Diplomiin Ajil t

Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээ

Магистрант Ц.Оюунтуяа 1

ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ЗАРДЛЫН ШИНЖИЛГЭЭ

Удиртгал

Нэгдүгээр бүлэг: Үйлдвэрлэлийн зардал, түүний бүртгэл

1.1 Үйлдвэрлэлийн зардлын ангилал, бүртгэл, ач холбогдол

1.2 Үйлдвэрлэлийн газрын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардлын бүртгэл нь зардлын

шинжилгээний мэдээллийн эх үүсвэр болох нь

Хоёрдугаар бүлэг: Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээ, дүгнэлт

( “Химикал” ХХК-ийн жишээгээр)

2.1 “Химикал” ХХК -ийн зохион байгуулалтын бүтэц, хүчин чадал, зардлын бүртгэл,

өртөг тооцоололтын онцлог

2.2Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээ, хүчин зүйлийн нөлөөллийг тооцох нь

2.3.1 Зардлын бүтцийн шинжилгээ

2.3.2 Зардлын динамик шинжилгээ

2.3.3 Зардлын өөрчлөлтөнд нөлөөлсөн хүчин зүйлийн шинжилгээ

Санал, дүгнэлт

Ном зүй

Хавсралт



Удиртгал

Сэдвийн ач холбогдол

Үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх нь өнөөгийн энэ дэлхийн санхүүгийн

хямрал нүүрлэсэн энэ үед туйлын чухал асуудлын нэг болоод байна. Өөрөөр хэлбэл

улсын төсвийн ихэнх хэсгийг бүрдүүлж байгаа гол эх үүсвэр нь үндэсний

үйлдвэрлэгчид буюу компани пүүсүүд байдаг. Засгийн газраас үндэсний

үйлдвэрлэгчээ дэмжих бодлогыг шат дараатай явуулахгүй бол нэгэнт зогсонги

байдалд ороод байгаа Монгол орны хувьд үндэсний үйлдвэрлэл устах аюулд хүрч

болзошгүй байна.

Хэрвээ үндэсний үйлдвэрлэгчид байхгүй бол тухайн улс нь бусад улсаас

импортоор бараа бүтээгдэхүүн худалдан авч олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн

мөнгөн тэмдэгт буюу валютаар төлбөрөө хийж гүйцэтгэнэ. Энэ нь тус улсын мөнгө

санхүүгийн болоод бараа бүтээгдэхүүний зах зээлд сөргөөр нөлөөлж улмаар тухайн

улс бусад орноос эдийн засгийн хувьд хараат улс болоход ч хүргэж болзошгүй юм.

Энэ хүнд үед зах зээлд өөрийн байр сууриа эзэлж, оршин тогтнох чадвараа

хадгалж зорьсон зорилгодоо хүрэхийн тулд үйл ажиллагаагаа өргөтгөх, бизнесийн

шинэлэг санааг нэвтрүүлэх, импорт орлосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зэргээр ашиг

орлогоо нэмэгдүүлэхэд нягтлан бодох бүртгэл тэр дундаа бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэлийн зардлын бүртгэл, зардлын шинжилгээ нь том байр суурь эзэлнэ.

Өөрөөр хэлбэл нягтлан бодох бүртгэл түүний дотор зардлын бүртгэл нь бизнесийн

амжилтын нэг үндэс болдог. Иймээс хамгийн үр ашигтай үйлдвэрлэлийг бий болгох,

удирдлагын шийдвэр гаргахад нягтлан бодох бүртгэл тэр тусмаа зардлын бүртгэл нь

эмх цэгцтэй олон улсын стандартад нийцсэн байх ёстой.

Монгол улс ардчилал, зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд эргэлт буцалтгүй

шилжин орсноороо дэлхийн хөгжлийн чиг хандлагатай хөл нийлүүлэн алхах

боломжтой болж дэлхийн олон улс оронтой хамтарч ажиллах болсноороо аж ахуйн

нэгж байгууллагуудын санхүүгийн бүртгэлийг Олон Улсын Нягтлан Бодох

Бүртгэлийн Стандартад нийцэхүйцээр хөтлөх шаардлагын үндсэн дээр 1992 оноос

хойш нягтлан бодох бүртгэлийг зохих үе шаттайгаар шинэчилж ирсэн билээ. Үүний

нэг илрэл нь 1994 оны 1- р сарын 01- нээс эхлэн нягтлан бодох бүртгэлийг Олон



Улсын Бүртгэлийн Стандартын дагуу хөтлөхийг Монгол Улсын Сангийн яам хүлээн

зөвшөөрсөн явдал юм.

Бүртгэлийн ажлын бодлого сайн бол удирдлага үүргээ сайн биелүүлж

хариуцлагаа ухамсарлахад нэг чухал алхам болно.

Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээлэл түүний дотор зардлын бүртгэл,

шинжилгээний мэдээллийг удирдлагын шийдвэр гаргалтанд үр ашигтай ашиглах нь

байгууллагын бизнес тогтвортой хөгжих амжилтын нэг үндэс болдог.

Манай орны хувьд одоогийн мөрдөгдөж буй санхүүгийн бүртгэлийн

тогтолцоо нь гадны мэдээлэл хэрэглэгчдийг санхүү, нягтлан бодох бүртгэл, аудитын

холбогдолтой аж ахуй санхүүгийн талаарх мэдээллээр хангах боломжийг бүрдүүлсэн

гэж үзэж болохоор байна. Харин аж ахуйн нэгжийн дотоод мэдээлэл хэрэглэгчид

болох удирдлага, менежерүүдийг удирдлагын оновчтой шийдвэр гаргахад нь

шаардагдах мэдээллийн тогтолцоог бүрдүүлэх асуудал орхигдож, зах зээлийн эдийн

засгийн нөхцөлд удирдлагын өмнө тавигдах болсон өрсөлдөөнийг даван туулах,

ашигтай ажиллах байгууллагын эрхэм зорилгыг биелүүлэх, оновчтой үнийн

системийг бүрдүүлэх зэрэг шинэ шинэ зорилтыг хэрэгжүүлэхэд оновчтой мэдээлэлээр

удирдлагыг хангаж чадахгүй байна.

Орлого, зарлага хоёрыг жишиж үзэх нь тухайн бизнесийн үйл ажиллагааны үр

дүнг дүгнэх үндэс болох төдийгүй удирдлагын аливаа шийдвэр гаргах боломжийг

бүрдүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл зардал ашгийн шинжилгээ хийж байж энэ боломж бий

болно гэсэн үг. Ийм ч учраас зах зээлийн өндөр хөгжилтэй орнуудад зардлын

бүртгэл үүсэж бий болсон ба удирдлагын бүртгэл шинжилгээний гол цөм нь зардлын

бүртгэл болдог.

Өртөг зардлын тухай мэдээлэл нь ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, ямар үйл

ажиллагаа эрхлэх, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг үргэлжлүүлэх эсвэл зогсоох,

бүтээгдэхүүний эд ангийг өөрөө үйлдвэрлэх эсвэл гаднаас худалдан авах, ямар үнэ

тогтоох, хэдий хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, шинээр тоног төхөөрөмж

худалдан авах эсэх, үйлдвэрийн технологи зохион байгуулалтаа өөрчлөх эсэх зэрэг

удирдлагад олон чухал шийд гаргахад үндэслэх мэдээллийн эх сурвалж болдог.

Зардлыг урсгалаар нь тавих юмуу хэт хэмнэх гэсэн хуучин байдлаас ангижирч

чухам ямар үр дүнд хүрэхийн тулд ямар зардлыг хэдийд ямар хэмжээтэй гаргах,

тооцоолсон үр дүнгээ бүрэн олохын тулд юу хийх шаардлагатайг урьдчилан



боловсруулж түүнийгээ хувь хүн хамт олондоо хүргэн ойлгуулж, энэ үйл хэрэгтээ

хүний хүчин зүйлийг дээшлүүлэх нь чухал юм.

Үйлдвэрийн газруудад дотоод мэдээ тайлангийн тогтсон систем байхгүй,

удирдлагад шаардлагатай нэгж бүтээгдэхүүний өртөг бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр

гардаггүй, үйлдвэрлэлийн хувьсах зардал, түүнд үндэслэн тооцсон өртөг зэрэг

үзүүлэлтүүд огт тооцоологддоггүй, удирдлагын сүүлийн үеийн системийн талаарх

мэдлэг, мэдээлэл хомс зэрэг асуудлууд нь удирдлагын бүртгэлийн талаарх ойлголтыг

улам бүр нарийн судалж үзэх шаардлагатай байгааг харуулж байна.

Сэдвийн зорилго: Хүхэрт натри, хүхэр хүчлийн натрийн химийн үйлдвэрт

зардал, удирдлагын бүртгэлийг нэвтрүүлэх, зардлын бүтэц хэмжээ, үйлдвэрлэлийн

зардлын хэлбэлзэл өөрчлөлтийн шинжилгээг хэрхэн удирдаж төлөвлөх, хянах,

зохион байгуулах, шийдвэр гаргах үйл ажиллагаандаа ашиглах зэрэг асуудлыг

судлан авч үзэхэд энэхүү бүтээлийн гол зорилго оршино.

Судалгааны объект, хамрах хүрээ: Монгол Улсын анхны химийн үйлдвэрийн

төсөл хэрэгжиж байгаа Химикал ХХКомпанийг сонгон авлаа.

Химикал ХХК-ийг сонгон авсан шалтгаан нь:

v Үйл ажиллагаагаа эхлээд удаагүй байгаа

v Одоогийн байдлаар үйлдвэрлэл эхлээгүй байгаа тул зардал, ашгийн

төлөвлөгөө гаргах, эдийн засгийн тооцоо хийх зайлшгүй хэрэгцээтэй

байгаа

v Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээг хийх, цаашид нэвтрүүлэх

сонирхолтой байгаа, зардал бүртгэж өртөг тооцох аргачлал

боловсруулан нэвтрүүлэх шаардлагатай байгаа тул тус компанийн аж

ахуй, санхүүгийн үйл ажиллагаа нь судалгааны объект болсон. .

Судалгааны арга: Судалгааны ажилд ажиглалт, хэмжилт, үнэлгээ, туршилт, нэгтгэл

болон шинжлэх ухааны түгээмэл арга болсон анализ, синтез, индукци, дедукц зэрэг

аргыг хэрэглэсэн болно.

Судалгааны шинэлэг тал:

Бүтэц, агуулга: Бүтцийн хувьд оршил бүлэг, зүйл, дүгнэлт, ном зүй, хавсралт

бүхий 68 орчим хуудсанд багтааж бичсэн.



НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ

1.1 Үйлдвэрлэлийн зардлын ангилал, бүртгэл, ач холбогдол

Зардлын ерөнхий ангилал

Зардлын ерөнхий ангилалаар зардлуудыг өртгийг бүрдүүлэгч зардал, үл бүрдүүлэгч

зардал гэсэн шинж чанараар нь ангилдаг ба заримдаа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлтэй

холбоотой зардлын ангилал гэж нэрлэх нь бий. Уг ангилалаар зардлыг 1

1. Үйлдвэрлэлийн зардал

2. Үйлдвэрлэлийн бус буюу үйл ажиллагааны зардал гэж ангилдаг.

Үйлдвэрлэлийн зардал – бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, ажил үйлчилгээ үзүүлэхтэй

шууд болон дам байдлаар холбогдон гардаг зардлууд юм. Эдгээр зардлууд нь өртгийг

бүрдүүлэгч зардал болдог. Иймд үйлдвэрлэлийн зардлуудыг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний

өртөгт оруулж, борлогдох хүртэл нь балансад хөрөнгө, борлогдох үед нь орлогын тайланд

борлуулалтын өртөг болгож тусгадаг.

Үйлдвэрлэлийн зардлуудыг дотор нь шууд материалын зардал, шууд хөдөлмөрийн

зардал, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал гэсэн үндсэн гурван хэсэгт хуваан авч үздэг

Үйлдвэрлэлийн зардал

ШМ ШХЗ ҮНЗ

ШБМЗ ШБХЗ ШБҮ

1



Шууд материалын зардал / ШМ / нь бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд зарцуулсан үндсэн

түүхий эд материалын зардал юм.

Шууд хөдөлмөрийн зардал / ШХ / нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд гардан оролцож буй

ажилчдын цалин хөлсний зардал юм.

Шууд материалын болон шууд хөдөлмөрийн зардлууд нь тухайн бүтээгдэхүүн,

үйлчилгээний үндсэн хэсгийг бүрдүүлэх бөгөөд уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгоход

зарцуулсан гэдгийг шууд тодорхойлох боломжтой байдаг тул тэдгээрийг үйлдвэрлэлийн

үндсэн зардал, заримдаа үйлдвэрлэлийн шууд зардал гэж нэрлэдэг.

Шууд материал+Шууд хөдөлмөр=Үндсэн зардал

Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал / ҮНЗ / нь үйлдвэрлэлд дам байдлаар оролцдог зардлууд

бөгөөд тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгоход зарцуулсан гэдгийн нь шууд

тодорхойлох боломжгүй байдаг тул заримдаа үйлдвэрлэлийн шууд бус зардал гэж

нэрлэдэг. Ерөнхийдөө ҮНЗ нь шууд материалын ба шууд хөдөлмөрийн зардлаас бусад бүх

үйлдвэрлэлд оролцож байгаа зардлууд юм. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг дотор нь

шууд бус материалын зардал, шууд бус хөдөлмөрийн зардал, бусад шууд бус

үйлдвэрлэлийн зардал гэж ангилдаг.

Шууд бус материалын зардал /ШБМ/ нь үйлдвэрлэлд зарцуулсан туслах материал

Шууд бус хөдөлмөрийн зардал /ШБХЗ/ – Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд гардан оролцдоггүй

боловч түүнд дам байдлаар оролцож, үйлдвэрлэлийн хэвийн үйл ажиллагааг хангадаг

цехийн мастер, инженер техникчид, хянагчид, тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээний

ажилчид зэрэг хүмүүсийн цалин хөлс юм. Мөн шууд хөдөлмөрийн ба шууд бус

хөдөлмөрийн ажилчдын ээлжийн амралтын мөнгө, хөдөлмөрийн чадвараа түр алдсаны

тэтгэмж, сул зогсолтын олговор, байгууллагын хариуцан төлдөг нийгмийн даатгал, эрүүл

мэндийн даатгалын шимтгэлийн зардал зэрэг нь шууд бус хөдөлмөрийн зардлын

бүрэлдэхүүнд ордог бөгөөд эдгээр нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд шууд оролцдоггүй боловч

үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг хэвийн явуулахад зайлшгүй гардаг хөдөлмөрийн зардлууд

юм.

Шууд бус үйлдвэрлэлийн зардал / ШБҮЗ / - Үйлдвэрлэлд ашигласан цахилгаан, дулаан,

уур усны зардал, үйлдвэрийн барилга, тоног төхөөрөмжийн элэгдэл, түрээсэлдэг бол



түрээсийн зардал, тэдгээрийн даатгал, засвар үйлчилгээ, үл хөдлөх хөрөнгийн татвар зэрэг

бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд оролцдог бусад бүх зардалууд юм.

Шууд хөдөлмөрийн зардал ба үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын нийлбэрийг мөн

хувиргалтын зардал гэж нэрлэдэг.

Шууд хөдөлмөр+ ҮНЗ= Хувиргалтын зардал

Үйл ажиллагааны зардал

Үйлдвэрлэлийн бус буюу үйл ажиллагааны зардал нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, ажил

үйлчилгээ үзүүлэхтэй холбогдолгүй зардлууд бөгөөд түүний бүрэлдэхүүнд

1. Нэгэнт үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг борлуулахтай холбоотой

борлуулалт, маркетингийн зардал

2. Компанийн үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулахтай холбоотой ерөнхий

удирдлагын зардлууд багтдаг.

Үйл ажиллагааны зардлууд нь өртгийг үл бүрдүүлэгч зардлууд бөгөөд 1. Тухайн

хугацаанд борлуулсан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг борлуулахтай холбоотой гарсан 2. Тухайн

хугацааны компаний үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулахтай холбоотой гарсан тул

уг хугацаанд олсон орлогоос хасагдах зардлууд гэж үзэн зардлын зүйл анги тус бүрээр нь

орлогын тайланд шууд тусгадаг.

Үйл ажиллагааны зардалд борлуулалт маркетинг, ерөнхий удирдлагын ажилчдын цалин

хөлс, ээлжийн амралтын мөнгө, хөдөлмөрийн чадвараа түр алдсаны тэтгэмж зэрэг орно.

Зардлыг төлөвлөх хянах, шинжлэх судлах үйл ажиллагаанд хувьсах ба тогтмол гэж

ангилах нь чухал ач холбогдолтой байдаг.

Хувьсах зардалд үйлдвэрлэлийн хэмжээ шууд хамааралтайгаар нийт дүн нь өөрчлөгдөж

,харин нэгжийн өртөг харьцангуй тогтмол байдаг тийм зардлыг авч үздэг. Жишээ нь Нэгж

бүтээгдэхүүнд зарцуулагдах орцын нормоор шингээгдэж байдаг түүхий эд материал,

шууд хийгдсэн ажлын нэгж үнэлгээгээр өртөгт шингээгдэж байдаг хөдөлмөр юм. Тогтмол

зардалд тодорхой хязгаарын хүрээнд нийт дүн нь тогтмол байдаг, үйлдвэрлэлийн

хэмжээтэй уялдаж нэгжид ногдох хэмжээ нь урвуу байдлаар өөрчлөгдөж байдаг зардлууд

хамрагдана. Тухайлбал үйлдвэрлэл өсөхөд нэгжийн өртөг нь буурч, үйлдвэрлэлийн



хэмжээ буурахад нэгжийн өртөг нь өсөж байдаг шинж чанарыг агуулдаг тийм зардлыг авч

үздэг. Жишээ нь түрээсийн зардал

Зардлыг заавал хувьсах ба тогтмол гэж ялгахын гол зорилго нь доор дурдсан

шалтгаантай холбоотой. Үүнд:

Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын урьдчилан тодорхойлсон түвшинг тооцох

1. Уян хатан төсөв бэлтгэх болон хэлбэлзлийн шинжилгээ хийх

2. Шууд зардлаар өртөг тооцох болон хувь оролцооны хязгаарын шинжилгээ хийх

3. Хугарлын шинжилгээ ба зардал- үйлдвэрлэлийн хэмжээ- ашгийн шинжилгээ хийх

4. Богино хугацааны ашиг нэмэгдүүлэлтийн ба зардал хорогдуулалтын шинжилгээ

хийх

5. Капитал төсөв боловсруулалтын шинжилгээ хийх

6. Нутаг дэвсгэр бүтээгдэхүүн, захиалагчын төрлөөр борлуулалтын, үр ашгийн

шинжилгээ хийх зэрэг түүнийг ашигладагтай холбоотой

Удирдлагын зорилгоор практикт зардлыг гол төлөв тогтмол ба хувьсах гэж

ангилдаг. Зардлын төлөвлөлт ба хяналтын үр ашиг нь гарч байгаа зардал болон

бизнесийн үйл ажиллагааны хоорондын харилцан хамаарлыг хэр зэрэг ойлгосноос

хамаарна. Бизнесийн үйл ажиллагаанаас зардал хэрхэн хамаардагыг анхааралтай

судлан шинжлэх нь зардлын төрөл нэг бүрийг тогтмол, хувьсах, хэсэгчлэн хувьсах

шинж чанараар ангилахаас эхлэнэ.

Хувьсах болон тогтмол зардлын аль алиных нь шинжийг агуулсан зардлыг

хэсэгчлэн хувьсах зардал гэнэ. Үүний жишээ нь: цахилгаан, уур, ус ,нүүрс,

зарим хангамжийн зүйлсийн зардал, шууд бус хөдөлмөрийн зардлын зарим хэсэг,

амь даатгал, цалин хөлсний татвар зэрэг зардал орно. Хэсэгчлэн хувьсах зардлыг

хувьсах, тогтмолоор нь ангилах нь зардлыг өртөгт зөв хуваарилж бүртгэх,

үйлдвэрийн нэмэгдэл зардлын шинжилгээ хийх, төсөв бэлтгэх, орлого зардал

ашгийн хамаарлын болон ялгаварт зардлын шинжилгээ хийх гэх мэтийн

боломжийг бүрдүүлж өгдөгөөрөө ач холбогдолтой.

Зарим төрлийн зардлын хэсэгчилэн хувьсах шинжийг дараах гурван үндэслэлээр

тодорхойлж болно.

1. Үйл ажиллагаанд бэлэн байлгахад шаардагдах засвар оруулж, зохион

байгуулалтын наад захын шаардлагыг хангах эсвэл хэрэглэгдэх хэрэгцээтэй



хангамжийн зүйл болон үйлчилгээний тоо хэмжээг хамгийн бага байлгах

шаардлага гарч ирж байна. Мөн чанараараа тогтмол байдаг зардлын

түвшингийн энэхүү доод хязгаараас гадна бусад зардал нь дүнгээрээ

хэлбэлздэг.

2. Зардлын бүртгэлийн зорилгоор эсвэл гүйцэтгэх үүрэгт нь голдуу тулгуурласан

бүртгэлийн ангилалар тогтмол болон хувьсах хэсгийг хамтатган бүртгэх

тохиолдол элбэг байдаг. Жишээ нь: уурын халаалтын зардал, бүтээгдэхүүний

хэмжээнээс хамаардаг уурын зардал зэрэг нь ийм хэсэгчилсэн хувьсах шинж

чанартай байдаг.

3. Тоо томшгүй жижиг нэгжүүдэд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсээс хуваагддаг.

Ийм нөхцөлд зардал нь холбогдох үйл явцын тоо хэмжээтэй сөрөг байгаа бол

тэдгээрийн өөрчлөлт нь үргэлжилсэн шулуун шугамаар биш хэд хэдэн үе

шаттай дүрслэлээр илэрхийлэгдэнэ. Нэг ээлжийн ажлаас хоёр ээлжинд, гурван

ээлжид гэх мэтчилэн шилжихэд ийм байдал ажиглагдана.

Удирдлагын бүртгэлийн загварт орлого зардал мөнгөн урсгалын хувьсах ба

тогтмол гэсэн ангилал онцгой үүрэгтэй гэдгийг зориуд тэмдэглэе. Учир нь хувьсах

ба тогтмол төлөвийг мэдэж судлах зүйлд туйлын идэвхтэй нөлөөлж, хяналтын

үүргээ ч тэрчлэн залуур чиглүүрийн үүргээ ч нэр төртэй биелүүлэх бололцоотой

гэнэ. Жишээ нь: зардал гэнэт огцом өсөж байсанаа аажим унах үзэгдэл ч байдаг.

Эдгээр тохиолдолоос хамаарч дагах, өсөх, буурах, огцом өсөх, огцом буурах,

өртгүүд маань дахин өөртөө хувьсах ба тогтмол төлөв шинж бүтэц авах жишээтэй.

Үүний адил тогтмол төлөвийг ч бас туйлшруулж болохгүй, өөртөө хувьсах

шинжийг ч давхар авч хадгална.

Тогтмол төлөв үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, техник эдийн засгийн

боломжоор зайлшгүй нөхцөлддөг. Уг потенциалыг бүрэн ашиглаваас тэр

хэмжээгээр эл өртөг түргэн нөхцөлдөж, үнэ өртөгт бүрэн дүүрэн сууж өгнө.

Үйлдвэрийн хүчин чадал техникийн боломжийн дутуу ашиглавал тэр

хэмжээгээр хөрөнгийн үр ашиггүй зарцуулга гарна. Эндээс ашигтай ашиггүй

зарцуулга гэсэн ойлголт гарч ирнэ. Мөнгөн суурь дүрс хэлбэрийн хувьд тогтмол

төлөвийг богино хугацааны, цаг уурын, тасалдалтай, урт хугацааны, үргэлжилсэн

тасалдалгүй гэж ангилдаг. Энэ ангилал нь инфляцын үед онц ач холбогдолтой.



Эхний тохиолдолд зардлын өгөөжийн хугацаа тодорхой, өнөөдрийн мөнгө цаг

хугацааны ханшид сууриладаг. Харин үргэлжилсэн зардлын тухайд өгөөжийн

хугацаа тодорхойгүй, мөнгөний ирээдүйн үнэлгээ хэрэглэгддэг.

Жишээ нь: Цаг уурын төсөвт цалин, үргэлжилсэн зардалд үндсэн хөрөнгийн

элэгдэл хамрагдана.

Энэ мэт түгээмэл шинжээр хувьсах тогтмол төлөвүүдийг үнэлсэнээр нэгд,

тэдгээрийг үйлдвэрлэлийн хүчин чадал ашиглалттай уялдуулах, хоёрт. Аж ахуйн

гол хэмжүүр орлого, зардал, ашиг гурвыг функциональ хамааралд оруулж бодлого

боловсруулах, гуравт. Судлах зүйл хяналтын объектод туйлын идэвхтэй нөлөөлөх

боломж бүрдэнэ.

Монголын нягтлан бодох бүртгэлийн үндэсний стандартаар өртгийн хяналт,

орлого үр дүнгийн тооцоололтыг нийтийн зөв жишгээр, зөв гольдролд залах

үйлдвэр ба худалдааны гэгдэх энгийн ба сонгомол үндсэн хоёр хэв загварыг

томьёолсон. Өртгийн хяналт орлого тайлагналын арай хялбар энгийн загварыг бүх

төрлийн худалдаа нийтийн хоолны газарт хэрэглэдэг сонгомол загварыг нийлмэл

технологи урсгал шугаман дамжлага бүхий бүтээгдэхүүнийг бөөнөөр, цувималаар

үйлдвэрлэдэг урт циклтэй, дуусаагүй үйлдвэрлэл, хагас боловсруулсан зүйл ихтэй

үйлвэрлэл үйлчилгээний газарт зайлшгүй хэрэглэнэ. Гол онцлог нь үйлвэрлэлийн

өртөг цуглуулж хянахад оршино.

Үйлдвэрлэлийн зардлын бүртгэл

Үйлдвэрлэл эрхэлсэн байгууллагын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардлын бүртгэл нь

үйлдвэрлэл явуулах түүхий эд материалаа бэлтгэхээс эхлээд борлуулсан бүтээгдэхүүний

өртөг тодорхойлж бүртгэх үйл ажиллагааг хамаарна. Зардлын урсгалыг цаг хугацаанд,

үнэн зөв бүртгэснээр бүтээгдэхүүний өртгийг зөв тооцож, үйл ажиллагааны үр дүнд

бодитой дүгнэлт хийх бололцоог олж авна.

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардлын бүртгэл нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд хяналт

тавих, бүтээгдэхүүний өртгийг тооцох, удирдлагын оновчтой шийдвэр гаргахад үндэс

болдог.

Үйлдвэрлэлд ашиглах түүхий эд материал бэлтгэх зардлын хэмжээгээр түүний өртөг

бүрдэнэ. Уг материалаас зарцуулсан хэмжээгээр дуусаагүй үйлдвэрлэлийн зардалд ногдох



хэсгийг тооцно. Үйлдвэрлэл явуулахад ашиглах материалаас бусад, тухайлбал хөдөлмөр,

даатгал, элэгдэл, уур ус, цахилгаан халаалт гэх мэт зардлууд гарах бөгөөд тэдгээр нь бусад

зардлын хэлбэрээр дуусаагүй үйлдвэрлэлд зардлыг бүрдүүлж байна.

Дуусаагүй үйлдвэрлэлд хуримтлагдсан зардлын дүнгээр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний

өртөг тодорхойлогдож бэлэн бүтээгдэхүүнийг орлогод авна. Бэлэн бүтээгдэхүүнээс

борлуулсан хэсэг нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг бүрдүүлнэ.

Үйлдвэрлэл эрхэлсэн байгууллагын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардлыг 6 үндсэн шатаар

бүртгэлд тусгана.

1 –р үе шат. Түүхий эд материалын хангамж ашиглалтыг бүртгэлд тусгана.

Үйлдвэрлэл эрхэлсэн аж ахуй нэгж бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд ашиглах үндсэн болон

туслах түүхий эдээ орлого болгосон өртгөөр Түүхий эд дансанд, засварын материал,

шатахуун, сэлбэг хэрэгсэл гэх мэт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд шууд ашиглагддаггүй

материалыг Хангамжийн зүйл дансанд, өрийн болон Мөнгөн хөрөнгийн дансны кредитээс

орлого болгоно.

Бараа материалын өртөг нь түүнийг худалдан авахад гарсан зардал, дахин

боловсруулалтын өртөг буюу бараа материалыг одоогийн байдалд оруулахтай холбогдон

гарсан шууд ба шууд бус зардлыг багтаасан байдаг. Бараа материалыг байнгын ба цаг

үеийн системийг ашиглан бүртгэнэ. Бараа материалыг өртөг бүрдэх зарчмыг үндэслэн

тодорхойлсон өртгөөр бүртгэнэ гэж аж ахуйн нэгж байгууллагын нягтлан бодох

бүртгэлийн үлгэрчилсэн зааварт тусгасан байдаг.

Дансны бичилт:

Түүхий эд Дт ххx

Хангамжийн зүйл Дт ххx

Өрийн ба мөнгөн хөрөнгийн данс Кт ххx

Үйлдвэрлэлд зарцуулсан түүхий эдийг уг дансны кредитээс Дуусаагүй үйлдвэрлэл

дансны дебитэд шууд материалын зардал болгож, харин үйлдвэрлэлд зарцуулсан

хангамжийн зүйлийг Хангамжийн зүйл дансны кредитээс Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал

дансны дебитэд бичилт хийнэ.

Дуусаагүй үйлдвэрлэл ххx

Түүхий эд материал ххx



Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал хххx

Хангамжийн зүйл хххx

Буцаасан материалын хэмжээгээр Түүхий эд болон Хангамжийн зүйл дансны

дебитэд Дуусаагүй үйлдвэрлэл болон Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны кредитээс

бичилт хийнэ.

Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний бус зориулалтаар зарлага болгож байгаа бараа

материалын хэмжээгээр

Дт: Ерөнхий удирдлагын зардал

(Зардлын холбогдох данс бүрээр дт)

Кт: ТЭҮМ болон Бусад хангамжийн зүйлд

(материалын холбогдох дансны кт)

Хэрэв бараа материалыг худалдах болон бусад зориулалтаар зарцуулбал

Дт: мөнгөн хөрөнгө / авлага дансны

Кт: ТЭМ/ Хангамжийн зүйл

Кт: Түүхий эд материал худалдан борлуулсны орлого

Мөн Дт: Бусад алдагдал

Кт: ТЭҮМ гэсэн бичилтүүд хийгдэнэ.

2–р үе шат. Хөдөлмөр ашиглалтыг бүртгэнэ.

Хөдөлмөр ашиглалтыг бүртгэхдээ

А. Цалин хөлсийг зардлын объект бүрээр тооцож Цалингийн өр дансны кредитээс

үйдвэрлэлд гардан ажиллагсадын шууд хөдөлмөрийн зардлыг Дуусаагүй үйлдвэрлэл

дансны дебитэд, шууд бус хөдөлмөрийнхийг Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын дебитэд

тус бүр бичнэ.

Б. Цалингаас суутгасан өрийг Цалингийн өр дансны дебитэд бичилт хийх бөгөөд хүн

амын орлогын албан татварыг Хүн амын орлогын албан татварын өглөг дансны кредитээс,

Нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн өглөг дансны кредитээс, бусад

татвар шимтгэлийг холбогдох өрийн дансны кредитээс тус тус бичиж үлдэх хэсгийг нь

кассаас олгож Касс дансны кредитээс бичнэ.

В. Цалингийн дүнгээс тооцож байгууллагаас төлдөг нийгмийн болон эрүүл мэндийн

даатгалын шимтгэлийг холбогдох даатгалын өрийн данснуудын кредитээс үйлдвэрлэлд



ноогдох цалингийн дүнгээс тооцсон бол Дуусаагүй үйлдвэрлэл буюу Үйлдвэрлэлийн

нэмэгдэл зардал дансны дебитэд ерөнхий удирдлага, борлуулалтын цалингаас тооцсон

хэсгийг Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн зардал дансны дебитэд тус тус бичнэ.

Тооцоолох хувь хэмжээг тухайн улсын нийгмийн даатгалын багц хуулийн заалтаар

тооцож, зардалд шингээсэн хэмжээгээр өртөг тооцно.

3- р үе шат. Шууд бус зардлын хуваарилалт

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх явцад материалын болон хөдөлмөрийн зардлаас гадна

бусад зардалд тухайлбал үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа үндсэн хөрөнгийн элэгдэл, урсгал

засвар, даатгал, цахилгаан, уур ус, халаалт, тээвэр, түрээс гэх мэт олон төрлийн зардлууд

гардаг.

Шууд бус зардлыг хуваарилах суурийг сонгохдоо баримтлах гол зарчим нь эдгээр

зардалд аль болох илүү хамааралтай шууд авч хэрэглэж болох тийм суурийг сонгох юм.

Шууд бус зардлуудыг үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны дебитэд дараах

данснуудын кредитээс бичнэ.

- Үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж,

хэмжих тохируулах багаж хэрэгсэл, үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг элэгдэл тооцох зохистой

арга (шулуун шугамын арга, балансыг давхар бууруулах, бүтээгдэхүүний тоогоор жигнэх,

ашиглах хугацаагаар жигнэх)-аар тооцож Хуримтлагдсан элэгдэл дансны кредитээс

- Үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа үндсэн хөрөнгийн урсгал засварын зардлыг бусад

үйлчилгээний зардлын юмуу холбогдох хангамжийн зүйл, цалингийн өр эсвэл гадны

байгууллага хүмүүсээр гэрээний дагуу засвар хийлгэж байгаа бол Өрийн данс юмуу

Мөнгөн хөрөнгийн дансны кредитээс

- Үйлдвэрлэлд ашигласан дотоод үйлчилгээний салбарууд (тээвэр, засвар)-ын

зардлуудыг холбогдох үйлчилгээний салбарын зардлыг хуримтлуулан бүртгэж байгаа бол

Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны кредитээс

- Үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа үндсэн хөрөнгийн даатгалын зардлыг хөрөнгийн

даатгалын өр дансны кредитээс

- Үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа, бусдаас түрээсэлсэн хөрөнгийн түрээсийн зардлыг

түрээсийн өр дансны кредитээс



- Үйлдвэрлэлд гаднаас ашиглаж байгаа цахилгаан уур ус, халаалт, тээврийн

зардлыг Өрийн дансны кредитээс тус тус бичнэ.

Ийнхүү үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг уг дансанд хуримтлуулан бүртгэхэд

дараах зүйлийг анхаарах нь чухал. Үүнд : -

1-рт ДЭЭРХ зардлыг зүйл тус бүрээр нь тодорхойлж, зардлын хэтрэлт, хэмнэлтийг

тооцон удирдлагын зохих шийдвэр гаргахад нь ашигладаг учраас эдгээр зардлуудыг

Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардалд дэлгэрэнгүй бүртгэлээр нь тусгаж өгөх шаардлагатай.

Тухайлбал ямар ч үйлдвэрлэл эрхэлсэн ч аж ахуй нэгжид дараах дэлгэрэнгүй бүртгэлийн

үзүүлэлтүүдийг ашиглаж болно.Үүнд :

- Шууд бус хөдөлмөрийн зардал

- Нийгмийн даатгалын шимтгэл

- Хяналт шалгалтын зардал

- Сэлбэг хэрэгслийн зардал

- Урсгал засварын зардал

- Хөдөлмөр хамгаалалтын зардал

- Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл

- Хөрөнгийн даатгалын зардал

- Түрээсийн зардал

- Уур усны зардал

- Цахилгааны зардал

- Дотоод үйлчилгээний зардал

Дээрх зардлын зүйл тус бүрээр дэлгэрэнгүй бүртгэлээр харуулахын тулд

Хангамжийн зүйл дансны кредитээс бичигдсэн шууд бус материалын зардлыг холбогдох

дэлгэрэнгүй бүртгэлээр нь салгаж өгөх хэрэгтэй. Тухайлбал үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа

хангамжийн зүйлүүд нь хөдөлмөр хамгаалал, урсгал засвар, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

зэрэг олон зориулалтаар ашиглагдана. Эдгээр ашиглалтын чиглэлээр нь тэдгээрийг

ангилан холбогдох зардлын зүйлд тусгаж өгнө.

2-рт Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй шууд

холбогдон гардаггүй учраас түүний гүйцэтгэлд хяналт тавих зорилгоор өртгийн обьект

бүрээр бие даасан данс нээж хөтлөн, үйлдвэрлэлийн гүйцэтгэлд ноогдох төлөвлөгөөт



зардлын хэмжээгээр нь бүтээгдэхүүний өртөгт шингээж өгдөг. Ийнхүү гүйцэтгэлд

ноогдох төлөвлөгөөг тооцохдоо урьдчилан тогтоосон нормыг ашиглана.

Хэрэв нэмэгдэл зардлыг урьдчилан тогтоосон нормоор бүтээгдэхүүний өртөг

тооцох зардалд хуваариладаггүй, гүйцэтгэлээр нь бүтээгдэхүүний өртөгт оруулдаг бол

үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансыг тусгайлан нээж ашиглах хэрэггүй, тухайн

үйлдвэрлэлтэй холбогдсон нэмэгдэл зардлыг шууд холбогдох Дуусаагүй үйлдвэрлэл

дансанд хуримтлуулан бүртгэх хэрэгтэй.

3-рт Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансыг Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны нэг

адил өртгийн обьект нэг бүр дээр нээж хөтлөнө. Иймд нэмэгдэл зардлыг зардлын зүйл тус

бүрээр өртгийн обьектоор ангилан үнэн зөв тооцох хэрэгтэй. Тухайлбал халаалтын

зардлыг өртгийн обьект бүрд ашиглагдаж байгаа барилгын эзлэхүүнд ноогдох хэмжээгээр,

барилгын элэгдлийг обьект бүрийн ашиглаж байгаа талбайн харьцаагаар гэх мэт

хуваарилж, холбогдох үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансанд бүртгэнэ.

Жишээ нь: Цахилгааны зардлыг обьект бүрд ашиглагдсан киловатт цагийн хэмжээг

аж ахуй нэгж байгууллагын хэмжээнд ихэвчлэн ганц тоолуураар нэгтгэн тодорхойлсон

байдаг.

Зарим төрлийн нэмэгдэл зардлыг урьдчилсан нөхцөл бүрдүүлээд ч өртгийн обьект

бүрээр нь бүртгэх бололцоогүй байж болно. Ийм тохиолдолд эдгээр зардлыг ерөнхий

үйлдвэрлэл гэсэн аль ч өртгийн обьектын биш ерөнхий дансаар хуримтлуулан бүртгэж

тайлант хугацааны эцэст хэсэгчлэн хуваарилна.

4-рт Үйлдвэрлэлийн бусад нэмэгдэл зардлыг бүртгэлд тусгасан элэгдлийн тооцоо,

үзүүлсэн үйлчилгээний нэхэмжлэл, цалингийн хүснэгт, шаардах хуудас зэрэг анхан шатны

баримтуудаас үндэслэн бүртгэлд тусгахаас гадна түүний дэлгэрэнгүй бүртгэлийг харуулж

чадах журналын маягтыг аж ахуй нэгж бүр өөрийнхөө нөхцөлд зохицуулан боловсруулж

ашиглана.

4-р үе шат: Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансыг хаах бичилт

Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансанд хуримтлагдсан зардлаас үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүний өртөгт ноогдох хэсгийг хуваарилж уг дансны кредитээс холбогдох

Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд бичилт хийнэ.

Урьдчилан тогтоосон нормоор хуваарилахын тулд төлөвлөгөөгөөр гаргах

үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг өртгийн обьект тус бүр дээр тооцож, шууд хөдөлмөрийн



цаг, машин цаг, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний тоо, үйлчилгээний хэмжээ зэргийн аль илүү

хамааралтай үзүүлэлтийг сонгон түүнд харьцуулан норм тогтооно. Сонгон авсан

үзүүлэлтийнхээ гүйцэтгэлийг тогтоосон нормоор үржүүлэх замаар Үйлдвэрлэлийн

нэмэгдэл зардал дансны кредитээс Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд хуваарилагдах

хэмжээг тооцно.

Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй харьцангуй шууд

хамааралтай өөрчлөгддөг хувьсах болон өөрчлөгддөггүй тогтмол зардлаас бүрддэг учраас

энэ урьдчилан тогтоосон нормыг тогтмол ба хувьсах зардал тус бүрээр тогтооно. Ийнхүү

урьдчилан тогтоосон нормоор нэмэгдэл зардлаар хуваарилж, дараахь хоёр хувилбарын аль

нэгээр журналын бичилт хийнэ.

1-р хувилбар. Хуваарилсан хэмжээгээр нэмэгдэх зардлыг хуримтлуулсан

үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны кредитээс дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд

бичнэ

2-р хувилбар, Хуваарилсан хэмжээгээр тооцоологдсон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл

зардал дансны кредитээс Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд бичилт хИЙНЭ.

Тооцоологдсон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь зөвхөн хуваарилагдсан нэмэгдэл

зардлыг хуримтлуулан бүртгэдэг. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны тохируулагч

данс юм. Энэ дансны дебитэд Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны /зарим үед энэ

дансыг үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны хяналт гэж нэрлэдэг/ кредитээс

хуваариласан хэмжээгээр хааж өгнө. Ийнхүү тусгай хоёр данс ашиглах нь тайлант

хугацааны туршид хуримтлагдсан нэмэгдэл зардал, түүний хуваарилалт дэлгэрэнгүй

бүртгэлээрээ тодорхой харагдах бололцоог олгодог.

Дээрхи хоёр аргын хоёр дахийг практикт өргөн ашигладаг бөгөөд аль ч аргыг

ашигласан Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал данс төлөвлөгөөнөөс хэтрүүлж зарцуулсан

зардлын хэмжээгээр дебет, хэмнэсэн хэмжээгээр кредит үлдэгдэлтэй гарна. Энэ зөрүүгийн

нөлөөллийг судалж, шалтгааныг нь тогтоосны үндсэн дээр холбогдох дансанд хаана.

5-р үе шат. Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансыг хаах бичилт

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгөөр нь үйлдвэрлэлээ хүлээн авч орлого болгоно.

Энэ өртгөөр нь Дуусаагүй үйлдвэрлэл зардал дансны кредитээс бэлэн бүтээгдэхүүн

дансны дебитэд бичнэ. Орлогод авч байгаа үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийг



Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансанд хуримтлагдсан бүх зардлаас Дуусаагүй үйлдвэрлэлийн

эцсийн үлдэгдэлд ноогдох зардлыг хассан хэмжээгээр тодорхойлно.

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн нийт зардал нь:

1. Тайлант хугацааны эхний дуусаагүй үйлдвэрлэлийг дуусгах

2. Тайлант хугацааны туршид шинээр үйлдвэрлэж эхэлсэн

бүтээгдэхүүнийг дуусгах

3. Дараагийн тайлант хугацаанд үйлдвэрлэж дуусгаж бүтээгдэхүүнийг эхлүүлэх

зардлаас бүрдэнэ.

Түүнчлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал нь үйлдвэрлэж дууссан

бүтээгдэхүүний өртгийн хэмжээгээр бэлэн бүтээгдэхүүнд, дараагийн тайлант хугацаанд

үйлдвэрлэж дуусгах дуусаагүй үйлдвэрлэлд ноогдох хэмжээгээр Дуусаагүй үйлдвэрлэлд

хуваарилна.

Хэрвээ энэ шатанд Дуусаагүй үйлдвэрлэл гардаггүй бол үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүний өртөг нь тайлант хугацааны бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтэй холбогдож

гарсан зардлаас бүрдэнэ. Үүнийг томьёолбол

ҮБӨ=ШМ+ШХ+ҮНЗ болно.

6-р үе шат. Бэлэн бүтээгдэхүүнээс борлуулсан хэсгийн өртгийг тодорхойлж бичнэ.

Борлуулалтын орлогьг Борлуулалтын орлого дансны кредитээс Авлагын данс юмуу

Мөнгөн хөрөнгө дансны дебитэд, борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг Бэлэн бүтээгдэхүүн

дансны кредитээс Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг дансны дебитэд бичнэ.

Оны эхэн ба эцэст бэлэн бүтээгдэхүүн үлддэггүй бол борлуулсан бүтээгдэхүүний

өртөг нь үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөгтэй тэнцүү байна.

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг дараагийн цехэд боловсруулахаар шилжүүлсэн бол

үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгөөр Дуусаагүй үйлдвэрлэлээс дуусаагүй үйлдвэрлэл

дансны дебитэд бичнэ. Учир нь энд ямар ч бэлэн бүтээгдэхүүн орлогод авах болон

борлуулалтын асуудал гарахгүй.

Үйлдвэрлэл эрхэлдэг байгууллагууд бэлэн бүтээгдэхүүний үлдэгдэл өртгийн

худалдах үнээс хэтэрсэн зөрүүг Бэлэн бүтээгдэхүүн дансны кредитээс Борлуулсан

бүтээгдэхүүний өртөг дансны дебитэд бичихээс гадна төлбөр болгож хариуцлага



хҮЛЭЭЛГЭХЭЭС бусад Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансаар тодорхойлсон

зардлын хэтрэлт хэмнэлтийг Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг дансанд хаана.

Өртөг бүрдэлт

Үйлдвэрлэлийн өртгийн бүртгэл нь бараа материалын бүртгэлийн нэг бүрэлдэхүүн

хэсэг бөгөөд түүний зорилго нь үйлдвэрлэл үйлчилгээтэй холбогдон гарсан шууд ба шууд

бус зардлыг үнэн зөв системтэй тооцоход оршино. Үйлдвэрлэл үйлчилгээний өртгийг

тооцохдоо шат дамжлагын болон ажлын захиалгын өртгийг ашиглана. Үйлдвэрлэл

үйлчилгээний зардлыг

- Шууд материал

- Шууд хөдөлмөр

- Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал гэсэн ангилалаар үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэгж

бүрээр системчилэн бүртгэнэ.

Энэ хоёр арга нь зардлыг хуримтлуулан бүртгэхэд илүү өргөн хэрэглэгддэг аргууд

юм. Хэдийгээр эдгээр хоёр аргын өртгийн үндсэн обьект нь бүтээгдэхүүн боловч зардлыг

бүртгэж хуримтлуулах ажиллагааны хувьд өвөрмөц ялгаатай.

Хүнсний үйлдвэр, хэвлэлийн комбинат гэх мэт үйлдвэрийн газраас гадна рок

концерт засвар үйлчилгээний газар, эмнэлэг хуулийн болон нягтлан бодох бүртгэл,

санхүүгийн болон зөвлөгөө өгөх газар гэх мэт үйлчилгээний байгууллага захиалгат ажлын

өртөг тооцох аргаар зардлаа тооцдог. Захиалгын үнийг ихэвчлэн зардалд үндэслэн

тогтоодог.

Ажлын захиалгын аргаар өртөг тооцож байгаа нөхцөлд зардлыг хуримтуулан

бүртгэх хариуцлагын төв буюу өртгийн обьект нь тодорхой обьект, ажил юмуу

бүтээгдэхүүн эсвэл захиалгын гэрээ байна. Дуусаагүй үйлдвэрлэлийн зардлыг эдгээр

обьект буюу тодорхой ажил эсвэл бүтээгдэхүүн эсвэл худалдан авагчийн захиалгаар

хуримтлуулна. Энэ нөхцөлд цех тасгийн дотоод дахь үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүн, тодорхой

ажил тус бүрээр урьдчилсан төсөв зохиож түүний дагуу зардлыг нь хуримтлуулан бүртгэж

өртөг тооцно.

Харин ажил, бүтээгдэхүүн, захиалгаар зардлыг хуримтлуулан бүртгэх боломжгүй

бол технологийн үе шатны аргыг ашигладаг.



Технологийн үе шатны аргын нөхцөлд зардлыг хуримтлуулан бүртгэх

хариуцлагын төв нь үйлдвэрлэлийн тодорхой үйл явц эсвэл бие даасан цех тасаг байна.

Энэ аргыг тухайн өртөг тооцох обьектод олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг юм

уу тодорхой бүтээгдэхүүнийг хэд хэдэн цех юм уу ажлын үе шатаар дамжуулан

үйлдвэрлэж, бэлэн бүтээгдэхүүнд шилжүүлдэг нөхцөлд ашиглана.

Ажлын захиалгын болон технологийн үе шатны аргыг үйлдвэрлэл, үйлчилгээний

аль ч салбарт ашиглах бололцоотой. Дээрх 2 аргын аль аль нь дуусаагүй үйлдвэрлэлийн

өртгийг эдийн засгийн үндэслэлтэй тогтооход л чиглэгдэнэ. Зарим үйлдвэрлэлийн газарт

ажлын захиалгын болон технологийн үе шатын аргыг хослон ашигладаг.

Өртгийн систем нь тухайн өртгийн обьектоос үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүн,

ажил үйлчилгээнд ямар зардлыг ноогдуулж, өртөг тооцож байгааг харуулах ойлголт юм.

Ажлын захиалгын болон технологийн үе шатны аргыг ашиглан өртөг тооцоход

түүнд ноогдуулж байгаа зардлаас нь хамааруулан тус бүрд нь гурван хувилбар ашиглана.

Үүнд:

1. Бүрэн шингээх зардлаар өртөг тооцох

Энэ нь: А Гүйцэтгэлийн бүрэн зардлаар өртөг тооцох

Б Шууд зардлыг гүйцэтгэлээр, нэмэгдэл зардлыг гүйцэтгэлд ноогдох

зөвшөөрөгдсөн төсвөөр тооцож өртөг тооцох хоёр хувилбартай.

А.Гүйцэтгэлийн бүрэн шингээх зардлаар өртөг тооцно гэдэг нь үйлдвэрлэл, ажил

үйлчилгээ үзүүлэхтэй холбогдож гарсан бүх зардлыг өртгийн обьектод шингээж өртөг

тооцно гэсэн үг. Гүйцэтгэлийн зардлаар өртөг тооцож байгаа нөхцөлд өртгийн обьект

бүрээр Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал данс ашиглаж урьдчилан тогтоосон нормоор

зардал хуваарилах шаардлагагүй, бүх гарсан зардлыг тухайн обьект тус бүрээр нээсэн

Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансаар хуримтлуулан өртөг тооцно. Учир нь урьдчилан тогтоосон

норм ашиглахгүйгээр бүх зардлыг өртөг тооцоход оруулж тооцдог. Гүйцэтгэлийн бүрэн

зардлаар өртөг тооцох хувилбарыг зардлын гүйцэтгэлд хяналт тавих боломжгүй, нарийн

тогтоогдсон эдийн засаг, шинжлэх ухааны үндэстэй норм норматив хэрэглэгдэггүй газар

ашигладаг.

Гүйцэтгэлийн бүрэн зардал нь тухайн өртгийн обьектод (Жишээ нь ажлын захиалгын

аргыг ашиглаж байгаа бол тодорхой бүтээгдэхүүн юмуу ижил эсвэл захиалга, технологийн

үе шатны арга ашиглаж байгаа бол үйлдвэрлэлийн цех тасаг, бригад нь өртгийн обьект



болно) зарцуулсан гүйцэтгэлийн шууд материалын болон шууд хөдөлмөрийн зардал

үйлдвэрлэлийн бодит нэмэгдэл зардлын нийлбэрээс бүрдэнэ.

Б. Гүйцэтгэлийн бүх зардлаар өртөг тооцох нь зардлын гүйцэтгэлд тавих хяналтыг

хэрэгжүүлж чаддаггүй учраас энд бүрэн зардлыг шингээх өөр хувилбар ашигладаг. Энэ нь

шууд материал болон шууд хөдөлмөрийн зардлыг гүйцэтгэлээр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл

зардлыг гүйцэтгэлийн суурь үзүүлэлтэд ноогдох урьдчилан тогтоосон нормоор тооцож

өртөг тооцох систем юм.

2. Норматив зардлаар өртөг тооцох

Ажлын захиалгын болон технологийн үе шатны аргын аль ч аргаар өртөг тооцсон

норматив зардлаар нь өртөг тооцож, бүтээгдэхүүний өртгийг түүгээр үнэлж, гүйцэтгэлийн

болон нормативт өртгийн зөрүүг тусгайлан бүртэж өртөг тооцох аргыг ашиглаж болно.

Энэ аргыг мөнгөний ханш, эдийн засгийн байдал тогтворжсон, бэлтгэн нийлүүлэгч болон

худалдан авагч байнгын холбоотой найдвартай түнштэй нөхцөлд ашиглавал тохиромжтой.

Нормативт өртгөөр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээгээ үнэлж байгаа

нөхцөлд гүйцэтгэлийн болон нормативт өртгийн зөрүүг тооцож, түүнд нөлөөлсөн хүчин

зүйлийг илрүүлэн шалтгааныг нь тогтоож, журналын бичилтийг нь хийнэ. Нормативт

өртгөөр тооцоо хийж байгаа нөхцөлд түүнд стандарт өртгөөр тооцогдсон шууд материал,

шууд хөдөлмөр болон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг оруулж тооцно. Нормативт өртөг

нь батлагдсан төсвийн хэмжээ биш, гүйцэтгэлийн суурь үзүүлэлтэд ноогдох

нэгжийн төсөв болон урьдчилан тогтоосон нормоор бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээг

үнэлнэ гэсэн үг.

3. Шууд зардлаар өртөг тооцох систем байж болно.

Ажлын захиалгын болон технологийн үе шатны аль ч аргыг ашигласан өртөг

тооцох зардлыг нь зөвхөн хувьсах зардлаар, өөрөөр хэлбэл бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд

шууд хамааралтай зардлаар өртөг тооцох хувилбар байж болно.

Энэ системийг гүйцэтгэлийн болон нормативт өртгийн аль ч үед ашиглаж болох

бөгөөд түүнийг санхүүгийн тайлангийн зорилгоор биш удирдлагын бүртгэлийн зорилгоор

ашиглана.

Энэхүү хувьсах зардалд шууд өртөг, гүйцэтгэлээр буюу шууд материал, шууд

хөдөлмөрийн зардлыг гүйцэтгэлээр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг урьдчилан

тогтоосон нормоор тооцож авбал гүйцэтгэлийн шууд зардлаар тооцсон өртөг болно.



Ингэхлээр ямар зардлыг өртгийн бие даасан обьектод ноогдуулж тооцсон гүйцэтгэлийн,

нормативт гэсэн хоёр үндсэн хэлбэртэйгээр өртөг тооцогдож байна.

Ажлын захиалгын болон технологийн үе шатны аргуудын ялгааг үйлдвэрлэлийн

хүрээ ба бүртгэх аргачлалынх нь хувьд авч үзье.

Ажлын захиалгын арга Технологийн үе шатны арга

Үйлдвэрлэлийн хүрээ

1. Бүтээгдэхүүн нь өөр хоорондоо 1. Бүтээгдэхүүн нь нэг төрлийн, тасралтгүй адилгүй

багц багцаар үйлдвэрлэнэ бөөнөөр үйлдвэрлэнэ.

2. Бүтээгдэхүүний материал хөдөлмөр, 2. Бүтээгдэхүүний материал хөдөлмөр, үйлдвэрийн

нэмэгдэл зардал харилцан үйлдвэрийн нэмэгдэл зардал ихэвчлэн адилгүй

харьцаатай байна. ижил харьцаатай байдаг.

Бүртгэх аргачлал

1. Зардлыг захиалгат ажил тус 1. Зардлыг үйл ажиллагааны нэгж хэсэг

бүрээр хуримтлуулах ба нэгжийн бүрээр хуримтлуулах ба нэгжийн зардлыг

зардлыг захиалгат ажил тус бүрээр тодорхойлохдоо тайлант хугацаанд хэсэг

буюу бүтээгдэхүүн ажил тус бүрээр дамжлагын нийт зардлыг нийт

дундчилж гаргана. үйлдвэрлэсэн нэгжид харьцуулна.

2.Бүртгэлийн үндсэн баримт нь 2. Бүртгэлийн үндсэн баримт нь

“ Захиалгат ажлын зардлын хүснэгт” юм . дамжлага тус бүрийн “Үйлдвэрийн

өртгийн тайлан “ юм.

3 . Зардал хуримтлуулах обьект нь 3. Дамжлага тус бүр дуусаагүй үйлдвэр-

Захиалгат ажил байдаг учраас бүх лэл дансыг хөтлөх ба энэ нь зардлыг

захиалгын дунд нэг л дуусаагүй хуримтлуулах обьект юм.

үйлдвэрлэл данс байдаг учраас

(Захиалгат ажлын зардлын хүснэгт)-ийн

Нэгдсэн дүнгээр хөтлөгдөнө. Олон дамжлага

бол дамжлага тус бүрдээ нэгжид харьцуулана.

Ажлын давуу сул тал



Зардлыг хуримтлуулан захиалгат ажлын зардал тооцох аргаар бүтээгдэхүүний

өртгийг нарийн зөв тодорхойлж чаддаг. Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх явцад захиалгат

ажлын зардлын хүснэгтийг ашиглаж тухайн бүтээгдэхүүний борлуулалтаас орох орлого,

зардалд дүн шинжилгээ хийх боломжтой. Түүнчлэн хожим ижил төрлийн захиалга

гүйцэтгэх бол гэрээнд түүний үнийг урьдчилан тохиролцохдоо захиалгат ажлын зардлын

хүснэгт дахь өмнөх захиалгын өртгийн тухай мэдээллийг ашиглана. Сул тал нь зардлын

тоо дамжлагын тооноос харьцангуй их байдаг учраас захиалга тус бүрээр зардлыг

хуримтлуулан хуваарилах тооцоололт нь бүртгэлийн ажлыг нүсэр болгодогт оршино.

Технологийн үе шатны аргын давуу сул тал

Технологийн үе шатны аргаар зардлыг тооцох нь төвөгтэй байдаг. Түүнчлэн дан

ганц нэг төрлийн бүтээгдэхүүн биш олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг бол

бүтээгдэхүүний өртгийг нарийн зөв тодорхойлоход хэцүү, гэхдээ ажлын захиалгын өртөг

тооцох аргатай харьцуулахад дамжлагын тоо захиалгат ажлын тооноос цөөн учир хялбар

байдаг.



1.2 Үйлдвэрлэлийн газрын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардлын бүртгэл нь зардлын шинжилгээний мэдээллийн эх үүсвэр болох нь

Зардал гэдэг нь аливаа нэг үйл ажиллагаа явуулахтай холбогдон гарч байгаа

хөрөнгө, хөдөлмөрийн зарцуулалт түүний мөнгөөр илэрхийлэгдсэн хэмжээ юм.

Зардал – товчоор хэлбэл бараа хүргэх, үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг бизнес хувиргалт,

байнгын үйлдэлтэй холбогдон мөнгөний гадагшлах урсгал бөгөөд нийтээр хүлээн

зөвшөөрсөн тунхаглалд байгууллагын хөрөнгө хорогдох буюу өр төлбөр нэмэгдэх улмаар

эздийн өмч буурах дагавартай гэж тодорхойлжээ.

Нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд явагдаж байгаа үйл ажиллагаа нь тодорхой

хэмжээний зардлыг шаарддаг бөгөөд хөрөнгийн бууралтын хэмжээ болон бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэл, борлуулалт, үзүүлсэн үйлчилгээ эсвэл өөр бусад ямар нэгэн үйл ажиллагаа

явуулахтай холбогдсон өр төлбөрийн өсөлтөөр тодорхойлж болно. Өргөн утгаар авч үзвэл

зардал нь орлогоос хасагдаж байгаа бүх зарцуулсан зүйлийн өртөгөөс бүрдэнэ гэсэн үг

юм.

Зардал өртөг тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагааны нэг тал, харин

бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, борлуулах, үйлчилгээ үзүүлэх нь уг үйл ажиллагааны нөгөө тал

юм. Ийм учраас үйлдвэрлэл, борлуулалт, үзүүлсэн үйлчилгээний үр дүн зардал өртөгтэй

нь зэрэгцүүлэх замаар түүний үр ашгийг тодорхойлдог. Энэ утгаараа зардал өртөг нь

ямарч байгууллага, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны үр ашиг үр дүнг тодортхойлох

шалгуур үзүүлэлт болдог.

Зардлын бүртгэлийг хөтлөх, удирдлагад хэрэгцээтэй зардал өртөгийн мэдээлэл

гарган авах, аж ахуйн үйл ажиллагааг оновчтой үнэн зөв төлөвлөх, гүйцэтгэлд нь хяналт

тавих улмаар удирдлагын оновчтой зохистой шийдвэр гаргах зорилгоор зардлыг ангилан

үздэг. Мөн зардлыг ангилах нэг чухал хүчин зүйл бол байгууллагын үйл ажиллагааны

өөрчлөлттэй холбогдон зардал өөрчлөгддөг явдал юм. Зардлыг удирдлагын бүртгэлд

дараах ерөнхий ангиллаар ангилан үздэг.

Үүнд:



1. Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд ашиглагддаг түгээмэл ангиллаар зардлыг

ангилах

2. Санхүүгийн бүртгэлийн зориулалтаар зардлыг ангилах

3. Төлөвлөлт, хяналт, шийдвэр гаргах зориулалтаар зардлыг ангилах

4. Дэвшүүлж буй шийдвэр, үйл явдал болон өөрчлөлттэй уялдуулан зардлыг

ангилах зэрэг болно

Зардлыг ангилахдаа бизнесийн үйл ажиллагааны янз бүрийн үе шатанд зардлыг

уялдуулж өгөх хэрэгтэй. Үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай холбогдох байдлаар үйл

ажиллагааны нийт зардал нь

1. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал /Products costs /

2. Үйл ажиллагааны зардал / Period costs / гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ.

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн зардал нь Шууд материал, Шууд хөдөлмөр,

Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал гэсэн 3 төрлийн зардлаас бүрдэнэ.

Шууд материал / Direct material / гэдэг нь бэлэн бүтээгдэхүүний үндсэн хэсгийг

бүрдүүлдэг материал бөгөөд үүнийг бүтээгдэхүүний өртөгт шууд оруулан тооцно. Шууд

хөдөлмөр / Direct labor / тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд гардан оролцож байгаа

ажилчдын цалин хөлсний зардал юм. Үйлдвэрлэлийн нэмэлт зардал / manufacturing

overhead / бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхтэй холбогдсон шууд материал, шууд хөдөлмөрийн

зардлаас бусад бүх зардлыг оруулан тооцно. Энэ материал нь шууд бус материал, шууд

бус хөдөлмөр, шууд бус зардлаас бүрдэнэ.

Шууд зардал гэдэг нь / direct expenses / үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний нэр төрөлд шууд

шингээж болох шууд материал, шууд хөдөлмөрийн зардлыг хэлнэ. Эдгээрийн нийлбэрийг

үндсэн зардал гэнэ. Шууд бус / indirect expenses / буюу үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь

бүтээгдэхүүний зардалд шууд шингээж болдоггүй, гэхдээ үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүний

өртөгт хувиарлах замаар шингээдэг зардлыг хэлнэ.

Үйл ажиллагааны зардал нь борлуулалтын ба ерөнхий удирдлагын зардлаас

бүрдэнэ. Энэ үйл ажиллагааны тодорхой биежсэн хэлбэрт шингэж түүний өртөгт ордоггүй

учраас ирээдүйд үр ашиг авчирдаггүй, тухайн үедээ ашиг олоход чиглэгдсэн зардал

байдаг.



Борлуулалтын зардал / Selling expenses / нь бэлэн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг хүлээн

авч хэрэглэгчдэд хүргэхтэй холбогдсон зардал юм.

Тухайлбал уг зардалд сурталчилгаа, борлуулалтын, томилолт болон цалин,

нийгмийн даатгалын шимтгэл, бүтээгдэхүүн ачуулах, жижиглэнгийн худалдааны

дэлгүүрийн зардал, бэлэн бүтээгдэхүүнийг агуулахад хадгалахтай холбоотой зардал зэрэг

орно.

Ерөнхий удирдлагын зардал / Administratian expenses / нь тухайн байгууллагыг

удирдах болон түүнд хяналт тавихтай холбогдсон зардлаас бүрдэнэ. Энэ зардалд

гүйцэтгэх удирдлагын зардал, нягтлан бодох бүртгэл, нарийн бичиг, харилцаа холбоо

болон байгууллагыг бүхэлд нь удирдахтай холбогдсон удирдлагын зардал орно.

Зардлыг үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй холбоотойгоор хувьсах, тогтмол гэж ангилан

авч үздэг. Үйлдвэрийн зардлыг хувьсах болон тогтмол гэж ангилах нь зардлын зохион

байгуулалтын шинжилгээ хийж үйл ажиллагааны норм нормативыг зөв тогтоон үнэн зөв

төлөвлөх, зардлын гүйцэтгэлд хяналт тавьж хариуцлага хүлээх, мөн удирдлагын шийдвэр

гаргахад шаардлагатай мэдээллийг бий болгох үндэс болж өгдөг.

Зардлыг заавал хувьсах ба тогтмол гэж ялгахын зорилго нь дор дурьдсан

шаардлагатай холбоотой. Үүнд:

1. Үйлдвэрийн нэмэгдэл зардлыг урьдчилан тодорхойлсон түвшинд тооцох.

2. Уян хатан төсөв бэлтгэх болон хэлбэлзэлийн шинжилгээ хийх

3. Шууд зардлаар өртөг тооцох болон хувь оролцооны хязгаарын шинжилгээ хийх

4. Хугарлын шинжилгээ ба зардал – үйлдвэрлэлийн хэмжээ – ашгийн шинжилгээ

хийх

5. Ялгаварт зардлын болон зардлын зэрэгцүүлэлтийн шинжилгээ хийх

6. Богино хугацааны ашиг нэмэгдүүлэлтийн ба зардал хорогдуулалтын шинжилгээ

хийх

7. Капитал төсөв боловсруулалтын шинжилгээ хийх

8. Бүс нутаг дэвсгэр бүтээгдэхүүн, захиалагчийн төрлөөр борлуулалтын үр

ашгийн шинжилгээ хийх зэрэгт түүнийг ашигладагтай холбоотой.

Удирдлагын зорилгоор практикт зардлыг гол төлөв тогтмол ба хувьсах гэж ангилдаг.

Учир нь зарим зардлын дүн үйлдвэрлэлийн хэмжээ эсвэл үйл ажиллагааны цар хүрээнээс

шууд хамааран өөрчлөгддөг бол зарим нь тэдгээрээс хамаарч өөрчлөгддөггүй, харьцангуй



тогтвортой байдаг. Энэ өөрчлөлтийг ашиглан аж ахуй нэгжийн удирдлага үйл

ажиллагаагаа ухаалгаар төлөвлөн зардлын гүйцэтгэлд үр ашигтай хяналт тавьж оновчтой

шийдвэр гаргах бололцоог олж авдаг. Зардлын төлөвлөлт ба хяналтын үр ашиг нь гарч

байгаа зардал болон бизнесийн үйл ажиллагааны хоорондын харилцан хамаарлыг хэр

зэрэг ойлгосоноос хамаарна. Бизнесийн үйл ажиллагаанаас зардал хэрхэн хамаардагийг

анхааралтай судлан шинжлэх нь зардал нэг бүрийг тогтмол хувьсах, хэсэгчилэн хувьсах

шинж чанараар ангилахаас эхлэнэ.

Хувьсах зардал / Variable costs / үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй шууд хамааралтайгаар

нийт дүн нь өөрчлөгдөж, харин нэгжийн өртөг нь харьцангуй тогтмол байдаг тийм

зардлыг авч үздэг. Хувьсах зардал нь ерөнхийдөө материалын болон хөдөлмөрийн шууд

зардлаас бүрдэнэ. Зарим үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл болон үйлдвэрлэлийн бус зардал нь мөн

хувьсах зардал байдаг. Үйлдвэрлэлийн хангамжийн зүйлс, түлш, жижиг багаж

хэрэгслэлийн зардал, барааны гэмтэлийн зардал, хөрөнгийн аюулаас аврах зардал болон

засварын зардал, зохиогчийн шагнал, илүү цагийн хөлс, ачиж буулгах зардал зэрэг нэмэлт

зардлууд гол төлөв хувьсах зардалд тооцогдоно.

Тогтмол зардал: / Fixed costs / үйлдвэрлэл үйлчилгээний хүрээ өссөн ч буурсан ч

харьцангуй тогтмол байдаг зардлыг тогтмол зардал гэнэ. Үүнд: гүйцэтгэх удирдлагын

цалин, элэгдэл, хөрөнгийн татвар, патентын элэгдэл хорогдол, хөрөнгө ба хариуцлагын

даатгал, харуулын алба ба сахиулын цалин, түрээсийн нэмэгдэл зардлыг голдуу тогтмол

зардалд авч үздэг.

Тогтмол зардал нь бизнест заавал байх зардал байдаг бол хувьсах зардал нь бизнес

хийхэд гарах зардал юм.

Хувьсах ба тогтмол зардлын аль алиных нь шинжийг агуулсан зардлыг холимог зардал /

Mixed costs / гэнэ. Эдгээр хэсэгчлэн хувьсах зардал нь бүтээгдэхүүний тодорхой тооны

хүрээнд тогтмол байх бөгөөд бүтээгдэхүүний хэмжээ өөрчлөгдөхөд түүнтэй шууд

хамааралтайгаар өөрчлөгддөг. Үүнд хяналт шалгалтын зардал, үйлдвэрлэлийн тоног

төхөөрөмж автомашины засвар үйлчилгээний зардал, нөхөн олгох даатгалын зардал,

боловсон хүчний хэлтсийн үйлчилгээний зардал, эрүүл мэндийн гэнэтийн ослын даатгал,

холбооны зардал, халаалт, эрчим хүчний зэрэг зардлууд багтана.

Холимог зардлыг хувьсах тогтмолоор нь ангилах нь зардлыг өртөгт зөв хувиарлаж

бүртгэх, орлого зарлага ашгийн хамаарлын болон ялгаварт зардлын шинжилгээ хийх гэх



мэт боломжийг бүрдүүлж өгдөгөөрөө ач холбогдолтой. Иймээс холимог зардал нь өөрөө

бас тогтмол ба хувьсах бүрэлдэхүүн хэсэгт хуваагдана.

Удирдлагын зүгээс хяналт тавьж, зарцуулалт хийх зорилгоор хариуцлагын талаар нь

зардлыг хянагдах ба үл хянагдах / Controlladle, Noncontrollable / гэж ангилан үздэг. Бүх

зардал удирдлагын зарим түвшинд эсвэл тодорхой нэг түвшинд хянагддаг. Тухайлбал

удирдлагын доод түвшинд хянагддаггүй дээд түвшинд хянагддаг зардал гэж байдаг.

Жишээлбэл, дулаан түрээс, гэрээний зардлууд, ажилчин хөлслөх, аж ахуйн бодлоготой

холбоотой зардлууд гэх мэт юм.

Хянагдах зардлыг удирдлагын нэг тодорхой түвшинд авч үздэг ба тухайн

удирдлага, менежер хянан зарцуулах эрхтэй зардлууд байна. Энэ утгаараа хянагдах зардал

болдог. Хэрэв менежер зардалд онцгой нөлөө үзүүлж чадахгүй байвал хянагдах

боломжгүй зардал болно.

Удирдлагын зүгээс хувилбаруудаас оновчтой сонгон шийдвэр гаргахтай уялдуулан

хамаарах ба хамаарахгүй зардал, ялгаварт зардал /Relevant, Irrelevant, Different/ гэж

ангилан үздэг. Ямар нэг шийдвэр гаргахын тулд удирдлага сонгосон боломжоо үр ашигтай

ашиглахын тулд олон хувилбаруудаас тооцоололт хийж, харьцуулалт хийх шаардлагатай

болдог. Тооцоологдсон боломжуудаас аль нэгийг нь сонгоход тодорхой түвшний

зардлуудыг ашигладаг. Ийнхүү ямар нэгэн шийдвэр гаргахтай холбоотойгоор зардлыг

хамаарах ба хамаарахгүй гэж ангилан үздэг. Шийдвэр гаргахтай хамааралтай зардал нь

хувьсах зардлын шинж чанарыг агуулдаг. Ялгаварт зардал нь төсөл хэрэгжүүлэх,

үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэхтэй холбогдон гарч буй зардал юм. Ийнхүү үйл ажиллагааны

хоёр түвшний хоорондын зардлын ялгавараар тодорхойлогдсон хувилбарын боломжит

зардлыг ялгаварт зардал гэнэ. Ялгаварт өртгийг нийт дүнгээр нь болон нэгжийн ялгаварт

өртгөөр нь тодорхойлж болох бөгөөд нэгжийн ялгаварт өртөг нь ахиуц өртөгтэй ижил

ойлголт юм. Ийнхүү аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд холбогдоогүй зардлын тооцоолол нь

үлэмж хэмжээгээр цаг алдах төдийгүй холбоотой зүйлээс анхаарал сарниулдаг. Гэхдээ энэ

нь холбоогүй хүчин зүйлийг холбогдолтой гэж буруу хэрэглэх талтайг анхаарах нь чухал.

Удирдлагаас үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг тодорхойлоход байнга хийгддэг

бизнесийн амжилтын хэмжүүр ахиуц ашиг юм. Удирдлага компаний ашгийг хамгийн их

байлгахын тулд бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт, борлуулалтын ахиуц ашгийг аль болох

нэмэгдүүлэхийг эрмэлздэг. Ахиуц ашиг гэдэг нь ахиуц орлого нь ахиуц зардлаас давж



байхыг хэлнэ. Ахиуц орлого нь сүүлчийн нэг нэгж бүтээгдэхүүнийг борлуулснаас

нэмэгдэх орлого бол, ахиуц зарлага нь нэг нэгж бүтээгдэхүүнийг нэмж үйлдвэрлэхэд гарах

зардал юм.

Өнгөрсөн зардал буюу хөвөх зардал нь аль эрт гарсан зардал боловч одоо болон

ирээдүйн аль нэгэн шийдвэр гаргахад өөрчлөгддөггүй зардал юм. Нэгэнт өнөөгийн ба

ирээдүйн шийдвэр гаргалтанд нөлөөлөхгүй учраас ирээдүйн үйл ажиллагаанд нөлөө

үзүүлэхгүй.

Сонгогдсон хувилбарын ард сонгогдоогүй үлдсэн хувилбар нь алдагдсан боломж болох

бөгөөд хэрвээ мөнгөөр илэрхийлбэл алдагдсан боломжийн өртөг болно. Цаг хугацаа эсвэл

хүчин зүйлийг хэрэглэх хувилбарууд дотроос сонгоогүй юм уу ашиглахаас татгалзсаны

улмаас алдсан орлогыг алдагдсан боломжийн өртөг гэнэ.

Эдийн засаг дахь пүүсийн онол буюу үйлдвэрлэлийн зардал

Зардлын ангилалыг авч үзэхэд зардлын ангиллын эдийн засгийн зарчмуудыг

судлан үзэх нь чухал юм. Энэ нь үйлдвэрлэлийн удирдлага, менежерүүдийн өмнө тулгарч

байдаг зардлын тухай мэдээллийн ач холбогдлыг шийдэхэд тусалдаг.

Эдийн засаг дахь пүүсийн онол буюу үйлдвэрлэлийн зардлын тухай ойлголт нь:

-нөөц хязгаарлагдмал байдагтай

-алдагдсан боломжийн өртөгтэй тус тус холбоотой юм.

Нийгэм хөгжихийн хирээр хүний хэрэгцээ аяндаа бий болж байдаг. Энэ хязгааргүй өсөж

байгаа хэрэгцээг хангахын тулд үйлдвэрлэл явуулах шаардлагатай. Үүний тулд аж ахуйи

нэгж байгууллага бүхэн тодорхой хэмжээний үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл буюу нөөц,

түүхий эд материалыг хэрэглэх нь гарцаагүй бөгөөд үйлдвэрлэл явуулахын тулд дараах

хүчин зүйл ба орцыг ангилдаг. Үүнд:

-газар, байгалийн баялаг

-хөдөлмөр, капитал

-үйлдвэрлэлийг удирдах ур чадвар зэрэг болно.

Эдгээр бүх хүчин зүйлс нь хэмжээний хувьд хязгаарлагдмал байдаг. Өөрөөр хэлбэл алхам

тутамдаа өөрийн хязгаарлагдмал нөөцөө юунд хуваарилах вэ? гэдэг асуудалтай

үйлдвэрлэгч бүхэн тулгардаг иймээс хязгаарлагдмал нөөцүүдээ аль болох ашигтай

хувилбараар хуваарилах сонголт хийх шаардлагатай болдог.



Үйлдвэрлэлийн нөөц хязгаарлагдмал учраас нэгийг сонгож нөгөөгөөс татгалзах

шаардлагатай болно. Өөрөөр хэлбэл аль нэг бүтээгдэхүүнийг ахиухан үйлдвэрлэхийн тулд

нөгөө бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх боломж заавал алдагдахад хүргэдэг. Энэ үнэлгээг

алдагдсан боломжийн өртгөөр хэмжинэ.

Аль нэг бүтээгдэхүүнийг нэмж үйлдвэрлэсэнээс болж алдагдаж байгаа нөгөө

төрлийн бүтээгдэхүүний үнэ цэнийг алдагдсан боломжийн өртөг гэнэ. Нөөцийн алдагдсан

боломжийн өртөг нь тухайн нөөцийг дараагийн удаад илүү сайн хэрэглэж болох

боломжийн зардал юм.

Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл буюу орцыг бүтээгдэхүүн үйлчилгээ болон хувиргаж,

хэрэгцээг хангахад чиглэгдсэн, хүмүүсийн зорилго чиглэлтэй ухамсартай үйл ажиллагааг

үйлдвэрлэл гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, орцуудыг янз бүрээр хосолж, үйлдвэрлэл явуулсаны үр

дүнд хүний хэрэгцээт бүтээгдэхүүн бий болно.

Эдийн засгийн ухаанд орцыг зөвхөн хөдөлмөр, капитал гэсэн хоёр орцоор

төлөөлүүлдэг. Орцууд бүтээмжээрээ, зах зээлийн үнээрээ бие биенээсээ ялгаатай байдаг.

Иймд үйлдвэрлэлд аль болох өндөр бүтээмжтэй, харьцангуй хямд үнэтэй орцуудыг

орлуулан хэрэглэхийг хичээдэг.

Бүтээгдэхүүн ба үйлдвэрлэлийн нөөцүүдийн хоорондын технологийн холбоо

хамаарлыг үйлдвэрлэлийн функцын тусламжтай илэрхийлж болно. Үндсэн капитал ба

хөдөлмөр зарцуулалтаас бүтээгдэхүүний гарц хэрхэн хамаарч өөрчлөгдөх зүй тогтлыг

АНУ-ын эрдэмтэн Г.Коббо, П.Дуглас нар функцын тусламжтайгаар судласан нь зах зээлд

үйлдвэрлэлийн функцыг хэрэглэх үндэс болжээ.

Пүүс ямар хослолоор хичнээн хэмжээний бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж чадах вэ

гэдэг асуудал нь үйлдвэрлэлийн технологитой холбоотой юм.

Технологи нь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг яаж ашиглаж бүтээгдэхүүн

үйлчилгээг бий болгож байгааг тодорхойлох бодит харилцаа юм. Өөрөөр хэлбэл

үйлдвэрлэлийн орцыг хэрхэн гарц болгон хувиргаж байгааг тайлбарласан ойлголт юм.

Технологийг үйлдвэрийн функцээр тайлбарлаж болно. Үйлдвэрлэлийн хэмжээ түүнийг

тодорхойлогч хүчин зүйлүүдийн хоорондын хамаарлыг харуулсан функцыг үйлдвэрийн

функц гэнэ. Үйлдвэрийн үйл ажиллагаанд оролцож байгаа орц ба эдгээрийн үр дүнд бий

болсон гарцын хоорондын хамаарал нь үйлдвэрийн функцээр тодорхойлогддог.



Пүүсийн зүгээс оновчтой шийдвэр гаргахад үйлдвэрийн зардлын түвшин чухал ач

холбогдолтой. Ямар ч бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд тодорхой хэмжээний үнэ өртөгтэй

нөөц шаардлагатай байдаг. Хичнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь түүнд

зарцуулах нөөцийн үнэ буюу зардлаас шалтгаална. Аж ахуйн нэгж байгууллагын

удирдлага ба менежерүүд урт ба богино хугацааны зардал гарцын харилцан хамааралыг

авч үзсэнээр үйлвэрийн үр ашгийг хамгийн их байлгах тийм нөөцийг илүү үр ашигтай

хэрэглэх нөхцлийг тодорхойлно.



ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ

Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээ ( “Химикал” ХХК-ийн жишээгээр)

2.1 “Химикал” ХХК -ийн зохион байгуулалтын бүтэц, хүчин чадал, зардлын бүртгэл,

өртөг тооцоололтын онцлог

“Химикал“ ХХК нь 2001 онд Нийслэлийн татварын албанд бүртгүүлсэн, Монгол улсын

зуун хувийн хөрөнгө оруулалттай компани юм. 2011 оны 1-р улирлын байдлаар тус

компанийн дүрмийн сан нь 6 450 000 000 / Зургаан тэрбум дөрвөн зуун тавин сая / төгрөг

бөгөөд 3 хувь нийлүүлэгчтэй. 7,2 сая ам долларын өртөг бүхий Монгол улсын анхны

химийн үйлдвэр юм.

Ордын нөөц. Цайдам нуурын орд нь 192 га бөгөөд 1990 онд хайгуул хийж, Монгол

Улсын Хүнд Үйлдвэрийн Яамны геологийн салбарын ШУТЗ-ийн хуралдаанаар С1, С2

зэргээр 2,1 сая тонн нөөцийг баталсан. Үйлдвэрийн өнөөгийн хүчин чадлаар тооцоход

үйлдвэрлэлийн хэрэгцээг 31 жил хангах боломжтой. Уг ордоос 30-40 км-т байрлах Муруй

нуур, Бага цайдам нуур нэртэй 400,0 мянган тонны нөөцтөй хоёр ордын лицензийг тус

компани эзэмшиж байна. Ордуудын өнөөгийн үнэ цэнэ ойролцоогоор 24 сая ам. доллар.

Зураг, ТЭЗ үндэслэл. Хүхэрт натрийн /Na2S/ үйлдвэр барих зураг, ТЭЗ үндэслэлийг

БНХАУ-ын Нанфенг групп хэмээх хүхэрт натрийн үйлдвэрийн чиглэлээр мэргэшсэн

компани боловсруулсан. БОЯ-наас Химийн хорт болон аюултай бодис экспортлох,

импортлох, хил дамжуулан тээвэрлэх, үйлдвэрлэх, ашиглах, худалдах, устгах тусгай

зөвшөөрөл авсан.

“Химикал“ ХХК нь Төв аймгийн Цээл сумын Цайдам нуурын мөсөн шүүний

/mirabilite/ ордыг түшиглэн, зэс молибидений баяжуулах үйлдвэрийн технологийн

процесст зэсийг молибиденээс салгахад зэсийг дарж, молибиденийг хөвүүлэн ялгах болон

баяжуулалтын хүчиллэг орчинг бүрдүүлэгчээр, арьс ширний үйлдвэрт идээлэгч бодисоор

хэрэглэгдэх хүхэрт натри /sodium sulphide/ -г Монголд үйлдвэрлэхээр зэхэж байна.



Үйлдвэрийн бүтэц, хүчин чадал. Хүхэрт натрийн үйлдвэр нь жилдээ 70 000 тн мөсөн

шүүг /mirabilite/ олборлон 12,117 тн хүхэрт натри үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Хүхэрт

натрийн үйлдвэр нь нуурын шүүг боловсруулж, хүхэрт натри үйлдвэрлэх түүхий эд болох

90-ээс дээш хувийн агуулгатай хүхэр хүчлийн натри /sodium sulphate/ үйлдвэрлэх А

үйлдвэр, хүхэр хүчлийн натрийг нүүрстэй урвалд оруулж 60-65 хувийн идэвхижилтэй

хүхэрт натри үйлдвэрлэх Б үйлдвэр, уур дулаанаар хангах уурын зуухнаас бүрдэнэ. А

үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг Б үйлдвэртээ шууд авч хэрэглэх технологийн

дамжлагатай. Үйлдвэрийн технологи нь Хятадад түгээмэл хэрэглэгдэж туршигдсан

технологи юм. Хүхэрт натрийн үйлдвэрийн төсөлд экспертийн дүгнэлт 2007 онд хийсэн.

Зах зээл. Хэрэглэгчид. Одоогийн томоохон хэрэглэгч нь Уулын баяжуулах Эрдэнэт

Үйлдвэр / УБЭҮ / жилд 10 000 тн хүхэрт натри хэрэглэдэг. Бусад жижиг хэрэглэгчид:

Арьс шир, мод боловсруулах үйлдвэрүүд болон гоо сайхан, цаас, бордоо болон будаг

боловсруулах үйлдвэрүүд багтана. Дэлхийн зах зээл дээр хүхэрт натрийн хэмжээ жилд

дунджаар 28,8 хувиар өсч байгаа бөгөөд БНХАУ, ОХУ-ын үйлдвэрлэгч, хэрэглэгч

компаниудыг ирээдүйн хэрэглэгчээр тодорхойлох боломжтой. Мөн Оюу-Толгой төсөл

ашиглалтанд ороход УБЭҮ-ийн жилийн хүхэрт натрийн хэрэглээг 2 дахин ихэсгэсэнтэй

тэнцэхүйц хэмжээний эрэлт үүснэ. Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, сэлбэгийг БНХАУ-аас

импортлоно. Орон нутгийн уурхайгаас нүүрсээ нийлүүлнэ. Цахилгаан болон

үйлдвэрлэлийн явцад шаардагдах ихэнх материалуудыг дотоодоосоо хангадаг ба гол

түүхий эдүүдийг өөрийн үйлдвэрт үйлдвэрлэдэг. Монголын дотоодын зах зээлд одоогийн

байдлаар өрсөлдөгч байхгүй.

2.2 Химикал ХХК ний зардлын бүртгэл, өртөг тооцоололтын онцлог

Энэхүү бүлэгт Химикал ХХК нь одоогийн байдлаар бэлэн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэн гаргаагүй, үйлдвэрийн зардлын түүх үүсээгүй байгаа тул 2006 оны хятад

төсөл дээр үндэслэн хүхэрт натрийн үйлдвэрийн эдийн засгийн үндэслэл, санхүүгийн

тооцооллыг үйлдвэрийн ерөнхий процесс, технологийн онцлог, үйлдвэрлэлийн норм,

стандартад тулгуурлан компанийн хэрэгжүүлж буй төслийн ирээдүйн 5 жилийг

хамарсан санхүүгийн тооцоолол хийн, өртөг, зардлын хэрэгцээг тодорхойлохыг

чухалчиллаа. Химикал ХХК-ний үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны онцлог нь

байгалийн мөсөн шүүг уусган цэвэршүүлж Na2SO4 буюу хүхэр хүчлийн натри



үйлдвэрлэн гаргах ба шүүг хоолны давс бусад хольцоос салгахад химийн бодис

оролцохгүй. Эхний дамжлагаас гарган авсан Na2SO4 буюу хүхэр хүчлийн натрийг

нүүрстэй хольж 1050 градуст шатаах урвал явуулж, химийн бодис хэрэглэхгүйгээр

уусган тунгаах замаар Na2S буюу хүхэрт натриг үйлдвэрлэн гаргана.

Химикал ХХК ний үйлдвэрлэлийн өртгийн бүртгэл нь технологийн үе шатны

аргаар тооцно.

Тооцооллын үндсэн өгөгдлүүд:

1. Жилд 12117 тн, 60%-ийн агуулгатай хүхэрт натрийн эцсийн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэнэ.

2. 60%-ийн хүхэрт натрийн борлуулалтын үнийг 2011 онд нэг тонн нь 490

ам.доллар буюу 593 мянган төгрөг, дараагийн жилүүдэд 2 хувийн өсөлттэй

байхаар тооцов.

3. Жилийн 12117 тонн хүхэрт натрийн эцсийн бүтээгдэхүүний 100%-ийн

борлуулалтыг үйлдвэрлэлийн бүрэн хүчин чадал гэж ойлгоно.

4. Хөрөнгө оруулалтын үнэ цэнийг тооцохдоо 12 хувийн хямдруулсан хүүгээр

тооцов.

5. Үйлдвэрлэлийн эдийн засгийн хүчин чадлыг 2011 онд 25%, 2012 онд 95%, бусад

жилүүдэд 100% байхаар тооцов.





ХҮХЭРТ НАТРИЙГ ҮЙЛДВЭРЛЭХ ЭДИЙН ЗАСАГ, ҮР АШГИЙН УРЬДЧИЛСАН ТООЦОО

сая. Төг

Хүснэгт -1

№ Үзүүлэлтүүд хэмжих

нэгж 2011 2012 2013 2014 2015 Нийт

1 Хүхэрт натрийн гаралт / жилээр / тн

3,029

11,511

12,117

12,117

12,117 50,891

2 Үйлдвэрлэлийн хүчин чадал % 25 95 100 100 100

3 "Эрдэнэт Үйлдвэр" ХХК-ийн хэрэглээ тн 10150 10150 10150 10150 10150 50,750

Эдийн засгийн үзүүлэлтүүд

4 Бүгд: Борлуулалтын орлого сая.төг

1,796 6,961

7,474

7,624 7,776 31,632

Борлуулах үнэ сая.төг

593

605

617

629

642 3,085

5

"Эрдэнэт Үйлдвэр" ХХК-д борлуулах хэмжээ тн

3,029

10,150

10,150

10,150

10,150 43,629

Бусад газар борлуулах хэмжээ тн

1,361

1,967

1,967

1,967 7,262

Бүгд: Нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ тн

3,029 11,511

12,117 12,117 12,117

50,891

6

Үйлдвэрлэлийн зардал:

1,145 3,887

4,084

4,272 4,467

17,855

үүнд: Шууд материал сая.төг 339 1,436 1,523 1,615 1,713 6,626

Шууд хөдөлмөр сая.төг 332 638 657 694 728 3,050

ҮНЗ сая.төг 81 346 377 410 446 1,661

Байгаль орчин нөхөн

сэргээх зардал сая.төг 25 150 150 150 150 625

Цахилгаан, эрчим хүч сая.төг 81 322 356 374 392 1,525

Элэгдэл сая.төг 182 628 628 628 628 2,692

Хөдөлмөр хамгааллын

зардал сая.төг 2 9 9 10 10

40

Татвар сая.төг 103 358 384 392 400 1,637

7 Удирдлагын зардал сая.төг 68 373 402 432 464 1,740

8 Зээлийн хүүгийн зардал сая.төг 513 833 494 147 1,986

Нийт зардал сая.төг 1,726 5,093 4,979 4,851 4,932 21,581

9

1 тн хүхэрт натрид оногдох үйлдвэрлэлийн

өртөг төг/тн 570 442 411 400 407

446

10 Үйл ажиллагааны явцаас олох ашиг сая.төг 70 1,868 2,495 2,773 2,845 2,010

11 Ашгийн татвар сая.төг 157 249 277 261 945

12 Цэвэр ашиг сая.төг 70 1,711 2,245 2,496 2,584 1,821



Энэхүү тооцооллын үзүүлэлтүүдийг хэрхэн тооцоолсон талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлавал:

Борлуулалт

Борлуулалтын төлөвлөгөөнд хүхэрт натрийн А үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг

олдворлолтын өртгөөр тооцон Б үйлдвэрт шилжүүлж, эцсийн бүтээгдхүүний өртөгт

шингээж өгсөн.

Харин эцсийн бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнийг Эрдэнэт УҮГ-ын 2009 оны

гэрээний үнээр тооцов.

Хүхэрт натрийн дэлхийн зах зээлийн 60 хувийг Хятад Улс нийлүүлдэг бөгөөд

өнгөрсөн 5 жилийн байдлаар хүхэрт натрийн үнэ 5.6 хувийн дундаж өсөлттэй байсан

байна. Хүхэрт натрийн гол хэрэглэгч Эрдэнэт УҮГ-ийн хүхэрт натрийг худалдан

авах үнэ өнгөрсөн 3 жилийн дотор 28.8 хувь өссөн байна.

Борлуулалтын төлөвлөгөөнд үнийн өсөлтийг 2%-иар тооцож авсан болно.

Борлуулалтын орлогьг Борлуулалтын орлого дансны кредитээс Авлагын данс юмуу

Мөнгөн хөрөнгө дансны дебитэд, борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг Бэлэн бүтээгдэхүүн

дансны кредитээс Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг дансны дебитэд бичнэ.

Хүхэр хүчлийн натрийг дараагийн цехэд боловсруулахаар шилжүүлэх үед үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүний өртгөөр Дуусаагүй үйлдвэрлэлээс дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд

1. Хүхэрт натрийн үйлдвэрийн борлуулалтын төлөвлөгөө

Хүснэгт-2

мян.төгрөг

Нэр Хэмжих

нэгж Өдөрт

Нийт

бүтээгдэхүүний

төлөвлөгөө

2011 2012 2013 2014 2015

Хүхэрт

натри тонн 40.39 12,117 3,029.25 11,511.15 12,117 12,117 12,117

Үнэ төг/тонн

593 593 605 617 629 642

БО төг/тонн 23,947 7,184,169 1,796,042 6,961,460 7,474,410 7,623,898 7,776,376

Хүчин

чадлын

ашиглалтын

коэф

%

25% 95% 100% 100% 100%



бичнэ. Учир нь энд ямар ч бэлэн бүтээгдэхүүн орлогод авах болон борлуулалтын асуудал

гарахгүй.

Түүхий эдийн зардал буюу шууд материалын зардал

Үйлдвэрлэлийн түүхий эд нийт зардалд 33 хувийг эзэлж байна. Үйлдвэрлэлийн

үндсэн түүхий эд нь мөсөн шүү буюу мирабилит бөгөөд тухайн түүхий эдийг 1 сарын

хугацаанд нэг жилийн үйлдвэрлэлийн нөөц хангахуйц олдворлох боломжтой. Энэ нь

нийт түүхий эдийн зардлын 48 хувийг эзэлж байна. Мөсөн шүүг олдворлох зардлыг 5

хувийн өсөлттэй байхаар тооцоолсон.

Үйлдвэрлэлийн бас нэг чухал түүхий эд нь нүүрс бөгөөд нийт түүхий эдийн зардлын

49 хувийг эзэлж байна. Нүүрсийг орон нутгийн уурхайгаас нийлүүлэх бөгөөд, тус

уурхайд өөр томоохон худалдан авагч байхгүй зэргээс үүдэн харьцангуй уян хатан

байдлаар зохицуулан үйлдвэрийг хангах боломжтой гэж үзэн зардлыг жигд

хуваариласан. Нүүрсний үнийн өсөлтийг жилд 7 хувийн өсөлттэй байхаар тооцсон.

Галд тэсвэртэй тоосгыг урвалын зууханд хэрэглэдэг бөгөөд оны эхний улиралд

багтаан жилийн нийт хэрэгцээгээр нөөцлөхөөр тооцлоо. Галд тэсвэртэй тоосгын

үнийн өсөлтийг жилд 10 хувийн өсөлттэй байхаар тооцсон. Дуусаагүй үйлдвэрлэлийн

дансыг Хүхэр хүчлийн натри болон хүхэрт натри гэсэн бүтээгдэхүүний нэрээр нээж,

шууд материалын зардлыг цех тус бүрийн үйлдвэрлэлийн мастерийн материалын

зарлагын тайлан, бараа материалын няравын тайланг үндэслэн бүртгэх ба

үйлдвэрлэлд зарцуулсан түүхий эдийг уг дансны кредитээс Дуусаагүй үйлдвэрлэл

дансны дебитэд шууд материалын зардал болгож бичнэ.

Дуусаагүй үйлдвэрлэл ххx

Түүхий эд материал ххx

Ажиллах хүчний зардал буюу шууд хөдөлмөрийн зардал

Үйлдвэрийн ажиллах хүчний зардал нь А, Б үйлдвэрээр тус бүр тооцогдож,

үйлдвэрлэлийг ашиглалтад оруулах хүлээлгэн өгөх үед ажиллах Хятад

мэргэжилтнүүдийн зардлыг дунджаар хүн/сараар тооцож тусгав. Үйлдвэр

ашиглалтанд орсон жил буюу 2011 онд 6 мэргэжилтэн ажиллах ба 2012 онд 3, 2013

оноос 1 болно. Гадаад мэргэжилтэнд ногдох татвар нь хөдөлмөрийн хөлсийг 2 дахин



нэмэгдүүлсэнтэй тэнцүү байна. Ажиллагсдын цалингийн санг жилд 5 хувиар

нэмэгдүүлж тооцсон болно.

2011 онд үйлдвэрийн ажилтнууд нийт 6 бүтэн сар бүрэн орон тоогоор ажиллахаар

тусгасан. Компанийн ТУЗ-ээс баталсан нарийвчилсан орон тоо, төсвийн дагуу

зарцуулах төлөвлөгөөтэй байна. Химийн үйлдвэр учир нийгмийн даатгалын зардал

нь цалингийн 13%-тай тэнцүү байна.

Шууд цалинг тооцохдоо хийсэн ажлын нарядыг үндэслэн зардлын объект бүрээр

тооцож Цалингийн өр дансны кредитээс үйдвэрлэлд гардан ажиллагсадын шууд

хөдөлмөрийн зардлыг Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд, шууд бус

хөдөлмөрийнхийг Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын дебитэд тус бүр бичнэ.

Цалингаас суутгасан өрийг Цалингийн өр дансны дебитэд бичилт хийх бөгөөд хүн амын

орлогын албан татварыг Хүн амын орлогын албан татварын өглөг дансны кредитээс,

Нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн өглөг дансны кредитээс, бусад

татвар шимтгэлийг холбогдох өрийн дансны кредитээс тус тус бичиж үлдэх хэсгийг нь

кассаас олгож Касс дансны кредитаас бичнэ.

Цалингийн дүнгээс тооцож байгууллагаас төлдөг нийгмийн болон эрүүл мэндийн

даатгалын шимтгэлийг холбогдох даатгалын өрийн данснуудын кредитээс үйлдвэрлэлд

ноогдох цалингийн дүнгээс тооцсон болон Дуусаагүй үйлдвэрлэл буюу Үйлдвэрлэлийн

нэмэгдэл дансны дебитэд ерөнхий удирдлага, борлуулалтын цалингаас тооцсон хэсгийг

Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн зардал дансны дебитэд тус тус бичнэ.

Тооцоолох хувь хэмжээг тухайн улсын нийгмийн даатгалын багц хуулийн заалтаар

тооцож, зардалд шингээсэн хэмжээгээр өртөг тооцно.

Үйлдвэрлэлийн бусад зардал буюу ҮНЗ

Зардлын энэ ангилалд цэвэрлэгээ, ариутгал, сэлбэг хэрэгсэл, лабораторийн зардал,

хангамжийн тээврийн зардал, ажиллагсдын тээвэр, ажиллагсдын хоол хүнсний

хангамж зэрэг үйлдвэрлэлд шууд бусаар нөлөөлж, үйлдвэрлэлийн саадгүй ажиллах

орчин бүрдүүлдэг чухал зардлууд багтсан.

Шатахууны үнээс хамааралтай зардлыг 5 хувиар өсөхөөр тооцож, тусгай бодис

хэрэглэдэг ариутгал зэрэг зардлыг 20 хувийн өсөлттэй тооцсон.

2011 онд эдгээр зардлыг үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаар 3 сар ажиллах үед

зарцуулагдана гэж үзлээ. Эдгээр зардлуудыг хуримтлуулан бүртгэж байгаад сарын эцэст



үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөгт ноогдох хэсгийг зардлаар хуваарилж бүтээгдэхүүний

өртөгт шингээж уг дансны кредитээс холбогдох Дуусаагүй үйлдвэрлэл дансны дебитэд

бичилт хийнэ.

Байгаль орчин нөхөн сэргээх зардал

Жилийн зардлыг 150 000 000 / Нэг зуун тавин сая / төгрөг байхаар төсөвлөсөн.

Цахилгааны зардал

Үйлдвэрлэлийн талбайд 380V өндөр хүчдлийн шугам татаж, дэд бүтцээ сайжруулсан

тул цахилгаантай холбоотой нэмэлт хөрөнгө оруулалттай холбоотой зардал

гарахгүй. Харин урсгал зардалд нэг кв цахилгааныг 6437 төгрөг байхаар өнөөгийн

үнээр тооцон, цаашид жил бүр 5 хувь өсөлттэй байхаар төсөөлөл хийв. Эхний жилд

25 хувийн хэрэглээг төсөвлөж, 2012 онд 95 хувийн бусад жилүүдэд 100 хувийн

үйлдвэрлэлийн хэрэгцээтэй уялдуулж тооцов.

Элэгдлийн зардал

Үйлдвэрийн байр сав, тоног төхөөрөмж, дэд бүтэц, үйлдвэрийн гадаад орчин зэрэг

үндсэн хөрөнгүүдийн элэгдэл нийт зардлын 14 хувийг эзэлж байгаа. Энэ нь мөнгөн

гүйлгээнд нөлөө үзүүлэхгүй ч ашигт ажиллагааны түвшинд нилээд хүчтэй нөлөө

үзүүлж байна.

Байшин барилгыг 40 жилээр, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг 10 жилээр элэгдүүлэв.

- Үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж,

хэмжин тохируулах багаж хэрэгсэл, үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг шулуун шугамын аргаар

тооцож Хуримтлагдсан элэгдэл дансны кредитээс үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны

дебитэд

- Үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа үндсэн хөрөнгийн урсгал засварын зардлыг бусад

үйлчилгээний зардлын юмуу холбогдох хангамжийн зүйл, цалингийн өр эсвэл гадны

байгууллага хүмүүсээр гэрээний дагуу засвар хийлгэж байгаа бол Өрийн данс юмуу

Мөнгөн хөрөнгийн дансны кредитээс үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал дансны дебитэд тус

тус бичнэ.

Ажиллагсдын хөдөлмөр хамгаалалтын зардлыг мөн жилийн 5 хувь өсөлттэй тусгасан.

Татварын зардал



Ашигт малтмалын нөөц ашигласаны татварыг мөсөн шүү нь түгээмэл биш тархацтай

тул борлуулалтын орлогын 5%-иар, авто тээврийн татварыг цилиндрийн

багтаамжаар, гадаад мэргэжилтний ажлын байрны төлбөрийг хөдөлмөрийн хөлсний

доод хэмжээг 2 дахин нэмсэнээр, үл хөдлөхийн татварыг барилгын үнэлгээний

0,06%-иар, газрын хэвлий ашигласаны татварыг жилд 5 хувийн өсөлттэйгээр

тооцлоо.

Захиргаа, удирдлагын зардал

Компани удирдлага менежментийн зардлаа тусад нь тооцож, удирдлагад ажиллах

ажилтнуудын орон тоо, цалингийн санг баталсан. Удирдлагын зардлын дийлэнх хэсгийг

цалингийн зардал эзэлж байгаа нь хөдөө орон нутагт үйлдвэрлэлийн процессыг сааталгүй

эрсдэлгүй явуулж, газар дээр нь 24 цагийн удирдлагаар хангах үүрэгтэй үйлдвэрийн болон

үйл ажиллагааны менежерүүдийг олон тоогоор ажиллуулахаар төлөвлөсөнтэй холбоотой

юм.

Мөн захиргааны ажилчидтай холбоотой утас, холбоо, томилолт зэрэг зардлуудыг жилийн

5-20 хувийн өсөлттэй тооцсон.

Орлого үр дүнгийн төлөвлөлт

Үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах нөхцөлд компани нийт 7.4 тэрбум төгрөгийн

орлоготой, бүтээгдэхүүн 4.7 орчим тэрбумын дундаж өртөгтэй, өртгийн борлуулалтад

эзлэх хувь 64 орчим хувь байхаар тооцоо гарч байна.

Татвар, хүүгийн зардлын дараахь цэвэр ашиг нь 35 хувьтай байгаа нь тухайн төслийн үр

ашгийн түвшин өндөр байгааг харуулж байна.

2.2Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээ, хүчин зүйлийн нөлөөллийг тооцох нь




2.2.2 Зардлын динамикийн шинжилгээ

2.2.3 Зардалд нөлөөлсөн хүчин зүйлийн шинжилгээ

А. Бүтээгдэхүүний өртөгт нөлөөлсөн хүчин зүйлийг индексийн аргаар шинжлэх нь

Б. Борлуулалтын нэгжид ноогдох зардлын шинжилгээ

Аливаа бизнесийн байгууллага ашгаа нэмэгдүүлэхийн тулд зардлаа хямдруулах арга

замыг хайж байдаг.

Орлого зардлаа шинжилж түүнд судалгаа хийж байх нь бизнесийнхээ үйл ажиллагааны үр

дүнг дүгнэх үндэс болох төдийгүй удирдлагын аливаа шийдвэр гаргах боломжийг

бүрдүүлдэг. Эдийн засгийн шинжилгээг хийснээр дор дурьдсан зорилтуудыг

хэрэгжүүлдэг. Үүнд:

1. Удирдлагын зөв шийдвэр гаргах бодит үндэслэлээр хангах

2. Боловсруулан зохиож байгаа норм, төлөвлөгөөний шинжлэх ухааны үндэслэлийг

сайжруулах

3. Тогтоосон норм төлөвлөгөөний биелэлтийг бүх талаар шинжилж судлах

4. Хөдөлмөр, материал, санхүүгийн бүхий л нөөцийн ашиглалтыг боломжит дээд

түвшинд хүргэх, тэдгээрийн ашиглалтыг үнэлж дүгнэх

5. Ашиглагдаагүй нөөц боломжийг илрүүлэн ашиглах, арвилан хэмнэлтийн бодлогыг

хэрэгжүүлэх

6. Удирдлагын бүртгэл, аж ахуйн тооцооны зарчмыг мөрдүүлэхэд системтэй хяналт

тавих

7. Үйл ажиллагааны бүх чиглэлд хамгийн үр ашигтай хувилбар сонгон авч

хэрэгжүүлэхэд туслах

8. Зах зээлийн өөрчлөгдөн хувьсаж буй бүхий л хөдөлгөөнийг тусган авч харилцагч

түншүүдтэйгээ хамтран ажиллах арга тактикаа боловсруулахад туслах зэрэг нь

эдийн засгийн шинжилгээний гол зорилтууд юм.

Эдийн засгийн шинжилгээний зах зээлийн харилцааны нөхцөлд ажиллаж байгаа

бизнесийн байгууллагын хүрээнд өөрийн агуулга зорилгоо бүрэн утгаар нь тавьж

хэрэгжүүлсэнээр тухайн аж ахуйн газрын үйл ажиллагааг улам хөгжүүлэх найдвартай арга

замыг зааж өгөх ач холбогдлыг үзүүлж байдаг билээ.



“Химикал” ХХК –ны үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, өртөг зардлын талаар 2011, 2012, 2013,

2014, 2015 оны орлого үр дүнгийн урьдчилсан тайлангууд болон өртөг зардлын талаарх

дараах дэлгэрэнгүй судалгаануудыг гаргаж түүндээ тулгуурлан өртөг зардлын

шинжилгээг хийв.

Судалгааг хавсаргав. (01 )


Үйлдвэрлэл болон санхүүгийн үйл ажиллагааны тогтворжилт хөрөнгө эх үүсвэрийн

хангамж хүрэлцээ, нөөцийг хэрхэн оновчтой байршуулж, ашиглаж байгаагаас хамаарна.

Зардлын бүтцийн шинжилгээг хийснээр зардлын төрөл зүйл ангиар нийт зардлын бүтцэд

эзлэх хувийн жинг тогтоож тэдгээрийн хямдруулах арга замыг судалж дүгнэлт өгдөгөөрөө

удирдлагын шийдвэр гаргалтад нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой.

Зардлын бүтцийн шинжилгээг “Химикал” ХХК –ны өртөг зардлын бүртгэлд тулгуурлан

үйл ажиллагааны нийт зардлын хэмжээгээр болон үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийн

бүтцийг тусгайлан авч шинжиллээ.

Шинжилгээний тооцоолол №1-2

Шинжилгээний тооцоолол-1



Үйл ажиллагааны нийт зардал

мян.төг

Хүснэгт-3

№ Өртөг 2011 % 2012 % 2013 % 2014 % 2015 %

5

жили

йн

дунда

ж

1 Шууд материал

338,641

27.9

1,436,027

33.7

1,522,968

34.0

1,615,212

34.3

1,713,288

34.7

32.9

2 Шууд хөдөлмөр

332,219

27.4

638,497

15.0

657,374

14.7

693,731

14.7

727,924

14.8

17.3

3 БО Нөхөн сэргээх

зардал

25,000

2.1

150,000

3.5

150,000

3.3

150,000

3.2

150,000

3.0

3.0

4 Цахилгаан

80,698

6.7

321,985

7.6

355,878

7.9

373,672

7.9

392,355

8.0

7.6

5 Элэгдэл

181,730

15.0

627,525

14.7

627,525

14.0

627,525

13.3

627,525

12.7

14.0

6 Хөдөлмөр,

хамгааллын зардал

2,168

0.2

8,673.3

0.2

9,106.9

0.2

9,562.3

0.2

10,040.4

0.2

0.2

7 ҮНЗ

81,243

6.7

346,102

8.1

376,776

8.4

410,488

8.7

446,307

9.0

8.2

8

Ашигт малмалын

нөөц ашигласаны

татвар

89,802

7.4

348,073

8.2

373,720

8.3

381,195

8.1

388,819

7.9

8.0

9 Авто тээврийн

хэрэгслийн татвар

1,100

0.1

1,100

0.0

1,100

0.0

1,100

0.0

1,100

0.0

0.0

10 Гадаадын ажиллах

хүчний зардал

5,054

0.4

1,685

0.0

1,685

0.0

1,685

0.0

1,685

0.0

0.1

11 Үл хөдлөхийн

татвар

2,705

0.2

2,705

0.1

2,705

0.1

2,705

0.1

2,705

0.1

0.1

12 Газрын хэвлий

ашигласаны татвар

4,477

0.4

4,701

0.1

4,936

0.1

5,183

0.1

5,442

0.1

0.2

Удирдлагын зардал

Шууд бус

хөдөлмөр

33,222

2.7

215,604

5.1

226,384

5.0

237,703

5.1

249,589

5.1

4.6

Тээврийн зардал

7,563

0.6

30,250

0.7

33,275

0.7

36,603

0.8

40,263

0.8

0.7

PR +зар

сурталчилгааны

15,000

1.2

70,000

1.6

80,000

1.8

90,000

1.9

100,000

2.0

1.7



зардал

Оффисын зардал

2,500

0.2

14,520

0.3

17,424

0.4

20,909

0.4

25,091

0.5

0.4

Харилцаа холбоо

7,500

0.6

30,000

0.7

31,500

0.7

33,075

0.7

34,729

0.7

0.7

Даатгал болон

бусад

2,500

0.2

12,705

0.3

13,340

0.3

14,007

0.3

14,708

0.3

0.3

Дүн

1,213,123

100.0

4,260,152

100.0

4,485,697

100.0

4,704,354

100.0

4,931,568

100.0

100.0

Нийт зардлын бүтцийг 5 оны байдлаар авч үзэхэд 2011 онд зардлын ихэнх хувийг буюу

28 хувийг шууд материалын зардал, 27 хувийг шууд хөдөлмөр, 15 хувийг элэгдэл, 7

хувийг цахилгаан болон ашигт малтмалын нөөц ашигласаны татвар, удирдлагын зардал

тус тус эзэлж байна. 2012 онд үйлдвэрлэлийн нийт хүчин чадлын 95%-ийг ашиглахад

шууд материал өмнөх оныхоос 6 хувиар өсч 34%, шууд хөдөлмөр буурч 12 хувиар буурч

15% болсон. Энэ нь 2011онд үйлдвэрлэлийн хүчин чадлын 25%-ийг ашигласан ч үйлдвэр

эхэлж байгаатай холбоотойгоор туршилт хийн ажилчдыг 6 сар ажиллуулсан зардал

орсонтой холбоотой.

Хүхэрт натрийн өртөг ба зардлын хэвтээ шинжилгээ

мян.төг

№ Өртөг 2011 2012 Өөрчлөлт %

(+) , (-) (+) , (-)

1 Шууд материал 338,641 1,436,027 (1,097,386) (324)

2 Шууд хөдөлмөр 332,219 638,497 (306,278) (92)

3 ҮНЗ 83,411 354,776 (271,365) (325)

4 БО Нөхөн сэргээх зардал 25,000 150,000 (125,000) (500)

5 Цахилгаан 80,698 321,985 (241,287) (299)

6 Элэгдэл 181,730 627,525 (445,795) (245)

7 Бусад татвар 103,139 358,264 (255,125) (226)

8 Удирдлагын зардал 68,285 373,079 (304,795) (2,405)

Дүн 1,213,123 4,260,152

Дээрх хүснэгтээс үзвэл ШМ-ын зардал өмнөх оныхоос 1,097,386 мян.төгрөгөөр



буюу 3,2 дахин, ШХ -306,278 мян.төг буюу 92 хувиар, ҮНЗ-271,365 мянтөг буюу

3,2 дахин гэх мэт илүү байна. Үүнд гол нөлөөлсөн хүчин зүйл нь 2011 онд 2012

оноос 4 дахин бага бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэнтэй холбоотой.


(+) , (-) (+) , (-)

1 Шууд материал 1,436,027 1,522,968 86,941 6

2 Шууд хөдөлмөр 638,497 657,374 18,877 3

3 ҮНЗ 354,776 385,883 31,107 9

4 БО Нөхөн сэргээх зардал 150,000 150,000 - -

5 Цахилгаан 321,985 355,878 33,893 11

6 Элэгдэл 627,525 627,525 - -

7 Бусад татвар 358,264 384,146 25,882 7

8 Удирдлагын зардал 373,079 401,923 28,844 8

Дүн 4,260,153 4,485,697 225,544 43

Эндээс харахад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг 5 хувиар нэмэгдүүлэхэд шууд материал

86,941мян.төг буюу 6 хувиар, шууд хөдөлмөр 18,877 мян.төг буюу 3 хувиар, ҮНЗ

нь 31,107 мян.төг буюу 9 хувиар, Цахилгаан 33,893 мян.төгрөг буюу 11хувиар, Бусад

татвар 7 %, удирдлагын зардал 28,844 мян.төгрөг буюу 8 хувиар өссөн байна.


(+) , (-) (+) , (-)

1 Шууд материал 1,522,968 1,615,212 92,244 6

2 Шууд хөдөлмөр 657,374 693,731 36,357 6

3 ҮНЗ 385,883 420,050 34,167 9

4 БО Нөхөн сэргээх зардал 150,000 150,000 - -

5 Цахилгаан 355,878 373,672 17,794 5

6 Элэгдэл 627,525 627,525 - -

7 Бусад татвар 384,146 391,868 7,722 2

8 Удирдлагын зардал 401,923 432,297 30,374 8

Дүн 4,485,697 4,704,355

Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл тогтмол байхад шууд материал 92,244 мян.төг буюу 6 хувиар,

шууд хөдөлмөр 36,357 мян.төг буюу 6 хувиар, ҮНЗ нь 34,167 мян.төг буюу 9 хувиар,

Цахилгаан 33,893 мян.төгрөг буюу 11хувиар, Бусад татвар 7 %, удирдлагын ардал 28,844

мян.төгрөг буюу 8 хувиар өссөн байна.



Хүхэрт натрийн өртөг ба зардлын босоо шинжилгээ

мян.төг

№ Өртөг 2011 % 2012 % 2013 % 2014 % 2015 %

5

жилийн

дундаж

1 Шууд

материал

338,641

27.9

1,436,027

33.7

1,522,968

34.0

1,615,212

34.3

1,713,288

34.7

32.9

2 Шууд

хөдөлмөр

332,219

27.4

638,497

15.0

657,374

14.7

693,731

14.7

727,924

14.8

17.3

3 ҮНЗ

83,411

6.9

354,776

8.3

385,883

8.6

420,050

8.9

456,347

9.3

8.4

4 БО Нөхөн

сэргээх зардал

25,000

2.1

150,000

3.5

150,000

3.3

150,000

3.2

150,000

3.0

3.0

5 Цахилгаан

80,698

6.7

321,985

7.6

355,878

7.9

373,672

7.9

392,355

8.0

7.6

6 Элэгдэл

181,730

15.0

627,525

14.7

627,525

14.0

627,525

13.3

627,525

12.7

14.0

7 Бусад татвар

103,139

8.5

358,264

8.4

384,146

8.6

391,868

8.3

399,751

8.1

8.4

8 Удирдлагын

зардал

68,285

5.6

373,079

8.8

401,923

9.0

432,297

9.2

464,378

9.4

8.4

Дүн

1,213,123

100

4,260,152

100 4,485,697

100

4,704,354

100

4,931,568 100

100

Эндээс харахад 2011 онд нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн нийт зардлын дүнгийн 27,9

хувийг ШМ, 27,4 хувийг ШХ, 15 хувийг элэгдлийн зардал , татвар-8,5 хувь, ҮНЗ-6,9

хувийг эзэлж байна.

Дээрх хүснэгтийг дүгнэж харвал бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ нэмэгдэхэд тухайн жилийн

нийт зардалд шууд материалын зардал буурах хандлагатай байгаа нь харагдаж байна.

2.3.2 Зардлын динамик шинжилгээ

Бизнес эрхлэгчид зардлаа урьдчилан тооцоолж компанийн үйл ажиллагааг төлөвлөх,

зардлыг хянах, үйл явц өөрчлөхтэй уялдаж зардлын бүтэц, ялангуа зардлын хувьсах ба

тогтмол зардлыг ангилан судлах нь илүү ач холбогдолтой.

Холимог зардал нь хувьсах зардлын аль алиных нь шинжийг агуулдаг. Ийм

зардлыг тогтмол ба хувьсах зардалд ялгах түвэгтэй байдаг. Холимог зардлыг ангилахад

дараах аргуудыг өргөн ашигладаг.

1. Дээд ба доод цэгийн арга буюу энгийн математик арга



2. Статистик график, дүрслэлийн арга

3. Хамгийн бага квадратын арга

Эдгээр аргуудыг нийтэд нь зардлын динамик шинжилгээний аргууд гэнэ. Зардлын

динамикийн шинжилгээнд дараах зарчмуудыг үндэс болгодог.

1. Бизнесийн үйл явц ба түүний хувьсах зардал хоёрын хоорондын харьцааг шугаман

хамааралтай гэж үздэг.

2. Өнгөрсөн үеийн зардлын динамик мэдээллийг ашиглан шинжилж түүнийг хувьсах

болон тогтмол хэсэгт ялгадаг.

3. Судалгаанд авсан динамик мэдээлэлд ердийн биш онцгой нөхцлийн үр дагаварыг

оруулдаггүй. Тухайлбал ажил хаялт, байгалийн онцгой нөлөөлөл, техникийн

шаардлагаар үйлдвэрлэлийг түр зогсоосон зэрэг болно.

4. Бүх зардлуудыг нэгжийн хувьсах ба тогтмол хэсэгт ангилсанаар дараагийн үеийн

зардлыг урьдчилан тодорхойлох боломж олгодог.

Гаргасан судалгаа тооцооллыг үндэслэн 2011-2015 оны ашиглалтын зардлын хувьсах ба

тогтмол хэсгийг тодорхойлж үзье.

Х1- Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

У1 – Ашиглалтын зардал мян. Төг

А0-Тогтмол зардал

А1- Нэгжийн хувьсах зардал

1. Дээд ба доод цэгийн арга

Зардлын тогтмол ба хувьсах элементийг хоёр цэгээрхи үзүүлэлтээр тооцоолоход

энэхүү аргыг хэрэглэдэг.

Үзүүлэлтийн цэг, цаг хугацааны үеийг үйл явцын түвшинд хамаарах их үзүүлэлттэй үе /

дээд цэг/ бага үзүүлэлттэй /доод цэг/ үеэр нь анхны мэдээллээс сонгон авч

ашиглана. Онолын үүднээс авч үзвэл үйл явц нь зардлыг дагуулах ёстой. Дээд ба доод

үеийг сонгон авдаг нь нэг үйл явцын хоёр үеийн төвшиний нэг нь нөгөөгөөсөө алслан

оршигч нөхцлийг илтгэгч учраас ийнхүү дээд ба доод үеийг сонгон авдаг.

Шинжилгээний тооцоолол -02

Тус компанийн ашиглалтын зардлыг үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнд үндэслэн хувьсах

болон тогтмол зардал хувиарлах талаар авч үзье.



Он

Үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүн

Ашиглалтын

зардал

Х У

2011 3 029 80,698

2012 11 511 321,985

2013 12 117 355,878

2014 12 117 373,672

2015 12 117 392,355

Дүн 50 891 1,524,588

Х- Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл / тонн /

У- Ашиглалтын зардал / мян. Төг /

А0 - Тогтмол зардал

А – Нэгжийн хувьсах зардал

Х ( тонн) У (мян.төг)

Дээд (max ) 12 117 392 355

Доод (min ) 3 029 80 698

Зөрүү 9 088 311 657

А=(Ymax-Ymin)/Xmax-Xmin)=311 657/9 088=34.29

Үйл явцын хоёр түвшин дэх зардлын хоорондын ялгавар нь тухайн үйл явцыг ялгаатай

нөхцлийнхөөр хэмжсэнээс шалтгаалсан учраас энэ нь цэвэр хувьсах зардал гэж

тооцогдоно.

Зардлын ялгаварыг үйл явцын ялгаварт хувааж хувьсгалтын итгэлцүүрийг

тодорхойлдог. Манай жишээнд харахад хувьсгалтын итгэлцүүр нь үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүний тонн тутамд 34 290 төгрөгийн хувьсах зардал ногдохыг харуулж байна.

Тухайн түвшингийн үзүүлэлтийг хувьсгалтын итгэлцүүрээр үржүүлсэнээр үйл явцын

дээд ба доод аль ч түвшингийн хувьсах зардлын дүнг тодорхойлж болно.

Дээд түвшний хувьсах зардал

12 117*34 290=415 491 930

Доод түвшний хувьсх зардал



3 029*34 290=103 864 410

Зардлын дүн ба нийт хувьсах зардлын хоорондын ялгавар нь тогтмол зардал болно.

415 491 930-392 355 000=23 136 930

103 864 410- 80 698 000=23 136 930

Тогтмол цахилгааны зардал нь 23 136 930 төгрөг байна.

Дээд ба доод цэгийн арга нь өгөгдлөөс зөвхөн хоёр цэгийн үзүүлэлт ашигладаг тул бусад

цэгүүдийг үйл ажиллагааны дээд ба доод цэгийн дунд шулуун хэлбэрээр оршиж байна

гэж үздэг. Тогтмол ба хувьсах зардлын үнэлэмж алдаатай байж болох юм. Тогтмол ба

хувьсах зардлыг дээд ба доод цэгийн аргаар тооцсон үнэлгээний үр дүн нь олон цэгийн их

хэмжээний үзүүлэлт ашиглан тооцсон бусад аргынхаас нилээд зөрүүтэй байдаг.

2. Статистик графикийн арга

Зардлын динамик шинжилгээг хийх статистик графикийн аргын үед шинжилж байгаа

хувьсагчаас хамааран зардлын / ашиглалтын зардал / босоо шугам У тэнхлэгт, нэгтгэгдсэн

үйл явцын үзүүлэлт / үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг / хэвтээ шугам Х тэнхлэгт дүрслэн

графикийг байгуулна. Дээрх ашиглалтын зардал нь бэлэн бүтээгдэхүүнээс хэрхэн

хамаарч байгааг дорх графикаар харуулья.

График дахь цэг бүр нэг жилийн зардлыг илтгэнэ. Нүдээр ажигласанаар В шугамыг

зурна. Энэ шугам цэгүүдийн зохих хандлагыг илэрхийлнэ. Нөгөө шугам А-г

ойролцоогоор төгрөгөөр хэмжигдэх У тэнхлэг дээрх В шугам тэнхлэг хоёрыногтлолын

цэгээс Х тэнхлэгтэй параллелиар татна. Энэ шугам нь хамаарлын түвшин дэх ашиглалтын

зардлын тогтмол элементийг илтгэнэ. Тухайлбал А шугам нь тогтмол төлөвийг

илэрхийлж байгаа бол А1 ээс В шугамын хооронд үүссэн гурвалжин нь бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийн хэмжээ өсөхөд ашиглалтын хувьсах зардал дагалдаж өссөнийг болон

хувьсах зардлын элементийг харуулна.

Жилийн дундаж - Тогтмол = Жилийн дундаж

Зардал зардал хувьсах зардал

1,524,588,/5=304,917.6

304,917.6-285,000=19,917.6 мян.төг

Ингээд ашиглалтын зардал нь сар бүрийн 285,000 мян.төгрөгийн тогтмол, нэгж

бүтээгдэхүүн тутамд 19,917.6 мян.төгрөгийн хувьсах хэсгээс бүрдэж байна. Хэлбэлзлийн

графикийн статистик арга нь зөвхөн хоёр цэгийнхийг биш боломжит бүх мэдээллийг



ашигладагаараа дээд ба доод цэгийн аргаас илүү боломжтой. Тэрчлэн энэ арга нь тухайн

үйл явцад холбогдон гарсан зардал болон үйл явцын харилцан хамаарал нь ойролцоогоор

шугаман эсэх талаарх мэдээллийг нүдэн багцаагаар ажиглаж мэдэх боломж өгнө. Энэхүү

нүдэн багцаагаар хийсэн ойлголт нь заримдаа ихээхэн зөрөөтэй хамаарах мэдээллийг

илрүүлэхэд дөхөм болдог. Гэхдээ энэ аргыг зардлын динамикийн шинжилгээнд ашиглах

нь зардлын шугамыг нүдэн багцааны ойлголтод тулгуурласан мэдээллийн хуваарийн

дагуу дүрслэн харуулдагаас хэлбэлзэлтэй гарах тал бий.

Хамгийн бага квадратын арга

Хамгийн бага квадратын арга нь үзүүлэлтүүдийн хамаарлыг хамгийн сайн илэрхийлэх

шугамыг тодорхойлдог ерөнхий арга бөгөөд регрессийн тэгшитгэлээс ашиглалтын

жинхэнэ утгуудын хазайх хэлбэлзлийн квадратуудын нийлбэр нь хамгийн бага байхаар

хамаарлыг тогтоодог.

Тус компанийн ашиглалтын зардлыг үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнд үндэслэн хувьсах болон

тогтмол зардал хувиарлах талаар авч үзье.

Он

Үйлдвэ

рлэсэн

бүтээгд

эхүүн

Ашиглалт

ын зардал



сарын

дунджаас

хэлбэлзэх

хэлбэлзэл



хэлбэлзлийн

квадрат


зардлын

сарын

дунджаас

хэлбэлзэх

хэлбэлзэл


зардлын


квадрат



болон ашиглалтын

зарлын


үржвэр

X Y (X1-X) (X1-X)2 (Y1-Y) (Y1-Y)2 (X1-X) x (Y1-Y)

2011

3,029

80,698

(7,149)

51,111,061

(224,220)

50,274,429,024

1,602,990,764

2012

11,511

321,985

1,333

1,776,356

17,067

291,296,143

22,747,431

2013

12,117

355,878

1,939

3,758,945

50,960

2,596,962,368

98,802,024

2014

12,117

373,672

1,939

3,758,945

68,754

4,727,167,519

133,301,031

2015

12,117

392,355

1,939

3,758,945

87,437

7,645,298,919

169,523,631

Дүн

50,891

1,524,588 64,164,253 65,535,153,973

2,027,364,880

Дээрх статистик хүснэгтээс тэгшитгэлийг тооцож хувьсах болон тогтмол зардлаа



тодорхойлбол:

В = 2,027,364,880/64,164,253 =3 1.6

304,917.6 = a+31.6*101,78.2

A = 16 713.5

Эндээс үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний нэгж тутамд буюу 1 тонн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэхэд ашиглалтын зардлын хувьсах

зардал нь 31.6₮ байхаар тооцоологдлоо. Харин сар бүрийн үйлдвэрлэлийн тогтмол

зардал нь 1 тоннд үйлдвэрлэлийн хэмжээ

өсөн нэмэгдэж байсан ч 16713.5₮ байхаар тооцоологдсон байна. Ийм их гарч байгаа нь

ашиглалтын зардлын ихэнх хэсэг нь тогтмол

шинжтэй зардал байгаа бөгөөд тэдгээрийн эзлэх хувь хэмжээг бууруулахын тулд

удирдлагын зүгээс бүтээгдэхүүнийхээ үйлдвэрлэлт

борлуулалтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг харуулж байна.

2.3.3 Зардлын өөрчлөлтөнд нөлөөлсөн

хүчин зүйлийн шинжилгээ

Зардлын шинжилгээний нэг чухал хэсэг бол нэгж бүтээгдэхүүний өртөг зардлыг шинжлэх

явдал юм. Бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийн түвшинг дорхойлсоны үндсэн дээр өртөг,

зардлын хямдралтыг өнгөрсөн жилүүдтэй болон төлөвлөгөөтэй харьцуулах боломжтой

болно. Ингэсэнээр өөрийн өртгийг хямдруулах арга зам байгааг нээн илрүүлэхэд тус

болно. Үйлдвэрийн газрын хувьд бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийн түвшинг үндсэн нэр

төрлийн бүтээгдэхүүнээр тодорхойлон шинжлэнэ.

1. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өөрчлөлт

2. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл, бүтцийн өөрчлөлт

3. Бүтээгдэхүүнийг худалдах тарифын өөрчлөлт

4.

Үзүүлэлтүүд 2011 он 2012 он

Өөрчлөлт Өсөлтийн

хувь мян.төг % мян.төг %

1. Үйлдвэрлэлийн нийт зардал 2,871,147



1,246,345 100 4,117,492 100 330.4

Үүнээс: Хувьсах

929,826

75

2,901,284

70

1,971,458

312

Тогтмол

316,519

25

1,216,208

30

899,689

384

2. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн

3,029

11,511

8,482

380

Нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох

зардал

411

358

Зардлын нийт өөрчлөлт 2,871,147 мян төгрөг. Үүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлийн тооцоо:

1. Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өөрчлөлтөөс :

а. хувьсах зардал 929,826*3,8=3,533,339 мян.төг

б. тогтмол зардал 316,519 мян.төг

Нийт зардал 3,849,858 мян.төг

/ Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 3,8 дахин өсөхөд онолоор хувьсах зардал 3,533,339 мян

төгрөгөөр өсөх ёстой. Тогтмол зардал хэвэндээ гарна. /

Нөлөөлөл нь: 3,849,858-1,246,345=2,603,513 мян.төг

/Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өсөлтөөс үйлдвэрлэлийн зардал нь

2,603,513 мян төгрөгөөр өссөн

2. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл, бүтцийн өөрчлөлтөөс

1,246,345:3,029*11,511=4,736,440 мян.төг 2,871,147

Нөлөөлөл нь: 4,736,440-3,849,858=886,582 мян.төг

/ Эндээс харвал 886,582 мян төгрөгийн ашигтай ажиллах төлөвлөгөө гарч байна./

3. Үнэ тарифын нөлөөлөл:

Нөлөөлөл нь: 4,117,492-4,736,440=-618,948 мян.төг

Үзүүлэлтүүд

2012 он 2013 он Өөрчлөлт

Өсөлтийн




1. Үйлдвэрлэлийн нийт зардал

4,117,492

100

4,327,935

100 210,443

105.1


2,901,284

70

3,072,102

71

170,818

106

Тогтмол

1,216,208

30

1,255,833

29

39,625

103


11,511

12,117

606

105


зардал

358

357

Зардлын нийт өөрчлөлт 210,443 мян төгрөг. Үүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлийн тооцоо:


а. хувьсах зардал 2,901,284*1,05=3,046,348 мян.төг

б. тогтмол зардал 1,216,208 мян.төг


/ Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 5хувиар өсөхөд хувьсах зардал 4,262,556 мян төгрөгөөр өсөх

ёстой. Тогтмол зардал хэвэндээ гарна. /


/2012 оноос үйлдвэрлэлийн нийт зардал нь 145,064 мян. төгрөгөөр өссөн


4,117,492:11,511*12,117=4,334,259 мян.төг

210,443

Нөлөөлөл нь: 4,334,259 -4,262,556=71,703 мян.төг

/ Эндээс харвал 473,884 мян төгрөгийн ашигтай ажиллах төлөвлөгөө гарч байна./




Нөлөөлөл нь: 4,327,935-4,334,259=-6,324 мян.төг

Үзүүлэлтүүд 2013 он 2014 он

Өөрчлөлт Өсөлтийн


1. Үйлдвэрлэлийн нийт зардал

4,327,935

100

4,550,190

100 222,255

105


3,072,102

71

3,252,665

71

180,563

106

Тогтмол

1,255,833

29

1,297,525

29

41,692

103


12,117

12,117 -

100


зардал

357

376

Зардлын нийт өөрчлөлт 222,255 мян төгрөг. Үүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлийн тооцоо:


а. хувьсах зардал 3,072,102*1,0=3,072,102 мян.төг

б. тогтмол зардал 1,255,833 мян.төг


/ Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хэвээр байхад үйлдвэрлэлийн зардал адил байна гэж тооцоё.

Нөлөөлөл нь: 4,327,935-4,7,327,935=0 мян.төг

/2013 оноос үйлдвэрлэлийн нийт зардал нь 0 мян. төгрөгөөр өссөн


4,327,935:12,117*12,117=4,327,935 мян.төг

222,255

Нөлөөлөл нь: 4,327,935 -4,327,935=0 мян.төг





/ Энэ нь бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ тогтмол байгаа тохиолдолд үнийн өсөлтөөс

222,255 мян. төгрөгийн ашиг гарч байна.

Зардлын бүтэц бүрэлдэхүүний шинжилгээ


2011 он 2012 он

Өсөлтийн

хувь

Өөрчлөлт

мян.төг % мян.төг %

мян. Төг %

Материал

338,641

28

1,436,027

34

424

1,097,386

6

Хөдөлмөр

332,219

27

638,497

15

192

306,278

(12)

Бусад

542,263

45

2,185,628

51

403

1,643,365

7

Дүн

1,213,123

100

4,260,152

100

351

3,047,029

-

Эндээс харахад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг 3,8 дахин өсгөхөд нийт зардалд эзлэх материалын

зардал 6 хувиар өссөн, шууд хөдөлмөрийн зардал 15 хувиар буурсан, бусад зардал 7 хувиар

өссөн харагдаж байна.


2012 он 2013 он

Өсөлтийн

хувь

Өөрчлөлт

мян.төг % мян.төг %

мян. Төг %

Материал

1,436,027

34

1,522,968

34

106

86,941

0

Хөдөлмөр

638,497

15

657,374

15

103

18,877

(0)

Бусад

2,185,628

51

2,305,356

51

105

119,728

0

Дүн

4,260,152

100

4,485,698

100

105

225,546

-

Эндээс харахад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг 5 хувиар өсгөхөд нийт зардалд

материал, шууд хөдөлмөрийн зардал, бусад зардалын эзлэх хувь хэмжээ бараг

өөрчилөгдөхгүй байна.




2013 он 2014 он Өсөлтийн

хувь

Өөрчлөлт

мян.төг % мян.төг % мян. Төг %

Материал

1,522,968

34

1,615,212

34

106

92,244

0

Хөдөлмөр

657,374

15

693,731

15

106

36,357

0

Бусад

2,305,356

51

2,395,412

51

104

90,056

(0)

Дүн

4,485,698

100

4,704,355

100

105

218,657

-

Эндээс харахад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл тогтмол үед нийт зардалд материал, шууд

хөдөлмөрийн зардал, бусад зардалын эзлэх хувь хэмжээ бараг өөрчилөгдөхгүй байна

Нийт зардал болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн тодорхой статистик

/ E-Views програмаар / Хувьсагчид:

Total- нийт зардал



Y1- шууд материал

Y2- ШХ

Y3-ҮНЗ

Y4-Бо нөхөн сэргээх зардал

Y5-цахилгааны зардал

Y6-элэгдэл

Y7-татвар

Y8-удирдлагын зардал

X1- үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ

TOTAL

Y1

Y2

Y3

Y4

Y5

Y6

Y7

Y8

X1 Mean

3918979.0

1325227.0

609949.0

332183.2

125000.0

304917.6

538366.0

576923.8

347992.4

10178.3

Median

4485697.0

1522968.0

657374.0

376776.0

150000.0

355878.0

627525.0

384416.0

401923.0

12117.0

Maximum

4931568.0

1713288.0

727924.0

446307.0

150000.0

392355.0

627525.0

1646932.

0

464378.0

12117.0

Minimum

1213123.0

338641.0

332219.0

81243.0

25000.0

80698.0

181730.0

103139.0

68285.0

3029.3

Std. Dev. 1533083.0

561117.8

159009.1

145180.2

55901.7

127999.2

199365.6

610021.8

160021.1

4005.0

Skewness -1.4 -1.4 -1.3 -1.3 -1.5 -1.4 -1.5 1.3 -1.3 -1.5

Kurtosis 3.1 3.1 3.0 2.9 3.3 3.0 3.3 3.1 3.0 3.2

Jarque-Bera 1.6 1.6 1.5 1.3 1.9 1.5 1.9 1.5 1.5 1.8

Probability 0.4 0.5 0.5 0.5 0.4 0.5 0.4 0.5 0.5 0.4

Sum 19594894.0 6626136.0 3049745.0

1660916.0 625000.0 1524588.0 2691830.0 2884619.0

1739962.0 50891.4

Sum Sq. Dev. 9.40E+12 1.26E+12 1.01E+11 8.43E+10 1.25E+10 6.55E+10 1.59E+11 1.49E+12 1.02E+11 6.42E+07

Дээрхи тодорхой статистикаас харвал хүчин зүйлс тус бүрийн тархалт нь хэвийн байна.



0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

2011 2012 2013 2014 2015

TOTALX1Y1Y2

Y3Y4Y5Y6

Y7Y8

Хүчин зүйлсийн график дүрслэл


Магистрант Ц. Оюунтуяа 59

Хүчин зүйлсийн корреляцийн хамааралын матриц

TOTAL Y1 Y2 Y3 Y4 Y5 Y6 Y7 Y8 X1 TOTAL 1 0.9998 0.998 0.995 0.987 0.999 0.987 0.544 0.999 0.993 Y1 0.9998 1 0.999 0.997 0.983 0.999 0.983 0.560 0.9996 0.990 Y2 0.9982 0.999 1 0.999 0.976 0.998 0.976 0.585 0.9997 0.984 Y3 0.9953 0.997 0.999 1 0.966 0.997 0.966 0.607 0.999 0.977 Y4 0.9867 0.983 0.976 0.966 1 0.979 1 0.434 0.977 0.998 Y5 0.9987 0.999 0.998 0.997 0.979 1 0.979 0.556 0.999 0.989 Y6 0.9867 0.983 0.976 0.966 1 0.979 1 0.434 0.977 0.998 Y7 0.5444 0.560 0.585 0.607 0.434 0.556 0.434 1 0.578 0.454 Y8 0.9987 0.9996 0.9997 0.999 0.977 0.999 0.977 0.578 1 0.986 X1 0.9928 0.990 0.984 0.977 0.998 0.989 0.998 0.454 0.986 1

Доорхи хүчин зүйлийн шинжилгээг тооцохдоо олон хүчин зүйлийн регресийн голчлон

хэрэглэгддэг 4 хэлбэрээр тооцоолон үэзхэд стандарт алдаа, стандарт хэлбэлзэл зэрэг

утга хамгийн багатай мөн түүнчлэн бусад үзүүлэлтүүд тохиромжтой гарсан

тэгшитгэлийн хэлбэрийг сонгон тооцлоо.

1. Нийт зардалд ШМ,ШХ,ҮНЗ, Бо нөхөн сэргээх зардал зэргийн үзүүлэх

нөлөөлөл

Ерөнхий тэгшитгэл:

=====================

LOG(TOTAL) = C(1)*Y1 + C(2)*Y2 + C(3)*Y3 + C(4)*Y4

Тооцоолсон тэгшитгэл:

=====================

LOG(TOTAL) = 0.000135*Y1 + 0.0000332*Y2 - 0.0004039*Y3 - 0.000407*Y4

Dependent Variable: LOG(TOTAL)

Method: Least Squares

Variable Coefficien

t

Std. Error t-Statistic Prob.



Y1 0.000136 1.92E-05 7.050654 0.0897

Y2 0.000033 3.20E-06 10.38277 0.0611

Y3 -0.000404 5.03E-05 -8.032761 0.0788

Y4 -0.000407 5.49E-05 -7.410003 0.0854

R-squared 0.997975 Mean dependent var 15.07302

Adjusted R-squared 0.991899 S.D. dependent var 0.597451

S.E. of regression 0.053772 Akaike info criterion -

3.017554

Sum squared resid 0.002891 Schwarz criterion -

3.330004

Log likelihood 11.54388 Durbin-Watson stat 3.050675

Стандарт алдаа, стандарт хазайлтын утга бага гарсан бөгөөд Prob болон t-statistic-ийн

утгууд зохих түвшиндгарсан байна. Дарвин ватсоны утга 1-с их гарсан тул

автокорреляцигүй болох нь тогтоогдлоо.

Дээрхи тооцооллоос үзвэл нийт зардал дээрхи 4 зардал хамтдаа 0,99%-аар хамаарч

байна. У1 буюу шууд материалын зардал 1 нэгжээр нэмэгдэхэд нийт зардал 0,0000136

аар нэмэгдэнэ. У2- ШХз нь 1 нэгжээр нэмэгдэхэд нийт зардал 0,000033 аар нэмэгдэнэ.

Харин У3, У4 нь нийт зардалд үзүүлэх нөлөө багатай гарсан байна.

-.08

-.04

.00

.04

.08

13.6

14.0

14.4

14.8

15.2

15.6

2011 2012 2013 2014 2015

Residual Actual Fitted

Бодит утга болон тооцоолсон утгын график ойролцоо бараг ижил гарсан тул

тэгшитгэлийг үнэн зөв гэдгийг баталж байна.



2. Нийт зардалд цахилгаан, элэгдэл, татвар, удирдлагын зардал зэргийн

үзүүлж буй хамтын нөлөөлөл

Тэгшитгэлийн ерөнхий хэлбэр:

=====================

LOG(TOTAL) = C(1)*LOG(Y5) + C(2)*LOG(Y6) + C(3)*LOG(Y7) + C(4)*LOG(Y8)


=====================

LOG(TOTAL) = 1.437677839*LOG(Y5) + 0.6111867637*LOG(Y6) +

0.04241322874*LOG(Y7) - 0.9098607001*LOG(Y8)



Variable Coefficien

t


LOG(Y5) 1.437678 0.554415 2.593142 0.2343

LOG(Y6) 0.611187 0.250467 2.440185 0.2476

LOG(Y7) 0.042413 0.030892 1.372931 0.4008

LOG(Y8) -0.909861 0.286242 -3.178638 0.1940



S.E. of regression 0.030833 Akaike info criterion -

4.129916

Sum squared resid 0.000951 Schwarz criterion -

4.442365

Log likelihood 14.32479 Durbin-Watson stat 3.106438

Стандарт алдаа, стандарт хазайлтын утга бага гарсан бөгөөд Prob болон t-statistic-ийн

утгууд зохих түвшинд гарсан байна. Дарвин ватсоны утга 1-с их гарсан тул

автокорреляцигүй болох нь тогтоогдлоо.

Дээрхи тооцооллоос үзвэл нийт зардал дээрхи 4 зардал хамтдаа 0,99%-аар хамаарч

байна. У5 буюу цахилгааны зардал 1 нэгжээр нэмэгдэхэд нийт зардал 1,43 аар



нэмэгдэнэ. У6- элэгдлийн зардал нь 1 нэгжээр нэмэгдэхэд нийт зардал 0,61 аар

нэмэгдэнэ. Харин У7 татварын зардал 1 нэгжээр нэмэгдэхэд нийт зардал 0,042 оор

нэмэгдэнэ., У8 нь нийт зардалд үзүүлэх нөлөө багатай гарсан байна.

-.04

-.02

.00

.02

.04

13.6

14.0

14.4

14.8

15.2

15.6

2011 2012 2013 2014 2015


Бодит утга болон тооцоолсон утгын график ижил гарсан байна.

3. Нийт зардал болон нийт бүтээгдэхүүний хэмжээний нөлөөлөл

Тэгшитгэлийн ерөнхий хэлбэр:

=====================

LOG(TOTAL) = C(1)*LOG(X1)


=====================

LOG(TOTAL) = 1.651199236*LOG(X1)





Variable Coefficien

t


LOG(X1) 1.651199 0.020638 80.00761 0.0000



S.E. of regression 0.421397 Akaike info criterion 1.286372

Sum squared resid 0.710300 Schwarz criterion 1.208260

Log likelihood -2.215930 Durbin-Watson stat 1.273766

Дээрхи тооцооллос үзвэл үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний нийт хэмжээ нэг нэгжээр

нэмэгдэхэд нийт зардал нь 1,65 аар нэмэгдэнэ.

-.8

-.4

.0

.4

.8 13.2

13.6

14.0

14.4

14.8

15.2

15.6

2011 2012 2013 2014 2015


Бодит болон тооцоолсон утгын график ойролцоо гарсан.



Дүгнэлт, санал

Аливаа бизнесийн байгууллага нь зардлын бүртгэлийг зөв хөтлөх, удирдлага

хэрэгцээтэй зардал өртгийн мэдээллийг гарган авах, үйл ажиллагаагаа оновчтой

зөв төлөвлөх, гүйцэтгэлд хяналт тавих, улмаар удирдлага оновчтой зөв шийдвэр

гаргах зорилгоор зардлыг ангилан үзэх шаардлагатай байдаг. Зардлыг зөв

ангилсанаар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхтэй холбогдон гарч байгаа зардлыг

нягтлан бодох бүртгэлийн стандартын дагуу зөв бүртгэж үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүний өртгийн үнэлгээ зөв хийх бүрэн боломжтой болдог.

Энэхүү магистрийн ажлаар тус үйлдвэрийн 2006 оны төсөлд тусгагдсан

тооцооллоорх эдийн засаг, үр ашгийн тооцооллыг шинэлэг форматад оруулан,

одоогийн хууль дүрэм, бодит байдалд нийцүүлэн шинээр төсөл боловсруулсан

ба үүндээ тулгуурлан үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээг хийлээ.

Өнөөдрийн байдлаарх эдийн засаг, үр ашгийн урьдчилсан тооцоо болон

хэтийн орлого, ашгийн төсөөлөлгүй байсан “ Химикал” ХХК-ийн хувьд энэхүү

“ Үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээ”-г эдийн засаг, үр ашгийн тооцооны хамт

хийсэн нь үйлдвэрийн хувьд, удирдлагын хувьд туйлын ач холбогдолтой,

хэрэгцээтэй зүйл болсон гэж үзэж байна. Мөн энэхүү тооцооллыг хийх явцдаа

тухайн байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогыг давхар боловсруулж

түүн дээрээ тулгуурлан, нягтлан бодох бүртгэлийн хөтлөлт, өртөг зардлын

тооцоололтыг хийсэн ба цаашдаа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өртөг зардлыг

шинжлэн судалж, биенесийнхээ явцыг цаг тухайд нь зөв хөтлөн явуулах боломж

бүрдсэн гэж хэлж болно.

Бусад үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад энэхүү үйлдвэрийн нийт зардал нь гаднаас

хамааралгүй байгаа нь эдийн засгийн өндөр үр ашгийг бий болгож байна.

Үйлдвэрлэлийн зардалд бүтцийн болон динамикийн шинжилгээ, зардалд нөлөөлсөн

хүчин зүйлийн шинжилгээ, бүтээгдэхүүний өртөгт нөлөөлсөн хүчин зүйлийн

шинжилгээ, борлуулалтын нэгжид ногдох зардлын шинжилгээг 2011-2015 онуудад

хийлээ. Нийт зардал болон түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн тодорхой статистик

шинжилгээг E-Views програмаар бодож гаргалаа. Энэхүү шинжилгээний үр дүнг

дүгнэвэл: бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэхэд нийт зардалд гол

хувийг эзэлж буй шууд материал, шууд хөдөлмөрийн зардлыг бууруулах боломжтой нь

харагдаж байна.



Хийсэн ажлынхаа үр дүнгээр “ Химикал” ХХК-д зардал удирдлагын бүртгэлийг

нэвтрүүлж хэвшүүлэх, үйлдвэрлэлийн зардлын шинжилгээг ашиглан үйлдвэрлэх

бүтээгдэхүүн болон зардлаа хянаж өртгөө бууруулахад дараах зөвөлгөөг өгч байна.

Өртөг, зардлын 60-80 хувийг эзэлдэг материалын зардлын ашиглалт, анхан шатны

бүртгэл тооцоог сайжруулах, дотоод нөөц бололцоог аль болох үр ашигтай ашиглах,

шатах тослох материал, материал хангамж болон ариутгал цэвэрлэгээний материал

хэрэгслийг сар бүр лимитээр өгч биелэлтэнд хяналт тавьж нормчлох , нормийг

шинэчлэн мөрдүүлэх, зардлын зарцуулалтанд дотоодын хяналт шалгалтыг хийж

хэвшүүлэх, өртөг зардлыг хямдруулахын тулд материаллаг зардлын өнөөгийн зах

зээлийн үнэ, ханш, олдоц зэргийг харгалзан төсөв, төлөвлөгөө зохион ажиллах

хэрэгтэй. Мөн уг үйлдвэрт ойр нүүрсний ордыг судалж өөрийн ордтой болох нь шууд

материалын зардлыг хямдруулах хамгийн том ажил болно.



Ашигласан ном зүй

1. Асри Хаммер

“ Зардлын нягтлан бодох бүртгэл” 2000 он

2. С. Өлзийбат

“ Зардлын нягтлан бодох бүртгэл” 1996 он

3. Ц. Эрдэнэцэцэг

“ Зардлын бүртгэл”

4. Т. Жааваа

“ Санхүү, өртөг, удирдлагын бүртгэлийн төлөвшил, шинэтгэл дэх нэн

тулгамдсан асуудлууд” 2002 он

5. Е. Кейсо, Шерри Ш, Веугандт

“ Дунд шатны нягтлан бодох бүртгэл 1,2” 2000 он

6. Н. Тунгалаг

“ Зардал-удирдлагын бүртгэл: шинжилгээ- загварчлал”

2004 он

7. Аж ахуй нэгж байгууллагад мөрдөх нягтлан бодох бүртгэлийн заавар журмын

эмхэтгэл 2010 он

8. Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт 2009 он

9. Нягтлан бодох бүртгэлийн шинэчилсэн хууль 2010 он

10. А. Анхтуяа, Ч. Наранчимэг

“ E-Views Хэрэглэгчийн гарын авлага” 2005 он

ы



Хавсралт

Зардлын ангилал

I. Үндсэн үйл ажиллагааны зардал

А.Ажиллагчидтай холбогдсон зардал

Б.Бараа,үйлчилгээний нийтлэг зардал

В. Тусгай материал үйлчилгээний зардал

Г. Татаас санхүүжилт

II. Үндсэн бус үйл ажиллагааны зардал

А.Бусад зардал,алдагдал,гарз

Б.Хөрөнгийн зардал,бусад гарз

I. Үндсэн үйл ажиллагааны зардал

А.Ажиллагчидтай холбоотой зардал

Цалин,хөлс болон нэмэгдэл урамшил

Ажил олгогчийн нийгмийн даатгалын шимтгэл

Б.Бараа,үйлчилгээний нийтлэг зардал

Бичиг хэргийн зардал

Гэрэл,цахилгааны зардал

Түлш,халаалтын зардал

Цэвэр,бохир усны зардал

Байрны түрээсийн зардал

Тээвэр,шатахууны зардал

Шуудан холбооны зардал

Гадаад дотоод томилолтын зардал

Ном,хэвлэлийн зардал

Урсгал засварын зардал

Сургалт семинарын зардал

Төлбөр хураамж

Харуул,хамгаалалтын зардал

Бусад зардал



Б. Тусгай материал,үйлчилгээний зардал

Хичээл сургалт үйлдвэрлэлийн дадлагын зардал

Эрдэм шинжилгээний ажлын зардал

Гадаад арга хэмжээний зардал

Өөрийн хөрөнгө

Эмийн зардал

Даатгалын зардал

Гадаад зочны зардал

Биеийн тамирын уралдаан,тэмцээний зардал

Төвлөрсөн арга хэмжээ

Г.Татаас,санхүүжилт

Засгийн газрын дотоод санхүүжилт

Оюутны тэтгэлэг

Шагнал,тэтгэмж,урамшил

II. Үндсэн бус үйл ажиллагааны зардал

А.Бусад зардал,алдагдал,гарз

Найдваргүй авлагын алдагдал

Шууд алдагдал

Гадаад валютын ханшийн зөрүүгийн гарз

Бараа материалын үнийн бууралтын алдагдал

Б.Хөрөнгийн зардал,бусад гарз

Үндсэн хөрөнгө худалдсаны гарз

Бараа материал худалдсаны гарз

Үндсэн хөрөнгө худалдсаны гарз

Их засвар

Documents

Diplomiin Ajil t