlerinde, onun güzel ahlakını tanıtmak için Kutlu Doğum Haftası etkinlikleri düzenlenmektedir. Bu etkinliklerde Hz. Muhammed’in ahlaki özellikleri değişik programlarla anlatılmaktadır.

Türk milletinde peygamberimize olan sevgi ve bağlılık o kadar büyüktür ki kahramanlığın ve cesaretin sembolü olan askerimize “Mehmetçik”, asker ocağına da “peygamber ocağı” denilmiştir. Milletimiz, Hz. Muhammed’i hatırlatan ve ona ait olan her şeyi değerli görülmüş ve özenle korumuştur. İstanbul’daki Topkapı Sarayı Mukaddes Emanetler Bölümü’nde “sakal-ı şerif”, “hırka-i şerif” gibi ona ait hatıralar korunmakta ve halkımız tarafından ziyaret edilmektedir. Bu durum peygamberimi-ze duyulan sevgi, saygı ve özlemin bir göstergesidir.

? Kültürümüzde gül, neyi temsil etmektedir?

Resim 03.05: Gül, kültürümüzde Hz. Muhammed sevgisinin sembolü kabul edilir.


69

Kültürümüzde Hz. Muhammed’e duyulan sevgi ve saygının en güzel ör-nekleri edebiyat alanında ortaya çık-mıştır. şiirlerde ve yazılı eserlerde, ona olan sevgiyi dile getiren zengin edebi türler oluşmuştur. Edebiyatımızda pey-gamberimize sevgi, saygı ve bağlılığı ifade eden naatlar, onu öven kasideler, miraciyeler, onun vasıflarını ve şemai-lini anlatan hilye-i şerifler, onun güzel sözlerinden derlenen kırk hadisler vb. birçok eser ortaya çıkmıştır.

Kültürümüzde Hz. peygambere duyulan sevgi, şair ve yazarlara ilham kaynağı olmuş, peygamberimizi öven pek çok eserin yazılmasına vesile ol-muştur. Ahmet Yesevi, Süleyman Çelebi, Fuzuli, Baki, Nabi, şeyh Galip, Nesimi, Hacı Bektaş veli, Mevlana gibi tasavvuf edebiyatı alanında en güzel eserleri veren şair ve mutasavvıflar eserlerinde ona duydukları sevgiyi ve özlemi en güzel şekilde dile getirmişlerdir. Yunus Emre’nin yazdığı ve halk arasında da dilden dile dolaşan birçok ilahisi bulunmaktadır.

Yunus Emre, bir şiirinde peygamberimize olan sevgi ve özlemini şöyle dile ge-tirmiştir:

“Arayı arayı bulsam izini, İzinin tozuna sürsem yüzümü, Hak nasib eylese görsem yüzünü, Ya Muhammed canım arzular seni.

Bir mübarek sefer olsa da gitsemKâbe yollarında kumlara batsam Hub cemalin bir kez düşte seyretsemYa Muhammed canım arzular seni.

Resim 03.06: Topkapı Sarayı’nda Peygamberimizin hırkasının muhafaza edildiği sandık.

? Hz. Muhammed sevgisi edebiyatımızda nasıl yer almaktadır?

70


Yitirdim o dostu bilmem ne yanda?Sevgisi gönülde, muhabbet canda.Yarın mahşer günü ulu divanda,Ya Muhammed canım arzular seni.

Yunus meth eyledi seni dillerde,Sevilirsin bütün bu gönüllerde.Ağlayı ağlayı gurbet ellerde,Ya Muhammed canım arzular seni.”

(Yunus Emre Divanı, s. 33.)

Büyük mutasavvıf Mevlana, başta Mesnevi olmak üzere bütün eserlerinde peygamberimize olan sevgisini ifade etmiştir. Mevlana’nın bir rubaisi şöyledir:

“Bendesiyim, kuluyum ol hikmetli Kur’an’ın, Toprağının tozuyum Muhammed-i Muhtar’ın,Kim naklederse benden, başka söz, başka kelam,Ben ondan da bizarım, o sözden de bizarım.”

(Tasavvuf Şiirleri Antolojisi, s. 42.)

Gönderdiği talebeleriyle Anadolu’nun Müslümanlığı tanımasında büyük eme-ği geçmiş olan Hoca Ahmet Yesevi, peygamberimize olan sevgisini şöyle dile getir-miştir:

“Heyhat heyhat saadettir o Mustafa,Heyhat heyhat ganimettir o Mustafa,Heyhat heyhat inayettir o Mustafa,Kimler için geldi Resul bildiniz mi?”

(Divan-ı Hikmet, s. 58.)

Hacı Bektaş veli, Makalat adlı eserinde, insanların Hz. peygamberin rehberli-ği olmadan, Allah’a erişmeleri ve imanlarının olgunlaşmasının mümkün olmadığını bildirmekte ve şöyle demektedir: “Bir kişi... Muhammed Mustafa’yı inkâr etse, Hz. Muhammed’in sahabelerinden birini haksız bilse, işlediği bütün ameller heba olur.” (Alevilik Deyince, s. 266.)

Alevi - Bektaşi şairlerinden Hatayi bir şiirinde peygamberimize olan sevgisini şöyle dile getirmiştir:

“Gül Muhammed’in yasıdır,Cümle çiçeğin hasıdır,Onu sevmeyen asidir,Bülbül gel bizim bağa gel.”

(Alevi - Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C 2, s. 170.)


71

Seyyid Nesimi de peygamberimize olan sevgisini bir şiirinde şöyle dile getir-miştir:

“Bu fakir-i bî-neva sizden umar her derde devaLutf ile ihsan verirseniz ya Muhammed ya Ali”

(Alevi - Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C 2, s. 55.)

BİLİYOR MUSUNUZ?

2002 yılında vefat eden son devir İslam âlimlerinden şair Ali Ulvi Kurucu da bir şiirinde peygamberimize olan sevgisini şöyle dile getirmiştir:

SULTANIM EFENDİM

Rûhum sana, varlık sana hayrandır Efendim!Bir ben değil, âlem sana kurbandır Efendim!..

Ecrâm ü felek, Levh u kalem, mesti nigâhın,Dîdârına âşık Ulu Yezdan’dır Efendim!..

Mahşerde nebîler bile senden meded ister,Rahmet, diyen âlemlere, Rahman’dır Efendim!..

Tâ Arş’a çıkar her gice âşıkların âhı,Medheyleyen ahlâkını Yüce Kur’ân’dır Efendim!..

(Ulvi) de senin bağrı yanık âşık’i zârın,Feryâdı bütün âteş’i sûzandır Efendim!..

Aşkınla buhurdan gibi tütmekte bu kalbim,Sensiz bana cennet bile hicrandır Efendim!..

Doğ kalbime bir lâhzacık Ey Nur’i dilârâ,Nûrun ki, gönül derdime dermandır Efendim!..

Kıtmîrinim Ey Şâh’ı Rusül, kovma kapından,Âsilere lûtfun, yüce fermandır Efendim!..

(Yeni Ümit Dergisi, sayı, 35.)

EEdebiyatımızda şiir, rubai, ilahi ve nefeslerde geçen aşk; Allah’a ve Hz. Muhammed’e

duyulan sevginin ifadesidir.

72


peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) âlemlere rahmet olarak gön-derilmiştir. Onun sevgisi tüm Müslümanların gönlünde yaşatılmaktadır. Ona olan bağlılığımız, getirmiş olduğu Kur’an’a ve onun sünnetine uyduğumuz ölçüde daha da bir anlam kazanacaktır.

4. KÜLTÜRÜMÜZdE EHL-İ BEYT SEVGİSİ

Ehl-i beyt; ev halkı anlamına gelen bir kavramdır. Ehl-i beyt kelimesi Kur’an-ı Kerim’de peygamberimizin ailesi anlamında kullanılmıştır. Örneğin; Ahzab suresi 33. ayette, “Namazı kılın, zekâtı verin, Allah’a ve Resulüne itaat edin. Ey ehl-i beyt! Allah sizden, sadece günahı gidermek ve sizi tertemiz kılmak istiyor.” buyrulmaktadır. Ehl-i beyt (ev halkı) ifadesiyle, başta peygamberimiz olmak üzere onun eşleri, çocukları, damadı Hz. Ali ve torunları kastedilmektedir. Tüm Müslümanlar, İslamiyet’in ilk yıl-larından günümüze kadar Hz. Muhammed’in ailesi ve soyu için ehl-i beyt kavramını kullanmışlardır.

Hz. Muhammed’in ilk eşi Hz. Hatice’den dört kız, iki erkek olmak üzere altı çocuğu vardı. Kızlarının adı; Zeynep, Rukiye, Ümmü Gülsüm, Fatıma, oğullarının adı; Kasım ve Abdullah idi. Ayrıca diğer hanımı Hz. Mariye’den İbrahim isminde bir ço-cuğu olmuştu. Fatıma dışındaki diğer çocukları peygamberimiz hayatta iken vefat etmişlerdi. Hz. Fatıma, peygamberimizin amcasının oğlu Hz. Ali ile evlenmiş, bu ev-lilikten Hasan ve Hüseyin adında iki çocuğu olmuştu. peygamberimizin soyu, bu iki torunundan devam etmiştir.

EPeygamberimizin ehl-i beytinden gelenler günümüzde İslam ülkelerinin değişik böl-

gelerinde yaşamaktadırlar. İslam âleminde, Hz. Hüseyin efendimizin soyundan gelenlere “Seyyid”, Hz. Hasan efendimizin soyundan gelenlere de “Şerif” denilmektedir.

BİLGİ KUTUSU

Müslümanlar ehl-i beyte çok değer vermişlerdir. peygamberimize duyulan sevginin bir sonucu olarak onun soyundan gelenler, çok üstün tutulmuş ve “pey-gamber torunları” olarak saygı duyulmuştur.

?

?

Ehl-i beyt ne demektir?

Kültürümüzde ehl-i beyt sevgisi nasıldır?


73

Toplumumuzda hayatın her alanında ehl-i beyt sevgisi açıkça görülmektedir. Edebi eserlerde, çocuk isimlerinde camilerin duvarlarında, hüsnü hat yazılarında ehl-i beyt sevgisinin örneklerine rastlanmaktadır. Milletimiz, ehl-i beyte duyduğu sevginin bir ifadesi olarak çocuklarına Ali, Fatıma, Hasan, Hüseyin isimlerini koymuş-lardır. Ehl-i beyt soyundan gelen seyyid ve şeriflere, Selçuklu ve Osmanlı dönemle-rinde icazetnameler verilmiş, onlara ilgi ve saygı gösterilmiştir.

Türk milleti, Hz. pey-gamberin soyundan gelen ehl-i beyti her zaman bağrı-na basmıştır. Örneğin; tarih-te önemli bir yere sahip olan Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adlı eserinde ehl-i bey-te olan saygı ve sevgisini şu cümlelerle ifade etmiştir:

“Hizmetkârlardan ve beyin adamları dışında, ken-disiyle ilgileneceğin kimse-lerden bazıları, peygamberin neslidir. Ehl-i beyte hürmet edip sevgi gösterirsen dev-lete ve mutluluğa ulaşırsın. Bunları gönülden ve çok sev. İyi bak ve onlara yardımda bulun. Ehl-i beyt peygam-berin uğurudur… Sen onları peygamber hakkı için sev!” (Kutadgu Bilig, s. 313.)

Yunus Emre de bir şiirinde ehl-i beyt sevgisini şu şekilde dile getirmiştir:Şehitlerin ser çeşmesi, evliyanın bağrı başı,Fatma ana gözü yaşı, Hasan ile Hüseyin’dir.Hz. Ali babaları, Muhammed’dir dedeleriArşın iki gölgeleri Hasan ile Hüseyin’dir.Türkler için ehl-i beyt sevgisi birleştirici, bütünleştirici bir rol oynamıştır. şeyh

Galip, Hoca Ahmet Yesevi, Mevlana, Hacı Bektaş veli, Yunus Emre, Hatayi, pir Sultan Abdal gibi birçok şair ve tasavvuf önderi ehl-i beyte duydukları derin sevgiyi en iç-ten duygularla ifade etmişlerdir. Milletimizin gönlünde ehl-i beyt sevgisi her zaman yaşatılmıştır.

Resim. 03.07: Camilerimiz, ehl-i beyt isimleriyle süslenmiştir.

74


Okuma Metni 1ŞİİRLERİMİZDE HZ. MUHAMMED SEVGİSİNE ÖRNEKLER

Heyhat heyhat saadettir o Mustafa Heyhat heyhat ganimettir o Mustafa Heyhat heyhat inayettir o Mustafa Kimler için geldi Resul bildiniz mi?

Kul Hoca Ahmet söyler sözüle dilim kefa Ümmetlerim eyle vefa kılma cefa Ümmetine böyle dedi Hakk Mustafa Kimler için geldi Resul bildiniz mi? Ahmed Yesevî

Canım kurban olsun senün yoluna Adı güzel kendü güzel Muhammed Gel şefaat eyle kemter kuluna Adı güzel kendi güzel Muhammed Âşık Yunus

Şu âleme bir nûr doğdu Muhammed doğduğu gece Yeşil kandilden nur indi Muhammed doğduğu gece

Melekler hazır hepisi Doldu Muhammed tapusu Açıldı cennet kapusu Muhammed doğduğu gece

Şah Hatayî’m der dervişler Sağ olsun cümle kardeşler Secdeye indi ağaçlar Muhammed doğduğu gece

Hatayî (Şah İsmail)


75

Taze gülden desteler çin eyledüm Her nefesi buy-i miskin eyledüm Kıymetin bilür anun sarraf olan Gıll u ğışdan kalbi daim saf olan Gevher-name bunda hatm oldı tamam Vir Resul’ün ruhına yüz bin selam Kaygusuz Abdal

Muhammed gönlümüzün aynası Salavat vereniz nur olsun sesi On sekiz bin âlemin Mustafa’sı Ya Muhammed sana imdada geldim

Kâbe’nin yapısı bina yapısı İman etse asileri hepsi Beş vakit okunur ayetü’l-kürsi Ya Muhammed sana imdada geldim Pir Sultan Abdal

Didiler oğlun gibi hiçbir oğul Yaradılalı cihana gelmiş değil Bu senin oğlun gibi kadri cemîl Bir anaya vermemiştir ol celîl Ger Muhammed gelmeyeydi âleme Tâc-ı izzet irmez idi âdemeSüleyman Çelebi

Zaman o gül gibi gül görmemiş zaman olalı Gülün güzelliği dillerde dâstân olalı

Ne serve bakmadadır şimdi gözlerim ne güle O şîvekâr bu kaamette nev-cihân olalı

Yahya Kemal(Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, s. 79–80.)

76


Okuma Metni 2

BİR GECEOndört asır evvel, yine böyle bir geceydi,Kumdan, ayın ondördü, bir öksüz çıkıverdi!Lakin, o ne hüsrandı ki: Hissetmedi gözler,Kaç bin senedir hâlbuki bekleşmedelerdi!Nerden görecekler, göremezlerdi tabii;Bir kere, zuhur ettiği çöl en sapa yerdi,Bir kerede, mamure-i dünya, o zamanlar,Buhranlar içindeydi, bu günden de beterdi.Sırtlanları geçmişti beşer yırtıcılıkta;Dişsiz mi bir insan, onu kardeşleri yerdi!Fevza bütün afakını sarmıştı zeminin.Salgındı, bugün şarkı yıkan, tefrika derdi.

Derken, büyümüş kırkına gelmişti ki öksüz,Başlarda gezen kanlı ayaklar suya erdi!Bir nefhada insanlığı kurtardı o ma’sum,Bir hamlede kayserleri, kisraları serdi!Aczin ki, ezilmekti bütün hakkı dirildi;Zulmün ki, zeval aklına gelmezdi geberdi!Âlemlere rahmetti evet şer-i mübini,Şehbalini adl isteyenin yurduna gerdi.Dünya neye sahipse, O’nun vergisidir hep;Medyun ona cemiyyeti, medyun O’na ferdi.Medyundur o masuma bütün bir beşeriyetYa Rab, bizi mahşerde bu ikrar ile haşret.

Mehmet Âkif ERSOY


77

NELER ÖĞRENDİK?

Kur’an’da örnek insanın nasıl tarif edildiğini öğrendik.

Örnek insan; yaşantısıyla, söz ve davranışlarıyla başka insanların kendisini ör-nek aldığı kimsedir. Kur’an’da, örnek insanların özellikleri belirtilmiştir. İslam dininin övdüğü örnek insan, daima doğruyu söyler, hoşgörülü ve bağışlayıcı olur, iyiliği em-redip kötülükten sakındırır, başkalarına yardımcı olur, israftan kaçınır, ana babasına iyi davranır, yalan söylemez, dedikodu yapmaz, kimseyi aldatmaz, emanete ihanet etmez, dürüstlükten ve adaletten ayrılmaz.

İslam’ı anlamada Hz. Muhammed’in örnek teşkil ettiğini kavradık.

Allah’tan aldıkları vahiyleri insanlara iletmekle görevli olan peygamberler ge-rek davranışlarıyla gerekse de güzel ahlaklarıyla toplumlarına örnek olmuşlardır. Son peygamber Hz. Muhammed de Allah’tan aldığı bilgileri tam ve doğru bir şekilde insanlara aktarmış, güzel ahlakıyla insanlara örnek olmuştur. O, ahlakını Kur’an’dan alan, tüm iyi ve güzel davranışları kendisinde toplayan bir insandır. Hz. Muhammed, ahlaki ve dinî değerleri hem öğretmiş, hem de yaşayarak örnek olmuştur. Bizler, İs-lam dinini doğru anlayabilmek için hayatımızda Hz. Muhammed’i örnek almalıyız. Hz. Muhammed, ne kadar doğru örnek alınırsa, Allah’ın mesajları da o denli doğru anlaşılmış olacaktır.

Hz. Peygamberin olaylar karşısındaki davranışlarından hareketle onu daha yakından tanıdık.

peygamberimiz hayatı boyunca güvenilir, dürüst ve adaletli olmuştur. Güzel ahlakı ile insanlara örnek olmuştur. O, çok şefkatli ve merhametli olmuş, her zaman adaletle hükmetmiş ve herkesin hakkını gözetmiştir.

peygamberimizin ahlaki özelliklerinden biri de engin hoşgörü sahibi olması-dır. O, herkesi anlayışla karşılamış, kimseye karşı kaba ve kırıcı konuşmamıştır. Kim-seyi küçümsememiş, kimseyle alay etmemiştir. Hata yapanlara kızmamış, insanların hatalarını yüzlerine vurmamıştır. peygamberimiz, yanlışları ortaya koyarken, yanlış yapanı değil de, yapılan hatayı ön plana çıkarmıştır.

Hz. Muhammed, sabırlı olmanın yanında her zaman kararlı davranmıştır. Özel-likle İslam dinini tebliğ mücadelesinde birçok zorlukla karşılaşmasına rağmen, sa-bırlı ve kararlı duruşuyla başarıya ulaşmıştır. Mekkeli müşrikler, Hz. Muhammed’i davasından vazgeçirmek istemişler, ona makam, para teklif etmişler ancak, onu da-vasından vazgeçirememişlerdir.

Bizler de peygamberimiz gibi bütün iş ve davranışlarımızda dürüst ve güveni-lir olmalı, insanlar arasında güven duyulan bir kimse olmak için çaba göstermeliyiz. Konuştuğumuz sözler doğru olmalı, yalandan ve hileden uzak durmalıyız. Emanet edilen eşyaları koruma konusunda titiz olmalı, insanlara güven verici davranışlar

78


içinde bulunmalıyız. Tüm insanlara ve canlılara karşı şefkatli ve merhametli olmalı-yız. Hayatta karşılaştığımız olaylar karşısında sabırlı olmalı, doğru davranışları yap-ma konusunda kararlı olmalıyız.

Kültürümüzdeki Hz. Muhammed sevgisini, Hoca Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Mevlana, Hacı Bektaş Veli, Nesimî, Hatayî gibi şahsiyetlerin sözlerinden örnekler vererek açıkladık.

peygamberimize olan sevgi, asırlar boyu gönüllerde yaşatılmıştır. Günümüzde de Hz. Muhammed (s.a.v.) sevgisi artarak devam etmektedir. Kültürümüzde, pey-gamberimize olan sevgi ve saygı çok çeşitli şekillerde dile getirilmiştir. Edebiyatı-mızda, musikimizde, gelenek ve göreneklerimizde, çocuklara verilen isimlerde vb. birçok alanda peygamber sevgisinin izleri görülmektedir.

peygamberimizi sevmek; onun güzel ahlakını örnek almak ve onun bize öğret-tiklerini yapmakla mümkündür. Hz. peygambere karşı görevlerimizin başında onu sevmek, onun bildirdiklerine inanıp ahlakını örnek almak ve adını saygıyla anmak gelmektedir. Âlemlere rahmet, insanlara örnek olan Hz. Muhammed kolaylaştırıcılı-ğı, müjdeleyiciliği ve güzel ahlakıyla insanlığın rehberi olmuştur.

Ehl-i beyt kavramını öğrendik ve kültürümüzde ehl-i beyt sevgisinin çeşitli şekillerde hayata yansıtıldığını fark ettik.

Sözlükte ev halkı anlamına gelen ehl-i beyt; başta peygamberimiz olmak üze-re onun eşleri, çocukları ve torunları için kullanılan bir kavramdır. Tüm Müslüman-lar, İslamiyet’in ilk yıllarından günümüze kadar Hz. Muhammed’in ailesi ve soyu için ehl-i beyt kavramını kullanmışlardır.

Müslümanlar ehl-i beyte çok değer vermişlerdir. Toplumumuzda hayatın her alanında ehl-i beyt sevgisi açıkça görülmektedir. Edebi eserlerde, çocuk isimlerin-de camilerin duvarlarında, hüsnü hat yazılarında ehl-i beyt sevgisinin örneklerine rastlanmaktadır. Milletimiz, ehl-i beyte duyduğu sevginin bir ifadesi olarak çocukla-rına Ali, Fatıma, Hasan, Hüseyin isimlerini koymuşlardır. Birçok şair ve tasavvuf ön-deri ehl-i beyte duydukları sevgiyi en içten duygularla ifade etmişlerdir. Milletimizin gönlünde ehl-i beyt sevgisi her zaman yaşatılmaktadır.


79


1. Aşağıdakilerden hangisi örnek insanın bir özelliği olamaz?

A. Dürüstlük B. Alçakgönüllülükc. İsraftan kaçınmaD. Düzensizlik

2. Aşağıdakilerden hangisi peygamberlerin ortak özelliklerinden biri değildir?

A. Akıllı ve zeki olmakB. İlahî mesajı insanlara anlatmakc. Güvenilir olmakD. Okur - yazar olmak

3. Aşağıdakilerden hangisi peygamberimizin özelliklerinden birisi değildir?

A. GüvenilirlikB. Kararlılıkc. SabırsızlıkD. Adalet

4. peygamberimize Mekke halkı tarafından verilen “Muhammed’ül Emin” sıfatının anlamı nedir?

A. Merhametli Muhammed B. Güvenilir Muhammed c. Yardımsever MuhammedD. Adaletli Muhammed

5. Aşağıdakilerden hangisi kültürümüzde Hz. Muhammed sevgisinin yansımaların-dan biri değildir?

A. Ahmet, Mahmut, Muhammet, Mustafa isimlerinin yaygın olmasıB. Farz ibadetlerin yerine getirilmesic. Hz. Muhammed’in adı söylenince salâvat getirilmesiD. Dinî merasimlerde mevlit okunması

6. Aşağıdakilerden hangisi ehl-i beytten biridir?

A. Hz. Ebu BekirB. Hz. Ömerc. Hz. OsmanD. Hz. Ali

80


7. Hz. Muhammed sevgisinin en doğru ifade biçimi aşağıdakilerden hangisidir?

A. Onun güzel ahlakını örnek almak ve onun bize öğrettiklerini yapmakB. Onun sözlerini levhalara ve panolara asmakc. Onun giydiği ve kullandığı eşyaları kullanmakD. Onun için güzel şiirler yazmak

8. Aşağıdakilerden hangisi kültürümüzde ehl-i beyt sevgisinin yansımalarından bi-ridir?

A. Tasavvuf akımlarının yaygınlaşmasıB. Ölen âlimler için türbeler yapılmasıc. Bayramların büyük bir coşkuyla kutlanmasıD. Çocuklara Ali, Hasan, Hüseyin isimlerinin verilmesi

9. Aşağıdakilerden hangisi kültürümüzde Hz. Muhammed’e duyulan sevgiyi ifade eden bir semboldür?

A. MinareB. Hilalc. GülD. Tespih

10. Aşağıdakilerden hangisi peygamberimizin insanları dine davet ederken kullan-dığı metotlardan birisi olamaz?

A. Tatlı dil ve güler yüzB. Hoşgörü ve alçakgönüllülükc. Sindirme ve baskıD. Kolaylık ve müjdeleme


81


…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.

4. ÜNİTE

İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR

ÖĞRENME ALANI: vAHİY vE AKIL

Herhangi bir konuda tüm insanlar aynı fikre sahip olabilir mi?

84




1. İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının nedenlerini öğreneceksiniz.

2. İslam’ın dinamik bir din olduğunu, her zaman ve mekânda yeniden anlaşıl-ması ve usulüne göre yorumlanması gerektiğini fark edeceksiniz.

3. Dinin yanlış anlaşılmasının ortaya çıkaracağı sorunları öğreneceksiniz.

4. Haricilik, şia, Mu’tezile, Maturidilik ve Eş’ariliğin inançla ilgili yorumlar oldu-ğunu, Hanefilik, Malikilik, şafiilik Hanbelilik ve caferiliğin ameli - fıkhi yo-rumlar olduğunu kavrayacaksınız.

5. İnanç ve fıkıhla ilgili oluşumların dinî düşüncede zenginlik ve dinde çoğul-culuk olduğunu anlayacaksınız.

6. İslam düşüncesindeki yorumların ortak ve değişmez ilkelerini öğrenecek-siniz.

7. İslam düşüncesinde ortaya çıkan mezhebi yorumların İslam’la özdeşleştiri-lemeyeceğini bileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR

MEZHEPLERİtikadi

mezheplerAmeli

mezhepler

Düşünce zenginliği

Yorum farklılıkları

Tevhit Kur’an-ı Kerim


85

GİRİŞ

Bu ünitede İslam düşüncesinde ortaya çıkan yorum farklılıklarının sebepleri hakkında bilgiler verilecek, bunun sonucu olarak siyasi – itikadi, fıkhi – ameli mez-heplerin ortaya çıktığı anlatılacaktır. Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret inan-cının İslam düşüncesinde ortaya çıkan yorumları birleştiren temel İslami esaslar ol-duğu anlatılacaktır.

1. İSLAM dÜŞÜNCESİNdE YORUM FARKLILIKLARININ SEBEPLERİ Yüce Allah, insanların yanlış inanç ve düşüncelerden uzaklaşması ve doğru

yola yönelmesi için son din olarak İslamiyeti göndermiştir. Kur’an-ı Kerim, Hz. Mu-hammed (s.a.v.)’e gönderilen son ilahî kitaptır. İslam dini Kur’an’da bildirilen vahiy-lerle ve peygamberimizin sünnetiyle anlaşılmakta ve yaşanmaktadır.

Hz. Muhammed, Kur’an’ın insanlara ulaştırılmasında ve içindeki bilgilerin uy-gulanmasında, açıklayıcı bir görev üstlenmiştir. Müslümanlar, Kur’an’ın nazil olduğu yıllarda, anlaşılmasında güçlük çekilen konuları peygamberimize sormuşlar, pey-gamberimiz de Kur’an ayetlerini onlara açıklamıştır. Bundan dolayı Hz. Muhammed döneminde Müslümanlar arasında dinî konularda görüş ayrılıkları ve yorum farklı-lıkları olmamıştır. Çünkü Hz. Muhammed her sorunu hemen Kur’an ışığında çözüme kavuşturmuştur.

peygamberimizin vefatından sonraki dönemlerde İslam toplumu coğrafi olarak büyümüş, farklı kültürlere sahip insanlar İslam dinine girmiştir. Genişleyen toplumda, farklı düşüncelerin ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştur. Bu durum dinî anlayış ve yaşayışlarda farklılıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur. İslam dün-yasındaki bu gelişmeler üzerine Müslüman âlimler, ortaya çıkan sorunlara ayet ve hadisler ışığında farklı yorumlar getirmişler, farklı çözümler üretmişlerdir.

İslam düşüncesinde ortaya çıkan yorum farklılıklarının sebepleri; sosyal, kültü-rel, coğrafi, siyasi sebepler ile insanın yapısından ve dinî metinlerden kaynaklanan sebepler olarak açıklanabilir. Dinin kaynağı olan vahyin anlaşılma ve yorumlanma biçimleri, insanların bilgi birikimleri, yaşadığı ortamlar, duygu ve düşünceleri ile il-gilidir. Bunların çok farklı oluşu normal karşılanmalıdır. canlı ve dinamik bir yapıya sahip olan İslam düşüncesi, insanların farklı yorumlama biçimlerini, Kur’an’ın özüne bağlı kalmak şartıyla uygun görmüştür.

? İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının sebepleri nelerdir?

86


Sosyal, kültürel, coğrafi, siyasi sebeplerden dolayı oluşan bu farklı yorumlama biçimleri, İslam düşüncesi ve kültürüne zenginlik katmış, birçok farklı ilim dallarının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İslam tarihinde çeşitli mezheplerin ortaya çıkı-şı, farklı tasavvufi ekollerin oluşması İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının bir sonucudur.

İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının

Sebepleri Sonuçları

İnsanın yapısı

Ortam ve kültür

Sosyal ve siyasi sebepler

Dinî Metinler

Düşünce zenginliği

Dini yaşamada kolaylık

Mezhepler

Tasavvufi oluşumlar

İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının sebeplerinin başında insanın yapısı gelmektedir. Allah insanı; akletme, düşünme, seçme gibi üstün özelliklerle yarat-mıştır. Ona, iyi ile kötüyü ayırt edebilme ve iradesini istediği doğrultuda kullanma imkânı vermiştir. İnsanın kendine özgü kişiliği aile, çevre ve eğitimle şekillenmekte-dir. Bir olay karşısında insanların farklı tepkiler vermesi normaldir. Aynı resme bakan insanlar farklı şeyler anlayabilir. Duygu, düşünce ve karakter olarak birbirinden farklı olan insanların dinî konulara bakış açılarının da farklı olması doğaldır. Ayrıca, bilgi, kültür ve medeniyet alanındaki sürekli değişme ve gelişme insanlar arasında fark-lı düşüncelerin ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir. Farklı düşünce ve ifadeye imkân tanıyan İslam dini, aklı kullanarak faydalı düşünce üretmeyi ibadet saymıştır.

EPeygamberimizin vefatından sonra İslam âlimlerinin ortaya koyduğu düşünceler

dinin kendisi değil, onların Kur’an ve sünnetten hareket ederek dini anlama ve yorumlama biçimleridir.

NOT EDELİM

? İnsanın yapısından kaynaklanan sebepler nasıl etkilemiştir?


87

Dinî konulardaki yorum farklılıklarında sosyal, kültürel ve coğrafi sebeplerin de etkisi vardır. İnsan, içinde yetiştiği toplumdan etkilenir, kişinin görüş ve düşün-celeri yaşadığı topluma ve bulunduğu coğrafyaya göre şekillenir. Toplum, insanı kültürel değerlerle şekillendirir. Sosyal olaylar, toplumun maddi, manevi, kültürel ve siyasi hayatında çok önemli değişiklikler meydana getirir.

Hz. peygamberin vefatından sonra gerek fetihler gerekse İslam’a topluca gi-rişler nedeniyle çok farklı coğrafyalarda yaşayan ve farklı kültürlere sahip insanlar İslam dinine girmiştir. İslam düşüncesiyle tanışan toplumlar, eski kültürlerinden ko-pamamış, gelenek ve göreneklerini de dinî inançlarıyla bütünleştirmek suretiyle de-vam ettirmişlerdir. Bu durum, aynı dine inanan ancak farklı kültürel değerlere sahip geniş bir İslam toplumunun oluşmasını sağlamıştır. Bu kültürel değerler, farklı din anlayışlarının ortaya çıkmasına da imkân tanımıştır. Bu toplumların kültürleri, bilgi birikimleri, örf ve adetleri, gelenek ve görenekleri farklı olduğu için dinî konulara bakış açıları ve yorumları da farklı olabilmiştir. Değişik toplumsal şartların etkisiyle yeni dinî anlayışların ortaya çıkması sosyal bir olgudur. Örneğin, köydeki ve şehirde-ki dinî yaşamın izleri birbirinden çok farklıdır. Tüm bu nedenlerden dolayı sosyal ya-pıda oluşan farklı dinî görüşler, İslam tarihinde doğal karşılanmış ve birer zenginlik olarak kabul edilmiştir.

İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının en önemli nedenlerinden biri si-yasi sebeplerdir. Siyaset, itikadi mezheplerin doğusunda etkili olmuştur. Devlet yö-neticilerinin siyasi tercihleri, dinin değişik şekillerde anlaşılması ve yorumlanmasına yol açmıştır.

Siyaset, dinin farklı anlaşılmasında önemli bir etken olmuştur. İslam tarihin-de mezhepleri birbirinden ayıran temel özelliklerin başında siyasi nitelikler göze çarpmaktadır. Örneğin, Hz. peygamberin vefatından sonra halifenin kim olacağı ko-nusunda anlaşmazlıklar çıkmış, farklı düşünen gruplar oluşmuştur. Her grup, kendi görüşünün doğru olduğunu iddia etmek ve ispatlamak için görüşlerini ayet ve ha-dislerle destekleme faaliyetine girişmişlerdir. Bu durum, siyasi bir konu olan halife-liğin dinî bir yapıya büründürülmesini sağlamış ve birçok farklı dinî anlayışın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Yine, Hz. Ali ile Hz. Aişe arasında yaşanan cemel vakası, daha sonraları Haricilik ve şia gibi siyasi ve itikadi mezheplerin doğmasına neden olmuştur.

? Siyasi sebepler nasıl etkilemiştir?

? Sosyal ve kültürel sebepler nasıl etkilemiştir?

88


Dinî düşünce ve anlayışlardaki yorum farklılıkların ortaya çıkış sebeplerinden birisi de dinî metinlerin farklı şekillerde yorumlanmasıdır. Kur’an-ı Kerim, İslam di-ninin temel kaynağıdır. Hz. Muhammed döneminde gelen vahiyler, bizzat peygam-berimiz tarafından açıklanıyor, insanlara ayetlerle ilgili bilgiler veriliyordu. Karşılaşı-lan sorunlar, vahiy ve sünnetle çözülüyordu. Hz. Muhammed’in vefatıyla vahiy sona ermiş, böylece Kur’an-ı Kerim tamamlanmıştır. Hz. Muhammed’in vefatından sonra din bilginleri Kur’an’ı referans alarak insanların dini anlamalarını kolaylaştırıcı, or-taya çıkan güncel ve dinî sorunlara çözümler getirici nitelikte bazı yorumlarda bu-lunmuşlardır. Ancak Kur’an’ın üslubu, insanların anlayış ve yorumlamalarında farklı görüşlerin ortaya çıkmasına imkân tanımaktadır. Kur’an-ı Kerim’deki ayetlerin bir kısmı “muhkem” (açık), bir kısmı da “müteşabih” (mecaz)’tir. Kur’an’daki müteşabih ayetleri, birçok din bilgini dildeki ilk anlamı ile bazıları ise mecaz anlamları ile açıkla-ma yoluna gitmişlerdir. İşte müteşabih ayetlerin din bilginlerince farklı yorumlanma biçimleri, zamanla bu düşünceler etrafında birçok insanın toplanmasına neden ol-muş, mezheplerin ve dinî ekollerin oluşmasına zemin hazırlamıştır.

EMuhkem ayetler: Açık, kesin, manası herkes tarafından aynı şekilde anlaşılan ayet-

lerdir.Müteşabih ayetler: Birden çok anlama gelebilen, manası herkes tarafından kolayca

anlaşılamayan, açıklanması için başka delillere ihtiyaç duyulan ayetlerdir.

BİLGİ KUTUSU

? Dinî metinlerden kaynaklanan sebepler nasıl etkilemiştir?

E

İslam tarihinde siyasi olayların, mezheplerin oluşmasında etkili olduğunu gösteren bazı olaylar vardır. Örneğin; Hz. Osman’ın şehit edilmesi üzerine dördüncü halife olan Hz. Ali’den Hz. Osman’ın katillerinin bulunması istenmiştir. Çok karışık bir ortamda halife olan Hz. Ali, daha fazla kan dökülmemesi için ortamın sakinleşmesini istemiştir. Hz. Aişe, Hz. Talha ve Hz. Zübeyr gibi sahabeler başta olmak üzere Müslümanların bir kısmı bu ertele-meye karşı çıkarak Hz. Ali’nin halifeliğini tanımamışlardır. Bu tartışmalar ilerlemiş ve so-nunda 656 yılında Cemel savaşı yaşanmıştır. Tarihte yaşanan bu olaya; Cemel vakası denir.

Bu görüş ayrılıkları sonucu çeşitli mezhepler ortaya çıkmıştır. Haricîlik, Şia, Mu’tezile gibi siyasi ve itikadî mezhepler bunlardandır.

BİR ÖRNEK


89

Kur’an’da bazı müteşabih ayetlerde; “Allah’ın eli” (Fetih suresi, 10. ayet.), “Allah’ın yüzü” (Kasas suresi, 88. ayet.) gibi ifadeler geçmektedir. Bazı İslam âlimleri bu ifade-lerden hareket ederek Allah’ın insan gibi elinin, yüzünün ve diğer azalarının bulun-duğu görüşünü ileri sürmüştür. Bazı İslam âlimleri de bu ifadeleri, “Allah’ın kudreti”, “Allah’ın zatı” şeklinde yorumlamışlardır. Bu örnekte görüldüğü gibi dinî metinlerin farklı yorumlanmasından kaynaklanan sebeplerle farklı mezhepler ortaya çıkmıştır.

İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının başlıca sebepleri nelerdir? Aşağıya yazı-nız.

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………

Siyasi - İtikadi Mezhepler

Haricilik

Caferilik

Hanbelilik

Şafiilik

Malikilik

Hanefilik

Şia

Mu’tezile

Maturidilik

Eş’arilik

Ameli - Fıkhi Mezhepler

İslam Düşüncesinde Yorumlar (Mezhepler)

90


2. İSLAM dÜŞÜNCESİNdE SİYASİ-İTİKAdİ YORUMLAR İslam toplumunda sosyal, kültürel, siyasi, coğrafi nedenlerden dolayı ortaya çı-

kan yorum farklılıkları siyasi ve itikadi alanda birçok farklı düşünce ekollerinin oluş-masına neden olmuştur. Bunlar, dinin anlaşılma ve yorumlanma biçimleridir. Kur’an ayetlerini ve Hz. Muhammed’in uygulamalarını yorumlama kapsamında belirli din bilginlerinin veya onu takip edenlerin etrafında gruplaşmalar olmuştur. Bu düşünce ekolleri zamanla sistematik hale gelmiş ve kurumsallaşmışlardır. Kurumsallaşan bu düşünce ekollerine mezhep denilmiştir. Mezheplerin ve tarikatların ortaya çıkışı bu şekilde olmuştur.

İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının sistematik hale gelmiş şekline mezhep denilmektedir. Sözlükte görüş, akım, gidilen ve takip edilen yol anlamına gelen mezhep; dinî terim olarak, kendi içinde tutarlı bir metot ve düşünce sistemine sahip olan, belli fikirler ve şahıslar etrafında oluşan itikadi veya fıkhi oluşumlardır.

İslam tarihinde mezhepler; itikadi mezhepler ve fıkhi (ameli) mezhepler olmak üzere ikiye ayrılır. İlk önce itikadi mezhepler ortaya çıkmıştır. Bunların oluşmasında siyasi sebepler etkili olmuştur.

İtikat (akait); sözlükte inanmak anlamına gelir. Dinî terim olarak; İslam dini-nin inanç esaslarının tümüne itikat denir. İtikadi mezhepler denilince; İslam dininin inanç konularını açıklayan ve farklı yorumlar ortaya koyan mezhepler kastedilir. Ha-ricilik, şia, Mu’tezile, Maturidilik, Eş’arilik İslam tarihinde ortaya çıkan başlıca itikadi mezheplerdir.

2.1. Haricilik

Haricilik dördüncü Halife Hz. Ali İle şam valisi Muaviye arasında miladi 657 yılında yaşanan Sıffin Savaşı sonucunda ortaya çıkan ilk siyasi – itikadi mezheptir.

Sıffin savaşının bitirilmesi için taraflar arasında bir hakem tayin edilmesine ka-rar verildi. Hz. Ali’nin saflarında yer alan bir grup ise, Hz. Ali’nin Muaviye ile anlaşmak için hakemi kabul etmesinden dolayı onun yanından ayrıldı. Kendilerine ayrılanlar, dışarıda kalanlar anlamında “harici” denilen bu grup, Hz. Ali’ye siyasi ve dinî konu-larda bağlılık göstermeyeceğini söyledi. Onlar, hüküm verme işinin hakemlere bı-rakılmasının yanlış olduğunu, tek hakemin var olduğunu onun da Allah olduğunu belirttiler. Haricîler, “Hüküm sadece Allah’ındır.” görüşünü savunmuşlardır. İslam dü-şüncesindeki itikadi yorum farklılıkları Haricilikle başlamıştır.

? Haricîlik nasıl ortaya çıkmıştır?


91

EHariciliğin temel görüşleri şunlardır:* Yönetimde bulunmak için Kureyş soyundan olma şartı yoktur. Gerekli şartları taşı-

yan herkes, Müslüman toplumun lideri olabilir.* Ameller, imanın bir parçasıdır. İbadetleri terk eden veya büyük günah işleyen kim-

se Müslümanlıktan çıkmıştır. Mutlaka tövbe etmesi gerekir.* Hüküm vermek Allah’a aittir. Kullar ve yöneticiler hüküm veremez, Allah’ın hükmü-

nü uygularlar.

BİLGİ KUTUSU

Hariciler İslam’ın evrensel mesajlarını algılayamamaları sonucu taassup içine girmişlerdir. Dinî hükümleri sadece kendilerinin hiç taviz vermeden uygulayıp yaşa-dıklarını, diğerlerinin ise dinden çıktığını ileri sürmüşlerdir. Kendileri gibi düşünme-yen ve yaşamayan insanlara karşı katı tutum içinde olmuşlardır. Haricilik zamanla etkisini yitirmiş ve taraftarı kalmamıştır.

2.2. Şia Sözlükte grup, topluluk, taraftar ve yardımcı anlamlarına gelen şia, İslam tari-

hinde; Hz. Muhammed’in vefatından sonra halifeliğe Hz. Ali’nin getirilmesi gerekti-ğini savunan, sonraki halifelerin de Hz. Ali’nin soyundan olması gerektiğine inanan gruba verilen isimdir. şiiler, yönetim yetkisinin Hz. Ali’nin soyuna ait olduğuna ve bu durumun kıyamete kadar devam etmesi gerektiğine inanırlar.

şiilik, miladi 680 yılında Kerbela’da Hz. Hüseyin’in ve ailesinden bazılarının şe-hit edilmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. peygamberimizin ehl-i beytine yapılan bu acımasız muamele, Müslümanlar arasında Hz. Ali ve ehl-i beyt taraftarlığının doğ-masına neden olmuştur. Bu taraftarlık zamanla siyasi ve itikadi bir mezhebe dönüş-müş ve şia ismini almıştır.

? Şia nasıl ortaya çıkmıştır?

92


EŞianın temel görüşleri şunlardır:* Peygamberimizin vefatından sonra ilk halifelik Hz. Ali’nin hakkıdır.* Hz. Ali, Hz. Muhammed’den sonra insanların en üstünüdür.* Hz. Ali ve onun soyundan gelenler imamet yetkisini taşırlar. İmamlar, Allah’ın emri

ve Hz. Muhammed’in bizzat atamasıyla seçilmiş, günahsız ve masum insanlardır. İmam-lar hata yapmazlar, günah işlemezler.

* Şiiliğin en önemli temsilcisi olan İmamiyye’ye göre, vahiy ve atanmayla imamlığı öngörülen on iki kişi vardır. On ikinci imamın, küçük yaşta kaybolduğuna, kıyamete yakın tekrar insanlığı kurtarıcı (mehdi) olarak geleceğine inanırlar.

* Açık veya gizli bir tehlike karşısında inancını gizleme (takiyye) esastır.

BİLGİ KUTUSU

İmamiyye, İsmailiyye, Zeydilik, Nusayrilik, Dürzîlik gibi şii toplulukları bulun-maktadır. Günümüzde İran’ın resmi mezhebi İmamiyye olup, Irak ve Azerbaycan’da halkın kabul ettiği bir akımdır. Türkiye’de de şii vatandaşlar bulunmaktadır.

2.3. Mu’tezile

Mu’tezile; ayrılan, uzaklaşan, bir tarafa çekilen anlamına gelir. Bu mezhep vasıl bin Ata’nın görüşleri etrafında oluşmuştur. Hicri ikinci asrın başlarında ortaya çık-mıştır.

Mutezile mezhebinin mensupları ayet ve hadisleri, akıl süzgecinden geçirerek yorumlamışlardır. O dönemde, İslam düşüncesine yapılan eleştirileri akli yöntemleri kullanarak cevaplamışlardır.

Hicri ikinci asırdan itibaren İslam düşüncesinin farklı kültürlerle teması sonucu, özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve Fars kültürlerinden birçok değişik düşünce, İslam toplumuna girmiştir. Bu durum, inanç ve ibadet esaslarının savunulmasını gerekli kılmıştır. O dönemde Mutezile akımı İslam itikadını savunucu, aklı ön planda tutan görüşleriyle dikkat çekmiştir.

Mu’tezile mezhebinin en çok taraftarı Abbasiler döneminde olmuştur. Bu mezhep zamanla etkisini yitirmiş olup günümüzde mensubu bulunmamaktadır.

? Mu’tezile nasıl ortaya çıkmıştır?


93

EMu’tezilenin temel görüşleri şunlardır:Tevhit: Allah’ın zatı ve sıfatları itibarıyla bir olması demektir. Onun zatı ve sıfatları

birbirinden ayrı düşünülemez.Adalet: İnsan kendi eylemlerinde tamamen özgürdür. Allah’ın bu fiillerin yaratıl-

masında bir müdahalesi yoktur. Eğer insanın fiillerinin yaratıcısı Allah olsaydı, o zaman Allah’ın insanları cezalandırması anlamsız olurdu.

El menzilü beynel menzileteyn: Büyük günah işleyen ne mümin ne de kâfirdir. Böyle bir kişi fasıktır. Yani iman ila küfür arası bir noktadadır. Bu kişi tövbe etmeden ölürse ebe-diyen cehennemde kalır.

El va’d vel vaîd: İyilik ve kötülük yapanın mutlaka karşılığı vardır. İyiliğe ödül, kötülü-ğe ceza yaratıcı için zorunluluktur. Allah, kötülük edenleri bağışlamaz, Hz. Peygamber de şefaat etmez.

Emri bil maruf nehyi anil münker: İnsanlara iyiliği emredip, kötülüklerden alıkoy-mak, bütün Müslümanlar için en önemli görevlerin başında gelir ve farzdır.

BİLGİ KUTUSU

2.4. Maturidilik

Maturidilik, Ebu Mansur Maturidi’nin görüşleri etrafında oluşmuş bir itikadi mezheptir. Maturidi, küçük yaştan itibaren kendini İslami ilimlerde yetiştirmiş, tef-sir, akait ve kelam ilimlerinde önemli çalışmalar yapmıştır. Kur’an ve sünnete göre İslam dininin inanç esaslarını açıklamıştır. İnanç konularında ortaya çıkan sorunlara çözümler getirmiş, iman esaslarını sistemli bir şekilde ifade etmiş, bunları savunmuş ve açıklamıştır. İslam dininin inanç esasları (itikat) konularında ortaya koyduğu gö-rüşlerle İslam dünyasında özellikle de Türkler arasında kabul görmüştür.

Maturidi’nin İslam düşüncesine en büyük katkısı ehl-i sünnet inancını sistemli bir yapıya kavuşturmasıdır. Hanefi mezhebine bağlı Müslümanlar, inanç konuların-da Maturidi’nin yolundan gitmişler ve onun düşüncelerini benimsemişlerdir.

? Maturidilik nasıl ortaya çıkmıştır?

94


EMaturidiliğin temel görüşleri şunlardır:* Büyük günah işleyen bir kimse, dinden çıkmaz.* Peygamberler olmasa da kişi aklıyla Allah’ı bulabilir.* İyi ve kötü aklın bilgisi dâhilindedir.* İnsanın fillerini Yüce Allah yaratır. Ancak, Allah’ın her şeyin yaratıcısı olması, insa-

nın fiillerini serbestçe yapmasını engellemez. İnsan bütün fiillerinden sorumlu tutulmuş-tur. İnsan bir işi yapmağa karar verdiğinde Allah, o gücü ona verir. Sorumluluk, niyete ve verilen karara bağlıdır.

* Allah, insanın kaldıramayacağı yükleri ona yüklemez.* Allah’ın fiillerinin mutlaka bir sebebi ve hikmeti vardır. Ama insan aklıyla bunları

bilemeyebilir.* İman; dil ile ikrar ve bunu kalp ile de tasdik etmektir. Kişinin davranışları, imanın

bir parçası değildir.

BİLGİ KUTUSU

Maturidilik, İslam’ın itikat alanında ayet ve hadisleri mutlak kaynak olarak gör-mekle birlikte, aklı da dinin anlaşılması için gerekli bir unsur olarak kabul etmekte-dir. Akıl ile vahiy arasında bir denge kuran Maturidi, akla gereken önemi vermiştir. Bugün dünyada Müslüman nüfusun çoğunluğu itikadi konularda Maturidi’nin gö-rüşlerini benimsemiştir.

2.5. Eş’arilik

Eş’arilik Ebul Hasan el-Eş’ari’nin görüşleri çerçevesinde oluşmuş itikadi bir mezheptir. Eş’arilik Mutezile’ye bir tepki olarak doğmuştur. İmam Eşari, Mutezile’nin bazı görüşlerini insanlara zorla kabul ettirme gayretlerini görmüş, bunun üzerine dinî düşüncede yenilenmenin önemine işaret etmiş ve görüşlerini sistemleştirmiştir. İmam Eş’ari, İslam dininin inançla ilgili konularını Kur’an ve sünnet temelinde akılla yorumlayarak açıklamıştır. Yorum ve tevile çok önem vermiş, bunun sonucu olarak kelam ilmini felsefe ile rekabet edecek bir duruma getirmiştir.

? Eş’arilik nasıl ortaya çıkmıştır?


95

EEş’ariliğin temel görüşleri şunlardır:* Kendisine dinî bir uyarıcı gönderilmeyen kimse, aklıyla Allah’ı bulmak ve ona iman

etmekle sorumlu değildir.* İyi - kötü, çirkin - güzel, akılla değil vahiyle bilinir. Fiilin kendisinde güzellik ve çir-

kinlik yoktur. Allah emretti ise fiil güzel, yasakladı ise kötüdür.* Kulun iradesi Allah’ın iradesine bağlıdır. Dolayısıyla kul ister, Allah dilerse yaratır,

dilerse yaratmaz.* Allah, kulun gücünün yetmeyeceği şeyleri ona yükleyebilir.* Allah’ın fiillerinde sebep ve hikmet olur veya olmaz.* İman, bilmek ve kalp ile onaylamaktan geçer. Büyük günah işleyen bir kimse, din-

den çıkmaz, günahkâr olur.* Hz. Muhammed ahirette, müminlere Allah’ın izniyle şefaat edecektir.

BİLGİ KUTUSU

3. İSLAM dÜŞÜNCESİNdE AMELİ-FIKHİ YORUMLAR İslam dini, temelde iman, ibadet ve ahlak olmak üzere üç esas üzerinde açıkla-

nabilir. İman esaslarının açıklanıp yorumlanmasında ortaya çıkan yorum farklılıkla-rına itikadi mezhepler; ibadet konularının açıklanıp yorumlanmasında ortaya çıkan yorum farklılıklarına fıkhi mezhepler; ahlak konularının açıklanıp yorumlanmasında ortaya çıkan yorum farklılıklarına da tasavvufi oluşumlar (tarikatlar) denilmektedir.

Yüce Allah, inançla ve ahlakla ilgili kurallar koyduğu gibi ibadetlerle ilgili de kurallar koymuştur. İbadetlerle ilgili ilkeler fıkıh ilminin alanına girmektedir. Fıkıh; bir Müslüman’ın, dinin kişisel ve sosyal hayata dair ameli hükümlerini bilmesidir. Dinin ibadetler, evlilik, miras, ticaret vb. konularla ilgili ilkelerini delilleriyle birlikte ortaya koyup açıklayan ilim dalına da fıkıh ilmi denir.

İslam’ın farklı şekillerde yorumlanması siyasi - itikadi alanda olduğu gibi ameli- fıkhi alanda da olmuştur. Ameli - fıkhi yorumlar genellikle dinin ibadetler ve insanlar arası ilişkilerini düzenleyen kurallarda yoğunlaşmıştır. Yorumların ve farklılıkların hiç birisi dinin özünde ve temel ilkelerinde olmamıştır.

peygamberimiz hayatta iken karşılaşılan dinî sorunları, o açıklıyor ve çözü-yordu. Hz. Muhammed’in vefatından sonra da dinî sorunlara Kur’an ayetleri ve Hz. peygamberin uygulamaları ile çözümler bulunmuştur. Fetihlerin artması ve farklı yaşayış ve kültüre sahip insanların Müslüman olmasıyla birlikte, özellikle Hicri ikinci

? İslam düşüncesinde ameli - fıkhi yorumlar nasıl ortaya çıkmıştır?

96


asırdan itibaren İslam âlimleri fıkhi konularda gelen sorulara çözüm üretmek için çalışmaya başladılar. Giderek gelişen ve çoğalan İslam toplumunun sorunlarına çö-züm bulmak için Kur’an ve sünnete bağlı kalarak gerekli dinî açıklamaları yaptılar. Böylece farklı bölgelerde, birçok din âlimi kendi görüş ve önerilerini söylemiş ve et-rafında bu görüşleri benimseyen çok geniş kitleler oluşmuştur. Daha sonra da özel-likle öğrencileri vasıtasıyla bu görüşler sistemleşerek kurumsal niteliğe dönüşmüş ve mezhepler oluşmuştur.

E

Hz. Muhammed (s.a.v.), sahabelerden Muaz bin Cebel’i Yemen’e vali olarak gönder-meden önce ona sorar:

“Ey Muaz! Sana halktan gelen olaylar karşısında ne ile hüküm ve karar vereceksin?”Muaz: “Önce Allah’ın kitabı olan Kur’an-ı Kerim ile…”Hz. Muhammed: “ Ya aradığını Kur’an’da bulamazsan?”Muaz: “O zaman Allah Resulü’nün sünnetiyle hüküm veririm.”Hz. Muhammed: “Ya Muaz, onda da aradığın hükmü bulamazsan ne yaparsın?”Muaz: “O zaman ayet ve hadisler ışığında kendi görüşümle karar veririm.” demiş-

tir. (Ebu Davud, Akdiye, 11.) Bu konuşmalardan, din bilginlerinin insanların sorunlarına çözüm bulmak amacıyla, ayet ve hadisleri yorumlayarak hüküm çıkarabilecekleri anlaşıl-maktadır.

BİR ÖRNEK

Fıkıh alanında farklı yorumların ortaya çıkması mezhepleri doğurmuştur. Mez-heplerin ortaya çıkışı, İslami düşüncedeki parçalanmışlığı ve zayıflığı değil, aksine zenginliği gösterir. peygamberimizden iki asır sonra ortaya çıkan bu oluşumların birçoğu, görüşlerini benimseyenlerin azalması sonucu zaman içinde varlıklarını yi-tirmiştir. İslam düşüncesinde ortaya çıkan ve zamanımıza kadar etkinliğini sürdü-ren önemli başlıca ameli - fıkhi mezhepler, Hanefilik, Malikilik, şafiilik, Hanbelilik, caferilik’tir.

3.1. Hanefilik Hanefîlik, İmam Ebû Hanife olarak bilinen Numan bin Sabit’in görüşleri etrafın-

da oluşmuş bir mezheptir. Ebu Hanife, sahabelerin devrine yetişmiş, onları görmüş birisidir. İslam dünyasının birçok yerinde sayısız öğrenci yetiştirmiştir. Bunlardan en önemlileri Ebu Yusuf ile Muhammed Eş-şeybani’dir. Mezhep, önce Irak’ta daha son-ra Türkiye, Balkanlar, pakistan, Kafkasya, Irak, Suriye ve Kuzey Afrika’da benimsenmiş ve yayılmıştır.


97

Miladi 699 yılında Kufe’de doğan Ebu Hanife, küçük yaşlardan itibaren dinî ilimler alanında devrin ünlü bilginlerinden ders almıştır. Numan bin Sabit, ticaretle de meşgul olmasından dolayı fıkhın, özellikle ticaretle ilgili konularında günümüze de ışık tutan önemli görüşleri bulunmaktadır. Özellikle, fıkıh ilmindeki başarısı, çö-zümü zor sorunları kolayca sonuçlandırması nedeniyle kendisine İmam-ı Âzam (En Büyük İmam) denilmiştir.

Osmanlı Devleti’nin resmi mezhebi Hanefilik idi. Akıl ve mantık kurallarını bi-limsel metotlar sonucunda kullanımı, dinî sorunların çözümünde esnek bir yol izlen-mesi, mezhebin çok geniş coğrafyalara yayılmasına imkân tanımıştır. Ebu Hanife’nin dinî konulara hâkimliği, ticari yaşamın içinde oluşu ona, insanların problemlerini ya-kından tanıma imkânı sağlamıştır. Bu durum, içtihatlarının halk tarafından kolay ka-bul görmesini sağlamıştır. İçtihadı ve kıyas metodunu çok kullanan Hanefilik, çoğu zaman dinin genel ilkelerine başvurmuştur. Dinî sorunların çözümünde tümevarım (sorunlardan başlayarak kurallara gidiş) metodunu kullanan Ebu Hanife, Müslüman-ların birbirleriyle fikir alışverişine (şura) büyük önem vermiştir.

EHanefiliğin temel prensipleri şunlardır:* Dinî konuların çözümünde başvurulacak kaynaklar Kur’an, sünnet, sahabe sözle-

ri, icma ve kıyastır. * Hüküm ifade eden sözler kadar, bunların anlamları ve konuluş gerekçeleri de

önemlidir. O yüzden ayetlerin niçin indirildiği, hangi olay sonrası böyle bir ayet geldiği in-celenmelidir.

* Örf ve âdetler fıkhın ikincil kaynaklarıdır. Dinî hükümler tahsis edilirken örf ve âdetlerin de bağlayıcılığı vardır.

NOT EDELİM

3.2. Malikîlik Malik bin Enes’in görüşleri etrafında oluşan mezheptir. İmam Malik, Medine’de

dönemin büyük âlimlerinden dersler almış ve kendini dinî ilimlerde özellikle fıkıh ve hadis alanında yetiştirmiştir. İmam Malik Medine’de öğrencilerine dersler vermiş ve birçok öğrenci yetiştirmiştir. Maliki Mezhebi, gerek İmam Malik’in yazdığı eserler, gerekse yetiştirdiği öğrencilerle günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir. Ma-liki mezhebi, Arap Yarımadasında, Afrika’da ve Hicaz bölgesinde yaygındır. İmam Malik’in en önemli eseri hadisleri derleyip topladığı Muvatta’dır.

Eİmam Malik fıkıhta usul olarak sırasıyla Kur’an’ı, sünneti, sahabe sözlerini, icmayı

delil olarak kabul etmiştir.

NOT EDELİM

98


3.3. Şafiilik şafiilik, büyük İslam âlimi Muhammed bin İdris Eş-şafiî’nin görüş ve düşünce-

leri etrafında oluşmuş bir mezheptir. İmam şafii miladi 767 yılında Gazze’de doğmuş, 820 yılında Mısır’da vefat etmiştir. Mekke’de yetişmiş olan İmam şafii yedi yaşında Kur’an’ı ezberleyerek hafız olmuştur. Daha sonra Medine’ye giderek İmam Malik’ten fıkıh ile ilgili dersler almıştır. Tefsir, hadis, kelam ve fıkıh ilimlerinde derinleşmiştir. Keskin bir zekâya ve etkileyici bir hitabet gücüne sahip olan İmam şafii, hocasının vefatından sonra ders vermeye başlamış ve birçok öğrenci yetiştirmiştir.

Eİmam Şafii fıkıhta usul olarak sırasıyla Kur’an’ı, sünneti, sahabe sözlerini, icmayı ve

kıyası delil olarak kabul etmiştir.

NOT EDELİM

İmam şafii ömrünün sonlarına doğru Mısır’a gitmiştir. Fıkhi alandaki görüşle-rini Mısır’da yaymaya başlamış ve çok taraftar bulmuştur. İmam şafii’nin birçok eseri vardır. Bunlardan en meşhurları, er-Risale ve el-Ümm’dür. şafiî mezhebi günümüzde Suriye, Mısır, Türkiye, Irak, Azerbaycan ve pakistan ülkelerinde yaygındır.

3.4. Hanbelilik Hanbelilik, Ahmet bin Hanbel’in görüş ve düşünceleri etrafında oluşmuş bir

mezheptir. Ahmet bin Hanbel, miladi 780 yılında Bağdat’ta doğmuş, 855 yılında yine burada vefat etmiştir.

Ahmet bin Hanbel, küçük yaştan itibaren İslami ilimlere yönelmiş, ilim öğren-mek için Mekke, Medine, şam, Yemen gibi şehirlere gitmiştir. Ahmet bin Hanbel, buralarda devrin büyük âlimlerinden dersler almıştır. Ahmet bin Hanbel küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’i ezberlemiş, tefsir, hadis, kelam gibi temel İslami ilimlerde kendini yetiştirmiştir. Özellikle hadis ilminde derinleşmiştir. En önemli eseri; içinde yaklaşık kırk bin hadis bulunan Müsned’dir.

Ahmet bin Hanbel, bir konuda hüküm verirken öncelikle Kur’an ve sünnete bakardı. Eğer buradan hüküm çıkaramazsa sahabelerin icmasına bakardı. Zorunlu olmadıkça kıyasa başvurmazdı.

EAhmet bin Hanbel, fıkıhta usul olarak sırasıyla Kur’an’ı ve sünneti delil olarak kabul

etmiştir. Sahabe sözlerinden de üzerinde ittifak edilen görüşleri almıştır.Hanbelilik mezhebinin en belirgin özelliği, rey ve kıyastan olabildiğince uzak dur-

ması, hadise dayalı fıkıh anlayışı geliştirmesidir.

NOT EDELİM


99

3.5. Caferilik caferilik, cafer-i Sadık’ın görüş ve düşünceleri etrafında oluşmuş bir mezhep-

tir. cafer-i Sadık, miladi 700 yılında Medine’de doğmuş, 765 yılında yine burada vefat etmiştir. şiilikteki on iki imamın altıncısı olan İmam cafer, Hz. Hüseyin yoluyla Hz. Ali soyundan gelmektedir.

İlk ilmî tahsilini babası Muhammed Bakır’dan alan İmam cafer, daha sonra Medine’deki âlimlerden tefsir, hadis gibi temel İslamî ilimlerde dersler almıştır. Ebu Hanife ile de ilmî müzakereler yapmış olan İmam cafer, Kur’an’ın emirleri ve pey-gamberimizin sünneti istikametinde yaşayan büyük bir âlim olmuştur.

Günümüzde caferilik, şia’nın (şiilik) en önemli fıkhi mezhebidir. cafer-i Sadık’ın görüşlerini esas aldığından dolayı caferiyye veya caferilik mezhebi olarak bilinir. İran, Irak, Suriye ve Azerbaycan’da caferi mezhebine uyan insanlar bulunmaktadır. Türkiye’de de caferi vatandaşlarımız bulunmaktadır.

Mezhebin ana düşüncesini Hz. Ali ve onun soyundan gelen on iki imama inan-mak oluşturur. Çünkü bu durum imanın şartlarından birisi olarak kabul edilmekte-dir. caferilikte, Hz. Ali ve soyu, Allah’ın emri ve Hz. peygamberin bizzat atamasıyla İslam toplumunun kıyamete kadar imamı kabul edilmiştir. Bu mezhepte, imamlar hatadan korunup masum oldukları için bütün davranışları ve sözleri “sünnet” olarak kabul edilir.

ECafer-i Sadık, fıkıhta usul olarak sırasıyla Kur’an’ı, sünneti, icmayı ve aklı delil olarak

kabul etmiştir.

NOT EDELİM

4. İSLAM dÜŞÜNCESİNdEKİ YORUMLARI BİRLEŞTİREN UNSURLAR

İslam tarihinde peygamberimizin vefatından sonra siyasi, itikadi ve fıkhi konu-larda yorum farklılıkları ortaya çıkmıştır. İslam düşüncesindeki bu yorum farklılıkları birer zenginliktir. Çünkü bu yorumların hiçbirisi dinin temel ilke ve esaslarında ol-mamıştır. İslam dünyasındaki mezhepler, İslam’ın inanç ve ibadet esaslarında değil; ancak bu ibadetlerin yapılış şekli üzerindeki ayrıntılarda farklılık gösterirler. Örneğin; bütün mezhepler beş vakit namazın farz olduğunu söylemişler ancak namazın kılı-nış şeklinde (dinî delillere dayanarak) farklı yorumlar getirmişlerdir. Bu durum, İslam düşüncesine zenginlik kattığı gibi aynı zamanda İslam’ın insanlara sağladığı büyük kolaylık ve rahatlıktır.

100


İslam düşüncesinde ortaya çıkan yorum farklılıkları İslam dininin temel konu-larında olmamıştır. Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret konuları tüm mezhep-lerin üzerinde birleştiği İslam’ın temel unsurlarıdır.

Tevhit, Allah’ın varlığını ve birliğini kabul etmek demektir. Müslümanları aynı amaç ve inanç etrafında birleştiren unsurların başında tevhit inancı gelmektedir. Tüm Müslümanlar Allah’ın varlığına ve birliğine iman ederler. Tevhit inancı; Allah’ı kâinattaki her şeyin yaratıcısı ve tek hâkimi olarak kabul etmeyi gerektirir. Bu inanç, bütün Müslümanların birlik ve beraberlik içinde ırk, renk, dil, mezhep ve görüş fark-lılığı gözetmeksizin, tek inanç etrafında toplanmasını sağlar.

İslam dininin esası, Allah’ın varlığına ve birliğine inanmaktan geçer. Kur’an’da Allah’ın özelliklerinden sıkça bahsedilmekte ve onun birliğine vurgu yapılmaktadır: İhlâs suresinde Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “(Ey Muhammed) De ki o Allah bir tektir. Allah sameddir (Onun hiç şeye ihtiyacı yoktur, her şey ona muhtaçtır.). O do-ğurmamış ve doğurulmamıştır. Hiçbir şey ona eş ya da denk değildir.” (İhlâs suresi, 1 – 4. ayetler.)

İslam düşüncesinde ortaya çıkan tüm mezhepler tevhit inancında (Allah’ın var ve bir olduğu konusunda) aynı düşünceye sahip olmuşlardır. Zaten bu temel inanç esasında farklı bir düşünceye sahip olmak İslam’ın inanç sistemi ile bağdaşmaz. Tev-hit ilkesi hiçbir zaman mezhepler arasında tartışma konusu yapılmamıştır.

Müslümanları aynı gaye ve inanç etrafında birleştiren unsurlardan ikincisi de nübüvvet yani peygamberliktir. İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün mezhepler peygamberliğin insanlık için gerekli bir kurum olduğunu kabul ederler. İlahî emirle-rin insanlara ulaştırılması, açıklanıp tebliğ edilmesi için peygamberlere ihtiyaç vardır.

peygamberler Allah’ın elçileridir. Allah, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’den son peygamber Hz. Muhammed’e kadar birçok peygamber göndermiştir. Kur’an-ı Kerim’de, “…Her millet için mutlaka bir uyarıcı (peygamber) bulunmuştur.” (Fatır Su-resi 24. ayet.) buyrulmuş ve her topluma insanlara doğru yolu göstermesi için pey-gamberler gönderildiği belirtilmiştir. Kur’an’da bu peygamberlerden yirmi beş ta-nesinin ismi geçmektedir. peygamberler; yalan söylemeyen, günahtan uzak duran, emanete ihanet etmeyen, akıllı, Allah’tan aldıkları bilgiyi eksiksiz olarak insanlara ulaştıran ve onları açıklayan dürüstlüğün sembolü örnek kimselerdir.

peygamberlere iman, İslam düşüncesinde ortaya çıkan tüm mezheplerin üze-rinde ittifak ettiği ortak bir konudur. Bütün mezhep imamları ve onların düşünce-lerini benimseyen Müslümanlar, Allah’ın gönderdiği peygamberlerin tümüne iman etmiş, son peygamber olarak da Hz. Muhammed (s.a.v.)’i kabul etmişlerdir. Nübüv-vet konusu hiçbir zaman mezhepler arasında tartışma konusu yapılmamıştır. pey-

? İslam düşüncesinde yorumları birleştiren unsurlar nelerdir?


101

gamberlik, bütün mezhep imamlarının kabul ettiği birleştirici ve bütünleştirici bir kurum olmuştur.

Yüce Allah’ın gönderdiği son ilahî kitap olan Kur’an-ı Kerim, İslam dininin te-mel kaynağıdır. İslam tarihinde ortaya çıkan bütün mezhepler Kur’an’ın Allah kelamı olduğunu ve ona hiçbir insan sözü karışmadığını kabul ederler.

Yüce Allah, insanların hem bu dünyada hem de ahirette mutlu ve huzurlu ol-maları için peygamberler ve kutsal kitaplar göndermiştir. Son ilahî kitap olarak da Kur’an-ı Kerim’i göndermiştir. 610 yılında başlayıp 632 yılına kadar Hz. Muhammed’e vahiy yoluyla gönderilen Kur’an; inanç, ibadet, ahlak, hukuk, ahiret hayatı, geçmiş milletlerin yaşamları gibi konulardan bahseder. 23 yılda tamamlanan Kur’an, hiç-bir değişikliğe uğramadan günümüze kadar ulaşmıştır. Bu konuda Yüce Allah, Hicr suresi 9. ayette şöyle buyurmuştur: “O Kur’an’ı biz indirdik ve onun koruyucusu da biziz.”

Resim 04.01: Kur’an-ı Kerim, Müslümanların temel kaynağıdır.

Kur’an, İslam’ın temel kaynağıdır. Bir konu ile ilgili İslam dini açısından hüküm verilirken başvurulacak ilk kaynak Kur’an’dır. Kur’an Allah tarafından gönderilmiş ev-rensel bir kitaptır. Bu nedenle Kur’an’ın içerdiği mesajlar her devirde insanların ih-tiyaçlarına cevap verecek niteliktedir. Bütün milletlere kıyamete kadar yol gösterici olan bir kitaptır.

102


İslam tarihinde ortaya çıkan tüm mezhepler, Kur’an-ı Kerim’in Hz. Muhammed’e gönderilen son ilahî kitap olduğunu kabul etmişlerdir. Bütün mezhep imamları, karşılaştıkları sorunları çözmek için ilk olarak Kur’an’a müracaat etmiş, meseleleri öncelikle ayetlerden hareketle çözmeye çalışmıştır. Kur’an-ı Kerim’in son ilahi kitap olduğu, ondaki hükümlerin kıyamete kadar geçerli olduğu gerçeği hiçbir zaman mezhepler arasında tartışma konusu yapılmamıştır. Kur’an, bütün Müslümanları bir-leştirici bir kaynaktır. Çünkü Kur’an; dili, rengi, ırkı ve cinsiyeti ne olursa olsun, tüm Müslümanların rehberi ve başucu kitabıdır.

İslam düşüncesinde ortaya çıkan mezheplerin görüş ayrılığına düşmediği, or-tak noktada birleştiği bir konu da ahiret inancıdır. Ahirete iman, tüm Müslümanları aynı gaye ve inanç etrafında birleştiren unsurlardan biridir. Bütün mezhepler; kıya-met, öldükten sonra dirilme, hesap, cennet ve cehennemin hak olduğu hususunda görüş birliği içindedir.

Kıyametin kopması ile başlayacak olan ve ebedî olarak devam edecek olan hayata ahiret hayatı denir. Kısaca, dünyanın sona ermesi ile başlayacak olan sonsuz hayattır. Ahirete inanmak İslam dininin iman esaslarındandır. Bu konu ile ilgili bir ayette Yüce Allah; “…Ey Muhammed, sana indirilen kitaba ve senden önce indirilen kitaba inanan müminlere, namaz kılanlara, zekât verenlere, Allah’a ve ahiret gününe inananlara, elbette büyük ecir vereceğiz.” (Nisa suresi, 162. ayet.) buyurmaktadır.

İslam dini ahirete iman konusuna büyük önem vermiştir. Çünkü dünya haya-tından sonra sonsuz bir hayatın var olduğuna inanmak ve karşılaşılan haksızlıkların cezasız kalmayacağını bilmek insanın davranışlarını etkiler. Ahiret inancı, insanlara dünya hayatının geçiciliğini, ölümün kaçınılmazlığını, yaptıklarının karşılıksız kalma-yacağını bildirir. Bu nedenle insan, dünya hayatında kendine çeki düzen verip iyi işler yapmaya gayret gösterir.

İslam tarihinde çeşitli yorum farklılıklarından dolayı itikadî ve fıkhi mezhepler ortaya çıkmıştır. Bunlar; İslam’ın fikir hürriyetine verdiği değer olarak görülmüş ve İslam düşüncesinde birer zenginlik olarak kabul edilmiştir.

Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret inancı, İslam düşüncesinde orta-ya çıkan düşünce ekollerini birleştiren temel konulardır. Müslümanların İslam dü-şüncesi etrafındaki görüş ve yorumları ne olursa olsun, hangi ırk, dil ve mezhepten olursa olsun, tevhit, nübüvvet, Kur’an ve ahiret inancı konuları herkesi birleştirici ve kucaklayıcı temel unsurlar olmuştur. Hiçbir mezhep, bu unsurları tartışma konusu yapmamıştır.


103

Aşağıdaki tabloyu uygun şekilde doldurunuz.

İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren

Unsurlar

Nübüvvet

104


NELER ÖĞRENDİK?

İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının nedenlerini öğrendik. İslam’ın dinamik bir din olduğunu, her zaman ve mekânda yeniden anlaşılması ve usulüne göre yorumlanması gerektiğini fark ettik.

İslam dini, Kur’an-ı Kerim ve Hz. peygamber’in dinî uygulamalarından oluş-maktadır. Kur’an’ın insanlara ulaştırılması ve içindeki bilgilerin uygulanması konu-sunda Hz. peygamber, açıklayıcı bir görev üstlenmiştir. Bundan dolayı Hz. Muham-med döneminde Müslümanlar arasında dinî konularda görüş ayrılıkları olmamıştır. Çünkü her sorunu Hz. Muhammed, hemen Kur’an ışığında çözüme kavuşturmuştur.

peygamberimizin vefatından sonraki dönemlerde İslam toplumu coğrafi olarak büyümüş, farklı kültürlere sahip insanlar İslam dinine girmiştir. Genişleyen toplumda, farklı düşüncelerin ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştur. Bu durum dinî anlayış ve yaşayışlarda farklılıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur. İslam dün-yasındaki bu gelişmeler üzerine Müslüman âlimler, ortaya çıkan sorunlara ayet ve hadisler ışığında farklı yorumlar getirmişler, farklı çözümler üretmişlerdir.

İslam düşüncesinde ortaya çıkan yorum farklılıklarının sebepleri; sosyal, kültü-rel, coğrafi, siyasi sebepler ile insanın yapısından ve dinî metinlerden kaynaklanan sebepler olarak açıklanabilir. canlı ve dinamik bir yapıya sahip olan İslam düşüncesi, insanların farklı yorumlama biçimlerini, özüne bağlı kalmak şartıyla benimsemiştir.

Haricilik, Şia, Mu’tezile, Maturidilik ve Eş’ariliğin inançla ilgili yorumlar olduğunu, Hanefilik, Malikilik, Şafiilik Hanbelilik ve Caferiliğin ameli - fıkhi yorumlar olduğunu öğrendik.

İslam dini, temelde iman, ibadet ve ahlak olmak üzere üç esas üzerinde açıkla-nabilir. İman esaslarının açıklanıp yorumlanmasında ortaya çıkan yorum farklılıkla-rına; itikadi mezhepler; ibadet konularının açıklanıp yorumlanmasında ortaya çıkan yorum farklılıklarına fıkhi mezhepler; ahlak konularının açıklanıp yorumlanmasında ortaya çıkan yorum farklılıklarına da tasavvufi oluşumlar denilmektedir.

İslam toplumunda sosyal, kültürel, siyasi, coğrafi nedenlerden dolayı ortaya çıkan yorum farklılıkları siyasi ve itikadî alanda birçok farklı düşünce ekollerinin oluşmasına neden olmuştur. Bu durum, dinin anlaşılma ve yorumlanma biçimleri-dir. Kur’an ayetlerini ve Hz. Muhammed’in uygulamalarını yorumlama kapsamında belirli din bilginlerinin veya onu takip edenlerin oluşturduğu düşünce ekollerinin etrafında gruplaşmalar ol muştur. Temel kaynakların yorumlanmasındaki bu tür gruplaşmalar, zamanla sistematik hale gelmiş ve kurumsallaşmışlardır. Böylece mez-hepler ortaya çıkmıştır.


105

İnanç ve fıkıhla ilgili oluşumların dinî düşüncede zenginlik ve dinde çoğulculuk olduğunu kavradık.

Sosyal, kültürel, coğrafi ve siyasi sebeplerden dolayı oluşan bu farklı yorumla-ma biçimleri, İslam düşüncesi ve kültürüne zenginlik katmış, birçok farklı ilim dalları-nın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İslam tarihinde çeşitli mezheplerin ortaya çıkışı, farklı tasavvufi ekollerin oluşması İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının bir sonucudur.

İslam düşüncesindeki yorumların ortak ve değişmez ilkelerini öğrendik.

Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret inancı, İslam düşüncesinde orta-ya çıkan düşünce ekollerini birleştiren temel konulardır. Müslümanların İslam dü-şüncesi etrafındaki görüş ve yorumları ne olursa olsun, hangi ırk, dil ve mezhepten olursa olsun, tevhit, nübüvvet, Kur’an ve ahiret inancı konuları herkesi birleştirici ve kucaklayıcı temel unsurlar olmuştur. Hiçbir mezhep, bu unsurları tartışma konusu yapmamıştır.

İslam düşüncesinde ortaya çıkan mezhebî yorumların İslam’la özdeşleştiri-lemeyeceğinin farkına vardık.

peygamberimizin vefatından sonra İslam âlimlerinin ortaya koyduğu düşün-celer dinin kendisi değil, onların Kur’an ve sünnetten hareket ederek dini anlama ve yorumlama biçimleridir.

106



1. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının sebeplerin-den biri değildir?

A. İnsanın yapısıB. Ortam ve kültürc. Siyasi olaylarD. Meşhur olma isteği

2. Kendi içinde tutarlı bir metot ve düşünce sistemine sahip olan, belli fikirler ve şahıslar etrafında oluşan itikadi veya fıkhi oluşumlara ne denir?

A. İslamB. Sünnetc. MezhepD. Tasavvuf

3. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesinde ortaya çıkan siyasi - itikad yorum-lardan biri değildir?

A. HanefilikB. Maturidilikc. Eş’arilikD. Haricilik

4. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesinde ortaya çıkan ameli - fıkhi yorumlar-dan biri değildir?

A. MalikilikB. Mu’tezilec. şafiilikD. Hanbelilik

5. 699 yılında Kufe’de doğmuştur. Asıl adı Numan bin Sâbit’tir. Fıkıh alanındaki gö-rüşleri zamanla bir mezhep haline gelmiştir. İmam-ı Azam unvanı ile de bilinen din âlimi aşağıdakilerden hangisidir?

A. Ebû Hanife B. Maturidic. Eş’ariD. şafii


107

6. İmam şafii hakkında verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A. İmam Malik’ten fıkıh dersleri almıştır.B. Hanefi fıkhının oluşmasında önemli katkıları olmuştur.c. Er-Risale ve el-Ümm önemli eserlerindendir.D. şafii mezhep imamıdır.

7. İslam tarihinde ortaya çıkan ilk siyasi – itikadi mezhep aşağıdakilerden hangisi-dir.

A. Mu’tezileB. Maturidilikc. Eş’arilikD. Haricilik

8. Halifeliğin Hz. Ali ve onun soyundan gelenlerin hakkı olduğunu savunan mez-hep aşağıdakilerden hangisidir?

A. şiaB. Maturidilikc. Eş’arilikD. Haricilik

9. İslam’da Allah’ın varlığını ve birliğini kabul etmeye, onun her şeyin tek yaratıcısı olduğuna inanmaya ne denir?

A. Tevhit B. Nübüvvetc. Kur’an-ı KerimD. Ahiret

10. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesinde yorumları birleştiren temel unsur-lardan biri değildir?

A. Tevhit B. Siyasetc. NübüvvetD. Ahiret

108



…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

.


109

DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI

1. Ünite Değerlendirme Soruları cevap Anahtarı

1. B

2. A

3. D

4. D

5. D

6. c

7. A

8. B

9. c


1. B

2. D

3. A

4. D

5. c

6. B

7. A

8. c

9. D


1. D

2. D

3. c

4. B

5. B

6. D

7. A

8. D

9. c

10. c


1. D2. c3. A4. B5. A6. B7. D8. A9. A

10. B

110


SÖZLÜKA

afet : Büyük felaket, yıkım, bela, hüsran.

ahir : Sonahiret : İnsanların öldükten son-

ra yeniden dirilecekleri ve sonsuz hayat yaşaya-cakları âlem.

akait : İslam inanç esasları.âlem : cihan, dünya, evren,

kâinat. amel : 1. Yapılan iş, fiil. 2. Bir

kimsenin dinin buyruk-larını yerine getirmek için yaptıkları.

amel etmek : Dinin buyruklarını yeri-ne getirmek.

ayet : Kur’an-ı Kerim’in sure-lerini meydana getiren cümlelerin her biri.

azap : Eziyet, şiddetli ve çok bü-yük sıkıntı, günahkârlara ahirette verilecek ceza.

Bbaki : Sonsuz, ebedî, ölümsüz.Bektaşî : Hacı Bektaş veli’nin tari-

katına girmiş kimse.beşer : İnsanoğlu, insan.beyan : Söyleme, bildirme, açık-

lama.

C - Çcihan : Evren, dünya, alemcömert : para ve malını esirgeme-

den veren, eli açık.cüz : parça. Kuranı Kerim’in

otuzda birine denir.cüzi irade : Sınırlı, küçük irade, insa-

nın iradesi.çekiştirmek : Bir kimsenin kötü taraf-

larını sayıp dökmek.

Ddergâh : Tarikattan olanların ba-

rındıkları, ibadet ettikle-ri ve tören yaptıkları yer, tekke.

derviş : Bir tarikata girmiş, onun yasa ve törenlerine bağlı kimse.

Eebedî : Sonsuz, sonu olmayan.ecel : Hayatın sonu, ölüm za-

manı.eda etmek : Yerine getirmek.Ehl-i beyt : Hz. Muhammed’in

(s.a.v.) aile fertleri.ensar : Mekke’den göç eden

ashaba yardımcı olan Medineli Müslümanlara verilen isim.

ezelî : varlığının başlangıcı ol-mayan.

Ffarz : Allah tarafından kesin

bir şekilde yapılması is-tenen iş, ibadet ve dav-ranışlar.

farzı kifaye : Bir kısım Müslümanların yapmasıyla sorumlulu-ğu diğerlerinin üzerin-den kalkan farz. Örnek: cenaze namazı.

fasık : İman ettiği hâlde Allah ve peygambere itaat et-meyen, dinî görevlerini terk eden kişi.

fıkıh : 1. İslam hukukunda din ve dünya işleriyle ilgili ana kaynaklardan yarar-lanarak konulmuş olan kuralların bütünü. 2. Di-nin ibadetler, evlilik, mi-ras, ticaret vb. konularla


111

ilgili ilkelerini delilleriy-le birlikte ortaya koyup açıklayan ilim dalı.

fıtrat : Yaratılış, hilkat.

Ggıybet : Dedikodu.günah : Dince suç sayılan iş ve

davranış, kötü ve çirkin iş, kabahat.

HHacerül Esvet : Kâbe’deki kutsal siyah

taş.hadis : 1. peygamber Efendimiz

Hz. Muhammed’in söz-leri. 2. peygamberimizin sözlerini konu edinen ilim.

halife : 1. Birinin yerine geçen, vekil. 2. Hz. Muham-med’in (s.a.v.) vefatın-dan sonra onun yerine devlet başkanlığına ge-çen yöneticilerin ortak adı.

haram : Allah’ın yapılmasını ke-sin olarak yasakladığı söz ve davranış.

helal : Haram olmayan, dinin hükümleri bakımından kullanılabilen.

hicret : Hz. Muhammed’in 622 yılında Mekke’den Medine’ye göç etmesi.

Hicaz : Mekke ve Medine gibi kutsal şehirleri içine alan bölge.

himaye : Koruma, gözetme.

I-İicazet : 1. İzin, onay, onaylamak.

2. Diploma.icma : 1. Birleştirmek, fikir birli-

ği etmek. 2. İslam bilgin-lerinin dinî bir konunun hükmü hakkında ittifak etmeleri, fikir birliği et-meleri.

içtihat : Yasalarda uygulanacak kuralın açıkça bulunma-dığı konularda, hukuk-çunun düşüncelerinden doğan sonuç.

ihlâs : Doğru temiz sevgi, içten gelen bağlılık.

inşallah : Allah dilerse anlamında-ki dilek.

irade : Bir şey yapmayı veya yapmamayı belirten iç güç, istenç.

irşat : Doğru yolu gösterme, uyarma.

itaat : Söz dinleme, boyun eğme, buyruğa uyma.

itikat : İnanç, iman.

Kkader : Alın yazgısı, yazgı. Yüce

Allah’ın olacakları önce-den bilip takdir ve tayin etmesi.

kâfir : Allah’ın varlığını ve birli-ğini inkâr eden kimse.

kadir : Her şeye gücü yeter, güçlü.

kâinat : Evren.kanaat : 1. Düşünce. 2. Elindekin-

den hoşnut olma duru-mu, yeter bulma, yetin-me, fazlasını istememe.

kelam : 1. Allah’ın varlığını ve İs-lam dininin doğruluğu-nu konu edinen bilim. 2. Allah’ın konuşma sıfa-tı. 3. Söz.

112


kıyas : 1. Karşılaştırma, oranla-ma, mukayese. 2. Hak-kında ayet bulunmayan bir meselenin hükmü-nü, Kitap veya sünnette hükmü bilinen bir me-seleye göre açıklamak.

kudret : Güç, kuvvet, iktidar.kutsal : Güçlü bir dinî saygı

uyandıran, mukaddes. Tapınılacak veya uğrun-da can verilecek derece-de sevilen.

küllî irade : Yüce Allah’ın iradesi.

Llütuf : Önem verilen, saygı du-

yulan birinden gelen iyi-lik, yardım, ihsan, inayet.

Mmecaz : Bir kelimeyi veya kavra-

mı kabul edilenin dışın-da başka anlamlara ge-lecek biçimde kullanma.

mesh etmek : Bir uzva veya sargıya ıs-lak eli sürme.

mezhep : Bir dinin görüş, yorum ve anlayış farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan kollarından her biri.

mucize : Allah’ın emriyle pey-gamberler tarafından gösterilen ve halkı hay-rette bırakan olağanüs-tü işler, hareketler.

muhayyer : Bir işi yapıp yapmamak-ta serbestlik.

mümin : Allah’a inanan insan.münafık : Ara bozan, bölücü, ka-

rıştırıcı, fesatçı; Allah’a inanmadığı halde inan-mış gibi görünen.

müşrik : Allah’a ortak koşan, Allah’tan başka varlıkları da ilah kabul eden.

Nnefis : Öz varlık, kişilik, ego.nimet : 1. İyilik, lütuf, ihsan. 2.

Yiyecek, içecek, özellikle ekmek.

Ööğüt : Nasihat. Bir kimseye

yapması ya da yapma-ması gereken şeyler için söylenen uyarıcı söz.

örf : Yasalarla belirlenmemiş olan, halkın kendiliğin-den uyduğu, gelenek, âdet.

Pput : Tapılan canlı veya cansız

nesneler, fetiş.

RRab : Tüm varlıkları en güzel

biçimde yaratan ve her şeyi düzenleyen. (Yüce Allah)

Rahman : Herkese, her canlıya merhamet eden (Allah).

rahmet : 1. İyilik. 2. Merhamet etme, acıma. 3. Yüce Allah’ın bir kulunu ba-ğışlaması.

resul : Kitaplı peygamber, ha-berci.

rey : 1. Düşünce, görüş, fi-kir. 2. İslam bilginleri-nin Kur’an ve sünnette açıkça bildirilmeyen bir mesele hakkında dinî delillerden çıkarmış ol-dukları hükümler.


113

riayet etmek : Uymak, kabul edip bo-yun eğmek.

rivayet : Sözlü veya yazılı nakil.riya : Gösteriş.rıza : Kabul etme.rızık : Allah’ın bütün yarattık-

larına verdiği nimet.rüyet : Görme.

Ssahabe : Hz. Muhammed’i (s.a.v.)

görmüş ve onun sohbe-tinde bulunmuş Müslü-man, çoğulu; ashap.

sahih : Gerçek, doğru.salat : Hz. Muhammed’in adı

anıldığında saygı gös-termek için okunan dua.

salih amel : şartlarına uygun olarak Allah rızası ve toplum yararı için yapılan iba-det, iyi, güzel iş, söz ve davranış.

sevap : Hayırlı bir davranış kar-şısında Allah tarafından verileceğine inanılan ödül; Allah tarafından ödüllendirilen davranış.

sünnet : Hz. Muhammed’in Müs-lümanlarca uyulması gerekli sayılan davranış-ları ve herhangi bir ko-nuda söylemiş olduğu sözleri.

Şşirk : Allah’a ortak koşma. Al-

lah kadar veya daha çok bir şeyi sevme, bağlan-ma, boyun eğme.

şuur : Bilinçli, aklı başında ve ne yaptığını bilir olma.

şükretmek : Yüce Allah’a minnet duygusunu sunmak;

Allah’a duyulan minneti dile getirmek.

Ttanzim etmek : Sıraya koymak, sırala-

mak, düzenlemek.tarikat : Aynı dinin içinde birta-

kım yorum ve uygulama farklılıklarına dayanan, bazı ilkelerde birbirin-den ayrılan, Allah’a ulaş-ma ve onu tanıma yolla-rından her biri.

tasavvuf : Kur’an’da önerilen ve peygamberin hayatında uygulamaları görülen hayat tarzını yaşama gayreti.

tebliğ etmek : Bildirmek, iletmek, du-yurmak; açıklamak, an-latmak.

tefekkür : Allah’ın ayetleri, yarattı-ğı tüm varlıklar ve onun tarafından meydana ge-tirilen olaylar üzerinde düşünme, ibret alma.

terim : Bir bilim, sanat, meslek dalı ile ilgili özel ve be-lirli bir kavramı anlatan kelime, ıstılah.

tevhit : Birleme. Allah’ın bir ol-duğuna, eşi ve benzeri olmadığına inanmak.

tövbe etmek : Günahlarından pişman-lık duyup Yüce Allah’tan bağışlanma dilemek.

U-Üukba : Ahiret.unvan : Bir kimsenin işi, mesle-

ği veya toplum içindeki durumu ile ilgili olarak kullanılan ad, san.

114


usul : 1.Bir kimsenin ana, baba, dede ve nineleri. 2.Bir amaca erişmek için izlenen düzenli yol. Tu-tulan yol, yöntem, tarz.

ümmet : Bir peygambere inanan ve onun yolundan gi-den insanlar.

üslup : Oluş, tarz, yapış veya de-yiş biçimi.

V

vacip : Gerekli, farz kadar ke-sin olmamakla birlikte Allah’ın emri.

vahiy : Bir buyruk veya düşün-cenin Allah tarafında peygamberlere bildiril-mesi.

veba : Hasta farelerden insan-lara geçen öldürücü ve bulaşıcı hastalık.

veli : Allah’ın sevgili kulu.vicdan : İnsanın içindeki iyiyi kö-

tüden ayırt eden duygu.vücut : 1.var olmak. 2.Beden.

Yyâd etmek : Anmak, hatırlamak.yegâne : Eşi ve benzeri olmayan.

Tek.yüce : Ulu, büyük.yükümlü : Bir işi yapmakla görevli.

Zzan : Kesin olmayan bilgi.zaruret : Gereklilik, zorunluluk. zekât : Müslümanlıkta sahip

olunan mal ve paranın belirli miktarlarda belirli kimselere verilmesi.

zerre : Çok küçük parçacık.zeval : Yok olma.

ziyade : Çok, daha çok, daha faz-la.

zuhur : Ortaya çıkma.


115

KAYNAKÇA

AHMET bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1996.

Alevi-Bektaşi şiirleri Antolojisi, Hazırlayan: İsmail Özmen, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998.

BUHARİ, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

Buyruk, hzl.: Fuat Bozkurt, İstanbul, 1982.

cabbar Kulu, Kitab-ı cabbar Kulu, hzl.: Osman Eğri, Türkiye Diyanet vakfı Yayınları, Ankara, 2007.

cAN, şefik, Divan-ı Kebir’den Seçmeler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.

ÇUBUKÇU, İbrahim, Agâh, Türk İslam Kültürü Üzerine Araştırmalar ve Görüşler, An-kara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1987.

EBU DAvUD, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

EĞRİ, Osman, Bektaşilikte Tasavvufî Eğilim, Horasan Yayınları, İstanbul, 2003.

ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAv Yayınları, İstanbul, 1994.

ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1995.

FIĞLALI, Ethem, Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Selçuk Yayınları, İstanbul, 1990.

Hacı Bektaş veli, Mâkâlât, çev.: Abdurrahman Güzel, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002.

HAMİDULLAH, Muhammed, İslam peygamberi, çev.: Salih Tuğ, İrfan Yayıncılık, İstan-bul, 1993.

HEYET, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.

HEYET, İlmihal, Türkiye Diyanet vakfı Yayınları, Ankara, 2005.

HEYET, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet vakfı Yayınları, Ankara, 2006.

HEYET, Kur’an-ı Kerim Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.

Hoca Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, Hazırlayan: Hayati Bice, Türkiye Diyanet vakfı Yayınları, Ankara, 1998.

İbn-i Hişam, Abdülmelik, Es Siretün Nebeviye, Beyrut, 1391.

İbni Mace, Sünen, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982.

İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet vakfı, İstanbul, 2011.

116


KEMAL, Ali, Yunus Emre, parıltı Yayınları, İstanbul, 2004.

KUTLU, Sönmez, Alevilik-Bektaşilik Yazıları, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2006.

Muhammed Ebu Zehra, İslam’da İtikadi, Siyasi ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, Çeviren: Sıbğatullah Kaya, Anka Yayıncılık, İstanbul, 2004.

MÜSLİM, bin Haccac, Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

Nesâi, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

NEvEvÎ, Riyâzü’s Sâlihîn, çev.: Yaşar KANDEMİR, İ. Lütfi ÇAKAN, Raşit KÜÇÜK, Erkam Yayınları, İstanbul, 1997.

ORDULU, M. Âkif, Türkçe Sözlük, Feza Gazetecilik A.ş. İstanbul, 2001.

Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim programı (9,10, 11, 12. sınıf-lar), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2010.

ÖNDER, Mehmet, Mevlana, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1973.

Riyazüs Salihin ve Tercümesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1986.

SARI, Sadullah, Açıköğretim Lisesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 5 Ders Notu, MEB Eği-tim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007.

SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Ya-yınları, Ankara, 2005.

SERGEN, Semih, Tasavvuf şiirleri Antolojisi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1982.

SEZGİN, Abdülkadir, Alevilik Deyince, Burak Yayınları, İstanbul, 2001.

SUBHANİ, cafer, Ana Hatlarıyla caferilik, Kevser Yayınları, İstanbul, 2009.

SURUÇ, Salih, peygamberimizin Hayatı, Nesil Yayınları, İstanbul, 1997.

SÜYUTÎ, camiü’s-Sağir, Mısır, 1938.

TİRMİZİ, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.

Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.

ULUÇAY, Ömer, Alevîlikte Duâ, Gözde Yayınevi, Adana, 1996.

ÜZÜM, İlyas, Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, Horasan Yayınları, İstanbul, 2004.

ÜZÜM, İlyas, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik, İSAM Yayınları, İstanbul, 2009.

YAMAN, Mehmet, Alevîlikte cem: İnanç, İbadet, Erkân, can Yayınları, İstanbul, 2003.


117

YAZIcI, Seyfettin, Temel Dinî Bilgiler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005.

Yeni Ümit Dergisi, Yıl: 9, sayı. 35, Ocak-şubat-Mart 1997.

Yunus Emre Divanı, Seçmeler, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2005.

YURDAYDIN, Hüseyin G. İslam Tarihi Dersleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1988.

Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Çeviren: Rahmet Arat, Türk Türih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.

YÜKSEL, Müfit, Bektaşilik ve Mehmet Ali Hilmi Dedebaba, Bakış Yayınları, İstanbul, 2002.

İNTERNET ADRESLERİ

http://www.antoloji.com

http://www.kulturturizm.gov.tr

http://www.tdkterim.gov.tr

http://www.turkcebilgi.com

N.Ö.C

NÖ

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

Documents

DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 5