Click here to load reader
Upload
nguyenkhue
View
309
Download
43
Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I FINANCËS
_____________________________________________________________________________________
DISERTACION
RËNDËSIA E BORXHIT PUBLIK NË EKONOMI DHE VLERËSIMI I QËNDRUESHMËRISË SË TIJ
RASTI I SHQIPËRISË
(në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave”)
DISERTANT UDHËHEQËS SHKENCOR
MSC. EDLIRA KALAJA PROF. DR. FLUTURA KALEMI
Tiranë, Shkurt 2016
ABSTRAKT
Për vite të tëra shumë kërkime janë ndërmarrë për të analizuar nëse deficitet e larta buxhetore për një
kohë të gjatë përfaqësojnë ose jo kërcënim real për stabilitetin e financave publike, ndërkohë që vihet re
tendenca e akumulimit të tyre në shumë vende çka bën që qëndrueshmëria e borxhit publik të kthehet në
një argument dhe sfidë sa ekonomike dhe politike me përmasa globale. Edhe pse borxhi publik ndikon në
rritjen e eficiencës ekonomike duke ulur normat e taksave për periudha afatgjata, stimulon kursimin e të
ardhurave në nivel makro si dhe mundëson barazinë ndërmjet gjeneratave të caktuara, përdorimi i tij duhet
të bëhet me shumë kujdes dhe fondet shtesë të siguruara duhet të kanalizohen në projekte sa më eficiente
që gjenerojnë të ardhura të mjaftueshme në shërbim të borxhit të marrë. Për këtë arsye, në mënyrë që
objektivi i huamarrjes publike të mund të përmbushet është e nevojshme që politikat fiskale të jenë të
qëndrueshme, një koncept tejet i vështirë për t’u konkretizuar në realitet, por njëkohësisht mjaft i
rëndësishëm për t’u vlerësuar në drejtim të adoptimit të masave fiskale të nevojshme për ecurinë e
ekonomisë që garantojnë zhvillim dhe ruajnë ekuilibrat dinamikë.
Kështu, me anë të këtij kërkimi që kontribuon në thellimin e njohurive mbi rëndësinë e borxhit publik dhe
domosdoshmërinë e analizimit të qëndrueshmërisë së tij krahas shqyrtimit të metodologjive të ndryshme
që aplikohen në varësi të specifikave që ekonomi të ndryshme paraqesin, testohet qëndrueshmëria e
politikave fiskale në Shqipëri për herë të parë me anë të modelit inovativ QAR (quantile autoregression). Ky
model vlerëson sjelljen asimetrike të borxhit publik, lejon ndarjen me saktësi të periudhave stacionare nga
ato jo stacionare si dhe identifikon trajektoren e borxhit publik që shërben për gjetjen e kufirit maksimal të
tij që nuk kërcënon qëndrueshmërinë në afatgjatë, pavarësisht ekzistencës së paqëndrueshmërive lokale,
që nënkuptojnë rastet kur niveli i borxhit publik tejkalon tavanin e sugjeruar nga analiza.
Rezultatet empirike të punimit që analizojnë të dhënat e ekonomisë për një periudhë 18 vjeçare dëshmojnë
se, politikat fiskale të ndërmarra në vite në Shqipëri kanë qënë kufizuese në drejtim të ruajtjes së
qëndrueshmërisë së borxhit publik, në mbështetje të marrëveshjeve me FMN dhe aspiratave për një
integrim të vendit në Bashkimin Europian. Megjithatë, pavarësisht përfundimeve pozitive për
qëndrueshmërinë globale, rastet e shpeshta të paqëndrueshmërisë lokale theksojnë rëndësinë dhe nevojën
e ndërmarrjes së politikave fiskale edhe më diskrete në të ardhmen, të cilat mund të mbështeten në
bandën e evidentuar të niveleve të borxhit që ruajnë qëndrueshmërinë sipas modelit të propozuar.
Fjalët kyçe: deficit buxhetor, borxh publik, qëndrueshmëri, politikë fiskale, modeli QAR
ii
ABSTRACT
Many research studies have been carried out in the past to analyze whether persistent and high budget
deficits represent a threat to public finances’ stability, while there is a growing trend of high budget deficits
in many countries turning the issue of public debt sustainability into an economic and political challenge of
global dimensions.
Even though public debt leads to increased economic efficiency by reducing tax rates in the long term,
stimulates income savings at the macro - level and enables equality between generations its use should be
very prudent through the financing of efficient investments that generate enough revenues that can be
used to service the debt. For this reason, in order to satisfy the public borrowing objective it is necessary to
have sustainable fiscal policies, a concept very difficult to achieve but also extremely important to assess in
terms of fiscal measures adoption required to guarantee both macroeconomic equilibrium and economic
strength.
Therefore, through this research, which contributes to the development of evidence about the importance
of public debt for the economy, and the necessity of analyzing its sustainability via different worldwide
approaches applied according to specific economic features, the sustainability of fiscal policies in Albania
are tested through the innovative QAR (quantile autoregression) econometric model, which evaluates the
asymmetric behavior of public debt over the years. The model allows the accurate identification of periods
of stationary from non-stationary and the trajectory of public debt that enables the determination of the
maximum limit of debt that doesn’t threat stability in the long run, despite the existence of local
unsustainability that occurs when public debt level exceeds the proposed ceiling.
The empirical results of this study analyze economic data over a time span of 18 years indicating that fiscal
policies undertaken over the years in Albania have been restrictive in terms of public debt sustainability, in
compliance with IMF agreements and aligned with the aspirations of Albania to join European Union.
However, despite the positive findings in terms of global sustainability, ongoing and persistent episodes of
local unsustainability emphasize the importance and necessity of undertaking fiscal policies even more
restrictive in the future, which may rely on debt levels that do not pose any risk to public sustainability as
recommended by the model.
Keywords: budget deficit, public debt, sustainability, fiscal policy, QAR model
iii
Për Mamin dhe Babin që më mungon pafund...!
Ju dua shumë.
FALENDERIME
Në përfundim të këtij punimi, kam kënaqësinë të shpreh mirënjohjen dhe të falenderoj personat të cilët më
kanë mbështetur dhe ndihmuar për të përmbyllur me sukses këtë punë disavjeçare, pa të cilët nuk do të
mund t’ja kisha dalë mbanë e vetme.
Së pari, do doja të falenderoja Arjeta Vokshi. Mirënjohje pafund për këshillat, rishikimet e bëra, komentet
dhe kohën e gjatë të shpenzuar duke lexuar këtë punim shumë e shumë herë pa u mërzitur asnjëherë.
Mirënjohje të veçantë për Resmi Hibraj, për durimin e treguar duke dëgjuar shqetësimet dhe dyshimet e
mia, si dhe për këshillat me vlerë që kanë gjetur vend në këtë punim. Nuk do mund të të falenderoj dot
asnjëherë sa duhet.
Falenderoj miken time Blerta Zilja për nxitjen, udhëzimet e vazhdueshme si dhe sugjerimet e bëra me plot
përkujdesje dhe dashuri që gjithçka të ishte si duhej.
Mirënjohje për drejtuesen time Prof. Dr. Flutura Kalemi për mirëkuptimin, pozitivitetin e përçuar dhe
inkurajimin e dhënë gjatë këtyre viteve. Më vjen mirë që pata mundësinë të të njoh.
Gjithashtu kam kënaqësinë të falenderoj për gatishmërinë e treguar një ndër ekspertët më të mirë të
financave publike Endrit Lami, njohuritë dhe profesionalizimi i të cilit kanë kontribuar që ky punim të jetë sa
më i plotë. Faleminderit për ndihmën e pakursyer dhe mirësinë me të cilën bëre gjithçka.
Njëkohësisht falenderoj Gerti Shijaku, Llesh Lleshaj si dhe dy recensueset e mia Dorina Kripa dhe Etleva
Bajrami për ndihmën e dhënë. Rekomandimet, vlerësimet dhe idetë Tuaja e kanë përmirësuar më tej këtë
studim.
Së fundmi, edhe pse e kam të vështirë të gjej fjalët e duhura dua të falenderoj prindërit dhe motrën time
Rezartën, jo vetëm për mbështetjen në mbarimin e këtij punimi, por për dashurinë, qetësinë dhe besimin e
pakufizuar në çdo moment. E kam konsideruar gjithmonë veten me fat që Ju kam.
iv
TABELA E PËRMBAJTJES
ABSTRAKT ............................................................................................................................................ i
FALENDERIME ..................................................................................................................................... iii
TABELA E PËRMBAJTJES ...................................................................................................................... iv
LISTA E FIGURAVE .............................................................................................................................. vii
LISTA E GRAFIKËVE ............................................................................................................................ viii
LISTA E SHKURTIMEVE ........................................................................................................................ ix
HYRJE ............................................................................................................................................................... 1
I. Formulimi i problemit ................................................................................................................................... 3
II. Qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore ................................................................................................... 5
III. Rëndësia e studimit .................................................................................................................................... 6
IV. Kufizimet e studimit .................................................................................................................................... 9
V. Struktura e punimit ................................................................................................................................... 10
KAPITULLI 1. RËNDËSIA E BORXHIT PUBLIK DHE NDIKIMI I TIJ NË EKONOMI ........................................ 12
1.1 Borxhi publik dhe deficitet buxhetore ..................................................................................................... 12
1.2 A është i justifikueshëm përdorimi i huamarrjes publike? ...................................................................... 16
1.3 Faktorët përcaktues të nivelit të borxhit publik dhe deficiteve buxhetore ............................................. 20
1.3.1 Variablat ekonomiko-financiarë dhe madhësia e borxhit publik .................................................... 21
1.3.2 Variablat politiko-institucionalë dhe madhësia e borxhit publik ..................................................... 24
1.3.2.1 Kufizimet ligjore dhe rregullat fiskalë ........................................................................................ 26
1.3.2.2 Iluzioni fiskal dhe borxhi i fshehur .............................................................................................. 28
1.3.3 Variablat socialë-demografikë dhe madhësia e borxhit publik ....................................................... 31
1.4 Borxhi publik dhe efektet në ekonomi .................................................................................................... 33
1.4.1 Borxhi publik - Ky mekanizëm pozitiv kundërciklik .......................................................................... 34
1.4.2 Borxhi publik – Ky frenues i zhvillimit të ekonomisë ........................................................................ 36
1.4.2.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të borxhit publik në ekonomi ..................................... 41
1.5 Niveli optimal i borxhit publik në ekonomi .............................................................................................. 42
1.6 Përfundime .............................................................................................................................................. 44
KAPITULLI 2. RISHIKIMI I LITERATURËS MBI METODAT E VLERËSIMIT TË QËNDRUESHMËRISË .............. 46
2.1 Nevoja për një borxh publik të qëndrueshëm dhe të mirëadministruar ................................................ 46
2.2 Përkufizimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik .................................................................................... 48
2.3 Metodat e vlerësimit dhe matjes së qëndrueshmërisë së borxhit .......................................................... 53
2.3.1 Treguesit paralajmërues të rreziqeve financiarë ............................................................................. 54
v
2.3.2 Qasjet tradicionale empirike dhe testet ekonometrike ................................................................... 58
2.3.3 Analizat e skontimit të flukseve të ardhshme ................................................................................. 63
2.3.4 Analizat e hendekut të financimit ................................................................................................... 64
2.3.5 Analizat e qëndrueshmërisë të trajtuara nga FMN ......................................................................... 66
2.4 Qëndrueshmëria e borxhit sipas kritereve të Bashkimit Europian .......................................................... 72
2.4.1 Metoda e indikatorëve të BE ........................................................................................................... 74
2.4.2 Metoda e DSA të BE ......................................................................................................................... 76
2.5 Përfundime .............................................................................................................................................. 76
KAPITULLI 3. BORXHI PUBLIK NË EKONOMINË SHQIPTARE ........................................................................ 81
3.1 Vështrim i përgjithshëm i zhvillimeve ekonomike në vend ..................................................................... 81
3.2 Dinamikat ndër vite të borxhit publik ...................................................................................................... 87
3.2.1 Tendencat e borxhit publik në Shqipëri ........................................................................................... 88
3.2.2 Struktura dhe përbërësit e borxhit publik ........................................................................................ 94
3.2.3 Borxhi dhe treguesit e tjerë ekonomikë ........................................................................................... 98
3.3 Menaxhimi i borxhit publik në Shqipëri ................................................................................................. 101
3.3.1 Administrimi i borxhit të brendshëm ............................................................................................. 104
3.3.2 Administrimi i borxhit të jashtëm .................................................................................................. 107
3.4 Përfundime ............................................................................................................................................ 111
KAPITULLI 4. METODOLOGJIA E PUNIMIT DHE ANALIZA E TË DHËNAVE .................................................. 114
4.1 Pyetjet kërkimore dhe qasja metodologjike e studimit......................................................................... 114
4.2 Përzgjedhja e modelit ekonometrik....................................................................................................... 117
4.3 Shpjegimi dhe specifikimet e modelit .................................................................................................... 119
4.3.1 Baza teorike e modelit ................................................................................................................... 119
4.3.2 Modeli ekonometrik “Quantile Autoregression – QAR” ................................................................ 122
4.3.2.1 Qëndrueshmëria e përgjithshme dhe paqëndrueshmëria e lokalizuar .................................... 123
4.3.2.2 Vërtetimi i parashikimeve të kryera nga modeli ...................................................................... 125
4.3.3 Niveli i borxhit publik dhe qëndrueshmëria fiskale në modelin “QAR” ......................................... 127
4.4 Mbledhja dhe analiza e të dhënave ....................................................................................................... 129
4.5 Përfundime ............................................................................................................................................ 131
KAPITULLI 5. GJETJET EMPIRIKE DHE ANALIZA E REZULTATEVE ................................................................ 134
5.1 Përcaktimi i gjatësisë së përshtatshme të kohëvonesës ....................................................................... 134
5.2 Testimi i qëndrueshmërisë globale ........................................................................................................ 138
5.3 Testimi i qëndrueshmërisë lokale .......................................................................................................... 142
5.4 Përfundime ............................................................................................................................................ 146
vi
KAPITULLI 6. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ...................................................................................... 148
6.1 Përfundime ............................................................................................................................................ 148
6.2 Rekomandime ........................................................................................................................................ 151
6.3 Studime të mëtejshme .......................................................................................................................... 155
REFERENCA .................................................................................................................................................. 157
SHTOJCA ...................................................................................................................................................... 171
Shtojca A: Trajtat përfaqësuese të modelit QAR dhe vërtetimet e pohim/rrjedhimeve ............................ 171
Shtojca B: Simulimi Monte Carlo ................................................................................................................. 174
Shtojca C: Testet statistikore të analizës ekonometrike .............................................................................. 176
vii
LISTA E FIGURAVE
Figura 11.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të Borxhit Publik në Ekonomi ....................................... 41
Figura 22.1 Etapat e DSA Standarte – Qasja me Bazë Rrezikun ...................................................................... 68
Figura 34.1 Përshkrimi i punës kërkimore të punimit ................................................................................... 116
Figura 44.2 Përcaktimi i periudhave të paqëndrueshme në modelin QAR ................................................... 124
Figura 54.3 Vërtetimi jashtë kampionit i serisë kohore Yt ............................................................................ 126
Figura 64.4 Trajtat e modelit QAR në funksion të testimit të qëndrueshmërisë fiskale ............................... 132
Figura 75.1 Tavani i borxhit dhe seria kohore e borxh ndaj PBB e skontuar ................................................ 143
LISTA E TABELAVE
Tabela 12.1 Nivelet e treguesve për vlerësimin e nivelit të borxhit të jashtëm........................................... 56
Tabela 22.2 Përmbledhje e literaturës për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit ................................ 80
Tabela 33.1 Treguesit kryesorë makroekonomikë gjatë viteve 2006-2017 ................................................. 87
Tabela 43.2 Financimi i deficiteve gjatë viteve 1996-2000 në % ndaj PBB .................................................. 90
Tabela 53.3 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2000 -2011 në % ndaj PBB ................................................. 91
Tabela 63.4 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2012 -2016 në % ndaj PBB ................................................. 93
Tabela 73.5 Niveli i borxhit publik në përqindje ndaj PBB në vendet e Rajonit ........................................... 94
Tabela 83.6 Niveli i borxhit publik dhe niveli borxhit të garantuar në përqindje ndaj PBB ......................... 98
Tabela 93.7 Barra e borxhit publik për individ gjatë viteve 1996-2016 ..................................................... 101
Tabela 103.8 Mbajtësit e borxhit të brendshëm në vite .............................................................................. 105
Tabela 113.9 Yield-i mesatar i ponderuar në vite i letrave me vlerë sipas instrumentave dhe depozitave 106
Tabela 123.10 Struktura e borxhit të brendshëm shtetëror gjatë viteve 2010-2015 ................................... 107
Tabela 133.11 Përbërja e borxhit të jashtëm sipas monedhave ................................................................... 108
Tabela 143.12 Tregues të aftësisë paguese dhe të likuiditetit të borxhit të jashtëm ................................... 110
Tabela 155.1 Rezultatet e modelit për rendin e tretë autoregresiv ........................................................... 137
Tabela 165.2 Rezultatet e modelit për rendin e dytë autoregresiv ............................................................ 137
Tabela 175.3 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale -kushti I ................................. 141
Tabela 185.4 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale - kushti II ............................... 142
Tabela 195.5 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë lokale ................................................. 142
Tabela 205.6 Periudhat BP/PBB i skontuar shfaqet mbi parashikimet e kuantilit (0.4) kritik me kusht ..... 144
Tabela 21C.1 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të tretë ........................................................... 176
Tabela 22C.2 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të dytë ............................................................ 177
viii
Tabela 23C.3 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të parë ........................................................... 178
Tabela 24C.4 Rezultatet e testit për qëndrueshmërinë globale ................................................................. 179
LISTA E GRAFIKËVE
Grafiku 13.1 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1980-1992 ....................................................... 82
Grafiku 23.2 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1993-1997 ....................................................... 83
Grafiku 33.3 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1998-2005 ....................................................... 85
Grafiku 43.4 Niveli i të ardhurave, shpenzimeve, DB dhe BP në % ndaj PBB dhe ritmi i rritjes së tyre ........ 88
Grafiku 53.5 Rritja ekonomike dhe normat e interesit ndër vite .................................................................. 95
Grafiku 63.6 Efektet e faktorëve ekonomiko-financiarë në borxhin publik .................................................. 96
Grafiku 73.7 Evoluimi i borxhit të brendshëm dhe borxhit të jashtëm dhe kostot e shërbimit ndër vite .... 97
Grafiku 83.8 Analizë e shpenzimeve dhe e borxhit publik ndër vite ............................................................. 99
Grafiku 93.9 Struktura e të ardhurave buxhetore dhe raporte të shërbimi i borxhit ndaj të ardhurave ... 100
Grafiku 103.10 Ecuria e përbërjes së borxhit të brendshëm dhe yield mesatar mesatar i ponderuar ........ 104
Grafiku 113.11 Ecuria e përbërjes së borxhit të jashtëm sipas koncensionalitetit dhe llojit të interesit ..... 109
Grafiku 125.1 Niveli i borxhit të skontuar në Shqipëri (% ndaj PBB) ............................................................ 134
ix
LISTA E SHKURTIMEVE
BB Banka Botërore
BE Bashkimi Europian
BME Bashkimi Monetar Europian
BP Borxhi Publik
BSH Banka e Shqipërisë
CRS Shërbimet Kërkimore të Kongresit / Congressional Research Service
DB Deficiti Buxhetor
DSA Analiza e Qëndrueshmërisë së Borxhit / Debt Sustainability Analysis
EUROSTAT Instituti i Statistikave të vendeve të Bashkimit Europian
FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar
GFOA Shoqata e Ekspertëve të Financave Qeverisëse / Government Finance Officers Association
IHD Investimet e Huaja Direkte
INSTAT Instituti i Statistikave
IVPIV Indeksi i Vlerësimi Politik dhe Institucional i Vendit
KBN Kufizimi Buxhetor Ndërkohor
KE Komisioni Europian
KLSH Kontrolli Lartë i Shtetit
LOB Ligji Organik i Buxhetit
MF Ministria e Financave
NASBO Shoqata Kombëtare e Ekspertëve të Buxhetit të Shtetit / National Association Of State Budget Officers
OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik / Organization for Economic Co-operation and Development)
PBA Programi Buxhetor Afatmesëm
PBB Prodhimi Brendshëm Bruto
PKB Produkti Kombëtar Bruto
PSZH Pakti i Stabilitetit dhe Zhvillimit
PVBC Present Value Borrowing Constrain / Kufizim i Vlerës Aktuale të Huamarrjes
QAR Quantile Autoregression Model
QBP Qëndrueshmëri e Borxhit Publik
SDR Special Drawing Rights
SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës
TM Traktati i Maastricht
USD Dollari Amerikan
VAN Vlera Aktuale Neto / Net Present Value
1
HYRJE
Borxhi publik është instrumenti kryesor që garanton përdorimin eficient të burimeve ekonomike dhe
siguron shpërndarje optimale të politikave të ndërmarra nga qeveria duke lejuar ofrimin e të mirave dhe
shërbimeve publike në çdo kohë pavarësisht ekzistencës ose jo të fondeve të nevojshme.
Në këtë mënyrë huamarrja publike është një proces i pashmangshëm i një rëndësie të padiskutueshme, që
nxit zhvillimin ekonomik të vendit, prodhon barazi ndërmjet brezave dhe kontribuon në rritjen e mirëqënies
të secilit si pasojë e alokimit të kapitalit në financimin e projekteve publike sa më produktive e të
domosdoshme për të gjithë në sektorë prioritarë si: siguri, drejtësi, infrastrukturë, shëndetësi, arsim etj.
Shfrytëzimi i borxhit publik për financimin e investimeve “prodhon” kapacitete shtesë për të gjithë sistemin
financiar, nëpërmjet kanalizimit të rrjedhës së burimeve drejt projekteve të duhura të cilat pa të nuk do të
kishin qënë të arritshme. Për më tepër, përdorimi i tij si një instrument i mobilizimit të fondeve gëzon
avantazh përkundrejt taksimit për financimin e aktiviteteve gjithnjë e në rritje të qeverisë, pasi niveli i lartë i
tyre ndikon negativisht konsumin, produktivitetin dhe shkakton ndryshime në sjelljet e individëve. Kështu,
nëse qeveritë arrijnë ta menaxhojnë borxhin publik me kujdes mund të zotërojnë një instrument të
fuqishëm të zhvillimit ekonomik (Keynes, 1936; Musgrave, 1969; Feldstain, 1984; Nautet et.al, 2011;
Checetti et.al, 2011). Madje, në teoritë e financave publike borxhi publik konsiderohet jo vetëm si një
amortizator i rëndësishëm i valëve goditëse që sjellin krizat ekonomike, por edhe si stimulues i dinamikave
zhvilluese në çastin kur shoqëria kupton se potencialet ekonomike janë në një nivel më të lartë krahasuar
me mundësitë që shfaqen (KLSH, 2013). Nga ana tjetër, pavarësisht avantazheve që borxhi publik sjell për
ekonominë dhe arsyet për të cilat përdoret, analizat teorike dhe empirike statistikisht vërtetojnë se, nivelet
e tij të larta përtej një kufiri të caktuar çojnë në politika fiskale çorientuese pro-ciklike, ndikojnë në uljen e
ritmit të rritjes ekonomike, apo dhe në përkeqësimin e treguesve të tjerë si inflacion, norma interesi, si dhe
mundësisë për të pësuar krizë ekonomike. (Modigliani, 1961; Pattillo et. al, 2002; Afonso, 2002; Gale dhe
Orszag, 2003; Poirson dhe Ricci, 2004; Baldacci dhe Kumar, 2010; Calderon dhe Fuentes, 2013).
Është kjo arsyeja përse studime të shumta janë ndërmarrë për të gjetur nivelin optimal të borxhit publik në
vend që garanton dhe stimulon vetëm zhvillim ekonomik, por supozimet e shumta mbi sjelljet e individëve,
përsosmërinë e tregjeve, horizontit kohor të investimit dhe modeleve ekonometrike e bëjnë të pamundur
gjetjen e pikës kritike të dëshiruar. Sipas FMN, BB, BE e rëndësishme nuk është vetëm përcaktimi i një
“shifre statike” për madhësinë e tij optimale, por gjetja e nivelit të tij maksimal që lejon hapësira vepruese e
përshtatshmërie me efekte pozitive për të gjithë variablat e tjerë të rëndësishëm financiarë, pasi vende të
ndryshme kanë treguar se mund të përballojnë me sukses nivele të larta të borxhit publik për shkak të
dinamikave, mekanizmave shtrënguese të përdorura, mirëmenaxhimit si dhe kompleksitetit që ai shkakton
2
në ekonomi. Në mbështetje të analizave të kryera limiti jo shtrembërues i efekteve pozitive dhe iniciativave
stimuluese të zhvillimit mundësohet kryesisht për nivelin rreth 60 përqind të borxhit publik ndaj PBB, kufi
ky i adoptuar edhe në Traktatin e Maastricht-it, apo dhe në legjislacionin e mjaft vendeve.
Megjithatë, pavarësisht kufizimeve të vendosura në aktet ligjore për mostejkalimin e një niveli të caktuar të
borxhit publik në ekonomi, natyrshëm lind pyetja se përse niveli i tij është rritur ndjeshëm dhe vazhdon të
rritet në mënyrë edhe më të shpejtë në mbarë botën? A është shkaktuar si pasojë e ndjekjes së politikave
fiskale ekspansioniste, kushteve demografike të ndryshuara apo është thjesht rezultat i vullneteve politike?
Edhe pse faktet tregojnë se, vende të ndryshme kanë përjetuar rritje të mëdha të borxhit publik në vite
lufte, recesioni ekonomik të vazhdueshëm, në periudha zgjedhore apo dhe në rastet e keqqeverisjes së
vendit, identifikimi me saktësi i faktorëve influencues është i rëndësishëm, pasi ato mund të përdoren nga
qeveria si armë në avantazhin e saj, në formën e iluzionit fiskal apo dhe në trajtën e rregullimeve ligjore që
kontribuojnë në ndërmarrjen e suksesshme të politikave fiskale të qëndrueshme duke përmbushur
maksimalisht qëllimet e huamarrjes.
Për këtë arsye, qëndrueshmëria e borxhit publik është një çështje tejet e rëndësishme që prek të gjitha
diskutimet ekonomike në mbarë botën, por edhe pse të vlerësuarit e qëndrueshmërisë së tij përbën një
domosdoshmëri për qeveritë në proceset vendimmarrëse pasi të gjitha politikat duhet të jetë në funksion
të nivelit tashmë të akumuluar të borxhit publik dhe nivelit të huamarrjes që mund të përballohet në të
ardhmen duke garantuar në çdo moment kapacitetin e qeverisë për t’u shërbyer detyrimeve të saj me
qëllim parandalimin e krizave ekonomike, kryerja e analizave dhe vlerësimeve të tilla është një proces mjaft
i ndërlikuar që rezulton i vështirë në realitet. Wysplotz (2005) thekson se qëndrueshmëria e borxhit publik
është tipar thelbësor i politikave makroekonomike të shëndosha, por përkufizimi i saktë e i unifikuar i
konceptit krahas testimit të tij mbetet një sfidë reale për të gjithë.
Literatura përkatëse njeh një sërë metodash që institucione publike dhe studiues të ndryshëm kanë
përdorur ndër vite për të vlerësuar qëndrueshmërinë e borxhit publik, nisur nga përpunimi i indikatorëve të
thjeshtë sinjalizues deri në analiza të komplikuara ekonometrike. Ndërkohë, institucione të tjera si FMN, BB
kanë adoptuar metodologji të caktuara për çmuarjen e strategjive të ndryshme buxhetore në funksion të
ruajtjes së qëndrueshmërisë së borxhit publik në nivel global. Nën të njëjtin linjë edhe BE ka përshtatur
kritere të ngjashme në formën e indikatorëve, indekseve vlerësues apo dhe në trajtën e analizave të
standartizuara për të shqyrtuar nëse vendet pjesë ose që aderojnë për të qënë pjesë e saj gëzojnë stabilitet
financiar, arrijnë të përballojnë sukssesshëm kryerjen e reformave strukturore të nevojshme dhe premtojnë
për një rritje ekonomike të qëndrueshme në afatgjatë.
3
Në këtë kuadër, për shkak të rëndësisë që analizimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik mbart si një ndër
kriteret kryesorë të nevojshëm për t’u përmbushur jo vetëm për anëtarësimin e Shqipërisë në BE, por së
pari si obligim moral i qeverive ndaj shoqërisë në përmbushje të rolit thelbësor të shtetit, ky punim
kërkimor do të vlerësojë rrugëtimin e deritanishëm të stabilitetit financiar të politikave të realizuara nga
qeveritë përkundrejt kurorëzimit të aspiratave disavjeçare.
I. Formulimi i problemit
Rreziqet potenciale që lidhen me nivelet e borxhit publik kanë qenë prej kohësh një shqetësim i qeverive.
Në fund të viteve ’70 në shumicën e ekonomive të zhvilluara dhe/ose në zhvillim, nivelet e borxhit filluan të
rriteshin me shpejtësi, çka shkaktuan kriza financiare në pjesën më të madhe të tyre. Por, edhe pas disa
dekadash situata duket e ngjashme madje duke shfaqur tendenca përkeqësuese, pasi nivelet e borxhit
publik veçanërisht në vendet në zhvillim për shkak edhe të ndryshimeve të mëdha demografike kanë arritur
në nivele të tilla sa perfomanca e tyre ekonomike është e rrezikuar në çdo moment.
Për më tepër, në kohët kur diskutojmë për një zgjerim të vazhdueshëm të Bashkimit Europian, trajtimi i
qëndrueshmërisë dhe i disiplinimit të financave publike ka marrë rëndësi jetike dhe shërben si një
mbështetje për zbatimin e politikave të përcaktuara të Bashkimit Monetar Europian. Është kjo arsyeja përse
të gjitha vendet kërkojnë të përmbushin kërkesat e Traktatit të Maastricht-it dhe të Paktit të Rritjes dhe të
Stabilitetit, duke shmangur deficitet e tepërta dhe duke ruajtuar nivele të borxhit publik në limitin rreth 60
përqind ndaj PBB-së, për të mënjanuar efektet dhe korrelacionin negativ ndërmjet tregjeve financiare dhe
politikave fiskale të paqëndrueshme. Megjithatë, edhe vendosja e rregullave dhe kufijve maksimalë për
limitin e borxhit publik nuk kanë rezultuar të përshtatshme dhe nuk kanë arritur të pengojnë
mosrespektimin e nivelit të tij ndër vite nga shtete të fuqishme ekonomikisht si: Franca, Gjermania,
Portugalia, Italia, Belgjika (Eurostat, 2015), ndërkohë që kriza e fundit e borxhit në Greqi ka shkaktuar krizën
e parë serioze të eurozonës duke ngritur njëkohësisht pikëpyetje të mëdha për qëndrueshmërinë e borxhit
publik në të gjitha vendet.
Nga ana tjetër fakti që deri më tani, askush nuk mund të provojë me saktësi që borxhi publik në Greqi
aktualisht është i paqëndrueshëm ose të identifikojë qartësisht periudhën kur filloi të jetë i tillë (Collignon,
2012) reflekton edhe njëherë vështirësinë konceptuale që mbart kjo analizë, krahas rëndësisë së
ndërmarrjes së saj në mënyrë të vazhdueshme. Prandaj, pavarësisht konsolidimeve fiskale
gjithëpërfshirëse, rreziqet që i “imponohen” stabilitetit financiar duhet të monitorohen dhe ndërmarrja e
analizave të vlerësimit dhe përcaktimit të qëndrueshmërisë së borxhit publik duhet të shërbejë si element
bazë i mbikqyrjes me bazë të gjerë që i bëhet ekonomisë së një vendi. Duke qënë se, analiza të tilla janë
4
subjekt i limitimeve për shkak të matjes në terma sasiorë të supozimeve të shumta dhe pasigurisë që lidhet
me të ardhmen përfshirja dhe identifikimi rrënjësor i rreziqeve sistemikë që cënon çdo ekonomi mund të
ndihmojë në gjetjen e arsyeve të zhbalancimeve të sjelljeve të ekonomisë përkundrejt goditjeve të
pafavorshme që mund të hasen në periudha të ndryshme kohore.
Në këtë kontekst, krahas metodave të shumta të zhvilluara për të vlerësuar qëndrueshmërinë e borxhit
publik (ECB, 2012), e rëndësishme është edhe rishikimi dhe forcimi i mëtejshëm i rregullave fiskalë të cilët
përbëjnë aktualisht shtyllën kryesore të politikave ekonomike në mbarë botën (Mierau et.al, 2014). Edhe
pse autorët mbajnë qëndrime të ndryshme mbi efektivitetin apo përdorimin e tyre si ornamentë zbukurues
të akteve ligjore, analizat empirike vërtetojnë efektin pozitiv të rregullave fiskalë në balancat buxhetore në
mjaft shtete (Hagen, 2006), edhe pse faktorë të ndryshëm politiko-institucionalë reduktojnë dukshëm
efikasitetin e vënies në jetë të tyre (De Haan et. al; 2013).
Edhe në Shqipëri borxhi publik po shfaq të njëjtin trend shqetësues, pasi niveli i tij ka arritur në rreth 72.19
përqind ndaj PBB (MF, 2015), duke imponuar realizimin e politikave fiskale tejet shtrënguese me qëllim final
kapërcimin e vështirësive dhe stabilizimin e situatës ekonomike në afatgjatë. Niveli i ulët i të ardhurave
tatimore pavarësisht përpjekjeve për të mbajtur të ulur shpenzimet publike, kanë rezultuar të
pasuksesshme në mosakumulimin e deficiteve buxhetore të vazhdueshme dhe nivelit të lartë të borxhit
publik. Prishja e ngadaltë e ekuilibrave ekonomikë është shkaktuar si rezultat i disa faktorëve nisur që nga
ulja e nivelit të rritjes ekonomike dhe krizës financiare në vendet fqinjë si Greqi dhe Itali që sollën reduktim
të dukshëm të remitancave, ulja e nivelit të investimeve të huaja direkte (BB, 2015), krahas përkeqësimit të
variablave demografikë si: plakja e popullsisë, rritja e papunësisë në rreth 17.5 përqind (INSTAT, 2014), si
dhe nivelit të lartë të borxhit të fshehur prej afro 5 përqind ndaj PBB (MF, 2015) në formën e detyrimeve të
prapambetura si pasojë e vendimeve të ndryshme politike, të ndihmuara edhe nga amendimet e akteve
ligjore për heqjen e kufirit maksimal të lejueshëm të borxhit publik.
Në këto kushte jo premtuese financiare, qeveritë shqiptare janë të detyruara të ndërmarrin analiza të
vlerësimit të politikave fiskale që ato ndjekin për të mbikqyrur dhe siguruar ruajtjen e qëndrueshmërisë së
tyre në çdo moment pavarësisht nivelit të borxhit publik. Vetëm të mbështeturit në strategji me vizione
afatgjata, reforma strukturore të shëndosha si dhe të planifikuarit dhe menaxhimit të borxhit publik në
mënyrë të kujdesshme sipas analizave objektive të thelluara, vendimet e marra mund të garantojnë arritjen
dhe ruajtjen e qëndrueshmërisë së borxhit publik në vend në çdo moment.
5
II. Qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore
Realizimi i këtij punimi ka si qëllim testimin dhe vlerësimin e qëndrueshmërisë së politikave fiskale në
Shqipëri të ndërmarra ndër vite, që reflektohen në nivelet e akumuluara të borxhit publik në përshtatje me
plotësimin e kritereve të kërkuara në kuadër të angazhimeve ndërkombëtare si dhe të unifikimit të qasjeve
të përdorura pas trajtimit të detajuar të bazës teorike të metodave që ndërmerren për vlerësimin e
qëndrueshmërisë në mbarë botën. Për këtë arsye ky kërkim me karakter deduktiv e analitik shqyrton
fillimisht bazën teorike ekzistuese të kufizimit buxhetor ndërkohor (KBN) dhe kushtit të transversalitetit dhe
në përshtatje me të dhënat e ekonomisë në Shqipëri, gjeneron rezultatet përkatëse sipas metodologjisë
inovative të “QAR”. Përzgjedhja e modelit është në linjë me strategjinë sasiore kërkimore të punimit dhe në
përputhje të plotë me objektivat që synohen të realizohen nga ky studim si:
Identifikimi teorik i faktorëve përcaktues të madhësisë së deficiteve buxhetore dhe borxhit publik me
qëllim formulimin e rekomandimeve të përshtatshme që mund të ndikojnë në përmirësimin e situatës
financiare në vend;
Paraqitja e aspekteve teorike dhe koncepteve që përdoren në fushën e studimit të qëndrueshmërisë së
borxhit publik përfshirë edhe kufizimet e diktuara në kuadër të integrimit në BE ku nën fokus është
trajtimi dhe analizimi i ekonomisë shqiptare;
Evidentimi dhe analizimi i plotë i sjelljes dhe dinamikave që shfaq borxhi publik në Shqipëri në periudha
të ndryshme kohore përkundrejt analizimit të treguesve dhe indikatorëve të rëndësishëm ekonomikë;
Testimi dhe vlerësimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik në Shqipëri ndër vite sipas metodologjisë së
përzgjedhur;
Përcaktimi i një modeli për monitorim të vazhdueshëm të nivelit të borxhit publik për të shmangur
akumulime të paqëndrueshme të tij në të ardhmen; si dhe
Përmbledhje e rreziqeve të mospërfshirjes dhe moskryerjes së analizës së qëndrueshmërisë së borxhit
publik me baza të vazhdueshme përkundrejt dhënies së rekomandimeve respektive.
Sigurisht që qëllimi dhe objektivat mund të përmbushen vetëm në sajë të formulimit të saktë dhe
gjithëpërfshirës të pyetjeve kërkimore dhe hipotezave përkatëse që një punim teston. Në këtë kontekst,
pyetja qëndrore kërkimore e këtij studimi është:
Pyetja kërkimore: A kanë qënë politikat fiskale në Shqipëri shumë të ashpra apo thjesht kufizuese për të
shmangur nivele të larta të borxhit publik që cënojnë qëndrueshmërinë e tij?
Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje do të trajtojmë tre dimensione të saj, ku për secilën do të testohen
hipotezat përkatëse, sipas modelit ekonometrik të përzgjedhur.
6
(i) Vlerësimi i qëndrueshmërisë globale të borxhit publik në Shqipëri;
(ii) Vlerësimi i qëndrueshmërisë lokale të borxhit publik në Shqipëri; si dhe
(iii) Sa duhet të jetë niveli i borxhit publik në Shqipëri që të mund të sigurohet qëndrueshmëria e tij?
Testimi i hipotezave të ngritura kryhet nëpërmjet analizimit të të dhënave sekondare të raportuara nga
institucionet përgjegjëse për çdo tregues të marrë në shqyrtim, nën një qasje hulumtuese pozitiviste.
III. Rëndësia e studimit
Ky punim sjell për herë të parë përdorimin e metodologjsë së QAR në Shqipëri në funksion të vlerësimit të
qëndrueshmërisë së borxhit publik, duke bërë që rezultatet që përftohen prej tij të përbëjnë kontribut jo
vetëm në aspektin praktik, por edhe në atë teorik. Kontributi teorik realizohet nëpërmjet ballafaqimit të të
gjithë teorive ekonomike ekzistuese për rëndësinë e huamarrjes publike, faktorëve dhe efekteve që
shkakton ky proces në aktivitetin financiar të vendit të trajtuara nën këndvështrimin e ruajtjes dhe
rëndësisë së analizimit të qëndrueshmërisë së borxhit publik.
Më tej, shtjellimi i gjetjeve empirike dhe dhënia e rekomandimeve përkatëse për mënyrën sesi qeveritë
shqiptare duhet të tregohen më të matura në drejtim të (i) vlerësimit të kostove dhe përfitimeve të çdo
borxhi të marrë, (ii) mirëmenaxhimit të tij në aspektin e shfrytëzimit dhe zhvillimit sa më efektiv të
kapaciteteve teknike dhe njerëzore që së bashku me ofrimin e një metodologjie reale mund të lehtësojë
procesin e vendimmarjes lidhur me nivelin e borxhit publik që garanton dhe ruan qëndrueshmërinë e tij në
çdo moment, bën që punimi të jetë vlerë e shtuar për literaturën e financave publike në vend. Gjithashtu,
realizimi i këtij punimi është i rëndësishëm edhe i përgjigjet konteksit të krizave globale dhe financiare që
po kalojnë aktualisht vende të ndryshme në Europë, në drejtim të ndikimeve që këto të fundit shkaktojnë
edhe në ekonominë mjaft të lëkundur të Shqipërisë, të cilat në zbatim të realitetit të dinamikave ekzistuese
të borxhit publik dhe koordinimit të reformave strukturore si rezultat i politikave fiskale e monetare në
zbatim të tyre mund të afektojnë vendimmarrjet e qeverisë për të kapërcyer pengesat që mund të hasen.
Literatura e shfletuar gjatë këtij kërkimi reflekton faktin se të diskutuarit mbi borxhin publik ka pasur
gjithmonë vëmendje maksimale të të gjithë studiuesve në mbarë botën, të cilët kanë ndërmarrë analiza të
panumërta lidhur me të gjithë elementët përbërës të tij, faktorët si dhe efektet që përcjell ai në ekonomi
(Friedman 1948; Keynes, 1936; Modigliani, 1961; Bernheim, 1987; Barro, 1979, Roubini dhe Sachs, 1989;
Elmendorf dhe Mankiw, 1998, Rogoff dhe Reinhart, 2010; Kumar dhe Woo, 2010). Megjithatë, krizat e
shumta që kanë kaluar ekonomi të ndryshme në periudha të caktuara kanë bërë që qëndrueshmëria e
borxhit publik të shndërrohet në argumentin kryesor të punimeve të ekonomistëve dhe institucioneve
7
financiare në mbarë botën (Domar, 1944; Hamilton dhe Flavin, 1985; Buiter, 1985; Blanchard, 1990; Trehan
dhe Walsh, 1991; Uctum dhe Wickens, 1996, FMN, 2002; BE, 2006; Bohn, 2006).
Ndërkohë, në Shqipëri situata paraqitet krejt ndryshe, pasi studime mbi matjen dhe vlerësimin e efekteve,
faktorëve apo dhe mënyrës së financimit të tij janë të pakta në numër (Taci, 2002; Jonas, 2010; Gjebrea.
et.al, 2012; Abazaj, 2013; Baholli et.al, 2014), ndërsa analizat mbi vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit
publik janë kryer në mënyrë sporadike nga ekonomistë të ndryshëm, por sërish mund të konsiderohen
inekzistente krahasuar me rëndësinë që kryerja e tyre mbart.
Të vlerësuarit të qëndrueshmërisë së politikave fiskale është realizuar kryesisht në funksion të misioneve të
vlerësimit të situatës makroekonomike në vend nga FMN dhe BB, analiza të cilat nuk kryhen në mënyrë të
vazhdueshme, por vetëm në rastet e negocimeve për nënshkrimin e kredive apo vlerësimit të ekonomisë
prej këtyre institucioneve çka e bën të pamundur monitorimin e borxhit publik në baza të vazhdueshme.
Madje, edhe Ministria e Financave si autoriteti përgjegjës për evidentimin, regjistrimin dhe menaxhimin e
të gjitha huave, si dhe garancive shtetërore nuk ndërmerr vlerësime të kësaj natyre për të përcaktuar nëse
borxhi publik i akumuluar garanton ose jo stabilitet financiar. Edhe pse në vitin e fundit strategjia e
menaxhimit të borxhit publik tenton të trajtojë konceptin e qëndrueshmërisë, indikatorët e përfshirë në të
mbeten larg analizave të mirëfillta të ndërmarra nga institucionet përgjegjëse në shtete të tjera. Për më
tepër pavarësisht se, KLSH (2013) për t’i ardhur në ndihmë jo vetëm audituesve, por të gjitha institucioneve
dhe studiuesve ka publikuar një udhëzim mbi standartet ndërkombëtare të auditimit të borxhit publik, ku
përmenden një sërë treguesisht e indikatorësh që mund të përdoren për shqyrtimin e qëndrueshmërisë së
borxhit, sërish analizat e përmendura në këtë dokument ende nuk kanë gjetur zbatim në praktikë.
Vlerësimet e vetme empirike për testimin e qëndrueshmërisë së borxhit publik në Shqipëri mund të
konsiderohen analizat empirike të realizuara nga Banka e Shqipërisë nën këndështrime të ndryshme, nga ku
mund të përmendet studimi i Shijaku (2012), në të cilin me anë të metodës së VAR është shqyrtuar
funksioni i reagimit fiskal të qeverisë për të përballuar dhe për t’ju përshtatur madhësisë së akumuluar të
borxhit publik në mbështetje të vlerësimit të qëndrueshmërisë së tij. Nën të njëjtën linjë janë realizuar edhe
punime të tjera nga Dymleku (2013), Drishti dhe Kruja (2014) ku qëndrueshmëria e borxhit publik në
Shqipëri është trajtuar sërish duke pasur nën fokus funksionin e reagimit fiskal si dhe përcaktimin e nivelit
stabilizues të bilancit primar që garanton qëndrueshmërinë. Të gjitha këto punime janë të vlefshme dhe
shërbejnë si një bazë për krahasim të rezultateve që përftohen nga ky studim. Megjithatë në dallim nga
analizat e kryera deri më tani përdorimi i metodës së QAR shqyrton jo vetëm testimin e qëndrueshmërisë
për periudha të caktuara kohore, por arrin të identifikojë edhe nivelin e borxhit publik që garanton
8
moscënimin e saj në çdo moment, çka nënkupton se ndërmarrja e një studimi të tillë sjell disa kontribute
shtesë si më poshtë:
Së pari, punimi ofron një përmbledhje të gjerë të literaturës ekzistuese për rëndësinë e huamarrjes
publike për zhvillimin ekonomik, efektet që sjell ky proces, faktorët që ndikojnë në të si dhe nivelit optimal
që duhet të ketë borxhi publik në ekonomi, duke nënvizuar domosdoshmërinë e vlerësimit të
qëndrueshmërisë së borxhit publik dhe garantimit të tij në çdo moment. Harmonizimi i avantazheve dhe
disavantazheve të përdorimit të secilës prej metodave në varësi të specifikave që ato kërkojnë për
implementim, bën që shumë institucione të mund të gjejnë në këtë kërkim një “udhëzues” të gjerë për t’ju
referuar gjatë proceseve të planifikimit afatmesëm buxhetor.
Së dyti, punimi sjell një analizë të detajuar të faktorëve influencues apo dhe problemeve të hasura
ndër vite në procesin e huamarrjes publike në Shqipëri, krahas identifikimit të mënyrave sesi qeveritë kanë
ndikuar në përmirësimin apo përkeqësimin e madhësisë së borxhit të akumuluar ndër vite.
Së treti, punimi teston për herë të parë qëndrueshmërinë e borxhit publik në Shqipëri për periudha të
caktuara kohore duke identifikuar edhe nivelin përkatës të borxhit publik jo statik ndaj PBB për çdo
periudhë në vrojtim që garanton njëkohësisht qëndrueshmërinë që reflekton edhe aftësinë reaguese të
politikave të qeverisë përkundrejt situatave të ndryshme ekonomike, çka përbën risí dhe avantazh pasi
përfshin edhe elementë të analizave të ndërmarra deri më tani në këtë fushë.
Së katërti, kërkimi shërben edhe si një analizë/raport që ofron rekomandime mbi mekanizmat fiskalë
të cilat mund të përdoren nga qeveria për të siguruar qëndrueshmërinë e politikave të ndërmarra
përkundrejt gjetjes së ekuilibrit optimal ndërmjet eficiencës dhe barazisë së sistemit tatimor që synon uljen
e evazionit fiskal, mirëmenaxhimin e shpenzimeve buxhetore, gjetjen e strukturës optimale të tyre si dhe
domosdoshmërinë e vendosjes së rregullave fiskalë në përputhje me karakteristikat e ekonomisë;
Së pesti, punimi plotëson literaturën ekzistuese për metodologjinë që përdoret për vlerësimin e
qëndrueshmërisë së borxhit publik duke bërë që edhe në Shqipëri të aplikohet për herë të parë
metodologjia inovative e QAR për vlerësimin e dinamikave të treguesve ekonomikë. Në këtë mënyrë,
punimi mund të renditet si ndër të paktët e realizuar në këtë fushë edhe në vende të tjera për vlerësimin e
qëndrueshmërisë së politikave fiskale duke pasuruar bazën teorike ekzistuese.
Së fundmi, për ta përmbyllur është e rëndësishme të theksohet se të gjitha risitë dhe kontributet e
lartpërmendura duhet të shikohen të pandara nga mundësitë e përdorimit të kësaj metodologjie si një pikë
referimi për institucionet përgjegjëse për një vendimmarrje sa më të drejtë dhe objektive në përmbushje të
9
objektivave për një proces të huamarrjes publike sa më transparent dhe me një kosto sa më të ulët që
garanton rritje dhe zhvillim ekonomik në çdo kohë.
IV. Kufizimet e studimit
Pavarësisht rëndësisë që realizimi i këtij kërkimi ka, ai mbart një sërë kufizimesh të cilat shoqërojnë në
mënyrë të pashmangshme çdo hulumtim apo model ekonometrik.
Së pari, modelet empirike marrin në konsideratë efektet dhe pasojat e ngjarjeve të së kaluarës duke
ndihmuar mjaft mirë në shpjegimin e dukurive tashmë të ndodhura, por e ardhmja mbetet gjithmonë e
paparashikueshme dhe e pasigurtë pasi mund të sjellë zhvillime tejet të ndryshme nga ato të ndodhura më
parë, duke ulur aftësitë parashikuese dhe analizuese të modeleve (ECB, 2001). Si rezultat çdo teori
ekonomike pranon marzhe gabimi dhe për këtë arsye sugjerojnë përfshirjen dhe aplikimin e fondeve
rezervë për të mimizuar të paktën efektet financiare të pasaktësive në ndryshueshmërinë e nivelit të
variablave nën analizë si pasojë e transformimeve ekonomike për shkak të ndryshimeve legjislative,
politike, shoqërore dhe teknologjike. Madje sipas Stock et.al (1996) janë këto rregjime dhe thyerje të
ndryshme strukturore që pëson ekonomia ndër vite që shkaktojnë çoroditje në një seri kohore
makroekonomike që shqyrtohet. Edhe pse modeli i përdorur për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit
publik në Shqipëri paraqet një model jo-linear të cilat aplikohen më së shumti për të sheshuar këto efekte
në një seri kohore, sërish edhe këto modele nuk arrijnë t’i shmangin plotësisht ndikime të tilla, duke
zvogëluar në një nivel të caktuar saktësinë e rezultateve të përftuara.
Së dyti, edhe pse modeli QAR nuk specifikon një minimum të madhësisë së vlerave të vrojtuara në
analizë, për një numër më të lartë të observimeve analiza mundëson fuqi vërtetuese dhe përgjithësuese më
të mira, duke konfirmuar teoritë asimptotike (Koenker dhe Xiao 2004; 2006). Kështu, përfshirja në vlerësim
të serive kohore afatgjata përtej 72 observime që mundësojnë të dhënat e mbledhura për realitetin
shqiptar për variablat e nevojshëm dhe të domosdoshëm të kërkuara nga modeli do të bënte që analiza të
ishte më e plotë dhe gjithëpërfshirëse.
Së treti, të dhënat e mbledhura në vite janë gjeneruar nga institucione të ndryshme përgjegjëse dhe
janë përftuar si rezultat i aplikimit të metodologjive të ndryshme, të përshtatura nga tregues të rinj të
konsideruar më të saktë në përputhje me zhvillimet më të fundit të fushës respektive. Në këtë mënyrë
agregimi i të dhënave shkakton mospajtueshmëri sidomos kur ato merren nga burime të ndryshme (BB,
2015). Për më tepër, ndryshimet e shumta për shkak të informacionit disponibël që pasurohet përtej
periudhës së raportimit për tregues të ndryshëm ekonomikë shkaktojnë probleme të tjera në drejtim të
10
paqëndrueshmërisë dhe mospërputhjes së tyre. Në këtë studim të dhënat janë marrë nga INSTAT, BSH, MF
institucione të cilat aplikojnë metodologji të ndryshme dhe bëjnë korrektime të të dhënave më baza të
ndryshme kohore në mënyrë të shpeshtë.
Së katërti, procedura e testimit të hipotezave shërben në vetvete si një kufizim, pasi pavarësisht se të
tilla analiza identifikojnë supozimet e gabuara dhe marzhet e gabimit është e pamundur që vetëm
nëpërmjet tyre të mund të përftohen teori dhe qasje të reja. Pra, në këtë këndvështrim (Weibelzahl et.al;
2002) këto vlerësime nuk mund të shihen të shkëputura nga kuadri teorik i literaturës përkatëse për të
përftuar përfundime të dobishme.
Së fundmi, metodologjia QAR aplikohet për herë të parë në realitetin shqiptar për testimin e një
variabli ekonomik, çfarë i jep një rëndësi të veçantë tematikës së trajtuar dhe rezultateve të marra, por nga
ana tjetër, mungesa e studimeve të ngjashme e kufizon atë në drejtim të bazës së krahasimit.
Ndërkohë supozimet kryesore për këtë punim janë të ngjashme me ato që përdoren për të gjithë modelet
ekonometrike (ECB, 2001) që analizojnë një dukuri të caktuar dhe tentojnë të bëjnë parashikime për të
ardhmen:
(i) Modeli përfaqëson më së miri situatën ekonomike në vend pavarësisht supozimeve; si dhe
(ii) Struktura ekonomike mbetet relativisht e pandryshuar edhe në të ardhmen, pavarësisht avantazheve
që gëzon metodologjia e përzgjedhur në këtë drejtim.
V. Struktura e punimit
Në funksion të qëllimit, objektivave, pyetjeve kërkimore të ngritura dhe metodologjisë së përzgjedhur,
punimi është organizuar në gjashtë kapituj, si më poshtë:
Kapitulli i parë trajton rëndësinë dhe rolin e procesit të huamarrjes publike në funksion të realizimit
të aktiviteteve kryesore që justifikojnë ekzistencën e shtetit. Kështu, kapitulli nis me përkufizimet që
përdoren gjerësisht për borxhin publik dhe deficitet buxhetore si dhe arsyet e përdorimit të tyre në
ekonomi përkundrejt formave të tjera të realizimit të të ardhurave publike. Më tej, analizohen faktorët e
shumtë që ndikojnë në madhësinë e tyre si dhe mënyrat sesi qeveritë arrijnë t’i shfrytëzojnë këto elementë
në drejtim të “zbukurimit” të realitetit e perceptimeve të individëve apo dhe në trajtën e mjeteve
shtrënguese për të ruajtur qëndrueshmërinë e financave publike. Ndikimet pozitive dhe negative që
shkaktojnë nivelet e larta të borxhit publik dhe deficiteve në rritjen ekonomike, inflacionin, normat e
interesit si dhe nevoja e përcaktimit të nivelit optimal të tyre në ekonomi së bashku me përfundimet
përkatëse trajtohen në pjesët në vijim të kapitullit.
11
Kapitulli i dytë fokusohet në rishikimin e literaturës mbi qasjet që përdoren gjerësisht për të vlerësuar
qëndrueshmërinë e borxhit publik. Në këtë mënyrë kapitulli shërben si një përmbledhje e detajuar e të
gjitha metodave duke filluar që nga indikatorët e thjeshtë e deri në analizat më komplekse empirike, ndalur
edhe në analizat e ndërmarra nga FMN, BB për përcaktimin e qëndrueshmërisë së borxhit publik në të
gjitha vendet krahas vlerësimeve që kryhen në mbështetje të kritereve të vendosura në Traktatin e
Maastricht në vendet e Bashkimit Europian. Të gjitha qasjet trajtohen së bashku me argumentat pro dhe
kundra për secilën prej analizave për të derivuar në përzgjedhjen e metodologjisë më efektive në përgjigje
të pyetjes kërkimore dhe hipotezave kryesore të këtij punimi.
Kapitulli i tretë ka si qëllim përshkrimin e plotë të situatës ekonomike në Shqipëri ndër vite, ku theksi
vihet në ecurinë dhe tendencat e borxhit publik, në drejtim të nivelit, dinamikave apo mënyrës së
menaxhimit të tij. Kapitulli është perceptuar në trajtën e një analize të mirëfilltë të të gjithë treguesve
ekonomikë që përmirësojnë apo përkeqësojnë situatën financiare në vend, për të shërbyer jo vetëm si një
parathënie për vlerësimin e qëndrueshmërisë sipas metodologjisë së përzgjedhur, por edhe për të
mbështetur dhe krijuar një perceptim shumëdimensional mbi të gjithë faktorët që kanë ndikuar në gjetjet
dhe përfundimet që arrihen në këtë analizë, në funksion të dhënies së rekomandimeve sa më të sakta,
reale dhe të dobishme për t’u ndjekur në të ardhmen.
Kapitulli i katërt paraqet metodologjinë e studimit dhe nis me parashtrimin e pyetjeve kërkimore,
modelin konceptual të kërkimit si dhe mënyrës sesi janë mbledhur dhe përpunuar të dhënat. Gjithashtu, në
këtë kapitull jepet edhe një përshkrim i detajuar i metodologjisë, lidhjes së tij me teoritë e pranuara në
fushën e financave publike për t’i paraprirë elementëve të tjerë që përmban analiza dhe që shqyrtohen në
kapitullin vijues.
Kapitulli i pestë konsiston në dhënien e përgjigjeve të pyetjeve kërkimore të ngritura, për të vazhduar
me gjetjet kryesore me karakter përshkrues për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit publik në
Shqipëri. Ky kapitull përbën një prej kapitujve më të rëndësishëm ku të dhënat e realitetit ekonomik
shqiptar zbërthehen për të hetuar dhe shqyrtuar stabilitetin e politikave fiskale ndër vite.
Kapitulli i gjashtë përfaqëson një përmbledhje të përfundimeve të punës kërkimore dhe gjetjeve
kryesore të studimit në tërësi, duke vënë theksin në rekomandimet përkatëse dhe në mënyrën sesi mund të
përmirësohet procesi i menaxhimit të borxhit publik në Shqipëri në të ardhmen sipas eksperiencave më të
mira botërore dhe studimeve të ndërmarra nga FMN dhe BB krahas dhënies së sugjerimeve për hulumtime
të mëtejshme në funksion të një vendimmarrje sa më eficiente në uljen e kostove dhe ruajtjen e
qëndrueshmërisë së financave publike në vitet në vazhdim.
12
KAPITULLI 1
RËNDËSIA E BORXHIT PUBLIK DHE NDIKIMI I TIJ NË EKONOMI
Në këtë kapitull paraqitet një përmbledhje e literaturës teorike e domosdoshme për të konceptuar
rëndësinë e huamarrjes publike dhe të efekteve të këtij procesi për ekonominë e një vendi. Fillimisht
shpjegohet se çfarë përfaqëson borxhi publik dhe deficitet buxhetore sipas studiuesve të shumtë si dhe
përkufizimit bazë të cilit do t’i referohemi gjatë gjithë punimit në vazhdim. Në vijim të kapitullit analizohen
arsyet e rëndësisë, nevojës apo domosdoshmërisë së huamarrjes përkundrejt mënyrave të tjera të
financimit për një ecuri sa më normale të financave publike që mundësojnë përmbushjen e funksioneve
kryesore të ekzistencës së shtetit. Kapitulli trajton gjithashtu të gjithë faktorët që përcaktojnë madhësinë e
deficiteve buxhetore dhe borxhit publik në ekonomi, për të vijuar me efektet që sjell ai në zhvillimin ose jo
të ekonomisë. Kanali i transmetimit të efekteve dhe ndikimit të borxhit publik në ekonomi, sipas
këndvështrimeve dhe gjykimeve shpesh kontradiktore të shkollave dhe mendimeve kryesore ekonomike
ndjekur nga rëndësia e përcaktimit të nivelit optimal të tij trajtohen në pjesën e fundit të kapitullit i cili
përmbyllet me përfundimet kryesore mbi çështjet e trajtuara.
1.1 Borxhi publik dhe deficitet buxhetore
Për të realizuar edhe standartet më minimale të jetesës, për të ulur papunësinë, për ndërmarrjen e
investimeve publike që na rrethojnë kudo dhe që stimulojnë rritjen ekonomike, qeverive u duhet të kryejnë
shpenzime që tejkalojnë të ardhurat e limituara. Për këtë arsye qeveritë marrin borxh, një proces normal i
aktivitetit ekonomik, që mundëson të gjithë aktorët në treg të përmbushin objektivat e tyre mbi nivelin e
konsumit apo mbi kohën e ndërmarrjes së investimeve duke lejuar realizimin e rritjes së produktivitetit dhe
të ekonomisë. Përdorimi i konceptit të “huamarrjes” dhe të kredisë daton që në shekullin e 14-të në Italinë
Veriore si një mënyrë që mundësonte lehtësimin e tregtisë. Në këtë kuptim borxhi (huamarrja) u shfrytëzua
si mjet promovues dhe nxitës i zhvillimit ekonomik, arsye për të cilat u adoptua si fenomen edhe nga
qeveritë. Por, çfarë është borxhi publik (BP) në një përkufizim formal dhe ekonomik?
Literatura jep përcaktime të shumta mbi përkufizimin e BP, por kryesisht ai njihet si “vlera totale e letrave
me vlerë të qeverisë të papaguara në një moment të caktuar kohe” dhe/ose “si niveli i akumuluar i shumave
të marra borxh nga qeveria për të financuar deficitet vjetore të buxhetit”.
Dabrowski (2014) argumenton se, koncepti i BP është në vetvete mjaft i thjeshtë dhe unik, por të
përkufizuarit e tij varion nga metodologjitë kombëtare, problemet teknike apo mënyrës së agregimit të të
13
dhënave në përpjekje për të paraqitur treguesit ekonomikë të vendit më të “zbukuruar” se sa janë në
realitet. Sipas tij elementët kritikë që njëkohësisht edhe e përkufizojnë BP lidhen me “njësitë ekonomike”
që konsiderohen si pjesë e qeverisjes së përgjithshme si dhe me momentin dhe mënyrën e rregjistrimit të të
ardhurave, shpenzimeve buxhetore si dhe të fondeve të kontigjencës/ detyrimeve potenciale në të ardhmen.
Sistemi Europian i Llogarive të Integruara (ESA), apo Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik
(OECD) e përcaktojnë BP sipas të njëjtit përkufizim dhe trajtim të kryer në kriterin e konvergjencës
vendosur në 1992 në Traktatin e Maastricht (TM). Sipas tyre BP është “shumë e vlerës nominale e
konsoliduar e letrave me vlerë të qeverisë me afate të ndryshme të pagesës si dhe të huave të tjera të të
gjithë sektorit publik të papaguara në një periudhë të caktuar kohore”. Sipas këtij përkufizimi legjitimohen
katër dimensione kryesore që shërbejnë për vlerësimin dhe matjen e BP, tipare mjaft të rëndësishme të
pranuara gjerësisht nga të gjithë ekspertët e financave publike që konsistojnë kryesisht në: (i) Llojin e
mbulimit institucional i cili e ndan BP në borxh të qeverisë qëndrore, të qeverisë vendore apo të entiteve të
sektorit publik shërbimi i të cilit është i garantuar me marrëveshje nga njësitë e sektorit publik qëndror dhe
quhet borxh publik i garantuar, (ii) Llojin e instrumentave që konsiderohen tituj borxhi të tillë si: bono
thesari, hua koncesionale, obligacione etj. Në varësi të veçorive të secilit prej instrumentave financiarë BP
ndahet në borxh të brendshëm kur përftohet nga agjentët ekonomikë rezidentë në vend dhe borxh të
jashtëm kur merret nga shtete të tjera ose organizata dhe institucione financiare ndërkombëtare, ndërkohë
nga pikpamja e afatit kohor të shlyerjes, BP mund të jetë afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë; (iii)
Vlerësimit të tij në vlerë emetimi apo tregu; si dhe (iv) Konsolidimit të të dhënave të borxhit shtetëror mbi
detyrimet totale ndërqeveritare me bazë monetare ose sipas parimit të të drejtave të konstatuara.
Një përkufizim të ngjashëm për BP jep edhe Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) në manualin e tij “Mbi
statistikat buxhetore të sektorit publik (2013)”, i cili përdoret aktualisht në të gjitha institucionet, por duke
shtuar një ndarje të vogël që ka mjaft rëndësi kur trajtohet niveli i “futjes në borxh të një shteti” dhe
pikërisht të borxhit bruto dhe borxhit neto. Sipas përcaktimit të FMN “borxhi bruto përfaqëson të gjitha
detyrimet e qeverisë, pra shumën e të gjithë instrumentave të borxhit. Instrument borxhi në këtë rast
përkufizohet pretendimi financiar që kërkon pagesën e interesit dhe/ose principalit nga ana e debitorit ndaj
kreditorit në një datë ose në një kohë të mirëpërcaktuar në të ardhmen sikurse është rënë dakort ndërmjet
palëve”. Ndërkohë që “borxhi neto trajtohet si diferencë e borxhit bruto dhe aktiveve financiare që i
korrespondojnë çdo instrumenti të borxhit”.
Nën të njëjtën linjë me përkufizimet e përdorura në të gjithë organizmat ndërkombëtarë qëndrojnë edhe
përkufizimet që jep ligji nr. 9936 datë 26.06.2008 “Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në Republikën e
Shqipërisë” ku “borxh është shuma e huave të marra në tregun bankar, financiar dhe nga palë të treta,
14
persona fizikë, juridikë ose individë, me kusht kthimi, me ose pa interes, për financimin e projekteve të
caktuara të investimeve, mungesës së përkohshme të likuiditeteve dhe të deficitit fiskal buxhetor”. Përgjatë
neneve të këtij ligji (neni 58) jepen gjithashtu përcaktimet mbi atë çfarë sistemi ynë buxhetor përllogarit
dhe vlerëson si BP për Republikën e Shqipërisë.
Edhe ligji nr. 9665 datë 18.12.2006 1 “Për huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë
shtetërore të huasë në Republikën e Shqipërisë” jep një përcaktim të BP të detajuar dhe më konkretisht të
borxhit shtetëror sipas të cilit “Borxh shtetëror është shuma e përgjithshme e borxhit të shtetit, e emetuar
në monedhën kombëtare dhe/ose në një monedhë zyrtare të ndryshme nga monedha kombëtare, i cili nuk
përfshin detyrimet financiare të bashkive/komunave apo të ndonjë autoriteti tjetër të pushtetit vendor.
Borxhi shtetëror përfshin edhe borxhet e Republikës së Shqipërisë, të krijuara para hyrjes në fuqi të këtij ligji.
Për efekt të përllogaritjes së BP shtetëror, në rastin kur një detyrim i papaguar është emetuar në një
monedhë të ndryshme nga monedha kombëtare, ai vlerësohet në monedhën kombëtare, sipas kursit zyrtar
të këmbimit, të shpallur nga Banka e Shqipërisë, në çastin e vlerësimit”.
Ndërkohë, lidhur me deficitet buxhetore (DB) të gjithë përkufizimet e dhëna nga ESA, FMN, BB, OECD si dhe
TM derivojnë në një trajtim kontabilistik të termit, që gjenerohet si pasojë e diferencës së të ardhurave dhe
shpenzimeve buxhetore përgjatë një viti fiskal.
Përcaktime të përafërta janë dhënë edhe nga Boskin (1987), Buiter (1982, 1984, 1995), Blejer dhe Cheasty
(1991), Bohn (1992) sipas të cilëve “deficitet fiskale masin diferencën ndërmjet aktiveve të sektorit publik
me detyrimet e saj”. Për këta autorë rëndësi kryesore për matjen e DB marrin tre elementë (i) përcaktimi i
sektorit publik për të cilin duhet të vlerësohet DB, (ii) vlerësimi i saktë i mbulimit, pra madhësisë së sektorit
publik dhe llogarive përkatëse si dhe (iii) identifikimi i horizontit kohor për vlerësimin e magnitudës së
ndryshimeve të DB. Përcaktimi i këtyre elementëve bën të mundur krahasueshmërinë ose jo të DB
ndërmjet ekonomive të ndryshme dhe njëkohësisht bën që klasifikimi i çdo zëri që ndikon në bilancin e
sektorit publik të analizohet vetëm nën dritën e efekteve që ai përcjell në madhësinë e tyre. Kështu,
mënyra sesi do të konsiderohen elementë të tillë si “huamarrja neto”, “grantet” dhe “shërbimi i BP” ndikon
në mënyrë të konsiderueshme madhësinë e DB në një vit buxhetor. Edhe standartet e përdorura për
kontabilizimin e pasqyrave fiskale të sektorit publik me bazë monetare ose sipas parimit të të drejtave të
konstatuara kanë shumë rëndësi në përcaktimin e saktë të përkufizimit, të madhësisë si dhe formave të
ndryshme të DB. Sipas këtyre elementëve, literatura njeh disa lloje të DB në varësi të qëllimeve që ato
përmbushin, nisur nga: (i) DB korent i cili gjendet si diferencë ndërmjet kursimeve dhe investimeve të
1 Një përkufizim i ngjashëm jepet edhe në Ligjin nr. Nr.9869, datë 4.2.2008 “Për Huamarrjen e qeverisjes vendore”.
15
qeverisë, (ii) DB që vlerësojnë efektet e transaksioneve të qeverisjes në kërkesën agregate, (iii) DB e
brendshme që përbëjnë një lloj DB të përmendur më lart, por që përdoret në vendet ku sektori i jashtëm ka
një ndikim të rëndësishëm në ekonomi, (iv) DB strukturore dhe të rregulluara nga efektet sezonale, (v) DB
primare të cilat përjashtojnë efektet DB të mëparshme si dhe (vi) DB operacionale të cilat përjashtojnë
efektet e inflacionit dhe shpenzimeve të interesit.
Megjithatë Buiter (1982) argumenton se, të pranuarit tradicionalisht të DB si një pasuri reale neto e sektorit
publik sidomos kur kjo e fundit vlerësohet me çmime konstante mund të sjellë shtrembërime të vlerës reale
të madhësisë së tij. Kjo vjen si rezultat kur në aktivet dhe detyrimet e sektorit publik përfshihen dhe njihen
vetëm aktivet dhe detyrimet financiarisht të tregtueshme. Ndërkohë që, aktivet e tilla si të drejta minerare
apo toka në pronësi të shtetit, vlera e ardhshme e taksave të planifikuara apo detyrimet në formën e vlerës
së tashme të programeve të mbrojtjes sociale dhe të tjera të kësaj natyre nuk përfshihen. Në këtë mënyrë
humbjet dhe fitimet e kapitalit nga aktivet dhe detyrimet e qeverisë të papaguara nuk përllogariten në
fluksin e fondeve, të cilat janë rezultat i një sërë faktorësh si ai i ndryshimeve relative të çmimeve,
ndryshimeve të vlerës reale të BP për shkak të inflacionit apo dhe ndryshimeve të kurseve të këmbimit. Një
tjetër arsye për shtrembërimin e madhësisë së DB lidhet edhe me ndryshimet që nuk reflektohen në
programet tatimore apo të të drejtave të tjera të sektorit publik që mund të ndryshojnë krejtësisht fluksin e
të ardhurave apo të përfitimeve të pritshme. Në këtë mënyrë humbjet/fitimet nga kapitali për aktivet dhe
detyrimet jo të tregtueshme janë pjesë e vlerësimit të të ardhurave të qëndrueshme, por këto flukse
përjashtohen në bilancin e sektorit publik. Kështu, matja në mënyrën tradicionale të DB krahasuar me
madhësinë e tij nëse do të merreshin parasysh të gjitha këto flukse do të sillte ndryshime të mëdha
sidomos në rastet kur normat e inflacionit dhe kurset e këmbimit do të ishin shumë të luhatshme. Në këto
raste madhësia e DB e vlerësuar tradicionalisht duhet të korrigjohet për ndryshimet në vlerën reale të
stoqeve të papaguara të BP mbi të cilat paguhen interesa për të vlerësuar efektet e DB në përthithjen e
fondeve në ekonomi dhe në emetimet e mundshme që vijnë si pasojë e pozicionit fiskal të qeverisë.
Ndërsa sipas studimeve të Auerbach, Gokhale, dhe Kotlikoff (1991), që përmenden edhe në hulumtimet e
Elmendorf et.al (1998), DB përkufizohet “si një parametër që reflekton në mënyrë arbitrare arkëtimet dhe
pagesat e qeverisë. Kësisoj matja e DB, por edhe të BP në tërësi sipas mënyrës tradicionale nuk mbart asnjë
marrëdhënie që presupozon pozicionin fiskal ndërmjet gjeneratave”. Sipas tyre, nëse shifrat e DB nuk
rregullohen në mënyrë që të reflektojnë ndryshimet ndërmjet brezave, nivelit të çmimeve, normave të
interesit dhe cikleve të biznesit nuk përbëjnë vlera të rëndësishme, qoftë dhe nga ana kontabilistike.
Ligji jonë nr. 9936 datë 26.06.2008 jep sërish një përcaktim të detajuar dhe më konkretisht neni 12
specifikon se “Deficiti buxhetor, në një vit buxhetor, është diferenca ndërmjet të ardhurave dhe
16
shpenzimeve, kur shpenzimet janë më të mëdha se të ardhurat. Suficiti buxhetor, në një vit buxhetor, është
diferenca ndërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve, kur të ardhurat janë më të mëdha se shpenzimet. Ligji i
buxhetit vjetor përcakton përdorimin e një suficiti buxhetor apo mënyrat e financimit të një deficiti buxhetor.
Deficiti i Buxhetit të Shtetit financohet nga huatë e brendshme ose të huaja dhe, si rregull, masa e tij nuk
mund të tejkalojë masën e shpenzimeve kapitale të parashikuara në ligjin e buxhetit vjetor. Buxheti vendor
është i balancuar. Përjashtimisht, buxheti vendor mund të ketë deficit vetëm për shpenzimet kapitale, të
financuara me hua, sipas dispozitave të përcaktuara në këtë ligj ose në ligj të veçantë. Fondet speciale janë
gjithmonë të balancuara dhe nuk mund të kenë deficit”.
Sikurse shikohet, përkufizimi i këtyre dy koncepteve është i rëndësishëm dhe i ndryshueshëm në varësi të
teorive ekonomike që ndiqen, megjithatë aktet tona ligjore në fuqi kanë dhënë përcaktime mjaft të qarta
dhe të detajuara mbi të dyja nocionet mbështetur jo vetëm në praktikat më të mira ndërkombëtare (FMN,
BB), por gjithashtu të shtrira në një linjë gjykimi dhe trajtimi me përkufizimet që hulumtues të ndryshëm
kanë dhënë mbi këto terma. Është kjo aryeja se përse përgjatë këtij punimi termat e BP dhe të DB trajtohen
pikërisht nën qasjen e përkufizimeve të dhëna sipas ligjeve të sipërpërmendura.
1.2 A është i justifikueshëm përdorimi i huamarrjes publike?
Teori të ndryshme pranojnë se, ekonomitë kombëtare duhet të mbështeten kryesisht në sektorin privat, në
“dorën e padukshme” të kërkesës dhe ofertës në treg dhe vetëm pjesërisht në sektorin publik që duhet të
ndërhyjë vetëm në rastet kur sistemi i tregut të lirë nuk ka sukses në arritjen e objektivave të ndryshme
sociale, megjithatë sipas Tanzit (1997) roli rregullativ i qeverisë është gjithmonë në rritje sidomos në
përafrimin e funksioneve normative me ato pozitive. Përgjegjësitë themelore të qeverisë burojnë kryesisht
nga objektivi për “promovimin” e mirëqënies sociale nëpërmjet prodhimit të të mirave dhe shërbimeve
publike, alokimit të burimeve për siguri kombëtare, shëndetësi, arsim, drejtësi si dhe rregullimit të
papërsosmërisë së tregjeve. Sigurisht që për realizimin e këtyre detyrimeve, shteti ka nevojë për fonde
monetare të cilat mund t’i sigurojë nëpërmjet emetimit të parave, rritjes së taksave, ose huamarrjes, proces
që gëzon avantazhe përkundrejt taksimit, pasi është vërtetuar që përtej një limiti normat e larta të taksave
shtrembërojnë sjelljet e individëve (Hazlitt, 1952, Motley, 1987).
Megjithatë, qeveritë jo gjithmonë janë mbështetur në huamarrjen për realizimin e funksioneve publike apo
për financimin e projekteve të rëndësishme, madje sipas Sokolov et.al (2012)2 qëndrimi i qeverive ndaj
2 Sipas autorëve interesant është mënyra e këndvështrimit të huamarrjes publike në periudha të caktuara, e ndarë në 5 faza: (i)
Huamarrja Publike si mallkim- shek XVII; (ii) Përdorimi i PB vetëm në raste emergjencash – shek XVIII; (iii) Zhvillimi i teorive të
17
përdorimit të huamarrjes publike ka kaluar në disa etapa që nga refuzimi i përdorimit të BP dhe etiketimit
të tij si “mallkim e dënim” deri në justifikimin dhe aprovimin e plotë të këtij fenomeni.
Kjo sjellje reflektohet edhe në këndvështrime të hershme të ekonomistëve ku, Hume në 1777, citoi se
“shteti duhet të zhdukë kredinë publike ose përndryshe kredia publike do të zhdukë shtetin”. Ndërsa Smith
(1776) në librin e tij argumentoi se financimi i qeverisë me anë të taksave vjen me kosto kryesisht në
reduktimin e konsumit aktual, ndërkohë që financimi me anë të BP sjell ndryshime në nivelin e kursimeve
dhe të kapitalit privat. Transferimi i këtyre flukseve nga sektori privat në atë publik perceptohej si diçka
negative pasi në këtë mënyrë fondet jo vetëm mund të keqadministrohen, por edhe mund të përdoren për
për projekte jo produktive ose për qëllime lufte. Me rëndësi në teorinë e tij ishte perceptimi i BP si barrë
rënduese pasi përdorimi i tij redukton kapacitetet e ardhshme prodhuese për të gjithë ekonominë. Kësisoj,
nivelet e larta të BP dëmtojnë zgjedhjet dhe liritë individuale, trashëgimitë familjare, pasurinë e kombit dhe
paqen ndërkombëtare. Ndërkohë që, thuajse vetëm pas 100 vitesh studiuesi Carl Dietzel (1855) do ta
përcaktonte huamarrjen publike si “levën e Arkimedit që lëviz botën për progresion të fuqishëm ekonomik”.
Nisur nga mospëlqimi i përdorimit të BP, në Angli gjatë shekullit të 18-të në përmbushje të shpenzimeve
publike u ndoq një metodë që njihej si “fondi i amortizimit” që synonte uljen e barrës së BP në ekonomi. Ky
fond i cili shpeshherë përdorej nga thesari për kryerjen e shpenzimeve ditore mbushej si rezultat i tepricave
që mundësoheshin në buxhetin kombëtar. Fillimisht, problemi kryesor i kësaj qasjeje ishte mosqënia në
listën e përparësive të qeverisë, ndërkohë që gjatë viteve 1786 krijimi dhe zmadhimi i tij u shndërrua në
prioritet aq sa në legjislacionin përkatës u krijua dhe u miratua një taksë e posaçme që do të akumulonte në
fond teprica parash të mjaftueshme me qëllim uljen e nivelit të BP. Kjo metodë u përdor deri në fillimin e
luftës, e cila shënoi edhe përfundimin e praktikimit të saj. Më vonë ekonomistë të ndryshëm vërtetuan dhe
provuan se një mënyrë e tillë ishte një ide e gabuar pasi realiteti tregoi që niveli i BP dhe barra e tij në vitet
e tjera jo vetëm që nuk u ul, por përkundrazi u rrit edhe më shumë. Vazhdimi i financimit të këtij fondi
përbënte një mënyrë artificiale që nuk mund të arrinte synimet e vendosura, pasi për realizimin e një
projekti për të cilat nuk kishte fonde të mjaftueshme, BP që duhej të merrej ishte më i lartë nëse një pjesë e
të ardhurave publike nuk do të akumuloheshin në fond.
Ndërkohë, shtete të tjera konceptuan metoda të tjera “financimi” të shpenzimeve publike duke reduktuar
barrën e BP në ekonomi. Kështu, një prej mënyrave më të rëndësishme që u përdor efektivisht përkundrejt
huamarrjes publike, ishte metoda “Pay-go” që ndërmerrej vetëm kur ekonomia ishte e fuqishme dhe kishte
flukse monetare të tepërta. Kjo metodë në thelb të së cilës qëndron koncepti i prioritizimit dhe
shumta mbi përcaktimet e avantazheve dhe disavantazheve të BP – shek XIX – XX; (iv) Justifikimi i përdorimit të BP – shek XXI si dhe (v) vendosja e rregullave për menaxhimin e BP në ditët tona.
18
mirëmenaxhimit të fondeve publike gjeti zbatim kryesisht në SHBA, madje përdorimi i saj mbështetej në
akte ligjore gjatë viteve 1969-2002. Megjithëse, edhe vite më vonë metoda “Pay-go” rekomandohet si
mënyrë efektive për uljen e barrës së BP nga hulumtues e institucione të ndryshme të cilët merren me
studimin e praktikave më të mira buxhetore (Wang, Hou dhe Duncombe, 2007; GFOA, 1998; CRS, 2011;
NASBO, 2014), natyra e faktorëve përcaktues të (mos)përdorimit të saj si dhe teorive ekonomike që
mbështesin përdorimin e BP sidomos për financimin e projekteve kapitale të dobishme e të qëndrueshme
ka bërë që popullariteti i fenomenit të huamarrjes publike të rritet aq shumë duke diktuar dhe moszbatimin
më të kësaj metode.
Tashmë pranohet gjerësisht se, qeveria merr borxh për disa arsye nisur nga (i) financimi i projekteve
kapitale ose shërbimeve sociale, (ii) mbështetja dhe subvencionimi i aktiviteteve private të tilla që
promovojnë zhvillimet industriale dhe tregtare si dhe (iii) sigurimi i likuiditete të mjaftueshme jo vetëm për
shpenzime e projekte të veçanta, por edhe për aktivitete normale të përditshme. Ndërkohë afatet e
ndryshme të emetimeve dhe të huamarrjes publike në nivel qëndror apo vendor i korrespondojnë arsyeve
dhe projekteve të caktuara për të cilat paratë do të përdoren në të ardhmen.
Sipas Musgrave (1959) përfitimet nga përdorimi i BP janë të trefishta: rritja e eficiencës ekonomike duke
ulur normat e taksave për periudha afatgjata; kursimit të të ardhurave për kapitalin punues si dhe arritja e
barazisë/neutralitetit ndërmjet gjeneratave të caktuara. Në këtë mënyrë, kostot e investimeve të të mirave
dhe shërbimeve publike janë të barabarta për të gjithë përfituesit pavarësisht momentit të realizimit.
Sipas Nautet et.al (2011) përdorimi avantazhues i BP përkundrejt mënyrave të tjera të financimit është
sepse ai lejon efektin “rishpërndarës”, që mundëson rritjen e të ardhurave në dispozicion të brezave
aktualë, pa cënuar të ardhurat e brezave të ardhshëm nën kushtet e ceteris –paribus. Për këtë arsye, BP
është i nevojshëm të analizohet në një kuadër të gjerë makroekonomik të shtrirë në kohë e breza, pasi së
bashku me DB mund të shikohen si të dobishme dhe të pranueshme vetëm nëse lehtësojnë zgjerimin e
kapaciteteve prodhuese dhe gjenerojnë kthime që tejkalojnë koston e tyre. Nëpërmjet BP qeveria mund të
financojë investime në infrastrukturë, edukim, mbrojtje sociale edhe gjatë kohës kur vendos të reduktojë
taksat për të moderuar impaktin negativ që sjellin ato në rritjen ekonomike. Kështu, nëpërmjet analizës së
kosto - përfitim të çdo investimi publik ka të ngjarë të gjendet një nivel optimal i BP në ekonomi. Nga ana
tjetër duke mbajtuar në konsideratë kriterin e neutralitetit ndërmjet brezave, sipas të cilit çdo gjeneratë
duhet të kontribuojë njësoj është e nevojshme të ndërmerren analiza demografike të hollësishme, të cilat
janë të pamundura për t’u realizuar pasi koncepti i kontribuimit neto ekuivalent të çdo brezi është i vështirë
të përcaktohet në vlerë absolute dhe relative dhe akoma më e vështirë mbetet identifikimi dhe vlerësimi
sasior i kthimit ekonomik të ndërhyrjes së qeverisë për çdo investim publik, për të bërë krahasimet e
19
nevojshme me kostot e huamarrjes. Të njëjtin qëndrim mbi efektin rishpërndarës të BP mbajnë edhe
Wenzel, Lackenbauer, Brösamle (2004), por ato besojnë në përkohshmërinë e këtij efekti.
Një tjetër funksion i rëndësishëm që i atribuohet përdorimit të BP është “efekti alokues”, i cili nuk duhet
ngatërruar me etiketimin e borxhit që merret sot si një taksë për të nesërmen. Përkundrazi, sikundër
përdoret huamarrja nga individët për të lejuar nivelin e pandryshueshëm të konsumit pavarësisht të
ardhurave, edhe shteti e përdor BP për të mundësuar “zbutjen e barrës” së taksave kundrejt nivelit të rritur
të shpenzimeve për të mira publike si dhe për rritjen e konsumit kombëtar jo vetëm gjatë jetëgjatësisë së
një brezi të caktuar. BP ndihmon dhe përmirëson eficiencën e alokimit të kapitalit për aktivitete sa më
produktive, nën supozimin që brezat e ardhshëm do të kenë më shumë mundësi për shkak të investimeve
të kryera edhe në teknologji edhe në rritjen e kapitalit njerëzor, çka sjell një rritje të mirëqënies së
shoqërisë në nivel të përgjithshëm në të ardhmen. Për më tepër, BP rrit nivelin e likuiditetit në ekonomi
dhe lehtëson kreditimin e individëve e biznesit privat, stimulon produktivitetin dhe zbut
paqëndrueshmëritë ekonomike të cilat nuk lejojnë rritjen e ekonomisë (Checetti et.al; 2011). Megjithatë,
sipas studimit të Amoureux (2014) përfitimet nga efekti alokativ i BP zbehen ndjeshëm kur analizohen
shtresat e popullsisë që përfitojnë dhe paguajnë për të. Kështu, sipas analizës së tij në rastet kur qeveria
aplikon sisteme tatimore jo-progresive barrën më të madhe të BP e paguajnë shtresat me të ardhura të ulta
dhe mesatare dhe përfitojnë shtresat e pasura, që tregon se BP “pasuron” një pakicë të pasur individësh
ndërkohë barra e tij përballohet nga pjesa dërrmuese e varfër e shoqërisë. Për këtë arsye, qeveritë duhet të
jenë mjaft të kujdesshme kur marrin vendime për llojin e modelit tatimor që aplikohet, madhësinë e BP dhe
mënyrën e përdorimit të tij, në mënyrë që pabarazitë që ai shkakton të minimizohen sa më shumë.
Koncepti i avantazhit të përdorimit ose jo të huamarrjes është analizuar edhe nga Ricardo, sipas të cilit
niveli i BP nuk është asnjë gjë më shumë sesa ekuivalentja e vlerës së tashme të flukseve të ardhshme deri
në infinit të taksave vjetore që do të duhet të paguhen për shërbimin e tij. Në këto kushte përdorimi i BP,
nënkupton se shoqëria thjesht legjitimon vendosjen dhe kapitalizimin e pagesave të taksave në të ardhmen,
pa ndikuar në vendimet e saj mbi konsumin dhe kursimin në nivele agregat3. Megjithatë, edhe pse teoritë
klasike ekonomike ku përfshihet “teorema Rikardiane” që mund të konsiderohet si një zgjatim i teoremës
së Miller –Modigliani për sektorin publik gjykojnë se, financimi me BP ose me taksa mbeten mënyra
ekuivalente, sipas Barros (1988) dhe Drakos (2001) supozimet e vështira për t’u konkretizuar të teorisë e
shndërrojnë atë thjesht në një koncept teorik.
3 Iqbal (2014) dhe Theocarakis (2014) theksojnë se, sipas Ricardo BP ishte një e keqe e madhe për ekonominë, por ishin
interpretimet e Barro-s ato që i dhanë teorive të tij një tjetër konceptim mbi ekuivalencën e përdorimit të tij përkundrejt taksave, teori që mendohet të jetë dhënë së pari nga Buchanan (1976).
20
Në realitet financimi i shpenzimeve me anë të BP konsiderohet nga individët si një “pasuri neto”, që
mundëson rritjen e kursimeve madje norma e prirjes marxhinale të kursimit arrin deri në shtatë përqind për
periudha afatgjata kohore. Për këtë arsye një tjetër argument favorizues i përdorimit të BP nga ana e
qeverive për realizimin e funksioneve të saj lidhen me “superioritetin” që ka përdorimi i tij ndaj rritjes së
nivelit të taksave. Keynes (1936), Feldstain (1984, p.20), Christie dhe Rioja (2012) mbështesin argumentin
se, kur ekonomia është në nivelin optimal të stokut të kapitalit si dhe niveli i taksave është i lartë,
funksionet e qeverisë duhet të financohen me anë të BP, pasi kosto e financimit është më e vogël. Për më
tepër rritja e nivelit të taksave justifikohet deri në një nivel të limituar në përputhje me teoritë endogjene të
rritjes që studiojnë lidhjen ndërmjet zhvillimit ekonomik dhe taksave. Pas kapërcimit të këtij niveli taksat
shkaktojnë ndryshime të sjelljeve të individëve, që shfaqen në humbjen e stimulit për të punuar, në
humbjen e dëshirës për të blerë mallra e shërbime, rritjen e kohës joproduktive si dhe gjetjen e mënyrave
“ligjore” për t’ju shmanguar pagesës së taksave në nivele të larta. Megjithatë, si për çdo teori ekzistojnë
argumentat kundër, prandaj sipas Stevens (1979) dhe Basetto et.al (2002) qeveria mund të rrisë fondet e
saj nëpërmjet aplikimit të taksave të ndryshueshme sipas shtresave të caktuara, çka ulin rëndësinë e
përdorimit të BP dhe mund të ndikojnë në zbutjet e efekteve zinxhir që ai përcjell në ekonomi.
1.3 Faktorët përcaktues të nivelit të borxhit publik dhe deficiteve buxhetore
Çdo vend që synon të zhvillohet dhe kërkon të arrijë një stabilitet ekonomik duhet të lëvizë të gjithë
“mekanizmat” drejt aktiviteteve që stimulojnë produktivitetin, konsumin si dhe investimet në sektorë që
sjellin rritje ekonomike e që lidhen kryesisht me arsimin, shëndetësinë, transportin apo mbrojtjen sociale.
Studime të shumta kanë përcaktuar se “madhësia” dhe niveli i shpenzimeve të qeverisë për realizimin
pikërisht të këtyre përgjegjësive morale kontribuon drejtëpërsërdrejti pozitivisht ose negativisht në nivelin
e kënaqësisë dhe në jetën e përditshme të individëve (Bjørnskov et.al; 2005, 2006; Knoll et.al; 2014). Sipas
ligjit të Wagner, përsa kohë shoqëria zhvillohet ndjeshëm edhe aktivitetet që ajo ndërmerr priten të jenë
gjithmonë në rritje4, por realizimi i funksioneve të vjetra së bashku me funksionet e zgjeruara kërkojnë
shpenzime publike më të mëdha, të cilat shoqërohen me rritje të DB dhe BP pavarësisht nivelit të rritur të
taksave dhe të ardhurave sipas hipotezave të Peacock-Wiseman çka përbën një tendencë shqetësuese që
vërtetohet aktualisht në të gjitha vendet përgjatë dhjetëvjeçarëve të fundit (Priesmeier et.al; 2012).
Për këtë arsye, shumë studiues kanë ndërmarrë një sërë analizash mbi identifikimin e faktorëve që
përcaktojnë madhësinë e DB dhe të BP në ekonomi. Në mbështetje të këtyre studimeve, këto faktorë
4 Lamartina dhe Zaghini (2010) vërtetuan konsistencën e lidhjes strukturore pozitive ndërmjet shpenzimeve publike dhe zhvillimit të
ekonomisë apo të PBB për frymë për 23 vende të OECD (në përputhje me ligjin e Wagnerit).
21
ndahen kryesisht në tre grupe të mëdha ku përfshihen variablat ekonomiko-financiarë, variablat politiko-
institucionalë, si dhe variablat socialë-demografikë, të cilat shtjellohen më poshtë.
1.3.1 Variablat ekonomiko-financiarë dhe madhësia e borxhit publik
Buxheti i shtetit është instrumenti më i rëndësishëm që reflekton të gjithë politikat, prioritetet dhe
angazhimet e qeverisë së një vendi. “Leximi” i tij gjatë viteve të fundit tregon qartë rritjen e nivelit të
shpenzimeve publike, të DB dhe BP në shumë shtete. Shkak për nivele të larta të BP në të gjitha vendet
përbëjnë ulja e të ardhurave si pasojë e kolapseve të aktiviteteve ekonomike në tërësi, çmimeve të aktiveve
apo reduktimit të përfitimeve në sektorin financiar, dhe për pasojë “kosto” e mbështetjes së ekonomisë
godet drejtëpërsëdrejti nivelet e BP edhe më ashpër se në krizën gjatë Depresionit të Madh (FMN, 2011).
Megjithatë sipas Alesina dhe Ardagna (2009), DB dhe BP janë më tepër koncepte kontabiliteti, pasi variablat
ekonomikë të rëndësishëm janë vetëm “shpenzimet” dhe “taksat”, diferenca e të cilave gjeneron DB dhe
sipas analizave empirike reduktimet në shpenzime janë një mjet më efektiv për stabilizimin dhe uljen e
niveleve të BP krahasuar me ndërhyrjet në të ardhurat. Përfundimi mbi eficiencën e reduktimit të
shpenzimeve në uljen e DB konfirmohet edhe nga studimi i FMN (2010), mbi strategjitë për konsolidimin
fiskal sipas të cilit kjo mënyrë shërben si një mekanizëm i rëndësishëm ekspansionist për uljen e barrës së
ardhshme tatimore. Më tej, Engen dhe Skinner (1992, 1996) konstatuan se, për të rritur ose për të mbajtuar
të pandryshuar nivelin e shpenzimeve publike, një rritje me një pikë në normat e taksave do të reflektohet
më shumë në rritjen ekonomike sesa në nivelet e DB, madje me një ulje të saj me rreth 1,4 përqind.
Megjithatë, kjo lidhje negative bëhet e papërfillshme në rastet kur masat e adoptuara mbi konsolidimin
ekonomik ndërmerren kur situata financiare është shqetësuese pasi ato mund të ndikojnë në ndalimin e
rritjes së mëtejshme të normave të interesit që nxisin investimet private.
Duke u fokusuar në lidhjet kryesore që ekzistojnë ndëmjet treguesve makroekonomikë, sipas analistëve
janë pikërisht këto variabla që kur ndërthuren sëbashku tregojnë tendencën dhe madhësinë e të tjerave.
Edhe në rastin e BP, variabla të caktuar ndikojnë në mënyrë direkte dhe të menjëhershme në nivelin e tij.
Sipas Sinha et.al (2011), në varësi të stadit të zhvillimit të ekonomisë variablat kryesorë që ndikojnë në
madhësinë e BP janë rritja ekonomike dhe madhësia e shpenzimeve publike. Në analizën e tyre të
ndërmarrë për një panel prej 30 shtetesh u arrit në përfundimin se, bilanci i llogarisë tregtare pavarësisht
stadit të zhvillimit të ekonomisë, së bashku me nivelet e IHD-ve ndikojnë ndjeshëm madhësinë e BP. Kjo e
fundit përbën një gjetje të rëndësishme pasi IHD-të kanë tendencë rritjeje ndaj PBB-së kryesisht në vendet
në zhvillim dhe është pikërisht në këto ekonomi ku masa e tyre ndikon në reduktimin e niveleve të BP.
22
Një tjetër element influencues për madhësinë e BP janë shpenzimet publike, kur ndërmerren në funksion të
edukimit dhe arsimimit, por kjo lidhje konstatohet kryesisht për vendet me të ardhura të larta, pasi këto
janë edhe vendet që shpenzojnë konsiderueshëm për të tilla qëllime. Sipas Cukierman dhe Meltzer (1989)
BP është më i lartë në rastet kur (i) norma e shpërndarjes së pasurisë ndër individë është e lartë ndërkohë
që raporti i individëve që burim kryesor të ardhurash kanë të ardhurat nga punësimi është i ulët, (ii) sa më e
lartë të jetë norma e progresit teknik në shoqëri si dhe (iii) kur pagat janë inelastike ndërsa kthimi i kapitalit
është më sensitiv ndaj ndryshimeve të raportit të nivelit të kapital/ treg pune në shoqëri.
Roubini dhe Sachs (1989), Ellis dhe Schansberg (1999), Afonso (2002), Wassmer dhe Fisher (2010), Forslund
et.al (2011), Greer et.al (2014) argumentojnë se, ekzistojnë disa variabla kryesorë të cilët vlerësojnë
gjendjen ekonomiko-financiare të një vendi në një moment kohor të caktuar dhe padyshim ndikojnë
vendimmarrjet e qeverisë që reflektohen edhe në nivelet e huamarrjes publike. Dy variabla të rëndësishëm
kontrolli që vlerësojnë aktivitetin ekonomik të vendit lidhen me “të ardhurat për frymë” dhe me “normën e
papunësisë”. Sipas ekonomistëve treguesi “të ardhurat për frymë” përdoret zakonisht për të matur
mundësinë dhe aftësinë që vendi ka për të marrë borxh, pasi një rritje në këtë tregues nënkupton një rritje
të kërkesës dhe mundësisë për të përballuar shërbime sociale më të larta pavarësisht kostove gjithnjë e në
rritje. Ky variabël i cili përdoret për të bërë një vlerësim të përafërt të zhvillimit të vendit krahas përcaktimit
të nivelit të mundshëm të bazës së taksueshme në të gjithë ekonominë shfaq një lidhje të fuqishme pozitive
ndërmjet nivelit të BP të emetuar jo vetëm nga pushteti qëndror por edhe nga ai vendor. Sa më i lartë ky
variabël aq më të pakta janë mundësitë që qeveria të ndërmarrë masa shtrënguese për zgjidhjen e
problemeve të BP. Megjithatë edhe pse analizat janë disi kontradiktore mbi masën e ndikimit dhe
marrëdhënies së këtij treguesi dhe niveleve të huamarrjes publike argumentet "pro” vlerësimit të këtij
variabli tregojnë një lidhje pozitive të ndikimit të të ardhurave dhe ndryshimit të niveleve të BP.
Nga ana tjetër edhe “norma e papunësisë” pretendohet të shkaktojë uljen e nivelit të BP që qeveria mund
të përballojë duke kufizuar mundësitë e qeverisë për të gjeneruar nivele të larta të të ardhurave nga
punësimi. Studime të ndryshme reflektojnë lidhje pozitive ndërmjet variablave nën gjykimin se si pasojë e
të ardhurave të reduktura, qeveria për të shërbyer njësoj si më parë do të duhet të marrë edhe më shumë
BP, ndërkohë autorë të tjerë evidentojnë lidhje negative, pra sa më e lartë norma e papunësisë, aq më i ulët
niveli i BP. Megjithatë, pavarësisht kahut pozitiv apo negativ të kësaj marrëdhënie literatura pranon me
siguri ekzistencën e ndikimit të variablit të papunësisë në përcaktimin e madhësisë së BP.
Variabla të tjerë që ndikojnë madhësinë e BP janë dhe niveli i shpenzimeve kapitale ndaj totalit të
shpenzimeve publike. Disa studime evidentojnë lidhjen pozitive të këtyre shpenzimeve të cilat kryesisht
financohen me BP me shkallën e huamarrjes së një vendi. Kështu, sa më të lartë të jenë këta tregues më të
23
mëdha janë dhe mundësitë që niveli i BP të jetë i lartë. Ndërkohë, sipas një analize të ndërmarrë nga Banka
Qëndrore Gjermane (2013), është përbërja e shpenzimeve publike që influencon ndjeshëm madhësinë e
BP. Kështu, vendet me nivele të larta të shpenzimeve korente kundrejt investimeve kanë nivele më të larta
të BP, ndërkohë që vendet me shpenzime të reduktuara të personelit kanë nivele më të vogla të tij. Për më
tepër vendet që investojnë më së shumti në sektorë si: transport, drejtësi publike apo telekomunikacion
kanë nivele akoma më të ulta të BP përkundrejt vendeve që shpenzojnë për mbrojtje sociale. Në këtë
mënyrë në një kohë kur bilanci buxhetor nuk është asgjë më shumë se një ekuacion që duhet barazuar dhe
autonomia e taksave është e limituar krahas paracaktimit të burimeve financiare për qeveritë rëndësi merr
menaxhimi i shpenzimeve nga të cilat varet performanca e të gjithë ekonomisë. Prandaj edhe investimet
publike në sektorë potencialë zhvillimi që rrisin të ardhurat ndikojnë në uljen e niveleve të BP të vendit.
Një tjetër faktor i rëndësishëm që përcakton madhësinë e BP përbëjnë edhe “parashikimet” e qeverive për
indikatorë të ndryshëm. Kështu, Laubach (2003) vlerësoi efektet e normave të interesit në nivelet e DB dhe
anasjelltas dhe në rastet kur gjithçka është e pandryshueshme në ekonomi, vetëm parashikimi i rritur me
20 deri në 30 pikë bazë të normave të interesit për 5 ose më shumë vite në avancë ndikon në rritjen e nivelit
të DB ndaj PBB me rreth 1 përqind, dhe 3 deri në 4 pikë bazë të nivelit të BP ndaj PBB. Ndërkohë, sipas
Barro dhe Sala i-Martin (1990), Baldacci et.al (2010), Hubbard (2012) lidhja ndërmjet indikatorëve është e
qartë, por me drejtim të kundërt pasi janë parashikimet e nivelit të DB që ndikojnë negativisht në
përcaktimin e normave të të interesit, që mund të bien ndesh me parashikimet e bëra nga vetë qeveritë.
Studiuesit pranojnë gjerësisht se edhe inflacioni ndikon në nivelin e BP me efekte të shumëfishuara pasi
rritja e tij ul koston e shërbimit të BP në terma realë, ndërkohë që qeveria “humb” në pagesën e normave
më të larta të interesit në tregun e BP të emetuar prej saj. Për më tepër niveli i lartë i inflacionit
shtrembëron sjelljet në tregun e punës dhe të kërkesës dhe zvogëlon kapacitetin e vendit për të financuar
investime të rëndësishme apo për të gjeneruar të ardhura të mjaftueshme duke nxitur edhe më tej rritjen e
nivelit të BP. Megjithatë analizat vërtetojnë se inflacioni, por edhe normat e interesit e kursi i këmbimit
ndikojnë në nivelin e BP kryesisht në vendet me të ardhura të ulta dhe jo të zhvilluara, sepse çdo ndryshim i
tyre ndikojnë drejtëpërdrejtë koston e huamarrjes publike të qeverisë, ndërsa në vendet me të ardhura të
larta e të zhvilluara ekonomikisht kjo lidhje është e dobët.
Së fundmi, edhe niveli i rritjes ekonomike ndikon në madhësinë potenciale të BP në ekonomi, sepse për
norma më të larta të saj aq më të mëdha janë edhe mundësitë që ekonomia të përballojë BP të lartë. Për
më tepër nivele të larta të rritjes ekonomike përmirësojnë ndjeshëm tregues të tjerë ekonomikë e
veçanërisht ndikojnë në uljen e normës së papunësisë që ndikon më vete madhësinë e BP.
24
1.3.2 Variablat politiko-institucionalë dhe madhësia e borxhit publik
Politikat makroekonomike dhe programet e qeverisë janë thelbësisht të lidhura me njëra-tjetrën, pasi
ndikimet konkurrenciale politike përbëjnë burimin kryesor të luhatjeve ekonomike. Kështu edhe kapaciteti i
një vendi për të marrë borxh trajtohet më shumë si gatishmëri dhe dëshirë e qeverisë për të marrë përsipër
të drejta dhe detyrime në çdo kohë. Disa shtete mund të përballojnë të marrin nivele të larta BP krahasuar
me nivelin që ato realisht marrin, por kjo ndodh pasi qeveria dhe/ose qytetarët e shprehin qartë vullnetin
për të përdorur BP vetëm në raste të caktuara. Në këtë mënyrë “gatishmëria” përkthehet në terma të
vullnetit të qeverisë për të emetuar borxhe afatgjata të cilat kufizojnë të ardhurat në dizpozicion të
individëve në të ardhmen. Për këtë arsye, vizioni i qeverisë luan një rol vendimtar në përcaktimin e nivelit
të zhvillimit të vendit dhe të BP jo vetëm për aq kohë sa ajo qëndron në pushtet, por për dekada të tjera të
mëvonshme. Buxheti i qeverisë nuk është më shumë sesa një plan financiar që përfaqëson programet e
qeverisë, ideologjitë e së cilës reflektohen në madhësinë dhe në përbërjen e shpenzimeve publike në
përgjigje të “mirënjohjes” dhe “shpërblimit” të elektoralit të vet. Kështu, njihet se në filozofinë që partitë e
majta përqafojnë, i bën ato më të prirura të kryejnë shpenzime të larta kryesisht për aktivitete të shërbimit
social apo të edukimit dhe janë kryesisht promovuese të politikave fiskale ekspansioniste, ndërsa partitë e
djathta kujdesen më shumë për shërbime të zhvillimeve industriale apo të sektorëve që mbrojnë kapitalin e
individëve dhe promovojnë kryesisht politika fiskale në bazë të së cilave është ulja e nivelit të inflacionit.
Për më tepër, sipas Potrafke (2010) lloji i partisë në pushtet sjell ndryshime të mëdha në nivelet e taksimit
që do të aplikohen në të ardhmen, mënyrës së shpërndarjes së të ardhurave, krahas parashikimit të të
mirave publike në dispozicion të individëve si dhe të madhësisë së DB dhe të BP në ekonomi. Në këtë
mënyrë ideologjitë e secilës sinjalizojnë dhe influencojnë individët për të votuar në të ardhmen.
Efektet më çorientuese të qeverisë në drejtim të keqmenaxhimit të fondeve dhe të akumulimit të BP në
nivele të larta ndodhin kryesisht në periudhat parazgjedhore, për të krijuar kushte sa më të favorshme për
bindjen e elektoratit për rizgjedhje të tyre. Sipas Grilli et.al (1991), janë pikërisht sistemet politike të
trashëguara ndër vite dhe proceset elektorale që ndikojnë në mundësitë e qeverisë për të përballuar DB
dhe BP të mbartura e që rriten vazhdimisht. Në këto raste ajo çfarë ka rëndësi është jetëgjatësia e forcës
politike në pushtet, prandaj dhe qeveritë me vizione afatshkurtra nuk marrin kurrsesi vendime mbi
realizimin e projekteve, impakti dhe vizibiliteti i të cilave nuk është menjëherë i dukshëm, por që janë tejet
të rëndësishme për zhvillimin ekonomik të vendit. Për këtë arsye studimet më të fundit mbi teoritë
ekonomike i kushtojnë shumë rëndësi mënyrës sesi institucionet politike modelojnë nismat e qeverisë.
Alesina dhe Tabellini (1990) argumentojnë se, në një vend demokratik ku zhvillohen procese elektorale të
lira, preferencat e ndryshme të politikëbërësve mbi politikat fiskale pasqyrohen drejtëpërsëdrejti mbi
25
nivelin e BP, të cilin qeveria e përdor si variabël strategjik për të influencuar zgjedhjet dhe kufizimet e
qeverisë pasuese. Prandaj nëse ndërmjet forcave politike ka mosmarrëveshje dhe nuk arrihet konsensusi
mbi mënyrën dhe përbërjen e shpenzimeve të qeverisë ekonomia shfaq nivele të larta DB dhe niveli
ekuilibër i BP do të jetë aq i madh, sa edhe shkalla e polarizimit politik.
Në vitin 1987, qeveria e SHBA u shpreh se, “DB që aktualisht kemi nuk është “jetim”, por është fëmija i
presidentit Reagan që ai e donte aq shumë gjatë kohës kur ishte në pushtet. Kjo zgjedhje e tij na dekurajon
për të shpenzuar edhe një qindarkë tjetër shtesë në drejtim të programeve të mirëqënies sociale”.
Nën këtë dritë justifikohen më së miri diferencat e nivelit të BP ndërmjet shteteve si pasojë e nismave të
qeverisë apo mënyrës së administrimit të DB, jo vetëm në drejtim të nivelit të shpenzimeve për bindjen e
elektoratit, por edhe në drejtim të kundërshtive e të paqëndrueshmërive të sistemeve politike në fuqi si
dhe të fleksibilitetit të procesit të vendimmarrjeve të qeverisë që lidhen me nivelin e konsumit publik. Në
këtë mënyrë një qeveri zgjedh me vetëdije të marrë nivele të larta të BP dhe të akumulojë DB të larta gjatë
kohës që ajo është në pushtet për të detyruar qeverinë e ardhshme të shpenzojë më pak, duke i shkaktuar
drejtëpërsëdrejti pakënaqësi në popull gjatë viteve të ardhshme të qeverisjes.
Përveç preferencave dhe ndryshimeve ideologjike ndërmjet forcave politike në vend ekzistojnë edhe
elementë të tjerë të cilët justifikojnë evolucionin e BP në vite që lidhen me rregullimet e diktuara nga ligjet
kushtetetuese. Këto të fundit reflektohen në sistemet institucionale në vend krahas sistemeve partiake të
cilat mund të jenë sisteme mazhoritare ose proporcionale. Vendet me sisteme proporcionale gjenerojnë një
numër të madh partish qeverisëse, ndërsa sistemet mazhoritare tentojnë të mbajnë një numër të kufizuar
të partive në parlament. Kështu, vendet me nivele të larta të akumulimit të DB sipas Grilli et.al. (1999) janë
vendet me sisteme me demokraci përfaqësuese, pra që kanë elemente të sistemeve presidenciale dhe
parlamentare, ose vendet me frekuencë të lartë të ndryshimit të koalicioneve qeveritare krahas numrit të
partive që bëjnë pjesë në këto bashkime (Sussmuth et.al,2006).
Roubini dhe Sachs (1989) verifikuan tendencën për DB të larta në vendet ku qeveria është e “dobët”. Tipari i
dobësisë lidhet me kohëzgjatjen e qëndrimit në pushtet të qeverisë që zakonisht është një kohë relativisht e
shkurtër dhe madhësisë së koalicionit, pra nëse ajo është krijuar ose jo si rezultat i një koalicioni i shumë
partive politike. Arsyet e niveleve të larta të BP vijnë si rezultat i (i) interesave të ndryshme që ndajnë
partitë politike të ndryshme në qeveri ku secila dëshiron të paktën të ruajë ose të rrisë nivelet e fondeve
për aktivitetet që ato administrojnë, (ii) pushtetit të madh që kanë partnerët e koalicionit për të ndryshuar
gjendjen status-quo të qeverisë si dhe (iii) dëshirën e vogël për bashkëpunim apo për arritjen e rezultateve
si një forcë e tërë qeverisëse.
26
Në të njëjtin rezultat arritën edhe Kontopoulos dhe Perotti (1999), Feld et.al (2004), por në studimin e tyre
krahas elementit të madhësisë së koalicionit një vend kryesor zuri edhe madhësia e kabinetit, pra numri i
ministrave me portofol në një qeveri. Sa më i madh numri i tyre aq më i lartë edhe niveli i shpenzimeve të
kryera gjatë qeverisjes dhe aq më i lartë është edhe niveli i BP në vend, sidomos kur situata
makroekonomike është e paqëndrueshme. Edhe pse masa e ndikimit të madhësisë së koalicionit apo e llojit
të sistemit presidencial apo parlamentar në rritjen e nivelit të DB është e ndryshueshme nga një studim në
tjetrin (Cukierman et.al, 1989; Alesina et.al, 1989; Sturm, 2001) rëndësia e tyre nuk qëndron vetëm në
aspektin zbulues e vlerësues të efekteve, por edhe në masat që duhet të ndërmerren në të ardhmen.
Në këtë mënyrë, ndërsa ndërhyrja për të zbutur efektin e faktorit të madhësisë së koalicionit apo të
sistemit elektoral kundrejt nivelit të BP është e vështirë pasi kërkon ndryshime kushtetuese dhe ligjore për
të cilat kërkohet një bashkëpunim nga të gjitha forcat politike në vend, reduktimi i madhësisë së kabinetit
është një përzgjedhje e vetë qeverive të krijuara dhe nuk kërkon reforma institucionale të rëndësishme,
edhe pse impakti në mirëadministrimin e fondeve publike dhe të madhësisë së BP është tejet i dukshëm.
1.3.2.1 Kufizimet ligjore dhe rregullat fiskalë
Rritja e shpejtë e DB dhe BP në shumë vende ka theksuar rëndësinë për (ri)vendosjen e kufizimeve ligjore
dhe të rregullave fiskalë të ndryshëm. Këto rregulla të thjeshta për t’u konkretizuar apo për t’u komunikuar
me publikun përbëjnë objektiva të caktuara në terma numerikë për periudha afatgjata me qëllim drejtimin
sa më efektiv të politikave fiskale. Sipas FMN (2009) këto nisma janë iniciuar që në shekullin e 19-të,
kryesisht mbi pushtetet vendore dhe shtetet federale për të shmangur DB të mëdha, por pas luftës së dytë
botërore Gjermania, Italia, Japonia apo dhe Hollanda inkorporuan rregulla të ngjashme për të gjitha nivelet
e qeverisjes. Ndërkohë, gjatë viteve 1970-2000 në shumë vende qeveritë vendosën kufizime edhe më të
rrepta. Kështu, në SHBA u implementua ligjërisht Akti Gramm- Rudman që u zëvëndësua më vonë me Aktin
e Përforcimit të Buxhetit; në Kanada u miratua Akti i Shpenzimeve dhe Kontrollove Federale, ndërsa në
vendet e Europës u vendosën kufizimet e diktuara nga TM dhe më vonë nga Pakti Stabilitetit dhe Zhvillimit
(PSZH). Qëllimi i kufizimeve të tilla ishte harmonizimi i politikave fiskale të vendeve anëtare në përputhje
me politikat e Bashkimit Monetar Europian (BME), deri në themelimin e rregullave fiskalë të plotë të
hartuara nga Komisioni Europian (KE). Rregullat fiskale të propozuar në mënyrë të drejtëpërdrejtë ose të
tërthortë limitojnë apo paracaktojnë kufirin e DB dhe të BP, por në mënyrë që të garantohet arritja e
qëndrueshmërisë së BP (QBP), ato duhet të jenë sa më të arsyeshme dhe fleksible, që ekonomia të mund
t’u përgjigjet goditjeve të pafavorshme ekonomike. Për më tepër rregullat fiskalë janë ideuar me qëllim
përshtatjen e madhësisë së qeverisë dhe përforcimit të parimit të barazisë së brezave, duke shërbyer si
27
spirancë premtuese për parashikime buxhetore afatmesme të besueshme. Kështu, njihen rreth 4 rregulla
kryesore fiskale, të cilat u implementuan fillimisht në vendet me nivele të larta të BP për frymë.
Rregullat e buxheteve të balancuara përcaktohen si rregulla që sigurojnë balancë të përgjithshme ose
strukturore ciklikisht të rregulluar me qëllim që niveli i BP ndaj PBB të jetë i fundëm dhe në kontrollin e
plotë të qeverisë. Këtu përfshihen rregullat e bilancit primar apo dhe “Rregulli i Artë” që synon balancën e
shpenzimeve kapitale neto përkundrejt shpenzimeve korente, të lidhura në mënyrë të drejtëpërdrejtë dhe
të ngushtë me përmbushjen e QBP. Këto rregulla nuk përcaktojnë kufizime numerike, por trajtohen
kryesisht si rregullime të natyrës procedurale me një impakt të madh për stabilitetin financiar.
Rregullat e borxhit vendosin në mënyrë eksplicite një kufi tavan ose të synuar të nivelit të BP ndaj PBB. Ky
lloj rregullimi është pranuar si ndër më eficientet për të siguruar përputhshmërinë me nivelin e synuar të
BP. Megjithatë, në rastet kur niveli i BP ndaj PBB është më poshtë sesa niveli i përcaktuar këto rregulla nuk
shërbejnë si udhëzues për të drejtuar politikën fiskale në vend. Kështu, rregullat e vendosura si pasojë e TM
që përcaktojnë nivelin e BP ndaj PBB në nivelin 60 përqind dhe nivelin e DB prej 3 përqind ndaj PBB janë
shembuj të qartë të rregullave fiskalë të borxhit.
Rregullat e shpenzimeve publike zakonisht përcaktojnë nivele të qëndrueshme të nivelit total të
shpenzimeve publike mundësuar nga (i) kufizimet për ritmin e rritjes së tyre çdo vit si dhe (ii) disiplinimit të
shpenzimeve korrente në terma absolute dhe në përqindje ndaj PBB. Këto rregulla nuk lidhen
drejtpërdrejtë me objektivin e QBP, megjithatë shërbejnë si mjet operacional për të arritur konsolidimin
fiskal dhe japin kontribut në menaxhimin e DB. Ndikimi i tyre në reduktimin e madhësisë së BP rezulton
mjaft pozitiv sidomos kur lidhen me nivelet e shpenzimeve korrente. Janë ndër rregullat më të thjeshta për
t’u vënë në zbatim dhe monitoruar si dhe përcaktojnë në mënyrë direkte madhësinë e qeverisë.
Rregullat e të ardhurave publike janë hartuar për të përcaktuar nivelet dysheme/ tavan të të ardhurave me
qëllim nxitjen e mbledhjes së të ardhurave dhe/ose për të parandaluar rritjen e barrës tatimore. Janë të
vetmet rregulla që nuk kontrollojnë në mënyrë eksplicite nivelin e BP, por sërish ndikojnë në arritjen e QBP.
Studimet vërtetojnë se vendosja e tyre ul ritmin e rritjes së nivelit të BP për shkak se limitojnë nivelin e
taksave dhe parandalojnë ndërmjarrjen e shpenzimeve me natyrë prociklike.
Rregulla fiskalë konsiderohen edhe kufizimet e vendosura për të reduktuar numrin e rishikimeve të
buxheteve vjetore sidomos në drejtim të luhatjes së nivelit të shpenzimeve në të gjitha nivelet e qeverisjes.
Në përgjithësi vendet aplikojnë një kombinim të tyre, pasi secili më vete e ka të pamundur të mbështesë
objektivat e qeverisë për ruajtjen e stabilitetin financiar. Nga ana tjetër rregullat fiskalë të vendosura mbi
kufijtë e BP, DB, shpenzimeve dhe të ardhurave publike aplikohen në trajtën e ndalimeve kushtetuese apo
28
rregullimeve ligjore, për të parandaluar nisma dhe trysni të caktuara të pamenduara mirë nga qeveria
vetëm për t’u rizgjidhur nga elektorati (Schaechter et.al, 2012), por sa më shtrënguese të jenë format e
shprehjes së kufizimeve aq më shumë politikëbërësit janë të prirur të gjejnë mundësi për t’i shmangur
brenda hapësirave ligjore të krijuara, si psh: rritja e decentralizimit dhe zhvendosjes së BP drejt qeverive
vendore, të cilat mund të shpërdorojnë fonde publike më lehtë sesa qeveritë qëndrore. Kështu, është
vërtetuar se niveli i centralizimit ndikon ndjeshëm dhe në mënyrë të zhdrejtë në madhësinë e BP dhe për
këtë arsye literatura përkatëse propozon rregullimin ligjor edhe të kufirit të lejuar të BP të (pa)garantuar
krahas niveleve maksimal të tij për qeverisjen vendore. Megjithatë, pavarësisht barrierave ligjore të
vendosura dhe rregullave fiskale të cilat duhet të shërbejnë si “çadra” mbrojtëse për stabilitetin financiar,
eksperienca ka treguar se eficienca e tyre nuk ka qënë gjithmonë në nivelet e dëshiruara, për shkak të
burokracive për t’i vënë në zbatim (Kopits, 2001). Sigurisht që ekzistojnë edhe shembuj pozitiv si në rastin e
Zvicrës, ku individët në kantone të caktuara votojnë në mënyrë direkte për nivelin e të ardhurave publike
çka përbën një disiplinë perfekte dhe një mekanizëm kontrolli për t’u marrë në konsideratë për shpenzimet
publike dhe menaxhimin e niveleve të DB dhe PB (Susmuth et.al ;2006).
Së fundmi, edhe pse rregullat fiskalë shpesh janë konsideruar si “ornamente zbukuruese të akteve ligjore”,
rëndësia e tyre tashmë pranohet gjerësisht, implementimi i të cilave mbetet i rëndësishëm sidomos për
vendet në zhvillim. Në mënyrë që rregullat fiskalë të jenë sa më efektivë duhet të jenë transparentë,
fleksibël, të vlefshme dhe të kombinueshme me politikat buxhetore dhe ndërmjet tyre për një mbështetje
të të gjithë mekanizmave institucionalë që lidhen me proceset buxhetore apo monitorimin e tyre.
1.3.2.2 Iluzioni fiskal dhe borxhi i fshehur
Në një shoqëri demokratike ndarja e burimeve financiare ndërmjet sektorit publik dhe privat përcaktohet
nga dëshira e elektoratit, por duke qënë se alokimi përbën një detyrë voluminoze që kërkon mjaft kohë për
përzgjedhjen e informacionit të duhur politik, individët vazhdimisht mbeten “të paditur” mbi kostot dhe
përfitimet që secili merr nga qeveria në pushtet apo do të përfitojë nga qeveritë e ardhshme. Kjo lloj
“paditurie” thotë Downs (1960) bën që qeveritë të miratojnë buxhete më të vogla nga ato që do të duhej të
miratonin nëse individët do të posedonin të gjithë informacionin e mundshëm dhe të nevojshëm. Pikërisht
informacioni imperfekt që i serviret elektoratit përbën kushtin thelbësor të ekzistencës së teorisë
ekonomike të iluzionit fiskal, që përbën në vetvete interpretim të gabuar dhe keqkuptim sistematik të
parametrave fiskalë, që lidhen me mostransparencën e taksave, barrën e BP apo nivelit të shpenzimeve
publike që ndërmerr qeveria. Në këtë kontext (Oates, 1988) qeveria nënvlerëson kostot e programeve
politike ndërkohë zmadhon deri në ekzagjerim përfitimet prej tyre. Sistemi i taksave përbën elementin
kryesor dhe më të dukshëm të iluzionit fiskal ku përfshihen mënyrat e paqarta dhe komplekse të taksimit
29
që mbajnë të fshehtë kostot reale të programeve publike, që vërtetohet gjerësisht në studimet e fundme
empirike mbi iluzionin fiskal në anën e të ardhurave publike. Argumenti kryesor në të tilla raste përfshin
përzgjedhjen ndërmjet financimit me taksa apo me BP, që ndikohet nga mënyra sesi individët i perceptojnë
kostot e secilës mënyrë, që janë tatim i lartë sot apo tatim i lartë në të ardhmen. Iluzioni i BP në këtë rast
nënkupton që individët nuk janë të vëmendshëm për pjesën e detyrimeve të tyre që përfaqësohet me anë të
BP në vend dhe që përbën një vendim kolektiv”. Sigurisht që për taksapagues racionalë përzgjedhja
ndërmjet këtyre dy formave nuk përbën ndryshim mbështetur në teorinë e ekuivalencës Rikardiane, por
supozimi kryesor lidhet me argumentin që “iluzioni i BP paraqitet pikërisht në momentin kur taksapaguesi
nënvlerëson vlerën e tashme të detyrimeve tatimore të ardhshme si pasojë e financimit me BP, për shkak të
mospasjes së informacionit të duhur as mbi shumën totale të transaksionit emetues”. Realiteti tregon se të
mbështeturit në BP dhe jo në taksa mundëson deklarime të buxheteve vjetore më të mëdha.
Ndërkohë, sipas Buchanan (1967), përzgjedhja e financimit me BP përbën zgjedhje racionale që lidhet me
pritshmëritë e jetëgjatësisë së secilit. Nëse individët do ta konsideronin veten si qënie të (pa)vdekshme, nuk
do të kryenin llogaritje, por thjesht do të përzgjidhnin BP pasi është një “taksë” që nuk do të duhej ta
paguanin në atë moment. Iluzioni i BP në këtë rast ka të bëjë më shumë me vlerësimet personale të
individëve mbi nënvlerësimet e kostove subjektive të alternativave oportuneve përkundrejt financimit me
BP. Kështu, nëse kostot objektive përcaktohen si burime financiare të shërbimeve aktuale nga të cilat hiqet
dorë për të siguruar alternativën që përzgjidhet, kostot subjektive ose “barra” që shërben si pengesë për
vendimmarrje nuk mund të transferohet nga vendimi i marrë pasi është “kosto” e ndikuar nga iluzioni i BP.
Ndërsa, Puviani (1967) në teoritë e tij gjykon se natyra e iluzionit të BP të përdorur nga politikëbërësit është
e një tjetër forme. Sipas tij individët nënvlerësojnë përdorimin e BP jo vetëm prej informacionit asimetrik,
por sepse ato nuk mund t’i trajojnë njësoj detyrimet që zvogëlojnë totalin e pasurisë së tyre në moment
dhe në të ardhmen. Fakti që BP “mishërohet” si një taksë vjetore deri në pafundësi tjetërson një pjesë të
pasurisë së individit, që nuk mund të vlerësohet menjëherë edhe pse përdorimi i financimit të taksave
mund të kapitalizohet i tëri. Në këtë sens ekziston koncepti iluziv i BP, i cili merr në konsideratë edhe
ndryshimet në vendimet ndërmjet konsumit të kapitalit apo të huamarrjes, pavarësisht barazive analitike
ndërmjet këtyre dy formave. Në të njëjtën linjë me Puvianin, edhe sipas Dalagamas (1993) iluzioni i BP
nënkupton në mënyrë implicite të konsideruarit të BP si një zgjatim i pasurisë neto private, ku në rastet kur
nënvlerësohen kostot e programeve politike, qeveria rrit shpenzimet publike që shoqërohen me nivele më
të mëdha të konsumit privat. Kjo vjen kryesisht nga perceptimi se një taksë e ulët për të mirat publike çliron
fuqinë blerëse për mallrat privatë që dalin në treg, me një kosto të barabartë me nivelin më të ulët të
kursimeve të realizuara. Në këtë mënyrë obligacionet e qeverisë trajtohen si pasuri neto për individët
30
pavarësisht madhësisë së BP në ekonomi duke rritur në mënyrë të vazhdueshme konsumin. Kështu stimuli
iluziv i BP që manifestohet në sjelljen e konsumatorëve akumulon presione politike të paqëndrueshme
përkundrejt çdo nisme konsoliduese fiskale. Megjithatë, në vendet kur niveli i BP ndaj PBB është i ulët,
qeveria nuk ka arsye të tërheqë vemendjen e publikut lidhur më pasojat e financimit me anë të BP në
afatgjatë. Për këtë arsye agjentët privatë shfaqin sjellje të konsumit në përputhje me teorinë e iluzionit të
BP, arsye që ka nxitur edhe Keynes të mbështesë përdorimin e tij për stimulimin e zhvillimit ekonomik.
Ndërsa, në vendet me nivele të larta të BP ndaj PBB, qeveria informon në mënyrë të kujdesshme
elektoratin për efektet tejet negative të tij nëpërmjet ekzekutimit të politikave fiskale që favorizojnë
financimin me anë të taksave. Për pasojë, Dalagamas (fq. 133) thekson që masa e iluzionit të BP në ekonomi
reflekton lidhjen “BP - konsum” dhe fortësinë e saj përkundrejt nivelit total të BP në ekonomi. Kështu
evidencat empirike mbështesin idenë se, individët i marrin vendimet mbi konsumin pa marrë në
konsideratë implikimet e taksave të ardhshme për shlyerjen e nivelit të lartë të BP në vendet që kanë ende
barrë të ulët të tij. Ndërkohë Floyd dhe Hynes (1978) theksojnë se, individët vendimin ndërmjet financimit
me BP apo me anë të taksave e mbështetin në dy arsye (i) së pari, nga informacioni i derivuar nga
programet politike në vend dhe (ii) së dyti, nga analizat e trendit të shpenzimeve të qeverisë dhe nivelit të
taksimit ndër vite. Në rastet kur nuk konstatohen ndryshime joracionale në profilet politike vendimet do të
jenë të ngjashme me ato të ndërmarra në vite, pra iluzioni i BP priret të lindë vetëm kur tendencat e të
kaluarës nuk parashikojnë me saktësi flukset hyrëse në të ardhmen, që ndodh për shkak të informacionit
imperfekt që ekziston ndërmjet palëve. (Dollery dhe Worthington, 1996).
Së fundmi, studiuesit argumentojnë se krahas përdorimit të iluzionit të BP, tiparet specifike të një vendi të
tilla si: kushtet ekonomike apo veçoritë institucionale (Chang.et.al ,2013) mund të shkaktojnë ndryshime në
sjelljen e qeverisë që çojnë deri në fshehje të shpenzimeve publike. Në përgjithësi vendet me nivele të larta
të ekspozuara të BP kanë shtysë që t’i kryejnë shpenzimet pa i deklaruar hapur në publik. Ndërkohë, që
vendet me kredibilitet të lartë në tregjet financiare ndërkombëtare e kanë më të vështirë dhe më të
kushtueshme të mohojnë nivelet e tij çka dekurajon njëkohësisht edhe fshehjen e shpenzimeve publike.
Nga ana tjetër edhe pse buxhetet e qeverisë janë pasqyra komplekse dhe të vështira për t’u interpretuar,
politikëbërësve u mungon gatishmëria që hartimi i tyre të jetë sa më transparent kjo sepse edhe ato
preferojnë të ruajnë një pjesë të këtij informacioni nga analizat e detajuara të publikut. Këto faktorë
mundësojnë fshehjen e nivelit real të BP duke minuar performancën fiskale makroekonomike në vend.
FMN dhe BB kanë ndërmarrë një sërë studimesh për të përshkruar mënyrat e ndryshme me anë të cilave
qeveritë mund të fshehin detyrimet, nisur nga përdorimi i llogarive jashtëbuxhetore nëpërmjet të cilave
mund të lihen jashtë qëllimisht një pjesë e detyrimeve dhe aseteve nga statistikat zyrtare, duke bërë që
31
transparenca e plotë fiskale të shndërrohet në një fenomen që ndodh rrallë në realitet. Megjithatë,
detyrimet reale të qeverisë që nuk paraqiten si pjesë e BP zyrtar të deklaruar transferohen në nivele më të
ulta qeverisëse deri në angazhime implicite / eksplicite të sektorit privat, duke theksuar edhe më tej
ekzistencën e iluzionit fiskal dhe BP të fshehur (Greer.et.al, 2014) pasi asimetria e informacionit asimetrik
ndërmjet qytetarëve dhe pushtetit vendor është në nivele akoma më të larta. Shpesh mbajtja dhe fshehja e
nivelit të detyrimeve, shpenzimeve apo reduktimit të BP shkaktohet edhe nga presione politike dhe
elektorale, që janë më të dukshme në periudha zgjedhjesh elektorale që përkon dhe me periudhat kur
menaxhimi i fondeve publike është i dobët pavarësisht rregullave dhe kufizimeve të qarta të vendosuara si
mënyrë kontrolli. Për pasojë mos auditimi i duhur i kufizimeve fiskalë bën që dëshirat e politikëbërësve të
implementohen lehtësisht për shkak të mundësirave që lejojnë teknikat e borxhit të fshehur, sidomos për
vende institucionalisht të dobët. Ndërkohë, në rastet kur këto kontrolle janë më gjithëpërfshirëse dhe
kryhen shpesh qeveritë marrin masa për të menaxhuar sic duhet shpenzimet dhe nivelet e BP. Përfundime
të ngjashme u arritën edhe nga Weber (2012) i cili konstatoi lidhjen dhe mospërputhjet e theksuara
ndërmjet niveleve të DB dhe BP të deklaruara dhe nivelit të transparencës.
1.3.3 Variablat socialë-demografikë dhe madhësia e borxhit publik
Sikundër Musgrave (1959) ka theksuar, ndërhyrja e shtetit në ekonomi shërben si stabilizator që synon
nxitjen e rritjes ekonomike, uljen e papunësisë dhe ruajtjen e nivelit të çmimeve krahas zbatimit të
politikave sociale për të gjitha shtresat e shoqërisë, sidomos për ato më të varfra. Raportet e ndryshme
statistikore të KE (2013), pasqyrojnë shifra se numri i popullsisë në botë është rritur ndjeshëm krahas
jetëgjatësisë së individëve, por në planin ekonomik ky indikator përbën një ndër shqetësimet më të mëdha
të politikanëve, pasi të financuarit të shërbimeve dhe politikave sociale do të bëhet edhe më i vështirë
përsa kohë që (i) numri i individëve financues të skemës është më i ulët krahasuar me numrin në rritje të
individëve pjesë e saj, si dhe (ii) burime financiare të financuara përkundrejt numrit të rritur të popullsisë,
që rrit nivelin e papunësisë dhe të rregjistrimit në skema të asistencave shoqërore. Si për të mos mjaftuar
kjo, moshat e thyera të cilat kanë nevojë për më shumë shërbime publike (Ellis dhe Schansberg, 1999,
Wassmer dhe Fisher, 2010, Shonchoy, 2010), në sektorë si shëndetësi, mbrojtje dhe siguri sociale apo
transport publik kanë pamundësi të pagimit të këtyre shërbimeve, prandaj ato presin të subvencionohen
nga shteti. Për këtë arsye sipas Trussel et.al (2014) bashkitë që kanë numrin më të madh të popullsisë në
moshë të thyer ose raportin më të ulët të forcës punëtore ndaj numrit total të banorëve shfaqin probleme
të theksuara financiare. Është pikërisht kjo grupmoshë që asocion idenë që rritja e niveleve të BP në
ekonomi do të thotë rritje e mirëqënies së tyre, ndërkohë që për grupmoshat e reja madhësia e BP
32
nënkupton mirëqënie të reduktuar. Për më tepër ky argument shpjegon faktin përse reformat në skemat e
pensioneve/të asistencave sociale përbëjnë për të gjithë qeveritë një shqetësim të madh, që nuk lidhet me
aspektet morale dhe sociale të çështjes, por me faktin se të tilla skema duhet të jenë në gjendje të
financojnë vetveten në çdo kohë pa ndihmën e transfertave të konsiderueshme nga buxheti i shtetit.
Sipas Mulligan et.al (2002) pavarësisht ideologjisë së forcës politike në pushtet analizat empirike tregojnë
se qeveritë janë të pafuqishme kundrejt ndryshimit të trendeve ekonomike dhe demografike dhe nuk u
mbetet veçse të përshtasin politikat e tyre shpenzuese me këto tendenca. Sipas tyre nuk ekzistojnë
evidenca që gjatë qeverisjes së tyre forcat politike demokratike të shpenzojnë më shumë për
subvencionimin e fondeve speciale për mbrojtje shoqërore krahasur me forcat e tjera politike. Sigurisht që
vendet e pasura janë të prirura të shpenzojnë më shumë në financimin e këtyre skemave, por kjo nuk lidhet
me ideologjitë e partisë qeverisëse. Ndërkohë lidhur me madhësinë e shpenzimeve në sektorët si arsim apo
shëndetësi qeveria është direkt përgjegjëse dhe mënyra e financimit të këtyre funksioneve është në
përputhje me programet e tyre politike. Sigurisht që nivele të larta të financimit të këtyre funksioneve
shkaktojnë rritjen e nivelit të BP në ekonomi. Megjithatë, përzgjedhja e sektorëve prioritarë shoqërohet me
efekte të tjera zinxhir në jetën sociale të individëve apo dhe shërbimit të BP. Kjo konfirmohet edhe nga
studime të tjera të cilat konkludojnë se, madhësia e BP në ekonomi lidhet drejtëpërdrejtë dhe në mënyrë të
rëndësishme statistikisht me nivelin e rritjes së popullsisë, urbanizimit, arsimimit, rritjes së përqindjes së
popullsisë në moshë të thyer, lëvizjeve migratore si dhe pakicave kombëtare.
Eberl (2013) gjykon se situata financiare në Europë do të përkeqësohet ndjeshëm në vitet e ardhshme
pikërisht për shkak të ndryshimeve demografike që përkojnë me nivele të larta të huamarrjes dhe të BP
eksplicit (që sigurohet nga kontratat e kredisë ose emetimit të bonove të thesarit). Problemet buxhetore që
do të shfaqen do të jenë si pasojë e pamundësisë së qeverive për të shërbyer të gjitha detyrimet e
maturuara. Megjithatë sipas tij, masa e BP implicit (i nënkuptuar) është një variabël thellësisht politik
prandaj qeveria mund të përzgjedhë llojin e BP, për të cilat financat publike bëhen të paqëndrueshme.
Kështu, për qeverinë kanë rëndësi faktorë që lidhen me shpërndarjen e të ardhurave në shoqëri, mënyrën e
financimit të skemave sociale si dhe niveli i BP të jashtëm. Sipas studimeve shoqëritë me shpërndarje të
barabartë të të ardhurave, kanë një nivel të barabartë të BP implicit dhe eksplicit dhe janë të qëndrueshëm
përsa kohë skemat sociale financohen nëpërmjet kontributeteve, madje edhe kur vendet pësojnë
ndryshime të mëdha demografike. Ndërkohë nëse skemat financohen me anë të taksave, BP implicit dhe ai
eksplicit janë pjesërisht të qëndrueshëm. Në të njëjtin rezultat arriti edhe Shonchoy (2010) sipas të cilit
shpenzimet publike që ndërmerren nga qeveria janë në përputhje me ligjin e Wagner-it, por ato
influencohen negativisht në një masë të gjerë nga variablat demografikë, duke shënuar rritje të BP në të për
33
të gjitha këto vende. Ndërsa Greer et.al (2014) analizoi në terma sasiorë këtë lidhje dhe arriti në
përfundimin se norma e papunësisë për shkak të ndryshimeve demografike dhe nivelit i arsimit ndikojnë në
madhësinë e BP ndërsa variablat e tjerë demografikë kishin një lidhje statistikore jo shumë të rëndësishme.
Sa më i ulët niveli arsimor aq më i ulët edhe niveli i BP në vend.
Një studim tjetër mjaft interesant mbi impaktin e faktorëve demografikë dhe madhësisë së BP, por edhe
maturitetit dhe strukturës të tij u ndërmorr nga Fernandez et.al (2014) për të gjitha vendet e Europës
përgjatë viteve 1980-2010, nga ku rezultoi se kombinimi i gjeneratave në rolin e investitorëve ndikon në
maturitetin e BP në vend. Në rastet kur investuesit janë kundërshtarë të rrezikut dhe përqindja e brezit të ri
është në rritje, obligacionet e qeverisë bëhen më të shtrenjta pasi oferta e tyre nga qeveria rritet çka rrit
nivelin mesatar të maturitetit të BP. Ndërkohë, nëse vendi ka një popullsi në moshë të thyer bën që
investitorët potencialë të kenë një horizont investues afatshkurtër që shkakton uljen e maturitetit mesatar
të BP në vend. Një tjetër faktor i rëndësishëm i analizës që ndikon preferencën për mënyrën e financimit të
qeverisë është edhe përqindja e femrave në popullsi përkundrejt meshkujve. Femrat nga natyra janë
kundërshtare të rrezikut (Harris dhe Jenkins, 2006) dhe kjo ndikon në horizontin e tyre investues në drejtim
të instrumentave afatshkurtër të qeverisë. Sipas këtij argumenti, përqindja e femrave në popullsi influencon
maturitetin e strukturës së BP në vend. I njëjti argument vlen edhe për (Paun et.al, 2008) raportin e
familjeve në popullsi. “Familja” si entitet shfaq të tjera preferenca krahasuar me individin. Kështu, familjet
priren të investojnë në bono thesari përkundrejt obligacioneve, ose të preferojnë këto të fundit vetëm kur
marrin vendime mbi të ardhmen e fëmijëve. Sikurse edhe në studime të tjera niveli i arsimit është një tjetër
faktor që ndikon mjaft në maturitetin e BP në vend, pasi njohuritë më të mëdha të individëve mbi çështjet
ekonomike shoqërohen me nivele më të larta të konfidencës, që përkthehen në rritje të preferencave të
rrezikut, pra të investimit në letra me vlerë më afatgjata.
1.4 Borxhi publik dhe efektet në ekonomi
Në një kohë kur në mbarë botën niveli i BP është gjithmonë në rritje, akademikë dhe hulumtues të
ndryshëm kanë ndërmarrë një sërë studimesh analitike dhe empirike mbi përcaktimin e efekteve që sjell
rritja e nivelit të tij kryesisht në rritjen ekonomike si dhe në të gjitha variablat e tjerë kryesorë
makroekonomikë si: inflacioni, normat e interesit apo papunësia.
Përfundimet kryesore mbi ndikimin e nivelit të BP në ekonomi variojnë për shkak të faktorit kohë (efekteve
të ndryshme që konstatohen në afatshkurtër apo afatgjatë), maturitetit të emetimit të borxhit, llojit të tij si
dhe stadit të zhvillimit ekonomik të një vendi. Megjithatë përfundimet e studimeve ndahen në dy rryma që
fokusohen kryesisht në (i) përdorimin e BP si një mekanizëm pozitiv kundërciklik i politikës fiskale dhe në (ii)
34
impaktin frenues të BP në rritjen e ekonomisë në tërësi, si dhe të ndikimeve negative në normat e interesit,
inflacionin e tregues të tjerë të rëndësishëm.
1.4.1 Borxhi publik - Ky mekanizëm pozitiv kundërciklik
Kriza Financiare Globale recesioniste e viteve 2008-2009 ringjalli interes për propozimet e Keynes mbi
politikat ekonomike, veçanërisht ato të lidhura me nivelin e DB, BP si dhe shpenzimet buxhetore të
qeverisë. Rënia e njëkohësishme e aktivitetit ekonomik në vendet e zhvilluara erdhi si pasojë e
kontraktimeve të mëdha në nivelet e outputit, rritjes së papunësisë ciklike dhe përkeqësimit të financave
publike në tërësi. Ndërhyrjet fiskale të qeverive të ndërmarra patën karakter Keynsianist duke zbatuar
politika kundërciklike dhe diskrecionare si stimuj për kompensimin e tkurrjeve të mëdha të konsumit
familjar dhe të investimeve private, të ndjekura nga politika monetare ekspansioniste. Rezultati i këtyre
masave solli një rritje të menjëhershme të nivelit të DB dhe për pasojë një rritje në nivelet e BP, por që
sipas Keynes (1936) nuk përbën gjithmonë një parametër “negativ” për ekonominë.
Politikat ekonomike të Keynes bazohen kryesisht në 3 shtylla kryesore nisur nga (i) përkrahja e politikave
fiskale aktive, kundërciklike dhe diskrecionare, (ii) krijimi i kujdesshëm dhe i matur i DB si dhe (iii) nga fakti
që shpenzimet e qeverisë nuk do të krijojnë efekte crowding-out5 ndaj shpenzimeve private. Kështu, roli
kundërciklik i politikave Keynsianiste nënkupton, që politika fiskale reagon ndaj ndryshimeve ciklike të
kërkesës private (Modigliani, 1977) duke shërbyer si një shtysë për stabilizimin e saj si dhe për akomodimin
e shpenzimeve agregate në ekonomi përgjatë cikleve të biznesit.
Më tej Keynes, gjykon se në kohë recesioni ekonomik, qeveria duhet të ndërhyjë për rritjen e shpenzimeve
agregate ndërmjet rritjes së shpenzimeve qeveritare të cilat financohen me anë të rritjes së BP, që në këtë
rast luan një rol stimulues pozitiv. Efikasiteti i politikave të tilla në menaxhimin e kërkesës agregate
mbështetet në mungesën ose në efektet minimale të reduktimit të shpenzimeve private përkundrejt rritjes
së shpenzimeve të qeverisë, që mundësohet vetëm kur nivelet e papunësisë në ekonomi janë të larta. Sipas
tij, nxitje të tilla fiskale rrisin produktivitetin privat, fluksin e parave dhe normën e fitimit, efekte që
nënkuptojnë se qeveria dhe biznesi privat komplementojnë dhe nuk zëvëndësojnë njëra – tjetrën për një
rritje ekonomike, duke theksuar njëkohësisht se ndërhyrjet e qeverisë janë thelbësore për të shpëtuar
vendin nga recesioni ekonomik (Dwyer, 2011).
5 Efekti “crowding –out” i referohet procesit kur konsumi i të mirave/shërbimeve dhe investimeve private reduktohen si pasojë e
rritjes së taksave apo të DB nga qeveria që shkakton ulje të likuiditetit dhe rritje të normave të interesit. Ky efekt nënkupton kanalet nëpërmjet të cilave politika fiskale ekspansioniste nuk sjell produktivitet ekonomik. (Blanchard, 2008)
35
Megjithatë, pavarësisht mbështetjes së zbatimit të politikave fiskale aktive të cilat shkaktojnë rritje në
nivelin e BP, Keynes dhe përkrahësit e tij nuk gjykojnë se, niveli i tij në ekonomi duhet të rritet pafund.
Madje kushti i plotësimit të qëndrueshmërisë së BP është mjaft i rëndësishëm, çka bën që teoria e tij të jetë
mjaft konservative lidhur me nivelin “optimal” të BP në ekonomi, që mund të përshkruhet duke përdorur
modelin e Domar (1944), sipas të cilit niveli i tij në periudha afatgjata duhet të jetë i pandryshueshëm dhe i
fundëm. Ky raport i pandryshueshëm nënkupton shpenzime interesi të pandryshueshme në kohë dhe
kërkon ruajtjen në nivel stabël të raportit të DB ndaj PBB, çfarë do të thotë që qeveria duhet të jetë mjaft e
kujdesshme për kohën e marrjes së BP që duhet të përkojë ekzaktësisht me momentet kur ekonomia
përjeton recesion. Megjithatë, edhe pse momenti i huamarrjes ka shumë rëndësi, sipas studimeve të kryera
nga Ĕgert (2010) mbi efektet e politikës fiskale me ciklin ekonomik, u konstatua se vetë madhësia e BP
ndikon dhe udhëheq modele të ndryshme ciklike në politikat fiskale, pavarësisht vullnetit të qeverisë.
Kështu, janë nivelet e BP që diktojnë sjellje të ndryshme dhe më konkretisht vendet me nivele BP më të
larta se 90 përqind ndaj PBB dhe nivele të DB më të larta se 3 përqind tentojnë drejt politikave ciklike
fiskale, ndërsa vendet me nivele BP më të ulët se mesatarja e nivelit të pranuar (rreth 30 përqind) kanë më
shumë gjasa të përballojnë politika fiskale kundërciklike.
Një tjetër përfundim i rëndësishëm i këtij studimi lidhet me natyrën prociklike të shpenzimeve buxhetore si
investimet publike dhe pagat, dhe me natyrën kundërciklike që shfaqin shpenzimet në formën e
transfertave të qeverisë dhe ato të mbrojtjes sociale. Ndërsa sipas Combes et. al (2014), reagimet ciklike të
politikave fiskale vërtiten kryesisht rreth nivelit 87 përqind të BP ndaj PBB. Nën këtë nivel qeveritë mund të
ndërmarrin në mënyrë të suksesshme politika kundërciklike, ndërsa për nivele më të larta qeveritë e kanë
më të kushtueshme mbajtjen dhe gjenerimin e DB për stimulimin e kërkesës agregate.
Në të njëjtën linjë janë dhe përfundimet e Barro (1979) dhe Friedman (1948), të cilët propozonin
përdorimin e një politike kundërciklike, që përfshin jo vetëm ndërhyrjen me anë të politikës fiskale, por
edhe me atë monetare. Ndërkohë që përdorimi i BP si një politikë e suksesshme jo nën kornizën e teoremës
së ekuivalencës Rikardiane për të induktuar rritje ekonomike është analizuar edhe nga Annicchiarico (2007),
Devereux (2010) sipas të cilëve rritja e BP, çon në rritjen e produktivitetit dhe të konsumit, por kjo ndodh
vetëm në periudha kohore afatshkurtra (Aloui, 2011).
Sikurse dihet tashmë, për stabilizimin e një ekonomie në recesion rol kryesor luajnë investimet në
infrastrukturë dhe në këtë mënyrë BP i marrë për të tilla investime mund të jetë mjaft eficient. Kështu,
Suedia gjatë viteve 1950-1970 eksperimentoi në këtë drejtim dhe arriti në përfundimin se përdorimi i tyre
shërbeu si një mjet kundërciklik mjaft i rëndësishëm për zhvillimin dhe stimulimin e ekonomisë. Më tej
Taylor (1982), Hou (2010) kanë sugjeruar se shfrytëzimi i investimeve të mëdha në infrastrukturë apo dhe
36
fondeve të investimeve sipas një cikli të kundërt me zhvillimin ekonomik të vendit, lehtëson barrën e
taksave të biznesit dhe shërben si stimul për qeveritë për të kursyer në vitet e bumit ekonomik për të
shpëtuar ekonominë nga recesioni. Përfundime të ngjashme kanë arritur edhe Talvi dhe Vegh (2000),
Alesina dhe Tabellini (2005), Ilzetzki dhe Vegh (2008), Fatás dhe Mihov (2011) sipas të cilëve përdorimi i
politikave kundërciklike është mjaft efektiv, por zbatimi i tyre ka më shumë gjasa të ndodhë në vendet më
të zhvilluara ekonomikisht. Të gjitha këto analiza theksojnë edhe njëherë rëndësinë e marrjes së BP për
investime fitimprurëse dhe përdorimit të tij si mjet fiskal kundërciklik.
Ndërkohë edhe El Mahdy et.al (2009) argumentojnë se rritja e nivelit të BP të brendshëm mund të ushtrojë
efekte pozitive për rritjen ekonomike nëpërmjet rritjes së eficiencës dhe madhësisë së investimeve që
stimulojnë rritjen e kursimeve private nëpërmjet efektit të diversifikimit të riskut. Tregjet e borxhit të
qeverisë zgjerojnë madhësinë e tregjeve të kapitalit, lehtësojnë mundësinë e financimit edhe të sektorëve
strategjikë dhe riskozë, të cilët sektori bankar zakonisht ngurron t’i financojë. Disponueshmëria e
instrumentave qeveritare mund të shërbejë në këtë mënyrë si një mjet tejet atraktiv për kursimet brenda
vendit përkundrejt mobilizimit të fondeve jashtë ose përkundrejt investimeve me kthime tejet afatshkurtra.
Madje sipas Hoshi et.al (1993) kompanitë e mëdha dhe më të suksesshme janë më të prirura të përzgjedhin
tregun qeveritar të letrave me vlerë krahasuar me kompanitë më të vogla, aq më tepër që fitimi nga letrat
me vlerë të qeverisë stimulon konkurrencën në sektorin bankar dhe atë financiar, duke nxitur rritjen e
ekonomisë në tërësi.
1.4.2 Borxhi publik – Ky frenues i zhvillimit të ekonomisë
Gjithmonë është gjykuar se BP stimulon kërkesën agregate dhe ka efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike në
periudha afatshkurtra, ndërkohë në periudha afatgjata ai “përthith” të gjitha investimet private dhe publike
në ekonomi si dhe redukton kursimet kombëtare duke përkeqësuar ndjeshëm performancën e ekonomisë.
Efektet e tjera që shkakton niveli i rritur i BP në periudha afatgjata shoqërohen më tej me ndikime në
politikën monetare, në rritjen e nivelit të taksave si dhe të shndërrimit të politikave fiskale që shkaktojnë
reduktime të zërave kryesorë në buxhet. Gjithashtu, nivele të larta të BP ndikojnë keqazi ekonominë si
pasojë e ndryshimit të sjelljes së investitorëve vendas e të huaj (Elmendorf dhe Mankiw, 1998) nga rritja e
ndjeshmërisë së qeverisë ndaj krizave të borxhit.
Ball et.al (1995) theksojnë se DB, si elementi që ndikon drejtëpërdrejtë stokun e BP në të ardhmen
influencojnë njëkohësisht pasurinë reale të vendit, nivelin e produktivitetit, mirëqënien sociale dhe
vendimet që qeveria merr mbi nivelin e taksave në të ardhmen, efektet e të cilave janë më të dukshme në
periudha afatgjata. Madje, një rritje prej 1 përqind e DB ndaj PBB sjell një reagim të menjëhershëm dhe në
37
vlerë të konsiderueshmë në rritjen e normave të interesit nga 20 deri 60 pikë bazë (bps), të cilat sipas
Modigliani (1961), Gale dhe Orszag (2003), Baldacci dhe Kumar (2010) për vendet me nivele të larta të BP
shkaktojnë efekte negative pasi rritja e kostos së shërbimit të tij ndikon në uljen e investimeve apo
shpenzimeve të tjera më produktive për ekonominë. Megjithatë, ky nuk mbetet kanali i vetëm nëpërmjet të
cilit barra e BP ndikon rritjen ekonomike. Nivele të larta të taksave dhe përkeqësimi i bilancit fiskal në prani
të niveleve të larta të BP janë të dëmshme për rritjen ekonomike edhe pse DB ndihmojnë për financimin e
kapitalit publik (Adamin dhe Bevan, 2005; Aizenman, Kletzer, dhe Pinto, 2007).
Në përgjithësi, është pranuar se nivele të larta të BP shkaktojnë inflacion dhe rritje të normave tatimore për
shërbimin e tij, por sipas Aghion dhe Kharroubi (2008) dhe Woo (2008) rëndësi më të madhe merr mënyra
e akomodimit të DB në ekonomi përkundrejt madhësisë së tij në një periudhë të caktuar buxhetore, pasi
niveli i BP pengon mundësinë e ndërmarrjes së politikave kundërciklike çka sjell rritje të rrezikut financiar
dhe ulje ekonomike. Madje një krizë borxhi në një ekonomi mund të shërbejë si shkak i zhvillimit të krizave
në sektorin bankar dhe të valutës në shumë vende të tjera (Burnside, Eichenbaum, dhe Rebelo, 2000;
Hemming, Kell, dhe Schimmelpfennig, 2003; IMF, 2014).
Barro (1979) në analizat e tij konstatoi ekzistencën e lidhjes pozitive ndërmjet rritjes së paparashikuar të
shpenzimeve buxhetore dhe të DB, si dhe lidhjen negative ndërmjet rritjes së paparashikuar të outputit
potencial përkundrejt nivelit të rritur të BP. Sipas tij në mënyrë që të arrihet QBP në rastet kur niveli i BP
rritet, qeverisë i mbetet ose të rrisë taksat ose të ulë shpenzimet, të cilat kanë efekt tkurrës për ekonominë.
Gjithashtu në teorinë e tij rëndësi përbën dhe mënyra e akumulimit të borxhit (psh: borxh i krijuar në kohë
lufte), një faktor të cilin shumë studime nuk e marrin parasysh. Megjithatë, modeli i Barro është kritikuar
për arsye se bazohet kryesisht për ekonomi të mbyllura dhe nuk merr në konsideratë rialokimin e burimeve
ndër breza i cili përbën justifkimin kryesor të emetimit të BP. Duke kapërcyer kufizimet e këtij modeli në
drejtim të efekteve të BP ndër breza, Cukierman dhe Meltzer (1989) ndërmorrën studime dhe arritën sërish
në të njëjtin përfundim se, edhe nëse parashikohet një rritje ekonomike, jetëgjatësia e pritshme dhe
shpërndarja e të ardhurave rrit përqindjen e individëve që varen nga pasuritë e trashëguara, çka do të thotë
që asnjë brez nuk është indiferent për madhësinë e BP, pasi niveli i tij reflektohet në taksat për t’u paguar
apo dhe të shpenzimeve të dedikuara mbi mbrojtjen sociale në periudha të caktuara kohore. Të gjithë këto
faktorë vërtetojnë edhe njëherë rritjen e nivelit të DB dhe për pasojë të BP në vend (Natalia 2006).
Sipas Rogoff dhe Reinhart (2010), Kumar dhe Woo (2010) ekziston një lidhje jo-lineare ndërmjet nivelit të
BP dhe rritjes ekonomike e cila është e dobët për nivele të ulta të BP, ndërkohë që ekziston një korrelacion i
fortë negativ ndërmjet variablave për nivele të BP mbi 90 përqind të PBB-së. Fortësia e lidhjes është e tillë
që, për një rritje prej 10 pikë bazë në nivelin e BP shkakton ulje të nivelit të PBB reale prej 0.2 pikë bazë, e
38
vlefshme për të gjithë ekonomitë pavarësisht stadit të zhvillimit. Më konkretisht, për vendet e zhvilluara
është vënë re se, nuk ka asnjë lidhje ndërmjet tyre përsa kohë niveli i BP është nën 90 përqind, por
njëherësh që kalohet ky nivel normat mesatare të rritjes ulen me 4 përqind. I njëjti përfundim është arritur
edhe për vendet në zhvillim, por normat mesatare të rritjes ekonomike ulen me rreth 2.9- 4.5 përqind për
shtetet me nivel BP mbi 90 përqind. Sipas të njëjtit studim, edhe inflacioni ka të njëjtën qasje përkundrejt
stadit të zhvillimit të ekonomisë ku për vendet e zhvilluara nuk konstatohet ndonjë lidhje ndërmjet BP dhe
normave të inflacionit ndërsa për vendet në zhvillim lidhja shfaqet sapo niveli i BP kalon mbi 90 përqind
ndaj PBB. Në këtë rast inflacioni mesatar thuajse dyfishohet nga niveli 7 në 16 përqind.
Ekzistencën e lidhjes jo-lineare ndërmjet nivelit të BP dhe rritjes ekonomike e vërtetuan dhe Checherita dhe
Rother (2010) që analizuan ekonomitë e 12 shteteve të Eurozonës përgjatë viteve 1970-2009. Edhe sipas
tyre rritja e nivelit të BP (sidomos për nivele të tij rreth 90-100 përqind të PBB) shoqërohet nga norma të
ulta të rritjes ekonomike, por niveli statistikor i konfidencës arrin deri në 70 përqind të BP ndaj PBB-së.
Është kjo arsyeja përse në shumë vende aplikohet një limit maksimal i nivelit të BP sugjeruar dhe në kriteret
e konvergjencës së TM. Kanalet e transmetimit nëpërmjet të cilëve BP ka të ngjarë të ketë ndikime negative
lidhen kryesisht me investimet publike, kursimet private, produktivitetin e ekonomisë, si dhe normat
nominale dhe reale të interesit në nivel kombëtar për periudha afatgjata. Studimi i tyre në aspektin
ekonometrik vërtetoi gjithashtu se, edhe ndërmjet DB, outputit real dhe rritjes ekonomike ekziston një
lidhje negative lineare që përkeqëson ndikimin negativ të BP dhe zhvillimit ekonomik të vendit.
Fakte të tjera që verifikojnë lidhjen negative ndërmjet nivelit të BP dhe rritjes ekonomike mbi një nivel të
caktuar të tij ndaj PBB janë dhënë edhe nga Cechetti, Mohanty dhe Zampolli (2011). Analiza e tyre mori në
shqyrtim ndikimin e borxhit të individëve, të sektorit privat dhe atë publik. Pika kritike për borxhin e
individëve dhe për BP arrihej në nivelin 85 përqind, ndërsa për sektorin privat në nivelin 90 përqind ndaj
PBB. Studimi i tyre pati rëndësi pasi përfundimet e marra shërbejnë si rekomandime për të sinjalizuar
qeveritë për nivelin e arritur të BP që nuk ndikon negativisht rritjen ekonomike., të konfirmuar edhe nga
Alfonso dhe Jalles (2011), megjithatë sipas tyre lidhja negative BP – rritje ekonomike mund të
“amortizohet” në varësi të maturiteteve sa më afatgjata të BP.
Edhe Pattillo, Poirson dhe Ricci (2004), hulumtuan mbi ekzistencën e lidhjes së BP në rritjen ekonomike,
fokusuar kryesisht në kanalet e transmetimit të efekteve dhe më konkretisht në akumulimin e kapitalit fizik
dhe të produktivitetit. Në këtë studim ku u analizuan të dhënat për rreth 61 shtete për 30 vite, përfundimet
sërish mbështetën lidhjen negative ndërmjet BP dhe rritjes ekonomike. Për çdo dyfishim të nivelit të BP
rritja ekonomike ulej me rreth 1 përqind, ku 1/3 e rritjes ekonomike zvogëlohej nëpërmjet akumulimit të
kapitali fizik dhe 2/3 zvogëlohej nëpërmjet produktivitetit. Këto rezultate përputhen edhe me përfundimet
39
e marra nga Easterly (2001), i cili u nis në mënyrë indirekte nga ndikimi që mund të ketë ulja e normës së
rritjes ekonomike në madhësinë dhe në krijimin e krizave të BP në ekonomi.
Ndërsa Calderon dhe Fuentes (2013) gjatë analizimit të një paneli të dhënash ekonomike vërtetuan
ndikimin negativ ndërmjet BP dhe rritjes ekonomike, por risia e studimit qëndronte në matjen dhe
vlerësimin e ndikimit të faktorëve strukturorë të lidhura me cilësitë institucionale apo zhvillimin e tregjeve
të brendshme financiare. Vetëm marrja në konsideratë e këtyre faktorëve në analizë rezultoi në lehtësimin
e impaktit negativ të lidhjes krahas zhvillimeve të induktuara nga “mjediset e jashtme”. Është kjo arsyeja
përse qeveritë i kushtojnë rëndësi elementëve të tillë si: liria e fjalës, zhvillimi i tregjeve dhe marrëdhëniet
tregtare ndërmjet vendeve, ruajtja e ekuilibrave të sistemeve politike pasi të gjithë këto parametra
ndihmojnë në zbutjen e problemeve ekonomike të një vendi. (WB, 2002; Panizza et.al, 2013).
Nga ana tjetër duke qënë se vendet e zhvilluara por edhe ekonomitë në zhvillim mbështeten kryesisht në
huamarrjen e jashtme, studimi i lidhjes së nivelit të BP të jashtëm ndaj PBB me parametrat e tjerë të
ekonomisë është njësoj i rëndësishëm për t’u shqyrtuar. Nga analizat empirike rezulton se ndjeshmëria e
lidhjes së BP të jashtëm ndaj PBB me rritjen ekonomike dhe inflacionin është më e fortë dhe ka një prag më
të ulët se niveli i BP total. Kështu, rritja përkeqësohet sapo BP i jashtëm kalon pragun 60 përqind6,
ndërkohë që kur niveli i tij kapërcen 90 përqind ndaj PBB, rritja ekonomike shënon ulje drastike. Këto
rezultate shpjegojnë edhe arsyen e ndodhjes së krizave të borxhit gjatë viteve 1970 në shumicën e vendeve
me ekonomi në zhvillim dhe vendosjes së kriterit të TM (Rogoff dhe Reinhart, 2010). Marrëdhëniet
ndërmjet BP të jashtëm dhe rritjes ekonomike janë studiuar edhe nga Pattillo et.al (2002, p.20) që
vërtetuan marrëdhëniet negative për nivelet rreth 35 -40 përqind të BP të jashtëm ndaj PBB ose për nivele
të BP që tejkalonin 160-170 përqind të ekporteve.
Impakti negativ konstatohet edhe në efektet zinxhir që vijnë si pasojë e nivelit të lartë të BP të jashtëm në
ekonomi, nisur nga inflacioni, që rritet ndjeshëm për vendet me BP të jashtëm mbi 90 përqind. Sipas të
njëjtit studim u vu re gjithashtu se, barra e BP të jashtëm është e lartë veçanërisht në vendet ku norma
mesatare e tij ndaj PPB-së është rreth 200 përqind për vendet me ekonomi të zhvilluar dhe mbi 100 %7 për
vendet në zhvillim. Megjithatë, pavarësisht rezultateve nuk përjashtohen rastet kur këto nivele “pragu” të
intolerancës të BP të jenë të ndryshme për vende dhe për situata të ndryshme (rasti i Japonisë dhe SHBA),
aq më tepër kur merret në shqyrtim edhe mënyra e krijimit të tij (Reinhart et.al; 2010).
6 Kur diskutohet për nivele të borxhit të gjitha llogaritjet nënkuptojnë nivelin e tij në përqindje ndaj PPB-së. I njëjti parim vlen edhe
për normën e rritjes ekonomike (Autori)
7 Nga studimi është përjashtuar Irlanda pasi rrit nivelin rreth 266 përqind (Reinhart et.al; 2010)
40
Krahas rëndësisë dhe nivelit të konsiderueshëm të BP të jashtëm në ekonomi, interes për hulumtuesit
paraqet edhe marrëdhënia që ekziston ndërmjet nivelit të huamarrjes së brendshme me rritjen ekonomike
e inflacionin, sidomos për efekte të vlerësimit të ekonomisë si një e tërë nga agjensi të njohura të vlerësimit
të kreditit. El Mahdy dhe Torayeh (2009) konfirmuan lidhjen negative ndërmjet nivelit të BP të brendshëm
dhe rritjes ekonomike. Madje ato sqarojnë se, kërkesa e qeverisë për fonde në tregun e brendshëm çon në
rritjen e normave të interesit në treg, që përkthehen në rritje të kostove për investimet e reja private. Në
rastin e ekonomive financiarisht të dobëta ku normat e interesit mbahen artificialisht të ulëta, kur qeveria
merr hua në tregjet e brendshme, paratë që përdoren janë kursimet e individëve të destinuara për t’u
shpenzuar në sektorin privat. Për këtë arsye kosto e kreditimit privat rritet duke reduktuar kërkesën për
investime private çka shkakton efektin crowding –out. Në këtë mënyrë pasiguria që lidhet me nivelet e larta
të BP të brendshëm krijon nxitje për të shtyrë në kohë çdo aktivitet pavarësisht kthimeve të larta që ofron
përkundrejt iniciativave që sigurojnë likuiditete aktuale. Për pasojë ndërmarrja e investimeve më pak
eficiente mund të përkeqësojë akoma më shumë rritjen ekonomike, krahas përkeqësimit të bilancit tregtar
si pasojë e rritjes së kërkesës për valutë vendase që ndikon më vete në rritjen ekonomike.
Ndërkohë, autorë të tjerë studiuan efektet e BP ndaj normave të interesit, ku Keynes që ishte ndër të parët
që analizoi këtë lidhje, theksoi se DB shkaktojnë rritje të normave të interesit pasi BP përthith kapitalin, që
stimulon kërkesën agregate dhe nivelin e outputit. Megjithatë, rritja e normave të interesit mbi kërkesën
agregate ka ndikime të ndryshme (Bernheim, 1987) në varësi të periudhës kohore të marrë në studim dhe
lidhen kryesisht me kapitalin privat. Edhe autorë të tjerë si Barth, Iden, dhe Russek (1984), Cebula dhe Saltz
(1997), Gale dhe Orszag (2003), Engen dhe Hubbard (2005), Friedman (2005) si dhe Laubach (2009)
ndërmorën një sërë analizash për të vërtetuar nëse BP ndikon në normat e interesit, por përfundimet e
arritura janë disi kontradiktore kryesisht në drejtim të përcaktimit të fortësisë së lidhjes.
Së fundmi, rritja e nivelit të BP ka efekte negative edhe në drejtim të gjenerimit të inflacionit, sepse nëse BP
rritet ndjeshëm, qeveria mundohet të ulë vlerën reale me anë të monetizmit duke stimuluar inflacion. Në
këtë rast qeveria emeton BP që blihet në mënyrë të detyrueshme nga Banka Qëndrore dhe paratë
përdoren për të financuar DB. Për pasojë oferta e parasë rritet ndjeshëm dhe si rezultat presionet
inflacioniste derivojnë në situata të rrezikshme hiperflacioniste, që janë rezultat i krizave buxhetore
penguese për qëverinë, pasi asaj do t’i duhet të marrë BP të ri në norma edhe më të larta ose të emetojë
para në mënyrë të vazhdueshme, që shkaktojnë rritjen e mëtejshme të normave të inflacioni dhe
reduktojnë rritjen ekonomike. Është kjo arsyeja, përse shumë vende për t’i bërë ballë krizave të tilla
hiperinflacioniste kanë miratuar akte ligjore të cilat pengojnë emetimin e parave për financimin e DB apo
dhe për t’u shërbyer borxheve të saj në tërësi (Nautet dhe Meensel; 2011).
41
1.4.2.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të borxhit publik në ekonomi
Studime të ndryshme kanë argumentuar ekzistencën e disa mekanizmave sesi niveli në rritje (në ulje) i BP
ndikon negativisht (pozitivisht) aktivitetin ekonomik në periudha të ndryshme kohore. Kështu, teoritë
ekonomike njohin përgjithësisht tre kanale kryesore transmetuese të efekteve të cilat shpjegohen në
Figurën nr. 1.1 më poshtë.
Figura 11.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të Borxhit Publik në Ekonomi
Burimi i të dhënave: Nautet et.al, 2011
Së pari, kanali i ndikimit në volumin e kursimeve neto kombëtare të cilat tkurren si pasojë e rritjes së
nivelit të BP që ushtron presion për rritjen e normave të interesit. Këto të fundit shkaktojnë ulje si në
investime dhe në rritjen e stokut të kapitalit. Ulja e ritmit të akumulimit të kapitalit frenon dhe vështirëson
mundësitë për të përmirësuar produktivitetin, i cili bie. Këtu sigurisht mbahet në konsideratë ndikimi i
normave të interesit që varet nga madhësia e ekonomisë dhe nivelit të BP të saj. Kështu për ekonomi të
vogla, ku niveli i BP është i ulët ndikimi i normave të interesit është modest, përkundrejt rolit të
rëndësishëm që ato kanë kur analizohen ekonomi me nivele të larta të BP.
Së dyti, kanali i ndikimit të shërbimit të borxhit. Ritja e nivelit të BP nënkupton shpenzime interesi më të
mëdha për pagimin e tij, të cilat zënë një pjesë të rëndësishme të shpenzimeve publike që mund të
alokoheshin në aktivitete produktive si: investime në infrastrukturë, arsim etj. Nga ana tjetër rritja e kostos
së shërbimit të BP shoqërohet me rritjen e taksave të kapitalit dhe të punës, që reduktojnë stokun e
kapitalit në vend dhe frenojnë investitorët për të zgjeruar aktivitetet e tyre, pasi qeveria synon të ruajë të
42
njëjtin nivel të shpenzimeve publike. Ndërkohë rritja e taksave në tregun e punës, ul ofertën për punë që
shkakton rritjen e ekonomisë informale dhe të evazionit fiskal. E gjithë kjo situatë përkthehet në
përkeqësimin e nivelit të IHD-ve dhe në një fuqi blerëse të ulët që gjithashtu do të reflektohet në uljen e
konsumit, ku rezultantja e të cilave është ulja e PBB.
Së fundmi, kanali i perceptimit dhe i besimit të investitorëve të huaj. Është e kuptueshme se rritja e nivelit
të BP çon në një situatë mjaft riskoze për vendin, pasi investitorët duke perceptuar rrezik më të madh
kërkojnë edhe kthime më të larta nga investimet e tyre, duke rritur në këtë mënyrë primin e riskut në nivel
kombëtar. Sa më të larta të jenë normat e kthimeve të kërkuara, aq më shumë vihet në rrezik aftësia
paguese e financave publike në tërësi. Mjafton ky perceptim që normat e interesit të rriten akoma më tej si
për individët dhe për bizneset duke amplifikuar efektet negative të nivelit të BP që bën që, qarku vicioz të
përsëritet sërish me efekte negative të shumëfishuara. Prandaj faktorë të tillë si: zbatime të dobëta të
masave fiskale, kursime të ulta private, flukse hyrëse të vogla të kapitalit, sisteme bankare dhe financiare të
dobët, krahas faktorit të plakjes së popullsisë luajnë rol vendimtar në ndikimin e nivelit të BP në ekonomi
krahas nivelit të perceptimit dhe të besimit të investitorëve të huaj (Nautet et.al; 2011).
1.5 Niveli optimal i borxhit publik në ekonomi
Të gjitha diskutimet mbi konsolidimin fiskal dhe reformat që duhet të ndërmarrë një qeveri për
përmirësimin e financave publike në vend, propozojnë nivele të kujdesshme të BP përkundrejt PBB, që e
kanë zanafillën në punën kërkimore të ndërmarrë nga FMN/BB për shumë ekonomi botërore. Megjithatë, a
duhen kufijtë e përcaktuar nga FMN/BB të pranohet si nivele optimale në të cilat duhet të mbështeten më
pas të gjitha politikat fiskale të vendeve në mbarë botën?
Ekonomi të zhvilluara si Japonia (rreth 224.2% ndaj PBB) apo Belgjika (rreth 104.4 % ndaj PBB8 kanë nivele
tejet të larta me tendencë rritëse të BP dhe sërish kanë një performancë pozitive të ekonomisë dhe gëzojnë
qëndrueshmëri të plotë të BP. Sipas Topalova dhe Nyberg (2010) niveli i BP që një ekonomi duhet të synojë
mund të përllogaritet lehtë nëse të gjitha variablat relevantë ekonomikë mund të përfshihen në një model
teorik empirik, ndërkohë që ky i fundit në praktikë është pothuajse i pamundur të realizohet. Supozimet e
shumta mbi sjelljet e individëve, përsosmërinë e tregjeve, horizontit kohor të investimit dhe modeleve
ekonometrike që mund të ndërmerren e bëjnë të pamundur gjetjen e pikës kritike të dëshiruar, megjithatë
në rastin më të mirë mund të arrijnë të gjenerojnë nivele referencë të konsideruar si nivele “optimale” të
8 Eurostat, 2014
43
BP që variojnë nga një vend në tjetrin. Sipas literaturës, teoritë ekonomike kanë pranuar pikpamje të
shumta që lidhen me përcaktimin e nivelit maksimal të BP nga ku:
(i) Sipas teoremës Barro – Rikardiane përsa kohë individët janë racionalë dhe kanë një horizont infinit
investimi, mbeten indiferentë përkundrejt nivelit të taksave dhe nivelit të BP në ekonomi, pra gjetja e
një niveli optimal të BP nën këto kushte mbetet e vështirë (Barro, 1974).
(ii) Sipas pikpamjes të Keynes, kur konsumatorët kanë likuiditet të kufizuar dhe burimet janë nën nivelet
ekuilibër një nivel i lartë i BP mund të çojë në rritjen e mirëqënies, duke rritur njëkohësisht edhe
nivelet aktuale dhe të ardhshme të konsumit. Në këtë mënyrë nivele të larta të BP në vend janë
pozitive, përsa kohë rritja e tij është e limituara, që nënkupton që niveli optimal i BP lidhet me nivelin
që garanton ende rritje ekonomike.
(iii) Sipas pikpamjeve dhe modeleve neoklasike, të cilat përqëndrohen në efektet e BP në normat e
interesit dhe të kursimeve kombëtare theksohen sërish efektet që shkakton BP në investime, apo në
normën e rritjes. Kështu, niveli i BP optimal është ai që sjell efekte pozitive në tërësi për ekonominë.
(Bernheim, 1989).
(iv) Sipas Domar (1944), gjetja e nivelit optimal të BP lidhet jo me shtrëngimin dhe kufizimet e rrepta të
politikave fiskale për uljen e tij, por me gjetjen e mënyrave që mundësojnë rritjen edhe më të shpejtë
të Produktit Kombëtar Bruto (PKB), që do të minimizonte efektet zinxhir që shkakton rritja e BP në
ekonomi.
(v) Së fundmi, modele të tjera ekonometrike të cilat nën supozime të ndryshme marrin në konsideratë
një rol dhe ndikim më të madh të BP në ekonomi, vlerësojnë dhe propozojnë nivele optimale të BP
ndaj PBB që variojnë nga 40-60 përqind.
Megjithatë, ajo çka vihet re në mënyrë të vazhdueshme është se pavarësisht qëndrimeve teorike jo të qarta
mbi ekzistencën e një niveli optimal të BP në ekonomi, nivele të larta të tij janë konsideruar gjithmonë
problematike si për vendet e zhvilluara edhe për ato në zhvillim, duke bërë që shumë vende të adoptojnë
limite maksimale të lejuara të BP në aktet e tyre ligjore, ndërkohë që edhe marrëveshjet rajonale të
integrimit kanë vendosur si pjesë të kritereve të konvergjencës vendosjen e tavaneve të BP. Ulja e nivelit të
BP nxitet me argumentin e barazisë së brezave, minimizimit të efekteve crowding –out, prioritizimit të
nevojave për investime dhe më kryesorja me krijimin e hapësirave manovruese fiskale për të ruajtur
qëndrueshmërinë e financave publike në çdo moment në raste të goditjeve të ndryshme.
Megjithatë, Ostry et.al (2015) argumentojnë se, ajo çfarë konsiderohet një nivel i sigurtë dhe optimal i BP
në ekonomi është shumë i vështirë për t’u përcaktuar nëpëmjet vendosjes së tavaneve, ndërkohë që një
vlerësues i mirë për të krijuar një gjykim më të qartë është ndërmarrja e vazhdueshme e analizave të stress-
44
testeve për të përcaktuar atë çfarë një ekonomi mund të “përballojë” dhe të konsiderojë si nivel optimal
duke ruajtur qëndrueshmërinë e saj. Pra e rëndësishme, sipas tyre nuk është vetëm përcaktimi i një “shifre
statike” për madhësinë e tij, por gjetja e limitit maksimal që lejon hapësira vepruese e përshtatshmërie me
efekte pozitive për të gjithë variablat e tjerë të rëndësishëm ekonomikë si rritja ekonomike, inflacioni,
norma interesi të reflektuara në bilancin primar apo në tregues të tjerë agregatë. Janë studimet empirike të
FMN, BB, BE dhe të analistëve të ndryshëm ato që tregojnë se hapësira e mundësira të tilla fiskale krijohen
kryesisht për nivele të përafërta të BP rreth 60 përqind ndaj PBB, edhe pse këto të fundit nuk duhen marrë
si modele absolute, pasi ekonomi të ndryshme kanë treguar se përballojnë nivele të larta të BP disa herë
përtej këtij limiti, kjo për shkak të dinamikave, menaxhimit dhe kompleksitetit që BP shkakton në ekonomi.
1.6 Përfundime
Qeveritë në mbarë botën ndjekin një proçes buxhetor të mirëpërcaktuar për të ndërmarrë një sërë
vendimesh mbi alokimin e fondeve për zhvillimin e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë. Nëse të ardhurat
janë të pasigurta dhe varen nga faktorë që lidhen me performancën dhe ecurinë e ekonomisë në tërësi,
kryerja e shpenzimeve publike mundësohet nëpërmjet vendosjes së taksave të reja ose rritjes së atyre
ekzistuese, emetimit të parave, shitjes së aseteve publike ose/dhe huamarrjes. Në këtë kontekst, BP është
mjaft i rëndësishëm për ekonominë e një vendi, për shkak të burimeve financiare shtesë që ndihmojnë
likuiditetin dhe financimin e projekteve kapitale, efektit rishpërndarës të të ardhurave ndërmjet brezave si
dhe efekteve zinxhir që sjell në rritjen e produktivitetit dhe në përmirësimin e standartit të jetesës në
ekonomi. Megjithatë, niveli i lartë i DB dhe BP në mjaft vende të botës ka bërë që vëmendja përkundrejt
këtyre dy variablave ekonomikë të rritet jo vetëm në drejtim të gjetjes së niveleve të tyre optimale,
analizimit të ndikimit të tyre si promotorë zhvillimi (ose jo) për ekonominë, por edhe përkundrejt gjetjes së
faktorëve që influencojnë në madhësinë e tyre.
Literatura mbi financat publike pranon këndvështrime të ndryshme mbi efektet që përcjellin DB dhe BP të
larta në ekonomi. Kështu, krahas efekteve pozitive këta indikatorë mund të ndikojnë në frenimin e zhvillimit
të ekonomisë për shkak të pamundësisë së shërbimit të tyre. Modigliani (1961), Ball et.al. (1995),
Elmendorf dhe Mankiw (1998), Gale dhe Orszag (2003), Pattillo et.al (2002,2004), Rogoff dhe Reinhart
(2010), e shumë të tjerë nëpërmjet studimeve të tyre kanë argumentuar efektet negative të niveleve të
larta të DB dhe të BP përkundrejt PBB që influencojnë së pari në nivelet e reduktuara të rritjes ekonomike,
për të vazhduar në rritjen e normave të interesit dhe të inflacionit që shoqërohen pikërisht me sjellje të
ndryshuara të konsumatorëve përkundrejt nivelit të investimeve dhe kursimeve agregate në ekonomi.
45
Ndërkohë të tjerë ekonomistë nisur nga Keynes (1936), Domar (1944), Barro (1979) e të tjerë kanë
përkrahur përdorimin e huamarrjes publike nga qeveria sidomos në periudha të recesionit ekonomik për
shkak të efekteve nxitëse që DB dhe BP shkaktojnë në zhvillimin ekonomik në tërësi. Megjithatë, edhe këta
autorë janë të mendimit se niveli i tyre në ekonomi duhet të jetë i matur në mënyrë që të sigurohen vetëm
efekte pozitive dhe që qëndrueshmëria e BP të arrihet jo vetëm në periudha afatshkurta, por edhe në ato
afatgjata. Një përfundim i tillë përkthehet në nevojën e vendimmarjeve sa më të kujdesshme nga ana e
qeverisë për të siguruar që mjetet financiare të përfituara nga BP të kanalizohen në drejtimin e duhur dhe
të përdoren në mënyrën më efektive të mundshme për të gjithë shtresat e shoqërisë, duke përcaktuar
njëkohësisht edhe një nivel “optimal” të BP të akumuluar që ndikon në fleksibilitetin dhe përshtatjen e
variablave të tjerë makroekonomikë përkundrejt kushteve në të cilat ndodhet vendi.
Nga ana tjetër pavarësisht se është qeveria ajo që ndërmerr vendime që ndikojnë në madhësinë e DB dhe
të BP në vend, niveli i këtyre të fundit sipas literaturës përkatëse influencohet nga faktorë të ndryshëm që
ndahen në (i) financiarë - ekonomikë, (ii) politikë – institucionalë si dhe (iii) socialë –demografikë.
Nëse faktorët financiaro –ekonomikë dhe ato socialë –demografikë që ndikojnë në madhësinë e BP janë të
tilla si: niveli i shpenzimeve për funksione e aktivitete të caktuara ekonomike, të ardhurat për frymë, niveli i
IHD, niveli i papunësisë, niveli i rritjes së popullsisë, apo i urbanizimit dhe arsimimit, rritjes së përqindjes së
popullsisë në moshë të thyer etj dhe përbëjnë faktorë të pavarur që diktohen nga niveli i zhvillimit të
ekonomisë, faktorët politiko - institucionalë janë diskrecion i drejtpërdrejtë i qeverisjes së përzgjedhur nga
vetë individët. Për këtë arsye është mjaft e rëndësishme që të gjithë politikëbërësit dhe individët të jenë të
kujdesshëm ndaj vendimeve që lidhen direkt me nivelin mirëqënies së secilit në periudha të ndryshme
kohore, ose e thënë më qartë ndaj vendimeve që lidhen me pagimin e “taksave” sot ose nesër.
Elementë të tjetrë po aq të rëndësishëm për përcaktimin e nivelit të rritur të DB dhe të BP në vend
përbëjnë edhe madhësia e qeverisë në pushtet si dhe numri i forcave politike në koalicion. Për këtë arsye
për të kapërcyer dhe shmangur pikërisht të gjitha mangësitë në drejtim të iluzionit fiskal dhe mënyrës së
perceptimit të nivelit gjithmonë e në rritje të DB dhe BP në vend, organizma institucionalë ndërkombëtarë
si FMN, BB, BE kanë diktuar një sërë rregullash që nuk lejojnë keqpërdorime të shpenzimeve publike dhe
rritje të pajustifikuar e të pakontrollueshme të DB dhe të BP. Këto rregulla të cilët kanë formën e kufizimeve
jo vetëm në terma sasiorë, por edhe cilësorë lidhen me përcaktimin e niveleve kufi respektivisht të DB në 3
përqind dhe të BP në 60 përqind ndaj PBB si dhe me vendosjen e “rregullave të artë” që synojnë balancën e
shpenzimeve dhe të ardhurave publike që do të ndihmojnë në arritjen e stabilitetit financiar dhe
qëndrueshmërinë e BP pavarësisht faktorëve të ndryshëm që mund të ndikojnë në sjellje dhe vendime
irracionale të qeverisë në pushtet.
46
KAPITULLI 2
RISHIKIMI I LITERATURËS MBI METODAT E VLERËSIMIT TË
QËNDRUESHMËRISË
Ky kapitull ka në qëndër trajtimin e rishikimit të literaturës dhe kuadrin teorik mbi të cilat kanë fillesën të
gjitha analizat e ndërmarra deri më tani për qëndrueshmërinë e borxhit publik. Rëndësia e vlerësimit të
QBP në ekonomi dhe arsyet e studimit të këtij fenomeni sidomos në ditët tona reflektohen në pjesën e parë
të tij, për të vijuar me përkufizimet dhe të përcaktuarit qartë të konceptit, që janë të shumta në literaturën
përkatëse. Më tej kapitulli vazhdon me analizimin e detajuar të qasjeve të përdorura nga studiues dhe
institucione financiare të ndryshme ku përfshihen avantazhet, kundërshtitë, mangësitë si dhe vështirësitë
që hasen për zbatimin në praktikë për secilën metodë të trajtuar. Për të mbyllur ciklin mbi analizat e
vlerësimit të QBP vëmendje i kushtohet edhe analizave të përdorura nga Bashkimi Europian nën direktivat e
Traktatit të Maastricht, për t’u pasuar nga përfundimet e të gjithë literaturës së shfletuar.
2.1 Nevoja për një borxh publik të qëndrueshëm dhe të mirëadministruar
Reagan (1982) deklaroi se, SHBA ka një borxh publik prej 3 trilion dollarësh, jo sepse qytetarët nuk tatohen
mjaftueshëm, por sepse shpenzimet publike janë më të larta sesa duhet. Mjafton një thënie e tillë për të
kuptuar që shpenzimet publike në vlera të mëdha jo gjithnjë sjellin zhvillimin e kërkuar ekonomik dhe
demokratik në një vend, ndërkohë që mënyra dhe mundësia për sigurimin e burimeve të financimit për
ndërmarrjen e shpenzimeve mbetet një problem jetik. Portofoli i BP të qeverisë është portofoli më i madh
financiar i një vendi. Ai zakonisht ka një strukturë mjaft komplekse dhe mund të gjenerojë risqe të
konsiderueshme jo vetëm për “bilancin” e qeverisë, por për stabilitetin financiar të vendit. Për këtë arsye,
rreziqet potenciale të lidhura kryesisht me nivelin e lartë të BP dhe të DB të vazhdueshme janë prej kohësh
një “shqetësim” i politikanëve dhe ekonomistëve në mbarë botën.
Eksperiencat në fillimet e viteve ‘80, ku niveli i BP filloi të rritej në mënyrë të pakontrolluar bëri që shumica
e ekonomive botërore të përjetonin kriza të borxhit që tronditën teoritë dhe ekuilibrat financiarë
makroekonomikë. Shkak për krizat e mëdha botërore që shpërthyen së pari në vendet e Amerikës Latine e
më konkretisht në Meksikë, Brazil, Argjentinë (1982) ishtë niveli i lartë i BP të marrë prej kreditorëve
ndërkombëtarë si dhe bankave tregtare në vend, kryesisht për programe të zhvillimit të infrastrukturës.
Kështu, vetëm përgjatë viteve 1975-1982 niveli i BP në vendet e Amerikës Latine u rrit me një normë
kumulative prej 20,4 përqind, kurse niveli i BP të jashtëm u katërfishua duke tejkaluar 50 përqind ndaj PBB-
47
së. Shërbimi i tij u rrit me ritme edhe më të shpejta, nga niveli prej 12 bilion USD në vitin 1975 në 66 bilion
USD në vitin 1982, sikundër edhe normat e interesit që vështirësuan akoma më shumë pagesën e borxheve
tashmë të marra. Nga ana tjetër përkeqësimi i kursit të këmbimit të dollarit u përkthye në një efekt të
dyfishtë pengues për kthimin e BP të marrë, kryesisht atij të jashtëm. Si rezultat këto vende nisur nga
Meksika deklaruan zyrtarisht pamundësinë për shlyerjen duke kërkuar riinegocim të të gjitha
marrëveshjeve me kreditorët ndërkombëtarë.
Kriza të tilla të ngjashme kanë mbërthyer edhe shtete të tjera si: Rusi (1998), Brazil (1999), Argjentinë
(2002), Spanjë (2008-2009) apo Greqi (2009, 2015). Kjo e fundit e njohur ndryshe edhe si “Depresioni Grek”
ka rëndësi të madhe për t’u studiuar sepse thekson kujdesin që duhet të tregojnë qeveritë në
mirëmenaxhimin e BP jo vetëm në drejtim të nivelit të tij dhe strategjisë së huamarrjes, por përkundrejt të
gjithë treguesve të tjerë makroekonomikë. Kështu, analizat e shumta që i bëhen shkaqeve të krizës së
Greqisë konkludojnë se, faktorët kryesorë që çuan në këtë situatë ishin: (i) normat reale të rritjes së
ekonomisë shumë herë më të ulta se parashikimet e bëra, (ii) nivele shqetësuese të shpenzimeve operative
(iii) nivele të larta të korrupsionit dhe evazionit fiskal, (iv) keqpërdorim i fondeve publike, (v) nivele të larta
dhe të vazhdueshme të DB si dhe (vi) nivel i lartë i BP të fshehur në formën e iluzionit fiskal i cili u bë
“shkaktari” shpërthyes e kryesor i krizës ekonomike.
Sigurisht që të gjitha këto ngjarje nxjerrin në pah efektet negative të keqmenaxhimit të BP për aktivitetin
ekonomik në vend, të rrezikut që paraqet rritja e pakontrolluar e tij si dhe pasojat që shkakton pamundësia
e shlyerjes së BP. Për këtë arsye menaxhimi sa më efektiv i tij në drejtim të maturitetit dhe jetëgjatësisë së
instrumentave financiarë, përbërjes dhe përzgjedhjes së monedhave në të cilat emetohet është shndërruar
në një prioritet për shumë vende të zhvilluara dhe/ose në tranzicion.
Strukturat jo-eficiente të BP janë shpesh pasojë e politikave të papërshtatshme makroekonomike, prandaj
në një kontekst më të gjerë qeveritë duhet të përpiqen që të sigurojnë që niveli aktual dhe shkalla e rritjes
së BP të jenë krejtësisht të qëndrueshëm, për të përmbushur objektivin kryesor mbi kostot dhe rrezikun. Në
këto kushte (QBP) përbën një çështje thelbësore për shkak të efekteve kryesore që përcjell BP në aktivitetin
ekonomik. Së pari, nivele të larta të BP shoqërohen me nivele në rritje të taksave që shërbejnë për
financimin e tij, që ndikojnë negativisht në rritjen e normave reale të interesit si dhe në zhvendosjen e
investimeve private drejt shpenzimeve buxhetore të qeverisë duke stimuluar më tej uljen e normës së
rritjes ekonomike. Së dyti, politikat fiskale shndërrohen nga politika kundërciklike në politika ciklike që
derivojnë në rritjen e mëtejshme të shpenzimeve publike dhe uljen e nivelit të të ardhurave çka përkthehen
në kriza të BP për shkak të paaftësisë së qeverive për t’u shërbyer detyrimeve të veta.
48
Për më tepër, megjithë përpjekjet e vendeve për konsolidim fiskal, e ardhmja nuk parashikohet pozitive,
duke parë ndryshimet e mëdha demografike që po përjetojnë të gjitha shtetet. Një popullsi në plakje do të
imponojë së shpejti trysni të mëdha në programet sociale dhe sidomos në skemat e pensioneve duke
prishur ekuilibrat e financave publike për gjeneratat e ardhme. Për këtë arsye vlerësimi, analizimi dhe
ndjekja e politikave fiskale të qëndrueshme merr një rol edhe më të rëndësishëm. Megjithatë, ndonëse
politikat menaxhuese të BP nuk shërbejnë si “ilaç” për politika të dobëta monetare dhe fiskale (FMN, 2001),
të gjithë ekonomistët gjykojnë se, një strukturë e qëndrueshme e tij kontribuon në përmirësimin e normës
së kreditimit të vendit, lehtëson aksesin në tregun vendas dhe atë të huaj, ndihmon qeverinë për
reduktimin e ekspozimit ndaj riskut të normës së interesit, të kursit të këmbimit dhe ul ndjeshmërinë ndaj
riskut financiar duke shërbyer si një katalizator për zhvillimin e një tregu më të gjerë financiar.
Eksperiencat mbështesin argumentin se, një treg i zhvilluar i BP të brendshëm mund të zëvëndësojë
financimin bankar (dhe e kundërta) duke ndihmuar ekonomitë nga goditjet e ndryshme financiare. Për këtë
arsye shumë qeveri tashmë përpiqen të mbështesin struktura të qëndrueshme të BP duke krijuar standarte
(benchmark) portofoli, që shërbejnë si mjet efektiv për të përzgjedhur dhe monitoruar zbatimin e
strategjisë së duhur për menaxhimin e tij. Këto standarte rishikohen periodikisht për t’iu përshtatur
politikave fiskale e monetare me qëllim përfaqësimin e strukturës së portofolit që qeveria do të donte të
kishte nisur nga preferencat për raportin kosto/risk, nevojat për huamarrje, instrumentat financiarë të
disponueshëm si dhe nivelin e bilancit primar, elementë që imponohen jo vetëm nga kufizimet e vendosura
të kushteve të tregut, por nga ecuria e tregut në tërësi.
2.2 Përkufizimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik
Për një kohë të gjatë termi “qëndrueshmëri” është përdorur për të adresuar kryesisht efektet e BP në
ekonomi, prandaj të përcaktuarit qartë të konceptit të “qëndrueshmërisë së borxhit” (QBP) apo
“qëndrueshmërisë fiskale” është thelbësore.
Në pamje të parë të përkufizuarit të QBP sikurse thekson edhe Krêjdl (2006) mund të duket e thjeshtë, pasi
një politikë fiskale është e tillë nëse vazhdon të ndërmerret pa kërkuar ndryshime të mëdha në modelin e
taksave dhe në modelet e shpenzimeve buxhetore përgjatë një harku kohor të pakufizuar, por njëkohësisht
duke mos rezultuar në akumulime të tepërta të BP. Edhe pse mund të duket si një përkufizim i qartë dhe
gjithëpërfshirës, sërish mund të lindin pyetje të tilla si: “Çfarë do të konsiderohet akumulim i tepërt i BP
duke qënë se lidhet drejtëpërsëdrejti dhe përdoret si sinonim i paqëndrueshmërisë si dhe çfarë do të thotë
vazhdimi i ekzekutimit të një politike fiskale të pandryshueshme?”. Megjithatë sikurse shikohet edhe në
49
vijim të gjitha përkufizimet që i janë bërë nocionit janë të tilla që i përgjigjen një qasjeje të caktuar për
vlerësimin dhe matjen e QBP në mënyrë që të jenë sa më operacionalë dhe praktikë.
Në literaturë ndeshen përcaktime të ndryshme dhe kontributet e para datojnë që në kohën e ekonomistëve
klasikë si: Hume, Smith dhe Ricardo, të cilët analizimin dhe konceptimin e QBP e fokusonin kryesisht në
krahasimin e DB dhe taksave që shërbenin për financimin e shpenzimeve publike, ku këto të fundit
konsideroheshin parametra ekzogjenë. Madje, Ricardo në teorinë e tij të quajtur “Teorema e Ekuivalencës
Rikardiane”9 trajtoi për herë të parë nocionin e neutralitetit të BP të qeverisë në vendimmarjen mbi
konsumin, mosndryshimit të kërkesës agregate si dhe shpërndarjen ndër breza të barrës së BP. Pikëpamja e
Ricardos mbështetur në teorinë e burimeve reale kishte të bënte me koston fillestare të tij që lindte në
momentin e përdorimit të të gjithë burimeve të financimit. Për këtë arsye përkrahësit e kësaj teorie
gjykonin se barra e BP lind në momentin kur brezat aktualë paguajnë mundësinë e kostos së financimit të
tij. Ripagesat dhe shërbimet e BP në të ardhmen detyrojnë transferimin nga pozicioni taksapagues në
mbajtës obligacionesh financiarë dhe përsa kohë BP mbahet brenda vendit, kjo nuk sjell ndryshime të
madhësisë së burimeve të brendshme në dispozicion (Chase, 1943; Lerner, 1944; Balassone et.al 2001).
Mbështetësit e kësaj teorie njohin rëndësinë e efekteve të financimit të BP në normën e akumulimit të
kapitalit dhe janë të vetëdijshëm se, nëse këto efekte janë negative atëherë gjeneratat e ardhshme
ngarkohen me BP aktual që nënkupton nivele më të ulët të kapitalit për ta. Sigurisht që ky fenomen nuk
nënkupton detyrimisht eficiencë Paretiane të reduktuar, por mënyra e analizimit të përdorimit të burimeve
financiare të sektorit publik merr një rëndësi jetike. Kështu, nëse shpenzimet publike çojnë në akumulim
kapitali atëherë norma e kthimit të investimeve publike dhe private duhet të jetë e krahasueshme.
Në këtë stad analize, të trajtuarit të QBP është thelbësore, sidomos në limitimin ose jo të akumulimit të BP
për shkak të efekteve që sjell ai,10 në nivelin e rritjes ekonomike që mund të çojë në një barrë të BP të
papërballueshme krahas vendosjes së normave të reja tatimore. Përgjigjet për këtë qasje kërkojnë
specifikimin e ekuacionit buxhetor mbi dinamikat e BP në raport me PBB si funksion i politikave buxhetore
(taksat, shpenzimet e interesit dhe bilanci primar) si dhe efekteve në normën e rritjes së ekonomisë dhe të
interesit. Për shkak se nuk ekziston një teori dhe ekuacion i vetëm që të shpjegojë pikërisht këto lidhje,
zgjidhja e vetme mbetet supozimi se normat e interesit dhe e rritjes ekonomike janë parametra të pavarur
për politikat fiskale dhe si pasojë efektet e rritjes së nivelit të BP prej tyre nuk mund të shqyrtohen.
9 Shtjelluar analitikisht nga Barro (1974, 1988)
10 E ashtuquajtura teori “Mbi pikpamjet e dobishmërisë” zhvendosi fokusin e analizës nga kostot sociale në kostot individuale, ku
barra e BP bie në gjeneratat e ardhshme pavarësisht efekteve të tij në akumulimin e kapitalit (Buchanan, 1958).
50
Për këtë arsye Domar (1944) u dha përgjigje këtyre problemeve duke theksuar se “DB të vazhdueshme
rezultojnë në nivele të mëdha të BP, për shërbimin e të cilit do të duhen taksa gjithnjë e më të larta duke
shkatërruar ekonominë e vendit”. Gjithashtu ai evidentoi se, normat konstante të DB ndaj PBB sigurojnë
konvergjencë të njëkohësishme të raportit të BP dhe shpenzimeve të interesit ndaj PBB për një afat të
përcaktuar kohe, por kushti bazë i modelit të tij mbi QBP kërkon norma tatimore të pandryshueshme.
Ndërkohë sipas Blanchard (1990) termi i qëndrueshmërisë nis me dinamikat e kufizimeve të buxhetit të
qeverisë dhe lidhet me faktin nëse ndryshueshmëria e rregullave dhe politikave aktuale e të trashëguara
fiskale e drejtojnë qeverinë drejt niveleve kumulative të mëdha të BP. Për ta bërë këtë përkufizim disi më
praktik Blanchard e trajtoi QBP si një politikë fiskale ku raporti i BP ndaj PKB konvergon drejt nivelit fillestar.
Sipas tij përdorimi i PKB është më llogjik të përdoret në një kohë kur ekonomitë botërore po zhvillohen me
ritme mjaft të shpejta. Një përkufizim i ngjashëm është dhënë edhe nga Buiter (1983, 1985) që e
konsideron një politikë fiskale të qëndrueshme nqs ruan të pandryshueshme raportin e vlerës neto të
qeverisë ndaj PBB përkundrejt nivelit aktual.
Të dy këto përkufizime janë të ngjashme, por ndryshimi i vetëm qëndron në këndvështrimin statistikor.
Kështu, duke u fokusuar në vlerën neto Buiter pranon se, qeveria mund të mbajë vetëm përkohësisht të
pandryshuar nivelin e BP nëpërmjet financimit të DB nga përdorimi i aseteve të veta, pasi herët ose vonë
qeveria do të “shterojë” aktivet e saj duke bërë që niveli i BP të ngrihet sërish dhe pse rritja e tij nuk
reflektohet menjëherë dhe për pasojë kjo situatë nuk mund të përkthehet e qëndrueshme. Kurse Blanchard
duke marrë në konsideratë kompleksitetet që lindin si pasojë e matjes së aktiveve/detyrimeve të qeverisë
në një moment kohe të caktuar i kushton më shumë rëndësi në përkufizimin e tij dinamikave të ecurisë së
BP. Megjithatë, të dy përkufizimet më lart kanë problem kryesor arbitraritetin në përcaktimin e politikave
të qëndrueshme si politika ku raporti BP/PBB kthehet në nivelin fillestar. Së pari, nuk ka arsye teorike që
raporti i BP të kthehet medoemos në nivelin e mëparshëm apo në çfarëdo niveli të konsideruar i
qëndrueshëm, qoftë më i lartë ose më i ulët. Së dyti, çdo pjesëmarrës aktiv në treg ka perceptimet dhe
gjykimet e veta mbi politikat që ndërmerren apo kur raporti i BP ndaj PBB konsiderohet i tepërt, sjellja e të
cilit ndikon pikërisht në arritjen e niveleve “më të sigurta të borxhit”. Së treti, edhe përdorimi i PKB
përkundrejt PBB sjell ndryshimet e veta pasi varet nga mënyra sesi hulumtuesit e perceptojnë dhe
vlerësojnë zhvillimin dhe globalizimin e ekonomisë në nivel ndërkombëtar.
Këto mangësi që hasen në përkufizimet më lart zgjidhen mjaft lehtë me anë të një përkufizimi më të
përgjithshëm që ka në thelb sërish kriterin e konvergjencës së raportit të diskutuar, por duke e përkufizuar
QBP si një politikë fiskale të qëndrueshme atëherë kur vlera e tashme e flukseve të ardhshme të bilancit
primar është e barabartë me nivelin aktual të BP të qeverisë. Përkufizime të tilla që kanë në thelb konceptin
51
e kufizimit buxhetor ndërkohor (KBN) janë rezutat i një sërë analizash dhe hulumtimesh mbi vlerësimin dhe
matjen e QBP të kryera nga Hamilton dhe Flavin (1985), Trehan dhe Walsh (1991), Uctum dhe Wickens
(1996), Afonso (2000), Bohn (2006) apo dhe Uctum et.al (2006). Sipas tyre kushti kryesor i arritjes së QBP
është pikërisht përmbushja e KBN, ku të ardhurat dhe shpenzimet e qeverisë janë plotësisht të kointegruara
në mënyrë që bilancet primare të ardhshme të jenë konsistente me pagesat e BP të qeverisë.
Megjithatë sipas Artis dhe Marcellino (2000) si dhe FMN (2002) edhe pse qasja e KBN është e drejtë, nga
ana matematikore ekzistojnë mundësitë që ekuacioni të plotësohet, pa përmbushur kushtet e “aftësisë
paguese” apo të “likuiditetit”, koncepte mjaft të rëndësishme për realizimin dhe arritjen e
qëndrueshmërisë. Në të njëjtën linjë është dhe gjykimi i kryer nga Neck et.al (2008), ku QBP në varësi të
afatit kohor që analizohet mund të trajtohet si nocion afatshkurtër, afatmesëm apo afatgjatë, çka sjell edhe
ndryshimin e metodave apo indikatorëve për vlerësimin e atyre që konsiderohen politika fiskale aktuale që
përmbushin kushtet e raporteve të kërkuara për një afat kohor të kufizuar (të fundëm) ose infinit.
Ndërkohë, sipas këndvështrimit akademik Dinh (1999), Chalk dhe Hamming (2000), si dhe FMN (2014) “BP
është i qëndrueshëm nëse përmbushet kushti ndërkohor i aftësisë paguese, pra kur vlera e aktualizuar e
flukseve të ardhshme të pritshme të bilancit primar që matet në çdo kohë arrin të mbulojë stokun e BP të
qeverisë”. Madje sipas Alvarado, Izqueirdo dhe Panizza (2004, p.29) ky kusht duhet të plotësohet për norma
të ndryshme të rritjes ekonomike dhe të interesit. Megjithatë, për të kuptuar më mirë këtë përkufizim është
e nevojshme të shpjegohen termat “aftësi paguese” dhe “kusht ndërkohor i aftësisë paguese”.
Në thelb stoku i BP të qeverisë dhe vlera e pritshme e shpenzimeve buxhetore nga të cilat janë zbritur
shpenzimet e interesit të BP duhet të jenë të barabarta me vlerën e pritshme të flukseve hyrëse (të të
ardhurave buxhetore) që skontohen duke përdorur normën e interesit që paguhet për BP. Për rrjedhojë me
”aftësi paguese” kuptohen rastet kur një entitet, individ, ose biznes është i aftë të përmbushë detyrimet
financiare (të shlyejë borxhet) vetëm nëpërmjet flukseve hyrëse të ardhme (të cilat gjenerohen jo
nëpërmjet marrjes së borxheve të rinj). Ndërkohë, Calvo (1996) do ta përkufizonte aftësinë paguese si një
formë “sinqeriteti”, që nuk mund të verifikohet asnjëherë plotësisht, pasi provat janë të vështira për t’u
materializuar. Një kundërshembull i konceptit të aftësisë paguese është skema e Ponzit, ku pagesat për
borxhin aktual mbështeten vetëm në flukset e të ardhurave që vijnë nga debitorët e rinj, pra aftësia
paguese lidhet ngushtësisht me zhvillimin dhe ecurinë e ngjarjeve në të ardhmen.
Megjithatë, të përcaktuarit të qëndrueshmërisë në përmbushje të kriterit të aftësisë paguese nnënkupton
se edhe ekonomitë me nivel të lartë BP mund të jenë të qëndrueshme përsa kohë gjenerohen teprica
fluksesh hyrëse në të ardhmen përfshirë këtu edhe “tepricat në një të ardhme të largët” në kohë. Prandaj,
për të shmangur mangësitë që paraqet përkufizimi akademik që lidhet kryesisht me një informacion që
52
është i vështirë për t’u matur pasi bazohet në parashikime është i nevojshëm një përcaktim më pragmatik
sipas të cilit “BP është i qëndrueshëm jo vetëm kur plotëson kushtin e aftësisë paguese, por edhe nëse
normat e tij ndaj PBB, në të ardhmen janë të qëndrueshme, kanë një trend zbritës ose janë në nivele të
ulëta/ deri në të papërfillshme”.
Sipas këtij përkufizimi, rëndësi reale në përcaktimin e BP si të qëndrueshëm ose jo merr raporti i nivelit me
kapacitetin pagues të tij për të shmangur një krizë të ardhshme të borxhit. Në mënyrë që BP të jetë i
qëndrueshëm norma e rritjes së tij nuk mund të jetë më e madhe se norma e rritjes së të ardhurave/
flukseve hyrëse. Pavarësisht se niveli i BP në vlerë absolute mund të rritet, për studiuesit treguesi që ka më
shumë rëndësi është “norma e BP kundrejt PBB” që duhet të ketë trend zbritës, por dhe nivele të ulta.
Megjithatë, edhe ky përkufizim ngre pikpyetje pasi në periudha të caktuara niveli i BP ndaj PBB-së mund të
plotësojë këto dy kushte, ndërkohë që gjatë një periudhe të caktuar raporti BP ndaj PBB mund të ketë
arritur nivele të larta që “shtrembërojnë” sjelljet normale të ekonomisë.
Sipas FMN (2000) një tjetër problem që shfaqet në këtë përkufizim lidhet me jetëgjatësinë dhe maturitetin
e borxheve. Kur një borxh rinegociohet, kostot e huamarrjes janë të ndryshme dhe prandaj duhen bërë
supozime të sakta mbi nivelin e normave të interesit që ndikojnë kushtin ndërkohor të aftësisë paguese. Në
situata ekstreme, por gjithsesi jo të rralla për rifinancimin e një BP të maturuar është e nevojshme emetimi
i një borxhi të ri. Kjo nuk përkthehet detyrimisht si një situatë e paaftësisë paguese, por kryesisht e
mungesës së likuiditetit. Përgjithësisht në ekonomitë me të ardhura të ulta, pavarësisht nivelit të ulët të BP
problemi i likuiditetit ka të ngjarë të jetë problemi kryesor. Me “likuiditet” nënkuptohen rastet kur një vend
jo vetëm plotëson kushtin e aftësisë paguese, por për përmbushjen e detyrimeve të tij të maturuara
zotëron asete financiare likuide të mjaftueshme. Për këtë arsye një përkufizim edhe më i plotë është i
nevojshëm për përcaktimin dhe paraqitjen e konceptit të QBP në të gjithë dimensionet e tij.
Kështu, FMN (2002, 2003) jep një përkufizim më të gjerë për QBP në një këndvështrim ekonomik ku “Borxhi
është i qëndrueshëm nëse vendi (ose qeveria e tij) mund të vazhdojë të shërbejë detyrimet e veta pa qënë
nevoja e ndërmarrjes së masave korrigjuese të mëdha në politikat e saj, e ristrukturimit apo dhe e
rinegocimit të borxhit ekzistues”. Sipas këtij përkufizimi, qëndrueshmëria përfshin konceptin e aftësisë
paguese edhe të likuiditetit pa bërë ndonjë ndarje të theksuar midis tyre, pasi nevoja e secilit prej këtyre
aspekteve varet nga rrethanat ku ndodhet ekonomia e vendit dhe veçanërisht mbi nevojat e financimit.
Ndërkohë, sipas Arrow et al. (2004, p.21) BP është i qëndrueshëm kur maksimizohet dhe ruhet niveli
ndërkohor i mirëqënies sociale, që arrihet kur vlera neto e një entiteti (qeverie/vendi) që përcaktohet si
vlera aktuale e skontuar e të ardhurave neto minus nivelin e BP aktual ka një trend jo zbritës. Ky përkufizim
është propozuar në një kontekst të ndryshëm ekonomik dhe prandaj është krejt i kundërt me përkufizimin
53
e dhënë nga FMN më lart në dy aspekte. Së pari, nuk kërkon plotësimin e kushtit të aftësisë paguese, sepse
kjo e fundit sipas këtij përkufizimi arrihet vetëm kur vlera neto ndërkohore nuk është negative. Së dyti, çka
është më e rëndësishme në këtë përkufizim nuk nënkuptohet ndonjë përcaktim i nivelit të pragut të
pranuar të BP, pasi lidhet kryesisht me nivelet e konsumit, faktorëve të prodhimit dhe investimeve.
Të tjerë përkufizime mbi QBP i gjejmë në hulumtimet e bëra nga Ward et.al. (2009) nga ku Ulbrich (1997),
Behn et.al (2004) si dhe Chapman (2008), gjykojnë se qeveritë përballen vazhdimisht me kontraste të
theksuara të niveleve të shpenzimeve që duhen për të plotësuar nevojat në rritje të shoqërisë përkundrejt
të ardhurave që nuk mund të rriten në të njëjtat ritme. Për këtë arsye, të ardhurat duhet të rriten të paktën
me ritmet e rritjes së inflacionit të kombinuar me rritjen e popullsisë në mënyrë që të ruhet niveli real i
shpenzimeve (i korrektuar ndaj inflacionit) për frymë. Prandaj termi QBP për to është një koncept afatgjatë
që lejon qeveritë të përmbushin detyrimet financiare duke reflektuar mjaftueshmërinë e të ardhurave të
disponueshme për të ofrimin e vazhdueshëm të shërbimeve dhe investimeve publike.
Një përkufizim për QBP jepet edhe nga BE në përputhje edhe me të gjitha kriteret e konvergjencës të
aprovuara gjatë TM dhe PSZH, por që edhe njëherë konstatohet vështirësia e vënies në jetë dhe të
përmbushjes së kushteve për arritjen e qëndrueshmërisë. Më konkretisht QBP përcaktohet “si një
kombinim i DB dhe BP të cilët mundësojnë që niveli i këtij të fundit të mos rritet pa limit”.
Së fundmi, një përkufizim mbi qëndrueshmërinë fiskale, gjendet edhe në Manualin e Transparencës Fiskale
të OECD (2007), ku politikat fiskale konsiderohen të qëndrueshme kur qeveria e një vendi ka mundësi të
vazhdojë të shlyejë borxhit të vet pa masa korrektuese të mëdha dhe jo-realiste në bilancin e të ardhurave
dhe shpenzimeve publike, siç shihet mjaft i ngjashëm me përkufizimin e trajtuar më lart nga FMN, i pranuar
gjerësisht edhe si përkufizimi më i përdorur në të gjitha studimet që janë ndërmarrë mbi analizimin e QBP.
2.3 Metodat e vlerësimit dhe matjes së qëndrueshmërisë së borxhit
Në teoritë ekonomike politika fiskale është faktor vendimtar përcaktues i performancës së ekonomisë si
rezultat i efekteve të derivuara nga shpërndarja e burimeve që shërbejnë për vlerësimin e komponentëve
makroekonomikë së bashku me politikat monetare dhe ato të kursit të këmbimit. Mënyra më e përdorur
për të vlerësuar pozicionin fiskal të një vendi është analizimi i QBP, prandaj dhe qëndrueshmëria është një
çështje e ndërlikuar me rëndësi për financat publike me të cilën ballafaqohet çdo vend.
Si rezultat nisur nga rëndësia e matjes dhe vlerësimit të QBP shumë studiues kanë ndërmarrë analiza të
ndryshme, megjithatë duhet theksuar se nuk ekziston një metodë (shkencë) ekzakte me anë të së cilës të
mund të matet QBP në një moment të caktuar kohe. Gjykimi i QBP nëpërmjet përdorimit të analizave
54
empirike të ndryshme apo indikatorëve të ndryshëm të BP shtron një numër çështjesh konceptuale, që
lidhen kryesisht me llojin e BP që përfshihet në stokun, pagesat e shërbimit të tij, vlerësimi i barrës së tij,
kapaciteti ripagues si dhe përcaktimi i kufijve (intervaleve) për raportet e zgjedhura. Në këtë punim do të
trajtohen në mënyrë të veçantë të gjitha qasjet dhe analizat empirike që hulumtues apo institucione të
ndryshme përdorin për vlerësimin e QBP në varësi të kushteve specifike në të cilët ndodhet ekonomia.
2.3.1 Treguesit paralajmërues të rreziqeve financiarë
QBP mund të vlerësohet në disa mënyra, ku dy përcaktime kryesore mund të jenë: (i) qëndrueshmëri
ekonomike e BP në të cilën shërbimi i tij nuk pengon rritjen ekonomike dhe tërësinë e politikave ekonomike
si dhe (ii) qëndrueshmëri financiare e BP që nënkupton se vendi ka aftësi për t’i shërbyer detyrimeve të
veta. Për këtë arsye, institucione të ndryshme përdorin një sërë indikatorësh për përcaktimin e QBP që
ndahen në sasiorë dhe cilësorë. Indikatorët sasiorë mund të jenë të tillë si: stoku i borxhit, eksportet, të
ardhurat kombëtare etj. Ndërsa në indikatorët cilësorë rëndësi marrin tiparet social-ekonomike që lidhen
kryesisht me arritjen e objektivave të mijëvjeçarit. Identifikimi i këtyre tipareve (Berensmann, 2004)
përcakton dhe llojin e analizave të ndryshme që mund të ndërmerren për vlerësimin e QBP. Indikatorët
gjithashtu ndahen në indikatorë (i) ex-post të cilat na japin informacion mbi faktet historike dhe në (ii) ex-
ante që japin informacion që lidhen me madhësinë e rregullimeve fiskale (INTOSAI, 2010).
Literatura kryesisht i jep përparësi treguesve që lidhen dhe ruajnë nivelin e BP ndaj PBB në nivele
konstante, por ky tregues ka natyrë diskrecionare dhe nuk përbën një kriter të mirëfilltë për përcaktimin e
nivelit të duhur duke bërë të domosdoshme përdorimin e tyre së bashku me tregues të tjerë
makroekonomikë. Nga ana tjetër rritja e barrës së shërbimit të BP si pasojë e vendimeve politike mbi nivelin
e shpenzimeve në të ardhmen, shndërrojnë rregullimet fiskale në probleme strukturore sidomos në vendet
me nivele të larta të DB. Në këtë kontekst, si rezultat i krizave të ndryshme të BP, ekonomistë të shumtë
janë përpjekur të identifikojnë disa “indikatorë” që mund të shërbejnë si paralajmërues dhe sinjalizues të
rrezikut të cënimit të QBP dhe mundësinë e ndodhjes së një krizë ekonomike në vend. Për më tepër duke
qënë se, vendimet fiskale të marra sot ndikojnë në të ardhmen, indikatorët paralajmërues shërbejnë
pikërisht për vlerësimin e aspekteve ndërkohore të financave publike, bazuar në të dhënat ekonomike të
çdo viti. Këta indikatorë janë krijuar për të matur në terma monetarë rrezikun financiar krahas masave
parandaluese që duhet të ndërmerren për minimizimin e tij.
Një prej treguesve që mund të sinjalizonte krizat e BP të ndodhura në vitet 1980 është deficiti i
vazhdueshëm i llogarisë korente, që lidhet kryesisht me ritme rënëse të PBB. Bazuar në modelet e
dinamikave të BP, një vend mund të akumulojë BP të qëndrueshëm përsa kohë rritja e PBB është më e
55
madhe se rritja e normës së interesit. Megjithatë, nivele të larta të BP shoqërohen me pamundësinë e
mëtejshme për një kreditim sa më të lehtë çka bën që kreditorët e shqetësuar të mund të ndalojnë
huadhënien duke ulur konkurrueshmërinë e tregut të kapitalit dhe përkeqësuar bilancin korent në vend.
Një tjetër indikator i rëndësishëm për të vlerësuar QBP lidhet me madhësinë e eksporteve që përfaqëson
mundësitë në rritje të debitorëve për të gjeneruar të ardhura në valutë të huaj të nevojshme për pagesat e
BP të jashtëm (Corsetti et.al; 1998). Sipas analistëve, studimi i këtij indikatori do të ishte i rëndësishëm në
vendet e Azisë Juglindore që gjatë viteve 1996-1997 përjetuan kriza financiare si pasojë e çmimeve të ulëta
të mallrave të eksportit për shkak të uljes së konkurrueshmërisë së mallrave apo uljes së kërkesës.
Nën të njëjtën linjë edhe Radelet dhe Sachs (1998) gjykojnë se indikatorë të thjeshtë ekonomikë tregojnë
shumë për situatën ekonomike në vend, nisur nga niveli i BP të jashtëm. Për më tepër ato nxorrën në pah
rëndësinë e përdorimit të BP të jashtëm për të financuar aktivitete produktive që kontribuojnë në rritjen
ekonomike. Megjithatë, mbështetja në huamarrjen e jashtme sidomos afatshkurtër mund të jetë e
rrezikshme dhe mund të shërbejë si një burim paqëndrueshmërie makroekonomike përkundrejt kursit të
këmbimit dhe riskut të rifinancimit, prandaj identifikimi i pikave të dobëta të sistemit financiar dhe
lëkundjet e tyre shpeshherë mund të shënojnë fillimin e problemeve financiare në ekonomi. Për këtë arsye,
Kaminsky, Lizondro dhe Reinhart (1998), krijuan indikatorë më të besueshëm që mund të paralajmërojnë
rritjen e rrezikut të kursit të këmbimit, të mbështetur në analiza më të thelluara për të krijuar “indeksin e
shtrëngimit të kursit të këmbimit”. Kështu, nëse vlera e këtij indeksi tejkalon mesataren e tij për më shumë
se 3 herë devijimin standart, atëherë monedha është e ekspozuar ndaj zhvlerësimit. Modeli i përdorur dhe
indeksi përkatës gjithashtu përfshin tregues të tjerë si: rritja e kreditimit të brendshëm, ndryshimet në
bazën e parasë M1 dhe M2 apo dhe raportin e borxhit afatshkurtër me rezervat e këmbimit valutor.
Një tjetër indikator i rëndësishëm që përdoret aktualisht nga FMN-ja është edhe raporti i BP të brendshëm
ndaj rezervave valutore, që mat kryesisht likuiditetin e ekonomisë në një moment të caktuar përkundrejt
aftësisë paguese. Madje FMN i ka kushtuar rëndësi të veçantë përfshirjes së gjithë këtyre indikatorëve në
modelet e rrezikut të vendit, sipas analizave të propozuara nga Eichengreen dhe Moody (2000). Në këtë
kontekst ky model përdoret për të përcaktuar faktorët vendimtarë të shpërndarjes së BP në vendet në
zhvillim si dhe për të parashikuar problemet e kurseve të këmbimit. Përveç të tjerave autorët konstatuan se
raporti i BP të brendshëm ndaj rezervave valutore është mjaft i korreluar me nivelet e shpërndarjes së tij.
FMN dhe BB përdorin njëkohësisht edhe disa indikatorë që përdoren kryesisht për matjen e barrës së BP të
jashtëm. Për secilin nga këto tregues është përcaktuar një nivel kufi, i cili në momentin që tejkalohet, niveli i
BP konsiderohet mjaft i lartë dhe i rrezikshëm për ekonominë. Këta indikatorë përfshijnë shërbimet e BP
përkundrejt nivelit të eksporteve, të PBB-së, të të Ardhurave Kombëtare Bruto, si dhe vlerën neto të
56
shërbimeve të BP në raport me të njëjtët parametra. Sikurse vihet re niveli i eksporteve është një parametër
mjaft i rëndësishëm pasi të ardhurat prej tyre shërbejnë si një matës i kapacitetit për kryerjen e pagesave
në shërbim të BP pavarësisht llojit të tij. Nga ana tjetër nëpërmjet këtyre indikatorëve FMN përdor edhe
konceptin e VAN-së së borxhit që përfaqëson vlerën totale të të gjithë pagesave të ardhshme të BP të
skontuar sipas vlerës së normës së interesit. Kjo vlerë përqëndrohet tek detyrimet e ardhshme të BP, pa
marrë në konsideratë rritjen e kapacitetit ripagues që do të mund të trajtohej vetëm nëpërmjet përfshirjes
në analizë të parashikimeve të raporteve të shërbimit të tij. Me zgjedhjen e indikatorëve të përshtatshëm
për matjen e qëndrueshmërisë së BP të jashtëm, hap tjetër i rëndësishëm përbën dhe përcaktimi i kufijve
që kanë ndryshuar ndër vite për të reflektuar krizat e ndryshme financiare botërore. Aktualisht FMN dhe BB
nëpërmjet përdorimit të tre indikatorëve të BP të jashtëm bëjnë klasifikimin e vendeve në: vende me borxh
të lartë, të moderuar dhe borxh të ulët, duke ndihmuar kështu në dhënien e sinjalizimeve paraprake.
Përcaktimi i këtyre kufijve në vitet ’90 erdhi si rezultat i analizave të ndërmarra ndër vite mbi të dhënat e
vendeve huamarrëse dhe përmblidhen në tabelën e mëposhtme.
Tabela 12.1 Nivelet e treguesve për vlerësimin e nivelit të borxhit të jashtëm
Indikatorët Borxh i Lartë Borxh i Moderuar Borxh i Ulët
VAN/Të ardhurat Kombëtare Bruto > 80 % 48%-80% <48 %
VAN borxhit/Eksporte >200%-250% 120%-200% <48 %
Shërbimi Borxhit/Eksporte >20%-25% 12%-20% <12%
Burimi i të dhënave: FMN: Financial Programming and Policies, 2012
Edhe Calvo, Izquerdo dhe Talvi (2003) kanë kryer analiza të thelluara për vlerësimin e QBP nën supozimin se
luhatshmëria e flukseve hyrëse të kapitalit në ekonomi është më e lartë sesa luhatshmëria e variablave
makroekonomikë. Për këtë arsye sipas tyre elementët thelbësor për vlerësimin e QBP lidhen me përbërjen
e BP (i brendshëm dhe/ose i jashtëm) krahasuar me përbërjen e portofolit të produktivitetit në ekonomi
(mallra të tregtueshëm ose jo). Nëpërmjet këtij indikatori që vlerëson disponueshmërinë e monedhës në
qarkullim, krahasohet raporti i niveleve të BP të jashtëm/ BP të brendshëm me raportin e mallrave të
tregtueshëm/ mallrave të patregtueshëm në ekonomi që reflektohen si më poshtë:
b = B + eB ∗
y + ey ∗ ku rëndësi ka vlera e raportit I =
B/eB ∗
Y/eY ∗
ku:
b paraqitet borxhi / PBB-së
B paraqet borxhin në terma të mallrave jo të tregtueshëm në ekonomi
e paraqet kursin real të këmbimit
57
B* paraqet borxhin në tërma të mallrave të tregtueshëm në ekonomi
y paraqet pjesën e PBB-së që vjen si rezultat i mallrave jo të tregtueshëm në ekonomi
y* paraqet pjesën e PBB-së që vjen si rezultat i mallrave të tregtueshëm në ekonomi
Në varësi të vlerave të këtij indikatori (nga 0-1) gjykohet pajtueshmëria e përbërjes së BP dhe
produktivitetit të ekonomisë si dhe ndjeshmëria e pozicionimit fiskal ndaj ndryshimeve të kurseve reale të
këmbimit. Për vlera që janë sa më afër 1, indikatori tregon se përbërja e portofolit të BP është në përputhje
perfekte me produktivitetin ekonomik, ndërkohë për vlera më afër vlerës 0 indikatori tregon që ka një
shkallë të lartë ndjeshmërie ndërmjet kurseve të këmbimit dhe pozicionimit fiskal, çka nënkupton
domosdoshmërinë e ndërhyrjes në ekonomi, pasi kjo e fundit po jep shenja të paqëndrueshmërisë.
Ndërsa Berg dhe Patillo (2000), Berg et.al (2004) kanë konstatur se përdorimi i indikatorëve për
parashikimin e krizave ekonomike nuk rezulton gjithmonë i saktë. Në studimin e kryer prej tyre ku u testuan
një numër i madh indikatorësh financiarë për shumë vende të botës për një periudhë afatgjatë arritën në
përfundimin se, informacioni që gjenerohej nga raporte të tilla nuk rezulton gjjthmonë i saktë. Problemet
më të mëdha të përdorimit të tyre lidhen me identifikimin e situatës së likuiditetit ose/dhe të aftësisë
paguese, të cilat në kuptim të QBP duhen të trajtohen të dyja sëbashku për të dhënë një tablo të qartë.
Sikurse, dihet një krizë BP ndodh kryesisht kur vendi nuk ka mundësi për të paguar interesat ose principalin
për borxhin e marrë dhe kërkon në mënyrë të vazhdueshme riskedulim ose riistrukturim të tij. Kështu në
varësi të momentit kohor që mund të përkojë ose jo me momentin e analizës mund të shfaqen ose
probleme likuiditeti ose probleme të aftësisë paguese. Likuiditeti shkaktohet kur qeveria nuk ka të ardhura
të mjaftueshme për të shërbyer BP e saj, por kjo nuk do të thotë që qeveria nuk ka mundësi paguese në një
moment të mëvonshëm, pra atëherë kur ndodh përputhja në kohë e detyrimeve me të ardhurat e saj. Si
rrjedhim, duke qënë se indikatorët analizojnë momente të caktuara statike kohore, ekonomi të ndryshme
japin sinjale negative dhe disi çorientuese, ndërkohë që situata e tyre ekonomike mund të jetë normale. Një
tjetër problem që shfaqet gjatë përdorimit të indikatorëve si paralajmërues të rrezikut lidhet edhe me
mënyrën e agregimit të informacionit nga një sërë variablash në një të vetëm, mënyrës së gjenerimit të
raporteve si dhe horizontit kohor të analizës që merret në konsideratë.
Megjithatë, pavarësisht mangësive dhe vështirësive në përdorim sipas Marini et.al (2008), Richter et.al
(2012) indikatorët janë mjaft të rëndësishëm për të vlerësuar QBP pasi së bashku me teste dhe qasje të
ndryshme empirike arrijnë të gjenerojnë rezultate mjaft të sakta që duhet të përfshihen gjatë hartimit dhe
analizimit të politikave fiskale në të ardhmen.
58
2.3.2 Qasjet tradicionale empirike dhe testet ekonometrike
Pjesa më e madhe e analizave tradicionale mbi qëndrueshmërinë e politikave fiskale ka si pikënisje
kufizimin buxhetor ndërkohor (KBN), që reflekton evolucionin e pavaruar në kohë të BP dhe DB të qeverisë,
si një kufizim i sjelljes dinamike të politikave fiskale. KBN përbën supozimin bazë në të gjitha modelet që
lidhen me efektet e politikës fiskale të studiuara nga Barro (1979), nga Sargent dhe Wallace (1981) në
teorinë “aritmetike monetariste të papëlqyeshme“ si dhe nga Lucas dhe Stokey (1983) në diskutimet mbi
taksimin maksimal. Derivimi i ekuacionit të KBN nis me një identitet të thjeshtë që përshkruan evolucionin e
BP në një periudhë kohore të pakufizuar dhe aplikohet kur nuk zbatohen kushtet e skemave të Ponzit.
Ekuacioni supozon se në të ardhmen, BP i qeverisë do të maturohet dhe do të ripaguhet i plotë, pra është i
fundëm. Ky ekuacion i cili njihet edhe si kushti i transversalitetit shprehet: ∆𝐵𝑡= − 𝑆𝑡 + 𝑟𝑡𝐵𝑡−1 ku: Bt paraqet
nivelin e stokut të borxhit të qeverisë, St paraqet sinjorazhin përfshirë edhe bilancin primar dhe r paraqet
normën faktike të interesit për stokun e BP të papaguar të qeverisë.
Në kushtet e parashikimeve perfekte ekuacioni nëpërmjet zëvëndësimit të vlerave skontuese të ardhme
gjeneron ekuacionin e KBN si më poshtë nëpërmjet të cilit pasqyrohet qartë se vlera aktuale e flukseve neto
të bilancit primar duhet të barazojë nivelin aktual të stokut të BP, pra “të ardhurat/aktivet” e qeverisë
barazojnë të gjitha “detyrimet” e saj.
𝐵𝑡= 𝜕𝑡,𝑛𝐵𝑡+𝑛 + ∑ 𝜕𝑡,𝑛𝑛𝑖=1 𝑆𝑡+𝑖 ku: 𝜕𝑡,𝑛 = ∏ (1 + 𝜌𝑡+𝑠)𝑛
𝑠=1 −1 është faktori i skontimit i ndryshueshëm në kohë.
Kushti nevojshëm dhe i domosdoshëm për plotësimin e QBP është limiti kohor i pakufizuar pra kur:
𝑙𝑖𝑚𝑛−∞ 𝜕𝑡,𝑛𝐵𝑡+𝑛 = 0. Kështu, vetëm nëse këto kushte plotësohen atëherë KBN përmbushet11. Megjithatë,
për autorë të tjerë përqasja e KBN e cila në vetvete analizon lidhjen ndërmjet elementëve të përbashkët
dhe të pavarur të rritjes së nivelit të BP dhe të DB përgjatë kohës si dy tregues kryesorë të politikave fiskale
nuk përbën një kusht detyrues për t’u ruajtuar nga qeveritë e ndryshme.
Sipas Barro (1979), Kloeden dhe Platen (1995), Qiu (2010) supozim i i rëndësishëm për përmbushjen e KBN
është mosndryshueshmëria e nivelit të taksave përgjatë viteve, në mënyrë që bilanci primar (niveli i DB plus
shpenzimet për interesa) t’u kundërpërgjigjet të gjitha luhatjeve të shpenzimeve dhe të ardhurave të
qeverisë. Ndërkohë O’Connel dhe Zeldes (1988) argumentojnë se, që kushti i KBN të përmbushet dhe të
mos detyrojë qeverinë për të marrë BP, ekonomia duhet të ketë një numër të pafundëm pjesëmarrësish të
disponueshëm në çdo kohë, gjë që duket e mundshme vetëm në rastet kur analiza tenton drejt horizontit
kohor të pafundëm, ndërsa në realitet një fenomen i tillë është i vështirë për të ndodhur.
11
Për më tepër referohu: Vieira (1999), Sarvi (2011)
59
Për më tepër Bagnai (2004) gjykon si të pamundur që ekzistenca e KBN të lejojë nivele shpërthyese të BP
ndaj PBB-së, ashtu sikurse ndodh në të vërtetë. Ai argumenton se KBN nuk është një kusht që plotësohet
vetë, por është një kusht që i vendoset qeverisë për të vlerësuar “sjelljet” e BP apo dhe të kreditorëve.
Kështu, në rastet kur modeli i KBN përmbushet, ekonomia nuk mund të ketë nivele të paqëndrueshme BP,
kjo sepse KBN është deri diku një kusht imponues dhe devijime mund të ketë vetëm për periudha tejet
afatshkurtra aq sa të konsiderohen të parëndësishme për ndërmarrjen e veprimeve korrigjuese.
Ndërkohë, sipas studiuesve të tjerë ky kusht është mjaft i rëndësishëm për rastet kur qeveritë e përdorin
atë si një model detyrues që imponon sjelljen e kreditorëve edhe të debitorëve, përqëndruar kryesisht në
pozicionet e tyre neto. Prandaj, mospërmbushja e kushtit të KBN kërkon masa korrigjuese dhe të
përcaktuarit pikërisht të madhësisë së këtyre ndërhyrjeve shërben për autoritetet fiskale si një formë
vlerësimi që kërkon njëherazi përshtatje periodike të politikave fiskale që duhet të ndërmerren në mënyrë
që gjithçka të realizohet ashtu sikurse janë pritshmëritë e kreditorëve. Diamond (1965) gjykon se,
mbivendosja e modeleve të gjeneratave të ndryshme prodhon një ekuilibër ekonomik konkurrues ku rritja e
normës së fuqisë punëtore tejkalon rritjen e normës së kthimit nga kapitali, çka bën që kërkesa për
huamarrje nga ana e qeverisë të rritet duke mosrespektuar modelin. Kundërargumenta për këtë shërbejnë
evidencat e Abel et.al (1989) ku shumica e vendeve të zhvilluara janë eficiente, përsa kohë flukset e të
ardhurave të gjeneruara nga projektet kapitale tejkalojnë vlerën e investimeve, ndërsa Croix dhe Michel
(2002) kanë argumentuar se KBN në modelin e Diamond nuk realizohet jo sepse nuk ka mundësi por nuk ka
arsye të funksionojë duke pasur parasysh që qeveria takson jo vetëm brezin e ri, por dhe brezat e vjetër.
Megjithatë, realiteti tregon se ekzistenca e një sërë modelesh teorike çon në mospërmbushjen e KBN.
Bohn (1998, 2005) përpunoi më tej përdorimin e KBN për analizimin e QBP duke shtuar edhe një kriter
tjetër për vlerësimin e QBP të cilin e quajti “modeli bazuar në qëndrueshmëri”. Nëpërmjet këtij kriteri u
përgjithësua përdorimi i KBN në ekonomi duke përfshirë të gjitha pasiguritë për të ardhmen. Sipas tij,
pyetjet mbi politikat fiskale që mundësojnë QBP lidhen kryesisht me sjelljen e kreditorëve potencialë dhe
supozimet mbi sjelljen e tyre çojnë në përfundime të ndryshme. Megjithatë në periudha kohore afatgjata
sjelljet e kreditorëve optimizohet, tregjet kompletohen dhe borxhi i qeverisë nuk mund të jetë negativ,
prandaj dhe KBN standarte merr një trajtë tjetër pasi norma skontuese e flukseve hyrëse varet kryesisht
nga shpërndarja e tepricave primare 𝐵𝑡= lim𝑛−∞ 𝐸𝑡⌊𝑢𝑡,𝑛𝑃𝐵𝑡+𝑛⌋ ku 𝑢𝑡,𝑛 nënkupton një normë skontimi
stokastike. Studime të mëtejshme në zbatim jo vetëm të KBN stokastike, por edhe të kundërpërgjigjeve të
funksionit të reagimit të bilancit primar dhe luhatjeve të raportit BP/PBB nëpërmjet aplikimit të testeve të
rrënjës së njësisë dhe të kointegrimit janë realizuar nga Stoian et.al (2006) të cilët testuan QBP për
Rumaninë si dhe nga Lukkezen et.al (2012) të cilët testuan QBP për një panel shtetesh të OECD ndër vite.
60
Një tjetër metodë që ka sërish si pikënisje ekuacionin e KBN për analizimin e QBP është trajtuar edhe nga
Blanchard (1990) i cili gjykoi se më rëndësi është pajtueshmëria e politikave të ndryshme tatimore dhe
mbajtja konstant e raportit të BP kundrejt PKB-së. Në këtë mënyrë metoda e ndjekur prej tij fokusohet në
hendekun nëpërmjet barrës fiskale aktuale dhe barrës fiskale të konsideruar si “të qëndrueshme”, pasi vetë
KBN dhe kushti transversalitetit kërkon që BP të mos rritet në një normë më të lartë se se norma e interesit.
Ekuacioni shprehur nga Blanchard është : ku tn është barra fiskale e cila
supozohet të jetë konstante gjatë një periudhë prej (n) vjet, d* përfaqëson nivelin e BP ndaj PBB-së, me “g”
janë shpenzimet ndërsa “r” paraqet parashikimin e normës së rritjes së PKB-së. Në këtë kuptim, analiza e
përdorur prej tij tregon nivelin e taksave të nevojshme për të stabilizuar raportin e BP/PKB, duke mbajtur
një nivel të caktuar shpenzimesh, si dhe një rritje konstante të PKB-së. Nëse lidhja është negative, treguesi
tregon se presioni i politikave tatimore është shumë i ulët për të stabilizuar raportin e BP/ PKB. Megjithatë,
hendeku i taksave i analizuar prej tij, nuk bën dallime kohore çka nënkupton se sa më e gjatë të jetë
periudha kohore e përzgjedhur, më të larta janë edhe mundësitë për gabime, për shkak të supozimeve të
shumta që bëhen për variablat ekonomikë në të ardhmen. Një tjetër disavantazh lidhet edhe me strukturën
e shpenzimeve buxhetore kur reflektojnë ndryshime të mëdha strukturore (psh: ndryshime demografike në
skemat sociale), pasi vlera e tyre lidhet ngushtësisht me supozimet e përdorura në model, që në këtë rast
janë të vështira për t’u parashikuar e vlerësuar saktë.
Përcaktimi i rëndësisë “relative” të hendekut tatimor i cili varet nga situata fiskale e çdo vendi, ku një
hendek pozitiv do të jetë i vështirë për t’u mbushur në një vend që ka taksa mjaft të larta dhe objektiva
mjaft strikte lidhur me shpenzimet publike, bëri që autorë të tjerë si Buiter (1985, 1995) dhe Roubini (2001)
të preferonin përdorimin e metodave “indikatore” të tjera të quajtuara “hendeku primar”. Më konkretisht,
sipas Buiter (1985; 1995) për matjen e QBP mund të përdoret një indikator i cili kërkon të matet hendeku
ndërmjet bilancit primar efektiv dhe bilancit primar të qëndrueshëm ku, ky i fundit përfshin një koncept më
të gjerë të pasurisë sesa mbështetur vetëm në një raport të thjeshtë të BP kundrejt PBB-së.
Në këtë mënyrë Buiter arrin të testojë dhe të përcaktojë QBP në rastet kur, politikat fiskale të ndjekur
lejojnë që “pasuria e vendit” të qëndrojë vazhdimisht e njëtrajtshme. Me pasuri të vendit Buiter i referohet
një sërë elementëve jo vetëm financiarë por edhe jofinanciarë si: pasuri nëntokësore, toka, vlera e
aktualizuar e taksave, kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shumë variabla të tjerë të cilët janë të
vështirë për t’u përcaktuar monetarisht. E njëjta vlen edhe për përcaktimin e detyrimeve, ku nuk përfshihet
vetëm BP, por edhe vlera e aktualizuar e shpenzimeve që ndërmerren në të ardhmen për mbrojtje sociale
* *( )
n
n
gt t r q d t
n
61
apo përfitime të tjera për shoqërinë. Sigurisht marrja në konsideratë e më shumë parametrave të vështirë
për t’u matur dhe përcaktimit të saktë të konceptit “pasuri” pengon saktësinë e analizës.
Megjithatë, Buiter (1985) dhe Blanchard (1990) u takon merita sepse ishin ndër të parët që gjykuan se
mënyra më e mirë për vlerësimin e QBP lidhet me gjetjen e nivelit të bilancit primar që gjeneron një nivel të
pandryshueshëm të BP, dhe prandaj autorë të tjerë nisur nga kjo qasje gjykuan se edhe gjetja e nivelit të BP
që mund të mbante stabël bilancin primar do të shërbente si një mënyrë e transparente, e thjeshtë dhe e
lehtë për t’u zbatuar për shkak të supozimeve të pakta që mbart për vlerësimin e QBP. Pavarësisht
vështirësive në përcaktimin e hendekut tatimor Aristovnik (2008) studioi QBP pikërisht duke përllogaritur
këto indikatorë për vendet e Mesdheut, ku Greqia dhe Italia rezultoi me probleme, fakte që u vërtetuan më
vonë në realitet, ndërsa vendet e tjera si Turqia, Kroacia, Egjipti dhe Libi duhet të merrnin masa për të
shtrënguar dhe për të ndjekur politika fiskale edhe më të kujdesshme.
Croce dhe Ramon (2003) paraqitën një tjetër metodë për përcaktimin e QBP që komplementonin analizat e
metodave tradicionalë nëpërmjet një metodologjie që vlerësonte qartësisht reagimet e politikave tatimore
kundrejt parametrave që lidhen me QBP të cilat ndryshonin me kalimin e kohës. Kjo analizë paraqet lidhjen
ndërmjet normave reale të interesit, normës së rritjes së PBB si dhe funksionin e reagimeve ndaj politikave
fiskale. Ky i fundit përllogaritet për shkak të lidhjes që ekziston ndërmjet hendekut efektiv të bilancit primar
me objektivin e bilancit primar të qëndrueshëm përkundrejt nivelit të BP/PBB në periudha të caktuara sipas
objektivave të vendosur. Nëpërmjet interpretimit dinamik të këtij indikatori, reflektohet reagimi i
autoriteteve tatimore nga një vit në tjetrin ndërkohë që përballen me situata dhe luhatje nga nivele të
qëndrueshme në nivele të paqëndrueshme. Më tej, të frymëzuar kryesisht nga luhatshmëritë e mëdha të
variablave makroekonomikë të cilat bëjnë që niveli i DB të ndryshojë rreth atij të përcaktuar në kushtet
normale makroekonomike Talvi dhe Vegh (2000) propozuan një metodë tjetër për vlerësimin e QBP nën
kushtet e KBN për afate kohore të pafundme. Sipas tyre përllogaritja e bilancit primar duhet të jetë i
rregulluar nga variablat e ndryshëm makroekonomikë që ndihmojnë në përcaktimin e një vlere potenciale
të tij në të ardhmen. Papërshtatshmëria e vetme e kësaj analize qëndron në domosdoshmërinë dhe
vështirësinë e përcaktimit të saktë të të ashtuquajturës “ekonomi në kushte normale”.
Së fundmi, është e rëndësishme të theksohet se, pavarësisht qëndrimeve të caktuara që studiues të
ndryshëm kanë mbajtur mbi mënyrën e vlerësimit të QBP, literatura pranon se analizat më të sakta dhe më
të përdorura lidhen me testet e rrënjës së njësisë dhe ato të kointegrimit që kanë si pikënisje ekuacionin e
KBN për të analizuar të dhëna historike ose një panel të caktuar të dhënash për ekonomi të ndryshme.
Qasja e parë për të testuar ekonometrikisht QBP u ndërmorr nga Hamilton dhe Flavin (1985), të cilët
derivuan një test statistikor për të përcaktuar nëse KBN dhe kushti transversalitetit përmbushet nga të
62
dhënat empirike historike të DB në SHBA përgjatë viteve 1960 - 1981. Në analizën e tyre ato përfshinë një
strukturë të plotë të BP krahas mundësisë që qeveria mund të emetojë para.
Ekuacioni bazë që u testua ishte 𝐵𝑡 = ∑ (1 + 𝑟)−1𝐵𝑡−1∞𝑖=1 , ku Bt përfshin BP total të qeverisë, r paraqet
normat mesatare të interesit të letrave me vlerë të qeverisë. Më specifikisht ato testuan nëse A0=0 nisur
nga 𝐵𝑡 = 𝐴0(1 + 𝑟)𝑡 + 𝐸𝑡 ∑ (1 + 𝑟)−𝑗∞𝑗=1 𝑃𝐵𝑡+𝑗 + 𝑛𝑡 ku 𝑃𝐵𝑡 = 𝑇𝑡 + 𝑆𝑡 − 𝐺𝑡 përfaqëson bilancin primar, me nt
paraqitet termi i gabimit të regresionit që reflekton ndryshimet e pritshme të normave afatshkurtra dhe
afatgjata të interesit ndërsa me 𝐸𝑡 pritjet e kreditorëve që sipas Hamilton dhe Flavin supozohen racionalë.
Nëpërmjet testimeve të ndryshme të dhënat mbi DB dhe parametrat e tjerë makroekonomikë të
nevojshëm për analizën, hipotezat bazë të joqëndrueshmërisë në të dy rastet u hodhën poshtë, çfarë
tregon se janë në përputhje të plotë me supozimin se investitorët janë racionalë dhe besojnë se buxheti i
skontuar i qeverisë është gjithmonë i balancuar, duke theksuar se KBN përbën një kufizim real për
huamarrjen e qeverisë përgjatë periudhës të analizuar.
Analiza të tjera të ngjashme që testuan stacionaritetin e të dhënave nën kushtet e KNB dhe të
transversalitetit janë ndërmarrë nga Wilcox (1989), Trehan dhe Walsh (1991) të cilët zgjeruan testet e
përmbushjes së KBN në rastet kur: diferenca e Bt –λBt-1 është stacionare dhe BP dhe bilanci primar janë të
integruara për të mbuluar paqëndrueshmërinë e deficiteve neto të interesave. Arsyeja që qëndron pas
këtyre kushteve lidhet me faktin se nëse Bt –λBt-1 atëherë 0<λ<1+r që nënkupton se rritja simptotike e
normës së BP është më e ulët se rritja e normave të interesit. Për këtë arsye vlera e skontuar e BP tenton të
konvergojë drejt 0, në përputhje me kushtin e transversalitetit.
Më tej analiza për të vlerësuar qëndrueshmërinë e politikave fiskale jo vetëm nëpërmjet nëpërmjet testeve
të rrënjës së njësisë dhe të kointegrimit nën linjën e KBN, por edhe me anë të funksionit të reagimit të
bilancit primar nëpërmjet metodave VAR dhe SVAR apo të simulimeve Monte Carlo duke marrë në
konsideratë edhe ndryshimet strukturore të pësuara në proceset buxhetore ndër vite janë ndërmarrë nga
Uctum et.al (2006) të cilët testuan QBP për një panel shtetesh përgjatë viteve 1970-2002, Kirchgaessner
dhe Prohl (2006) që shqyrtuan QPB në Zvicër përgjatë viteve 1900-2002, Frank dhe Ley (2009) të cilët
analizuan QPB për Argjentinën, Brazilin dhe Afrikën e Jugut, Marini et.al (1998) të cilët analizuan QBP për
SHBA për periudha të gjata kohore apo dhe nga Shijaku (2009) i cili për herë të parë ndërmorri një analizë
të mirëfilltë empirike për vlerësimin e QPB për Shqipërinë përgjatë viteve 1998-2010.
Studime të tjera të rëndësishme (Arbeláez, Roubini dhe Guerra, 2003; Wysplotz, 2005; Celasun et.al, 2006;
ECB, 2012, mbi testimin e QBP janë ndërmarrë duke marrë në konsideratë edhe testet “Value at Risk”, të
63
cilat përbëjnë qasje stokastike për të modeluar pasiguritë në të ardhmen, në mënyrë që qeveritë të
vlerësojnë probabilitetin e dështimit për një shpërndarje të caktuar të trajektorës së BP.
2.3.3 Analizat e skontimit të flukseve të ardhshme
Analiza e lidhjes së normës së rritjes ekonomike dhe shpenzimeve publike është rezultat i modelit të rritjes
(Palazzi dhe Sardoni; 1987, 2000 dhe Sardoni, 2008) hartuar nga Domar në 1944. Modeli përcakton që
norma e rritjes së ekonomisë varet totalisht nga përbërja e shpenzimeve buxhetore dhe më konkretisht çdo
rënie në të ardhurat publike është rezultat i vendimeve mbi mënyrën e shpenzimeve. Sipas tij, problemi i
QBP mund të trajtohet pikërisht me anë të modelit të rritjes së PBB-së dhe nivelit të BP, për të
kundërshtuar gjykimin se DB çojnë në borxhe të mëdha gjithnjë e në rritje, shërbimi i të cilit shoqërohet me
një barrë tatimore më të madhe për ekonominë. Për të studiuar marrëdhëniet analitike ndërmjet
shpenzimeve, DB, BP dhe të ardhurave Domar merrte në shqyrtim disa raste kryesore:
Rasti i parë supozon se niveli i të ardhurave mbetet konstant në çdo kohë që qeveria merr hua, çka do të
thotë që raporti i BP ndaj PBB-së vetëm rritet. Sigurisht, që ky supozim nuk është real përsa kohë investimet
që ndërmerren si pasojë e huamarrjes nuk sjellin ndryshim në nivelin e të ardhurave kombëtare.
Rasti i dytë analog me të parin, nënkupton rritjen e të ardhurave në një normë konstante, në një kohë që
edhe norma e rritjes së nivelit të huamarrjes është konstante, por në nivele më të mëdha çka bën që edhe
kjo metodë të gjenerojë të njëjtin rezultat, i cili sërish është i pamundur të ndodhë në realitet.
Rasti i tretë i cili është rasti më i rëndësishëm dhe që ndodh në realitet, është kur të ardhurat rriten me një
normë konstate të barabartë me normën e rritjes së nivelit të DB, që do të thotë se niveli i BP ndaj PBB-së
do të jetë në një nivel konstant. Më konkretisht, problemi i normës së rritjes së BP lidhet me mundësitë që
sjell ai për rritjen e të ardhurave në ekonomi, më shumë sesa efekti negativ që sjell rritja e nivelit të tij.
Kështu, një normë e caktuar e rritjes së të ardhurave mund të arrihet nëse kërkesa agregate rritet me të
njëjtën normë që rriten edhe shpenzimet agregate që ndikojnë drejtëpërsëdrejti eficiencën e
produktivitetit në ekonomi, duke mundësuar rritjen e volumit të dëshiruar monetar për kryerjen e
shpenzimeve të nevojshme pa ndikuar normën e inflacionit. Qeveria kësisoj mund të kontribuojë në rritjen
e normës së rritjes së ekonomisë duke konvertuar në shpenzime produktive atë pjesë të të ardhurave
private që mund të absorboheshin nga taksimi. Këto shpenzime produktive nuk janë asgjë tjetër veçse
investime publike kryesisht në sektorët e edukimit, kërkimeve shkencore, infrastrukturë etj.
Sipas këtij modeli, Domar theksoi se QBP nuk mund të fokusohet vetëm në realizimin e tepricave të bilancit
primar, por më shumë në efektet që shpenzimet publike kanë në produktivitetin dhe rritjen ekonomike.
64
Kështu, rritja e nivelit të BP mund të shikohet si një mundësi gjenerimi të fondeve për investime publike të
rëndësishme për ekonominë që mundësojnë DB dhe BP të qëndrueshme.
Edhe hulumtues të tjerë janë të të njëjtit mendim, që nëse BP përdoret për të financuar investime publike,
vlerësimi i efektivitetit të projekteve të investimit shërben si metodë për analizën e QBP. Kështu, BP është i
qëndrueshëm vetëm nëse vlera e flukseve të ardhshme që gjenerohen nga investimet publike është të
paktën e barabartë me vlerën e BP të përdorur për realizimin e projektit. Për llogaritjen e vlerave aktuale të
flukseve të të hyrave të cilat duhet të skontohen, mund të përdoret ose norma e brendshme e kthimit të
pritur të investimit (IRR) ose norma e interesit të BP të marrë. Kjo metodë që quhet edhe Metoda e FMN
mbi Vlerën Neto ka në themel konceptin e aftësisë paguese dhe të likuiditetit dhe përdoret gjerësisht në
vendet e varfra me nivele të larta huamarrje (FMN, 2003). Nëpërmjet skontimit të flukseve të pagesave të
shërbimit të BP me një normë interesi të përshtatshme tregu, mundësohet një matje agregate e barrës
efektive të BP për një marrëveshje të caktuar. Kështu, përdorimi i kësaj metode për vlerësimin e QBP
tenton t’u japë zgjidhje disa problemeve njëherësh që lidhen kryesisht me:
(i) vlerësimin monetar të kostove sociale përkundrejt kostove ekonomike për investimet publike;
(ii) problemet që lidhen me flukset e të ardhurave që gjenerohen nga investimet të cilat mund të jenë në
monedhë të huaj ose në monedhën kombëtare, pra të ndryshme nga fluksi hyrës financues;
(iii) problemet që lidhen me BP e jashtëm që mund të përdoren për të zbutur ndryshimet ciklike të
konsumit, pra BP duhet të merret gjatë viteve kur ekonomia kalon në recesion dhe të paguhet kur ka
rritje ekonomike;
(iv) problemet që lidhen me maturitetet e ndryshme të BP si dhe;
(v) mundësisë për rinegocime të mëtejshme që shkaktojnë vështirësi të mëdha për gjetjen e një norme
interesi për skontim.
Së fundmi, pavarësisht vështirësive përdorimi i këtyre analizave ka rezultuar i suksesshëm dhe përdoren
kryesisht në rastet e dhënies së granteve pasi në të tilla raste është e mundur të realizohet krahasimi i
kostove oportune të donatorëve për ndërmarrjen e aktiviteteteve që lehtësojnë ndarjen e barrës së BP.
2.3.4 Analizat e hendekut të financimit
Për matjen e QBP realizohen edhe analiza të hendekut të financimeve të cilat mbështeten në tre identitetet
makroekonomike kombëtare si (i) bilanci i pagesave, (ii) investimet e brendshme dhe kursimet si dhe (iii)
buxhet i qeverisë. Nëpërmjet tyre dhe ekuacioneve të njohura të sjelljes së ekonomisë analizohen kryesisht
dinamikat e BP të jashtëm me hendekun e financimeve të krijuara, deficitet e llogarisë korente me nivelet e
65
ulta të kursimeve të brendshme krahasuar me investimet e brendshme, si dhe DB të cilat nuk mund të
financohen nga borxhe në tregun e brendshëm12.
Qasja e parë e hendekut të financimeve lidh pikërisht identitetin makroekonomik të bilancit të pagesave
me atë të investim/kursimeve dhe të buxhetit të qeverisë duke arritur në përfundimin se BP i ri që krijon
flukse hyrëse kapitali mbulon hendekun ndërmjet deficit total të buxhetit dhe pjesës së DB që mund të
financohet nga emetimi i BP të brendshëm. Ekuacionet që ndërlidhen dhe kombinohen si më poshtë,
reflektojnë BP e ri të marrë që krijon flukse hyrëse kapitali dhe që shërben për të mbuluar (i) hendekun
ndërmjet investimeve të brendshme, shpenzimeve të interesave për BP të marrë së bashku me kursimet e
brendshme që nuk financohen nga ndryshimi në rezerva dhe nga IHD-të si dhe (ii) hendekun ndërmjet DB
total të buxhetit si dhe pjesën e tij që mund të financohet nga emetimi i BP të brendshëm.
𝐸𝑡(𝐷𝑡𝐸 − 𝐷𝑡−1
𝐸 ) = 𝐸𝑡𝑃 ∗𝑡 𝑀𝑡 − 𝑃𝑡𝑋𝑡 + 𝐸𝑡⌊𝑖 ∗ 𝐷𝑡−1𝐸 − 𝐹𝐷𝐼𝑡 − (𝑅𝑡 − 𝑅𝑡−1)⌋ (2.1)
𝑌𝑡 = 𝐶𝑡 + 𝑆𝑡 = 𝐶𝑡 + 𝐼𝑡 + (𝑃𝑡𝑋𝑡 − 𝐸𝑡𝑃𝑡∗𝑀𝑡) (2.2)
∆𝐷𝐺𝑡 = ∆𝐷𝑡𝐷 + 𝐸𝑡∆𝐷𝐺𝑡
𝐸 = 𝑖𝑡 + 𝐸𝑡𝑖𝑡∗𝐺𝑡−1
𝐸 − 𝑃𝑡 (2.3)
ku:
iDt paraqet nivelin e shpenzimeve për interes për borxhin tashmë të akumuluar
FDI paraqet fluksin e IHD-ve në ekonomi
Rt paraqet rezervat monetare në një moment të caktuar kohor
Mt paraqet nivelin e importeve
Xt paraqet nivelin e eksporteve
E paraqet kursin e këmbimit ku të gjithë variblat shprehen në të njëjtën monedhë
Gt paraqet nivelin e shpenzimeve të qeverisë
Pt paraqet bilancin primar
Qasja e dytë lidhet me qëndrueshmërinë e dinamikave të BP të jashtëm nisur nga mënyra e akumulimit të
tij. Duke qënë se, BP supozohet të kontribuojë në rritjen ekonomike, hendeku i burimeve të financimeve
zvogëlohet përgjatë kohës deri në fund të ciklit të tij, dhe për pasojë vendi do të ketë teprica të
mjaftueshme burimesh financiare për të shlyer BP e marrë. Kjo qasje e cila supozon se kursi i këmbimit
mbetet i pandryshueshëm dhe të gjitha BP e emetuara shprehen vetëm në një monedhë, përcakton
mundësitë dhe kushtet nëpërmjet të cilave procesi i akumulimit dhe i krijimit të tij mund të kontrollohet.
Ekuacionet si më poshtë përdoren për të shpjeguar pikërisht ciklin e drejtë të akumulimit të BP dhe
12
Për më shumë referohu: Easterly (1997), Nguyen et.al (2009)
66
ndërlidhin hendekun e financimit të krijuar si diferencë ndërmjet eksporteve dhe importeve, hendekun e
kursimeve si dhe të tregtisë të marra sëbashku me hendekun fiskal.
𝑑𝐷
𝑑𝑡= 𝑀 − 𝑋 + 𝑖𝐷 (2.4)
𝐼 + 𝑆 = 𝑀 − 𝑋 = 𝑑𝐷
𝑑𝑡 − 𝑖𝐷 (2.5)
𝑑 (
𝐷
𝑌)
𝑑𝑡=
𝐷
𝑌 (𝑖 − 𝑔) +
𝑃𝐵
𝑌 (2.6)
Në këto ekuacione M dhe X paraqesin respektivisht importet dhe eksportet, i paraqet normën e interesit
për BP, Dt vlerëson nivelin e BP në një moment të caktuara kohe, rritja ekonomike e PBB-së paraqitet
nëpërmjet simbolit g dhe bilanci primar të qeverisë reflektohet nga PB. Sigurisht që specifikime të tjera
mund të aplikohen në model duke i ndarë mallrat në mallra konsumi apo kapitali si dhe duke i trajtuar
ekportet si një e dhënë ekzogjene ose që mund të varen nga normat e interesit. Nëpërmjet kësaj metode
reflektohen dinamikat e BP të cilat lënë të kuptohen se përsa kohë rritja e normës së PBB-së është më e
madhe se rritja e normës së interesit real, një vend do të ketë mundësi të paguajë detyrimet e veta edhe
nëse raporti i BP të jashtëm ndaj PBB-së mund të vazhdojë të rritet. E njëjta vlen edhe për borxhin fiskal
përsa kohë eksportet rriten me një normë më të madhe se rritja e normës së interesit real.
Qasjet e tjera përdorin lidhjet ndërmjet tregtisë, rritjes ekonomike dhe BP nëpërmjet “ristrukturimit” të
identitetit të bilancit të pagesave, si dhe marrëdhëniet që vlerësojnë kontributin e BP në rritjen ekonomike
të vendit13. Të gjitha këto analiza përdoren nga institucione të ndryshme (FMN, BB) për të parashikuar
masën e ndihmave ekonomike të nevojshme në bazë të hendeqeve ekzistuese të financimit në ekonomi
sidomos në periudha kohore afatshkurtra. Megjithatë, është konstatuar se vlerësimet e bëra prej tyre janë
shpeshherë të pasakta si pasojë e destabilitetit dhe luhatshmërisë në kohë të variablave kryesorë
makroekonomikë.
2.3.5 Analizat e qëndrueshmërisë të trajtuara nga FMN
Rekomandimet e FMN mbi politikat makroekonomike janë trajtuar gjithmonë nën këndvështimin e
analizimit të kapaciteteve të ekonomisë për të financuar objektivat e politikave fiskale dhe monetare si dhe
të shërbimit të BP pa ndërmarrjen e korrektimeve të mëdha të cilat mund të cënojnë stabilitetin ekonomik
të vendit. Për këtë arsye FMN në bashkëpunim dhe me BB kanë hartuar një metodologji të thjeshtë dhe të
13 Për më shumë referohu: Thirwall dhe Hussain (1982)
67
qartë14 për analizimin e QBP që u përdor për herë të parë në vitin 2002 dhe është subjekt i përmirësimeve
të vazhdueshme. Arsyeja e zhvillimit të analizave standarte për QBP, që janë pjesë e pandarë e thuajse të
gjitha raporteve vlerësuese të ndërmarra nga këto institucione ka funksione të trefishta pasi:
(i) Vlerësojnë situatën aktuale të BP në ekonomi, strukturën e maturitetit të tij, regjimin e kurseve të
këmbimit, normat e interesit si dhe mbajtësit e BP në një vend;
(ii) Identifikojnë pikat e dobëta të strukturës së BP dhe të politikave të ndërmarra në mënyrë që
korrigjimet e tyre të bëhen përpara se vendi të gjendet në probleme të paaftësisë paguese;
(iii) Në rastin kur vendi ndodhet në vështirësi të tilla, ekzaminojnë ndikimet e çdo alternative për të
stabilizuar BP për shmangien e krizave të mundshme ekonomike.
Këto analiza janë të ndryshme në përputhje me stadin e zhvillimit të ekonomisë, pra ndërmerren veçmas
për vendet në zhvillim dhe për vendet me të ardhura të ulta dhe përbëhen nga dy komponentë që
plotësojnë njëri – tjetrin në vlerësimin e qëndrueshmërisë së BP total dhe të BP të jashtëm. DSA nuk duhet
të trajtohet dhe të interpretohet si mekanizëm i ngurtë, por duhet të shihet si qasje që duke marrë
parasysh kushtet specifike ekonomike të vendit tenton të japë disa këshilla për përmirësimin e situatës ose
të paktën të shërbejë si mekanizëm disiplinues për reformat e ndryshme fiskale në të ardhmen.
Analiza përbën një mjet tejet transparent, i standartizuar dhe i paraprogramuar në formate excel për çdo
shtet. Niveli i BP ndaj PBB-së, nevojat e shteteve për financime të mëtejshme që mund të tejkalojnë nivelin
prej 10 deri në 15 përqind të PBB-së në varësi të stadit të zhvillimit të ekonomive që merren në shqyrtim si
dhe të faktit nëse shteti ka nevojë ose jo për fonde nga FMN, janë faktorët nëpërmjet të cilëve DSA arrin në
përfundimin se performanca e ekonomisë duhet të analizohet ose jo më në detaj për vlerësimin e QBP.
Hapat që ndiqen për ndërmarrjen e kësaj analize të thelluar pasqyrohen në një diagramë të thjeshtëzuar që
gjenden në Figurën si më poshtë:
14
Në mbështetje të Iniciativës për Vendet e Varfra (HIPC) dhe Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDG), FMN ka ndërmarrë një sërë studimesh për matjen e QBP në përputhje me stadet e zhvillimit të ekonomive. Këto analiza quhen Debt Sustainability Analysis dhe shkurtimisht njihen si DSA standarte të FMN/BB.
68
Figura 22.1 Etapat e DSA Standarte – Qasja me Bazë Rrezikun
Burimi i të dhënave: FMN (2013) – Public Debt Sustainability Analysis in Market Access Countries
Vlerësimi i FMN/ BB-së në vendet ku gjykohet se është e nevojshme ndërmarrja e një analize më të
detajuar të situatës ekonomike fiskale kalon në këto hapa:
(i) Parashikim pesëvjeçar për variablat kryesorë që ndikojnë në rritjen e BP dhe të PBB, normave të
interesit, kurseve të këmbimit, rritja reale e PBB, inflacionin si dhe bilancin primar;
(ii) Rritjen e nivelit të BP ndaj PBB-së për pesë vitet e ardhshme sipas ekuacionit, ku b është raporti borxhit
ndaj PBB-së, r është norma e interesit dhe g është rritja ekonomike;
𝑏𝑡 − 𝑏𝑡−1 = (𝑟 − 𝑔)𝑏𝑡−1 − 𝑝𝑟𝑖𝑚𝑎𝑟𝑦 𝑏𝑎𝑙𝑎𝑛𝑐𝑒
(iii) Ndërmarrjen e disa stress-testeve që përllogarisin efektin që pëson BP ndaj goditjeve të pafavorshme
që i bëhen të gjithë parametrave të përmendura më lart. Këto goditje konsistojnë në ndryshimin me rreth ½
devijimi standart të kryera veçmas për secilin nga variablat si norma e interesit, rritja reale e PBB-së dhe
bilancit primar për të pesë vitet në vazhdim. Më pas të gjitha këto variabla goditen të gjithë njëherësh me
69
rreth ¼ të devijimit standart për të pesë vitet dhe në fund norma e kursit të këmbimit ndryshon nën
supozimin se do të zhvlerësohet rreth 30 përqind në fillim të çdo periudhe simulimi.
(iv) Së fundmi në varësi të goditjeve të mësipërme analiza e DSA përmbyllet me gjykimin nëse nivelet e BP
nën efektin e stress-testeve të ndërmarra janë të tilla që të kërcënojnë ose jo QBP në ekonomi.
Sikurse shihet, DSA është një analizë shumëdimensionale, që vendos theksin në rreziqet dhe pasiguritë që
mund të ndeshen gjatë parashikimeve të kuadrit makroekonomik fiskal në një vend. Duke qënë një model i
bazuar në rrezik, analiza më të detajuara duhet të kryhen për ekonomitë të cilat janë më të ndjeshme ndaj
kushteve të pafavorshme ekonomike. Në praktikë analizimi i QBP me anë të DSA nënkupton vlerësime
probabilistike të trajektores së mundshme të BP dhe të mundësisë së ekonomisë për t’u financuar me
kushte të favorshme. Sigurisht që për kryerjen e vlerësimeve të tilla merren në konsideratë disa faktorë të
cilët bëjnë që kjo analizë të ketë edhe kundërshtarë lidhur me saktësinë e përfundimeve të saj.
Kështu, studiues të ndryshëm argumentojnë se, shfytëzimi i skenarëve bazë dhe i stress-testeve të
ndryshme nuk përbëjnë në vetvete qasje të gabuara, por pyetja kryesore që “minon” përdorimin e DSA
është nëse këto simulime janë të mjaftueshme për të garantuar reagimin e qeverisë kundrejt politikave
fiskale që ndërmerren. Për më tepër duke qënë se parashikimet që kryhen janë për një afat pesëvjeçar dhe
nuk dihet sesa do të jetë niveli i BP përtej këtij horizonti kohor për të arritur në përfundimin nëse është ose
jo i qëndueshëm, vendosja e kufijve limit të BP është e nevojshme.
Por nga ana tjetër lind pyetja nëse a duhet që për ekonomi të ndryshme të vendosim të njëjta nivele limite
BP? A reagon njësoj ekonomia pavarësisht disa kushteve të përbashkëta ekonomike-financiare që vende të
ndryshme mund të kenë? Kësaj pyetjeje i japin përgjigje kërkimet empirike të cilat reflektojnë faktin se,
krizat e BP nuk vijnë vetëm si pasojë e nivelit të tij në vetvete, por janë rezultat i shumë faktorëve të tjerë
mbizotërues të situatës financiare në vend nga ku më të rëndësishmit lidhen me cilësinë e politikave
ekonomike dhe menaxhimin institucional. Për këtë arsye, FMN në një pjesë të analizës së saj përdor një
proçedurë shtesë në bazë të së cilës qëndron përdorimi i një indeksi të publikuar nga BB që quhet Indeksi i
Vlerësimit Politik dhe Institucional të Vendit15, IVPIV. Megjithatë, pavarësisht përfshirjes në analizë edhe të
IVPIV, kritikat më të mëdha të bëra mbi analizën e DSA standarte të FMN jepen si më poshtë:
Së pari, përcaktimi i probabilitetit të skenarit më të keq më të mundshëm. Hapat e parë të analizës janë
procese mekanike, përcaktimi jo i saktë i të cilave nuk sjell probleme të mëtejshme. Problemi nis kur
15
Termi në anglisht njihet si: CPIA (Country Policy and Institutional Assessment). Indeks merr vlera nga 1 (vlerësimi më i ulët) deri në 6 (vlerësimi më i lartë) dhe bazohet në 20 indikatorë që ndryshojnë çdo vit në varësi të performancës së të gjithë treguesve përbërës të tij. Nëpërmjet këtij indikatori vendet grupohen në: vende me IVPIV të ulët që i atribuohet vendeve ku niveli i BP arrin deri në 30 përqind ndaj PBB-së; vende me IVPIV të mesme ku niveli i BP arrin deri në 45 përqind ndaj PBB-së si dhe vendet me IVPIV të lartë ku niveli borxhi ndaj PBB-së arrin në 60 përqind.
70
treguesit kryesorë makroekonomikë “goditen” nën supozime të caktuara që duhet të jenë transparente dhe
të arsyeshme. Sipas vetë FMN (2005), probabiliteti që BP në vitin e parë të tejkalojë nivelin që duhet të
kishte sipas skenarit më të keq është rreth 15-30 përqind, çfarë nënkupton një ekuilibër të arsyeshëm për
të mos përftuar diskutime ekstreme të ndikimeve të politikave fiskale mbi ecurinë e dinamikave të BP. Në
rastin e stress-testeve theksi vihet kryesisht në mesazhet që merren prej tyre, në përcaktimin e zonës së
rrezikut si dhe masat që duhet të ndërmerren të cilat kanë një çmim për ekonominë. Në rastin kur analiza e
DSA standarte sipas goditjeve të pafavorshme përcakton se, situata është riskoze, masat e para lidhen me
përmirësimin e bilancit primar, që në mënyrë të paevitueshme çon në ndjekjen e politikave
makroekonomike shtrënguese të hartuara për tkurrjen e kërkesës agregate, në uljen e të ardhurave apo
dhe në rritjen e papunësisë. Këto sigurisht janë kosto të cilat përballohen kryesisht nga individët, por edhe
nga qeveritë pasi vendimet që këto të fundit marrin reflektohen në përfundimet e zgjedhjeve parlamentare
që vendosin forcën politike fituese. Për këtë arsye qeveria e ka mjaft të vështirë ndërmarrjen e politikave të
tilla mbështetur në rezultatet e DSA.
Së dyti, gjenerimi i skenarit më të keq të mundshëm. Simulimi me anë të stress-testeve bën që çdo variabël
të goditet veçmas, pra të injorohet tërësisht korrelacioni që ekziston ndërmjet tyre Ndërkohë ekziston edhe
një skenar ku variablat goditen të gjitha sëbashku, që përbën një rast ku korrelacioni supozohet të jetë 100
përqind. Sigurisht për të shmangur këtë problem duhet që analiza të mirëfillta ekonometrike të mund të
vlerësojnë sesi këto variabla janë korreluar në të kaluarën apo sesi reagon secili prej tyre përkundrejt
goditjeve që pësojnë variablat e tjerë. Një analizë e tillë kërkon punë mjaft komplekse jo vetëm në drejtim
të kohëzgjatjes, por edhe në drejtim të shtrirjes në vite të të dhënave historike, e cila është e pamundur të
implementohet në kushtet e analizës së DSA standarte.
Së treti, mungesa e lidhjes të efektit të huamarrjes në rritjen ekonomike. Gjatë kryerjes së analizës së DSA
standarte, nuk merret në konsideratë lidhja tejet e rëndësishme që ekziston ndërmjet uljes/rritjes së rritjes
ekonomike që shkaktohet nga rritja e nivelit të BP. Teoritë ekonomikë pranojnë se nëse fondet e marra hua
shpenzohen siç duhet, atëherë kthimi prej tyre tejkalon kostot dhe përfitimet e projektit dhe do të
gjenerojnë rritje të menjëhershme ekonomike. Për këtë arsye, mosmarrja në konsideratë e kësaj lidhjeje
është pakuptimtë në një kohë që justifikimi më i madh për marrjen e BP është efekti pozitiv që ai shkakton
në ekonomi. Megjithatë, një arsye për mospërfshirjen e këtyre efekteve lidhet me horizontin kohor mjaft të
limituar të DSA, gjatë së cilës nuk mund të reflektohen ndikime pozitive. Megjithatë, Wyplosz (2007) gjykon
se ky argument nuk qëndron, pasi rëndësia e reflektimit të lidhjes BP – rritje ekonomike nuk duhet të
injorohet, por përbën një shtysë të rëndësishme për zgjatjen e afatit kohor të metodologjisë. Ndërkohë
sipas Cordella et.al (2005), mospërfshirja e efekteve pozitive lidhet me faktin se BP nuk sjell një rritje
71
ekonomike sistematike. Për më tepër analizat tregojnë se, cilësia e politikave dhe qeverisja institucionale
mbeten më të rëndësishme për përfshirjen në DSA, pavarësisht se përfshirjes e IVPIV-ve ndihmon në këtë
drejtim. Të gjithë këto argumente, bëjnë që analiza e DSA standarte të theksojë rrezikun e marrjes së BP me
tepricë, ndërkohë që po të merrej në konsideratë lidhja BP – rritje ekonomike ky rrezik nuk do të
qëndronte. Kështu nëse BP i jashtëm nuk ndikon në rritjen ekonomike, por përkundrazi ka ndikim negativ,
rezultatet e përftuara nga DSA mbeten të dyshimta. Kjo nënkupton që vendet duhet të marrin hua vetëm
në rastet kur ka sinjale rreziku mbi nivelin e BP dhe duhet ta paguajnë atë në një kohë afatshkurtër,
ndërkohë që realiteti është i ndryshëm. Sipas studimit të Jeanne dhe Zettelmeyer (2001) edhe në rastet kur
FMN jep hua afatshkurtra që disbursohen kryesisht në rastet e emergjencave ato në përgjithësi
shndërrohen në hua afatgjata për shkak të natyrës së tyre sistematike.
Së katërti, përcaktimi i masës së qëndrueshmërisë. Niveli i BP në përgjithësi konsiderohet si treguesi më i
mirë i përcaktimit të QBP, megjithatë analizimi i evoluimit të tij në kohë bën që të shfaqen probleme. Aq më
tepër kur norma e interesit tejkalon normën e rritjes ekonomike QBP kthehet në një çështje me shumë
rëndësi për shkak se, ndryshime sado të vogla në normat e interesit mund të cënojnë stabilitetin e situatës
makroekonomike. Këto efekte janë edhe më të mëdha në rastin kur niveli i normave të interesit është
pothuaj i barabartë me nivelin e rritjes ekonomike, që nënkupton që akumulimi i BP ndodh shumë shpejt
gjatë simulimeve të veçanta të rritjes ekonomike dhe të normave të interesit në analizën e DSA standarte
duke përcjellë edhe sinjale alarmi të pajustifikuara. Për më tepër, në realitet konstatohet një rregullim
automatik i bilancit primar që shërben për stabilizimin e nivelit të BP, edhe pse ky i fundit duke qënë një
proces jo i qëndrueshëm bën që BP të shpërthejë në momente të caktuara.
Së pesti, reagimi i politikave të qeverisë. Në realitet sipas FMN (2003) është vënë re se, qeveritë kanë
tendencën e mosreagimit përkundrejt përfundimeve sado negative të analizës, duke kundërshtuar reagimin
“automatik” të bilancit primar përkundrejt rritjes së nivelit të BP, që mund të ketë efekte tkurrëse të nivelit
të BP të jashtëm. Megjithatë në këto raste stress-testet duhet të shërbejnë të paktën si parashikime për atë
çfarë qeveria realisht nuk duhet të ndërmarrë në të ardhmen krahasuar më atë çfarë ato zakonisht bëjnë.
Kjo dukuri shkakton humbjen e besimit për kryerjen e DSA.
Qasja stokastike e DSA standarte – Fan Charts
Mbështetur në të gjitha mangësitë e mësipërme mbi DSA standarte, hulumtues të tjerë si Celasun et.al
(2006) kanë propozuar një tjetër analizë që paraqet një DSA stokastike e algoritmike. Algoritmi ruan në një
farë mase shkallën e standartizimit të DSA (për të lehtësuar krahasimet dhe analizat në shumë shtete), por
duke lejuar njëkohësisht reflektimin e faktorëve specifikë që lidhen ngushtësisht me vendin që analizohet.
72
Risia që sjell kjo përqasje ka lidhje me vlerësimin e funksionit të reagimit fiskal studiuar nga Melitz (1997),
IMF (2003;2009) Abiad dhe Ostry (2005), Garcia dhe Rigobon (2005) dhe Wysplotz (2005), për të
identifikuar lidhjen që ekziston ndërmjet politikave fiskale që matet nga bilanci primar dhe përcaktuesve të
tjerë potencialë. Analizimi i këtij funksioni nuk është trajtimi i marrëdhënies shkakësore që krijohet, por
përdoret për të nxjerrë informacion mbi vendimet politike që merren pas vlerësimit të QBP. Literatura që
lidhet me politikat ciklike fokusohet edhe në evoluimin e bilancit primar duke nënkuptuar që ky tregues
trajton përgjigjet diskrecionare të politikave fiskale ndaj ciklit të biznesit. (Kaminsky, Reinhart dhe Vegh;
2004). Analiza e DSA stokastike përmban 3 blloqe kryesore:
(i) Blloku i parë kalibron për secilin vend shpërndarjet e goditjeve të grupuara për t’ju përshtatur
karakteristikave të të dhënave historike. Tiparet e veçanta të të dhënave janë bërë nëpërmjet modeleve
VAR (vector autoregression) të pakufizuara të cilat përshkruajnë lidhjet ndërmjet rritjes ekonomike, normës
së interesit dhe kursit të këmbimit si dhe vlerësojnë variancat dhe kovariancat e goditjeve që gjenerojnë
projeksione konsistente për të gjithë përcaktuesit e dinamikës së BP;
(ii) Blloku i dytë karakterizon sjelljet fiskale nëpërmjet një funksioni reagimi të qartë fiskal. Ky i fundit është
kalibruar duke përdorur të dhënat për 34 vende në zhvillim përgjatë periudhës nga viti 1990 – 2004, që
korrigjohen për të pasqyruar të gjitha specifikat e vendit pjesë të analizës. Përdorimi i teknikës së panelit
përmirëson analizën e rrezikut dhe siguron një lloj standarti për të gjithë vendet për vlerësimin e reagimeve
fiskale, duke marrë në konsideratë besueshmërinë e kundërpërgjigjeve të bilancit primar ndaj goditjeve
ekonomike dhe zhvillimit të dinamikave të BP;
(iii) Blloku i tretë, kombinon skenarët ekonomikë të simuluar (blloku i parë) së bashku me reagimet e
politikave fiskale (blloku dytë) për të gjeneruar trajektoret e BP vjetor. Kjo e fundit nuk reflekton vetëm
bashkimin e skenarëve të ndërmarrë, por shërben më tepër për të përftuar parashikime të besueshme mbi
normën e rritjes ekonomike, kursit të këmbimit, normës së interesit dhe politikës fiskale. Nëpërmjet
përsëritjeve dhe simulimeve të shumta krijohet një bazë e madhe të dhënash mbi parashikimet e BP për
çdo vit përgjatë horizontit të parashikimeve që mundëson DSA. Më specifikisht, metoda përdor “fan-charts”
për të përcaktuar bandat e konfidencës që përcaktojnë shkallën e pasigurisë përgjatë parashikimeve të
medianës si dhe tendencën e parashikimeve për nivelet e BP në të ardhmen.
2.4 Qëndrueshmëria e borxhit sipas kritereve të Bashkimit Europian
Në vitin 1991 anëtarët e vendeve pjesë të Komunitetit Europian (KE) nënshkruan traktatin e Bashkimit
Europian i njohur kryesisht si “Traktati i Maastricht” (TM), në të cilin u përcaktuan disa rregulla si kushte
73
paraprake për të gjitha vendet që aderonin të ishin pjesë e Bashkimit Europian Ekonomik dhe Monetar.
Përveç të tjerave, në nenin 104 - c të traktatit u vendosën disa kritere mbi politikat ekonomike dhe
monetare fokusuar kryesisht në shmangien nga ana e qeverive të rritjes së DB të tepërta ose lejimit të tyre
vetëm për periudha afatshkurtra, ku Komisioni do të luante rolin e mbikqyrësit në monitorimin e zhvillimit
të situatave makroekonomike dhe të stokut të BP me qëllim identifikimin e pikave të dobëta. Nëpërmjet
protokollit të këtij traktati, u vendosën edhe vlerat referencë për kontrollin e parametrave kryesorë të
financave publike dhe më konkretisht u miratuan dy kritere konvergjence: (i) limiti maksimal prej 60
përqind i BP ndaj PBB si dhe (ii) vendosja e nivelit kufi prej 3 përqind të DB ndaj PBB.
Studime të shumta janë ndërmarrë për të analizuar justifikimet teorike mbi vendosjen e këtyre vlerave
numerike kaq të sakta e të ngurta, të shqyrtuara kryesisht nën teoritë e QBP. Woodford (1996) do të
përcaktonte nivelin tavan prej 60 përqind si përmbushja e kushtit të transversalitetit në teoritë e KBN.
Autorë të tjerë gjykuan se ky nivel i vendosur arbitrarisht në traktat, ishte thjesht niveli që i korrespondonte
vlerës mesatare të nivelit të BP të ekonomive përpara miratimit të TM, çka kritikohej pasi përcaktimi i
nivelit 60 përqind fsheh dallime të rëndësishme strukturore në ekonomi të ndryshme si dhe përfaqëson një
kusht fillestar për t’u ndjekur që kërkon përpjekje të ndryshme për t’u përmbushur nga secili shtet.
Ndërkohë, për nivelin 3 përqind të DB nuk vlen i njëjti parim, pasi vendet përpara se të miratonin TM kishin
një vlerë dukshëm më të lartë se limiti i vendosur. Për këtë arsye u përdorën kryesisht dy linja kryesore
gjykimi për justifikimin dhe arsyen e vendosjes së kësaj vlere.
Sipas argumentit të parë, vendosja e nivelit 3 përqind shërben si një vlerë universale konvergjence në thelb
të së cilës qëndron i ashtuquajturi rregulli i artë i financave publike, ku qeveria duhet të marrë BP vetëm për
financimin e shpenzime publike kapitale16. Teorikisht nëse vlera e skontuar e kthimeve të investimeve
kapitale është e barabartë me vlerën e kostos së investimit fillestar, ky shpenzim nuk sjell asnjë pasojë nën
gjykimin e analizës ndërkohore. Nuk dihet nëse ishte rastësi apo jo, por nga analiza e Buiter et. al (1993)
rezultoi se niveli mesatar i shpenzimeve kapitale përkundrejt PBB në vendet e BE përgjatë viteve 1974-1982
ishte rreth 3.02 përqind ndërsa gjatë viteve 1990-1991 ishte në nivelin 3 përqind. Sigurisht që, ky argument
u kundërshtua pasi nuk merrte në konsideratë efektin e inflacionit në amortizimin e BP krahas problemeve
që lindin për përcaktimin e shpenzimeve kapitale përkundrejt shpenzimeve korrente, si dhe pamundësisë
së gjetjes në praktikë të normës së skontimit të flukseve të ardhme të tilla që barazojnë koston fillestare
(Fisher dhe Easterly, 1990, p.15; Begg et.al, 1991; Vieira, 1999).
16
Traktati i Maastricht i referohet “rregullit të artë” dhe pse nuk e përmend atë në mënyrë eksplicite (neni 104- c, nr.3)
74
Sipas argumentit të dytë, vendosja e nivelit 3 përqind konsiderohet si një vlerë që garanton arritjen e limitit
prej 60 përqind të nivelit të BP dhe synon arritjen e QBP në periudha afatgjata (Corsetti dhe Roubini, 1992).
Sipas tyre ky argument bazohet dhe mund të vërtetohet analitikisht nën qasjet dhe metodat e
qëndrueshmërisë të trajtuara nga Buiter (1983, 1985) në teoritë mbi “hendekun primar”. Megjithatë, sipas
Winckler et.al (1998) kriteret e TM nuk përbëjnë kushte të mjaftueshme që vendet të arrijnë QBP.
Ndërkohë, në vitin 1997 në Amsterdam, u nënshkruajt “Pakti i Stabilitetit dhe Zhvillimit” (PSZH), synimi i të
cilit ishte përforcimi i të gjitha kufizimeve fiskale të miratuara më parë në TM. Nëpërmjet këtij akti,
përcaktohet nevoja për buxhete të balancuara duke lejuar që ekonomia të stabilizohet automatikisht edhe
përgjatë periudhave ekonomike jo shumë të favorshme, që nënkupton se niveli tavan prej 3 përqind i
përcaktuar në TM të mund të shikohet si përjashtim vetëm për periudha kohore afatshkurtra.
Në këtë dokument parashikohen gjithashtu gjoba në masën prej 0.5 përqind të PBB për vendet të cilat
tejkalojnë këtë limit si dhe proçedura mjaft rigoroze për zbatim dhe raportim nga të gjitha shtetet. Sipas
PSZH vendet të cilat nuk janë subjekt i tejkalimit të DB duhet të plotësojnë dispozitat për marrjen e masave
parandaluese të cilat konsistojnë në, përgatitjen e një plani afatmesëm të pozicionit buxhetor i cili është një
buxhet i balancuar në terma strukturorë, çka nënkupton një plan të korrektuar në terma të komponentëve
ciklikë si dhe masave të përkohshme të (për t’u) ndërmarra/ë. Ky plan i cili duhet të jetë jo vetëm i
balancuar, por të rezultojë me tepricë buxhetore duhet të rishikohet çdo 3 vjet për të përfshirë në të, të
gjitha ndikimet apo ndryshimet e tjera që mund të ndodhin në të ardhmen duke mundësuar jo vetëm
arritjen e qëndrueshmërisë së financave publike, por duke krijuar edhe hapësira për “manovra” buxhetore,
kryesisht për investime publike.
Në rastet kur vendet kalojnë limitin jo vetëm 3 përqind të DB vjetor, por edhe nivelin prej 60 përqind të BP
ndaj PBB dhe nuk konstatohet mundësia e korrigjimit të tyre në një periudhë afatshkurtër, KE mbështetur
në dispozitat e PSZH përpara se të zbatojë gjobat të caktuara duhet të arrijë në përfundimin se: (i) vendet
kanë ndërmarrë masa korrigjuese dhe situata e pafavorshme për financat e qeverisë ka ardhur si pasojë e
ngjarjeve të paprituar negative për ekonominë mbarëbotërore si dhe (ii) rënia ekonomike ka ndodhur në të
gjithë vendet e Eurozonës, por pa cënuar QBP në terma afatmesëm17.
2.4.1 Metoda e indikatorëve të BE
Pavarësisht llojit të masave dhe raporteve që duhet të plotësojnë vendet, vetë BE përdor një sërë metodash
për matjen e QBP të vendeve të shtjelluara si më poshtë. Kështu, Komisioni Europian përdor në përgjithësi
17
Për më shumë referohu: ECFIN -3/2013 – EC; Monthly Bulletin – 9/2014 ECB dhe FMN – 8/2014
75
dy indikatorë kryesorë sasiorë (SI dhe S2) për të gjurmuar dhe vlerësuar QBP në të gjitha vendet anëtare të
cilat përdoren edhe gjatë përllogaritjes së dy indikatorëve të tjerë plotësues të njohur si S3 dhe S4.
Indikatori i parë i quajtur S1, është metoda e propozuar nga Blanchard (1990) mbi “hendekun e taksave” si
dhe vlerës referencë të TM. Ky indikator i rëndësishëm vlerësohet për çdo vit dhe varet nga faktori kohë,
por Langenus (2006) thekson se, S1 ndikon në ngushtimin e hendekut të QBP. Kështu, duke qënë se rëndësi
i jepet vetëm arritjes së një niveli të caktuar të bilancit primar i cili në fund të periudhës së analizës duhet të
konvergojë me vlerën e vet fillestare, nuk merr në konsideratë dinamikat e BP dhe efektet që shkaktohen
pas periudhës në vijim. Për pasojë ndodh që vlerësimi i përftuar të kundërshtojë kriterin e konvergjencës së
TM mbi tendencën në ulje të nivelit të BP dhe të arritjes së nivelit prej 60 përqind ndaj PBB.
Për të shmangur mangësitë e këtij indikatori, u krijua indikatori S4 i cili është një përshtatje e të parit, por
që analizon dhe vlerëson pikërisht rregullimet graduale të bilanceve primare nisur nga shtrirja e
kohëzgjatjes së analizës (deri në vitin 2050), çka bën që pozita fiskale e ekonomisë në fundin e periudhës së
analizës të konsiderohet e shëndoshë.
Indikatori i dytë S2, është i ngjashëm me të parin, por ai merr në konsideratë rregullimet e vazhdueshme
buxhetore, fokusuar në diferencat e bilancit primar të kërkuar për një kohë të pafundme. Këto diferenca që
janë të nevojshme përgjatë një viti buxhetor marrin trajtën e një objektivi për të barazuar vlerat aktuale të
të gjithë serisë së bilanceve primare të ardhshme ndaj PBB me nivelin e BP të parashikuar në fillimin e vitit
në analizë. Në këtë mënyrë ky indikator mundëson vënien në jetë të standarteve të KBN, prandaj edhe
vënia në zbatim e tij është më e vështirë. Nën këtë frymë është hartuar edhe indikatori S3, i cili nuk
analizon vetëm rregullimet buxhetore për të stabilizuar raportin e BP deri në një periudhë afatgjatë siç
është viti 2050, por kryesisht rregullimet buxhetore kalibrohen si përmirësime graduale të bilancit primar
në kohë, dhe pse synojnë drejt një viti të caktuar objektiv duke marrë në konsideratë edhe elementë
strukturorë të tillë si: mosha e popullsisë (Langenus, 2006; Balassone et.al; 2009).
Pavarësisht përdorimit dhe aplikimit të këtyre indikatorëve, rezultatet që gjenerohen prej tyre nuk janë të
mjaftueshme dhe kanë mangësi për vlerësimin e QBP në vendet e BE, pasi zakonisht mbështeten në
ekzaminime disi mekanike dhe pjesore të ekuilibrave ekonomikë. Kjo ndodh kryesisht pasi parashikime të
tilla janë mjaft të ndjeshme ndaj supozimeve që lidhen me nivelin e bilancit primar dhe të normave reale të
rritjes ekonomike, që në disa raste janë mjaft të ndryshme nga realiteti duke shkaktuar përfundime krejt të
ndryshme madje dhe të kundërta. Për këtë arsye, këta indikatorë shërbejnë si instrumentë për të lehtësuar
debatet politike në terma të rregullimeve fiskale dhe sistemeve financiare në vend duke shërbyer të paktën
si tregues të lidhjes ndërmjet sfidave buxhetore përkundrejt faktorit “kohë” (KE, 2009).
76
2.4.2 Metoda e DSA të BE
Sikurse në rastin e analizës së kryer nga FMN e BB, edhe BE përdor një metodologji të ngjashme “DSA
standarte” për të vlerësuar dhe monitoruar zhvillimet dhe perspektivën e dinamikave të BP për vlerësimin e
qëndrueshmërisë së tij dhe për formulimin sa më saktë të politikave fiskale e monetare korrigjuese ose/dhe
parandaluese të situatave të rrezikshme fiananciare në zbatim të TM dhe PSZH.
Kjo qasje ndjek shkurtimisht të njëjtat proçedura ndalur kryesisht në (i) vlerësimin e indikatorëve kryesorë
fiskalë, në përcaktimin e vendeve të cilat kanë nevojë për monitorim më të kujdesshëm, (ii) kryerjen e
stress-testeve mbi parashikimin e nivelit të BP për secilin nga parametrat kryesorë që ndikojnë në të, (iii)
përfshirjen në analizë të fondit kontigjencë për BP e garantuar në bazë të të dhënave krahasuese të
Eurostat si dhe (iv) zhvillimeve dhe ecurisë së sektorit bankar apo financiar në tërësi në vend.
Sikurse edhe në rastin e DSA të trajtuar më lart edhe kjo metodë e përdorur nga BE me disa ndryshime e
specifika të vogla mbart të njëjtat limitime mbi vlerësimin e QBP. Kështu, vlerësimi nëse indikatorët e
barrës së BP janë të projektuara që të lejojnë stabilizimin ose/dhe për të mbajtur në nivele të kënaqshme
rritjen ekonomike në reflektim të efekteve ciklike të ekonomisë jo vetëm në skenarin bazë por edhe në
skenarët e tjerë, vlerësimin e vërtetësisë dhe mundësisë së ndodhjes së skenarëve që parashikohen lidhur
me variablat makroekonomikë të rëndësishëm dhe të bilancit primar, krahas studimit të profilit të BP të
balancuar në terma të maturitetit si dhe aksesit në tregjet e reja janë mjaft të rëndësishme, por
njëkohësisht edhe në këtë analizë mbeten mjaft të vështira për t’u gjykuar.
2.5 Përfundime
Të përkufizuarit e QBP është mjaft e vështirë për arsye se nuk ekziston një përcaktim që të jetë i pranuar
unanimisht nga të gjithë analistët çka vështirëson vlerësimin në mënyrë uniforme të QBP në praktikë.
Megjithatë, të gjithë studiuesit bien dakort që të analizuarit e QBP është një proces që lidhet ngushtësisht
me dy tipare të aktivitetit ekonomik të vendit (i) aftësisë paguese dhe (ii) likuiditetit. Kështu, në varësi të
qasjes që analistët gjykojnë si më të rëndësishme ndërmarrin metodat përkatëse për vlerësimin e situatës
financiare dhe të QBP në vend, që literatura i ndan në disa grupe të mëdha kryesore. Secila prej qasjeve jo
vetëm që ka përdoruesit e saj, por është e rëndësishme që këto metoda të trajtohen si plotësuese dhe jo
zëvendësuese të njëra – tjetrës pasi secila prej tyre mund të jetë e përshtatshme në varësi të kushteve
ekonomike që vendi po kalon dhe mënyrës sesi analisti trajton QBP.
Në grupin e parë të metodave përfshihen treguesit paralajmërues të rreziqeve financiare. Këta indikatorë
ndahen në indikatorë ekspozimi që lidhen kryesisht me nivelin e DB, BP dhe indikatorë të lidhur përkundrejt
77
PBB. Kështu, studiues të ndryshëm si: Corsetti et.al (1998), Radelet dhe Sachs (1998), Kaminsky, Lizondro
dhe Reinhart (1998) e shumë të tjerë apo dhe institucione të rëndësishme ndërkombëtare si FMN, BB, BE
gjykojnë se indikatorët janë të rëndësishëm sidomos në analizimin e rritjes së raportit të DB apo dhe të BP
ndaj PBB, pra që vlerësojnë nivelin e BP në lidhje me aktivitetin ekonomik të vendit duke supozuar se të
gjitha burimet e PBB-së janë në dispozicion për financimin e barrës së tij. Edhe pse ky fakt nuk është
domosdoshmërisht i vërtetë, çka e bën jo realist përdorimin e tyre, këta indikatorë janë të rëndësishëm për
të matur shkallën e BP, në terma të aftësisë paguese të qeverisë. Ndërkohë, të tjerë indikatorë që lidhen
me BP përpiqen të masin pagesat e shërbimit të llojeve të ndryshme të tij përkundrejt niveleve të ndryshme
të të ardhurave kombëtare apo dhe nivelit të eksporteve. Për këtë arsye këta indikatorë përdoren për të
përcaktuar ecurinë e BP edhe në terma të likuiditetit të vendit të cilat sigurisht japin sinjale të caktuara në
lidhje me përkeqësimin apo përmirësimin e pozitës ekonomike në vend. Megjithatë, duke qënë se këta
tregues vlerësojnë pozitën financiare kryesisht vetëm për një periudhë të caktuar kohore, të paintegruara
me kushtet e tjera ekonomike mund të gjenerojnë përfundime statike dhe të rezultojnë në dhënien e
mesazheve jo shumë të sakta. Pavarësisht kufizimeve të tyre ato mbeten tregues mjaft të rëndësishëm për
të reflektuar dhe për të sinjalizuar problemet në ekonomi prandaj edhe FMN, BB apo BE kanë përpunuar
indikatorë të ngjashëm edhe më të ndërlikuar për të vlerësuar QBP dhe për të përcaktuar nëse vende të
ndryshme po tejkalojnë nivelet e rritjes ose limitet e BP të përcaktuara sipas akteve të përbashkëta ligjore
në fuqi, në mënyrë që politikat e ndryshme që do të ndërmerren të ndërhyjnë në kohë për zgjidhjen e
problemeve që hasen.
Në grupin e dytë të metodave përfshihen analizat empirike dhe testet ekonometrike, të cilat janë hartuar
për të shmangur mangësitë e përdorimit të indikatorëve të thjeshtë në vlerësimin e QBP. Studiuesit kanë
propozuar ndërmarrjen e analizave të caktuara tradicionale empirike dhe testeve të ndryshme të rrënjës së
njësisë apo të kointegrimit, pikënisja e të cilave qëndron në konceptin dhe ekuacionin e KBN dhe të kushtit
të transversalitetit që pasqyrojnë jo vetëm rritjen në kohë të DB dhe të BP, por edhe ndryshimet e niveleve
të tyre në terma të sjelljes së dinamikave të politikave fiskale që qeveria ka ndërmarrë ndër vite dhe që
studiohen për një kohë të fundme ose të pafundme. Ekuacionet e KBN por edhe ato të reagimit të bilancit
primar nënkuptojnë që ekonomia duhet të gjenerojë flukse të mjaftueshme të të ardhurave në të ardhmen
të tilla që barazojnë detyrimet e qeverisë, të cilat nuk ndalen vetëm në kufizimet e vendosura të nivelin të
BP ndaj PBB, por edhe në normën e rritjes së këtij niveli në periudha kohore të caktuara në rastet e
mosfunksionimit të skemave të Ponzit. Kështu, përpunimi statistikor i të ardhurave ndër vite, nën
supozimin se ekonomia ndjek një cikël që përsëritet në kohë gjeneron rezultate të detajuara nëpërmjet
testeve të rrënjës së njësisë dhe të kointegrimit nëse BP është ose jo i qëndueshëm duke shërbyer si
78
udhërrëfyes nëse veprimet që po merr dhe do të ndërmarrë qeveria në të ardhmen ruajnë ose do të arrijnë
stabilitetin e kërkuar. Nën të njëjtën linjë literatura thekson se ekzistojnë edhe qasje të ndryshme si
modifikime të ekuacioneve të KBN të tilla si “modeli bazuar në qëndrueshmëri” që konsiderohet si një KBN
stokastike apo “vlerësimi i hendekut tatimor” që vlerësojnë qëndrueshmërinë e politikave fiskale për BP e
akumuluar ndër vite, përkundrejt faktorëve të tjerë si niveli i të ardhurave apo dhe shpenzimeve publike të
ndryshme si pasojë e kushteve demografike si dhe ndryshimeve specifike të vendit. Analizat empirike
tashmë janë pranuar gjerësisht si më të mirat për të vlerësuar QBP dhe prandaj ndërmerren vazhdimisht
nga studiues dhe analistë të ndryshëm.
Në grupin e tretë të metodave përfshihen analizat e skontimit të flukseve të ardhshme. Këto analiza janë
ndër më të vështirat dhe më komplekset për t’u realizuar, por sigurisht janë tejet efektive në terma të
vlerësimit të QBP. Studiuesit përkrahës të këtyre analizave argumentojnë me të drejtë se qeveria duhet të
kontribuojë në rritjen e normës së rritjes së ekonomisë dhe të rritjes së mirëqënies nëpërmjet
transformimit të të ardhurave që mund të përthitheshin në çdo kohë nga taksimi në projekte kapitale
produktive për shoqërinë jo vetëm në terma cilësorë, por edhe në terma monetarë. Vetëm në këtë mënyrë
qeveria është e aftë të shërbejë BP e marrë dhe të arrijë të gjenerojë të ardhura shtesë në nivel agregat, të
cilat në mënyrë automatike garantojnë QBP. Megjithatë, këto metoda zakonisht ndërmerren për investime
të caktuara kapitale që financohen me BP pasi mbetet e vështirë që për për çdo borxh të marrë të
përcaktohet në mënyrë të saktë fluksi i të ardhurave që gjenerohet në të ardhmen, krahas përcaktimit të
saktë të normës të skontimit që duhet të përllogaritet për periudha të ndryshme kohore. Për këtë arsye
realiteti tregon se përdorimi i tyre rezulton i suksesshëm dhe ndërmerren kryesisht në rastet e dhënies së
granteve ku përcaktohet lehtësisht përfitimi i shoqërisë nga fondet e marra hua duke lejuar krahasimin e
kostove oportune të donatorëve për ndërmarrjen e aktiviteteve që lehtësojnë ndarjen e barrës së BP.
Në grupin e katërt të metodave përfshihen analizat e hendekut të financimit. Këto metoda mbështeten në
identitetet makroekonomike kombëtare të bilancit të pagesave, investim/kursimeve si dhe buxhetit të
qeverisë, për të analizuar kryesisht dinamikat e BP të jashtëm me hendekun e financimeve të krijuara. Në
thelb të këtyre qasjeve qëndron vlerësimi i normës së rritjes së PBB përkundrejt rritjes së normës së
interesit real, në mënyrë që të analizohet aftësia paguese e vendit për shërbimin e BP të saj. Në praktikë
këto metoda përdoren kryesisht për të parashikuar masën e ndihmave ekonomike të nevojshme në bazë të
hendeqeve ekzistuese të financimit kryesisht për periudha kohore afatshkurtra. Megjithatë është
konstatuar se parashikimet dhe vlerësimet e bëra prej kësaj metode arrijnë në rezultate jo të sakta si pasojë
e luhatshmërisë në kohë të variablave kryesorë makroekonomikë.
79
Në grupin e fundit të metodave përfshihen analizat e FMN/BB për vlerësimin e qëndrueshmërisë. Këto
analiza të standartizuara në fakt përbëjnë një kombinim metodash nisur nga vlerësimi i indikatorëve të
thjeshtë, vlerësimi i hendekut financiar deri në qasjet empirike stokastike. Këto analiza të cilat u përmbahen
rigorozisht përkufizimit bazë të QBP të dhënë nga FMN synojnë që të udhëheqin vendimet e huamarrjes
publike të qeverive përkundrejt nevojave të tyre, krahas mundësive paguese dhe likuiditetit për pagesën e
BP të marrë. Natyra e të analizuarit në avancë të kushteve ekonomike bëjnë që këto analiza të japin një
sërë sinjalizimesh mbi rreziqet potenciale të niveleve të larta të BP. Analiza përbëhet nga dy komponentë të
cilët plotësojnë njëri – tjetrin atë të QBP të BP total dhe të BP të jashtëm, ku secili prej tyre përfshin një
skenar bazë mbështetur në parashikimet makroekonomike për të ardhmen ku artikulohen qartë politikat
fiskale që do të ndiqen nga qeveria, krahas aplikimit të skenarëve të tjerë që ndryshojnë në varësi të
parashikimeve dhe goditjeve të caktuara të cilat lejojnë të vlerësohet niveli i ekspozimit të krizave
financiare të vendit. Duke qënë analiza të standartizuara shpesh rezultatet që merren prej tyre nuk janë të
sakta, por kjo nuk pengon faktin që këto analiza nëse nuk trajtohen të shkëputura nga kushtet specifike
ekonomike të vendit të përdoren vazhdimisht për vlerësimin dhe matjen e QBP, pasi hartimi i tyre ka si
objektiv krijimin e një klime disiplinuese përkundrejt ndryshimeve ekonomiko - financiare. Një analizë të
ngjashme përdor edhe BE përkundrejt kushteve të vendosura në TM për të kontrolluar mosrritjen e nivelit
të DB dhe të BP ndaj PBB për të gjitha vendet anëtare dhe për ato shtete që aspirojnë integrimin europian,
pavarësisht kushteve ekonomike që vendi përballon ose do t’i duhet të kalojë në të ardhmen, çfarë bën që
rezultatet e kësaj metode të jenë mjaft të ndjeshme ndaj supozimeve që merren në konsideratë.
Së fundmi, pavarësisht metodës së përzgjedhur për vlerësimin e QBP, të vlerësuarit e qëndrueshmërisë së
politikave fiskale në vitet e fundit kur krizat e borxhit përbëjnë një aktualitet shqetësues ka marrë një
rëndësi të madhe në funksion të analizimit të dinamikave dhe përcaktimit të një ekuilibri të financave
publike në vend. Është kjo arsyeja përse të gjitha vendet po i kushtojnë mjaft rëndësi mirëmenaxhimit të BP
jo vetëm në drejtim të nivelit të tij, por edhe të mënyrës dhe shkaqeve të akumulimit të tij, strukturës si
dhe efekteve që ai përcjell në ekonomi në mënyrë që të sigurohen jo vetëm kushtet e aftësisë paguese
edhe të likuditetit, por mbi të gjitha të mund të garantohet stabiliteti dhe konsolidimi i vazhdueshëm i
aktivitetit ekonomik aq i nevojshëm për të gjithë.
80
Tabela 22.2 Përmbledhje e literaturës për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit
Metodat e Vlerësimit të QBP Argumentat Pro Argumentat Kundër Autorët Përfaqësues/ Viti Studimit
Treguesit Paralajmërues të Rreziqeve Financiare nga ku: Niveli BP ndaj PBB Deficiti i Llogarisë Korrente Madhësia e Eksporteve Raporti i BP ndaj rezervave valutore VAN e Borxhit/Të ardhurat Kombëtare VAN borxhit/Eksporte Shërbimi Borxhit/Eksporte Indikatorë të Hendekut Primar Indikatorët S1, S2, S3, S4
-Të thjeshtë për t’u përdorur -Gjenerojnë rezultate që mundësojnë krahasimin -Së bashku me metodat e tjera vlerësuese gjenerojnë rezultate më të sakta
-Përfundime statike -Nuk marrin në konsideratë lidhjet ndërmjet variablave ekonomikë
Corsetti et.al (1998) Radelet dhe Sachs (1998) Kaminsky, Lizondro dhe Reinhart (1998) FMN dhe BB, INTOSAI Eichengreen dhe Moody (2000) Berg dhe Patillo (2000) Berg et.al (2004) Blanchard (1990) Buiter (1985; 1995) BE
Testet Ekonometrike nga ku: Modeli bazuar në qëndrueshmëri Qasja e KBN Qasjet e "VaR" (value at risk) Kushti Transversalitetit Analizat e reagimit fiskal
-Janë të derivuara nga teori të vërtetuara -Lejojnë krahasime ndërmjet studimeve të ndërmarra në vite -Vlerësojnë marrëdhëniet që ekzistojnë ndërmjet variablave ekonomikë dhe reagimet e secilit përkundrejt tjetrit -Modele të strukturuara -Rezultate të sakta -Merr në konsideratë efektet dhe barazinë e borxhit në breza
-Analiza të variablave ekonomikë në të kaluarën -Kërkohet një numër i madh të dhënash -Vështirësi në përpunimin e të dhënave dhe interpretimin e tyre -Përfudimet nuk lejojnë mundësi për matje sasiore të qëndrueshmërisë (ose është ose nuk është i qëndrueshëm)
Hamilton dhe Flavin (1985) Bohn (1998, 2005) Wilcox (1989) Trehan dhe Walsh (1991) Wysplotz (2005) Celasun et.al (2006)
Analizat e skontimit të flukseve të ardhshme
-Rezultate të sakta -Analiza të vështira për t'u ndërmarrë - Kërkohet një numër i madh të dhënash specifike për çdo projekt - Kërkon shumë kohë pasi analiza kosto -efektivitet kryhet për çdo borxh të marrë
Domar (1944)
Analizat e hendekut të financimit -Analizojnë shumë parametra ekonomikë dhe lidhjet ndërmjet tyre
-Analiza të vështira për t'u ndërmarrë -Kërkohet një numër i madh të dhënash -Supozime të shumta që "cënojnë" saktësinë e rezultateve
FMN Easterly (1997) Nguyen et.al (2009)
Analizat e DSA të FMN/BE nga ku: Qasjet tradicionale Qasjet stokastike Indikatorë vlerësues
-Të thjeshta -Analiza të standartizuara -Shërbejnë për të sinjalizuar krizat e borxhit
-Kërkojnë shumë të dhëna
-Kërkojnë mjaft supozime që dëmtojnë
lidhjen ndërmjet treguesve ekonomikë -Jo të sakta
FMN BB BE
Burimi: Autori (2015)
81
KAPITULLI 3
BORXHI PUBLIK NË EKONOMINË SHQIPTARE
Të analizuarit të qëndrueshmërisë së borxhit publik në një vend është pjesë e pandarë e studimit të
dinamikave të tij për një periudhë disavjeçare, nisur nga ngjarjet më kyesore që kanë shoqëruar e kanë lënë
gjurmë në ekonominë e vendit. Në këtë kontekst, ky kapitull fillimisht paraqet një tablo të përgjithshme të
zhvillimeve ekonomike për një periudhë 30 vjeçare përkatësisht që nga viti 1985 deri në vitin 2015,
fokusuar kryesisht në problemet e hasura, arritjet dhe sfidat ndër vite. Në mbështetje edhe të literaturës
përkatëse, kapitulli në pjesën e tij të dytë trajton analizën e dinamikave të borxhit publik në vend krahasuar
dhe me vendet e tjera të rajonit, për t’i dhënë rrugë zhvillimit të analizës për matjen dhe vlerësimin e
qëndrueshmërisë së tij në kapitujt e tjerë. Sigurisht që kjo analizë nuk do të ishte e plotë nëse në të nuk do
reflektohej mënyra sesi qeveritë shqiptare kanë menaxhuar ndër vite borxhin publik, si një prej
argumentave kryesorë që lidhet me integrimin e vendit në BE dhe që ende përbën një prej aspiratave dhe
objektivave kryesorë të vendit tonë. Analizimi sasior i faktorëve të ndryshëm që ndikojnë në strukturën e
borxhit publik në Shqipëri krahas efekteve agregate që ai përçon në ekonomi, si dhe të trajtuarit veçmas të
menaxhimit të borxhit publik të brendshëm e të jashtëm trajtohen në pjesën e fundit që pasohen nga
përfundimet përkatëse të kapitullit.
3.1 Vështrim i përgjithshëm i zhvillimeve ekonomike në vend
Në fillim të dekadës së viteve '90 të shekullit të kaluar, Shqipëria filloi transformimin politik, ekonomik,
shoqëror drejt ekonomisë së tregut, me qëllim final integrimin e vendit në strukturat ndërkombëtare me
theks të veçantë futjen në Bashkimin Europian. Parimet bazë ku përqëndrohej kryesisht programi i
transformimit përfshinin liberalizimin dhe privatizimin e ekonomisë, të mbështetur në një terren
makroekonomik të qëndrueshëm. Si pasojë e centralizmit ekstremist për dekada të tëra dhe shkëputjes nga
vendet e tjera të Europës, të kaluarit në ekonominë e tregut e gjeti vendin tërësisht të papërgatitur, çka çoi
në shkatërrimin e ekonomisë në pjesën më të madhe të saj dhe në uljen e nivelit të jetesës në mënyrë të
ndjeshme. Vitet 1985-1992 ishin vitet e një rënieje të shpejtë dhe të theksuar të PBB, të zhbalancimeve të
mëdha makroekonomike, të çrregullimeve masive në infrastrukturë, të shkatërrimit të rezervave valutore si
dhe të krijimit të BP të jashtëm në vend. Në vitin 1989, niveli i PBB ishte përgjysmuar, ndërkohë që si
prodhimi industrial dhe ai bujqësor pësuan rënie të theksuar. Kështu, Shqipëria nga një vend eksportues i
prodhimeve bujqësore dhe blegtorale u kthye në një ekonomi që mbështetej vetëm në ndihmat dhe
asistencën e donatorëve të huaj. Sigurisht që efektet e kësaj situate reflektoheshin në nivelet e të
82
ardhurave të cilat përkeqësoheshin vazhdimisht, krahas treguesve të papunësisë që pësuan rritje të
ndjeshme dhe që u bënë shkak i emigrimit të një pjese të madhe të popullsisë drejt vendeve të tjera.
Nivelet e DB në vitin 1991 arritën në rreth 34 përqind përkundrejt PBB duke shënuar një rritje dramatike
rreth 13 herë më të lartë, nga niveli vetëm 2.6 përqind ndaj PBB-së përgjatë viteve 1980-85. Mungesa e një
politike monetare të përshtatshme çoi në moskontrollin e likuiditeteve dhe të inflacionit që gjatë vitit 1992
arriti në nivele treshifrore rreth 236.6 përqind si dhe të kursimeve në nivele të ulta për shkak të përqindjes
negative të normave të interesit, në terma realë.
Grafiku 13.1 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1980-1992
Burimi i të dhënave: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor 1993
Megjithatë, vitet e tranzicionit kanë shënuar për Shqipërinë jo vetëm dështime financiare, por edhe
zhvillime pozitive nisur nga bashkëpunimet me institucione të rëndësishme si FMN, BB apo dhe Bankën
Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH)18 etj. Kështu, në sajë të mbështetjes së vazhdueshme të
donatorëve dhe reformave strukturore të ndërmarra vendi arriti të kalonte vështirësitë e hasura. Reformat
e rëndësishme të disiplinës financiare në të gjitha nivelet e biznesit, privatizimit të ndërmarrjeve të mëdha,
hartimit të bazës ligjore të legjislacionit tatimor dhe të mbrojtjes nga konkurrenca, kalimit në rregjimin e
lirë të kursit të këmbimit, zhvillimit të sistemit bankar dhe shfaqjes së institucioneve financiare jobankare të
ndjekura nga politika fiskale shtrënguese, ndikuan në ringritjen dhe stabilizimin e ekonomisë.
Ndërkohë, falimentimi i skemave piramidale shkaktoi trazira në shkallë të gjerë shoqërore dhe shkatërrime
të mëdha të objekteve publike që sollën pasoja fatale për ekonominë deri në shpërbërjen e shtetit.
Tendenca në rënie e treguesve kryesorë makroekonomikë gjatë vitit 1997 reflektohet në grafikët më
poshtë.
18
Gjatë viteve 1992-1993, FMN dhe BB mbështetën ekonominë me programin “Stand By Arrangements”, ndjekur nga programet “Enhanced Structural Adjustment Facility -ESAF I) , “Emergency Post-Conflict Assistance” për vitet 1997-1998, “Enhanced Structural Adjustment Facility (ESAF - 1998-2001), si dhe “Poverty Reduction and Economic Growth (PREG - 2002-2005)- FMN (2005)
83
Grafiku 23.2 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1993-1997
Burimi i të dhënave: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor 1999, Ministria e Financave 2015
Qeveria që doli nga zgjedhjet e qershorit 1997 arriti të vendoste një lloj stabiliteti politik dhe social sërish
nën mbështetjen e donatorëve jo vetëm në fonde monetare, por edhe në trajtën e asistencës teknike.
Reforma të rëndësishme strukturore u rindërmorën në të gjithë sektorët e ekonomisë që kontribuan në
kalimin e krizës dhe në rritjen e ekonomisë me bazë qëndrueshmërinë, rënien e inflacionit si dhe ruajtjen e
tij në nivelet e parashikuara nga BSH. Paketa e re tatimore e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH) që hyri në
fuqi në tetor të 1997 niveli i së cilës ndryshoi nga 12½ përqind në 20 përqind forcoi thelbësisht financat
publike në vend, që u shoqëruan dhe me uljen e DB.
Forcimi i mëtejshëm i administratës tatimore dhe doganore, rritja e efikasitetit të shërbimit civil, lufta ndaj
kontrabandës dhe korrupsionit, përmirësimi i vazhdueshëm i menaxhimit të shpenzimeve publike,
privatizimi i bankave shtetërore dhe aseteve të tjera publike, si dhe vënia në funksion e politikave
bujqësore vendosën themelet për një sektor financiar modern dhe adresuan një sërë problemesh të
qeverisjes në vend. Sektori privat mori një zhvillim të dukshëm dhe rritja e ekonomisë në pjesën më të
madhe të saj gjatë viteve 1998-2005 i dedikohet pikërisht këtij sektori.
Ndërkohë, hartimi i Strategjisë Kombëtare të Zhvillimit Ekonomik dhe Social gjatë vitit 2001, objektivi i së
cilës ishte krijimi i një klime të përshtatshme për të siguruar një rritje ekonomike të qëndrueshme dhe
gjithëpërfshirëse, të harmonizuar me politika ekonomike afatmesme që synonin nxitjen në krahun e ofertës
84
së punës për reduktimin e varfërisë, nxitjen e arsimit, përmirësimin e infrastrukturës në vend dhe të
shëndetësisë do të përbënte një prej sukseseve më të rëndësishme, me anë të së cilës qeveritë do të
mundoheshin të respektonin dhe të përmbushnin për herë të parë qëllime dhe objektiva afatgjata përtej
viteve elektorale për të cilat ishin përzgjedhur. Nën këtë kuadër, edhe sistemi financiar u zhvillua ndjeshëm
sidomos ai bankar ku ndikim patën edhe dy ndër projektet më të rëndësishme të implementuara nga BSH
mbi përmirësimin e sistemit të pagesave në kohë reale (RTGS) dhe krijimit të Zyrës së Informacionit të
Kredisë. Forcimi i rregullave të mbikqyrjes bankare, nxitja e zgjerimit të rrjetit bankar apo zhvillimi i
skemave të kursim – kreditit krahas mbulimit me shërbime bankare të të gjithë territorit të vendit ndikuan
akoma më tej në përmirësimin e ekonomisë (BSH, 2001)
Duhet marrë në konsideratë fakti që kjo periudhë karakterizohet nga ndryshime të mëdha të ekonomisë
botërore sidomos në Europë, ku në vitin 1999 filloi përdorimi zyrtar i monedhës euro, që sigurisht do të
influenconte jo vetëm tregtinë e jashtme, por edhe shërbimin e BP të jashtëm për shkak të ndryshimeve në
normat e interesave dhe të kursit të këmbimit duke shkaktuar ndryshime në strukturën financiare të vendit.
Nga ana tjetër nisur nga aspiratat për integrim të Shqipërisë në BE si dhe forcimi i politikave të BE që u bënë
të dukshme pas hyrjes së Euro-s, solli ndikime të ndjeshme që janë njësoj të vlefshme edhe në ditët tona në
drejtim të politikave ekonomike, zhvillimeve ligjore dhe institucionale.
Përafrimet e ligjeve dhe konsolidimi institucional (veçanërisht i tregjeve financiare dhe sistemit bankar), do
të përbënin prioritetet dhe shtyllën kyesore të programeve politike për qeveritë pasuese. Indikatorët më të
rëndësishëm të ekonomisë ku reflektohet performanca në rritje e administratës tatimore, përpjeket e
qeverive për menaxhimin e BP dhe rritja e PBB përgjatë viteve 1998-2005 paraqiten në grafikët më poshtë.
Megjithatë pavarësisht arritjeve të shënuara, ekonomia vazhdonte të ishte relativisht e dobët e
karakterizuar nga balancime makroekonomike të brishta, ku të ardhurat për frymë vazhdonin të ishin nga
më të ultat në Europë dhe niveli i varfërisë ishte tejet i lartë, veçanërisht në zonat rurale dhe të thella.
Për më tepër gjatë viteve 2004- 2005 ekonomia u ndesh edhe me sfida e probleme në sektorin energjitik,
ku si pasojë e planifikimit jo të saktë të niveleve të duhura të kërkesës për import të energjisë u shkaktuan
dëme të konsiderueshme për buxhetin për një kohë të gjatë. Si pasojë e kësaj krize (BSH, 2005) aktiviteti
ekonomik i bizneseve gjatë kësaj periudhe u kufizua me rreth 27 përqind, çka shkaktoi uljen e rritjes reale
të PBB me rreth 0.5 pikë përqindje.
85
Grafiku 33.3 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1998-2005
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Vitet e tjera në vazhdim dhe më konkretisht periudha 2006-2010 do të shënonte për ekonominë një ecuri
tejet pozitive, në prani të ruajtjes së treguesve kryesorë të stabilitetit makroekonomik. Këto vite përkojnë
me vazhdimin e reformave të mëtejshme strukturore, ku spikatën përfundimi i regjistrit të kredive, forcimi i
mbikëqyrjes së sektorit financiar, mirëadministrimi i të ardhurave tatimore dhe i shpenzimeve publike,
privatizime të rëndësishme si Albtelekomi, krijimi i Qëndrës Kombëtare të Regjistrimit të biznesit, reduktimi
i mëtejshëm i tarifave doganore, zhvillimi i tregut ndërbankar, si dhe përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së
biznesit që u reflektua në nivele të rritura të IHD në vend.
Gjatë kësaj periudhe reforma u morën edhe në drejtim të krijimit të një sistemi tatimor me ngarkesë më të
ulët krahasuar me vendet e rajonit, nëpërmjet vendosjes së taksës së sheshtë prej 10 përqind e cila stimuloi
zhvillimin ekonomik të bizneseve si dhe ndikoi në shpërndarjen e barabartë dhe më pak deformuese të
barrës fiskale. Nga ana tjetër harmonizimi i politikave fiskale me ato monetare ishte një tjetër arritje që dha
ndikime pozitive të mëtejshme në ekonomi. Me rëndësi gjatë kësaj periudhe është jo vetëm ruajtja e
stabilitetit të ekonomisë, por arritja e nivelit mesatar prej rreth 5.13 përqind të rritjes ekonomike reale në
kushtet kur ekonomia botërore përjetonte krizë të thellë financiare me ritme negative të rritjes ekonomike.
Megjithatë, në mënyrë të pashmangshme ngadalësimi i rritjes ekonomike gjatë vitit 2009 dhe kriza
botërore ndikuan edhe në ekonominë shqiptare, efektet e së cilës filluan të ndihen vetëm përgjatë viteve
2011 -2012, si pasojë e shtrenjtimit të “faturës” së importit si dhe uljes së konsiderueshme të nivelit të
86
remitancave (BSH, 2011). Norma e ulët e rritjes së eksporteve, stimujt e dobët të sektorit tatimor,
shkaktuan uljen e ritmit të të ardhurave buxhetore, dhe rritjen e DB, ndërkohë që BP kapërceu nivelin prej
60 përqind ndaj PBB. Rritja e niveleve të papunësisë, ngadalësimi i kërkesës për para dhe rritja e portofolit
të kredive me probleme vijoi të përkeqësohet, duke shkaktuar uljen e ndjeshme të rritjes reale mesatare të
ekonomisë nga trendi i saj historik deri në nivelet 1.62 %, edhe pse pozitive.
Zhvillimi në rënie i indikatorëve kryesorë të ekonomisë do të përkeqësohej ndjeshëm sidomos në vitin
2013, i cili rezultoi një vit sfidues për ekonominë dhe për tregjet financiare shqiptare. Kërkesa e dobët
agregate u reflektua në një rritje të ulët ekonomike, që ndikoi më tej në rritjen e zbehtë të punësimit dhe të
nivelit të pagave, në presione të lehta inflacioniste, apo në vështirësi financiare për ndërmarrjet si dhe
sistemit bankar si pasojë e rritjes së kredive me probleme. Në përgjigje të këtyre zhvillimeve, pavarësisht
ndërhyrjes së BSH që uli rreth 4 herë normën bazë të interesit brenda vitit për ta zbritur atë në nivele
minimale historike prej 3%, ekonomia sërish e pati të vështirë të reagonte. Një ndër problemet kryesore
ishte BP i lartë i fshehur i akumuluar ndër vite në formën e detyrimeve të prapambetura e të papaguara që
krijuan tkurrje për zhvillimin e sektorit privat. Megjithatë, në sajë të paketës së re fiskale të ndërmarrë nga
qeveria e ardhur në pushtet si pasojë e zgjedhjeve parlamentare të vitit 2013 dhe ndihmës së FMN/BB u
arrit që gjatë vitit 2014, treguesit ekonomikë në vend të rimëkëmbeshin disi.
Ndërkohë, angazhimet e ndërmarra nga qeveria për vitet në vijim synojnë që në periudhën afatmesme, të
zgjerohet aktiviteti ekonomik mbështetur plotësisht nga zgjerimi i investimeve dhe konsumit privat si dhe
nga kërkesa e jashtme, kjo e fundit mbase në nivele më të ulta se parashikimet e bëra, për shkak edhe të
dobësimit të ekonomive të vendeve të Eurozonës dhe krizës së Greqisë. Kërkesa e brendshme do të
mbështetet në rritjen e konsumit, në shlyerjen e detyrimeve të prapambetura si dhe në lehtësimin e
kushteve të financimit të ofruara nga sistemi bankar, që tregojnë që performanca e ekonomisë do të vijë
duke u përmirësuar ngadalë, por me hapa të sigurtë.
Uljet dhe ngritjet e vazhdueshme që ka pësuar ekonomia jonë përgjatë viteve 2003 -2015, si dhe
parashikimet premtuese për një rimëkëmbje të ekonomisë shqiptare për vitet në vazhdim 2016 e 2017
reflektohen në indikatorët kryesorë të cilët pasqyrohen në tabelën më poshtë.
87
Tabela 33.1 Treguesit kryesorë makroekonomikë gjatë viteve 2006-2017
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, INSTAT, Banka e Shqipërisë, 2015
3.2 Dinamikat ndër vite të borxhit publik
Sipas BB (2005), të analizuarit e dinamikave të BP është mjaft e rëndësishme pasi arrihet të përcaktohen
faktorët vendimtarë në vlerësimin e situatës makroekonomike dhe të klimës së investimeve private në
vend. Madje edhe të vlerësuarit të qëndrueshmërisë së politikave të ndërmarra nga qeveritë (Toth, 2011) si
dhe të arritjes së përfundimeve deri në çfarë mase shtrihet ndikimi i faktorëve apo forcave që kontribuojnë
në madhësinë e BP nis nga analiza e dinamikave të tij. Kështu, mbështetur në zhvillimet ekonomike në vend
të përshkruara më lart, Shqipëria ka kaluar në një rrugë të gjatë shpesh me pengesa të mëdha, por
përgjithësisht sipas studiuesve performanca e ekonomisë së saj mund të përshkruhet pozitive edhe pse
qëndrueshmëria ka qënë shpesh e lëkundur. Në këtë linjë, më poshtë do të analizohet në mënyrë të
detajuar ecuria e DB dhe BP në Shqipëri, për të krijuar një tablo të qartë mbi mënyrën sesi këta dy
indikatorë të rëndësishëm ndikojnë në qëndrueshmërinë financiare të vendit.
88
3.2.1 Tendencat e borxhit publik në Shqipëri
Një ndër treguesit që reflekton performancën pozitive ekonomike të vendit lidhet me rritjen e madhësisë së
qeverisë së saj, që sipas studiuesve vlerësohet nga niveli i të ardhurave dhe shpenzimeve përkundrejt PBB-
së ndër vite. Sa më i lartë të jetë niveli i shpenzimeve, apo dhe i të ardhurave buxhetore aq më në rritje
është dhe roli apo madhësia e qeverisë për të kryer funksionet e saj, por sigurisht këto indikatorë nuk
duhen vlerësuar të shkëputur nga madhësia e DB dhe BP që vendi ka akumuluar ndër vite për kryerjen e
aktiviteteve të ndryshme. Rregulli ekonomik nënkupton që rritja e nivelit të shpenzimeve buxhetore duhet
të jetë e përballueshme në terma të rritjes ekonomike, ritmi i së cilës duhet të kalojë ritmin e rritjes së
shpenzimeve. Sikurse shikohet nga grafiku më poshtë, madhësia e ekonomisë sonë ka ardhur gjithmonë e
në rritje, por me ritme të shpejta është rritur edhe niveli i DB dhe BP.
Grafiku 43.4 Niveli i të ardhurave, shpenzimeve, DB dhe BP në % ndaj PBB dhe ritmi i rritjes së tyre
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, Instat, Banka e Shqipërisë, 2015
Duke qënë se ekonomia shqiptare ka kaluar në disa periudha të caktuara zhvillimi për efekt të analizimit të
tendencave të niveleve të DB dhe BP ndër vite do të bëjmë një ndarje në tre nënperiudha të mëdha.
Vitet 1993-2000 duke qënë vitet e transformimit për ekonominë shqiptare u shoqëruan me një sërë
reformash strukturore të rëndësishme, që ndikuan në luhatshmërinë e të gjithë treguesve kryesorë
makroekonomikë. Nevoja e vazhdueshme për shpenzime publike në një kohë që gjenerimi i të ardhurave
nuk i përgjigjej dot kërkesave të mëdha për kryerjen e investimeve apo të ndërhyrjes së qeverisë në
sektorët kryesorë të ekonomisë do të shkaktonte fillimisht rritjen e nivelit të DB që do të pasohej me rritjen
e nivelit të stokut të BP. Pjesë e pandarë dhe e rëndësishme e reformave fiskale ishin vazhdimi i përpjekjeve
për kuadratimin e politikës fiskale, me qëllim kryesor balancimin e buxhetit të konsoliduar, që do të
siguronte stabilitetin ekonomik dhe financiar nëpërmjet uljes së DB dhe të BP (Shijaku, 2009), mbështetur
në literaturën përkatëse e cila sugjeron se ekonomitë në tranzicion mund të arrijnë objektivin e
konsolidimit fiskal e për rrjedhojë stabilitetin makroekonomik, më shpejt nëpërmjet politikave fiskale
89
shtrënguese. Në këtë kontekst politika fiskale shtrënguese nënkupton orientimin e sektorit fiskal drejt
mekanizmave që mundësojnë rritjen e bazës së nivelit të të ardhurave tatimore, por edhe uljen e
shpenzimeve publike të marra së bashku përkundrejt zbatimit të njëanshëm të rritjes së nivelit të
përgjithshëm të taksave. Kështu, sipas FMN (2003) detyra kryesore ndaj sektorit fiskal në Shqipëri ishte
hartimi dhe zbatimi i një politike fiskale shtrënguese, e orientuar më së shumti drejt vjeljes së të ardhurave
dhe kryerjes së shpenzimeve publike sa më eficiente, të cilat që të dyja sëbashku do të mundësonin
shmangien e paqëndrueshmërisë fiskale dhe krijimin e bazave për stabilitet makroekonomik.
Për këtë arsye, përgjatë këtyre viteve qeveria ndoqi pikërisht politika të tilla, që u mbështetën nga
organizma të ndryshëm ndërkombëtarë jo vetëm financiarisht, por edhe në asistencë teknike. Suksesi i
këtyre politikave u “ndihmua” edhe nga liberalizimi i privatizimeve krahas optimizimit të shpërndarjes së
burimeve midis sektorëve të ekonomisë, hartimit të ligjeve për mirëadministrimin e të ardhurave me natyrë
tatimore, por edhe si rezultat i mekanizmave të ndjekur për rritjen e efektivitetit të shpenzimeve publike.
Të gjitha këto zhvillime së bashku çuan në rritjen e të ardhurave dhe uljen e shpenzimeve buxhetore në një
kohë mjaft të shkurtër, që u reflektua në uljen e ndjeshme të nivelit të DB nga 13.7 përqind ndaj PBB në
vitin 1993 në nivelin prej 7.64 përqind ndaj PBB në vitin 2000. Nga ana tjetër pavarësisht uljes së nivelit të
DB, ekzistenca dhe luhatjet në këtë tregues nënkuptojnë nevojën e vazhdueshme të financimit të tyre që në
kushtet e mungesës së tregut të brendshëm funksional primar dhe sekondar përbëjnë një burim të
përhershëm të presioneve inflacioniste. Kështu, për shmangien e monetarizimit të DB reforma u
ndërmorën edhe në drejtim të mekanizmave të financimit të tyre, prandaj në vitin 1994, filloi të funksionojë
tregu i bonove të thesarit me afat maturimi nga 3 deri në 12 mujor, ku BSH u caktua agjenti organizues dhe
fiskal i ankandeve të këtyre letrave me vlerë.
Një faktor tjetër i rëndësishëm stabilizues dhe financues për DB përbëjnë të ardhurat nga privatizimet
(proces i cili ndër vite nuk është menaxhuar gjithmonë siç duhet, pasi asetet publike shpesh herë janë shitur
me çmime më të ulëta krahasuar me vlerën e tyre reale) që gjatë kësaj periudhe kanë qënë mesatarisht
rreth 0.47 % të PBB. Sikurse vihet re edhe në tabelën më poshtë, DB kryesisht në këtë periudhë janë
financuar me burime të brendshme (mesatarisht në nivelet 76 përqind) ndërkohë që tendenca e financimit
të tyre me anë të burimeve të huaja edhe pse ende në nivelet 23.6 përqind, filloi të rritej çka ndikoi në
krijimin dhe në shtimin e madhësisë së nivelit të BP të huaj në vend.
Ndonëse në sajë të reformave të ndërmarra u arrit një ulje e ndjeshme e nivelit të DB, stoku total i BP filloi
të shtohej gjatë gjithë kësaj periudhe me rreth 82% aq sa në vitin 2000, arriti në nivelin prej rreth 61.11 %
ndaj PBB përkundrejt niveleve mesatare të ulëta në vitet e tjera.
90
Tabela 43.2 Financimi i deficiteve gjatë viteve 1996-2000 në % ndaj PBB
Treguesit në % ndaj PBB 199619 1997 1998 1999 2000
Stoku BP Total 33.58 49.33 52.34 53.4 61.11
Deficiti Buxhetor 10.19 12.7 9.56 9.02 7.64
Financimi brendshëm i DB 8.17 10.90 6.74 5.92 5.73
Të ardhura nga privatizimi 0.18 0.26 0.03 0.19 1.71
Hua-marrje e brendshme (neto) 0.00 0.00 7.07 5.92 3.83
Të tjera 7.99 10.63 -0.35 -0.19 0.19
Financimi jashtëm i DB 2.02 1.17 2.81 3.10 1.92
Hua afatgjatë (e marrë) 0.00 0.00 3.79 3.59 2.68
Ndryshimi i gjendjes së arkës 0.00 0.00 -0.67 -0.32 -0.58
Ripagesat 0.00 0.00 -0.31 -0.18 -0.19
* të dhënat e detajuara për financimin e DB të padisponueshme për vitet para 1996
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Vitet 2000-2011 mund t’i përshkruajmë si vite në të cilat ekonomia shqiptare karakterizohet kryesisht nga
stabiliteti makroekonomik, pasi reformat e ndërmarra buxhetore mundësuan uljen e nivelit të DB, dhe të
stokut të BP. Të diktuar edhe nga procesi i integrimit në BE, apo dhe nga praktikat më të mira buxhetore
rëndësi për këtë periudhë pati vendosja në ligj e kufizimit të kufirit maksimal të nivelit të BP në vend.
Kështu, në vitin 2008 me ndryshimin e Ligjit Organik të Buxhetit (LOB) u vendos një nen i cili përcaktoi
kufirin limit prej 60 përqind të BP ndaj PBB, apo dhe rregulla të tjerë që lidhen me raportin e stokut të BP
ndaj të ardhurave operative, vendosjen e kufijve maksimalë vjetorë për shërbimin e tij të kombinuar edhe
me kufizime në administrimin e shpenzimeve buxhetore, krahas parashikimit të fondeve rezervë e
kontigjencë përkundrejt vlerës totale të fondeve të miratuara.
Megjithatë, pavarësisht kufizimeve ligjore dhe përmirësimeve të bëra për uljen e nivelit të shpenzimeve
korrente, rishikimet në mënyrë të vazhdueshme të buxheteve vjetore (rreth 3 herë në vit) shkaktonin
ndryshime të mëdha të buxheteve fillestare të miratuara duke krijuar konfuzion në menaxhimin dhe në
alokimin e burimeve financiare, një proces i kritikuar vazhdimisht nga FMN dhe BB, pasi koncepti i
planifikimit të buxhetimit afatmesëm trevjeçar, PBA (një tjetër risi thelbësore që synonte ligji i menaxhimit
të sistemit buxhetor) po humbiste krejtësisht funksionin e vet.
Në këtë mënyrë planifikimet jo të sakta do të ndikonin edhe më tej në rritjen e pakontrolluar të DB dhe të
stokut të BP. Vitet me luhatjet më të mëdha të DB (përkatësisht 5.58 dhe 7.07 % ndaj PBB) dhe të niveleve
të larta të BP (përkatësisht 55.14 dhe 59.67 % ndaj PBB) në këtë periudhë janë vitet 2008-2009 të cilët jo
rastësisht përkojnë me vitet e financimit të investimeve të rëndësishme në infrastrukturë në të gjithë
vendin dhe kryesisht të rrugës “Durrës – Kukës - Morinë”, ndërsa niveli i shpenzimeve korrente ishte
19
Treguesit e detajuar mungojnë përpara vitit 1993, për këtë shkak analiza fillon nga ky vit (Autori)
91
thuajse i pandryshueshëm. Për më tepër pjesa më e madhe e shpenzimeve kapitale gjatë këtyre viteve
është realizuar nëpërmjet huamarrjes së brendshme e cila shpeshherë ka qënë me kosto të lartë për
buxhetin. Ulja e nivelit të investimeve të financuara me burim të huaj lidhet kryesisht me problemet e
parashikimeve të pasakta të kryera nga qeveria shqiptare si dhe me mosplotësimin e kushteve të vendosura
në marrëveshjet e kredive dhe ndihmave, si pasojë e proceseve të shpronësimeve, apo detyrime të tjera
ligjore duke limituar jo vetëm kapacitetin e qeverisë për ndërmarrjen e investimeve me kosto sa më të ulët
(BSH, 1999), por duke “rrezikuar” njëkohësisht edhe reputacionin e saj përpara donatorëve.
Megjithatë në vitin 2010, tregu i kapitalit i hapi dritën “jeshile” Shqipërisë duke shënuar për vendin një
epokë të re në menaxhimin e financave publike, nëpërmjet emetimit të Eurobondit në vlerën prej 300
milionë euro me çmim kuponi prej 7.5 përqind. Sipas KE (2009), eurobondet janë mjete të mira për qeveritë
për të financuar BP të tyre dhe përbëjnë investime likuide dhe të sigurta, nëpërmjet të cilave vendet që
përjetojnë momente të vështira ekonomike mund të marrin BP me kosto më të ulët duke përfituar nga
kushtet e favorshme të vendeve të tjera. Në këtë kontekst, Eurobondi i parë shënoi një sukses të
dyanshëm, së pari në rrugën e financimeve të DB të vazhdueshme dhe së dyti në konfirmimin e plotë të
kredibilitetit të qeverisë në rrugën e reformave dhe të politikave makroekonomike të ndërmarra.
Ndërkohë, niveli i DB përgjatë kësaj periudhe ishte thuajse gjithmonë mbi nivelin e “pranuar” ose më
konkretisht 3% ± 4%, ndërsa niveli i stokut të BP edhe i lartë, mbahej nën kontroll nën kufirin e lejuar me
ligj20. Financimi i DB gjatë kësaj periudhe nuk ndjek një trend të qëndrueshëm, por vihet re se financimi i
tyre me burime të huaja ka ardhur gjithmonë e në rritje.
Tabela 53.3 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2000 -2011 në % ndaj PBB
Treguesit në % ndaj PBB 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Stoku BP Total 58.22 62.84 58.82 56.45 57.45 56.06 53.42 55.14 59.67 57.72 59.41
Deficiti Buxhetor 6.93 6.09 4.89 5.07 3.46 3.33 3.53 5.58 7.07 3.07 3.52
Financimi brendshëm i DB
4.85 3.44 3.45 4.11 2.86 2.68 2.98 2.26 6.18 1.06 2.00
Të ardhura nga privatizimi
2.17 0.08 0.13 1.91 0.11 0.22 1.37 0.51 2.20 0.03 0.03
Huamarrje e brendshme (neto)
2.92 3.15 2.89 1.93 2.53 2.35 1.76 1.67 3.79 0.91 2.17
Të tjera -0.25 0.21 0.43 0.27 0.22 0.10 -0.15 0.08 0.19 0.12 -0.20
Financimi jashtëm i DB 2.08 2.65 1.44 0.96 0.60 0.65 0.55 3.32 0.89 2.01 1.52
Hua afatgjatë (e marrë) 1.93 3.01 1.56 1.38 1.13 1.13 0.94 3.68 1.34 4.82 1.94
Ndryshimi i gjendjes së arkës
0.29 0.07 0.23 -0.02 -0.12 0.05 0.03 0.03 0.05 -0.14 0.16
Ripagesat -0.14 -0.42 -0.35 -0.40 -0.41 -0.52 -0.42 -0.39 -0.50 -2.68 -0.59
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015
20
Viti 2002,bën përjashtim pasi nuk ishte miratuar ende LOB që përcaktonte kufirin maksimal të BP ndaj PBB (Autori)
92
Gjatë viteve 2012 e në vazhdim niveli i BP u rrit ndjeshëm, duke tejkaluar edhe kufirin maksimal të lejuar
me ligj. Për këtë arsye në 2012, ligji u amendua për t’i lënë rrugë ndryshimeve të cilat bënë që stoku i BP të
arrinte në nivelet shqetësuese prej 72.19 përqind ndaj PBB në vitin 2015, çka dha sinjalet e para të cënimit
të QBP në vend. Një prej shkaqeve kryesore lidhej me parashikimet sistematikisht tejet optimiste mbi
nivelin e të ardhurave duke shkaktuar dëmtime të ndjeshme në proceset e planifikimit dhe të buxhetimit.
Frenimi dhe ndalimi i këtyre tendencave dhe qëndrimeve u bë një prioritet gjithëpërfshirës dhe i
rëndësishëm për qeverinë që u reflektuan në marrjen e masave specifike për forcimin e kuadrit fiskal për
rritjen e përgjegjshmërisë dhe për përdorimin efektiv dhe efikas të burimeve publike financiare.
Për më tepër nëpërmjet ndërhyrjes së FMN dhe BB, vendi përfitoi rreth 330 milionë Euro gjatë vitit 2014,
përkundrejt disa kushteve që synonin kryesisht uljen e stokut të BP dhe ritmin e akumulimit të DB në vitet
në vijim. Megjithatë, reduktimi i këtyre treguesve mund të arrihet vetëm me anë të reformave të
vazhdueshme administrative në sektorin tatimor dhe nëpërmjet mirëmenaxhimit të shpenzimeve publike
nisur nga ulja e shpenzimeve joproduktive dhe prioritarizimi i tyre drejt projekteve me efekte sa më të
gjera. Kushtet e tjera të vendosura synojnë uljen deri në pagimin e plotë të detyrimeve të praprambetura të
qeverisë ndaj sektorit privat dhe shlyerjen e vendimeve gjyqësore të cilat përgjatë viteve 2013 - 2014
arritën në shifra tejet alarmante përkatësisht në nivelet 5.2 dhe 2.6 përqind ndaj PBB.
Të gjitha këto fakte mbështesin edhe njëherë argumentin se, gjatë periudhës kur vendi përjeton fushata
zgjedhore parlamentare (vitet 2001, 2005, 2009, 2013) ekonomia në tërësi përballet me vendime jo
racionale mbi mënyrën e shpenzimeve publike që shkaktojnë rritje të mëdha të DB dhe stokut të BP në
periudhën para dhe menjëherë pas tyre. Gjatë kësaj periudhe konstatohet niveli i ulët i të ardhurave nga
privatizimet, për arsye se pronat publike ishin tashmë privatizuar, çka përforcon dhe njëherë rëndësinë e
zhvillimit të mëtejshëm të një klime të favorshme për nxitjen e IHD-ve si një mundësi që mund të
përmirësojë gjendjen buxhetore të vendit në mënyrë të vazhdueshme. Për këtë arsye në bashkëpunim me
BB reforma do të ndërmerren në aspekte të ndryshme për të ndihmuar në përmirësimin e mëtejshëm të
kushteve sa më favorizuese për biznesin, që shërben si një tregues i uljes së rrezikut financiar të vendit.
Nga ana tjetër, mbështetur në nismat që qeveria ka iniciuar dhe planifikon të ndërmarrë në të ardhmen në
fushën e pensioneve, në sektorin energjitik, në administrimin territorial, turizëm, në sektorin e transportit
dhe të infrastrukturës apo të mirëadministrimit të shpenzimeve publike në tërësi të cilat do të mbështesin
një rritje të sigurtë të ekonomisë dhe një përmirësim të dukshëm të treguesve makroekonomikë edhe
nivelet e DB apo të BP priten të kenë tendencë rënëse sikurse vihen re edhe në grafikun përkatës. Për më
tepër mbështetja e BB si garante e kredisë tregtare të marrë gjatë vitit 2015 “Public Finance Policy Based
Guarantee - PFPBG” prej 200 milion Euro për një periudhë 35 vjeçare, do të sjellë përfitime të mëdha të
93
mëtejshme për ekonominë duke ndihmuar në rrugën e përforcimit të konsolidimit fiskal dhe uljen e BP në
vend si rezultat i uljes së kostove të huamarrjes, zbutjes së rreziqeve financiare si dhe lehtësimit të aksesit
për kreditimin e ekonomisë.
Tabela 63.4 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2012 -2016 në % ndaj PBB
Treguesit në % ndaj PBB 2012 2013 2014 2015 Parash. 2016
Stoku BP Total 62.1 70.1 71.6. 72.2 71.3
Deficiti Buxhetor 3.43 4.9 5.2 4.0 2.8
Financimi brendshëm i DB 2.0 4.1 1.8 3.3 1.8
Të ardhura nga privatizimi 0.1 1.2 0.0 0.0 0.0
Huamarrje e brendshme (neto) 1.9 3.4 2.7 2.9 1.8
Të tjera 0.0 -0.2 0.3 0.4 0.0
Financimi jashtëm i DB 1.4 0.8 2.1 0.7 1.0
Hua afatgjatë (e marrë) 2.4 1.6 1.4 4.2 1.8
Ndryshimi i gjendjes së arkës -0.2 0.1 -0.1 0.0 0.0
Ripagesat -0.8 -0.9 -1.3 -4.4 -1.7
Mbështetje buxhetore (hua nga FMN, BB) 0.0 0.0 2.2 1.1 0.9
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Së fundmi, në një ekonomi tejet të globalizuar ku jetojmë klima ekonomike e një vendi reflektohet edhe në
situatën financiare të vendeve të tjera prandaj është e rëndësishme që edhe tendencat e parametrave të
rëndësishëm makroekonomikë të mos shikohen të shkëputura, pasi janë krahasimet ato që përbëjnë
shpeshherë analizat më të mira. Për këtë arsye më poshtë paraqiten nivelet e BP ndaj PBB ndër vite për
vendet e rajonit duke përjashtuar Greqinë e cila nuk përbën një shembull krahasimi për shkak të krizës
ekonomike që po kalon. Ajo çfarë konstatohet është niveli i lartë i BP në Shqipëri gjatë gjithë periudhës (jo
më poshtë se 50 përqind), ndërkohë që në vendet e tjera nivelet janë dukshëm më të ulta.
Sigurisht ky është një sinjalizim i rëndësishëm për politikëbërësit për t’i udhëhequr ato drejt reformave dhe
nismave që ndikojnë në rritjen e stabilitetit ekonomik të vendit dhe përdorimit të BP për aktivitete sa më
produktive, për sa kohë këto të fundit kanë një lidhje të drejtëpërdrejtë pozitive me rritjen e ekonomisë në
Shqipëri (Shijaku dhe Gjokuta, 2013). Gjithsesi është për t’u përmendur që BP ka një tendencë në rritje vitet
e fundit në vendet e rajonit, ku shtetet si Kroacia, Sllovenia apo Serbia janë dukshëm mbi nivelin 60 përqind
të përcaktuar në TM për të gjitha vendet aspirante apo dhe ato që janë tashmë pjesë të BE.
94
Tabela 73.5 Niveli i borxhit publik në përqindje ndaj PBB në vendet e Rajonit
Niveli i BP në ndaj PBB
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Bullgari 52.4 44.4 37.0 27.5 21.6 17.2 13.7 14.6 16.2 16.3 18.4 18.9
Kroaci 34.8 36.3 38.2 38.5 35.7 33.3 30.0 36.6 44.9 51.9 55.8 67.1
Rumani 24.9 21.5 18.7 15.8 12.4 12.6 13.4 23.6 30.5 34.7 38.0 38.4
Shqipëri 58.8 56.4 57.4 56.1 53.4 55.1 59.6 57.7 59.4 62.1 70.1 71.6
Slloveni 26.7 26.8 26.3 26.0 22.7 21.6 34.5 38.2 46.5 53.7 70.3 80.9
Maqedoni 42.9 37.9 35.6 39.5 32.0 24.0 20.6 23.8 24.8 28.1 30.4 28.2
Bullgari 52.4 44.4 37.0 27.5 21.6 17.2 13.7 14.6 16.2 16.3 18.4 18.9 Bosnja Hercegovina 31.9 28.09 25.2 25.2 21.7 18.0 17.0 21.5 25.3 25.8 27.8 28.3
Serbia 61.7 52.6 50.2 35.9 29.9 28.3 32.8 41.8 45.4 56.2 59.6 70.9
Burimi i të dhënave: Eurostat, FMN ,Trading Economics 2015
3.2.2 Struktura dhe përbërësit e borxhit publik
Për të gjykuar mbi QBP si dhe për të përzgjedhur politikat më të mira fiskale në të ardhmen është tejet e
nevojshme të shyrtohen dhe të analizohen lidhjet ndërmjet treguesve kryesorë të ekonomisë. Krugman
(2011) citon se ”pavarësisht niveleve të larta të DB në vite, ritmi i përkeqësimit të balancës buxhetore mund
të jetë i ngadaltë”, çfarë do të thotë që ka edhe faktorë të tjerë ekulibrues të cilët ndihmojnë në uljen e
barrës së BP dhe kryesisht të financimit të DB. Për këtë arsye, studiuesit gjykojnë se të analizuarit e
dinamikave të BP nis me krahasimin e normës së rritjes ekonomike dhe kostos së shërbimit të tij.
Në rastin e Shqipërisë sikurse shikohet edhe nga grafiku më poshtë, përgjatë viteve 2000-2003 si norma e
interesit dhe rritja reale ekonomike kanë qënë të luhatshme duke mos ndjekur një tendencë të
mirëpërcaktuar, ndërkohë që gjatë viteve 2003-2008 norma e rritjes ekonomike ka qënë ndjeshëm më e
lartë sesa norma e interesit, një faktor kyç në zbutjen e problemeve që mund të sjellin shpenzimet e
interesit të BP në vend dhe që mundëson garantimin e QBP në ekonomi. Nga viti 2008 deri në vitin 2015
ritmi i rritjes ekonomike është dukshëm më i ulët, çfarë reflekton kosto të larta të shërbimit të BP që
shkaktojnë presione për rritjen e niveleve të DB që kthehen në shqetësim për qeverinë pasi QBP mund të
rrezikohet në çdo kohë. Megjithatë parashikimet e bëra për vitet e ardhshme (2016-2017) paraqesin një
situatë më të favorshme në këtë drejtim ku këto norma duken të jenë mjaft të përafërta.
95
Grafiku 53.5 Rritja ekonomike dhe normat e interesit ndër vite
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave dhe llogaritje të vetë autorit
Nga ana tjetër të vlerësosh madhësinë e ndikimit të faktorëve ekonomiko-financiarë krahas identifikimit të
tyre që ndikojnë në rritjen/reduktimin e nivelit të BP është mjaft e rëndësishme. Për këtë arsye më poshtë
reflektohen efektet që sjellin parametrat kyesorë në madhësinë e BP në Shqipëri ndër vite, që sipas
ekonomistëve lidhen me normat e interesit, normat e rritjes së ekonomisë, inflacionit, të ardhurave shtesë
jashtëbuxhetore të tilla si: privatizimet, ndryshimi i kursit të këmbimit që lidhet me kostot e shërbimit të BP
të jashtëm apo dhe faktorëve të cilët mund të jenë variabla jo konstantë në ndikimin e tyre, si detyrimet
potenciale (fondet e kontigjencës), rikapitalizimet e sektorit bankar apo edhe elementë të tjerë ku mund të
përfshihen ndryshimet e të drejtave pasurore të sektorit publik (FMN, 2014)21.
Çdo faktor që ndodhet nën vijën bazë ndikon në reduktimin e nivelit të BP ndërkohë që çdo element mbi
këtë vijë shërben si një kontribues në rritje për ndryshimin e nivelit të BP ndaj PBB për një vit të caktuar.
Kështu, në mënyrë të vazhdueshme niveli i bilancit primar (DB i zhveshur nga shpenzimet e interesit) dhe
normat reale të interesit kanë ndikuar negativisht në madhësinë e BP madje në nivele të konsiderueshme
gjatë gjithë periudhës në analizë, duke qënë se nuk kanë arritur të krijohen të ardhura neto të mjaftueshme
me qëllim shlyerjen e stokut të BP të papaguar. Kjo tregon që normat e larta të interesit të BP të marrë dhe
shpenzimet e shërbimit të tij kanë përkeqësuar madhësinë e BP. Për më tepër efektet negative të tyre
priten të rriten sidomos në parashikimet e bëra për vitet në vijim.
Ndërkohë rritja ekonomike sigurisht ka kontribuar pozitivisht në masën prej rreth 2.5 përqind, për uljen e
nivelit të BP kryesisht në periudhën 2006-2011, megjithatë ritmi i ndryshimeve dhe luhatjet e saj me një
21
Për të llogaritur efektin e kontributit të rritjes ekonomike, të normave të interesit dhe të kurseve të këmbimit në stokun e borxhit
përdoret formula:∆𝑑𝑡 = (𝑖𝑡
𝑤−𝜋𝑡(1+𝑔𝑡)
(1+𝑔𝑡)(1+𝜋𝑡)−
𝑔𝑡
(1+𝑔𝑡)(1+𝜋𝑡)+
𝜀𝑡𝜎𝑡−1(1+𝑖𝑡𝑓
(1+𝑔𝑡)(1+𝜋𝑡))𝑑𝑡−1 − 𝑝𝑏
96
tendencë gjithmonë e në rënie nuk arrijnë të amortizojnë efektet negative të elementëve të tjerë.
Megjithatë parashikimet pozitive për ekonominë pritet të shoqërohen edhe me efekte pozitive rritëse të
këtij treguesi në nivelin e BP për vitet në vijim. E njëjta mund të thuhet edhe për të ardhurat nga
privatizimet efekti i të cilave për periudhën në analizë është i ulët dhe pse në vitin 2013, kanë shërbyer si
stabilizator i rëndësishëm i efekteve që mbart BP në ekonomi.
Ndërkohë, faktorë të tjerë që kanë ndikuar negativisht në një masë të konsiderueshme në nivelin e BP,
vihen re sidomos gjatë vitit 2013 dhe lidhen kryesisht me identifikimin për herë të parë si zë më vete të
detyrimeve të prapambetura të qeverisë ndaj sektorit privat krahas ndryshimit të vlerës së aktiveve
pasurore të qeverisë. Gjithashtu, duhet mbajtur në konsideratë se efekti i kursit të këmbimit thuajse nuk
merret në konsideratë në analizë për periudhën 2015-2018 për shkak të mosparashikimit të tij me saktësi,
por duke parë dinamikën e luhatjeve të tyre mund të arrihet në përfundimin se shumë shpejt ky parametër
do të ndikojë negativisht në drejtim të faturës së lartë të shërbimit të BP të marrë.
Grafiku 63.6 Efektet e faktorëve ekonomiko-financiarë në borxhin publik
Burimi i të dhënave: FMN 2014
Një tjetër element i rëndësishëm i analizave të BP në vend lidhet me përbërjen e tij, pra me përqindjen e BP
të brendshëm përkundrejt atij të jashtëm. Panizza (1998), Bhattacharya et.al (2004), Bua et.al (2014)
argumentojnë se, zhvillimi i tregut të brendshëm të huamarrjes publike mund të ulë ndjeshëm koston e
shërbimit të tij si pasojë e minimizimit të riskut të kurseve të këmbimit. Megjithatë, rritjet në nivelin e BP të
brendshëm duhet të bëhen të kontrolluara përndryshe risku i rifinancimit dhe i likuiditetit mund të
shndërrohen në cënim serioz për QBP. Në Shqipëri objektivi i qeverisë është mbajtja e raporteve të BP të
brendshëm dhe atij të jashtëm në nivelet përkatësisht prej 55% me 45%.
97
Edhe pse niveli i BP të brendshëm ka qënë ndër vite më i lartë (pesha e të cilit është luhatur nga 71.2 % në
vitin 1996 në rreth 60% në vitin 2015) krahasuar me BP e jashtëm (pesha e të cilit është rritur ndër vite nga
28.8% në vitin 1996 në rreth 40% gjatë vitit 2015), vihet re prirja e qeverisë për reduktim të nivelit të tij me
qëllim krijim e një profili të qëndrueshëm të shërbimit të BP, në përputhje me kapacitet shlyese të
ekonomisë dhe të objektivit primar për uljen e nivelit të BP dhe përmbushjen e QBP.
Pavarëisht tendencës në të ardhmen, kjo strukturë e BP është e pritshme, përsa kohë huamarrja e
brendshme mbetet financuesja kryesore e DB në vend nëpërmjet instrumentave të ndryshëm që emeton
qeveria sipas një kalendari ankandesh të paracaktuar, çka e bën këtë mënyrë financimi më fleksibël, më të
parashikueshme dhe më të lehtë për t’u administruar. Megjithatë, luhatja e këtij treguesi është në raport të
drejtëpërdrejtë me përdorimin e alternativave të tjera të huamarrjes që paraqiten në tregjet jashtë vendit,
të cilat nuk janë të thjeshta për t’u aksesuar, por shpesh ofrojnë kosto më të ulët dhe përdoren kryesisht
për financimin e projekteve kapitale, pra të projekteve që nxisin produktivitetin e ekonomisë.
Një tjetër arsye përse huamarrja e brendshme zë një peshë kryesore lidhet me nevojën e financimit të
vazhdueshëm të DB që akumulohen kryesisht për kryerjen e pagesave të aktiviteteve operacionale të
administratës publike, që në të shumtën e rasteve janë rezultat i parashikimeve të dobëta buxhetore dhe të
keqadministrimit të likuiditeteve. Ndërkohë, pavarësisht tendencës në rritje të niveleve të BP, pozitive
është ruajtja e niveleve thuajse në rënie të kostove të shërbimit të tij në vend krahasuar me koston e lartë
përgjatë viteve 1996-2000, edhe pse gjatë vitit 2015 tendenca është drejt rritjes.
Grafiku 73.7 Evoluimi i borxhit të brendshëm dhe borxhit të jashtëm dhe kostot e shërbimit ndër vite
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015 dhe llogaritje të vetë autorit
Së fundmi, një tjetër element në rritje në stokun e BP në vend është edhe BP (stok) jashtë buxhetit në të
cilin në përputhje me përkufizimet e ligjit përfshihen BP i pushtetit vendor, BP i garantuar si dhe detyrimet
e prapambetura. BP i pushtetit vendor ka qënë gjithmonë në nivele të papërfillshme dhe vetëm në vitet
2014 e në vijim është shfaqur si një zë më vete, megjithatë vlera e tij është ende e ulët prej rreth 0.1% ndaj
98
PBB. Ndërsa, niveli i BP në formën e detyrimeve të prapambetura për shkak të mospagimit të detyrimeve të
qeverisë ndaj bizneseve për punimet e kryera, u rrit ndjeshëm aq sa në vitin 2013 vlera e tij arriti në rreth
5.2 përqind ndaj PBB. Kështu, në zbatim edhe të kushteve të kredisë së FMN dhe të BB (2014), qeveria
shqiptare hartoi Strategjinë e Shlyerjes së Detyrimeve të Prapambetura dhe Planin e veprimit për
procedimin e mëtejshëm të pagesave ndaj biznesit dhe individëve, në mënyrë që këto detyrime të shlyhen
deri në vitin 2016, një proces që shërben si nxitje për përmirësimin e klimës së biznesit në vend edhe
kompensim për nivelin e reduktuar të investimeve publike të realizuara gjatë kësaj periudhe (MF, 2015).
Edhe niveli i BP i garantuar që përfaqëson detyrimet e borxhit të sektorit publik dhe privat, shërbimi i të cilit
garantohet me marrëveshje nga njësitë e sektorit publik sipas ligjit rregullues të proçedurës së huamarrjes
është rritur ndjeshëm për periudhën 2014 -2017 dhe niveli i tij përllogaritet në rreth 5 përqind ndaj PBB.
Kjo rritje i atribuohet kryesisht garancive të emetuara në tregun e brendshëm në favor të KESH. sha,
ndërkohë që niveli i garancive të jashtme është vlerësuar me ulje për shkak të disbursimeve të ulta.
Megjithatë duke qënë se ky BP përfaqëson thjesht një “BP potencial” që mund të mos rezultojë me kosto
për qeverinë në të ardhmen, në tabelën më poshtë paraqitet një llogaritje e nivelit të BP total në vend “të
zhveshur” nga BP i garantuar. Sikurse shikohet një BP i garantuar që mund të shërbehet i tëri nga njësitë
përfituese ul ndjeshëm nivelin e stokut të BP në vend.
Tabela 83.6 Niveli i borxhit publik dhe niveli borxhit të garantuar në përqindje ndaj PBB Treguesit në % ndaj PBB
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Trendi
Stoku BP 53.42 55.14 59.67 57.72 59.41 62.02 70.09 71.57 72.19 71.26 69.19
BP
garantuar 2.83 3.38 4.00 3.66 3.71 4.00 3.76 3.91 4.55 4.58 4.67
BP i zhveshur nga BP
garantuar
50.59 51.76 55.66 54.06 55.70 58.02 66.33 67.66 67.64 66.68 64.52
Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015
3.2.3 Borxhi dhe treguesit e tjerë ekonomikë
Në mbështetje të analizave të ndërmarra nga Domar (1944), FMN (2003) apo studiuesve të tjerë përdorimi i
BP për financimin e investimeve kapitale përbën mënyrën më eficiente çka siguron QBP në vend, pasi të
ardhurat dhe përfitimet që gjenerohen nga projektet janë të tilla që mund të shërbejnë BP e marrë.
Për këtë arsye është e rëndësishme të analizohet niveli i shpenzimeve kapitale të konsideruara si
shpenzime produktive përkundrejt shpenzimeve korrente joproduktive dhe nivelit të BP të akumuluar ndër
vite. Ajo që vihet re në grafikun më poshtë është se niveli i lartë i DB dhe stokut të BP ndër vite, nuk i
99
përgjigjet gjithmonë nivelit të investimeve publike, që nënkupton se huamarrja është përdorur gjerësisht
për financimin e shpenzimeve korrente apo zërave të tjerë të klasifikuar në këtë natyrë shpenzimesh. Ky
fakt përbën një shqetësim për QBP dhe stabilitetin e financave publike në vend pasi reflekton se BP i marrë
financon aktivitete jo ekonomikisht produktivë që nuk ndihmojnë në rritjen ekonomike të vendit.
Kështu, përgjatë periudhës 1996-2015 një peshë të konsiderueshme zënë shpenzimet për paga, interesat
për BP si dhe shpenzimet për fondet speciale. Këto të fundit që përfaqësojnë hendekun e krijuar në skemën
e pensioneve si pasojë e ndryshimeve demografike të pësuara në vend, madhësia e të cilave është
gjithmonë e në rritje përbëjnë “kërcënim” serioz për ekonominë prandaj kërkohen reformime të thella në
skemat aktuale. Ndryshimet demografike dhe nivelet e papunësisë pasqyrohen edhe në nivelin e
transfertave në vite të kryera nga buxheti i shtetit për papunësinë dhe ndihmat ekonomike, së bashku me
kompensimet për të përndjekurit politikë. Zërat dominantë në strukturën e shpenzimeve buxhetore
nënkuptojnë dhe sinjalizojnë gjithashtu që qeveria duhet të jetë e kujdesshme për të ulur shpenzimet
korrente si paga apo shpenzime operative dhe mirëmbajtje. Megjithatë, për të eleminuar edhe gabimet e
parashikimeve buxhetore të bëra si dhe në funksion të të planifikuarit në mënyrë sa më diskrete qeveria
vitet e fundit ka filluar të aplikojë parashikimin e një fondi kontigjencë i cili në varësi të akumulimit të të
ardhurave shpërndahet për qëllim të financimit të DB dhe të investimeve kapitale.
Nga ana tjetër duke qënë se disa shpenzime korrente si shpenzimet për interesa janë të pashmangshme
dhe të paracaktuara për qeverinë edhe tendenca e bilancit primar shërben si një matës tejet i rëndësishëm
i matjes së qëndrueshmërisë së DB dhe të barrës së BP (Blejer dhe Cheasty, 1991). Nivelet e tij jo të larta
përkundrejt DB reflektojnë kosto të larta të shërbimit të BP në vend, ndërsa luhatjet e tij nënkuptojnë
aftësinë e qeverisë për të kontrolluar shpenzimet e bëra prej saj.
Grafiku 83.8 Analizë e shpenzimeve dhe e borxhit publik ndër vite
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
100
Gjithashtu, nuk duhet harruar që struktura e shpenzimeve publike përbën një faktor politiko-institucional
në varësi të të cilave jepen mesazhe të qarta të programit të qeverisë në pushtet (psh: ndërtimi i një rruge,
rritja e pagave në sektorin publik ose ndjekja e një politike të orientuar nga ana sociale,) të cilat ndikojnë në
nivelin e DB dhe të stokut të BP në vend, sikurse është rasti i ndërtimit të rrugës “Durrës –Kukës”, rruga e
Elbasanit, përkrahja e skemave të mbrojtjes shoqërore apo shëndetësore etj.
E njëjta vlen edhe për stukturën e të ardhurave publike, sidomos për nivelin e të ardhurave tatimore që
janë funksion i normave dhe bazës tatimore si dhe vullnetit të qeverisë për uljen e informalitetit. Nivelet e
të ardhurave publike reflektojnë drejtëpërdrejtë aftësinë paguese dhe likuiditetin e vendit në drejtim të
pagesave të interesit për BP e marrë. Edhe përllogaritja e raportit të të ardhurave nga eksportet me nivelin
e BP të jashtëm, përbën një indikator të rëndësishëm për analizimin e aftësisë paguese për shërbimin e tij,
pasi ky krahasim shmang efektet negative/pozitive të kursit të këmbimit. Aktualisht vihet re një rritje e
vazhdueshme e të ardhurave me natyrë tatimore të gjeneruara si pasojë e reformimeve të thella të pësuara
në drejtim të mirëadministrimit, uljes së normave tatimore, mbledhjes së tyre si dhe nismave për uljen e
evazionit fiskal në ekonomi. Si rezultat niveli i lartë i tyre përkundrejt shpenzimeve të bëra për interesat e
BP përbën një sinjal pozitiv që tregon se ekonomia ka likuiditete/mundësi paguese të mjaftueshme për
shërbimin e detyrimeve të saj. Kjo vihet re edhe për të ardhurat nga eksportet të cilat janë në raport të
kënaqshëm përkundrejt shpenzimeve të kryera për shërbimin e BP të jashtëm.
Grafiku 93.9 Struktura e të ardhurave buxhetore dhe raporte të shërbimi i borxhit ndaj të ardhurave
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, INSTAT, Banka e Shqipërisë, 2015
Së fundmi, një tjetër tregues i rëndësishëm që lidhet me BP është edhe niveli i tij për frymë, që përfaqëson
jo vetëm koston e borxhit që çdo individ do të duhet të paguajë për BP të akumuluar ndër vite si pasojë e
vendimeve politike të qeverisë, por edhe nivelin e “detyrimeve agregat” që ka vendi. Sikurse shihet në
101
tabelën më poshtë niveli i BP për frymë ka ardhur gjithmonë e në rritje e më konkretisht nga 37.980 Lekë
në vitin 1996 në 367.821 Lekë në 2015.
Shkak për këtë rritje prej afro 868 përqind përbën kryesisht rritja e nivelit të stokut të BP në vend ndihmuar
edhe nga ulja e numrit të popullsisë sipas Censusit (2011) të fundit të bërë nga INSTAT (pa përmendur
inflacionin). Megjithatë për të zhveshur efektin e ndryshimit të popullsisë në vend, barra e BP për frymë
është përllogaritur sipas nivelit bazë të popullsisë 1996, çfarë bën që në vlerë nominale kosto e BP për frymë
të ulet (niveli i parashikuar për vitin 2015 bëhet 349.508 Lekë për frymë), por prapë trendi rritës në nivele
të larta (rreth 820 përqind më e lartë) është i pandryshueshëm.
Nëse do ta krahasonim këtë indikator edhe me ndryshimet e nivelit e të ardhurave për frymë, vihet re se
masa e ndryshimit të këtij të fundit paraqitet dukshëm më e ulët se masa e ndryshimit të BP për frymë, çka
tregon që individët do të duhen të paguajnë çdo vit më shumë për BP sesa ato mund të përballojnë pasi
ritmi i rritjes së nivelit të jetesës nuk është i njëjtë.
Tabela 93.7 Barra e borxhit publik për individ gjatë viteve 1996-2016
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
3.3 Menaxhimi i borxhit publik në Shqipëri
Menaxhimi i BP që përbën aktualisht një prioritet mbarëbotëror është procesi i hartimit dhe i ekzekutimit
të dokumentave me natyrë strategjike jo vetëm në drejtim të administrimit të BP tashmë të akumuluar, por
edhe të analizimit të nevojave të ardhshme për huamarrje dhe mënyrës së përthithjes së tyre në nivele të
102
larta të cilat së bashku duhet të përmbushin objektivat e qeverisë përkundrejt uljes së kostove të financimit
dhe reduktimit të rreziqeve të ndryshme financiare që ekonomia mund të kalojë pa anashkaluar arritjen
dhe ruajtjen e QBP në çdo moment.
Në Shqipëri, koncepti i menaxhimit të BP i përket një tendence jo shumë të hershme në kohë për shkak të
veçorive ekonomike në të cilat vendi ka kaluar. Kështu, vetëm në vitin 2007 u arrit të hartohej strategjia e
parë e menaxhimit të BP për një periudhë 3 vjeçare, një nismë në vazhdim të të gjithë dokumentave
strategjikë afatmesëm të financave publike. Në të vërtetë strategjitë ndër vite të menaxhimit të BP
përngjajnë më shumë me raporte të thjeshtë ku paraqitet evoluimi dhe dinamikat e BP, ndërsa vitet e
fundit vihet re reflektimi i disa elementëve shtesë si parashikimi i disa skenarëve mbi ecurinë e indikatorëve
makroekonomikë në të ardhmen, që kanë përmirësuar këtë dokument strategjik të një rëndësie të veçantë
pasi ravijëzon të gjitha politikat që qeveria duhet të ndërmarrë në drejtim të arritjes së QBP.
Në këtë kontekst për t’u përmendur mbeten përmirësimet e bëra në strategjinë e menaxhimit të BP 2015-
2017 pasi në të përmbahen më shumë elementë analitikë dhe reflektohen disa skenarë, indikatorë për
pritshmëritë dhe objektivat që synohen në të ardhmen në drejtim të sfidave që ka BP përkundrejt
zhvillimeve makroekonomike të vendit dhe në botë. Megjithatë, duke qënë se të menaxhuarit të BP është
një proces që kërkon angazhim të përditshëm jo vetëm nga institucionet ngushtësisht përgjegjëse, por nga
të gjithë institucionet e tjera publike një punë më e mirë vihet re në të gjitha veprimtaritë që lidhen me
huamarrjen publike në vend. Kështu, hartimi i ligjeve moderne dhe akteve të tjera ligjore në drejtim të
menaxhimit të BP përfshirë edhe atë vendor kanë ndikuar në forcimin e ligjshmërisë, transparencës si dhe
përcaktimit të roleve të aktorëve drejtëpërdrejtë përgjegjës dhe rritjes së përgjegjshmërisë të tyre
përkundrejt objektivave dhe synimeve të procesit të huamarrjes publike. Vendosja e disa kufizimeve për
procedurat e huamarrjes edhe me anë të kushtetutës pasqyron rëndësinë e këtij procesi në financat
publike nëpërmjet të cilit mundësohet arritja e QBP në çdo kohë.
Një tjetër progres është shënuar edhe në planin organizativ ku në mbështetje të praktikave më të mira
botërore dhe rekomandimeve të vazhdueshme të FMN dhe të BB, u bë e mundur që për herë të parë në
vitin 2008 të krijohej një strukturë e veçantë në nivel drejtorie e përgjithshme për menaxhimin e BP në MF,
çka përmirësoi dhe përforcoi së tepërmi administrimin e BP, aq sa në vitin 2011, BB vlerësoi maksimalisht
eficiencën dhe punën e bërë nga kjo strukturë. Përgjegjësitë e Drejtorisë së Përgjithshme të Menaxhimit të
BP përfshinin hartimin e vazhdueshëm të strategjive afatmesme të BP, të përgatitjes së raporteve për
administrimin e BP për paraqitje në Kuvend, monitorimin dhe miratimin e huamarjes vendore, emetimit të
garancive si dhe të gjetjes së fondeve të huamarrjes. Për realizimin e funksioneve të saj Drejtoria e
Përgjithshme ishtë e ndarë në tre drejtori (i) drejtoria Huamarrjes (front office), (ii) drejtoria e Strategjisë
103
dhe Riskut (middle office), si dhe (iii) drejtoria e Rregjistrimit dhe Shërbimit të Pagesave (back office).
Megjithatë, ardhja e një force të re në pushtet 2013 shkaktoi ndryshime të mëdha të organikave që cënoi
numrin e punonjësve në mbarë administratën. Reduktimet në rreth 50% prekën edhe numrin e punonjësve
të kësaj strukture krahas copëzimit dhe bashkimit me drejtorinë e thesarit. Për këtë arsye FMN (2014)
theksoi rëndësinë e forcimit të kapaciteteve njerëzore, rritjen dhe trajnimin e stafit, për shkak të rëndësisë
që menaxhimi i PB ka për ekonominë, duke bërë që edhe struktura të rikthehet sërish në nivel të një
drejtorie të përgjithshme.
Në drejtim të sistemeve të rregjistrimit të BP sistemi DMFAS 5.3 që përdoret aktualisht funksionon vetëm
për huamarrjen e jashtme, ndërkohë të dhënat e huamarrjes së brendshme apo dhe të garancive
shtetërore mbahen ende në mënyrë manuale duke rritur rrezikun operacional për shkak të
mosfunksionimit të sistemeve të kontrollit. Është kjo arsyeja përse përmirësimi, përditësimi dhe integrimi i
sistemit të DMFAS 5.3 me sistemin e thesarit ALFMIS ka një rëndësi thelbësore në mënyrë që të gjithë të
dhënat e BP të mbahen dhe të rregjistrohen automatikisht në sistemet përkatëse.
Një problem tjeter i rëndësishëm që lidhet me menaxhimin e BP në Shqipëri që duhet adresuar së shpejti
është mosanalizimi i mënyrës së krijimit dhe përdorimit të DB dhe më konkretisht DB ciklike dhe
strukturore. Kështu, DB ciklike që njihen kryesisht si “stabilizues automatikë” krijohen kur ekonomia është
në recesion, pasi shkaktojnë uljen e të ardhurave si pasojë e rritjes së papunësisë dhe rritjes së
shpenzimeve për asistencë sociale për të ndihmuar ruajtjen e kërkesës agregate në një ekonomi që nuk
prodhon mjaftueshëm për të nxitur rritje ekonomike. Reduktimi i DB ciklike vjen natyrshëm sapo ekonomia
fillon të stabilizohet. Ndërkohë DB strukturore krijohen edhe në rastet kur ekonomia është e fortë dhe janë
pikërisht këto lloj DB që reflektojnë probleme kronike që duhet të adresohen nëpërmjet politikave fiskale
që qeveria ndërmerr sidomos në drejtim të zgjidhjes së sfidave të krijuara. Në Shqipëri mungesa e një
vlerësimi të mirëfilltë të ndikimit të politikave fiskalë që ndërmerren dhe vlerësimit të masës së këtyre
elementëve rrit nevojën për një vëmendje më të madhe përkundrejt faktorëve më të rëndësishëm që
ndikojnë në rritjen e BP në mënyrë që më pas të gjenden zgjidhjet e drejta përkatëse.
Megjithatë, pavarësisht problemeve dhe sfidave që procesi i mirëmenaxhimit të BP në Shqipëri has dhe që
përbëjnë pjesë në objektivat e të gjithë dokumentave strategjikë në vend si ”Strategjia për Menaxhimin e
Financave Publike 2014-2020” në drejtim të uljes së nivelit të BP ndaj PBB, të eleminimit të borxheve dhe
detyrimeve të fshehura, si dhe vendosjes së rregullave ligjore që në vitet zgjedhore do të parandalojnë
shterimin e parakohshëm të DB dhe të BP të miratuara. Për më tepër rikonfirmimi i vlerësimit të ekonomisë
me B1 në fund të vitit të 2015 nga Moody’s si dhe B nga S&P jep sinjale pozitive për masat dhe reformat që
104
qeveria ka përzgjedhur për të realizuar në të ardhmen në drejtim të stabilitetit ekonomik dhe pse
performanca e ekonomisë së saj mbetet e ulët krahasuar me vendet e tjera në rajon.
3.3.1 Administrimi i borxhit të brendshëm
Huamarrja e brendshme është një prej mënyrave kryesore të financimit të DB në vend dhe aktualisht
përbën një prirje në zhvillim në të gjithë botën edhe pse Fisher dhe Easterly (1990), Bua et.al (2014)
gjykojnë që financimi me BP të brendshëm është një mënyrë financimi shpesh me kosto më të lartë sesa
financimi i huaj pasi mund të stimulojë në mënyrë të vazhdueshme rritjen e normave të interesit duke
cënuar QBP. Megjithatë, mirëmenaxhimi i tij në drejtim të rritjes së maturiteteve apo uljes së kostove të
shërbimit bën që edhe ky lloj financimi të jetë tejet i rëndësishëm për financat e vendit.
Niveli i BP i brendshëm është luhatur mesatarisht në rreth 37.2 përqind ndaj PBB (në vitet 1996-2015) dhe
është rezultat kryesisht i mungesës së theksuar të likuiditetit për kryerjen e pagesave të karakterit
operacional si dhe nevojave të vazhdueshme për financimin e DB. Edhe pse pesha e tij përkundrejt stokut
të BP total ka qënë e lartë rreth 63.69 përqind niveli i tij është në rënie pas viteve 2010. Tendenca në rënie
shfaqet edhe në drejtim të kostove të shërbimit të tij pasi kosto mesatare e portofolit të BP të brendshëm
është reduktuar nga niveli prej 8.38% në vitin 2004 në nivelin prej 5.31% në fund të vitit 2015. Kjo ulje është
rezultat i politikave të uljes së normave të interesit bazë nga BSH në vitet e fundit, likuiditetit të tepërt të
sektorit bankar si dhe ngurtësimit të kredive ndaj sektorit privat si pasojë e niveleve alarmante të kredive
me probleme. Megjithatë pavarësisht uljes së normave të interesit, portofoli vazhdon të jetë i ndjeshëm
ndaj luhatjeve të normave të interesit për shkak të nivelit të lartë të instrumenteve të cilat duhen rifiksuar
brenda vitit (MF, 2015).
Grafiku 103.10 Ecuria e përbërjes së borxhit të brendshëm dhe yield mesatar mesatar i ponderuar
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
105
Sipas Einchgreen et.al (2007), Panizza (2008) financimi me BP të brendshëm afatgjatë redukton problemet e
kursit të këmbimit dhe është më i sigurtë nga këndvështrimi i huamarrësit, por për të arritur këtë qeveria
duhet të nxisë hartimin e politikave të tilla që synojnë zgjerimin e bazës së investitorëve duke inkurajuar
edhe pjesëmarrjen e të huajve në huamarrjen në tregun e brendshëm. Vetëm prezenca e një numri të
madh investitorësh të informuar me horizont afatgjatë investues rrit stabilitetin financiar të të gjithë
ekonomisë. Nga ana tjetër edhe për investitorët borxhi i qeverisë përbën një investim thuajse të sigurtë që
siguron përmirësimin e likuiditeteve dhe diversifikimin e portofoleve të tyre. Aktualisht instrumentat
financiarë kryesorë të huamarrjes së brendshme në Shqipëri përbëhen nga letrat me vlerë të qeverisë me
afate të ndryshme nga 1 deri në 10 vjet ku këto të fundit janë emetuar suksesshëm për herë të parë vetëm
në vitin 2013. Ajo çfarë vihet re gjatë viteve të fundit është mirëmenaxhimi i humarrjes së brendshme në
drejtim të rritjes së volumit të emetimeve të titujve afatgjatë, kryesisht për titujt me maturitet 5, 7, 10
vjeçar, që ka sjellë një përmirësim të dukshëm në strukturën e tij, jo vetëm përkundrejt zgjerimit të bazës
së investitorëve, por edhe në drejtim të reduktimit të riskut të ri - financimit dhe të likuiditetit.
Mbajtësit kryesorë BP të brendshëm që paraqiten në tabelën më poshtë mbeten bankat e nivelit të dytë,
por edhe pesha e individëve është rritur ndjeshëm edhe pse këta të fundit kanë filluar të përdorin si
ndërmjetës të kësaj forme investimi Fondin Prestigj të Raiffeisen Invest, i vetmi i këtij lloji për momentin në
treg. Duhet përmendur gjithashtu se gjatë vitit 2015 vihet re orientimi i bankave drejt investimeve në bono
thesari, pra investimeve afashkurtra, si pasojë e kufizimeve të vendosura për to mbi raportet e likuiditetit,
barrës së kapitalit, ekspozimit ndaj borxhit sovran si dhe udhëzimet e reja të vendosur nga bankat mëma.
Tabela 103.8 Mbajtësit e borxhit të brendshëm në vite
Të dhënat në vite 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Banka e Shqipërisë 15.41% 14.30% 12.48% 12.27% 11.26% 9.91%
Banka Raiffeisen 34.90% 34.20% 29.43% 22.55% 17.16% 17.09%
BKT 10.37% 11.57% 13.66% 13.95% 16.70% 16.16%
Bankat e tjera 24.03% 23.28% 23.79% 26.07% 27.68% 24.76%
Jo Banka 3.21% 3.73% 6.16% 12.66% 15.29% 17.06%
nga ku Institute Financiare nga të cilat: 1.16% 3.69% 6.06% 12.61% 15.11% 16.98%
Fondi Prestigj 0.00% 0.00% 1.48% 7.80% 9.31% 9.32%
nga ku: Institute Jo-Financiare 2.05% 0.04% 0.10% 0.05% 0.17% 0.08%
Individët 12.08% 12.92% 14.48% 12.50% 11.92% 14.83%
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Arsyeja e parapëlqimit të investimeve në instrumentat qeveritare konstatohet në vlerat në rritje të raportit
të mbulimeve (bid - cover ratio) të ankandeve që zhvillohen, që janë rezultat i normave të larta që këta tituj
ofrojnë. Në tabelën më poshtë reflektohet niveli gjithmonë e në rënie i normave mesatare vjetore që
ofrojnë depozitat bankare (si një formë e ngjashme e sigurtë investimi) të cilat deri në fundin e vitit 2014
106
arritën në 2.46 përqind ndërkohë investimi në bono thesari me afat 3-mujor ofronte një normë mesatare
vjetore prej rreth 3.14 përqind për të mos përmendur normën e lartë prej 8.73 përqind që ofrojnë
obligacionet 10 vjeçare.
Nga ana tjetër rritja e normave të interesit të ofruar për instrumentat e qeverisë është rezultat i kërkesës
dhe likuiditetit të lartë të ofruar nga pjesëmarrësit në tregun primar për titujt afatshkurtër krahasuar me
ato afatgjata, të cilat kanë krijuar presione për ofrimin e normave më të larta të interesit për realizimin me
sukses të ankandeve të obligacioneve. Edhe Fondi Prestigj i Investimeve ka ndihmuar mjaft në këtë drejtim
me një funksion të dyfishtë për palët pjesëmarrëse në transaksione pasi (i) investitorët individë kanë
përfituar norma më të favorshme për shkak të diversifikimit të portofolit të instrumenteve pa kufizime
kohore për tërheqje, por edhe (ii) qeveria ka përfituar në rritjen e sigurisë për mosdështimit të ankandeve
të zhvilluar prej tyre si pasojë e rritjes së kërkesës për letrat me vlerë të qeverisë dhe përmirësimit të
raportit të mbulimit të kërkesës (bid - cover ratio), rritjen e likuiditetit dhe të maturitetit për shkak se
institucionet bankare në vend dhe individët preferojnë kryesisht investime afatshkurtra të cilat sëbashku
kontribuojnë në uljen e kostos së BP në vend.
Tabela 113.9 Yield-i mesatar i ponderuar në vite i letrave me vlerë sipas instrumentave dhe depozitave
Të dhëna në vite BTh 3/M BTh/ 6/M BTh/9/M BTh/12/M Obl/ 2/vj Obl/ 3/vj Obl/5/vj Obl/ 7/vj Obl/ 10/vj Depozitë
2002 9.97 11.01
11.61 14.20
9.30
2003 9.05 10.28
10.82 11.46
7.62
2004 6.79 8.00
8.88 9.92
5.99
2005 5.52 7.02
7.46 8.22 8.71
5.57
2006 5.49 6.12
6.51 7.31 7.98 9.68
5.23
2007 5.96 7.16
7.87 8.25 8.61 9.82 11.00
5.67
2008 6.25 7.40
8.15 8.44 8.98 9.46 10.71
6.93
2009 6.28 7.61
9.17 9.42 9.74 10.85
6.75
2010 5.81 7.13
8.03 8.59 9.49 9.56
6.40
2011 5.47 6.6
7.36 8.25 9.04 8.84
5.87
2012 5.17 6.16
7.03 8.40 8.96 9.25 10.61
5.38
2013 4.25 5.19 6.36 5.35 6.22 7.59 7.48 8.18 8.65 4.17
2014 3.10 3.32 3.79 3.45 4.71 5.77 6.31 7.48 8.74 2.46
2015 3.14 3.23
3.56 5.03 5.74 6.53 7.45 8.73 na
na* të dhëna të padisponueshme
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015, INSTAT, Banka e Shqipërisë
Megjithatë, portofoli i BP të brendshëm përveç ekspozimit kundrejt riskut të normave të interesit është i
ekspozuar në masë të konsiderueshme edhe ndaj riskut të ri-financimit, që lidhet me nivelin e lartë të
instrumenteve që maturohen brenda vitit. Kështu, përmirësime janë bërë edhe në drejtim të rritjes së
maturitetit pasi peshën më të madhe tashmë e zënë instrumentat afatgjatë raporti i të cilave në vitin 2010
ishtë në favor të BP afatshkurtër me rreth 57.6% ndërkohë në tremujorin e tretë të vitit 2015, përqindja e
tyre është vetëm 45.58 %. Rritja e jetëgjatësisë së portofolit të huamarrjes së brendshme që i atribuohet
107
kryesisht emetimit të instrumentave 5, 7 dhe 10 vjeçarë vihet re edhe në indikatorin përkatës të numrit të
ditëve në maturim i cili në vitin 1994 ishte rreth 74 ditë ose 2.4 muaj, ndërkohë që në fund të vitit 2015
arriti në nivelin prej 706 ditë ose 1.93 vite.
Tabela 123.10 Struktura e borxhit të brendshëm shtetëror gjatë viteve 2010-2015
Treguesit në % ndaj PBB
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë %
Sipas Instrumentave
401,821
429,924
454,695
500,868
538,641
520,936
Instrumenta Afatshkurtër
231,436 57.60 241,385 56.15 250,352 55.06 245,782 49.70 260,599 48.38 223,824 42.97
Instrumenta Afatgjatë
170,385 42.40 188,539 43.85 204,343 44.94 255,086 50.93 278,042 51.62 297,111 57.03
Sipas Rezidencës së Kreditorit
401,821
429,924
454,695
500,868
538,641
520,936
Rezidentë 397,928 99.03 429,924 100.00 454,695 100.00 500,868 100.00 538,641 100.00 520,936 100.00
Jorezidentë 3,893 0.97 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00
* nuk përfshihen rivlerësimi valutës, garancitë e brendshme dhe detyrimet e prapambetura ndaj biznesit
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Sidoqoftë sipas BB (2014), pavarësisht zhvillimeve në tregun e huamarrjes së brendshme qeveria ka ende
punë për të bërë jo vetëm për rritjen e bazës së investitorëve për të shkëputur lidhjet e varësisë me
sektorin bankar si financuesi kryesor i DB të saj (në rreth 71 përqind), por edhe në drejtim të rritjes së
konkurrueshmërisë dhe zhvillimit të tregut dytësor që duhet të mbështetet nga emetime që fokusohen
drejt maturiteteve më afatgjata, dhe normave të kthimit më të larta krahas formulimit të akteve ligjore
rregullatore për publikimin e të gjithë informacionit të nevojshëm për zhvillimin e tregut dytësor që
mundëson shitjen me lehtësi të titujve qeveritare në rast nevoje të likuiditetit. Sfidë për të ardhmen mbetet
ende menaxhimi i likuiditeteve, i parashikimit të saktë të flukseve të parave si dhe përcaktimi i angazhimeve
të qeverisë për shpenzime që kryhen në respektim të planit të humarrjes së brendshme.
Gjithashtu në kuadër të menaxhimit të riskut të normave të interesit punë mbetet në drejtim të reduktimit
(i) të instrumenteve afatshkurtër në portofolin e BP brendshëm deri në 43% të totalit në fund të vitit 2017
si dhe (ii) të reduktimit të instrumenteve me norma interesi variabël në portofolin e borxhit deri në 52.5%
të totalit në fund të vitit 2017.
3.3.2 Administrimi i borxhit të jashtëm
BP i jashtëm konsiderohet si një element i rëndësishëm i menaxhimit makroekonomik financiar të vendit. Ai
përfaqëson një levë e cila po u përdor mirë dhe me efektivitet, i jep shtysë pozitive rritjes ekonomike
ndërkohë që përdorimi i keq dhe joeficient i tij mund të çojë vendin në një krizë financiare. Në përgjithësi
vendet në zhvillim e përdorin BP e jashtëm si një mekanizëm për të mbushur hapësirën e krijuar midis
108
kursimeve kombëtare dhe nivelit të dëshiruar të investimeve si dhe për të plotësuar hendekun e krijuar nga
nivelet e import-eksportit. Ky borxh i shtohet burimeve të përgjithshme publike për një periudhë të caktuar
kohe dhe mundëson një nivel shpenzimesh më të lartë nga ai që mund të përballohet vetëm me burime të
brendshme. Megjithatë, përpara se të hyjnë në marrëveshje të reja për burime të huaja autoritetet
përkatëse duhet të bëjnë kujdes për planifikimin dhe identifikimin e të gjitha detyrimeve të BP të jashtëm
(Taci, 2002) si dhe për mënyrën e shlyerjes të tyre duke marrë në konsideratë edhe kufizimet që ai imponon
në ekonomi. Për më tepër Calvo (2005), Panizza (2008) argumentojnë se, financimi i DB me anë të BP të
jashtëm nuk lejon krijimin e presioneve inflacioniste ose përthithjen e huamarrjes së brendshme të sektorit
privat, megjithatë ato tentojnë të jenë të luhatshme, me natyrë prociklike dhe jo të përhershme. Ndërkohë
sipas Rodrik (2008) ky lloj financimi për shkak të emetimit në valutë të huaj mund të rivlerësojë kurset e
këmbimit që vështirësojnë konkurrueshmërinë dhe reduktojnë si rritjen ekonomike edhe investimet.
Në Shqipëri BP i jashtëm u krijua vetëm pas viteve 1990, pas shkëputjes nga sistemi totalitar ndërkohë që
niveli i tij stok aktualisht është rreth 25.9 përqind ndaj PBB. Megjithatë, madhësia e tij sikurse shikohet
edhe në grafikun më poshtë ka ardhur gjithmonë e në rritje dhe kryesisht është BP i jashtëm i qeverisë
qëndrore. BP jashtëm në Shqipëri në ndryshim nga huamarrja e brendshme është përdorur më së shumti
për investime kapitale në sektorin e tranportit, infrastrukturës, ujësjellës kanalizime, arsim e bujqësi, fondet
e të cilave janë disbursuar në varësi të ecurisë së projektit. Kështu, disbursimet e sektorit të transportit
zënë (13.4%), të ujësjellës kanalizimeve (9.00%) dhe energjitikës (6%), ndërsa niveli i fondeve të
padisbursuara është tejet i lartë në rreth 800 milionë Euro (pa përfshirë mbështetjen buxhetore). Ky
tregues kërkon vëmendje nga ministritë e linjës lidhur me kontraktimin e projekteve të reja dhe eficiencën
e projekteve ekzistuese pasi kufizon hapësirën për nënshkrimin e huave të reja me kreditorë të huaj çka
përbën një risk real për uljen e nivelit të BP dhe garantimin e QBP në afatgjatë. BP i jashtëm është i përbërë
thuajse nga 3 monedha kryesore Jen, USD dhe Euro, peshat e secilës reflektohen më poshtë.
Tabela 133.11 Përbërja e borxhit të jashtëm sipas monedhave
Të dhënat në vite 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Euro 67.65% 70.56% 69.01% 68.29% 67.75% 59.54%
USD 20.72% 18.82% 20.76% 21.58% 21.47% 8.99%
Jen 5.56% 5.15% 4.84% 3.90% 4.33% 1.64%
Të tjera 6.08% 5.47% 5.38% 6.22% 6.45% 29.83%
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Përqindja e lartë e stokut të BP të jashtëm në Euro mbi 50% bën që portofoli të jetë i ekspozuar ndjeshëm
ndaj riskut të kursit të këmbimit, megjithatë niveli i eksporteve kryesisht me vendet e Europës bën që ky
risk të mund të amortizohet disi. Në përgjithësi BP i jashtëm ka qënë një borxh i kontraktuar me interesa
koncesionale dhe afatgjatë (tipar i BP të jashtëm për vende me të ardhura të ulta), shërbimi i të cilit është
109
tejet i favorshëm për vendin, por klasifikimi i ekonomisë sonë në një ekonomi me të ardhura mesatare (BB,
2008) shkaktoi edhe rritjen e stokut të BP të jashtëm të kontraktuar me interesa tregtare të cilat janë
gjithmonë e në rritje. Ky trend në rritje është i aplikueshëm edhe për kreditë e nënshkruara me interes
variabël, që rrit ekspozimin e tij ndaj luhatjeve të normave të interesit të cilit i shtohet edhe risku i kursit të
këmbimit si pasojë e emetimit në monedhë të huaj, edhe pse gjatë vitit të fundit ky tregues ka pësuar
përmirësime të ndjeshme si pasojë garancisë të emetuar nga BB.
Emetimi i Eurobondit në Nëntor 2010 përbën një kthesë shumë pozitive që përmirësoi ndjeshëm portofolin
e BP të jashtëm, pasi interesi me të cilin u emetua ishte i favorshëm, krahasuar me vendet e rajonit të cilat
kanë tituj me vlerësim B1 si Shqipëria. Për më tepër ky emetim shërbeu për të shlyer kredinë sindikale të
marrë në 2008 dhe realizoi një kursim në shërbimin e borxhit për vitet në vijim me rreth 1 miliard lekë ne
vit (MF, 2010). Rifinancimi i tij me një eurobond të ri në masën prej 450 milion euro me kosto të favorshme
prej 5.75 përqind në fund të vitit 2015 është një sukses për ekonominë në drejtim të uljes së riskut të ri-
financimit pa ndryshuar nivelin e huamarrjes në tërësi krahas emetimit të garancisë pjesore (PBG) që synon
uljen e huamarrjes së brendshme për lehtësimin e kreditimit të sektorit privat mbështetur në financimet e
pritshme të jashtme të projekteve të investimit në përputhje me marrëveshjen e FMN dhe BB.
Grafiku 113.11 Ecuria e përbërjes së borxhit të jashtëm sipas koncensionalitetit dhe llojit të interesit
Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015
Së fundmi, analizat e shumta që FMN dhe BB bën për vlerësimin e QBP të jashtëm fillojnë nga disa
indikatorë të thjeshtë që vlerësojnë aftësinë paguese të qeverisë në mënyrë të vazhdueshme përkundrejt
kreditorëve të saj ndërkombëtarë si dhe likuiditetin e saj në kushtet e domosdoshmërisë së ripagimit të
detyrimeve afatshkurtra. Për këtë arsye në tabelën më poshtë reflektohen indikatorët më kryesorë, ecuria
e të cilëve ndihmon në analizimin e veçorive të QPB përgjatë viteve 2008 – 2015 (T3).
Kështu, rritja ndër vite e BP të jashtëm me ritme të përshpejtuara, i cili nuk kompensohet nga niveli i rritur i
eksporteve të mallrave dhe shërbimeve sinjalizon një zvogëlim të kapacitetit afatgjatë ripagues të vendit,
110
që çon në vështirësi për përmbushjen e detyrimeve kontraktuale. Ky tregues që lidhet në mënyrë direkte
me humbjen e besueshmërisë së qeverisë përkundrejt kreditorëve të saj, është rritur ndjeshëm duke
tejkaluar edhe pragun teorik optimal të propozuar empirikisht prej institucioneve ndërkombëtare financiare
që prej vitit 2011 (BSH; 2015). Niveli i tij i rritur dhe tejet i përkeqësuar prej211,7% në vitin 2015 (T3) është
pasojë e ngadalësimit të eksporteve të mallrave dhe shërbimeve përgjatë vitit pëkundrejt nivelit në rritje të
BP të jashtëm. Ndërkohë të analizuarit të fluksit të të ardhurave fiskale përkundrejt nivelit të BP të jashtëm
ndihmon në përcaktimin e dy indikatorëve po aq të rëndësishëm nëpërmjet të cilëve monitorohet niveli i
rrezikshmërisë së akumulimit të tij dhe hapësira që gëzon qeveria qëndrore për mënjanimin e humbjes së
besueshmërisë së vendit në kohë krize krahas rrezikut që të ardhurat fiskale të rishpërndahen nga
shpenzime publike në fonde për amortizimin e BP të jashtëm. Sa më i lartë ky indikator aq më shumë të
ardhurat e qeverisë përdoren për të shërbyer BP jashtëm. Sikurse shihet raporti i BP të jashtëm shfaq
tendencë përkeqësimi larg nivelit optimal teorik të pranuar nga literatura. Nga ana tjetër treguesi i BP të
jashtëm të qeverisë qëndrore ndaj të ardhurave fiskale reflekton dinamikë të kundërt, çka tregon për një
rritje më të përshpejtuar të stokut të BP të jashtëm të qeverisë. Në këtë mënyrë aftësia paguese e qeverisë
e lidhur ngushtë me performancën e ekonomisë që pasqyron një anë të konceptit të QBP duhet adresuar së
shpejti nga qeveria për të përmirësuar këta indikatorë, tendenca e të cilëve nuk është optimiste.
Tabela 143.12 Tregues të aftësisë paguese dhe të likuiditetit të borxhit të jashtëm
Burimi të dhënave: Banka e Shqipërisë, 2016
Nga ana tjetër treguesit e likuiditetit, mjaftueshmëria e të cilëve në ekonomi shërben për ripagimin e
detyrimeve ndaj BP të jashtëm ndikohen në një masë të madhe nga varësia e ekonomisë prej financimit të
jashtëm afatshkurtër shfaqin sinjale jo negative. Profili i financimit të jashtëm të Shqipërisë është i
orientuar kryesisht ndaj BP afatgjatë, çka bën që të ardhurat prej eksporteve të amortizojnë dhe të jenë
111
plotësisht të mjaftueshme për mbulimin dhe amortizimin e BP të jashtëm afatshkurtër. Një tjetër tregues i
rëndësishëm i mjaftueshmërisë së likuiditetit është edhe niveli i mbulimit të stokut të BP të jashtëm
afatshkurtër nga stoku i rezervës valutore. Në kushtet kur një vend ka akses të kufizuar në tregjet
ndërkombëtare të kapitalit, rezerva valutore ndihmon në përballjen e detyrimeve afatshkurtra të BP të
jashtëm në raste goditjesh ekonomike të papritura. Nga treguesit e përllogaritur stoku i rezervës valutore
në vend është i mjaftueshëm për të përballuar goditjet negative nga jashtë duke premtuar jo vetëm
likuiditetin e ekonomisë, por edhe garantimin e QBP. Së fundmi, edhe pse disa tregues sipas vlerësimeve të
BSH (2015) kanë pësuar rritje, niveli i tyre është ende nën nivelet teorike kritike të pranuara, për t’u trajtuar
si problematikë.
3.4 Përfundime
Shqipëria ka kaluar në periudha të ndryshme të zhvillimit ekonomik të cilat sigurisht kanë sjellë efektet e
veta në drejtim të akumulimit të BP dhe të rritjes së vazhdueshme të DB. Shkëputja nga izolimi komunist në
vitet ’90 e renditi vendin si një ndër shtetet më të varfra në Evropë, por me mbështetjen e donacioneve nga
institucione ndërkombëtare dhe ndjekjen e reformave të ndryshme ekonomia u rimëkëmb dhe përjetoi një
rritje ekonomike prej gati 6 përqind për vite me rradhë çka solli klasifikimin e saj në vitin 2008 nga BB si një
vend me të ardhura të mesme. Ritmi i lartë i rritjes ekonomike ngushtoi hendekun e të ardhurave për frymë
me vendet e tjera të Europës nga 18 përqind të të ardhurave mesatare të BE në vitin 1998 në 30 përqind të
tyre në vitin 2012 si dhe përgjysmoi nivelin e varfërisë nga 25.2 përqind në 2002, në 12.5 përqind në vitin
2008 zhvillime të cilat “ushqyen” dhe më tej përpjekjet shumëvjeçare për t’u bashkuar me BE, që në vitin
2014 u kurorëzuan me fitimin e statusit të vendit kandidat të BE (BB, 2015).
Rritja ekonomike u nxit kryesisht nga një zhvillim i tregut të ndërtimit dhe të pasurive të paluajtshme, nga
rritja e konsumit apo faktorëve ciklikë ekonomikë ndihmuar në një shkallë të lartë edhe nga niveli i
konsiderueshëm i remitancave deri në nivelet prej 10.8 përqind të PBB si dhe asistencës së vazhdueshme të
FMN dhe BB për ndërmarrjen dhe implementimin e reformave të ndryshme fiskale.
Megjithatë, kriza globale, ndjekja e politikave ekspansioniste, nënvlerësimi i rreziqeve sistemike dhe së
fundmi kriza e eurozonës sollën jo vetëm frenimin e rritjes ekonomike, por edhe një paralizim të reformave
dhe disiplinës fiskale që u përshkallëzuan në rritjen e shpejtë të DB, të BP dhe detyrimeve të larta të
prapambetura (niveli i BP të fshehur), të deficiteve të paqëndrueshme në sektorin energjitik si dhe një rritje
të kredive me probleme në sektorin bankar. Shpenzimet e larta të kryera sidomos në kohën e fushatave
zgjedhore për rritjen e pagave, pensioneve si dh investimeve në sektorin e infrastrukturës të mbështetura
në të ardhurat jo me bazë të vazhdueshme të privatizimeve vështirësuan më tej situatën ekonomike. Ky
112
përkeqësim shfaqet edhe në rënien nga viti në vit të treguesve të aftësisë paguese dhe likuditetit të BP
duke reflektuar një performancë jo shumë pozitive të të gjithë kontekstit ekonomik në vend që duhet
zgjidhur në mënyrë të shpejtë. Për më tepër, rritja e nivelit të BP deri në nivelet 72.19 përqind të PBB në të
cilin përfshihet edhe niveli prej 5 përqind ndaj PBB të detyrimeve të praprambetura të qeverisë kundrejt
sektorit privat (BP i fshehur), theksojnë edhe më shumë rëndësinë e mbajtjes në kontroll të performancës
së të gjithë treguesve makroekonomikë si dhe domosdoshmërinë e ndjekjes së masave urgjente për ta
sjellë BP në nivele të qëndrueshme në një periudhë afatmesme (FMN, 2014; Koczan, 2015).
Me qëllim ruajtjen e stabilitetit ekonomik reforma po ndërmerren në sektorin energjitik në drejtim të
forcimit të mbledhjes së të ardhurave duke qënë se ky sektor ka kontribuar gjithmonë në thellimin e
deficiteve fiskale të qeverisë, pasi kjo e fundit ka shërbyer si një ndër paguesit finalë të kostos së lartë të
energjisë. Një tjetër reformë e rëndësishme në drejtim të stabilitetit ekonomik përbën edhe strategjia e
qeverisë për të shlyer dhe zotimi për të mos akumuluar më në të ardhmen detyrime të praprambetura ndaj
biznesit privat apo dhe individëve si pasojë e planifikimit të dobët në sektorin e ndërtimit të infrastrukturës
publike dhe mospajtimit me detyrimet e vendimeve gjyqësore. Reforma e pensioneve e vitit 2015 është një
tjetër iniciativë që tenton të zbusë barrën e lartë në buxhetin e shtetit të fondeve për këtë skemë, për
shkak të numrit të vogël të kontribuesve, popullsisë në plakje, lëvizjeve demografike, si dhe emigracionit së
bashku me evazionin që ka shoqëruar në vite, jo vetëm skemën e pensioneve, por edhe kompensimet të
kryera për papunësinë dhe ndihmën ekonomike. Sipas INSTAT, popullsia e Shqipërisë po shkon drejt plakjes
nga 7.6 % të moshuar në 2001 drejt nivelit 12.2 % të moshuar në 2014, duke ndikuar edhe në rritjen prej
17.8 % të raportit të varësisë së të moshuarve përkundrejt nivelit 12% në 2001, çka tregon se ndryshimet
demografike përbëjnë një sfidë mbarëbotërore për mbajtjen e stabilitetit ekonomik në afatgjatë.
Në bashkëpunim edhe me FMN e BB, të tjera reforma që priten të ndihmojnë në arritjen e stabilitetit
makroekonomik dhe të QBP ndër vitet në vijim janë (i) sigurimi i stabilitetit financiar nëpërmjet
reformimeve të vazhdueshme të sektorëve prioritarë të ekonomisë (ii) përmirësimi i klimës së biznesit, (iii)
sigurimi i një sektori energjitik financiarisht të qëndrueshëm, (iv) formalizimi dhe rregullimi i rregjistrimit të
pronave si dhe (v) rritjes së nivelit të qeverisjes, transparencës dhe nivelit të përgjegjëshmërisë.
Megjithatë, edhe pse këto reforma priten të kenë impakt në të ardhmen, të tjera mënyra po aq eficiente
dhe efektive janë të nevojshme për t’u ndërmarrë pasi shërbejnë në drejtim të mirëadministrimit të BP në
vend, përkundrejt objektivave të uljes së nivelit kostove të tyre në buxhet, disa prej të cilave janë
identifikuar si ndër prioritetet më imediate të qeverisë për t’u realizuar në vitet e ardhshme.
Së pari, qeveritë duhet të kenë kujdes në administrimin e likuiditeteve, duke përllogaritur dhe parashikuar
në mënyrë aktive të ardhurat dhe shpenzimet për të përmbushur në çdo kohë detyrimet dhe pagesat që
113
duhen të realizohen. Vetëm në këtë mënyrë mund të shmangen DB të krijuara për pagimin e shpenzimeve
joeficiente të cilat e kanë të pamundur shërbimin e BP të krijuar.
Së dyti, forcimi i masave parandaluese për të shmangur akumulimin e borxheve të reja. Kështu, hartimi i një
bazë më të shtrënguar ligjore si dhe vendosja e rregullave fiskalë ndihmon drejt konsolidimit të disiplinës
buxhetore gjatë fazës së ekzekutimit të këtij të fundit duke minimizuar rrezikun e rritjes së vazhdueshme të
BP të fshehur. Për të realizuar këtë është e nevojshme të bëhet konfigurimi i sistemi i thesarit që ndihmon
në monitorimin e zbatimit të buxheteve vjetore, krahas bashkëpunimit me institucione buxhetore që kanë
peshën më të madhe të projekteve publike në vend për vendosjen e tavaneve të investimeve publike, të
cilat duhet të jenë fryt i strategjive dhe analizave financiare.
Së treti, është e rëndësishme të forcohet roli i PBA nëpërmjet përfshirjes së tavaneve buxhetore të
parashikuar për tre vitet në vijim, si pjesë e ligjit vjetor të buxhetit. Në mbështetje të rekomandimeve të BB
miratimi i tavaneve të PBA gjatë fazës së zbatimit të buxhetit vjetor do të mundësonte rregjistrimin e tyre
në Sistemin Informativ Financiar të Qeverisë Shqiptare dhe në planin e prokurimeve afatmesme në mbrojtje
të ndryshimeve të shpeshta që ndodhin në buxhetin vjetor për të siguruar kontroll financiar shumëvjeçar.
Për më tepër marrja e eksperiencave më të mira botërore në drejtim të miratimit të treguesve më të
rëndësishëm ekonomikë si rritja ekonomike, inflacioni, PBB për një periudhë trevjeçare pas një konsultimi
me ekspertët e financave publike në vend në një bazë të gjerë politikëbërësish do të ndihmonte për të
shmangur planifikime të dobëta me objektiva afatshkurtra e për qëllime të bindjes së elektoratit.
Së katërti, në drejtim të uljes së kostos të BP është e rëndësishme zhvillimi i strategjive që nxisin rritjen e
maturitetit të portofolit të BP të brendshëm, zgjerimin e bazës së investitorëve si dhe zhvillimin e tregut
sekondar në mënyrë që të stimulohet shitja e letrave me vlerë e qeverisë që garanton dhe mundëson një
mekanizëm daljeje pa “ushtruar” kufizime kohore për investitorët. Iniciativa duhet të ndërmerren edhe në
drejtim të përmirësimit të transmetimit të çmimeve sinjal të andandeve që zhvillohen. Kosto të reduktuara
të BP të brendshëm garantojnë edhe ruajtjen e nivelit prej 45 përqind të BP të huaj, kosto e të cilit vitet e
fundit është rritur ndjeshëm në vend për shkak të rrezikut të kursit të këmbimit që ai mbart.
Së pesti, duhet të përmirësohen sistemet e menaxhimit të BP të cilat janë tejet të vjetëruara dhe duhet të
integrohen për të kryer një administrim të BP total, jo vetëm të BP të brendshëm.Forcimi i strukturave
administruese të BP është një tjetër veprim mjaft i rëndësishëm për t’u realizuar.
Së fundmi, fuqizimi i rolit të Kontrollit të Lartë të Shtetit dhe përfshirjes së tij në një shkallë më të gjerë
gjatë ekzekutimit të buxheteve vjetore apo njohjes dhe forcimit të ndjekjes së standartave të BP të hartuar
nga INTOSAI janë mjaft të rëndësishme për të arritur një ekonomi të qëndrueshme.
114
KAPITULLI 4
METODOLOGJIA E PUNIMIT DHE ANALIZA E TË DHËNAVE
Mbështetur në rishikimin e literaturës mbi rëndësinë dhe metodat e vlerësimit të qëndrueshmërisë së
borxhit publik si dhe në analizën e detajuar përshkruese të situatës makroekonomike në Shqipëri ky kapitull
trajton në mënyrë të plotë metodologjinë e përzgjedhur në përgjigje të qëllimit, objektivave dhe pyetjeve
kërkimore kryesore të këtij punimi për vlerësimin e QBP në vend. Në mënyrë që studimi të garantojë
besueshmëri dhe të jetë sa më i vlefshëm është me rëndësi shtjellimi i qasjes hulumtuese e kërkimore si
dhe filozofia dhe fryma e ndjekur për kërkimin, krahas dhënies së arsyeve dhe gjykimeve objektive përse
metoda e përzgjedhur dhe modeli ekonometrik janë më të përshtatshmit për të përmbushur arsyet e
ndërmarrjes së analizës. Në përmbyllje të kapitullit reflektohet mbledhja dhe analiza e të dhënave si dhe
proceset e përzgjedhura për përpunimin e tyre që përbëjnë një tjetër hallkë të rëndësishme për rezultatet
që arrihen për të kompletuar kontekstin e punës kërkimore.
4.1 Pyetjet kërkimore dhe qasja metodologjike e studimit
Punimi kërkimor konsiderohet si proces sistematik i vazhdueshëm që përfshin mbledhjen, rregjistrimin,
analizimin dhe interpretimin e informacionit për të përmirësuar njohuritë në një fushë të caktuar. Si
rezultat për të kryer një punim sa më efektiv, hulumtuesi duhet të mbështetet në pyetjet kërkimore të cilat
janë pjesë e pandarë dhe mjaft e rëndësishme e një punimi cilësor. Edhe Prasad et.al (2001), Gujarati
(2004) theksojnë se, një hulumtim nis pikërisht nga formulimi i saktë i pyetjeve kërkimore dhe hipotezave22
që analizohen, në mënyrë që t’i jepet përgjigje problemit kryesor për të cilën po ndërmerret kërkimi. Gjatë
këtij punimi, pyetja kryesore kërkimore të cilës punimi do t’i japë zgjidhje është:
Pyetja kërkimore: A kanë qënë politikat fiskale në Shqipëri shumë të ashpra apo thjesht kufizuese për të
shmangur nivele të lartë të borxhit publik që cënojnë qëndrueshmërinë e tij?
Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje do të trajtohen tre dimensione të saj, ku për secilën do të testohen
hipotezat përkatëse, sipas modelit ekonometrik të përzgjedhur.
(i) Vlerësimi i qëndrueshmërisë globale të borxhit publik në Shqipëri;
(ii) Vlerësimi i qëndrueshmërsë lokale të borxhit publik në Shqipëri; si dhe
(iii) Sa duhet të jetë niveli i borxhit publik në Shqipëri që të mund të sigurohet qëndrueshmëria e tij?
22
Natyra e pyetjeve kërkimore dhe hipotezave është e tillë që lejojnë të testohet vërtetësia e tyre, të jenë as shumë specifike dhe
as tejet të përgjithshme, parashikojnë pasojat për të ardhmen si dhe kur vërtetohet e kundërta e tyre janë njësoj të rëndësishme për të nxjerrë përfundime. Prasad et.al (2001).
115
Në këtë rast, testimi dhe analizimi i QBP nënkupton që prania e dinamikave jolineare të borxhit publik lejon
që të shfaqen episode kohore mjaft të shkurtra në të cilat BP shfaq sjellje të paqëndrueshme, por që nuk
arrijnë të cënojnë qëndrueshmërinë globale të tij në terma afatgjata kohore. Në këtë mënyrë, vlerësimi i
QBP për Shqipërinë do të ndjekë njërën prej këtyre rasteve: (i) qëndrueshmëri e përgjithshme me episode
të paqëndrueshme, (ii) qëndrueshmëri e përgjithshme pa ndonjë episod të paqëndrueshëm si dhe (iii)
paqëndrueshmëri e përgjithshme e borxhit publik.
Për më tepër në përgjigje të dimensionit të tretë të pyetjes kërkimore, do të mund të vlerësohet edhe
trajektorja e BP për të gjetur nivelin maksimal të tij që nuk cënon qëndrueshmërinë në terma kohorë
afatgjatë. Vetëm të dyja së bashku vlerësimi i qëndrueshmërisë dhe gjetja e bandës së niveleve të
qëndrueshme të BP mundësojnë plotësimin e një tabloje të qartë që i jep zgjidhje pyetjes kërkimore
kryesore në përmbushje të qëllimit dhe objektivave të këtij punimi.
Pas hartimit të pyetjeve kërkimore, shpjegimi i qasjes hulumtuese të punimit ka po aq rëndësi për të
kuptuar jo vetëm nëse është arritur të gjendet mënyra optimale për adresimin e problemit kryesor, por
edhe për të vlerësuar saktësinë e rezultateve në drejtim të përgjithësimit të përfundimeve të arritura.
Kështu, filozofia kërkimore që ndiqet në këtë punim mund të konsiderohet “pozitiviste”. Sipas Caldwell
(1980, fq 60), kjo qasje konsiderohet përgjithësisht “shkencore” pasi mbështetet në metoda e modele të
matshme dhe të mirëorganizuara ku hulumtuesi nuk është përfshihet në analizë, por mban një qëndrim të
largët dhe objektiv për të gjitha përfundimet, pavarësisht bindjeve të tij. Madje, sipas autorit ekziston një
lidhje e fortë nëpërmjet kësaj filozofie dhe studimit të dukurive të caktuara nëpërmjet modeleve
ekonometrike, pasi një analizë e tillë studion fenomene të mirëpërcaktuara në kohë dhe hapësirë.
Ndërkohë, realizimi i këtij studimi empirik ka një qasje kërkimore deduktive, që lidhet me zhvillimin e
hipotezave të mbështetura në teori ekzistuese mbi të cilat hartohet një strategji e caktuar kërkimore për të
analizuar e testuar pikërisht pyetjet dhe hipotezat përkatëse në bazë të marrëdhënieve logjike tashmë të
vërtetuara. (Wilson, 2013). Në këtë këndvështrim, analiza mbi vlerësimin e QBP në Shqipëri mbështetet në
një rishikim të gjerë të literaturës teorike ekzistuese dhe në një model ekonometrik të mirëpërcaktuar për
t’i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore dhe hipotezave dhe nuk kërkon dhe synon të përgjithësojë ose të
“prodhojë” teori apo zbulime të reja në këtë fushë.
Një tjetër element i rëndësishëm për një studim përbën edhe strategjia kërkimore, që sipas Della Porta et.al
(2008) mund të jetë cilësor ose sasior, ndërkohë që në këtë hulumtim strategjia që ndiqet është kryesisht
sasiore, pasi punimi përpiqet të kuptojë së pari marrëdhëniet ndërmjet variablave të ndryshëm në një seri
kohore të dhënash në analizë me qëllim matjen e sjelljes, karakteristikave dhe lidhjeve ndërmjet tyre.
116
Kështu, një qasje e tillë përafrohet kryesisht me një kërkim deduktiv pasi në qëndër të hulumtimit sasior
është mbledhja, vlerësimi dhe matja e vrojtimeve empirike në terma matematikorë, pra të analizuarit
kryesisht statistikor dhe paraqitja e rezultateve numerike, në një mënyrë të strukturuar, për të përftuar
përfundime dhe gjetje interesante përgjithësuese që mund të krahasohen me punimet e bëra në këtë fushë
deri më tani. Nga ana tjetër duke qënë se analiza empirike që do të përdoret, nxjerr përfundime që mund të
shërbëjnë për ndërmarrjen e vendimeve strategjikë në fushën e financave publike, strategjia kërkimore
mund të konsiderohet edhe si një përzierje e të dy strategjive (Wilson, 2013 fq.18). Për më tepër punimi
duke analizuar konceptet dhe sintetizuar argumente e modele të ndryshme në këtë fushë, shfaq tipare
edhe karakteristika të një punimi analitik ku në fund nxirren përfundime dhe gjykime të besueshme dhe të
vlefshme, të cilat mund të merren në konsideratë në ardhmen.
Të dhënat që përdoren për testimin e hipotezave janë të dhëna dytësore të marra nga institucionet
përkatëse përgjegjëse për gjenerimin e tyre. Më tej në varësi të metodologjive përkatëse të gjetjes së tyre
shumë prej të dhënave janë përpunuar edhe më, për t’u përshtatur me kushtet e diktuara nga modeli
ekonometrik i përzgjedhur për testim. Gjithashtu, baza e të dhënave që përdoren janë në formën e serive
kohore të gjeneruara përgjatë një periudhe kohore prej 17 vitesh.
Së fundmi, në përmbledhje të metodologjisë së kërkimit, më poshtë paraqiten në mënyrë grafike hapat e
ndjekur që përshkruajnë punën kërkimore.
Figura 34.1 Përshkrimi i punës kërkimore të punimit
Burimi: Autorja, 2015 (përshtatur sipas qasjes kërkimore të punimit)
117
4.2 Përzgjedhja e modelit ekonometrik
Vendimet makroekonomike mbështeten kryesisht në treguesit ekonomikë aktualë dhe në parashikimet e
pasigurta që priten për to në të ardhmen dhe bazohen në modele të ndryshme ekonometrike, që ndërlidhin
marrëdhëniet statike afatgjata të variablave të ndryshëm me dinamikat e tyre nën artin e supozimeve sa
më realiste dhe të mjaftueshme për të shfrytëzuar të dhënat jo të plota në mënyrën më të mirë të
mundshme. Edhe pse modelet ekonometrike që shërbejnë për të shqyrtuar në detaje dukuritë ekonomike
janë të shumta, sipas Buchinsky (1998) vitet e fundit teknikat gjysëm parametrike të regresioneve të
kuantileve të prezantuara fillimisht nga Koenker dhe Basseti (1987) dhe përpunuar e perfeksionuar në
modele më të avancuara më vonë nga Koenker dhe Xiao (2002, 2004, 2006) kanë tërhequr vëmendjen e
mjaft studimeve teorike dhe empirike. Këto modele kanë evoluar gradualisht në qasje gjithëpërfshirëse të
analizave statistikore lineare dhe jolineare në përgjigje të funksioneve të kuantileve të kushtëzuara.
Në të njëjtën mënyrë që modelet e regresionit linear mbështeten në minimizimin e shumës së katrorëve të
mbetjeve duke lejuar vlerësimin e funksionit të kushtëzuar të mesatares ashtu edhe metodat e regresionit
të kuantileve mbështeten në minimizimin e mbetjeve absolute asimetrike të ponderuara për vlerësimin e
funksionit të medianës me kusht si dhe gamën e plotë të funksioneve të kuantileve me kusht duke lejuar
njëkohësisht edhe vlerësimin e ndikimit të koeficientëve regresivë në shkallën e dispersionit të
shpërndarjes probabilitare parametrike dhe në vlerësimin e vektorit përkatës. Për pasojë të tilla modele
mundësojnë vlerësime më të sakta pasi shmangin supozimet mbi shpërndarjet parametrike të gabimeve si
dhe janë edhe më të përshtatshme për të dhëna që mund të vuajnë nga heteroskedasticiteti.
Për më tepër duke qënë se, pjesa më e madhe e literaturës financiare dhe ekonometrike pranon rritjen e
globalizimit e të kompleksitetit të tregjeve financiare si dhe zhvillimin e instrumentave financiarë, seritë
kohore të variablave ekonomikë shfaqen më të paqëndrueshme dhe me shpërndarje probabilitare të tipit
“heavy tail” dhe karakterizohen nga procese autoregresive me rrënjë të njësisë unitare. Të gjithë këto
faktorë konsiderohen shumë të vështirë për t’u vlerësuar në mënyrë sasiore, prandaj, analizat më të
përdorura për të shqyrtuar hipotezat e rrënjës së njësisë janë hartuar për të siguruar një performancë
optimale nën plotësimin e kushteve të Gausit, edhe pse për variablat me shpërndarje “heavy – tail”
rezultatet mund të pranohen me rezervë. Kështu, për të eleminuar pasaktësitë për të tillë variabla e
rëndësishme është që kushtet e Gausit të aplikohen edhe për seritë kohore jostacionare.
Është kjo arsyeja përse metodat e QAR – “quantile autoregression” sigurojnë një qasje alternative për
përfundime të sakta, nëpërmjet të cilave mund të vlerësohet një kuantil me kusht jo vetëm për seritë
kohore tradicionale, por edhe për seritë kohore specifike dinamike duke shtrirë mundësitë modeluese.
118
Modeli “QAR” i cili ka gjetur përdorim vitet e fundit në analizimin e dinamikave të mjaft variablave
makroekonomikë, përfshirë edhe testimin e QBP është realizuar nga shumë ekonomistë dhe analistë në
mjaft vende nga ku mund të përmendim analiza të ndërmarra nga Galvao et.al (2004) për testimin e
luhatjeve të çmimeve të pasurive të paluajtshme në Angli, Lima et.al (2005; 2006) respektivisht për
vlerësimin e QBP në SHBA dhe në Brazil; Clements et.al (2008) dhe Ferreira (2010) për parashikimin e
luhatjeve ditore të kurseve të këmbimit, Boengiu et.al (2011) e ka përdorur QAR për testimin e
qëndrueshmërisë të borxhit të jashtëm në Rumani, Kube (2014) për optimizimin e portofolit dhe
menaxhimin e riskut financiar, Berument et.al (2015) për testimin e dinamikave të eksporteve në Turqi e të
tjerë. Ndërsa në këtë punim do të prezantohet për herë të parë si një metodë e re për testimin e
dinamikave dhe vlerësimin e qëndrueshmërisë së BP total në Shqipëri. Kështu, ky model inovativ mundëson
një mënyrë të re për të kontrolluar drejtëpërdrejtë sesi informacioni i së kaluarës ndikon në shpërndarjen
probabilitare me kusht të një serie kohore të dhënash, çfarë e bën shumë të rëndësishëm përdorimin e tij,
si një metodologji për vlerësimin e QBP, pasi kuantili i sipërm i shpërndarjes probabilitare me kusht të
serisë kohore të marrë në analizë përbën edhe nivelin maksimal të lejuar të BP që përmbush kushtin e
transversalitetit, ndërkohë që tregu nuk pranon forma të skemave piramidale (Loja e Ponzit).
Ky model është i përbërë në thelb nga dy pjesë atë të kuantileve (Q) dhe pjesën autoregresive (AR). Pjesa
“AR” mbështetet mbi argumentin se një variabël 𝑦𝑡vlerësohet si rezultat i “n” periudhave të kaluara të tij
dhe i një termi gabimi 휀𝑡, që shpreh ndikimin e të gjithë variablave të tjerë të jashtëm dhe mbështetet në
supozimin se është variabël i rastit me vlerë të pritshme [𝐸(휀𝑡) = 0]; variancë konstante [𝐸(휀𝑡) = 𝜎2] dhe
nuk ka autokorrelacion [𝐸(휀𝑡 휀𝑡−1) = 0]. Në këtë mënyrë 𝑦𝑡mund të trajtohen si variabla stokastikë
(Shahini, 2014). Ndërkohë që, pjesa “Q” përbën një analizë në nivel të të gjithë intervalit të kuantileve për
të vlerësuar funksionin për medianën me kusht, duke ofruar një analizë të plotë statistikore që teston
marrëdhëniet stokastike ndërmjet variablave të ndryshëm të rastit (Xiao, 2012)
Përzgjedhja dhe përdorimi i këtij modeli në këtë punim për testimin e qëndrueshmërisë dhe nivelin
maksimal të lejuar të BP që nuk cënon qëndrueshmërinë është i duhuri për arsyet e mëposhtme:
(i) Lejon të testohen hipotezat nëse BP i skontuar në Shqipëri shfaq ose jo dinamika asimetrike pasi
mundëson modelimin e të dhënave me shpërndarje heterogjene;
(ii) Mundëson testimin e qëndrueshmërisë globale (afatgjatë) dhe atë afatshkurtër, ku kjo e fundit lejon
të identifikohen politikat fiskale (nëpërmjet trajektores që ndjek BP) që nuk janë në përputhje me QBP
që nënkupton se, vazhdimi i ndërmarrjes së iniciativave fiskale të tilla në mënyrë të vazhdueshme do
të mund të cënonin kufizimet ndërkohore dhe kushtin e transversalitetit në afatgjatë;
119
(iii) Në ndryshim me modelet e tjera autoregresive të përdorura për modelimin e të dhënave jo lineare si:
“threshold autoregressive model - TAR” apo dhe “smooth transition models - STAR” përdorimi i
metodologjisë së QAR përbën avantazh për modelin nuk është e nevojshme të bëhet ndarja e serisë
kohore për shkak të thyerjeve strukturore që pëson ekonomia. Në këtë mënyrë, shmangen problemet
që paraqesin seri kohore të shkurtra në model. (Lima et.al; 2005). Nën të njëjtën linjë argumentimi
modeli “QAR” shfaq epërsi edhe përkundrejt modeleve të tjera të përdorura gjerësisht në testimin e
QBP si modeleve ARMA (Choi, 2014) apo “Markov switching”, pasi këto modele janë ideuar kryesisht
për të bërë vlerësime jolineare për vlera të pritshme të kushtëzuara;
(iv) Lejon të identifikohen dinamikat e BP të skontuar në Shqipëri për kuantile të ndryshme, duke
mundësuar parashikimin e niveleve të BP që qeveria duhet të shmangë për të ruajtur QBP. Në këtë
mënyrë rezultatet dhe gjetjet e kësaj analize mund të përdoren si udhëzues për hartimin e politikave
fiskale dhe monetare në të ardhmen;
(v) Procedura e vlerësimit të QBP me anë të modelit të “QAR” nuk kërkon specifikime të veçantë të
shpërndarjes së të dhënave, duke mundësuar shmangien e gabimeve për shkak të specifikimeve të
gabuara (Machado et.al, 2002) dhe për të dhëna që mund të vuajnë nga heteroskedasticiteti;
(vi) Së fundmi, sipas Lima et.al (2005) metoda “QAR” gëzon epërsi pikërisht mbi supozimet e shpërndarjes
për shkak të kampioneve intervalore periodikisht të përcaktuara, ku rëndësi nuk ka vetëm magnituda
e variablit të varur, por edhe pozicionimi i tij përkundrejt dimensioneve hapësinore, një tipar
avantazhues për analizën pasi seria kohore e BP mund të marrë dhe vlera jo përfaqësuese si pasojë e
e ndryshime të mëdha strukturore ekonomike që kalon vendi si: luftë, krizë politike etj.
4.3 Shpjegimi dhe specifikimet e modelit
4.3.1 Baza teorike e modelit
Në mbështetje të rishikimit të literaturës bazë për të vlerësuar dhe matur QBP në një vend analizat nisin
nga ekuacioni i KBN sipas të cilit arrihet në përfundimin se, politikat fiskale janë të qëndrueshme vetëm
nëse vlera e BP aktual të papaguar mbulohet me shumën e suficiteve primare buxhetore të skontuara që
priten në të ardhmen. Kështu analiza e QBP konsiston në testimin nëse seritë kohore të BP/DB janë
stacionare ose jo, duke përdorur një normë skontimi stokastike të ndryshueshme në kohë dhe jo statike.
Teoria23 pranon se, kushti i nevojshëm dhe i domosdoshëm për arritjen e qëndrueshmërisë është që seria
kohore e raportit të BP ndaj PBB të jetë e qëndrueshme, që statistikisht interpretohet si një proces stokastik
23
Hamilton dhe Flavin (1985), Wilcox (1989), Trehan dhe Walsh (1991) Uctum dhe Wickens (1996), Uctum et.al (2006)
120
në të cilin shpërndarjet probabilitare të jenë të pandryshueshme në kohë. Si pikënisje për këtë analizë
shërben ekuacioni i KBN përgjatë një periudhe kohore në trajtën si më poshtë:
Gt + Tt + itBt-1 = ΔBt + ΔMt = - St (4.1)
ku me G shënojmë shpenzimet publike, T – të ardhurat publike, B paraqet BP e qeverisë në fund të
periudhës t, M përfaqëson bazën monetare, S paraqet suficitin buxhetor dhe me i shënohet norma e
interesit të BP të marrë nga qeveria. Nëse çdo variabël i ekuacionit do të pjesëtohej me PBB nominale
atëherë do të përftohej ekuacioni i KBN në raport me PBB si më poshtë, ku variablat g, 𝜏, b, m dhe s
përfaqësojnë respektivisht variablat e lartpërmendur përkundrejt PBB nominale ndërkohë që: πt = (pt –Pt-1)/
Pt-1 dhe ηt = (Yt –Yt-1)/ Yt-1 ku P dhe Y përfaqësojnë respektivisht nivelin e çmimeve dhe PBB reale.
gt + 𝜏t + (it – πt – ηt)bt-1 = Δbt + Δmt + (πt – ηt ) mt-1 = - st (4.2)
dt + tbt-1 = Δbt (4.3)
Për rrjedhojë ekuacioni (2) transformohet në ekuacionin e trajtës (3) nëse dt paraqet bilancin primar të
qeverisë në raport me PBB të barabartë me gt + 𝜏t - Δmt - (πt – ηt ) mt-1, ndërkohë që t = it – πt – ηt paraqet
normën reale të interesit të stokut të BP të papaguar të qeverisë të rregulluar me rritjen reale të outputit.
Sipas literaturës nëse vlerat e variablit t < 0 për të gjitha intervalet kohore t në analizë, atëherë ekuacioni
përbën një ekuacion diferencial të qëndrueshëm, ku derivati i pjesshëm i konstanteve dhe d përkundrejt
çdo vlerë të b përgjatë kohës në analizë mund të përcaktohet nëpërmjet by-d/ që tregon njëkohësisht se
raporti BP/PBB (bt) është i fundëm për çdo rend të fundëm të bilancit primar (dt), pra supozon se BP është i
fundëm dhe do të maturohet e përfundimisht do të ripaguhet i plotë në të ardhmen.
Ndërkohë, nëse për të gjitha intervalet kohore t, vlera e variablit t > 0 atëherë raporti BP/PBB është në
nivele shpërthyese për dt > 0, çfarë reflekton nevojën e bilanceve primare në një masë që të mund të
shmangin DB e akumuluara, që transmetojnë sinjale negative për ekonominë. Kështu, për të llogaritur dhe
vlerësuar madhësinë e tyre ekuacioni i KBN për një periudhë kohore t+1 rishkruhet si më poshtë:
Bt = Et[(1 + t+1)-1 (bt+1 – dt+1)] (4.4)
Ku: vlerat e bt njihen vetëm për periudhën t, ndërkohë që vlerat e pritshme janë vlera të kushtëzuara në
varësi të informacionit që merret në intervalin kohor t. Në këtë mënyrë, zgjidhja e ekuacionit për n-
periudha bën që KBN të shndërrohet në formën (4.5) duke përfaqësuar njëkohësisht kufizimin e vlerës
aktuale të huamarrjes (PVBC- present value borrowing constraint) pasi: t,n = ∏ (1 +𝑛𝑠=1 t+s) është faktori
skontues i ndryshueshëm në kohë i rregulluar sipas normës reale të rritjes së PBB.
121
Bt = Et t,n b t+n – Et ∑ 𝑡, 𝑑𝑡+1𝑛𝑖=1 . (4.5)
Përmbushja e PVBC sjell implikime të qarta, por mjaft delikate për politikat fiskale që duhet të ndiqen pasi
ky kufizim nënkupton faktin që qeveritë nuk mund të realizojnë deficite të përhershme, por edhe në rastet
kur ndodh kështu ato do të duhen të kompensohen në të ardhmen nga suficite të mjaftueshme, çka përbën
një tjetër kriter që literatura e njeh si kushti i transversalitetit nëpërmjet të cilit është e mundur që vlerat e
pritshme të raportit të skontuar të BP ndaj PBB në rastet e mosekzistencës së skemave të Ponzit të
konvergojnë jo vetëm drejt një konstanteje të caktuar, por drejt 0, një kusht i cili matematikisht shprehet si
𝑙𝑖𝑚𝑛→∞ 𝐸𝑡 𝑋𝑡+𝑛 = 0. Kështu, kur qeveria gjeneron një nivel të caktuar të DB, ajo premton haptazi se në të
ardhmen do të krijojë mundësi për teprica fiskale pozitive, të mjaftueshme për të balancuar detyrimet e
prapambetura. Vetëm, në këtë mënyrë vlerat aktuale të raportit të BP ndaj PBB balancohen nga shuma e
aktualizuar e suficiteve buxhetore të skontuara që priten në të ardhmen përkundrejt PBB, që nënkupton që
ekuacioni i KBN (në terma aktualë) merr një formë tjetër si më poshtë:
𝑏𝑡 = - lim𝑛→∞ 𝐸𝑡 ∑ 𝛿𝑡,𝑖𝑛𝑖=1 𝑑𝑡+𝑖
(4.6)
Që ekuacioni (4.6) të arrihet të plotësohet përkundrejt variablit të kohës t, kusht të nevojshëm dhe të
domosdoshëm përbën ruajtja stacionare e raportit të vlerave të skontuara të BP të pashlyer ndaj PBB (Xt).
Kjo do të thotë se, për të qënë e qëndrueshme vlera aktuale e BP duhet të jetë e barabartë me vlerën
aktuale dhe të pritshme të suficiteve të skontuara, përndryshe përshtatja e masave të nevojshme
stabilizuese për ta rikthyer DB dhe BP në nivele të qëndrueshme është e pashmangshme.
Pra, nëse politikat fiskale që ndërmerren nga qeveria janë të paqëndrueshme në terma kohorë të kufizuar
dhe /ose afatshkurtër, atëherë vetë qeveria duhet të marrë masa për t’i ndryshuar ato në afatgjatë për të
garantuar stabilitetin ekonomik, aq më tepër që edhe kushti i transversalitetit kërkon që ky raport të shkojë
drejt 0. Është kjo mënyra sesi ekuacioni i KBN vendos kufizime mbi sjelljen fiskale të qeverisë në periudha
afatgjata lidhur me nivelin e shpenzimeve dhe të ardhurave publike, duke mos lejuar çekuilibra të mëdhenj
negativë ndërmjet tyre si dhe duke detyruar qeverinë të gjenerojë bilance primare të mjaftueshme në të
ardhmen në mënyrë që të paguhet stoku i BP të papaguar. Për rrjedhojë, nëse plotësohet kushti i KBN
atëherë çdo akumulim i BP në periudha afatgjata do të përcaktohet si i kthyeshëm përkundrejt vlerave të
mesatares historike (Lima et.al, 2006; Shijaku, 2009).
Në përfundim, për të testuar nëse BP në vend është i qëndrueshëm apo jo është e nevojshme që të
vlerësohet vlefshmëria e përmbushjes së kushteve të shpjeguara më lart ose të zbulohet stacionariteti i
serisë kohore të skontuar të raportit të BP ndaj PBB, që nis nga një analizë grafike e serive kohore të
122
skontuara të BP ndër vite. Megjithatë, në përmbushje të objektivit për përcaktimin dhe kryerjen e analizës
empirike për vlerësimin e QBP në Shqipëri duhet së pari të shpjegohet modeli ekonometrik që ndihmon në
testimin e kushteve thelbësore që teoria pranon që duhet të plotësohen.
4.3.2 Modeli ekonometrik “Quantile Autoregression – QAR”
Koenker dhe Bassett (1978), Koenker dhe Xiao (2006), të ndjekur edhe nga Yu (2007), Chen (2013), Choi
(2014) prezantuan modelin e ri ekonometrik të ashtuquajtur Quantile Autoregression (QAR), që mundëson
ndarjen e vrojtimeve stacionare nga ato jo stacionare për një seri kohore të dhënë. Kështu, ky model zbulon
efektet jolineare të politikave fiskale duke lejuar që variablat qoftë edhe ato të autoregresivë (VAR) si dhe
të regresioneve të ndryshme të mund të luhaten përkundrejt shpërndarjes probabilitare me kusht të një
treguesi të varur dhe jo vetëm ndaj vlerës së pritshme të tij për të shpjeguar më qartë efektet që
shkaktojnë variablat e pavarur në ato të varur (Linemann et.al; 2015). Për këtë arsye, analizat empirike që
po ndërmerren së fundmi mbi vlerësimin e QBP lidhen me përdorimin pikërisht të modelit QAR, i cili ka
sjellë implikime të rëndësishme në literaturën përkatëse. Funksionimi i modelit mbështetet në disa
supozime bazë për ndërtimin dhe testimin e vlefshmërisë së tij si më poshtë:
Supozim 1. Le të jetë {𝑈𝑡} një variabël i vijueshëm i variablave të rastit iid24 me shpërndarje uniforme.
Supozim 2. Le të jetë 𝛼𝑖(𝑈𝑡) për i =0, ...., p një variabël comonotonic25 i rastit.
Nëpërmjet këtyre supozimeve përcaktohet rendi i serisë kohore autoregresive të 𝑝𝑡ℎsi më poshtë:
𝑦𝑡 = 𝛼0(𝑈𝑡) + 𝛼1(𝑈𝑡)𝑦𝑡−1+.......+ 𝛼𝑝(𝑈𝑡)𝑦𝑡−𝑝 (4.7)
ku 𝛼𝑖 janë funksione të panjohura [0,1] R, që duhet të vlerësohen. Këtij modeli në vijim do t’i referohemi
si modeli QAR(p), i cili mund të riformulohet në një ekuacion tradicional me një koeficient të rastit si:
𝑦𝑡 = 𝜇0 + 𝛽1,𝑡𝑦𝑡−1+.....+ 𝛽𝑝,𝑡𝑦𝑡−𝑝+ut ku 𝜇0 = 𝐸𝜃0(𝑈𝑡); 𝑢𝑡 = 𝜃0 (𝑈𝑡) − 𝜇0; 𝛽𝑗,𝑡 = 𝜃𝑗 (𝑈𝑡) 𝑝ë𝑟 𝑗 = 1, 2, … 𝑝.
Kështu, {𝑈𝑡} si variabël i vijueshëm i variablave të rastit iid ka shpërndarje të trajtës F (.) = 𝜃0−1(. + 𝜇0) me
koeficientë 𝛽𝑗,𝑡 dhe është funksion i variablit ndryshor të rastit.
24
Në teoritë e probabilitetit vijueshmëria e një sërë variablash të rastit është e pavarur dhe identikisht e shpërndarë (iid) nqs çdo variabël rasti ka të njëjtin probabilitet shpërndarje me të tjerët dhe është reciprokisht i pavarur. (Clauset, 2011). 25
Në teoritë probabilitare termi “comonotonic” i referohet lidhjes perfekte pozitive të varësisë ndërmjet komponentëve të një vektori të rastit, çfarë nënkupton se ato mund të përfaqësohen si një funksion rritës i një variabli të vetëm të rastit. Sipas Koenker
et.al (2006) dy variabla të rastit X, Y: ΏR konsiderohen “comonotonic” nëse ekziston një variabël i tretë Z: ΏR dhe funksione rritëse f dhe g të tilla që X=f(Z) dhe Y=g(Z). Në këtë model,
𝑖,𝑡 = 𝛼𝑖(𝑈𝑡), i =0,1 ......p janë komotonikë dhe 𝛼𝑖(. )si rrjedhim është
funksion rritës. Rëndësia e këtij supozimi jepet në mënyrë të shtjelluar në shtojcën A.
123
Duke qënë se, koncepti i analizimit të QBP përshin në thelb një analizë të vlerës mesatare me kusht të
serisë kohore të yt, atëherë kjo e fundit sipas Koenker dhe Xiaio (2004) ka një kovariancë stacionare që
përmbush teoremën e limitit të qëndrës (central limit teorem) që përfaqëson vlerën mesatare me kusht të
barabartë me 0, ndërkohë që 𝐸𝜃0(𝑈𝑡) = 𝜇0. Nëpërmjet supozimeve 1 dhe 2 përcaktohet kuantili me kusht i
𝑦𝑡 si: 𝑄𝑦𝑡(𝜏 | ℱ𝑡−1) = 𝛼0(𝜏) + 𝛼1(𝜏)𝑦𝑡−1+....+𝛼𝑝(𝜏)𝑦𝑡−𝑝 ku ℱ𝑡−1 = (𝑦𝑡−1,...... 𝑦𝑡−𝑝) dhe 𝜏 është kuantili i 𝑈𝑡.
Nga ana tjetër, për lehtësi të shpjegimit të funksionimit të modelit le të konsiderojmë QAR (1) një ekuacion
që shprehet: 𝑦𝑡=𝛼0 (𝑈𝑡) + = 𝛼1 (𝑈𝑡)𝑦𝑡−1. Nëse, QAR(1) është i barabartë me 𝛼1(𝑈𝑡) = 𝑈𝑡 +0.5, ku 0.5 ≤ 𝑈𝑡≤ 1,
modeli do të gjenerojë 𝑦𝑡 jostacionare, ndërsa për vlera të vogla të 𝑈𝑡 , tendenca do të jetë rikthimi në vlerat
mesatare. Në këtë mënyrë modeli paraqet një funksion të vazhdueshëm asimetrik që do të thotë se variabli
i rastit Ut me shpërndarje uniforme iid merr vlera që përforcojnë sjelljen e tij të paqëndrueshme në pjesën
më të madhe të rasteve, ndërsa për intervale kohore afatshkurtra shfaqja e tendencës së rikthimit drejt
vlerave mesatare rrezikon vazhdueshmërinë e procesit. Për pasojë modeli lejon që seritë kohore të mund të
shfaqin sjellje të paqëndrueshme për sekuenca kohore afatshkurtra, ndërkohë që në afatgjatë sjellja e
variablave në tërësi konsiderohet e qëndrueshme (Lima et.al, 2006; Boengiu et.al, 2011).
4.3.2.1 Qëndrueshmëria e përgjithshme dhe paqëndrueshmëria e lokalizuar
Koncepti i qëndrueshmërisë së përgjithshme ose “globalisht të qëndrueshme” nënkupton se, rastet e
paqëndrueshmërisë së “lokalizuar” janë episodike dhe nuk cënojnë përmbushjen e PVBC në afatgjatë.
Ndërkohë, të identifikuarit nëse dinamikat e ndryshme të politikave fiskale që ndërmerr qeveria janë
gjithmonë të pajtueshme ose jo me qëndrueshmërinë e BP lidhen me konceptin e “paqëndrueshmërisë
lokale” në terma kohorë që është mjaft i rëndësishëm, për të kuptuar se çfarë do të ndodhte nëse të tilla
politika çorientuese do të përsëriteshin vazhdimisht.
Për më tepër duke qënë se, dinamikat e lëvizjes së serisë kohore të BP ndaj PBB të skontuar për çdo kuantil
ndjekin një proces autoregresiv, modeli QAR ndan lehtësisht dhe parashikon vlerat e BP që duhet të
shmangen nga qeveritë nëse do të dëshironin të arrinin ose të ruanin QBP në çdo moment.
Më konkretisht, mënyra sesi modeli bën ndarjen e periudhave të qëndrueshme nga të paqëndueshmet,
shpjegohet lehtë me anë të ekuacionit të thjeshtuar të QAR(1). Në rastin se, koeficienti autoregresiv është
𝛼1(𝑈𝑡) = 𝑈𝑡 + 0.5 për një periudhë të dhënë t = tA ; 𝑈𝑡𝐴= 0.2, atëherë α1(UtA
) = 0.7 dhe modeli paraqet një
tendencë drejt vlerave mesatare për t = tA. Ndërkohë për t = tB; ; 𝑈𝑡𝐵= 0.5 atëherë 𝛼1(𝑈𝑡𝐵
) = 1 dhe yt shfaq
sjellje të rrënjës së njësisë për sekuenca kohore afatshkurtra.
124
Nëse këto dy ekuacione përfaqësohet nga procese stokastik sikurse paraqitet në Figurën nr. 4.2, vihet se re
Yt ka një tendencë rikthimi drejt vlerave mesatare historike përgjatë periudhës tA, ndërsa për periudha t >
tA, ekziston mundësia e verfikimit të Ut, që nxit shfaqjen e sjelljeve të paqëndrueshme në periudhën tB.
Për pasojë natyrshëm lind pyetja sesi bëhet ndarja e periudhave të qëndrueshme nga periudhat ku yt shfaq
sjellje të paqëndrueshme? Pyetjes i jepet përgjigje vetëm nëpërmjet përdorimit të modelit QAR pasi është
ndërtuar funksioni 𝑄𝑦𝑡𝐴(.) i tillë, që nëse yt shfaq tendencë në rikthim të vlerave mesatare për një moment
kohor t = tA, atëherë 𝑄𝑦𝑡𝐴≥𝑦𝑡𝐴
, ndërkohë që kur yt paraqet sjellje të paqëndrueshme në një moment kohor
të përcaktuar t = tB, atëherë 𝑄𝑦𝑡𝐵(. ) ≤ 𝑦𝐵 në përputhje me pranimet e përcaktimeve më poshtë:
Figura 44.2 Përcaktimi i periudhave të paqëndrueshme në modelin QAR
Burimi i të dhënave: Lima et.al; 2006
Përkufizim 1. Kuantili Kritik (𝜏crit) është kuantili më i madh i pranuar 𝜏 ∈ Γ = (0,1) i tillë që përmbush këtë
kusht αi,t(τ) = ∑ αipi=1 (τ) < 1, ku 𝜏 është kuantili i Ut;
Përkufizim 2. Kuantili Kritik me kusht i yt është Qyt(𝜏crit | ℱt−1) = α0(𝜏crit) + α1(𝜏crit) yt−1+....+αp(𝜏crit) αt−p ; ku
ℱt−1 = (yt−1, .... yt−p).
Kuantili kritik (𝜏crit) përcaktohet lehtë nëpërmjet testeve të Koenker dhe Xiao (2004) për hipotezën zero: H0
= αi,t(τ) =1 për kuantilet e përzgjedhura nga bashkësia 𝜏 ∈ Γ = (0,1), ndërsa kuantili kritik me kusht Qyt(𝜏crit
| ℱt−1) është thjesht kuantili me kusht 𝜏th i funksionit yt përcaktuar në 𝜏 = 𝜏crit..
Supozim 3. Le të shënohet me Ώ = (t1, t2, ...tT) seria kohore e të gjithë periudhës T në analizë, ku për
periudha kohore të caktuara 𝛾 është nënbashkësi e Ώ pra γ ϲ Ώ, seria kohore yt shfaq sjellje të
paqëndrueshme sipas modelit të rrënjës së njësisë. Në këtë mënyrë pranohet pohimi 1 si më poshtë26:
26
Në vërtetim të Pohimit 1 është kryer një simulim Monte Carlo për një seri kohore të fundme, sipas të cilit kuantili kritik me kusht
shfaq një sjellje të qëndrueshme ndërkohë që arrihet të ndahen në mënyrë tejet të saktë periudhat e paqëndrueshme nga ato të qëndrueshme. Për më gjatë referohu Shtojcave A dhe B
125
Pohim 1. Në mbështetje të Modelit QAR (p) sipas përcaktimit të dhënë në ekuacionin 1 si dhe supozimeve
më lart, kuantili kritik me kusht i yt është gjithmonë kuantili më i vogël që për të gjitha periudhat në analizë
shfaq sjellje të rrënjës së njësisë që nënkupton se: Qyt(𝜏crit |ℱt−1) < yt për ∀t ∈ γ .
Në kuptim të këtij pohimi, mund të hamendësohet se të gjitha vrojtimet dhe vlerat për serinë kohore yt
gjatë intervalit kohor për t = 1, 2...T, shfaqin sjellje të (pa)qëndrueshme dhe në këtë rast vlerat që merr yt
do të jenë gjithmonë lart (poshtë) nga vlerat që gjenerohen nga Qyt(𝜏crit | ℱt−1).
Megjithatë, mund të ekzistojë edhe një rast i ndërmjetëm ku yt të shfaqë sjellje të rrënjës së njësisë, që
nënkupton që vlerat të jenë mbi kurbën që gjeneron Qyt(𝜏crit |ℱt−1) vetëm për periudhat ku yt ka rrënjë të
njësisë. Për më tepër nga krahasimi i këtyre serive kohore përkatësisht të yt dhe të Qyt(𝜏crit |ℱt−1).mund të
përllogaritet H-statistic që përfaqëson përqindjen e periudhave në të cilën yt shfaq një sjellje të
paqëndrueshme për periudha afatshkurtra.
Përkufizim 3. Le të përcaktojmë me H frekuencën relative (përqindjen) e periudhave të paqëndrueshme të
tilla që: H = 1
T∑ It
Tt=1 {yt > Qyt
( τcrit|ℱt−1) } ku T është numri i vrojtimeve dhe
It është një funksion i trajtës 𝐼𝑡 = (1 ; nëse yt > Qyt
(τkrit |ℱt−1)
0 ; i kundërt me rastin më lart).
Së fundmi, ndërmjet H- statistic dhe kuantilit kritik në mbështetje të pohimit 1 dhe 227, modeli arrin të
identifikojë periudhat kohore në të cilat seria yt shfaq sjellje të qëndrueshme ose të paqëndrueshme, që
sigurisht përbën një element bazë të modelit shpjegues dhe vlerësues të QBP.
Pohim 2 Nëse supozimet 1 dhe 2 qëndrojnë atëherë H = (1 − τcrit).
4.3.2.2 Vërtetimi i parashikimeve të kryera nga modeli28
Identifikimi dhe përcaktimi i kuantileve kritike me kusht i shpjeguar më lart është hapi i parë për kryerjen e
vlerësimit të parashikimeve të tyre në terma numerikë. Për ta bërë këtë përdoret një mënyrë e re e
prezantuar nga Koenker dhe Xiao (2006) nëpërmjet parashikimit të madhësisë së yt, që gjenerohet
nëpërmjet përsëritjes së vazhdueshme të algoritmit të funksionit të densitetit të shpërndarjes me kusht të
serisë. Duke marrë në konsideratë modelin QAR Qyt(𝜏 | ℱt−1) = xt ′ α(𝜏) ku T paraqet madhësinë e modelit
ndërsa s horizontin kohor të tij bazuar në të dhënat ku t = 1,2, ...T vlerësohet:
27
Për më shumë referohu Shtojcës A
28 Termi respektiv statistikor në anglisht është : Out- of- sample forecast dhe i referohet procesit të ndarjes së vrojtimeve dhe të
dhënave historike në 2 grupe që shërbejnë (i) për të gjeneruar funksionin e kërkuar që lidh variablat si dhe (ii) dhe testimit të f(x) nëpërmjet të dhënave ekzistuese. Këto të fundit përbëjnë pikërisht out-of sample forecast (Tsay, 2008).
126
𝑦𝑇+�� = 𝑥𝑇+����(𝑈𝑇+𝑠) ; për s = 1, ..., smax (4.8)
ku 𝑈𝑇+𝑠 ∼ shpërndarje uniforme iid (0,1) ; xT+s′ = [1, yT+s−1 , … , yT+s−p , ]′ dhe yt = (
yt ; nëse t ≤ T yt ; nëse t > T
).
Parashikimet e densitetit të shpërndarjes me kusht kryhen nëpërmjet koordinimit dhe bashkimit të vlerave
të parashikuara sipas “trajektoreve” të ardhshme të yt që mundësojnë ndërtimin e funksionit të densitetit
të shpërndarjes me kusht për çdo periudhë T+s. Meqënëse, UT+s ka shpërndarje uniforme iid (0,1) është
gjithmonë e mundur të realizohen lidhje ndërmjet variablave. Kështu, për çdo vlerë të vrojtuar të UT+s ka një
kuantil korrespondent të barabartë 𝜏 = ut+s. Për më tepër, gjatë vlerësimit të funksionit Qyt(𝜏crit | ℱt−1) të
kuantilit kritik të yt, mund të përllogariten edhe koeficientët 𝛼��(𝜏) për çdo 𝜏 dhe për rrjedhojë mund të
gjenden edhe �� (UT+s) për çdo vlerë të vrojtuar të UT+s, të ndjekura nga vlerat e vijueshme nga çdo vrojtim i
UT+s për vlerat smax që është funksion i {𝑈𝑇+𝑠}, për s = 1,2,...smax.
Në këtë mënyrë me ndihmën e ekuacionit (4.8) ndërtohet trajektorja jashtë vlerave të vrojtimit të yt, nëse
këto hapa përsëriten k herë. E thënë ndryshe për një periudhë të caktuar T+s, Qyt(𝜏 | ℱT) = yT+sk∗ të tillë që
Pr (yT+sk ≤ yT+s
k∗ | ℱT) = τcrit.
Për rrjedhojë modeli mundëson përftimin e rendit {QyT+s(τcrit | ℱT)} për s=1,2,..smax që nuk është asgjë më
shumë se parashikimi i trajektores së kuantilit kritik me kusht, çka lejon të bëhet ndarja e vrojtimeve të
ardhshme të serisë kohore yt, në madhësi të qëndrueshme dhe të paqëndrueshme. Procesi që reflektohet
në figurën më poshtë, thjeshtëzon mënyrën e përftimit të funksionit të densitetit të shpërndarjes me kusht
të yT+s për horizontin kohor s=1,2,...smax, sipas modelit QAR mbështetur në përllogaritjet e rendit të UT+s ∼
shpërndarje uniforme iid të madhësisë smax si dhe në koeficientët e vlerësuar 𝛼��(𝜏).
Figura 54.3 Vërtetimi jashtë kampionit i serisë kohore Yt
Burimi i të dhënave: Lima et.al; 2006
Nga grafiku vihet re se, parashikimet e bëra për të dhënat out of sample të kuantilit kritik me kusht e ndan
“zonën” e parashikimeve në 2 pjesë në atë A në të cilat ekzistojnë variabla të paqëndrueshëm dhe në atë B
Grafiku paraqet:
Funksionin e densitetit të shpërndarjes me kusht të modelit QAR për k= 1000 trajektore
Kurba e kuqe paraqet parashikimet e bëra nga modeli dhe vërtetimet për të dhënat out - of – sample të kuantilit kritik me kusht
127
ku gjenden variabla të qëndrueshëm29. Kjo ndarje sjell implikime të rëndësishme në këndvështrimin
ekonomik, aq më tepër kur me zgjatjen e intervalit kohor të analizës parashikimet e bëra out of sample
tentojnë drejt zeros, duke mbështetur edhë njëherë të gjitha pohimet bazë të modelit ku nëse seria kohore
yt përbën një proces stacionar me mesatare kthimi drejt 0, atëherë edhe kuantili kritik me kusht konvergon
drejt 0 për një interval kohor të pafundëm.
4.3.3 Niveli i borxhit publik dhe qëndrueshmëria fiskale në modelin “QAR”
Deri më tani është shpjeguar modeli QAR vetëm nga ana matematikore, të cilat së bashku përbëjnë
avantazh për përdorimin e tij në përcaktimin e QBP, për të bërë ndarjen e periudhave stacionare dhe ato jo
stacionare, në të cilat BP lëviz nga nivelet që nuk përbëjnë kërcënim për politikat fiskale deri në nivelet që
nuk lejojnë përmbushjen e kushteve. Për këtë arsye, në vijim shpjegohet ndërthurja e bazës teorike me
modelin ekonometrik QAR për gjetjen e tavanit të BP që lejon qëndrueshmërinë e serisë të yt, pra të
raportit të skontuar të BP ndaj PBB (Xt) pasi merren të mirëqëna supozimet e mëposhtme:
Supozim 4. Seria kohore e yt është stokastike dhe ka kovariancë stacionare.30
Supozim 5. Pritja matematike e yt është e barabartë me 0, pra 𝜇𝑦 = 0
Supozimi 5 qëndron nëse në ekuacionin (4.7) α0 (Ut) = 0. Në këtë rast, parashikimi out of sample yT+s = xT+s′
α(Ut+s) përllogaritet nga vektori pa ndërprerje 𝑋𝑇+𝑠′ = [𝑦𝑇+𝑠−1 ,....., 𝑦𝑇+𝑠−𝑝 ], sipas të cilit gjithashtu mbështetet
analizimi i QBP gjatë analizës empirike për Shqipërinë.
Përkufizim 4. Një politikë fiskale është “globalisht e qëndrueshme” vetëm nëse seria kohore yt që
përfaqëson vlerat e skontuara të raportit të BP ndaj PBB është stacionare si dhe përmbush e plotëson
supozimin 4 dhe 5.
Supozimet dhe përkufizimet më lart konkludojnë se, nëse seria kohore yt që përfaqëson vlerat e skontuara
të raportit të BP ndaj PBB është stacionare, pra përfaqëson një proces në të cilin vlerat mesatare
konvergojnë drejt 0, janë plotësuar të dy kushtet për qëndrueshmërinë globale, megjithatë nëse një
politikë fiskale është e qëndrueshme në afatgjatë kjo nuk do të thotë që qëndrueshmëria nuk cënohet nga
29
Për më shumë referohu Shtojcës A.
30 Sipas Gujarati (2004) “covariance stationary‘ paraqet serinë kohore e cila konsiderohet stacionare (e qëndrueshme) nëse vlera
mesatare dhe varianca janë konstante me kalimin e kohës dhe vlera e kovariancës ndërmjet dy periudhave kohore varet vetëm nga distanca apo lag-u ndërmjet tyre dhe jo kovariancës së përllogaritur në atë moment. Që një seri kohore Yt të konsiderohet stokastike duhet që: Vlera mesatare : E(yt) = 𝜇, Varianca: Var (Yt) = E(Yt − μ)2 = σ2 ndërsa Kovarianca: γk = E[(Yt − μ)(Yt+k − μ)], ku γk është kovarianca ose autokovarianca për lag –k, ndërmjet dy vlerave të Yt dhe Yt+k.
128
çekuilibra fiskalë afatshkurtër. Ndarja dhe përcaktimi i këtyre periudhave shpjegohet nën teorinë e kufirit
maksimal të BP sipas modelit QAR në analizë.
Përkufizim 5. Kufiri maksimal i BP (𝐷��) është i barabartë me kuantilin kritik me kusht në rastet kur
supozimet 1-5 qëndrojnë.
Kështu, përkufizimi përcakton se kufiri maksimal i BP, ose vlera e tavanit të tij maksimal të lejuar nuk është
asgjë më shumë sesa kuantili kritik me kusht i serisë kohore të vlerave të skontuara të raportit të BP ndaj
PBB, Dt = 𝑄𝑦𝑡( 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡|ℱ𝑡−1). Për ta kuptuar këtë mjafton të supozohet se të gjitha vlerat e vrojtuara të serisë yt,
për t = 1, 2, ...T përfaqësojnë sjellje të qëndrueshme, pra janë gjithmonë nën ose baraz me vlerat e
trajektores së gjeneruar nga 𝐷��. Megjithatë, përsa kohë qëndrueshmëria globale nuk cënohet edhe nëse
ekzistojnë intervale kohore ku BP është i paqëndrueshëm, kjo tregon se vetëm për ato intervale kohore
niveli i BP gjendet grafikisht mbi vlerat e trajektores së 𝐷��. Kështu, kufiri maksimal i BP është një mënyrë e
thjeshtë për të bërë ndarjen e trajektores së BP (në përshtatje me politikat fiskale që qeveria ndërmerr) ku
ai është ose jo i qëndrueshëm në mënyrë që të përmbushet edhe kushti i transversalitetit, sipas rrjedhimit
1 të dhënë më poshtë.
Rrjedhim 1. Nëse në modelin QAR seria kohore e yt përmbush supozimet 1-5, atëherë vlerat respektive të
kufirit maksimal të borxhit publik 𝐷��, do të jenë gjithmonë nën vlerat e yt në të gjitha periudhat ku yt nuk
është i qëndrueshëm, pra 𝐷�� < yt, për ∀t ∈ 𝛾.
Rrjedhimi 1 është rezultat logjik i Pohimit 1 në rastin kur përkufizimet dhe supozimet 4-5 qëndrojnë, dhe
përcakton se yt > 𝐷�� për të gjithë periudhat kohore në të cilat BP merr një dinamikë dhe zhvillim të
paqëndrueshëm. Për më tepër, duke qënë se yt përbën një proces stacionar, vetëm nga krahasimi i vlerave
të yt dhe 𝐷�� nëpërmjet formulës H = 1
T∑ It
Tt=1 {yt > Dt } përcaktohet përqindja e episodeve të
paqëndrueshmërisë lokale që nuk cënojnë qëndrueshmërinë globale që njihet si “niveli i tolerancës së
borxhit”31, ku T përfaqëson madhësinë e numrit të vrojtimeve dhe I(.) është një funksion tregues.
Ndërsa, për parashikimin out of sample, Pohimi 3 më poshtë garanton që trajektorja e vlerave të tavanit të
BP të shkojë drejt 0 përsa kohë intervali kohor i marrë në shqyrtim shkon në infinit. Të gjithë këto pohime
konfirmojnë edhe njëherë literaturën bazë shpjeguese të kushtit të transversalitetit për testimin e QBP.
Pohim 3. Nëse supozimet 1 – 5 qëndrojnë, atëherë vlera e parashikuar e trajektores së BP (𝐷��+1) konvergon
drejt 0 përsa kohë horizonti kohor i parashikimeve shkon në infinit: limn→∞ DT+s = 0.
31
Niveli i intolerancës së BP përfaqëson përqindjen e cënimit të kushtit të transversalitetit, por që është ende e pajtueshme me qëndrueshmërinë fiskale në afatgjatë.
129
Në përfundim, për ta përmbledhur, modeli QAR në bazë të të cilit qëndron gjetja e kuantilit me kusht është
një përshtatje e metodës “Value at Risk (VaR)” që përdoret gjerësisht në modelet financiare për të
paraqitur skenarin më të keq të mundshëm për humbjet e pritshme të një aseti apo portofoli financiar
përgjatë një periudhë kohe të marrë në analizë sipas një niveli të përcaktuar besueshmërie. Matematikisht
VaR vlerësohet nëpërmjet ekuacionit probabilitar Pr = (rt ≤ VaRt | ℱt−1) = 𝜏, ku rt është norma e kthimit të
një aseti financiar, ℱ𝑡−1 është informacioni i dhënë për një kohë t-1, dhe 𝜏 𝜖 (0,1) është niveli i
besueshmërisë. Në këtë mënyrë, përkufizimi i VaR tregon që vlerësimi me anë të kësaj metodologjie
përngjan me gjetjen e kuantilit me kusht, megjithatë modeli QAR mundëson përcaktimin e saktë dhe jo
arbitrare të kuantilit me kusht që vërteton limitin e qëndrueshmërisë, që gjeneron dhe kufirin maksimal të
nivelit të BP në përputhje me KBN.
Në këtë mënyrë QAR përfaqëson një VaR të “specializuar”, që matematikisht qëndron përtej aplikimeve
standarte në fushën e financave ku vlera e 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 përzgjidhet në nivelet e besueshmërisë nga 1% ose 5%. Për
këtë arsye, gjatë analizës për vlerësimin empirik të QBP në Shqipëri identifikohet pikërisht kuantili kritik që
përfaqëson pragun e 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 sipas modelit QAR çka përbën një prej qasjeve më inovative në literaturën e
vlerësimit të qëndrueshmërisë fiskale që gjen zbatim edhe në vlerësimin e shumë treguesve të tjerë
financiarë e makroekonomikë.
4.4 Mbledhja dhe analiza e të dhënave
Mbledhja, përpunimi dhe analizimi i të dhënave është një ndër proceset më të rëndësishëm në një punim
kërkimor pasi nëpërmjet tyre mundësohet dhënia e rezultateve sa më të besueshme dhe të vlefshme për
hipotezat që testohen. Metodogjia e shpjeguar sipas specifikimeve të ekuacioneve të mësipërme shërben
për vlerësimin e QBP në Shqipëri dhe përcaktimn e trajektores maksimale të nivelit të tij.
Të dhënat që përfshihen në analizën empirike janë me frekuencë tremujore dhe mbulojnë periudhën 1997
(T1) – 2014 (T4), pra përkatësisht 72 observime. Sipas Koenker dhe Xiao (2004, 2006) modeli specifikon
frekuencën e bazës së të dhënave, por nuk paraqet një minimum të madhësisë së vlerave të vrojtuara në
analizë, megjithatë për një numër më të lartë të observimeve metodologja mundëson fuqi vërtetuese dhe
përgjithësuese më të mira, duke konfirmuar teoritë asimptotike. Në këtë analizë vlera e madhësisë së
kampionit të përdorur për studim është diktuar nga mundësia e gjetjes dhe disponibilitetit të të dhënave
sekondare të raportuara ndër vite nga INSTAT, MF, BSH për indikatorët kryesorë të nevojshëm dhe të
domosdoshëm për modelin. Vënia në zbatim e modelit dhe analiza statistikore e të dhënave për Shqipërinë
mundësohet nga përdorimi i programit “Stata 13”, si ndër të paktët programë që ofrojnë dhe përpunojnë
testet e nevojshme të kërkuara nga metodologjia e përzgjedhur.
130
Vlerat e serisë kohore të BP në raport ndaj PBB të skontuara janë gjeneruar si prodhim i vlerave të serisë së
BP ndaj PBB të paskontuar me faktorin stokastik skontues (𝛼𝑡). Sipas Bohn (2005) paraqitja e serisë kohore
të BP total në përqindje ndaj PBB jep një vlerësim më të saktë dhe më të plotë të politikave fiskale sesa të
përdorurit të serisë së BP në vlerë nominale ose reale.
Për gjetjen e faktorit stokastik skontues (𝛼𝑡), sikurse përmendet edhe në shpjegimin teorik të modelit
përdoret norma reale faktike e interesit e korrektuar me normën reale të rritjes së outputit (𝜌𝑡) që varet
nga inflacioni (𝜋𝑡) normat nominale të interesit (𝑖𝑡) dhe rritja reale e outputit (𝜂𝑡) sipas formulave:
αt = ∏1
(1+ρi)t−1i=0 ; α0 = 1; (1+ρt) =
(1+ it)
(1+πt)(1+ηt).
Si referencë për normat nominale të interesit janë përdorur të dhënat në vite të marrë nga MF dhe BSH të
yield-it të bonove të thesarit me maturim 12 mujor, si një ndër instrumentat më përfaqësues të huamarrjes
publike së brendshme ku ky i fundit zë edhe peshën kryesore të borxhit total në Shqipëri. Ky supozim është
i rëndësishëm dhe më i afërm me realitetin përkundrejt marrjes në analizë të normave mesatare të
ponderuara të interesit për të gjitha llojet e maturitetit të huamarrjeve në monedhën vendase (ALL) dhe në
monedhë të huaj (kryesisht Euro), ku për këtë të fundit të bazuarit në normat me bazë tremujore të Euribor
të marrë nga Eurostat do të thotë: (i) të trajtosh të gjithë BP të jashtëm në vend si një borxh jokoncensional
(pra me norma të pafavorshme përkundrejt normave në treg) në një kohë kur vlerat e tij janë përfaqësuese
deri në vitin 2010 dhe në vitin 2014, pra thuajse për të gjithë periudhën e marrë në analizë si dhe (ii) të
konsiderosh BP të jashtëm si një borxh të shprehur vetëm në Euro.
Treguesi i rritjes reale të PBB-së është ndër treguesit më të rëndësishëm të sistemit të Llogarive Kombëtare,
për llogaritjen e të cilit është e nevojshme llogaritja e PBB-së me çmime konstante. Gjetja e normës reale të
rritjes së outputit tremujor është bazuar në normat e PBB reale tremujore me bazë vitin 2005 të vlerësuar
ndër vite nga INSTAT dhe Banka e Shqipërisë. Ndërkohë, normat e inflacionit tremujore janë përllogaritur
sipas qasjes tradicionale duke u nisur nga Indeksi i Çmimeve të Konsumatorit (IÇK) i cili shërben si një matës
zyrtar i inflacionit në vend me bazë vitin 2005 gjeneruar nga INSTAT.
Vlerat e BP të paskontuar janë marrë nga të dhënat zyrtare të raportuara nga MF, ku vlerat nominale
tremujore të tij janë gjetur si shumatore e BP nominal të brendshëm dhe atij të jashtëm, në të cilat nuk janë
të përfshirë vlerat e BP të garantuar. Për analizën ky fakt nuk sjell implikime, pasi vlerat e BP të garantuar
janë tejet të vogla thuajse për të gjithë vitet e marra në analizë. Sipas Uctum dhe Wickens (1996), një tjetër
element i rëndësishëm për studimin është të përzgjedhurit nëse rezultatet për modelin do të jenë më të
sakta nëse do të merret në konsideratë BP i shprehur me vlerë tregu apo në vlerë nominale. Edhe pse
përgjigja priret të anojë drejt përfshirjes së BP me vlerë tregu, pasi ky i fundit përbën një zbatim më korrekt
131
të KBN, raportimi i të dhënave nga institucionet përgjegjëse bëhet kryesisht në vlera nominale të BP dhe
për këtë arsye në punim përdoren seritë kohore të BP në vlerë nominale .
Gjenerimi i serisë kohore të BP përkundrejt PBB të paskontuar është përllogaritur si raport i vlerave të PB
nominal përkundrejt PBB nominale tremujore, të marrë nga INSTAT dhe Banka e Shqipërisë. Për vitet ku
vlerat tremujore të PBB nominale mungojnë, llogaritja e tyre është realizuar sipas metodës së Vlerës së
Shtuar Bruto (VSHB) mbështetur në metodologjinë përkatëse të përcaktuar nga INSTAT duke shtuar vlerën
e taksave mbi produktet dhe zbritur vlerën e subvencioneve të produkteve për të përftuar vlerën e PBB
tremujore sipas çmimeve të tregut me metodën e prodhimit. Gjithashtu, vlerat e PBB janë të zhveshura nga
efektet sezonale duke mundësuar që seria të kthehet në një seri të qëndrueshme për të lejuar krahasime
ndërmjet tremujorëve të njëpasnjëshëm ndër vite, çka do të ishte e pamundur të realizohej nëse efektet
sezonale do të ishin prezente.
4.5 Përfundime
Të vlerësuarit nëse politikat fiskale të ndërmarra nga qeveritë në vite janë të tilla që nuk e cënojnë
qëndrueshmërinë e borxhit publik në Shqipëri do të analizohen në funksion të koncepteve teorike,
metodave apo parimeve ekonomike ekzistuese nga ku është përzgjedhur mënyra më e mirë që do t’i japë
përgjigje pyetjeve kërkimore kryesore dhe hipotezave të këtij studimi.
Kështu, punimi me karakter deduktiv ngrihet mbi bazën teorike ekzistuese të kufizimit buxhetor ndërkohor
(KBN) dhe kushtit të transversalitetit dhe teston zbatimin e tyre në realitetin shqiptar, me anë të modelit
“QAR” që aplikohet për herë të parë në Shqipëri jo vetëm në testimin e QBP, por edhe në drejtim të
indikatorëve të tjerë të rëndësishëm makroekonomikë. Lidhjet ndërmjet supozimeve, pohimeve dhe
përkufizimeve kryesore të modelit nga ana statistikore dhe në funksion të testimit të kushteve kryesore për
përmbushjen e QBP paraqiten në Figurën 4.4 më poshtë.
Përzgjedhja e modelit është në një linjë me strategjinë sasiore kërkimore të punimit pasi tenton të kuptojë
dhe të shpjegojë lidhjen ndërmjet variablave të ndryshëm që ekzistojnë ndërmjet nivelit të raportit të BP
ndaj PBB dhe treguesve të tjerë ekonomikë, që reflektohen në nivelet e normës reale së rritjes ekonomike,
normave të interesit apo të inflacionit për një periudhë kohe të caktuar. Për më tepër, me qëllim vlerësimin
dhe analizimin e sjelljes së serisë kohore në analizë, modeli “QAR” ofron dhe hapësira parashikuese për
nivelet që BP duhet të ketë në të ardhmen që të mund të konsiderohet i qëndrueshëm, sipas përcaktimeve
të ekuacionit të trajektores maksimale të lejueshme të BP që gjenerohet nga metodologjia.
Ndërkohë, mbledhja e të dhënave sekondare nga burime zyrtare që përdoren në këtë studim është në
përputhje të plotë me normat e kodit të konsideratës etike pasi citohen qartësisht burimi i marrjes së
132
informacionit. Nën të njëjtën linjë edhe analiza e përpunimi i tyre i mëtejshëm sipas specifikimeve të
kërkuara nga modeli i përzgjedhur për vlerësimin e QBP në Shqipëri është gjithashtu në pajtim me filozofinë
kërkimore “pozitiviste” ku për shqyrtimin dhe për përmbushjen e qëllimit të punimit mbahet një qëndrim
objektiv dhe realist për të trajtuar sa më drejtë pikpamjet e ndryshme që lidhen me faktorët ndikues në
vlerat e treguesve të rëndësishëm makroekonomikë ndër vite që reflektojnë nivelin e qëndrueshëm ose jo
të BP në vend krahas mundësive parashikuese të kufijve të tij maksimalë në të ardhmen për të ndihmuar në
këtë mënyrë procesin e vendimmarrjes në sektorin publik. Gjithashtu, analiza dhe përpunimi i mëtejshëm i
të dhënave dytësore mundëson vlefshmërinë, besueshmërinë, objektivitetin dhe krahasueshmërinë e
rezultateve të arritura nga punimi.
Për ta përmbyllur, nën këtë frymë kërkimore do të mund të trajtohet testimi i hipotezave kërkimore dhe
analiza përshkruese e gjetjeve të rëndësishme në kapitullin në vijim në përgjigje të pyetjeve kërkimore, në
realizim të objektivit mbi vlerësimin e qëndrueshmërisë së financave publike në Shqipëri, fokusuar në
luhatjet e pësuara të BP për periudha kohe të përcaktuara nën analizë si dhe nivelin e tij maksimal jo statik
që ruan qëndrueshmërinë mbështetur në kushtet dhe reformat ekonomike që vendi përjeton.
Figura 64.4 Trajtat e modelit QAR në funksion të testimit të qëndrueshmërisë fiskale
133
Burimi: Autorja, 2015 (përshtatur sipas modelit)
134
KAPITULLI 5
GJETJET EMPIRIKE DHE ANALIZA E REZULTATEVE
Në këtë kapitull në vijim të vënies në zbatim të modelit të përzgjedhur vlerësohet qëndrueshmëria e
borxhit publik për Shqipërinë, fokusuar në nxjerrjen e përfundimeve dhe gjetjeve në terma numerikë mbi
politikat fiskale të marra ndër vite nga qeveritë për të ruajtur stabilitetin ekonomik. Kështu, me anë të një
analize të detajuar testohet qëndrueshmëria globale dhe lokale krahas përcaktimit të dinamikave të
trajektores që ndjek BP dhe identifikimit të kufijve maksimalë të tij që mund të sigurojnë qëndrueshmërinë.
Luhatjet e niveleve të borxhit publik shërbejnë në këtë mënyrë si limitet e sipërme të tij, ku vlera më e lartë
paraqet vlerën që BP nuk cënon qëndrueshmërinë fiskalë të vendit në periudha afatgjata. Në fund, kapitulli
përmbyllet me përfundimet dhe sugjerimet përkatëse për mënyrat sesi modeli mund të përdoret për të
kryer parashikimet për të ardhmen, duke shërbyer si një analizë e mirëfilltë për politikëbërësit, që mund të
merret në konsideratë në proceset vendimmarrëse në rastet e shqyrtimit të tavaneve makroekonomikë apo
nevojave për huamarrje që mund të ketë vendi në çdo moment.
5.1 Përcaktimi i gjatësisë së përshtatshme të kohëvonesës
Analiza e vlerësimit të QBP nis nga një paraqitje grafike e serisë kohore të BP/PBB për vitet e marra në
vrojtim, për të parë qartësisht trendin si dhe për të bërë parashikime më të sakta mbi ecurinë e variablave
nën shqyrtim. Sikurse, vihet re niveli i BP në raport me PBB shfaq një tendencë shqetësuese rritëse për
Shqipërinë duke tejkaluar edhe raportin e rekomanduar prej 60 përqind, megjithatë mbështetur në arsyet e
shtjelluara më lart analiza për vlerësimin e QBP sipas modelit “QAR” lidhet me ekzaminimin dhe testimin e
serisë kohore të BP ndaj PBB të skontuar sipas faktorit stokastik, që vizualisht shfaqet në një trend jo aq
problematik pavarësisht rritjes së theksuar e të vazhdueshme që ka pësuar niveli i BP pas vitit 2000.
Grafiku 125.1 Niveli i borxhit të skontuar në Shqipëri (% ndaj PBB)
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
135
Së pari, analiza nis me përcaktimin e gjatësisë së përshtatshme të kohëvonesës (lag-ut) nëpërmjet së cilës
përzgjidhet hapi i varësisë së vlerave aktuale nga vlerat e periudhave të kaluara, çka e bën më të
besueshme testimin e lidhjes variabël i varur përkundrejt vlerave të tij në të kaluarën.
Përcaktimi i intervalit kohor shpjegues optimal, ose përzgjedhja e rendit të variueshëm në kohë lag-u p,
bëhet me qëllim testimin e hipotezave të ngritura sipas Koenker dhe Machado (1999): H0 = αp(τ) = 0, për
çdo 𝜏 𝜖 Γ dhe për Γ ⊂ (0.1).
Nëse me ��(𝜏) shprehet funksioni minimum i regresionit32” V(τ) = min(α∈Rp+1) ∑ ρτnt=1 (yt - xt
′α) ku xt′ = (1,
yt−1, yt−2,..., yt−p)’ ndërsa 𝛼�� është funksioni minimum i kufizimit përkatës të variablave autoregresive pth që
shprehen si: V(τ) = min(α∈Rp) ∑ pτ(yt − xt′α) ku x1t
′ = (1, yt−1, yt−2,..., yt−(p−1))’.
Në këtë mënyrë, ��(𝜏) dhe 𝛼�� përbëjnë vlerat e kuantilit të kufizuar dhe të pakufizuar, të cilat mund të
përdoren për të testuar vlefshmërinë e hipotezës bazë 𝐻0 sipas funksioneve të shpërndarjes F dhe të
densitetit të kuantileve 𝑠(𝜏) për një kuantil të përcaktuar nga: s(τ) = 1
f(F−1(τ)). Megjithatë duke qënë se,
statistikisht funksioni i densitetit të kuantileve luan rolin e një parametri disi ç’orientues, për testimin e
hipotezave zgjidhen testet e Kolmogorov – Smirnov apo të bootstrapping .
Në vitet e fundit metodologjia “bootstrap” po aplikohet gjerësisht për testimin e stacionaritetit të serive
kohore, pra për analizimin e prezencës ose jo të rrënjëve së njësisë në rastin e serive të paqëndrueshme,
prandaj mbështetur edhe në argumentimet e Lima et.al (2005, 2006) si dhe Smeekes (2009), testimi me anë
të “bootstrap” që përdoret në vjim të këtij kërkimi aplikohet jo vetëm për gjendjen e rendit autoregresiv të
rëndësishëm, por edhe për testimin e vetë QBP.
Nëpërmjet kësaj metode mund të kryhen përllogaritje të të dhënave të marra në vrojtim me zëvëndësim
ose jo për të vlerësuar të gjithë parametrat statistikorë pa ndihmën e parametrave të tjerë shtesë, si dhe
lejon të përcaktohen me saktësi koeficientët e rëndësishëm të një funksioni regresi, krahas gjetjes së
funksionit të shpërndarjes dhe intervalit të besimit për një numër të caktuar vrojtimesh dhe shkallësh lirie
(Rao et.al; 2012). Edhe sipas Mwita et.al (2013), vlerësimi i funksionit të shpërndarjes që derivohet nga
përdorimi i këtyre metodave përputhet në mënyrën më të mirë të mundshme me realitetin.
Për më tepër, përdorimi i funksionit të “simultaneous- quantile regression” në gjetjen e lag-ut të
rëndësishëm për analizën njehson vlerësimin e njëkohësishëm të regresit të kuantileve duke përllogaritur
për çdo kuantil matricën variancë – kovariancë, me objektiv gjetjen e vlerave të pritshme të variablit të
32
Termi respektik statistikor në anglisht është “minimizer”, çfarë nënkupton funksionin e minimum-it. E thënë më qartë, në një
regresion ku y=Xθ+ϵ ku X është elementi n i matricës p atëherë metoda e katrorëve të vegjël të ponderuar përcakton vlerën e “minimizer” θ* të f(θ)=∑ yi − x′iθ)2n
i=1 për vlera pozitive të ωi, ku x′ është rresht në X. (Berkley, Glossary of Statistical Terms, 2015)
136
varur që kushtëzohen nga variablat e pavarur ose në rastin e serisë në shqyrtim nga vlerat e veta në të
kaluarën. Veç kësaj ky funksion përdoret për të testuar ekuacionet jolineare dhe shërben për identifikimin e
kuantileve përgjatë gjithë vlerave të vijueshme, vlerësimin e projeksioneve lineare për secilin prej tyre duke
garantuar parashikime të ndryshme për vlera të ndryshme të kuantileve si dhe mundëson testimin e
diferencave të rëndësishme ndërmjet koeficientëve të parashikuar (Smith, 2013).
Në këtë mënyrë ndërtohen intervalet e besimit duke krahasuar koeficientët e funksionit të regresit si dhe
funksionin e shpërndarjes së tyre për çdo kuantil. Numri i përsëritjeve të përdorura në këtë analizë është
1000 që tregon që matrica e variancë – kovariancë e gabimeve standarte njehsohet përreth 1000 herë, një
shifër që konsiderohet e mjaftueshme, ndërkohë që vlera minimale e përsëritjeve të kërkuar nga modeli
është vetëm 50 herë (Gould et.al, 2015).
Përzgjedhja e ekuacionit të regresit të kuantileve fillimisht niset nga një lag maksimal 3 ku p = pmax =3, pasi
të dhënat në vrojtim përbëjnë seri me bazë tremujore dhe efektet e tyre kanë më shumë gjasa të
reflektohen deri në 3 tremujorë mbrapa në kohë. Në këtë mënyrë provohet nëse gjatësia e përshtatshme e
kohëvonesës shpjeguese me lag 3 për serinë e BP të skontuar është e rëndësishme për të shpjeguar sjelljen
e borxhit. Funksioni i regresit për lag 3 që vlerësohet është i trajtës:
𝑄𝑦𝑡 (𝜏 | 𝑦𝑡 ,...,.𝑦𝑡−𝑝) = 𝜎0 (𝜏) + 𝜎1 (𝜏)𝑦𝑡−1 + 𝜎2 (𝜏)𝑦𝑡−2 +𝜎3 (𝜏)𝑦𝑡−3
Vlerat që përdoren për ndarjen e kuantileve përfshihen brenda segmentit [0.1; 0.9] me përshkallëzim 0,1.
Për të vlerësuar nëse qëndron një kovariancë e rendit të tretë të përshtatur për modelin, testohen
hipotezat e mëposhtme, që nënkuptojnë se nëse hipoteza bazë është e vërtetë atëherë vlerat që marrin
variablat në serinë që testohet janë thuajse të barabarta me vlerën mesatare të pritshme.
𝐻0= 𝜎3 (𝜏) = 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ
𝐻𝑎= 𝜎3 (𝜏) ≠ 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ
Rezultatet që merren për lag 3 që përmblidhen në tabelën e mëposhtme tregojnë se hipoteza bazë, pra që
koeficienti i serisë kohore të BP të skontuar “dis_debt_3” për çdo kuantil (0.1 deri në 0.9 me përshkallëzim
0.1) janë zero, nuk hidhet poshtë. Rrjedhimisht eleminohet lag3 si variabël shpjegues, pasi për secilin nga
kuantilet, statistika t e vonesës kohore me 3 intervale është më e vogël se statistika t kritike = 2. Gjithashtu
lidhja është e parëndësishme pasi F(9,65) < F kritike që për nivelin e besueshmërisë 5% është 2.027.
137
Tabela 155.1 Rezultatet e modelit për rendin e tretë autoregresiv
test [q10]dis_debt_3 = [q20]dis_debt_3 = [q30]dis_debt_3 = [q40]dis_debt_3 = [q50]dis_debt_3 = [q60]dis_debt_3 = [q70]dis_debt_3 = [q80]dis_debt_3 = [q90]dis_debt_> 3 = 0 ( 1) [q10]dis_debt_3 - [q20]dis_debt_3 = 0 ( 2) [q10]dis_debt_3 - [q30]dis_debt_3 = 0 ( 3) [q10]dis_debt_3 - [q40]dis_debt_3 = 0 ( 4) [q10]dis_debt_3 - [q50]dis_debt_3 = 0 ( 5) [q10]dis_debt_3 - [q60]dis_debt_3 = 0 ( 6) [q10]dis_debt_3 - [q70]dis_debt_3 = 0 ( 7) [q10]dis_debt_3 - [q80]dis_debt_3 = 0 ( 8) [q10]dis_debt_3 - [q90]dis_debt_3 = 0 ( 9) [q10]dis_debt_3 = 0 F( 9, 65) = 0.12 Prob > F = 0.9990
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
Për këtë arsye do të vlerësohet QAR me lag2, për të cilin shkruhet ekuacioni QAR “𝑄𝑦𝑡 (𝜏 | 𝑦𝑡 ,...,.𝑦𝑡−𝑝) = 𝜎0
(𝜏) + 𝜎1 (𝜏)𝑦𝑡−1 + 𝜎2 (𝜏)𝑦𝑡−2” dhe ndërtohen sërish hipotezat për testim si më poshtë:
𝐻0= 𝜎2 (𝜏) = 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ
𝐻𝑎= 2 (𝜏) ≠ 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ
Edhe në këtë rast rezultatet që merren për lag 2 që përmblidhen në tabelën 5.2 tregojnë që hipoteza bazë,
pra që koeficienti i serisë kohore të BP të skontuar “dis_debt_2” për çdo kuantil (0.1 deri në 0.9 me
përshkallëzim 0.1) janë të barabartë me zero, nuk hidhet poshtë. Pra edhe lag2 rezulton i parëndësishëm
pasi për secilin nga kuantilet, statistika t e vonesës kohore me 2 intervale është më e vogël se statistika t
kritike = 2., që nënkupton se përjashtohet edhe variabli yt-2, pasi nuk mund të shpjegojë sjelljen e serisë në
analizë. Gjithashtu lidhja është e parëndësishme pasi F(9,67) < F kritike që për nivelin e besueshmërisë 5%
është 2.023. Përfundimet e gjeneruara nga modeli jepen të detajuara në Shtojcën C.
Tabela 165.2 Rezultatet e modelit për rendin e dytë autoregresiv
test [q10]dis_debt_2 = [q20]dis_debt_2 = [q30]dis_debt_2 = [q40]dis_debt_2 = [q50]dis_debt_2 = [q60]dis_debt_2 = [q70]dis_debt_2 = [q80]dis_debt_2 = [q90]dis_debt_>2 =0 ( 1) [q10]dis_debt_2 - [q20]dis_debt_2 = 0 ( 2) [q10]dis_debt_2 - [q30]dis_debt_2 = 0 ( 3) [q10]dis_debt_2 - [q40]dis_debt_2 = 0 ( 4) [q10]dis_debt_2 - [q50]dis_debt_2 = 0 ( 5) [q10]dis_debt_2 - [q60]dis_debt_2 = 0 ( 6) [q10]dis_debt_2 - [q70]dis_debt_2 = 0 ( 7) [q10]dis_debt_2 - [q80]dis_debt_2 = 0 ( 8) [q10]dis_debt_2 - [q90]dis_debt_2 = 0 ( 9) [q10]dis_debt_2 = 0 F( 9, 67) = 0.44 Prob > F = 0.9110
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
138
Testimi i fundit bëhet për serinë kohore me 1 periudhë kohë vonese. Rezultatet që merren për lag 1
tregojnë që hipoteza bazë, pra që koeficienti i serisë kohore të BP të skontuar “dis_debt_1” për çdo kuantil
(0.1 deri në 0.9 me përshkallëzim 0.1) janë të barabartë me zero, hidhet poshtë. Pra lag1 rezulton i
rëndësishëm pasi për secilin nga kuantilet, statistika t e vonesës kohore me 1 interval është më e madhe se
statistika t kritike = 2. Rrjedhimisht mbetet që rendi i rëndësishëm i kërkuar dhe që shpjegon më mirë
modelin të jetë një autoregres i rendit të parë i cili bën që ekuacioni ekonometrik që do të testohet për
qëndrueshmërinë globale dhe lokale është i trajtës:
"𝑦𝑡= 𝜎0 (𝑈𝑡) + 𝜎1 (𝑈𝑡)𝑦𝑡−1” (5.1)
Ose i formës:
"𝑦𝑡= 𝜇0+ 𝜎1,𝑡𝑦𝑡−1 + 𝑢𝑡” (5.2)
ku:
𝜎1,𝑡 = ∑ 𝜎1 (𝑈𝑡)2𝑖=1
𝑢𝑡 = 𝛼0 (𝑈𝑡) - 𝜇0
5.2 Testimi i qëndrueshmërisë globale
Sipas Weiss (1991), Knight (1989, 1998), Koul dhe Saleh (1995), Herc´e (1996), Jureckova dhe Hallin (1999),
Koenker dhe Xiao (2004, 2006) metodat e regresit të kuantileve mund të aplikohen në testimin e
koeficientëve konstantë të modeleve tradicionale autoregresivë pasi dinamikat e serive kohore dhe
informacioni i së kaluarës ndihmojnë në vlerësimin dhe gjetjen e kuantilit me kusht. Të tilla modele si
“Quantile Autoreregression - QAR(p)” përfaqësohen nga seri kohore autoregresive të rendit pth në formën :
yt = α0(Ut) + α1(Ut)yt−1+...+ αp(Ut)yt−p ku αi –të përbëjnë funksione të panjohura [0,1] R, që do të
duhet të vlerësohen. Në këtë mënyrë për testimin e stacionaritetit të serisë kohore të yt që është seria e BP
ndaj PBB e skontuar, rishkruhet modeli QAR(p) në një formë vektoriale të tij:
Yt = 𝜇 + AtYt-1 + Vt
ku Yt = [yt, ...,yt-p+1]; μ =[ μ 0
0p−1]; At = [
αt αp(Ut)
Ip−1 0p−1];
Vt = [ 𝑢 𝑡
0𝑝−1]; 𝛼𝑡 = [𝛼1(𝑈𝑡),...,𝛼𝑝−1(𝑈𝑡)] dhe ut = 𝛼0 (𝑈𝑡) - 𝜇0.
Nëse, supozohet se {𝑢𝑡} ka shpërndarje iid me mesatare të barabartë me 0 dhe variancë 𝜎2 < ∞, atëherë
funksioni i densitetit f është i barabartë me: f(u) > 0 kur U = {𝑢: 0 < 𝐹(𝑢) < 1 } dhe vlera e faktorit vektorial
139
është Ω𝐴 = E (At ⨂At). Sipas Koenker dhe Xiao (2004) nën këto dy kushte seria kohore yt e këtij modeli
QAR(p) ka një kovariancë stacionare dhe përmbush teorem e limitit qëndror, çka bën që {𝑢𝑡} të jetë një
variabël rasti i vijueshëm me një shpërndarje F() = 𝛼0−1 (+ 𝜇0) dhe me koeficientë 𝛽𝑗,𝑡.i trajtës:
𝑦𝑡 = 𝜇0 + 𝛽1,𝑡𝑦𝑡−1 +....+ 𝛽𝑝,𝑡𝑦𝑡−𝑝+ 𝑢𝑡.
Një formë alternative e tij ku 𝑦𝑡 = 𝜇0 + 𝛼1,𝑡𝑦𝑡−1 +....+∑ 𝛼𝑗+1,𝑡𝑝−1𝑗=1 ∆y𝑡−𝑗𝑢𝑡. përdoret gjerësisht në modelet
ekonometrike dhe koeficienti autoregresiv i rendit të parë luan një rol të rëndësishëm në vlerësimin e
vazhdueshmërisë së serive kohore të variablave financiarë i cili në rastin e vlerësimit të QBP rezulton
thelbësor. Kështu, në mbështetje të bazës teorike nën kushte normale, nëse 𝛼1,𝑡 =1, seria kohore yt
përmban rrënjë të njësisë në mënyrë të vazhdueshme dhe nëse |𝛼1,𝑡 |< 1, atëherë ajo është stacionare, ku:
𝛼1.𝑡 = ∑ 𝛼𝑖(𝑈𝑡𝑝𝑖=1 ) ndërsa 𝛼𝑗+1.𝑡 = − ∑ 𝛼𝑖(𝑈𝑡
𝑝𝑖=𝑗 ) për j = 1,2,.....p.
Si rezultat këto ekuacione janë të përshtatshme për kryerjen e analizave dhe nxjerrjen e përfundimeve, aq
më tepër kur pas vërtetimit se ekuacionet e modelit përbëjnë një funksion monoton rritës në Ut, atëherë
funksioni i kuantilit kritik me kusht mund të shkruhet në formën:
𝑄𝑦𝑡 (𝜏| yt−1, … , yt−p) = 𝛼0(𝜏) + 𝛼1(𝜏) yt−1 + ...+ 𝛼𝑝(𝜏) yt−p ose dhe në formën
𝑄𝑦𝑡 (𝜏| yt−1, … , yt−p) = 𝑥𝑡′𝛼(𝜏) ku 𝑥𝑡
′ = (1, yt−1, … , yt−p).
Trajtat e mësipërme janë rrjedhojë e faktit që për çdo funksion monoton rritës g dhe një variabël rasti
uniform U ekziston: Qg(U)(τ) = g(QU(τ)) = g(τ) ku QU(τ) = τ është kuantili i Ut.
Për analogji edhe përcaktimi e vlerësimi i kuantilit autoregresiv sipas Koenker dhe Basset (1978) nënkupton
zgjidhjen e ekuacionit: min(α∈Rp+1) ∑ ρτnt=1 (yt - xt
′α) ku ρτ(u) = {τu, u ≥ 0
(τ − 1)u, u < 0. Për sa më sipër, metoda e
përzgjedhur gëzon epërsi ndaj testeve të tjera për shkak se rëndësi nuk merr vetëm luhatshmëria e variablit
të varur, por edhe pozicionimi i tij përkundrejt variablave të tjerë në analizë ku me anë të kampionimeve
intervalore periodikisht të përcaktuara bëhen përllogaritjet përkatëse.
Pas përzgjedhjes së intervalit kohor shpjegues optimal pra të lag-ut optimal nëpërmjet testeve të
ndryshme, vazhdohet me testimin e qëndrueshmërisë globale të serisë kohore yt, për të verifikuar nëse
pohimet dhe supozimet pjesë të modelit QAR përmbushen në terma të kovariancës së serisë.
Një prej qasjeve që teston prezencën e rrënjës së njësisë është kontrolli i një rendi kuantilesh 𝜏 𝜖 Γ dhe jo
vetëm për një kuantil të caktuar. Më pas mbështetur në modelin e regresit të kuantileve me anë të
metodës së bootstrapping “Un(τ) = n(αi (τ) − 1)", ku Un(τ) është koeficienti bazuar në testet statistikore të
përzgjedhura kryhen testimet përkatëse. Lima et.al (2005, 2006) argumentojnë se testimi i hipotezës zero
140
nëpërmjet kësaj qasjeje është i duhuri pasi keto të fundit nuk lejojnë mbivendosjen e të dhënave çka
ndihmon në simulimin edhe të varësive të dobëta të variablave në serinë yt.
Nga ana tjetër për të testuar nëse vlerat mesatare të pakushtëzuara (pritja matematike) tentojnë drejt 0,
shtrohen hipotezat:
H0: μy = 0
H0′ : μ0 = 0
Nëse i rikthehemi serisë kohore autoregresive të pthsi më poshtë:
yt = α0(Ut) + α1(Ut)yt−1+.....+ αp(Ut)yt−p = μ0 + β1,tyt−1+......+βp,tyt−p+utku ut= α0(Ut) - μ0.
Vëmë re se kuantili me kusht τth i funksionit është i barabartë me:
Qyt(τ| yt−1, … , yt−p) = α0(τ)+ α1(τ)yt−1+...+αp(τ)yt−p
dhe nuk lejon që të identifikohet koeficienti i ndërprerjes 𝜇0, përsa kohë që Qu(τ) = α0(τ) - μ0, dhe 𝜏 = 𝑄𝑢(𝜏)
është kuantil i funksionit U.
Më tej, vlerësohet regresi simetrik (modeli me koeficient konstant) pa marrë në konsideratë ekzistencën e
dinamikave asimetrike nëpërmjet ekuacionit: yt= μ0 + β1yt−1+....+βp,tyt−p+vt.
Si rezultat Hipoteza H0′ testohet nëpërmjet shpërndarjes tradicionale statistikore t: t=
��0
𝑆𝐸(𝜇0) .megjithatë
mospërfshirja e asimetrive në model bën që termi i gabimit vt = (β1,t − β1)yt−1 + ⋯ + (βp,t − βp)yt−p + 𝑢𝑡të
mos jetë më pjesë e vijueshmërisë së iid, duke kufizuar disi saktësinë e testit të shpërndarjes t.
Ndërkohë, vlerësimi i qëndrueshmërisë globale të BP nën këtë punim sikurse u theksua edhe në bazën
teorike të modelit më lart nënkupton në mënyrë të përmbledhur që sjelljet e paqëndrueshme që mund të
has BP në afatshkurtër balancohen në mënyrë të shpejtë nga përgjegjshmëria dhe reagimi fiskal i qeverisë,
në mënyrë që kushti i kufizimit të vlerës aktuale të huamarrjes të përmbushet në afatgjatë.
E thënë ndryshe kjo nënkupton që kushti i nevojshëm dhe i domosdoshëm që të plotësohet KBN është që
seria kohore e yt që përfaqëson vlerat e BP/PBB të skontuar të jetë e qëndrueshme dhe vlerat e ardhme të
konvergojnë drejt zero-s. Qëndrueshmëria fillimisht lidhet me testimin e sjelljes stokastike të serisë pas
përzgjedhjes së rendit, që më qartë nënkupton se, shpërndarja probabilitare e variablave në analizë nuk
ndryshon, pra dhe vlerat e (ko)variancës, devijmit të variablave nuk ndjekin ndonjë trend të përcaktuar
gjatë kalimit të kohës. Kështu, në mënyrë që të vlerësohet qëndrueshmëria globale e BP në Shqipëri, duhet
të testohen hipotezat si më poshtë për ekuacionin e rendit të parë (5.1) i cili rezultoi i vlefshëm për
analizën:
141
𝐻0= 𝜎𝑖,𝑡 = 1
𝐻𝑎= 𝜎𝑖,𝑡 ≠ 1
Nëse hipoteza zero bie poshtë përkundrejt hipotezës alternative atëherë pranohet se BP në Shqipëri gëzon
qëndrueshmëri në afatgjatë. Rezultatet e testimit të këtyre hipotezave që verifikojnë që BP në Shqipëri
është i qëndrueshëm përmblidhen në tabelën më poshtë duke rezultuar në demostrimin e një lidhje të
rëndësishme pasi F(9,69) > F kritike që për nivelin e besueshmërisë 5% që është 2.019, çka vërteton edhe
njëherë që hipoteza zero hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alternative.
Tabela 175.3 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale -kushti I
test [q10]dis_debt_1 = [q20]dis_debt_1 = [q30]dis_debt_1 = [q40]dis_debt_1 = [q50]dis_debt_1 = [q60]dis_debt_1 = [q70]dis_debt_1 = [q80]dis_debt_1 = [q90]dis_debt_> 1 = 1 ( 1) [q10]dis_debt_1 - [q20]dis_debt_1 = 0 ( 2) [q10]dis_debt_1 - [q30]dis_debt_1 = 0 ( 3) [q10]dis_debt_1 - [q40]dis_debt_1 = 0 ( 4) [q10]dis_debt_1 - [q50]dis_debt_1 = 0 ( 5) [q10]dis_debt_1 - [q60]dis_debt_1 = 0 ( 6) [q10]dis_debt_1 - [q70]dis_debt_1 = 0 ( 7) [q10]dis_debt_1 - [q80]dis_debt_1 = 0 ( 8) [q10]dis_debt_1 - [q90]dis_debt_1 = 0 ( 9) [q10]dis_debt_1 = 1 F( 9, 69) = 3.97 Prob > F = 0.0004
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
Një tjetër kusht i nevojshëm dhe i domosdoshëm për të testuar QBP globale të borxhit ndër vite sipas
modelit përbën edhe plotësimi i kushtit të transversalitetit që nënkupton konvergimin drejt zeros së vlerave
të serisë së BP/BPP të skontuar për periudha që shkojnë në infinit. Për pasojë vlerësohet autoregresi i
kuantileve për çdo kuantil sipas ndarjes së përzgjedhur (q10 - q90), ku mesatarja afatgjatë e serisë për çdo
kuantil përfaqësohet nga konstantja e regresit (parametri C i cili në çdo regres është vlerësuar me “_cons”),
rezultatet e të cilës paraqiten në Shtojcën C.
Në këtë mënyrë testimi i hipotezave të mëposhtme ku hipoteza bazë që mesatarja afatgjatë e serisë është 0
në çdo kuantil, realizohet me anë të përdorimit të testit F për hipotezën 𝐻0që përcakton që të gjitha
konstantet e vlerësuar në të gjithë regreset e mësipërme janë njëkohësisht të barabartë me 0.
𝐻0= 𝜇𝑦 = 0
𝐻𝑎= 𝜇𝑦 ≠ 0
Sigurisht gjatë këtij testimi duhet të përjashtohen regreset në kuantilet 10, 20, 30 dhe 40, duke i paraprirë
testimit lokal ku rezulton që niveli i kuantilit kritik të përzgjedhur është q40, që nënkupton se të gjithë
kuantilet poshtë këtij niveli vërtetohen statistikisht / ekonometrikisht që BP është i qëndrueshëm. Për
142
pasojë testimi i kushtit të transversalitetit do të përfshijë vetëm konstantet e regreseve për kuantile më të
mëdha që mbeten [0.5 -0.9], që paraqiten si më poshtë:
Tabela 185.4 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale - kushti II
test [q50]_cons = [q60]_cons = [q70]_cons = [q80]_cons = [q90]_cons = 0 ( 1) [q50]_cons - [q60]_cons = 0 ( 2) [q50]_cons - [q70]_cons = 0 ( 3) [q50]_cons - [q80]_cons = 0 ( 4) [q50]_cons - [q90]_cons = 0 ( 5) [q50]_cons = 0 F( 5, 69) = 1.49 Prob > F = 0.2030
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
Sikurse shihet nga rezultatet e gjeneruara nga testi F më lart rezulton qartë që hipoteza bazë 𝐻0më sipër
qëndron pra nuk mund të hidhet poshtë, pasi të gjitha konstantet për quantilet në segmetin [0.5 -0.9] janë
njëkohësisht të barabartë me 0.
Në përfundim kjo do të thotë që mesatarja afatgjatë e serisë së BP/PBB të skontuar konvergon në 0, duke
plotësuar në këtë mënyrë edhe kushtin e dytë të rëndësishëm për testimin e QBP globale.
5.3 Testimi i qëndrueshmërisë lokale
Njëherësh që u vërtetua se BP në Shqipëri për periudhën e marrë në analizë ka qënë i qëndrueshëm në
kohë, është e rëndësishme të testohet edhe për (pa)qëndrueshmëritë lokale për përcaktimin e nivelit të BP
të tillë që kur përafrohet ose tejkalohet përçon sinjale negative për politikat fiskale që po ndërmerr qeveria.
Rezultatet e analizës për testimin e hipotezave do të kryhen, me anë të testit të Fisherit për çdo kuantil tani
në mënyrë të veçantë për ekuacionin (5.1) dhe reflektohen si më poshtë.
Tabela 195.5 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë lokale
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
q10 | q20 | q30 |
test [q10]dis_debt_1 = 1 test [q20]dis_debt_1 = 1 test [q30]dis_debt_1 = 1
[q10]dis_debt_1 = 1 [q20]dis_debt_1 = 1 [q30]dis_debt_1 = 1
F( 1, 69) = 3.10 F( 1, 69) = 8.97 F( 1, 69) = 7.57
Prob > F = 0.0827 Prob > F = 0.0038 Prob > F = 0.0076
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
q40 | q50 | q60 |
test [q40]dis_debt_1 = 1 test [q50]dis_debt_1 = 1 test [q60]dis_debt_1 = 1
[q40]dis_debt_1 = 1 [q50]dis_debt_1 = 1 [q60]dis_debt_1 = 1
F( 1, 69) = 4.42 F( 1, 69) = 0.34 F( 1, 69) = 0.02
Prob > F = 0.0392 Prob > F = 0.5618 Prob > F = 0.8775
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
q70 | q80 | q90 |
test [q70]dis_debt_1 = 1 test [q80]dis_debt_1 = 1 test [q90]dis_debt_1 = 1
[q70]dis_debt_1 = 1 [q80]dis_debt_1 = 1 [q90]dis_debt_1 = 1
F( 1, 69) = 0.31 F( 1, 69) = 1.12 F( 1, 69) = 6.85
Prob > F = 0.5821 Prob > F = 0.2945 Prob > F = 0.0109
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
143
Duke qënë se, në përputhje me modelin teorik 𝜎1 (𝜏) përbën një funksion monoton rritës në τ, ky funksion
për kuantilet e larta shfaq jnë sjellje e cila është e përafërt me sjelljen e serisë në afatgjatë. Për më tepër,
sikurse vihet re në rezultatet e analizës, hipoteza bazë 𝐻0= 𝜎1 (𝜏) =1 bie poshtë përkundrejt hipotezës
alternative Ha= σ1 (τ) < 1 për çdo τ ∈ [0.1;0.4] sepse tek këto kuantile vlera e F është dukshëm më e
madhe se vlera kritike që do ishte për secilin nga kuantilet. E rëndësishme është të theksohet se në
përputhje të plotë me modelin për kuantilin (0.9) BP shfaq një tendencë të qëndrueshme, edhe pse nuk
përmbush kthimin drejt nivelit 0. Sipas Lima et.al (2005) kjo nënkupton se për vlera të mëdha të BP nismat
e ndërmarra nga qeveria janë të mirëmenduara në drejtim të plotësimit të qëndrueshmërisë, por uljet e
shpenzimeve buxhetore për të plotësuar të dy kushtet e nevojshme mund të jenë tejet të kushtueshme,
prandaj këto nivele të BP konsiderohen si mjaft riskoze dhe duhen shmangur nga qeveritë.
Në këtë mënyrë është përcaktuar kuantili kritik më i madh i cili në rastin e vlerësimit të të dhënave të serisë
kohore për Shqipërinë rezulton të jetë i barabartë me τ𝑐𝑟𝑖𝑡 = 0,40. Si rrjedhim, trajektorja e kërkuar e BP
për gjetjen e nivelit maksimal të lejuar të tij për çdo kuantil dhe periudhë do të mund të gjendet nëpërmjet
ekuacionit që gjenerohet nga kuantili i katërt i kushtëzuar të barabartë me:
"𝐷��= 𝑄𝑦𝑡 (0.40 | 𝑦𝑡−1,...,.𝑦𝑡−𝑝) ” (5.3)
Kështu, mbështetur në Rrjedhimin 1, nëse politikat fiskale që po ndjek qeveria janë të tilla që gjenerojnë një
trajektore të BP ndaj PBB të skontuar mbi trajektoren që përftohet nga ekuacioni i 𝑄𝑦𝑡 (0.40 | 𝑦𝑡−1,...,.𝑦𝑡−𝑝)
atëherë këto politika nuk do të garantojnë qëndrueshmëri në afatgjatë.
Me anë të grafikut më poshtë jepen nivelet tavan të borxhit që nuk janë asnjë gjë tjetër vetëm se
parashikimet e tij brenda kampionit për funksionit e kuantilit me kusht 0.4 të përzgjedhur nga testet me
anë të ekuacionit të derivuar Dt= α1(0.4) yt−1.
Figura 75.1 Tavani i borxhit dhe seria kohore e borxh ndaj PBB e skontuar
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
144
Në këtë grafik pjesa e ravijëzuar në gri paraqet periudhat kohore në të cilat BP ka shfaqur sjellje të
paqëndrueshme, megjithatë pavarësisht zhbalancimeve fiskale të ekspozuara të pësuara korrektimet e
ndryshme të ndërmarra nga qeveritë që shfaqen në periudhat e paraqitura në të bardhë tregojnë që kanë
qënë të mjaftueshme për të siguruar dhe garantuar qëndrueshmërinë globale të serisë së BP të skontuar
ndaj PBB në Shqipëri në përputhje me testet e ndërmarra më lart. Periudhat e paqëndrueshmërisë në
intervalin e vlerave të marra në shqyrtim përkojnë me vitet ku ekonomia shqiptare ka kaluar momente
sfiduese të tilla si: falimentimi i skemave piramidale, implementimi i reformave të ndryshme strukturore
apo dhe përjetimet e efekteve të krizës financiare botërore.
Nëpërmjet grafikut më lart gjykohet qartë se qeveritë shqiptare në periudhat kur është konstatuar rritja e
ndjeshme e limitit të BP kanë ndërhyrë duke ulur nivelet e DB në forma të ndryshme nëpërmjet masave
shtrënguese të legjislacionit tatimor, flukseve hyrëse të privatizimeve, apo dhe në formën e konsolidimeve
fiskale dhe vendosjes së rregullave të “artë” buxhetorë.
Megjithatë, në mënyrë të përmbledhur në tabelën më poshtë që reflekton historikun e aftësisë paguese të
BP në Shqipëri, vihet re se përqindja e episodeve ku seria kohore e BP / PBB të skontuar për periudhën në
analizë është mbi trajektoren e përcaktuar sipas yt.> Dt (0.4) është rreth 60.6 përqind (H = 0.606), çka është
në përputhje të plotë edhe me Rrjedhimin 2 të metodologjisë së QAR, pasi kuantili kritik (𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡) është i
barabartë me 0.40. Për më tepër për shkak të dinamikave jolineare të yt është e mundur të identifikohen
rregjimet fisale të ndryshme të aplikuara nga institucionet përgjegjëse me anë të përllogaritjes së statistikës
H për çdo periudhë të marrë në analizë.
Tabela 205.6: Periudhat kur BP / PBB i skontuar shfaqet mbi parashikimet e kuantilit (0.4) kritik me kusht
Numri Tremujorëve
(a) Numri Total i Tremujorëve
(b) H = (a) / (b)
Periudha 1997 T1 -2002 T4 17 23 0.739
Periudha 2003 T1- 2008 T4 12 24 0.50
Periudha 2009 T1- 2014 T4 14 24 0.583
Totali Periudhave të vrojtuara 1997 T1 – 2014 T4
43 71 0.606
Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015
Më konkretisht, gjatë periudhës 1997(T1) – 2002(T4) evidentohet një numër i lartë i tremujorëve në të cilët
niveli i BP ka qënë mbi nivelin që propozon modeli empirik. Këto vite përkojnë me periudhën e shkatërrimit
të ekonomisë shqiptare për shkak të thuajse jo ekzistencës së shtetit si pasojë e falimentimit të skemave
piramidale dhe “zhvlerësimeve” të të gjithë arritjeve të mëparshme ekonomike që çuan në mosmbledhjen
më të të ardhurave tatimore dhe rritjes së shpenzimeve publike, që për pasojë shkaktuan rritjen e nivelit të
BP në tremujorin e katërt të vitit 1997 në një nivel tejet të lartë për periudhën jo vetëm në vlerë absolute,
145
por përkundrejt mundësive të ekonomisë për të reaguar. Sigurisht, që kjo periudhë do të sillte probleme
edhe për tremujorët në vazhdim, pasi kosto e shërbimit të BP tashmë të akumuluar u rrit ndjeshëm çka
diktohej lehtësisht në normat e larta vjetore të interesit të bonove të thesarit në masën prej 35 përqind
(BSH, 1999). Të gjitha këto efekte negative pasqyrohen në nivelin e intolerancës prej 0.739 ndjeshëm mbi
statistikën H që ruan qëndrueshmërinë globale sipas modelit.
Në korrigjim të pasojave të shkaktuara nga BP i lartë gjatë periudhës 2003(T1) – 2008(T4), ekonomia
shqiptare kaloi në një sërë reformimesh me qëllim përmirësimin e situatës financiare në vend, nga ku
vrojtimet reflektojnë për episode të paqëndrueshmërisë fiskale të përmirësuar ndjeshëm në rreth 50
përqind përkundrejt vlerës së statistikës H = 0.606. Për t’u theksuar në këtë pesëvjeçar mbetet asistenca e
vazhdueshme e FMN/BB, privatizimi i aseteve publike me qëllim rritjen e të ardhurave në buxhetin e
shtetit, harmonizimi i politikave fiskale me iniciativa për uljen e nivelit të papunësisë, riorientimi i
shpenzimeve publike drejt fushave prioritare për të siguruar qëndrueshmërinë makroekonomike dhe
përmirësimi i qeverisjes përkundrejt nxitjes dhe krijimit të një klime sa më të favorshme të biznesit.
Kalimi nga tatimi progresiv në tatimin e sheshtë 10 % për të ardhurat (2007) dhe mbi fitimin (2008),
reduktime të mëdha të tarifave doganore pas marrëveshjeve të ndryshme u shoqëruan me rritje të
konsiderueshme në taksat e mallrave të akcizës që rezultuan në rritje të balancuar të të ardhurave tatimore
(pavarësisht uljes së normave të taksave). Për herë të parë planifikimi buxhetor u konceptua si një proces
afatgjatë që mbështetej në dokumenta strategjikë kombëtarë, sektorialë në përputhje me objektivat e
integrimit të vendit në BE, që sollën nevojën për përshtatje të mjaft akteve ligjore në fuqi. Madje në
vazhdën e reformave gjatë vitit 2008 qeveria për herë të parë shfaqi vullnetin e saj për të mbajtur të
limituar nivelin e BP duke miratuar me ligj një tavan maksimal të lejueshëm të tij deri në nivelin prej 60
përqind ndaj PBB, që pritej të jepte rezultat në periudhat e ardhshme.
Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të qeverive për administrimin e ekuilibrave ekonomikë vrojtimet për
qëndrueshmërinë lokale të BP gjatë periudhës 2009(T1) – 2014(T4) tregojnë për një rritje të nivelit në rreth
58.3 përqind të intolerancës të BP përtej trajektores së rekomanduar dhe pse ende nën nivelin që garanton
QBP globale. Kjo tregon ndjekjen e politikave fiskale të kujdesshmem, por jo mjaftueshmërisht efektive
krahasuar me periudhën e mëparshme, ndihmuar edhe nga ritmi i uljes së normës së rritjes ekonomike që
mbart efekte amortizuese për rritjen e BP. Shkak për nivele të larta të DB dhe BP dhe krijimin e çekuilibrave
ekonomikë u bënë investimet në vlera të konsiderueshme në infrastrukturë, edhe pse efektet e tyre në një
masë të madhe u amortizuan nga ecuria tejet pozitive e rritjes ekonomike në vend. Ndërkohë, edhe pse
QBP është ruajtur në periudhat përtej 2012 evidentohet një trend jo pozitiv i intolerancës së QBP lokale qe
përkon me periudhën e heqjes së kufizimit të tavanit maksimal të BP, deficiteve të theksuara të sektorit
146
energjitik apo dhe me një sërë problemesh të lidhura me rritjen e detyrimeve në formën e BP të fshehur,
tregues që nënvizojnë rëndësinë e gjetjes së mekanizmave sa më të përshtatshëm për ruajtjen e trendit
rënës të nivelit të paqëndrueshmërive lokale dhe jo me “kënaqjen” vetëm me përmbushjen dhe ruajtjen e
QBP globale, pasi këto të fundit mund të cënojnë në çdo moment stabilitetin ekonomik në vend.
Në përfundim, analiza e kryer për QBP lokale thekson se politikat fiskale të ndërmarra nga qeveritë në
Shqipëri kanë qënë mjaftueshmërisht kufizuese në drejtim të ruajtjes së QBP globale, por niveli i lartë i
vlerave të vrojtuara mbi nivelin limit të synuar të BP nxjerr në pah domosdoshmërinë e analizimit me bazë
të gjerë të ekonomisë për të realizuar politika sa më eficientë në drejtim të ruajtjes së konsistencës dhe
jetëgjatësisë sa më të frytshme të politikave të realizuara.
5.4 Përfundime
Në këtë hulumtim në realizim të objektivit të dhënies së përgjigjes së pyetjes kërkimore në të tre planet e
saj nëse politikat fiskale të ndërmara në Shqipëri kanë qënë të tilla që të mund të përmbushnin QBP në
afatgjatë është testuar empirikisht nëse ekonomia shqiptare ka ruajtuar stabilitetin makroekonomik në vite
nisur nga të dhënat e serisë kohore të BP ndaj PBB të skontuar për periudhën 1997(T1) - 2014(T4).
Kuadri teorik mbështetet në vlerën e kufizimit të vlerës aktuale të huamarrjes, i cili lejon një skontim
stokastik të normave reale të interesit të BP të marrë (Hamilton dhe Flavin, 1985; Wilcox, 1989; Trehan dhe
Walsh, 1991; Uctum et.al;2006) krahas studimeve të shumta ekonometrike të tilla që akomodojnë
ndryshimet struktorore institucionale të rregjimeve fiskale sipas modelit QAR (Koenker dhe Xiao, 2004) që
të gjitha së bashku mundësojnë testimin nëse të dhënat e BP në Shqipëri reflektojnë ose jo lëvizje
asimetrike të tij për periudhën e marrë në analizë.
Edhe në këtë studim konfirmohen rezultatet e analizave të tjera të ndërmarra mbi qëndrueshmërinë e
politikave fiskale në Shqipëri (Shijaku; 2012), duke theksuar se qeveritë reagojnë sistematikisht, përkundrejt
raportit të rritur të BP ndaj PBB, ndërkohë që tendenca dhe prirjet e autoriteteve fiskale ndër vite janë të
tilla që shpesh e ekspozojnë ekonominë ndaj rreziqeve të mëdha duke qënë se politikat e ndjekura nuk
ndihmojnë gjithmonë në shmangien e akumulimeve të tepërta të DB dhe BP. Kështu shpesh politikat e
fiskale të realizuara nuk janë mjaftueshmërisht të rrepta në funksion të mirëadministrimit të të gjithë
treguesve buxhetorë, çka bën që të mund të konsiderohen vetëm kufizuese. Kjo do të thotë që
përkeqësime të balancave ekonomike mund të çojnë në mënyrë të menjëhershme në rritjen e kostos së
shërbimit të BP të cilat nëse nuk mbahen në kontroll në afatgjatë rrezikojnë QBP globale.
147
Nga ana tjetër niveli i lartë i intolerancës gjatë analizës së testimit të qëndrueshmërisë lokale rreth 60.6
përqind vërteton se niveli i BP ndaj PBB ka lëvizur mbi nivelin tavan të synuar në pjesën më të madhe të
periudhës në studim duke theksuar edhe njëherë përpjekjet jo gjithmonë të suksesshme të qeverive në
drejtim të uljes së BP, edhe pse të fokusuar në rritjen e të ardhurave që nuk kanë qënë në nivelet e
dëshiruara krahas mosrealizimit në mënyrë të vazhdueshme të shpenzimeve sa më produktive për
ekonominë. Ndërkohë, që ulja e nivelit të BP duhet të mbështetet fort nga niveli në rritje i bilanceve
primare që mund të realizohet më lehtë nëpërmjet vendosjes së rregullave fiskalë “numerikë” të BP që do
të lehtësonin monitorimin dhe rritjen e kontrollit nga ana e individëve që sjell njëkohësisht përgjegjëshmëri
më të mëdha të politikëbërësve për arritjen e objektivave të premtuara e synuara.
Megjithatë, nëse politikat fiskale të qeverisë do të qëndrojnë në të njëjtën linjë veprimi premtohet për një
kthim të vlerave të BP në periudha afatgjata drejt 0, që nënkupton plotësimin e QBP në çdo kohë.
Kështu, nisur nga vështirësitë në të cilat ka kaluar dhe aktualisht kalon balancimi i buxheteve publike në
Shqipëri, pavarësisht transformimeve dhe reformave strukturore të vazhdueshme që qeveritë po
ndërmarrin, është mjaft e rëndësishme vendosja e disa kufijve numerikë që mund të shërbejnë si udhëzim
për autoritet fiskale për ta mbajtur BP në nivele të qëndrueshme. Për pasojë, vlerësimet e tavanit të BP të
gjeneruara nga ky model synojnë të monitojnë nivelin e huamarrjes duke krijuar një sistem parandalues
“debt warning system” që mund të ndihmojë procesin e vendimarrjes për të identifikuar “trajektore të
rrezikshme” të BP në terma të qëndrueshmërisë. Për më tepër, sipas ekonomistëve (Lima et.al, 2005)
aplikimi i modelit të QAR mund të konsiderohet si një përpjekje e parë tejet e rëndësishme për të integruar
këtë analizë me të gjithë analizat e tjera që përdorin autoritet fiskalë në marrjen e vendimeve për politikat
që do të ndërmerren në kuadër të shpjegimit të bandës së kufijve të arritjes dhe ruajtjes së QBP.
148
KAPITULLI 6
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Ky kapitull përmbledh përfundimet e punës kërkimore mbi testimin e QBP në Shqipëri si dhe jep disa
rekomandime për zgjidhjen e problemeve të adresuara në studim në formën e sfidave, veprimeve dhe
angazhimeve potenciale që mund të ndërmerren nga qeveritë për një mirëadministrim të vazhdueshëm të
borxhit publik që lidhet ngushtë me përmirësimin e proceseve vendimmarrëse të huamarrjes publike në
nivel makroekonomik. Kapitulli gjithashtu trajton edhe fushat e ardhshme për studim, që paraqesin interes
për kërkime të mëtejshme bazuar në gjetjet e këtij punimi për të pasuruar edhe më tej literaturën
përkatëse.
6.1 Përfundime
Gjatë trajtimit të këtij punimi mbi DB dhe BP, faktorëve dhe efekteve që lidhen dhe ndikojnë madhësinë e
tyre, literatura teorike sugjeron jo pak ekuacione buxhetore dhe matrica të komplikuara që vlerësojnë në
mënyrë sasiore marrëdhëniet që krijohen ndërmjet treguesve të rëndësishëm makroekonomikë.
Ndërkohë, zhvillimet e shpejta dhe të paparashikueshme me të cilat ndeshet ecuria e ekonomisë në mjaft
vende e bën të pamundur gjetjen e zgjidhjeve me anë të trajtimit vetëm me anë të përkufizimeve teorike të
koncepteve të pranuara si dhe llogaritjeve të ngurta dhe jo fleksible përkundrejt dinamikës së progresit. Ajo
çfarë dihet me siguri është se nivelet e BP qoftë të brendshëm apo të jashtëm ndikojnë shkallën e
integritetit ekonomiko- shoqëror të çdo vendi në dimensione të ndryshme, të cilat përkeqësohen edhe më
tej nga vendime politike pa vizion që shtojnë detyrimet e çdo qeverie dhe rëndojnë barrën e brezave të
ardhshëm. Për këtë arsye, hartimi i strategjive dhe prioriteteve të mirëpërcaktuara dhe largpamëse, nxitja e
kapaciteve intelektuale si dhe vullneti i mirë politik të marra të gjitha së bashku mund të shërbejnë si një
garanci dhe investim për fuqizimin e potencialeve ekonomiko –financiare, një mënyrë që duhet të kthehet
në një stil qeverisjeje në menaxhimin e financave publike në vend për të ruajtur në afatgjatë QBP.
Edhe pse, teorikisht koncepti i QBP është i thjeshtë dhe lidhet kryesisht me mundësitë në terma të aftësisë
paguese dhe likuiditetit të qeverisë për t’i shërbyer borxhit të vet pa qënë nevoja e ndërmarrjes së masave
korrigjuese të mëdha në politikat e saj, të ristrukturimit apo dhe rinegocimit të BP ekzistues, të vlerësuarit
dhe të analizuarit të saj përbën një prej sfidave më të mëdha dhe komplekse në shumë vende.
Gjetjet kryesore empirike të punimit në përgjigje të pyetjes kërkimore kryesore mbi QBP në Shqipëri
argumentojnë se, politikat fiskale të ndërmarra ndër vite nga qeveritë kanë qënë mjaftueshmërisht
149
kufizuese për të garantuar QBP globale, por jo në mënyrë të vazhdueshme. Përkundrazi niveli i lartë i
intolerancës së gjetur nënkupton se, veprimet e realizuara shpesh kanë qënë rezultat i vendimeve dhe
gjykimeve jo të bazuara në analiza të mirëfillta ekonomike çka tregon për politika fiskale jo të shëndosha.
Përfundimet empirike reflektojnë me saktësi realitetin përsa kohë kuadri fiskal në Shqipëri ndër vite ka
qënë i orientuar ndaj zbatimit të marrëveshjeve me programet e ndryshme të FMN, të cilat kanë synuar
konsolidimin e buxhetit me fokus të përhershëm uljen e nivelit të DB dhe të BP në vend, çka reflektohen
edhe në përmbushjen e kushtit të transversalitetit për konvergimin e nivelit të BP drejt 0 në afatgjatë.
Meqënëse, mekanizmat konsolidues konsistojnë në uljen e shpenzimeve publike dhe rritjen e të ardhurave
të qeverisë në mënyrë që DB të mund të reduktohen gradualisht, në Shqipëri financat publike jo gjithmonë
kanë reagur pozitivisht në ndjekjen e këtij “rregulli matematikor”. Ky proces konstatohet qartë në nivelet e
luhatshme dhe me tendencë jo të mirëpërcaktuar të DB në kohë (nga niveli prej 12.1 përqind ndaj PBB në
vitin 2007, në nivelet prej 3.46 përqind në vitin 2005, 3.33 përqind në 2006 për të arritur në nivelet prej 6.3
përqind në vitin 2014 e uljes së tij në 4.04 përqind në 2015) duke shkaktuar rritjen e BP të akumuluar, niveli
stok i të cilit për shumë vite u arrit të mbahej në nivelet e rekomanduara në rreth 60 përqind ndaj PBB,
objektiv i mundësuar nga LOB që pësoi ndryshime në vitin 2012 për t’i dhënë rrugë të lirë rritjes së nivelit të
BP deri në kufirin prej 72.19 përqind ndaj PBB në vitin 2015.
Ndërsa, lidhur me shpenzimet buxhetore vihen re tendenca të kontrollit dhe të monitorimit në mënyrë të
kujdesshme të nivelit të tyre mundësuar nga hartimi i një baze ligjore tejet të pasur në drejtim të vënies së
standarteve dhe kufizimeve të ndryshme, por si rezultat i vendimmarrjeve të ndryshme politike shpesh janë
ndërmarrë projekte që nuk mund të justifikoheshin nga niveli i ulët i të ardhurave të realizuara përkundrejt
parashikimeve të kryera për to, si pasojë e informalitetit në ekonomi në një shkallë shqetësuese dhe pse
procesi i privatizimeve ka ndihmuar ndjeshëm në harmonizimin e balancave.
Megjithatë, edhe pse vetë FMN (2010, 2015) rekomandon ndjekjen e politikave konsoliduese për të ulur
nivelin e BP që ekonomia të arrijë QBP favorizon dhe nxit përdorimin e alternuar të masave që ushtrohen
në këtë drejtim, pasi zbatimi i politikave fiskale shtrënguese për një kohë të gjatë shoqërohet me efekte
negative në rritjen ekonomike dhe në uljen e menjëhershme të investimeve publike duke përkeqësuar edhe
më tej situatën në vend. Këto përfundime konfirmohen empirikisht edhe në rastin e ekonomisë shqiptare
pasi Shijaku dhe Gjokuta (2013) evidentojnë se, rritja ekonomike ndikohet pozitivisht nga shpenzimet
produktive që nënkuptojnë shpenzimet për investime publike ndaj ndjekja e politikave fiskale që ulin për
një kohë të gjatë nivelin e tyre do të rëndonte më tej financat e vendit, pavarësisht se politikat tatimore të
qeverisë kanë ndikim më të madh në rritjen ekonomike se sa ato të shpenzimeve. Për këtë arsye, nëse
qeveritë dëshirojnë të stimulojnë aktivitetin ekonomik nëpërmjet rritjes së shpenzimeve produktive, kjo
150
duhet realizuar nëpërmjet reduktimit të shpenzimeve joproduktive dhe jo me anë të instrumentave të
huamarrjes që ndikojnë veçmas në thellimin e lidhjes negative me normën e rritjes ekonomike.
Nga ana tjetër rritja e nivelit të BP në Shqipëri ka tejkaluar normën reale të rritjes ekonomike, por ecuria e
kësaj të fundit ka qënë përcaktuese për rënien e raportit të BP ndaj PBB në periudha të ndryshme, ndonëse
në periudha të caktuara që i përkasin viteve të krizës financiare globale, BP ka luajtur rolin e një stabilizuesi
automatik dhe krijimi i tij mundësoi ndjekjen politikave fiskale kundërciklike (Shijaku, 2012) që është në
përputhje të plotë me teoritë e Keynes për efektet pozitive që shkakton BP në ekonomi deri në një nivel të
caktuar të tij dhe vetëm për periudha afatshkurtra.
Ndërkohë, pavarësisht nivelit të rritur të BP statistikat fiskale pasqyrojnë rënien e raportit të pagesave të
interesit në 3.3% në vitin 2015 krahasuar me nivelin më të lartë të arritur prej 8.8% në vitin 1998. Edhe pse,
kosto e shlyerjes së BP ndaj PBB-së është ende e lartë përkundrejt kapaciteteve të ekonomisë në terma të
aftësisë paguese dhe të likuiditetit, të gjitha faktet e mësipërme evidentojnë kujdesin e qeverive për të
mirëadministruar BP e krijuar, që reflektohen në hartimin dhe formulimin e strategjive afatmesme të
huamarrjes publike, dokumentave strategjike që orientojnë realizimin e nevojave të qeverisë për financim,
si dhe nevojat për të shërbyer BP aktual me koston më të ulët të mundshme ndaj një shkalle të pranueshme
risku (MF, 2015), përkundrejt analizimit dhe testimit të skenarëve të ndryshëm sipas goditjeve të
pafavorshme ekonomike që lidhen me normat e interesit brenda dhe jashtë vendit, luhatjeve të kursit të
këmbimit apo dhe të dy parametrave të marra sëbashku.
Si përfundim, në mënyrë të përmbledhur mund të theksohet se, pavarësisht rëndësisë së strategjive
afatmesme të BP dhe përmirësimeve dhe reformimeve të vazhdueshme që kanë shoqëruar financat publike
në vend, mungesa e një qasjeje të mirëpërcaktuar që të vlerësojë QBP në mënyrë të vazhdueshme në
përputhje me dinamikat që pëson ekonomia dhe që lidhen me ndryshueshmërinë e indikatorëve kryesorë
makro dhe korrelacionit të krijuar ndërmjet tyre ka shkaktuar sipas gjetjeve të këtij punimi rritjen e BP në
nivele përtej nivelit jo -statik të rekomanduar e të përballueshëm. Ky trend shfaqet në pjesën më të madhe
të tremujorëve në analizë, çka thekson domosdoshmërinë e ndjekjes së politikave fiskale në mos shumë
kufizuese për shkak të efekteve jo të dëshiruara zinxhir që ato përçojnë në ekonomi, në politika të cilat
duhet të udhëhiqen së paku nga parimi i eficiencës dhe i kujdesit që synojnë nxitjen në mënyrë të
vazhdueshme të rritjes ekonomike, përcaktimin e taksimit optimal dhe realizimin e shpenzimeve publike sa
më produktive për të gjithë shtresat e shoqërisë.
151
6.2 Rekomandime
Sikurse kemi përmendur tashmë, thuajse të gjitha përkufizimet mbi DB pranojnë trajtimin kontabilistik të
termit, që gjenerohet si diferencë e të ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore përgjatë një viti fiskal, që do
të thotë se rezultati i dëshiruar jo vetëm për reduktimin e tij, por edhe për uljen e ritmit të rritjes së BP
mund të arrihet me anë të balancimit të kujdesshëm të këtyre variablave në ekuacionin matematikor. Për
pasojë dhënia e rekomandimeve për menaxhimin sa më efektiv të ndryshoreve të ekuacionit do të
ndihmonte jo vetëm në përmbushjen e objektivave të strategjisë së huamarrjes së BP dhe administrimin e
financave publike në Shqipëri, por dhe në arritjen e QBP globale dhe në uljen e paqëndrueshmërive lokale.
Kështu, pavarësisht përmirësimeve të realizuara deri më tani politikat fiskale që duhet të ndërmerren në të
ardhmen duhet të jenë më të orientuara drejt angazhimeve si më poshtë përshkruar, propozime të cilat
shërbejnë si një përmbledhje e pikave të dobëta që kanë nevojë të ndryshohen, përfshirja e të cilave
udhëheq drejt vlerësimit të QBP në baza të vazhdueshme me rezultat pozitiv të objektivit për stabilitetin e
ekonomisë, në ruajtjen e KBN si dhe në rishpërndarjen sa më të drejtë të barrës së BP në breza.
Sugjerime në drejtim të administrimit të të ardhurave buxhetore
Së pari, qeveritë duhet të jenë të kujdesshme dhe duhet të ndërmarrin analiza të thelluara për të gjetur
nivelin optimal të taksimit për shoqërinë. Aktualisht, Shqipëria renditet si një ndër vendet me normat më të
larta të taksave në rajon, por me një nivel tejet të ulët të të ardhurave të mbledhura, ndërkohë që të gjitha
teoritë ekonomike pranojnë se norma të larta përtej një kufiri të caktuar i cili është i ndryshëm për çdo
ekonomi bën që individët të manifestojnë sjellje të ndryshuara. Madje, sipas studimit empirik të Mançellari
(2011), konsumatorët shqiptarë nuk shfaqin sjellje që verifikojnë ekuivalencën Rikardiane, dhe ulja e
taksave ka shumëzuesin më të lartë në PBB, deri në 1.65 me kohëvonese pesë tremujorë, që nënkupton
rëndësinë e përcaktimit të këtyre niveleve me qëllim shmangien e tyre në të ardhmen. Sakaq mungesa /
bërja transparente e studimeve të kësaj natyre për sistemin tatimor në Shqipëri është thelbësore për të
shpjeguar arsyet reale përse nivelet e reja tatimore nuk po japin rezultatin e dëshiruar, përkundrazi
vazhdojnë të përkeqësojnë hendekun buxhetor pavarësisht “luftës” serioze e cila duhet përkrahuar nga të
gjithë për uljen dhe eleminimin e evazionit fiskal në mënyrë që të gjenden hapësirat e nevojshme për t’u
ndërmarrë për përmirësim. Kështu, qëllimi i taksimit optimal nënkupton gjetjen e nivelit që minimizon
humbjen totale të mirëqënies së shoqërisë dhe përbën një detyrim të qeverisë ndaj individëve, madje sipas
Mederois et.al (2005) është e nevojshme të përcaktohet një interval i lejueshëm i normave tatimore që
lejon ndryshimin dhe fleksibilitetin e tyre përkundrejt përmbushjes së KBN dhe QBP si rezultat i goditjeve të
pafavorshme ekonomike për shkaqe të ndryshme.
152
Së dyti, një tjetër mënyrë e cila mund të ndihmojë në përmirësimin e rritjes së të ardhurave publike është
përfshirja e individëve dhe bindja e tyre në mënyrë të vullnetshme nga ana e qeverisë se taksat që secili
prej nesh paguan shërbejnë për rritjen e të mirave publike që do të realizohen në të ardhmen. Edhe pse të
tilla koncepte kanë filluar të aplikohen, procesi i transparencës për buxhetin e shtetit si plani financiar më i
rëndësishëm i vendit është pothuajse inekzistent e aq më tepër niveli i lartë i korrupsionit që e rendit
Shqipërinë si një vend problematik në këtë drejtim (WEF, 2014) ka shuar çdo mundësi reale nga ana e
individëve për perceptime dhe pritshmëri të korreluara pozitivisht ndërmjet taksave dhe të mirave publike
që përftohen. Kjo tregon që qeveria duhet të marrë reforma shumëdimensionale në të gjithë sektorët për
rritjen e besimit të qytetarëve, në mënyrë që secili të mund të kontribuojë.
Së treti, përmirësime duhet të bëhen edhe në drejtim të uljes së frekuencës së shpeshtë të rregullimeve të
akteve ligjore tatimore, që tregojnë jo vetëm ineficiencën e administratës tatimore dhe vizione të
munguara, duke shkaktuar kosto të dyanshme jo vetëm për administratën publike, por dhe kosto të mëdha
administrimi për sektorin privat në përshtatje me ndryshimet e kryera.
Sugjerime në drejtim të administrimit të të shpenzimeve buxhetore
Ulja e vazhdueshme e prezencës së sektorit publik në shoqëri sikurse po ndodh në Shqipëri është një lëvizje
shumë e gabuar në drejtim të nxitjes së zhvillimit ekonomik, edhe pse kryerja e shpenzimeve duhet t’u
përgjigjet të ardhurave që mblidhen mbështetur në teoritë ekonomike.
Së pari, në mbështetje të rregullit të artë buxhetor, çdo huamarrje duhet të financojë investime kapitale të
cilat justifikojnë në terma monetarë dhe produktivë BP e marrë. Në këtë mënyrë duhet të shmangen të
gjitha situatat kur DB rritet për financimin e shpenzimeve korente si paga, përjashtuar rastet e përdorimit të
tij si një mjet kundërciklik që mund të aplikohet për periudha afatshkurtra.
Së dyti, të gjitha investimet publike të rëndësishme në vend duhet të ndërmerren vetëm pas kryerjes dhe
vlerësimit së analizave të kosto-përfitim. Ndjekja e procedurave të investimeve publike në Shqipëri prej
vitesh përbën një proces formal, që ndikon vetëm në shtimin e volumit të punës së administratës, por që
nuk sjell asnjë vlerë të shtuar përkundrejt shqyrtimit të mundësive më të mira për realizimin e një objektivi
të caktuar. Edhe pse teoritë ekonomike argumentojnë se, pavarësisht rezultateve që mund të përftohen
nga këto analiza, disa projekte publike mund të realizohen për shkak të rëndësisë që ato mbartin pasi
përfitimet jo gjithmonë mund të vlerësohen në terma monetarë, projekte të tilla të rëndësishme duhet të
jenë subjekt aprovimi i një shumice të cilësuar të partive politike në parlament duke qënë se ndikojnë
balancën buxhetore përtej viteve të mandatit të qeverisë në pushtet.
153
Së treti, hendeku më i madh ndër vite është krijuar si pasojë e deficiencave të skemave të sigurimeve
shoqërore në vend, për shkak edhe të ndryshimeve demografike të mëdha që po hasen në Shqipëri.
Pavarësisht se, reforma të mëdha strukturore janë ndërmarrë në këtë drejtim e rëndësishme është që këto
nisma të shërbejnë si një mjet përfitimi edhe për buxhetin e shtetit edhe për shoqërinë në tërësi në
periudha afatgjata kohore. Në këtë drejtim institucionet përgjegjëse duhet të rishikojnë kapacitetet
investuese të këtyre fondeve që të mund të përmirësohet ulja e normës së ndikimit ndaj buxhetit.
Së katërti, mirëmenaxhimi i shpenzimeve korente që zënë një raport të konsiderueshëm ndaj totalit është
thelbësor. Shtimi dhe përforcimi i monitorimit të tyre krahas aplikimit të masave të drejta dhe penalizuese
për të minimizuar ineficiencën e tyre përbën një hap të rëndësishëm, sidomos kur është evidentuar
empirikisht se shpenzime të tilla joproduktive ndikojnë negativisht normën e rritjes (Shijaku et.al 2013)
Së pesti, forcimi dhe shtrëngimi i rolit të programimit buxhetor afatmesëm është një nevojë imediate për
qeveritë shqiptare. Edhe pse realizimi i planeve fiskale afatmesme ka një rëndësi thelbësore për
mirëmenaxhimin e shpenzimeve buxhetore, ky proces është shndërruar në një formalitet që realizohet
vetëm për të përmbushur kërkesat ligjore pa sjellë përfitime reale për financat publike në vend, pasi
procedurat e miratuara nuk garantojnë përputhje me format e miratuar në ligjet e buxhetit. Për më tepër,
planifikimi i dobët afatmesëm bën që planet fillestare të jenë krejtësisht të ndryshëm nga planet
përfundimtare të miratuara.
Së gjashti, do të ishte mjaft e rekomandueshme që të aplikohej vendosja e rregullave fiskalë në drejtim të
shpenzimeve buxhetore, sidomos kur autoritetet fiskale gjykojnë si të nevojshme ndjekjen e politikave
shtrënguese fiskale. Sipas Jonas (2010) në Shqipëri, vendosja e një rregulli që do të përcaktonte një kufi për
rritjen e nivelit në terma nominalë të tyre mund të shmangë luhatje të shpenzimeve ciklike që
përkeqësojnë situatën makroekonomike në vend.
Sugjerime në drejtim të administrimit të i BP aktual dhe huamarrjes publike potenciale
Së pari, nivelet e DB dhe BP nuk lidhet vetëm me realizimin e politikave fiskale në vend, por njëkohësisht
vendosin kufizime edhe për politikën monetare, qëllimi i së cilës në Shqipëri është ruajtja e stabilitetit të
çmimeve që për t’u realizuar kërkon zbutjen e luhatjeve ekonomike. Në këtë mënyrë BSH krahas
përgjegjësisë për mbarëvajtjen dhe realizimin me sukses të objektivave të politikës monetare shërben edhe
si një agjent fiskal dhe këshillues i qeverisë për menaxhimin e BP në vend. Si rezultat, kompleksiteti i
menaxhimit të këtyre treguesve bëhet edhe më i vështirë, pasi kërkon bashkërendim të një numri më të
madh të aktorëve në proces, duke ruajtur njëkohësisht pavarësinë e institucioneve përgjegjëse. Është kjo
arsyeja përse strukturat menaxhuese të BP në mjaft vende si Angli, Suedi, Belgjikë aplikojnë ndarjen në
154
agjensi të veçanta të stafit që do merret me realizimin e strategjisë së huamarrjes publike (edhe pse nën
autoritetin e Drejtorisë së Thesarit të sektorit fiskal) për të shmangur konfliktin e prioriteve që shkaktohen
në periudha afatshkurtra, që nënkuptojnë nevojën e distancimit të vendimarrjes së menaxherëve të BP
(NAO, 2007; BB,2015). Në këtë kontekst edhe në Shqipëri është e nevojshme që strukturat administruese të
BP të kenë detyra të mirëpërcaktuara ndaj vlerësimit të rreziqeve të kreditit, monitorimit në kohë të tyre
për të reduktuar efektet financiare negative si pasojë e goditjeve të paparashikuara që pëson ekonomia
krahas koordinimit të procesit të huamarrjes, rregjistrimit dhe raportimit në mënyrën më eficiente.
Së dyti, qeveritë duhet t’i kushtojnë rëndësi mirëmenaxhimit të likuiditeve të cilat duhet të monitorohen
dhe të planifikohen në mënyrë të kujdesshme për të mos imponuar marrjen e BP që mund të vënë në
vështirësi qeverinë për shlyerjen e detyrimeve me kosto të lartë. Procesi i administrimit të tyre duhet të
bëhet në përputhje të plotë me planin e shpenzimeve publike, prandaj duhet të integrohen sistemet
përkatëse të cilat e mundësojnë pajtueshmërinë ndërmjet planeve për parashikimeve sa më të sakta në të
ardhmen. Gjithashtu, planifikimi i likuiditeteve është i rëndësishëm pasi për teprica të likuiditeteteve
menaxherët e BP duhet të jenë të përgatitur edhe për investimin e tyre në mënyrë tejet të kujdesshme ose
të kryerjes së ripagesave më të hershme për borxhet e marra.
Së treti, sikurse është theksuar edhe më parë, në drejtim të përmbushjes së ruajtjes së QBP dhe vlerësimit
të stabilitetit të politikave fiskale dhe monetare në mënyrë të vazhdueshme si procese të domosdoshme
për ruajtjen e aktivitetit ekonomik nga krizat financiare është më rëndësi analizimi i stabilitetit ekonomiko-
financiar në vend në mënyrë të vazhdueshme. Është kjo arsyeja përse edhe BB (2015) në kriteret e
rishikuara për metodogjinë që përdoret për vlerësimin e performancës së menaxhimit të BP në shumë
vende sugjeron që në strategjinë e huamarrjes publike të përforcohen lidhjet e këtij procesi me
parashikimet fiskale të qeverisë, me anë të testimit të QBP përkundrejt skenarëve të parashikuar mbi kursin
e këmbimit apo normat e interesit në këtë dokument si dhe nivelit të të ardhurave dhe shpenzimeve të
parashikuara në kuadrin afatmesëm makroekonomik dhe jo vetëm në drejtim të parashikimit të
indikatorëve të thjeshtë që aktualisht janë aplikuar në strategjinë më të fundme të huamarrjes për
Shqipërinë (nismë që duhet inkurajuar për të ardhmen).
Së katërti, përmirësime të tjera duhet të bëhen në gjetjen e stimujve për rritjen e bazës së investorëve, si
dhe mirëdiversifikimit të portofolit të BP nëpërmjet debutimit në tregjet e huaja financiare (të cilat janë të
suksesshme kryesisht për vendet me performancë pozitive ekonomike, pa marrë në konsideratë prirjet e
tregjeve në përgjithësi). Në këtë kuadër një vlerësim i mirë i performancës së ekonomisë ka një funksion të
dyfishtë duke rritur akoma më shumë mundësitë e huamarrjes me kosto sa më të ulët. Për më tepër, rritja
e ekspertizës së menaxherëve të BP në vend me anë të trajnimeve të vazhdueshme dhe shtimit të stafit
155
përgjegjës mund të shërbejë për emetimin në të ardhmen të derivativëve financiarë apo dhe të
obligacioneve të lidhura me indekset (index - linked bonds), letra me vlerë që përdoren në vende të
zhvilluara si Angli, Suedi, Japoni, SHBA, Kanada, që ndikojnë në uljen e kostove të qeverisë duke minimizuar
njëkohësisht edhe riskun financiar të investitorëve.
Së fundi, me rëndësi është edhe adoptimi i rregullave fiskalë dhe rivendosja në aktet ligjore të kufijve për
nivelin maksimal të BP të cilat do të ruajnë të paktën moskapërcimin e tij në nivele të papërballueshme për
një periudhë të caktuar të cilat së paku do të reduktojnë kostot e monitorimit të tij dhe do të stabilizojnë në
periudha të vështira tendencat negative që shfaq rritja pakontrolluar e tij pavarësisht mundësive reaguese
të ekonomisë në tërësi. Sigurisht që, rregullat fiskalë garantojnë stabilitet të vendimmarrjeve pavarësisht
forcave politikave në pushtet, por nëse vullneti ndërmjet tyre do të ekzistonte do të mund të lehtësonte
situatën ekonomike vetëm nëpërmjet votimit me shumicë të cilësuar të çdo indikatori të rëndësishëm
financiar duke mos lejuar rritje të pafavorshme të tyre përveçse kur diktohen nga kushtet ekonomike në
tërësi. Kjo do të ishte thelbësore pasi vendime të tilla ndikojnë thellësisht jetën e secilit prej nesh dhe
brezave të ardhshëm.
6.3 Studime të mëtejshme
Modeli dhe analiza e trajtuar përfaqëson një qasje empirike të bazuar në vlerësimin e zhvillimeve të
ekonomisë në të shkuarën, ndërkohë që qëndrueshmëria e politikave fiskale dhe e BP varen nga kushtet
makroekonomike, që priten veçanërisht në të ardhmen. Për pasojë, vlerësimi i mëtejshëm me anë të
vërtetimeve jashtë kampionit të modelit QAR do të lejojë që trajektorja e pritshme e BP në Shqipëri të
mund të përmbushë dy kushtet e nevojshme përkundrejt ruajtjes së qëndrueshmërisë.
Në këtë mënyrë, parashikimet mund të përdoren nga autoritet fiskale për ndërmarrjen ose jo të politikave
të caktuara në drejtim të uljes së shpenzimeve apo rritjes së taksave në përputhje me nivelet e diktuara. Për
më tepër, vlerësimi statistikor i vlerës së intolerancës H, mund të ndikojë pikërisht në klasifikimin e
trajektores së BP të ardhshëm në tre kategori të ndryshme sipas vlerave: (i) politika që po ndërmerren janë
të qëndrueshme për H=0, (ii) politika të paqëndrueshme si dhe (iii) politika të qëndrueshme në afatgjatë por
që cënohet në momente të caktuara.
Nga ana tjetër, modelet ekonometrike në ditët tona janë të orientuara drejt qasjeve jolineare që arrijnë të
minimizojnë sa më shumë luhatjet e variablave ekonomikë në rastet kur ekonomia pëson thyerje
strukturore, çka nënkupton që matja dhe vlerësimi i QBP në Shqipëri mund të realizohet edhe nëpërmjet
testeve më të avancuara. Kështu, aplikimi i metodologjisë së THQAR (threshhold quantile autoregression)
156
sugjeruar nga Hansen (2000), Galvao et.al (2008) nëpërmjet derivimit asimptotik mund të shërbejë për
identifikimin më të saktë të sjelljes së serisë së BP dhe pragun e jolinearitetit të tij gjatë testimit të
kuantileve dhe gjetjes së kuantilit me kusht.
Të tjerë modele të avancuar që mund të përdoret, por që kërkojnë një numër të madh të të dhënave në
model janë SQAR (Spatial Quantile Autoregression) që ndihmon në vlerësimin e varësisë ndërmjet
variablave me shpërndarje të gjerë probabilitare në dimensione kohore të reja si dhe funksionin e reagimit
të efekteve heterogjene të variablave në kuantile të ndryshme sipas varësisë së krijuar (Su dhe Yang, 2011;
Kostov, 2013), si dhe IQAR (Interquantile Autoregressive Range), që sipas Kube (2014) optimizon sjelljen e
variablave ekonomikë nëpërmjet matjes së madhësisë së efekteve të çdo skenari të pafavorshëm për çdo
kuantil si një mënyrë alternative e analizave të vlerësimit të luhatjeve që pësojnë treguesit.
Të gjitha këto qasje tejet avangardë për testimin e QBP në vend përbëjnë sfida për studime të mëtejshme
që ndihmojnë gjetjen e rezultateve sa më të sakta për të lehtësuar proceset e vendimmarrjes për
autoritetet fiskale përgjegjëse lidhur me stabilitetin financiar ekonomik në vend.
157
REFERENCA
Abazaj E, (2013), “Politika Fiskale dhe Kurba e Yield-ve ne Shqiperi”, Banka e Shqipërisë, Departamenti i Kërkimeve 07 (66)2013
Abel A. Mankiw G., Summers L. and Zeckhauser R, (1989, May), “Assessing dynamic efficiency: theory and evidence, Review of Economic Studies, 56, 1-20.
Abiad A, and Ostry J, (2005, September), “Primary Surpluses and Sustainable Debt Levels in Emerging Market Countries,” IMF Policy Discussion Paper 05/6. Washington DC: International Monetary Fund
Adam, C. S. and D. L. Bevan. (200, August) “Fiscal Deficits and Growth in Developing Countries.” Journal of Public Economics: 571–97, United Kingdom
Afonso A and Lúpi M, (2002, February), “Understanding the Determinants of Government Debt Ratings: Evidence for the Two Leading Agencies”, Journal of Economics and Finance, Volume 27, Issue 1, pp 56-74
Afonso A, (August, 2000), “ Fiscal policy sustainability: some unpleasant European evidence”Department of Economics, Instituto Superior de Economia e Gestão, Portugal
Aghion, P. and Kharroubi E (2008, February). “Cyclical Macro Policy and Industry Growth: The Effect of Countercyclical Fiscal Policy.” International Monetary Fund, retrieved from the URL: https://www.imf.org/external/np/seminars/eng/2008/strureform/pdf/cyclical.pdf
Aizenman, J., Kletzer K, and Pinto.B (2007, January). “Economic Growth with Constraints on Tax Revenues and Public Debt: Implications for Fiscal Policy and Cross-country Differences.” NBER Working Paper 12750. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research.
Aleš Krejdl, (2006, March), “Fiscal Sustainability – Definition, Indicators and Assessment of Czech Public Finance Sustainability”, Czech National Bank, WP series 3
Alesina A and Ardagna S, (2009, October), “Large Changes in Fiscal Policy: Taxes versus Spending.” NBER Working Papers no.15438, National Bureau of Economic Research
Alesina A, and Tabellini G. (1987, July), “A positive theory of fiscal deficits and government debt in a democracy”, NBER Working Paper No. 2308 National Bureau of Economic Research
Alesina A, Mirrlees J, and Neumann M.J.M, (1989, April), “Politics and Business Cycles in Industrial Democracies”, Economic Policy, Vol. 4, No. 8 (Apr., 1989), pp. 57-98
Alessina A and Tabellini G, (2005, September), “Why is Fiscal Policy often Procyclical?, National Bureau of Economic Research, WP No. 11600
Alfonso A and Jaless J T, (2011), “ Growth and Productivity: the Role of Government Debt”, School of Economics and Management, WP 13/2011/DE/UECE
Aloui, R (2011, April), “Deep Habits and the macroeconomic effects of Government Debt”, Discussion paper series no.1: Economic Studies, N 22/2010, Deutsche Bundesbank, Research Centre
Alvarado C.D, Izqueirdo A and Panizza U, (2004, August), “Fiscal Sustainability in Emerging Market Countries with an Application to Ecuador “Inter-American Development Bank Working Paper #511
Amoreux ,V, (2014, September), “ Public Debt and its unequal zing effects” , Paris School of Economics
Annicchiarico, B. (2007), "Government Deficits, Wealth Effects and the Price Level in an Optimizing Euro-Model", Journal of Policy Modeling, vol.29, pg. 15-28.
Arbeláez A.M, Roubini N and Guerra M, (2003, November), “ Interactions between Public Debt Management and Debt Dynamics and Sustainability: Theory and Application to Colombia"”
Aristovnik A (2008), “How sustainable are fiscal deficits? Evidence from Mediterranean Countries”, Romanian Economic Journal of Economic Forecasting, Vol. 9, No. 4 pp. 161-173.
Artis M and Marcellino M, (2000, January), “ The Solvency Of Government Finances in Europe”, Fiscal Sustainability Conference, p. 210, 2000
Arrow K, Dasgupta P, L Goulder L, Daily G, Ehrlich P, Hea G, Lewis S, Mäller K, Schneider S, Starrett D and Wlaker B (2004) “Are We Consuming Too Much?”, Journal of Economic Perspectives 18(3): 147-172.
Auerbach A, Gokhale J and Kotlikoff J.L, (1991, January), “A meaningful alternative to deficit accounting”, National Bureau Economic Research WP series no. 3589
158
Bagnai Alberto (2004, December), “Keynesian and neoclassical fiscal sustainability indicators, with application to EMU member countries”, WP no.75
Baholli F, Dika I and Canollari E, (2014, November), “Econometrical analysis on the main factors that influence the increase of public debt in Albania”, 7th Conference Globus Management College,
Balassone F and Daniele F, (2001, January), “Assessing Fiscal Sustainability: A review of methods with a view to EMU”, Bank of Italy, Public Finance Workshop, Perugia
Balassone F, Cunha J, Langenus G , Manzke B, Pavot J, Prammer D and Tommassino P. (2009, January), “Fiscal Sustainability and Fiscal Implications on the Euro Area” National Bank of Belgium, Working Paper Research No. 155
Baldacci, E and Kumar, M.S, (2010, August), “Fiscal Deficits, Public Debt, and Sovereign Bond Yields”, IMF Working Paper WP/10/184, Washington DC
Ball L and Mankiw G, (1995, September), “What do Budget Deficits Do”, NBER Working Papers no.5263, National Bureau of Economic Research
Banka Boterore, (2015, Janar), Raport i Rregullt Ekonomik për Evropën Juglindore”, Nr.7 “Perballimi i permbytjeve, forcimi i rritjes”
Banka e Shqiperise, (2015, Janar), “Analize e Borxhit te Jashtem Bruto – Tremujori III, 2014”.
Banka e Shqipërisë, Raportet Vjetore 1993 – 2014
Barth J, Iden R and Russek F.S. (1984). “Do Federal Deficits Really Matter?” Contemporary Policy Issues 3 (Fall): 79–95.
Barro R (1979), “On the determination of the public debt”, Journal of Political Economy 87(5): 940-971, retrieved from Harvard depository: http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:3451400
Barro R (1988, August), “The Ricardian approach to Budget Deficits”, NBER Working Papers no.2685, National Bureau of Economic Research
Barro R (1996, August), “Determinants of Economic Growth- A cross country empirical Study”, National Bureau of Economic Research, Cambridge, WP no. 5698
Barro R and Sala i Martin X, (1990, April), “World Real Interest Rate”, NBER Working Paper No. 3317, National Bureau of Economic Research
Barro R, (1974), “Are government bonds net wealth? Journal of Political Economy 82(6): 1095-1117, retrived from the URL: http://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/3451399/Barro_AreGovernment.pdf
Bassetto M and Kocherlakota N, (2002, December), “On the irrelevance of government debt when taxes are distortionary”, Journal of Monetary Economics 51 (2004) 299–304
Begg, D., Chiappori, P., Giavazzi, F., Mayer, C., Neven, D., Spaventa, L.,Vives, X. and Wyzplotz, C. (1991) Monitoring European Integration: the Making of Monetary Union, Center for Economic Policy Research.
Berensmann K (2004), “New ways of achieving debt sustainability beyond the enhanced HIPC initiative”, German Development Institute – Bonn, volume 39, 2004, number 6, page 321to 330
Berg A and Pattillo C (2000, July), “The challenges of prediction economic crises” IMF – Economic Issues no. 22, retrived from the URL: http://www.imf.org/external/pubs/ft/issues/issues22/
Berg A, Borensztein E and Pattillo C, (2004, March), “Assessing Early Warning Systems: How have they worked in Practice?”, “ IMF Working Paper WP/04/52
Bernheim B. D, (1987, July), “Ricardian Equivalence: An Evaluation of Theory and Evidence.” NBER Working Papers no.2330, National Bureau of Economic Research
Bernheim, B. Douglas (1989) “A Neoclassical Perspective on Budget Deficits,” Journal of Economic Perspectives, 3(2), pp. 55-72.
Berument M.h, Dincer N.N and Yasar P, (2015, June)”, Persistency of Turkish export shocks: a quantile autoregression (QAR) approach”, Empirica 10.1007/s10663-015-9301-7
Bhattacharya R and Clements B, (2004, December), “Calculating the Benefits of Debt Relief”, Finance and Development (pg. 48-50)
Bilan I (2010, January), “Models of public debt sustainability assessment and their utility”, retrieved from the URL: http://fse.tibiscus.ro/anale/Lucrari2010/115.%20Bilan%20Irina.pdf
Bjørnskov Ch, Dreher A and Fischer A.V (2005, September), “Do Governments make happy? The impact of government size on life satisfaction: A Test retrieved from the URL:
159
//www.researchgate.net/profile/Justina_Fischer/publication/265193223_Do_Governments_make_happy_The_impact_of_government_size_on_life_satisfaction_A_Test/links/54844c8d0cf25dbd59eb141d.pdf
Bjørnskov Ch, Dreher A and Fischer A.V (2006, August), “Cross-Country Determinants of Life Satisfaction:Exploring Different Determinants across Groups in Society”, Political Economy and Public Policy Series London WC2A 2AE, PEPP/21
Blanchard, O. J. 2008. Crowding out, in S. Durlauf and L. E. Blume (eds.), The New Palgrave Dictionary of Economics (2nd ed.) Palgrave Macmillan, London, retrieved from the URL: http://www.dictionaryofeconomics.com/article?result_number=%5D&q=crowding+out&edition=current&id=pde2008_C000452&hh=&topicid=
Blejer M and Cheasty A, (1991, December), “The measurement of Fiscal Deficits: Analytical and Methdological Issues”, Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 4 published by American Economic Association
Boengiu T, Triandafil M C and Triandafil M A, (2011, April), “Debt ceiling and external debt sustainability in Romian: A Quantile Autoregression Model”, Romanian Journal of Economic Forecasting – 4/2011
Bohn H, (1998, August), “The Behavior of U.S. Public Debt and Deficits, The Quarterly Journal of Economics” 949-963.
Bohn H, (2005, April). “The Sustainability of Fiscal Policy in the United States”, (CESifo Working Paper Series No. 1446). CESifo Group Munich.
Bohn H, (2006, October), “Are Stationarity and Cointegration Restrictions Really Necessary for the Intertemporal Budget Constraint?” University of California at Santa Barbara and CeSifo, USA
Bohn, H., (1992), “Budget deficits and government accounting”, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy 37, 1-84.
Boskin M. J (1987, August), “Concepts and measures of Federal Deficits and Debt and their impact on Economic Activity”, National Bureau Economic Research WP series no. 2332
Bua G, Pradelli J and Presbitero A, (2014), “Domestic public debt in Low-Income Countries: Trends and structure”, Review of Development Finance 4 (2014) 1–19, Available online at www.sciencedirect.com
Buchanan J, (1967), “Logical Foundations of Constitutional Liberty – Public Debt, Cost Theory and Fiscal Illusion” , pp.151- 163, Liberty Fund Indianapolis published in 1999
Buchanan, J.M. (1958),”Public Principles of Public Debt” as in “Public Debt Finance” by Templeman J.H , (2007), on the Independent Review, v.XI no.3
Buchinsky M, (1998), “Recent Advances in Quantile Regression Models: A Practical Guideline for Empirical Research”, Journal of Human Resources, Vol. 33, No. 1, pp. 88-126
Buiter W (1995, August), “ Measuring Fiscal Sustainability”, International Monetary Fund, retrieved from the URL: http://willembuiter.com/sustain.pdf
Buiter W H, (1983, November), “The Theory of Optimum Deficits and Debt”, National Bureau Economic Research Working Paper series no. 1232
Buiter W H, (1985, November), “A Guide to Public Sector Debt and Deficits”, National Bureau Economic Research Center Discussion Paper no. 493
Buiter W, (1982, November), “The Proper Measurement of Government Budget Deficits: Comprehensive Wealth Accounting of Permanent Income Accounting for the Public Sector: Its Implications for Policy Evaluation and Design”, NBER Working Paper No. 1013, National Bureau of Economic Research, MA
Buiter W., Corsetti, G. and Roubini, N. (1993) 'Excessive deficits': sense and nonsense in the treaty of Maastricht, Economic Policy, 16,57-100.
Buiter W.H (1984, April), “ Measuring Aspects of Fiscal and Financial Policy”, National Bureau Economic Research WP series no. 1332
Burnside C. Eichenbaum M, and Rebelo. S (2000, September). “Prospective Deficits and the Asian Currency Crisis”, Kellogg School of Management at Northwestern University, retrieved from the URL: http://www.kellogg.northwestern.edu/faculty/rebelo/htm/prospective16.pdf
Calderon C and Fuentues R (2013, July), “Government Debt and Economic Growth”, IDB Working Paper Series No. IDB-WP-424
Caldwell B, (1980, March), “Positivist Philosophy of Science and Methodology of Economics”, Journal of Economic Issues Vol XIV, No.1
160
Calvo, G (1996) “Capital Flows and Macroeconomic Management: Tequila Lessons,” International Journal of Finance & Economics Vol. 1, No. 3, page 20 as in the IMF (2000), “Debt- and Reserve-Related Indicators of External Vulnerability” retrieved from the URL: http://www.imf.org/external/np/pdr/debtres/#summary
Calvo, G., 2005. Emerging Capital Markets in Turmoil. MIT Press, Cambridge,MA.
Calvo, G.A., Izquierdo A and Talvi E (2003), “Sudden Stops, the Real Exchange Rate, and Fiscal Sustainability: Argentina’s Lessons”, NBER Working Paper, No.9828, Cambridge, Massachusetts, National Bureau of Economic Research.
Casey B. Mulligan C. B, Gil R and Sala-i-Martin X, (2002, may), “Social Security and Democracy”, NBER Working Paper No. 8958, National Bureau of Economic Research
Cebula R.J (1997, September), “Government Deficit, Ex Post Real Long-Term Interest rates and Causality”, BNL Quarterly Review no. 202
Cebula R.J and Saltz I.S ,(1997), “Federal Government Deficit, Ex Post Real Long-Term Interest rates and the United States: An Alternative Approach”, Swiss Journal of Economics and Statistics, Vol. 133(1), 19-27
Cecchetti S, Mohanty S M and Zampolli F, (2011, September), “The real effects of debt”, BIS Working papers No 352 (http://www.bis.org/publ/work352.htm)
Celasun O, Debrun X and Ostry J.D (2006, March), “ Primary Surplus Behavior and Risks, to fiscal sustainability in Emerging Market Countries: A “Fan – Chart” approach, IMF WP 06/67
Central Bank of Swaziland (2012, September), “Fiscal Sustainability: Lessons from the European Union for SADC”, Working Paper
Chalk N and Hemming R, (2000, April), “Assessing Fiscal Sustainability in Theory and Practice”, IMF Working Paper no. WP00/81, International Monetary Fund, Washington DC
Chang E and Esfahani H, (2013, August), “On the Determinants of Hidden Public Debt” University of Illinois at Urbana-Champaign
Chase, S. (1943),”Where is the Money Coming From”New York, Twentieth Century Fund.
Checherita C and Rother Ph (2010, August), “The Impact of High and Growing Government Debt on Economic Growth – An empirical investigation for the Euro Area”, Central European Bank, Working Paper series no. 1237
Chen M. Y, (2013, February), “Quantile Autoregressions: VaR, Causality, Unit Root and Cointegration”, Department of Finance, National Chung Hsing University
Choi S, (2014), “Quantile Autoregression with censored data”, University of Illinois at Urbana-Champaign
Choi S, (2014), “Quantile Autoregressions with censored data”, University of Illinois at Urbana-Champaig
Christie T A.L and Rioja K F, (2012, July), “Debt and Taxes: Financing Productive Government Expenditures” , Retrieved from the URL: http://www2.gsu.edu/~ecofkr/papers/TCFR_paper.pdf
Clements M.P, Galvão B.A and Kim J.H, (2008), “Quantile forecasts of daily exchange rate returns from forecasts of realized volatility”, Journal of Empirical Finance 15 (2008) 729–750
Collignon S, (2012, May), “Fiscal Policy Rules and the Sustainability of Public Debt in Europe”, International Economic Review, Volume 53, Issue 2, pages 539–56
Combes J.L, Minea A and Sow M.N, (2014), “Is Fiscal Policy Always Counter- (Pro-) Cyclical? The Role of Public Debt and Fiscal Rules”, Open Conference Systems, Lyon Meeting
Cordella T, Ricci A.L and-Arranz M (2005, December) “Debt Overhang or Debt Irrelevance? Revisiting the Debt-Growth Link”, IMF Working Paper 05/223, Washington DC: International Monetary Fund
Corsetti G, Pesenti P and Roubini N, (1998, December), “What caused the Asian Currency and Financial Crisis” NBER Working Papers 6833
Corsetti, G. and Roubini, N (1992) Tax-smoothing discretion versus balanced budget rules in the presence of politically motivated fiscal deficits: the design of optimal fiscal rules for Europe after 1992, CEPR Discusson Paper 682, Centre for Economic Policy Research.
Croce, E. and –Ramón V.H J (2003), “Assessing Fiscal Sustainability: A Cross-Country Comparison”, IMF Working Paper 03/145, Washington, D.C.
Croix D and Michel P, (2002),”A theory of Economic Growth – Dynamics and Policy in Overlapping Generations”, University Press, Cambridge
Cukierman A. and Meltzer A (1989,September ), “A Political Theory of Government Debt and Deficits in a NeoRicardian Framework” American Economic Review no.79,
161
Cyclopedia of Political Science, Political Economy, and the Political History of the United States (1881) published from New York: Maynard, Merrill, and Co, retrieved from the URL: http://www.econlib.org/library/YPDBooks/Lalor/llCy962.html
Dabroswki M, (2014, Feb-March), “Factors Determining a ‘Safe’ Level of Public Debt”, National Research University Higher School of Economics, Moscow
Dalagamas B.A (1993), “Fiscal Effectiveness and Debt Illusion in a Rational Expectation Model”, Annales D’Economie et de Statistique no. 31/1993
De Haan, J., Jong-A-Pin, R. & Mierau, J.O. (2013), “Do Budgetary Institutions Mitigate the Common Pool Problem? New Empirical Evidence for the EU. Public Choice”, 156(3): 423- 441.
Della Porta D and Keating M, (2008),“ Approaches and Methodologies in Social Sciences”, Cambridge University Press
Deutsche Bundesbank (2013),”Does expenditure composition influence the debt level? Evidence from German federal states”, Discussion paper No 52/2013
Devereux M.B (2010, May), “Fiscal Deficits, Debt and Monetary Policy in a Liquidity Trap”, Central Bank of Chile, Working Paper no. 581
Diamond Peter (1965, December), “National Debt in a neoclassical growth model”, American Economic Review, Volume 55, Issue 5
Dinh H, T (1999, “Fiscal Solvency and Sustainability in Economic Management”, The World Bank, Retrieved from the URL: http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2213
Dippelsman R, Dziobek C and Mangas C (2012, July) “ What lies beneath: The statistical definition of public sector debt” , IMF staff Discussion Note
Dollery, B and Worthington A (1996), “The Empirical Analysis of Fiscal Illusion”, Journal of Economic Surveys 10(3):pp. 261-297.
Domar E, (1944, December), “The “Burden of the Debt” and the National Income”, The American Economic Review, Vol. 34, No. 4 pp. 798-827
Down A, (1960, July)”Why The Government Budget Is Too Small in a Democracy”, World Politics, Volume 12, Issue 04, pp 541-563, retrieved from the URL:http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=7665044
Drakos K, (2001, June), “ Testing the Ricardian Equivalence Theorem: Time Series Evidence from Greece”, Journal of Economic Development Volume 26, Number 1
Drishti E and Kruja D, (2014, September), “Analysing the gap of public debt (un)sustainability: The Albanian Case”, International Journal of Economics, Commerce and Management, United Kingdom Vol. II, Issue 9,
Dwyer J (2011, October), “Keynes’s economics and the question of public debt”, University of Sydney, School of Economics
Dymleku A, (2013, December), “Fiscal policy reaction to public indebtness dynamic in Albania”, International Journal of Scientific & Engineering Research, Volume 4, Issue 12
Easterly (1999, December), “The Ghost of Financing Gap - Testing the Growth Model Used in the International Financial Institutions” Journal of Development Economics 60 (2) 423-438
Easterly W, (2001), “Growth Implosions, debt explosions and my Aunt Marilyn: Do growth slowdowns cause public debt crisis?”, World Bank Library, Retrieved from the URL: http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2531
Eberl J, (2013, December), “The Political Economy of Public Debt and Social Security: Repayment in Times of Fiscal Distress”, Center for Economic Studies (CES) and University of Munich, Germany
Égert B (2010, May); “Fiscal Policy Reaction to the Cycle in the OECD: Pro or Countercyclical?” Economics Department – Working Papers no. 763
Eichengreen B and Mody A, (2000, January), “Would Collective action clauses raise borrowing costs?”, NBER Working Paper 7458
El- Mahdy Adel M* and Torayeh Neveen, (2009),”Debt Sustainability and economic growth Egypt”, International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol.6-1
Elkhoury M (2009), “Credit Rating Agencies and their potential impact on developing countries”, United Nations Conference on Trade and Development, Compendium on debt sustainability and development, pg (170-175), Geneva
162
Elmendorf D and Mankiw G.N (1998, March); ”Government Debt”, National Bureau Economic Research Working Paper series no. 6470
Ellis M and Schansberg D, (1999, November), “The Determinants of State Government Debt Financing” , Public Finance Review, vol 27, no.6 pg 571-587
Engen E. and Skinner J (1992, December), “Fiscal Policy and Economic Growth.” NBER Working Paper No. 4223, National Bureau of Economic Research, MA
Engen E. and Skinner J (1996, December), “Taxation and Economic Growth.” National Tax Journal vol. no 49, pp. 617-42
Eric M. Engen E.M and Hubbard G, (2005, April),”Federal Government Debt and Interest Rates” NBER Macroeconomics Annual 2004, Volume 19
European Central Bank (2012, April), “Analyzing Government Debt sustainability in the euro area”, Monthly Bulletin
European Commision (2009). Sustainability Report, retrieved from the URL: http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15998_en.pdf
European Commission (2010, May), “The economic Adjustment Programme for Greece, Occasional Paper no.61, retrieved from http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional_paper/2010/pdf/ocp61_en.pdf
European Commission (2013, February), “Evidence on Demographic and Social Trends Social Policies' Contribution to Inclusion, Employment and the Economy”, Commission Staff Working Document SWD(2013) 38 final
European Commission (2014, September), “Assessing public debt sustainability in EU member states: A guide”, Occasional Papers 200
European Economic Forecast, (2011, Autumn), Monthly Bulletin retrieved from the URL: http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2011/pdf/ee-2011-6_en.pdf
European system of national and regional accounts (ESA95)- Glossary, retrieved from the URL: http://www.cso.ie/en/media/csoie/surveysandmethodologies/surveys/accounts/Defb9govrev.pdf
Fatás A and Mihov I, (2011, October), “Fiscal Policy as a Stabilization Tool”, 6th Economic Conference of the Federal Reserve Bank of Boston
Feld L. and Schaltegger C, (2004), “Do Large Cabinets Favor Large Governments? Evidence from Swiss Sub-federal Jurisdictions” Volkswirtschaftliche Beiträge, Nr. 21/2004, Marburg
Feldstein M, (1984, September), “Debt and Taxes in the Theory of Public Finance”, NBER Working Papers no.1433, National Bureau of Economic Research
Fernández M G and Velasco C.G, (2014, June), “ Effects of Socio-demographic structure of sovereign debt”, European Financial Management Association 2014 Annual Meetings, June 25-28, 2014, Rome, Italy
Ferreira S.M, (2010), “ Capturing Asymmetry in Real Exchange Rate with Quantile Autogression” Programa de Pos-Graduação em Economia Aplicada - FE/UFJF, TD. 017/2010
Fischer S and Easterly W (2002, December), “The Economics of the Government Budget Constraint”, The World Bank Research Observer. vol. 5 no. 2 (July 1990), pp. 12742, The International Bank for Reconstruction and Development (IBRD)
Fischer, S., Easterly, W., 1990. The economics of the government budget con-straint. The World Bank Research Observer 5 (2), 127–142.
Foncerrada L, (2005), “Public Debt Sustainability: Notes on Debt Sustainability, development of a domestic government securities market and financial risks”, Universidad Autonoma Metropolitana, Mexico
Forslund K, Lima L and Panizza U, (2011, June), “The determinants of the composition of public debt in developing and emerging market countries”, Department of Public Policy and Public Choice – POLIS, POLIS Working Papers n. 184
Frank N and Ley E, (2009, July), “On the Probabilistic Approach to Fiscal Sustainability: Structural Breaks and Non-Normality” IMF Staff Papers 2009
Friedman B, (2005, September), “Deficits and Debt in the Short and Long Run”, NBER Working Papers no.11630, National Bureau of Economic Research
Friedman M, (1948, June), “A Monetary and Fiscal Framework for Economic Stability” American Economic Review 38, pp. 245-264 American Economic Association
Gale W. and Orszag. P (2003, July). “Economic Effects of Sustained Budget Deficit“ Urban-Brookings Tax Policy Center Discussion Paper No. 8. Washington, DC: The Brookings Institution - Retrieved from the URL: http://www.brookings.edu/views/papers/gale/20030717.pdf
163
Galvao A.F, Rojas G.M, and Park S Y, (2004, September), “Quantile Autoregressive Distributed Lag Model with an Application to House Price Returns”, School of Social Science City University London, Department of Economics Discussion Paper Series No. 09/04
Galvao A.F; Rojas G.M and Olmo J, (2008, November), “Threshold Quantile Autoregressive Models” , City University London, Department of Economics Discussion Paper Series, No. 09/05
Garcia M and Rigobon R, (2004, March), “ A risk management approach to emerging market’s sovereign debt sustainability with an Application to Brazilian data”, NBER Working Paper no. 10336, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA
Gould W and Pitblado J, (2015, April), “Guidelines for bootstrap samples”, Stata Corp
Government Finance Officers Association (GFOA) (1998), “Recommended budget practices. A framework for Improved State and Local Government Budgeting” Chicago, IL
Greer R and Denison D, (2014, July), “Determinants of Debt Concentration at the State Level”, Bond Buyer Brandeis Municipal Finance Conference, Boston, MA
Griffith – Jones Stephany, (1997, May), “Causes and Lessons of Mexican Peso Crisis”, IDS University of Sussex, Working Paper no.132
Grilli, V., Masciandaro, D., dhe Tabellini, G., (1991, October), “Political and Monetary Institutions and Public Financial Policies in the Industrial Countries”, Economic Policy, 13, pg. 341-392.
Guidelines for Public Debt Management” (2001, March), Retrieved from International Monetary Fund website; http://www.imf.org/external/np/mae/pdebt/2000/eng/guide.pdf
Gujarati D, (2004), “Basic Econometrics, Fourth Edition”, The McGraw−Hill Companies
Gjebrea E, Poshnjari P and Kripa E; (2012, April), “Solutions for financing public deficit of Albania”, Third Conference of Albanian Risk Management Society, Croatia
Hagen V J,(2006), “Fiscal Rules and Fiscal Performance in the EU and Japan. Monetary and Economic Studies”, 24 (1): 25-60.
Hamilton J and Flavin M (1985, June), “On the limitation of government borrowing: A framework for empirical testing”, National Bureau of Economic Research, WP No. 1632
Hansen B.E, (2000), “Econometrics”, University of Wisconsin, Department of Economics
Hazlitt H, (1952, May), “Economics in one lesson”, Special Edition for the Foundation for Economic Education Inc. – Irvigton-on Hudson, New York, Published by Harpers & Brothers
Hemming R, Kell M and Schimmelpfennig.A (2003, May). “Fiscal Vulnerability and Financial Crises in Emerging Market Economies.” IMF Occasional Paper 218. Washington, DC: International Monetary Fund, accessed through URL: http://www.amazon.com/Vulnerability-Financial-Economies-Occasional-International/dp/1589061969
Henry D.F and Clements P M, (2001, October), “Economic Forecasting: Some Lessons from the recent research”, ECB WP no. 82
Herc´e, M., 1996. Asymptotic theory od LAD estimation in a unit root process with finite variance errors. Econom. Theory 12, 129–153.
Hoshi T, Kashyap A and Scharfstein D, (1993, August), “The Choice between Public and Private Debt: An Analysis of Post Deregulation Corporate Financing in Japan”, National Bureau of Economic Research, WP No. 4421
Hou Y (2013, February), “A Rule – based Time – consistent Path of Debt Use for Subnational Governments – Debt as a Countercyclical Fiscal Policy Tool”, Working Paper no. 2, SSRN Electronic Journal 02/2013; DOI: 10.2139/ssrn.1941859
Hubbard G (2012, January), “Consequences of Government deficit and debt” International Journal of Central Banking, pg 203-234
Hume, D (1777): Essays and Treatises on Several Subjects retrieved from the URL: http://www.davidhume.org/texts/etss.html
Iltzetzki E and Vegh C, (2008, Jyly), “Procyclical Fiscal Policy in Developing Countries: Truth of Fiction”, National Bureau of Economic Research, WP No. 14191
INSTAT 2014, “Shqiperia ne shifra, 2014”
International Monetary Fund & World Bank, (2014, February), “Financial Sector Assessment Program in Albania, Public Debt Management Technical note” Report no. 89248
164
International Monetary Fund (2003), ‘External Debt Statistics: Guide for Compilers and Users’, IMF, Washington D.C.
International Monetary Fund (2005) “Information Note on Modifications to the Fund's Debt Sustainability Assessment Framework for Market Access Countries”, http://www.imf.org/external/np/pp/eng/2005/070105.htm
International Monetary Fund (2005, March) “Albania: Ex Post Assessment of Longer-Term Program Engagement, IMF Country Report No. 05/88,
International Monetary Fund (2010, February), “Strategies for Fiscal Consolidation in the Post-Crisis World”, prepared by the Fiscal Affairs Department, Washington DC
International Monetary Fund (2011), “Public Sector Debt Statistics: Guide for Compilers and Users” - HJ8015.P86 2011
International Monetary Fund (2014, February), “Financial Sector Assessment Program Albania. Public Debt Management Technical Note”, IMF, Washington D.C.
International Monetary Fund (2014, May), “Implementing the prevention and arrears clearance strategy”, IMF, Washington D.C
International Monetary Fund (IMF), (2009, December), “Fiscal Rules—Anchoring Expectations for Sustainable Public Finances”, Washington DC
International Monetary Fund (IMF), (2011, March), “ A history of World Debt”, Finance & Development, Washington DC
International Monetary Fund (June, 2014), “Albania: First Review under the extended arrangement and request for modification of performance criteria” , IMF Country Report No. 14/211
International Monetary Fund and IDA (2004, February) “Debt Sustainability in Low- Income Countries – Proposal for an Operational Framework and Policy Implications”
International Monetary Fund Financial Programming and Policies, 2012
International Monetary Fund July 2007, Manual on Fiscal Transparency, IMF, Washington DC, Glossary, Retrieved from “Glossary of Statistical Terms” OECD Website: http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=7293
International Monetary Fund, (2013, May) “Staff Guidance Note for Public Debt Sustainability analysis in market – access countries”
International Monetary Fund, (1999), Albania: Staff Report for the 1999 Article IV Consultation, Request for the Second Annual Arrangement under the Enhanced Structural Adjustment Facility, and Request for Augmentation”, Washington D.C., IMF Staff Country Report No. 99/50
International Monetary Fund, (2000, March), “Debt- and Reserve-Related Indicators of External Vulnerability” prepared by the Policy Development and Review Department in consultation with other Departments, DC
International Monetary Fund, (2002, May), “Assessing Sustainability”, IMF
International Monetary Fund, (2003, May) “Debt Sustainability in Low-Income Countries—Towards a Forward-Looking Strategy”, prepared by the Policy Development and Review Department in consultation with other Departments, IMF – DC
International Monetary Fund, (2005, August), “Albania: Financial System Stability Assesment including Reports on the Observance of Standarts and Codes on the following topics: Banking Supervision and Payment Systems ” Washington D.C., IMF Staff Country Report No. 05/274
International Monetary Fund, (2010, February), “Strategies for Fiscal Consolidation in the Post- Crisis Word”, Washington DC
International Monetary Fund, (2010, March), “Albania: Financial System Stability Assessment”, IMF Country Report No. 14/79
International Monetary Fund, (2010, October “Will It Hurt? Macroeconomic Effects of Fiscal Consolidation”, World Economic Outlook: Recovery, Risk, and Rebalancing
International Monetary Fund, (2014, June), Albania: Letter of Intent, Memorandum of Economic and Financial Policies, and Technical Memorandum of Understanding
International Monetary Fund, (2014, November), “Online Course on Debt Sustainability Analysis (DSAx)” – IMF Lectures Notes - https://courses.edx.org/c4x/IMFx/DSAx/asset/IMF_DSAx_Glossary.pdf
International Monetary Fund, (2015, June), “FISCAL POLICY AND LONG-TERM GROWTH”, IMF Policy Paper
International Monetary Fund, 2001, Government Finance Statistics Manual, second edition (Washington: IMF).
International Monetary Fund,(2003, September), “Fan Chart for Global Growth, Washington DC
International Monetary Fund,(2003, September), “Public Debt in Emerging Markets”, Washington: DC
165
Iqbal Z, (2014, June), “ Budget deficits and Public Debt- Lesson for economies in Transition”, retrieved from http://www.researchgate.net/profile/Zafar_Iqbal29/publication/237682252_BUDGET_DEFICITS__PUBLIC_DEBT_LESSONS_FOR_ECONOMIES_IN_TRANSITION/links/02e7e528b620377151000000.pdf
Jan-Egbert Sturm J.E, (2001, June), “Determinants of public capital spending in less-developed countries”, University of Groningen & CESifo Munich
Jeanne O and Zettelmeyer J, (2001, September) “International Bailouts, Moral Hazard and Conditionality”, Center for Economic Studies & Ifo Institute for Economic Research Working Paper No. 563
Jonas J, (2010,March ), “ Fiscal Objectives in the Post IMF Program World: The Case of Albania “IMF Working Paper WP/10/77
Jureckova, J., Hallin, M., 1999. Optimal tests for autoregressive models based on autoregression rank scores.Ann. Stat. 27, 1385–1414.
Kaminsky G L. Reinhart C, and Végh C, (2004, September),“When It Rains, It Pours:Procyclical Macropolicies and Capital Flows, NBER Working Paper no. 10780, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA
Kaminsky G, Lizondro S and Reinhart C (1998, March),”Leading Indicators of currency crisis”, IMF staff paper, Vol 45, No. 1
Keshilli Ministrave (2001, Nentor), “Strategjia Kombetare e Zhvillimit Ekonomik dhe Social”, Programi Afatmesëm i Qeverisë Shqiptare “Për Rritjen Ekonomike Dhe Reduktimin E Varfërisë”. SRERV 2002-2004
Kirchgaessner G and Prohl S, (2006, March), “ Sustainability of Swiss Fiscal Policy”, Cesifo Working paper no. 1689
Kloeden, P.E. and Platen, E. (1995) Numerical solution of Stochastic differential equations (Berlin: Springer)
Knight, K., 1989. Limit theory for autoregressive-parameter estimates in an infinite-variance random walk. Can. J. Stat. 17, 261–278.
Knight, K., 1998. Asymptotics for L1 regression estimates under general conditions. Ann. Stat. 26, 755–770
Knoll B and Pitlik H (2014, July), “Who Benefits from Big Government? A Life Satisfaction Approach”, WWO for Europe Policy Paper no. 14
Koczan Z, (2015, July), “ Fiscal Deficits and Public Debt in the Western Balkans: 15 years of Economic Transition”, International Monetary Fund Working Paper WP/15/172, Washington D.C
Koenker, R., Bassett, G., (1978, January). Regression Quantiles. Econometrica vol 46, no. 1, pp. 33-49.
Koenker, R., Machado, J.A.F., 1999. Goodness of Fit and Related Inference Processes for Quantile Regression. Journal of the American Statistical Association 94(448), 1296-1310.
Koenker, R., Xiao, Z. (2002), “Inference on the quantile regression process” Harvard MIT SBR-9911184.
Koenker, R., Xiao, Z. (2004), “Unit root quantile regression inference”, JASA 99(467), 775–787.
Koenker, R., Xiao, Z., (2006) “Quantile autoregression”,. JASA 101(475), 980–1006.
Kontopoulos Y and Perotti R, (1999, January), “Government Fragmentation and Fiscal Policy Outcomes: Evidence from OECD Countries”, NBER Working Paper No. 8024, National Bureau of Economic Research, MA
Kontrolli Larte i Shtetit, (2013), “Standarte Nderkombetare Auditimi mbi Borxhin Publik”, Tirane
Kopits G, (2001, September), “Fiscal Rules: Useful Policy Framework or Unnecessary ornament”, IMF Working Paper no. WP 01/145
Kostov P, (2013, January), “Empirical likelihood estimation of the spatial quantile regression”, Journal of Geographical Systems, Volume 15, Issue 1, pp 51-69
Koul, H., Saleh, A.K., 1995. Autoregression quantiles and related rank-scores processes. Ann. Stat. 23(2), 670–689.
Kube A, (2014, June), “Quantile Autoregression and its application to Financial Risk Management and Portfolio Optimization”, Kenyatta University 184/24431/2011
Kumar, M. S., and Woo.J (2010, August) “Public Debt and Growth.” IMF Working Paper WP/10/174. Washington, DC: International Monetary Fund.
Lamartina S and Zaghini A, (2010, July), “Increasing Public Expenditure: Wagner's Law in OECD Countries”, German Economic Review Volume 12, Issue 2, pages 149–164, May 2011
Langenus,G. (2006) Fiscal Sustainability Indicators and Policy Design in the Face of Ageing, National Bank of Italy retrieved from the URL: https://www.bancaditalia.it/pubblicazioni/altri-atti-convegni/2006-fiscal-indicators/4-fisc.pdf?language_id=1
166
Laubach Th, (2003, December), “New Evidence on the Interest Rate Effects of Budget Deficits and Debt”, Divisions of Research & Statistics and Monetary Affairs, Federal Reserve Board, Washington, D.C.
Lerner A, (2011, August), “A brief primer on probability distributions” Inference, Models and Simulation for Complex Systems CSCI 7000-001
Lerner, A.P. (1944), “Functional Finance and the Federal Debt” as in “Functional Finance and Full Employment: Lessons from Lerner for Today?” by Mathew Forstater (1999, July) The Jerome Levy Economics Institute, WP No. 272
Ligji nr. 9665, date 18.12.2006 “Per huamarrjen shteterore, borxhin shteteror dhe garancite shteterore te huase ne Republiken e Shqiperise” – Fletore zyrtare nr. 150/2006, faqe 6088
Ligji nr. 9936, date 26.06.2008 “Per menaxhimin e sistemit buxhetor ne Republiken e Shqiperise” – Fletore Zyrtare nr. 112/2008, faqe 4933
Ligji nr. Nr.9869, datë 4.2.2008, “Per Huamarrjen e qeverisjes vendore”, Fletore zyrtare nr. 18 faqe 644
Ligji Nr.8417, datë 21.10.1998 “Kushtetuta e Republikes se Shqiperise”
Lima L, Sampaio R M.B and Gaglianone W P, (2006, November), “Debt ceiling and fiscal sustainability in Brazil:a quantile autoregression approach”, No 631 ISSN 0104-8910
Lima L. R and Sampaio R, (2005, October), “The Asymmetric Behavior of the U.S. Public Debt” Working Paper Getulio Vargas Foundation, EPGE 593.
Linnemann l and Winkler R., (2015, March), “Estimating nonlinear effects of fiscal policy using quantile regression methods”, TU Dortmund University
Lucas, R. and Stokey N. (1983) “Optimal fiscal and monetary policy in an economy without capital”, Journal of Molletary Economics, 12, 55-93.
Lukkezen J and –Romagosa H.R, (2012, May), “When is debt sustainable?, CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, Utrecht University, CPB Discussion Paper | 212
Machado J.A.F and Portugal P. (April, 2002), “Exploring transition data through quantile regression methods: An application of the US unemployment duration”, Universidade Nova de Lisboa, Faculdade de Economia, Lisbona
Maguire S (2011, April),”State and Local Government Debt: An analysis”, Congressional Research Service 7-5700, R41735
Mançellari A, (2011), “Efektet Makroekonomike te Politikes Fiskale ne Shqiperi: Vleresimi me modelin SVAR”, Banka e Shqipërisë, Departamenti i Kërkimeve 05 (48)2011
Marini G and Piergallini A, (2008, February), “ Indicators and Test of Fiscal Sustainability: An integrated approach” Center for Economic and International Studies Tor Vergata, Research Paper Series Vol. 6, Issue 2, No. 111
Medeiros O L, Cabral V S R, Baghdassarian W and De Almeida M.A, (2005, October), “Public debt strategic planning and benchmark composition”, Ministry of Finance, Brazil
Melitz, J, 1997, “Some Cross-Country Evidence about Debts, Deficits and the Behaviors of Monetary and Fiscal Authorities,” CEPR Discussion Paper No. 1653 (London: Centre for Economic Policy Research). Retrieved from the URL: http://www.crest.fr/ckfinder/userfiles/files/pageperso/melitz/fisc100.htm
Ministria e FInancave (2006, Dhjetor), “Strategjia e Menaxhimit te FInnacave Publike 2007-2013”
Ministria e FInancave (2014, Dhjetor), “Strategjia e Menaxhimit te FInnacave Publike 2014-2020”
Ministria e Financave, (2008, Maj), Raport Sfidat e Politikes Fiskale ne te ardhmen
Ministria e Financave, Buxhetet Vjetore nder vite 2008-2015
Ministria e Financave, Ekonomia dhe Buxheti 2007
Ministria e FInancave, Raportet e Programeve Ekonomike Fiskale nder vite
Ministria e Financave, Strategjite e Borxhit Publik nder vite
Ministria e Financave, Treguesit e Borxhit Publik ne vite
Ministria e Financave, Vendimet e Keshillit te Ministrave Per kuadrin makroekonomik e fiskal nder vite
Mireau J.O and Andreu E.S., (2014, February), “Fiscal Rules and Government size in the European Union” Research Institute SOM, Faculty of Economics & Business, University of Groningen
Modigliani F (1977), “The Monetarist Controversy”, Federal Reserve’s Bank of San Francisco, Economic Review Supplement , Seminar Discussion by Milton Friedman
167
Modigliani F (2005), The Collected Papers of Franco Modigliani Volume 6, Cambridge, Massachusetts, London, England (pp. 79-104)
Motley B, (1987), “Ricardo or Keynes: Does the Government Debt affect Consumption”, Federal Reserve Bank of San Francisco, Economic Review no. 1
Musgrave, R. A. (1959) Theory of public finance. McGraw-Hill, New York
Mwita P.N and Franke J, (2013), “Bootstrap of Kernel Smoothing in Quantile Autoregression Process”, Journal of Statistical and Econometric Methods, vol.2, no.3, 2013, 175-196; ISSN: 1792-6602 (print), 1792-6939 (online) Scienpress Ltd, 2013
Natalia C (2006), “Influence of Economic and Political Factors on the Level of the Government Debt: Case of Transition Economies”, National University “Kyiv-Mohyla Academy”, retrieved from the URL: http://www.kse.org.ua/uploads/file/library/2006/corotas.pdf
National Association of State Budget Officers Association (NASBO) (2013-2014), “Capital Budgeting in the States” Washington, D.C.
National Audit Office, (2007, January), “The UK debt management office – borrowing on behalf of government”, London
Nautet M and Van Meensel L (2011, September), “Economic impact of the public debt”, National Bank of Belgium
Neck R and Sturm J E, (2008)” The Sustainability of Public Debt”, Massachusetts Institute of Technology
Nelson Rebecca, Belkin Paul, Mix Derek, (2011, August) “Greece Debt’s Crisis: Overview, Policy Responses and Implications”, Congressional Research Service, Working Paper R41167
O’Connell S and Zeldes S, (1988, August), “Rational Ponzi Games”, International Economic Review: Vol 29, No.3, pg 430-451
Oates W, (1988),”On the Nature and Measurement of Fiscal Illusion: A Survey”, In G. Brennan et al., eds.,Taxation and Fiscal Federalism: Essays in Honor of Russell Mathews Sydney: Australian National University Press, 1988), pp. 65-8
Organization for Economic Co-operation and Development – Glossary (2014, March), retrieved from the URL: http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=1161
Ostry J.D, Ghosh A.R and Espinoza R, (2015, June), “ When should public debt be reduced?”, IMF Discussion Note SDN/15/10
Palazzi, P. and Sardoni C (1987), "Public Expenditure and Social-Economic Structure in the Developed and LDCs." Studi Economici:32, pp. 179-216.
Panizza U and Presbitero A.F, (2013, January), “Public Debt and Economic Growth in Advanced Economies: A Survey” , Money& Finance Research Group, Working paper no. 78
Panizza U, (2008, March), “Domestic and External Public Debt in developing Countries”, United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) Discussion Paper no.188
Patillo C, Poirson H and Ricci L, (2002, April), “External Debt and Growth?” IMF Working Paper no. WP02/69, Washington DC: International Monetary Fund,
Patillo C, Poirson H and Ricci L, (2004, January), “What are the Channels through which External Debt Affects Growth?” IMF Working Paper no. WP04/15, Washington DC: International Monetary Fund,
Paun C, Musetescu R, Brasoveanu I and Draghici A, (), “Empirical Evidence on Risk Aversion for Individual Romanian Capital Market Investors”, Review of Economic and Business Studies, 1, 91-101.
Peacock A and Wiseman J, (1961), “The growth of Public Expenditure in the United Kingdom”, NBER Working Papers, Princeton University Press, http://www.nber.org/chapters/c2302, (p. -32 - 0)
Potrafke N, (2010), “Does Government Ideology Influence Budget Composition? Empirical Evidence from OECD Countries”, Working Paper Series 2010-16, University of Konstanz, retrieved from the URL: http://www.wiwi.uni-konstanz.de/workingpaperseries
Powell, M., & Ansic, D. (1997). Gender differences in risk behavior in financial decision-making: An experimental analysis. Journal of Economic Psychology”, 18(1997), 605-628.
Prasad Sh, Rao A, and Rehani E, (2012, September), “Developing Hypothesis and Research Questions”, Conference on 500 Research methods, First edition 2012
Priesmeier Ch and Koester B.G (2012), “Does Wagner’s law ruin the sustainability of German public finances?, Discussion Paper, Deutsche Bundesbank No 08/2012
168
Purfield C, (2003, February), “Fiscal Adjustment in transition countries: Evidence from 1990”, IMF Working Paper WP/03/36
Qiu J (2010, July) “Debt crisis and debt sustainability in developing countries”, Universitat Bielefeld, pg 9
Radelet S and Sachs S, (1998, August), “The onset of the east Asian financial Crisis” NBER Working Papers 6680
Rao T.S, Rao S.S and Rao C.R; (2012), “Time Series Analysis: Methods and Applications” , Handbook of Statistics, Volume 30, British Library Cataloguing in Publication Data ISBN: 978-0-444-53858-1
Reinhart C and Rogoff K, (2010, January), “Growth in a time of Debt”, National Bureau of Economic Research, Cambridge, WP no. 15639
Reinhart N and Sturm Jan- Egbert, (2008), “The sustainability of Public Debt”, Massachusetts Institute of Technology
Richter Ch and Paparas D, (2012), “How Reliable are Budget Sustainability Tests? A Case Study for Greece”, International Network for Economic Research Working Paper 2012.4
Rodrik, D., 2008. The Real Exchange Rate and Economic Growth. Brookings Papers on Economic Activity 39 (2), 365–439.
Roubini N and Sachs J, (1989),”Political and Economic Determinants of Budget Deficits in the industrial democracies”, European Economic Review 33 (1989) 903-938. North-Holland
Roubini N, (1995, December),”Debt Sustainability: How to assess whether a country is insolvent”, Stern School of Business, New York University
Roumen I and Montenegro C. E (2002, January) “What determines the quality of Institutions?” WB- Policy Research Working Paper no.2764, Washington D.C- World Bank
Sardoni C (208, November), “The sustainability of fiscal policy: An old answer to an old question”, “Macroeconomic Policies on Shaky Foundations – Whither Mainstream Economics?” Berlin Conference
Sardoni C. and Palazzi P (2000) "Public investment and growth," in The Economics of Public Spending. H. Bougrine ed. Cheltenham: Edward Elgar, pp. 150-67.
Sargent, T. and Wallace N. (1981), “Some unpleasant monetarist arithmetic”, Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, Fall, 1-17.
Sarvi T (2011), “Some Approaches for Assessing the Sustainability of Public Finances” Department of Economics -Aalto University School of Economics
Schaechter A, Kinda T, Budina N and Weber A, (2012, July), “Fiscal Rules in Response to the Crisis—Toward the “Next-Generation” Rules. A New Dataset”, IMF Working Paper WP/12/187
Sims J and Romero J, (2013, November), Latin American Debt Crisis of 1980”, Federal Reserve Bank of Chicago, Federal Reserve Bank of Richmond
Sinha P, Arora V and Bansal V, (March, 2011), “Determinants of Public Debt for middle income and high income group countries using Panel Data regression”, MPRA Paper No. 32079, retrieved from the URL http://mpra.ub.uni-muenchen.de/32079/
Smeekes S, (2009), “Detrending Bootstrap Unit Root Tests," Research Memorandum 056, Maastricht University, Maastricht Research School of Economics of Technology and Organization (METEOR).
Smith A (1776), “An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of the Nations” Published by Mcgraw-Hill College
Smith W, (2013, November), “Simultaneous Quantile Regression”, EPSSA Methods Workshop
Sokolovi B and Sokolova Y (2012), “The History of Government Debt Justification”, Economics and Management 2012. 17 (3), ISSN 2029-9338 (ONLINE)
Stability and Growth Pact – An overview of the Rules, (2015, January) PE 528.745, Economic Governance Support Unit, European Parliament
Stability and Growth Pact Glossary European Commission (2015) retrieved from the URL: https://www.definedterm.com/a/document/11278
Stevens A N (1979, July), “Government Debt Financing: Its Effects in View of Tax Discounting”, Federal Reserve of Bank of St. Louis, pg. 11-19
Stock, J. H., and Watson, M.W. (1996). Evidence on structural instability in macroeconomic time series relations. Journal of Business and Economic Statistics, 14, 11–30.
169
Stoian A, Câmpeanu E and Roman M, (2006), “Fiscal sustainability based on reaction function: Case study Romania”, International conference Macroeconomic Analysis and International Finance organized by University of Crete, Rethymno, Greece
Sturm J E, (2001, June), “Determinants of public capital spending in less-developed countries”, University of Groningen & CESifo Munich
Su L and Yang Zh., (2011, May), “Instrumental Variable Quantile Estimation of Spatial Autoregressive Models”, School of Economics, Singapore Management University, retrived from the URL: http://www.mysmu.edu/faculty/ljsu/Publications/ivqr_sar20110505.pdf
Süssmuth B and Weizsäcker R.K (2006), “Institutional determinants of public debt: a political economy perspective”, Handbook of intergenerational justice pp170-184
Shahini L, (2014, Prill), Aplikimi i Metodave Alternative ne Procesin e Vleresimit dhe Parashikimit te Produktit te Brendshem Bruto Tremujor: Rasti i Shqiperise”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Ekonomise
Shijaku G dhe Gjokuta A, (2013), “Politika Fiskale dhe Rritja Ekonomike: Rasti i Shqiperise”, Banka e Shqipërisë, 04 (63)2013
Shijaku G, (2009, Korrik), “Zhvillimi dhe Pershtatja e Politikes Shqiptare ne ekonomi”,
Shijaku G, (2012), “ Qendrueshmeria e politikes fiskale: Rasti I Shqiperise”, Banka e ShqiperiseMaterial Diskutimi 06(56)2012
Shonchoy A.S, (2010, October) “What is Happening with the Government Expenditure of Developing Countries - A Panel Data Study”, Journal of Public Economics
Taci S, (2002, Shtator” Borxhi i Jashtem i Shqiperise dhe Sherbimi I tij”, Banka e Shqiperise material diskutimi nr. 3(9)/02
Talvi E and Vegh A.C (2000, January), “Tax Base Variability and Procyclical Fiscal Policy”, NBER Working Papers no.7499, National Bureau of Economic Research
Talvi, E. and Végh C (2000), “The fiscal policy sustainability: a basic framework, How to solve a puzzle?: new sustainability indicators”, Washington, D.C., Inter-American Development Bank.
Talvi, E. and.Végh C (1998, December), “The fiscal policy sustainability: A basic framework”, retrieved from URL: http://www.ceresuy.org/investigacion/documentos/005_Fiscal_Policy_Sustainability.pdf
Tanzi V, (1997, September), “The Changing Role of the State in the Economy: A Historical Perspective”, IMF Working Paper no. WP97/114, Washington DC, International Monetary Fund
Taylor J.B, (1982) “The Swedish investment funds system as a stabilization policy rule”, Brookings Papers on Economic Activity 1: 57-99
Topalova P and Nyberg D, (2010, January), “What Level of Public Debt Could India Target?”, IMF Working Paper WP/10/7
Toth C.G (2011), “Debt Dynamics and Sustainability”, Hungarian Statistical Review, special number 16
Trehan B and Walsh C E, (1991, May), “Testing Intertemporal Budget Constraints: Theory and Applications to U. S. Federal Budget and Current Account Deficits, Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 23, No. 2, pp. 206-223Published by: Ohio State University Press Stable
Trussel J M and Patric P A, (2014, November), “The Socio-Demographic, Economic and Financial Profiles of Municipalities at Risk of Financial Distress in Pennsylvania” ,Austin Journal of Accounting, Audit and Finance Management
Tsay R, (2008), “Out-of-Sample Forecasts”, Univariate Volatility Models, Lecture Note of Bus 41202
The International Standards of Supreme Audit Institutions (2010), “Debt Indicators” , ISSAI 5411
The Maastricht Treaty (1992, February 7), “Final Acts and Declarations” retrieved from the URL: http://www.eurotreaties.com/maastrichtfinalact.pdf
The Maastricht Treaty (1992, February 7), “Provision amending the Treaty establishing the European Economic Community with a view to establishing the European Community Maastricht”, retrieved from the URL: http://www.eurotreaties.com/maastrichtec.pdf
The Maastricht Treaty (1992, February 7), “Treaty on European Union and the treaties establishing the European Communities - Protocols” retrieved from the URL: http://www.eurotreaties.com/maastrichtprotocols.pdf
Theocarakis N.j (2014, November), “The history of the political economy of public debt”, 4th ESHET Latin America Conference, Belo Horizonte – Brazil,
170
Thirwall A and Hussain N (1982, November).”The balance of payments constraint, capital flows and growth rate differences between developing countries”, Oxford Economic Papers no. 3 vol 34, pg 498-510
Uctum M and Wickens M, (1996, June), “Debt and Deficits Ceilings and sustainability of fiscal policies: An Intertemporal Analysis”, Federal Reserve Bank of New York, Working Paper no. 9615
Uctum M, Thurston Th and Uctum R, (2006, June), “Public debt, the unit root hypothesis and structural breaks: a multi-country analysis”, HAL Id: halshs-00081527 retrieved from the URL: https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00081527
Vendimi i Keshillit te Ministrave (2015, Korrik), “Per miratimin e kuadrit makroekonomik fiskal te rishikuar per periudhen 2016-2018”
Vieira C (1999, September), “The sustainability of fiscal policies: A study of the European Union”, Department of Economics Loughborough University
Wang W, Hou Y, Duncombe W (2007) Determinants of pay-as-you-go financing of capital projects: evidence from the states. Public Budgeting and Finance 27(4): 18-42
Ward R and Dadayan L, (2009), “ State and Local Finance: Increasing focus on fiscal sustainability”, Oxford University Press Publius Vol. 39, No.3
Wassmer R and Fisher R, (2010, October), “Analyzing and Evaluating Changes in State and Local Government Debt”, Fiscal Federalism at the 32nd Annual APPAM, Conference in Boston, MA
Weber A, (2012, January). “Stock-Flow Adjustments and Fiscal Transparency: A Cross-Country Comparison”, International Monetary Fund
Weibelzahl S and, Webe G, (2002), “Advantages, Opportunities, and Limits of Empirical Evaluations: Evaluating Adaptive Systems”, retrieved from the url: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.18.7909&rep=rep1&type=pdf
Weiss, A., 1991. Estimating nonlinear dynamic models using least absolute error estimation. Econom. Theory 7, 46–68.
Wenzel H.D, Lackenbauer J, Brösamle K.J (2004, December), “Public Debt and the Future of the EU’s Stability and Growth Pact”, Bamberg Economic Research Group on Government and Growth, Working Paper No. 50
Wilcox, D.W., (1989), “The Sustainability of Government Deficits: Implications of the Present-Value Borrowing Constraint.” Journal of Money, Credit and Banking 21, 291-306.
Wilson J, (2013, December), “Essential of Business Research: A guide to doing your research project”, SAGE second edition
Winckler, G., Hochreiter E. and Brandner, P. (1998) “Deficits, debt and European Monetary Union: some unpleasant fiscal arithmetic”, in G. Calvo and M. King (eds), title “Debt Burden and its Consequences for Monetary Policy” MacMillan Press, 254-276.
Woo J (2008, January). “Why Do More Polarized Countries Run More Procyclical Fiscal Policy?”, Economics Department – Kellstadt Graduate School of Business, Chicago
Woodford, M. (1996, July), “Control of the public debt: a requirement for price stability?”, NBER Working Paper 5684
World Bank (2015), “Country Partnership Framework for Albania 2015- 2019” , Report Number: 94636-AL
World Bank (2015), retrieved from the URL: http://data.worldbank.org/about/data-overview/methodologies
World Bank, (2005, March), “ Public Debt and Its Determinants in Market Access Countries- Results from 15 Country Case Studies”
World Bank, (2006, January), Country Assistance Strategy for Albania for the period FY06-FY09” Report no. 34329-AL
World Bank, (2011, June), “ Debt Management Performance Assessment DEMPA”,Report no.63631
World Bank, (2015), :” Debt Management Performance Assessment(DeMPA) Methodology” Document no. 96671
World Economic Forum, (2014), “The Global Competitiveness Report 2014–2015”
Wyplosz Charles, (2005, December), “Debt Sustainability Assessment: The IMF approach and alternatives”, Graduate of Institute of International Studies Geneva, HEI WP no. 03/2007
Yu K, (2007, August), “Bayesian inference for quantile autoregression and M-quantile regression” Brunel University, UK BNPW01
Zeira J and Strawczynski M (2012, August), “Procyclicality of Fiscal Policy in Emerging Countries: The cycle is the trend”, Social Science Research Network
171
SHTOJCA
Shtojca A: Trajtat përfaqësuese të modelit QAR dhe vërtetimet e
pohim/rrjedhimeve
Vërtetim i Pohimit 1
Ekzistenca unike e kuantilit kritik me kusht në modelin QAR(p) vërtetohet nga argumenti se për ∀t ∈ γ, le të
jetë ut një vlerë e vrojtuar e variablit Ut të shpërndarjes uniforme iid e tillë që 𝛼𝑖,𝑡 = ∑ 𝛼𝑖𝑝𝑖 (𝑢𝑡) = 1, dhe 𝛼𝑗+1,𝑡 =
- ∑ 𝛼𝑖𝑝𝑖=𝑗+1 (𝑢𝑡) = 𝛼𝑗+1 për j = 1,2,...,p.
Nga supozimet 1 dhe 2, 𝛼𝑖(𝑢𝑡), për i = 0,1, ...,p janë funksione rritëse në 𝑢𝑡. Atëherë përderisa shuma e
funksioneve monotone rritëse është një tjetër funksion monoton rritës, kjo shpjegon që edhe funksionet
𝛼𝑖(𝑢𝑡), 𝛼𝑗+1(𝑢𝑡) janë monotone rritëse. Për më tepër supozimet 1 dhe 2 dhe monotoniciteti garantojnë që
edhe 𝑄𝛼𝑖(𝑈𝑡) = 𝛼𝑖(𝑄𝑈𝑡) = 𝛼𝑖(𝜏) të jetë një funksion rritës në 𝜏 si dhe 𝑄 ∑ 𝛼𝑖(𝑈𝑡)𝑝𝑖=1 = ∑ 𝑄𝛼𝑖(𝑈𝑡)
𝑝𝑖=1 = ∑ 𝛼𝑖(𝑄𝑈𝑡)
𝑝𝑖=1
= ∑ 𝛼𝑖(𝜏)𝑝𝑖=1 . Kjo nënkupton që edhe 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) dhe 𝛼𝑗+1,𝑡(𝜏) janë funksione monotone rritëse në 𝜏, së bashku me
funksionin e kuantilit me kusht të yt në 𝜏.
Mbështetur në supozimin 1, ne dimë se 𝑢𝑡 ∈ (0,1), pra është gjithmonë e mundur të gjejmë një kuantil të
vetëm 𝜏∗ të tillë që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏∗) = ∑ 𝛼𝑖(𝜏∗)𝑝𝑖=1 = 1 dhe 𝛼𝑗+1,𝑡 𝜏∗= - ∑ 𝛼𝑖
𝑝𝑖=𝑗+1 (𝜏∗) = 𝛼𝑗+1. Të gjitha këto vërtetojnë se:
𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1) = 𝑦𝑡 , për ∀𝑡 ∈ 𝛾, që përbën edhe trajektoren e funksionit të kuantilit me kusht 𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1)
ku identifikohen pikat në të cilat seria kohore yt shfaq sjellje të rrënjës së njësisë.
Le t’i rikthehemi supozimit që kuantili kritik 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 është kuantili më i madh 𝜏 i tillë që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) <1. Nëse
përcaktojmë se Γ ⊆ Γ është nënbashkësi e kuantileve të tilla që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) <1, bazuar në faktin që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) është
funksion rritës monoton në 𝜏, atëherë edhe kuantili kritik është i barabartë me 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 = supΓ.
Për rrjedhim 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 < 𝜏∗ dhe përderisa 𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1) është funksion rritës monoton në 𝜏, atëherë edhe 𝑄𝑦𝑡
(𝜏*| ℱt−1) do të ndodhet në të gjitha periudhat në analizë nën trajektoren e yt përsa kohë ky i fundit shfaq
sjellje të paqëndrueshme, çka do të thotë se 𝑄𝑦𝑡 (𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡| ℱt−1) < yt < 𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1) për ∀𝑡 ∈ 𝛾.
Vërtetim i Rrjedhimit 1
Mbështetur në supozimet 4 dhe 5 seria kohore e yt që përfaqëson borxhin publik për ∀𝑡 ∈ 𝛾 shkruhet si:
𝑦𝑡,𝑖 = 𝑦𝑡,𝑖−1 + ∑ 𝛼𝑗+1,𝑡𝑖∗𝑝−1
𝑗=1 ∆𝑦𝑡𝑖−𝑗 ; i = 1,2....N, pra e njëjta seri kohore yt e paraqitur në Pohimin 1, por pa
ndërprerje. Në të njëjtën mënyrë edhe funksioni i kuantilit kritik mund të shkruhet:
𝑄𝑦𝑡 (𝜏| ℱt−1) = 𝛼𝑖,𝑡 (𝜏)𝑦𝑡−1 + ∑ 𝛼𝑗+1,𝑡𝑝−1𝑗=1 ∆𝑦𝑡−𝑗 .
172
Në këtë mënyrë Rrjedhimi 1 vërtetohet në mënyrë të drejtëpërdrejtë vetëm duke pranuar Pohimin 1 dhe
duke konsideruar se yt përbën një proces stokastik pa ndërprerje, duke qënë se edhe vlerësimi i
qëndrueshmërisë së BP për afate kohore të shkurtra (ose edhe për QBP të përgjithshme) varet nga
supozimi i kthimit të vlerave mesatare drejt 0.
Vërtetim i Pohimit 2
Nga përkufizimi që H = 1
T ∑ Itt {yt >Qyt(τcrit| ℱt−1)}, ku It () është një funksion tregues dhe T është madhësia
e vrojtimeve dhe sipas përkufizimit 1 dhe supozimit 3, mund të rishkruajmë ekuacionin në trajtën:
H= 1
T (∑ Ittϵγ {yt >Qyt(τcrit| ℱt−1)} + ∑ Ittϵ(Ω/γ {yt >Qyt(τcrit| ℱt−1)}) =
(N+0)
T .
Nga ana tjetër mund të rishkruajmë edhe kuantilin kritik si:
τcrit = Pr (yt < Qyt(τcrit| ℱt−1)) = Pr(t∈ [Ω/γ] | ℱt−1) = Pr (t ∈ Ω | ℱt−1) − Pr( ∈ γ | ℱt−1) = 1 - N
T = 1 – H.
Vërtetim i Pohimit 3
Për çdo vlerë të vrojtuar të 𝑈𝑇+𝑠 ekziston një kuantil korrespondent 1:1 i tillë që τ = uT+s. Nëse do të
supozojmë se ucrit është vlera më e madhe e vrojtuar për UT+s e barabartë me αi,t = ∑ αi (UT+s)pi=1 < 1 dhe që
garanton qëndrueshmërinë për çdo vlerë të ucrit në analizë, atëherë në mbështetje të Pohimit 1, ekziston
një kuantil kritik τcrit = ucrit dhe korrespondenti i tij kuantili kritik me kusht:
DT+s = QyT+s (τcrit| ℱt−1) që për çdo vlerë yT+s = DT+s.
Në këtë mënyrë, përderisa seria kohore yt (pa ndërprerje) shfaq tendencë të kthimit të vlerës mesatare
drejt 0 dhe 𝑦𝑇+�� reflekton parashikimet e serisë yt atëherë edhe lim𝑠→∞ 𝐷𝑇+��. = 0.
Vërtetimi jashtë kampionit (Out of sample forecast)
Në praktikë, përshkrimi dhe vërtetimi i parashikimeve të kryera nga modeli për serinë kohore të yt, mund të
implementohet nëpërmjet një algoritmi duke marrë në konsideratë një përputhje perfekte të një seti
diskret kuantilesh 𝜏 𝜖 Λ = [0.1, … .0.9] dhe të variablave të rastit Ut.
Së pari, duhet të zgjedhim n, numrin e elementëve për matricën Λ të kuantileve dhe më pas të vlerësojmë
modelin QAR për të gjeneruar setin e koeficientëve𝛼 �� (𝜏) për çdo 𝜏 𝜖 Λ. Në këtë mënyrë seti i vazhdueshëm
i kuantileve Λ që përmban n elementë do të përcaktohet si: 𝜏 𝜖 Λ ≡ [0.1,0.1+𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 , 0.1+2𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 ,..., 0.9-𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 ,0.9],
ku vetë 𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 = (0.9-0.1)/(n-1). Për më tepër që vlerat diskrete të variablit të rastit Ut, të përcaktuara nga 𝑈��
bazohen në të njëjtin matricë Λ për të garantuar që çdo vlerë e Ut, algoritmi të përllogarisë në mënyrë të
saktë vlerat respektive të 𝑈�� që të gjendet një kuantil 𝜏 dhe për rrjedhojë të vlerësohet edhe koeficienti
𝛼��(𝜏 = 𝑈��).
173
Në këtë mënyrë përputhja e vlerave 1:1 ndërmjet 𝜏 dhe Ut,varet nga variabli i rastit 𝑈�� që gjendet nga vlerat
e realizuara të vetë variablit Ut duke supozuar se ai i përket bashkësisë diskrete të vlerave [0.1;0.9]. Kështu,
nëse përcaktojmë se, Ut = 0.1+ τstep* round (Ut−0.1
τstep) ku funksioni round () shërben për të përafruar vlerat në
numrin e plotë më të afërt, garantohet se vlerat e 𝑈�� me të vërtetë i përkasin setit të bashkësisë Λ.
174
Shtojca B: Simulimi Monte Carlo
Simulimi Monte Carlo është dizenjuar për të testuar nëse rezultatet e variablave të fundëm të paraqitura në
Pohimin 1, që lidhen me gjetjen e kuantilit kritik me kusht arrijnë të ndajnë periudhat e qëndrueshme nga
ato të paqëndrueshme. Për ta bërë këtë është e rëndësishme të ndiqet procesi i gjenerimit të dhënave
(Data Generating Process - DGP) i cili përfaqësohet nga modeli QAR(1):
𝑦𝑡= 𝛼0 (𝑈𝑡)+ 𝛼1 (𝑈𝑡)𝑦𝑡−1
ku sikurse kemi përmendur tashmë {𝑢𝑡} është një variabël rasti në vijim me shpërndarje probabilitare iid,
dhe koeficientët α0 dhe α1janë funksione [0,1] të dhëna sipas α0 (Ut) = F−1(Ut) ku F:R [0,1] është
funksioni i shpërndarjes normale kumulative dhe α1 (Ut) = min {1, … γ0
+ γ1
Ut} me γ0 ∈ (0.1) dhe γ1 >0.
Sipas Lima et.al (2006) verifikimi është kryer me anë të 10.000 përsëritjeve për 100 dhe 300 vëzhgime, sipas
këtij protokolli. Fillimisht, mjedisi statistikor i përpunuar nëpërmjet programit statistikor Ox gjeneron serinë
kohore të yt, dhe nëpërmjet procedurës së quantreg vlerësohet modeli QAR (p) dhe përllogaritja e gjatësisë
së intervalit kohor sipas procedurës së Koenker dhe Machado (1999). Në këtë mënyrë koeficientët
vlerësohen për të gjitha kuantilet dhe me anë të testeve të rrënjës së njësisë arrihet të gjendet kuantili
kritik τcrit, që është kuantili që lidhet me koeficientin autoregresiv që shfaq një tendencë të rikthimit drejt
vlerave të mesatares historike kur hipoteza bazë H0: α1(𝜏) = 1 bie poshtë. Për më tepër nëpërmjet
procedurës quantreg, gjenerohen kuantilet me kusht përfshirë edhe kuantilin kritik sipas testeve të ADF:
Qyt(τcrit | ℱT) = α0(τcrit) + α1(τcrit)yt−1 + αj+1 (τcrit)∆yt−j.
Me anë të kuantilit kritik me kusht mund të verifikojmë lehtësisht nëse modeli jonë QAR(p) për vlera të
fundme variablash mund të përcaktojë saktë ose jo kufirin e stacionaritetit vetëm nëpërmjet krahasimit të
vlerave të {yt} me Qyt(τcrit | ℱT) për të gjitha vëzhgimet e marra në analizë ku DGP paraqet model të rrënjës
së njësisë. Për ta kuptuar këtë proces më në detaj le të përcaktojmë variablat dummy 𝑊𝑡𝑖 dhe 𝑍𝑡
𝑖 për një
përsëritjë të caktuar i:
𝑊𝑡𝑖 = (
1 : 𝑛ë𝑠𝑒 𝛼1(𝑈𝑡) = 1 0 ∶ 𝑖 𝑘𝑢𝑛𝑑ë𝑟𝑡 𝑚𝑒 𝑟𝑎𝑠𝑡𝑖𝑛 𝑚ë 𝑙𝑎𝑟𝑡
) dhe 𝑍𝑡𝑖 = (1 : 𝑛ë𝑠𝑒 𝑦𝑡 > Qyt
(τcrit | ℱT) dhe 𝛼1(𝑈𝑡) = 1
0 ∶ 𝑖 𝑘𝑢𝑛𝑑ë𝑟𝑡 𝑚𝑒 𝑟𝑎𝑠𝑡𝑖𝑛 𝑚ë 𝑙𝑎𝑟𝑡 )
Në këtë mënyrë variabli 𝑊𝑡𝑖 paraqet të gjitha vëzhgimet me koeficient autoregresiv unitar, ndërkohë që me
anë të 𝑍𝑡𝑖 identifikohen të gjitha vëzhgimet që shfaqin sjellje të rrënjës së njësisë krahas vlerave ku seria
kohore e yt paraqet vlera që ndodhen mbi quantilin kritik me kusht. Në të njëjtën mënyrë në mbështetje të
përkufizimit 3, mund të përllogarisim H-statistic për një moment kohe 1
𝑇 ∑ 𝑍𝑡
𝑖𝑇𝑡=1 = 𝐻𝑖.
175
Për çdo simulim përllogarisim 𝑅𝑖- statistic dhe ndërtohet histograma e shpërndarjes së funksionit për të
gjitha përsëritjet, nga të cilat përzgjidhen vetëm ato në të cilat seria kohore e yt përfaqëson një proces
stokastik me të paktën një kuantil që shfaq paqëndrueshmëri të lokalizuar, pra kur hipoteza H0: α1(𝜏) = 1
nuk bie poshtë për të paktën një kuantil 𝜏′ ∈ (0,1).
Arsyeja e përzgjedhjes së vetëm këtyre përsëritjeve lidhet me faktin se, mqs Ut ka një shpërndarje
standarte uniforme dhe α1 (Ut) = min{1, … γ0 + γ1Ut} është e mundur që për një përsëritje të caktuar j,
procesi stokastik {𝑦𝑡𝑗} të mos shfaqë rrënjë të njësisë, dhe kjo ndodh kryesisht për vlera të vogla të 𝛾0 dhe 𝛾1
që nuk janë pjesë e analizës sonë.
Në përfundim, simulimi i Monte Carlo vërteton Pohimin 1 sipas të cilit kuantili kritik me kusht shfaq sjellje
të qëndrueshme për një numër të fundëm të dhënash si dhe nëpërmjet tij arrihet të përcaktohen në
mënyrë tejet të saktë periudhat e qëndrueshme nga ato të paqëndrueshme, megjithatë saktësia rritet sa
kohë rritet numri i vrojtimeve dhe i përsëritjeve.
176
Shtojca C: Testet statistikore të analizës ekonometrike
Tabela 21C.1 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të tretë
177
Tabela 22C.2 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të dytë
----------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------
| Bootstrap | Bootstrap
dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval] dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval]
------------- +---------------------------------------------------------------------------------------- ------------- +--------------------------------------------------------------------
q10 | q60 |
dis_debt_1 | .7105544 .2942019 2.42 0.018 .123325 1.297784 dis_debt_1 | 1.110067 .2305226 4.82 0.000 .6499419 1.570192
dis_debt_2 | .115722 .2443716 0.47 0.637 -.3720458 .6034897 dis_debt_2 | -.1013868 .2056869 -0.49 0.624 -.5119395 .3091659
_cons | 2.760676 1.923941 1.43 0.156 -1.079526 6.600878 _cons | -.2243106 .8679725 -0.26 0.797 -1.956791 1.50817
------------ -+---------------------------------------------------------------------------------------------------------+------------------------------------------------------------------------------
q20 | q70 |
dis_debt_1 | .7726388 .1746192 4.42 0.000 .4240973 1.12118 dis_debt_1 | 1.182654 .2225106 5.32 0.000 .7385211 1.626787
dis_debt_2 | .0810619 .1699287 0.48 0.635 -.2581171 .4202409 dis_debt_2 | -.1407381 .1876994 -0.75 0.456 -.5153876 .2339115
_cons | 2.347843 .8347656 2.81 0.006 .6816435 4.014042 _cons | -.7719089 1.219165 -0.63 0.529 -3.205372 1.661554
------------ -+-------------------------------------------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------
q30 | q80 |
dis_debt_1 | .8714367 .1613107 5.40 0.000 .5494592 1.193414 dis_debt_1 | 1.268158 .3202042 3.96 0.000 .6290279 1.907288
dis_debt_2 | .0267884 .153434 0.17 0.862 -.2794671 .333044 dis_debt_2 | -.1883621 .2708305 -0.70 0.489 -.7289421 .3522178
_cons | 1.64198 .7940992 2.07 0.043 .0569515 3.227009 _cons | -1.346601 1.917057 -0.70 0.485 -5.173063 2.479862
---------- ---+------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------
q40 | q90 |
dis_debt_1 | .9090661 .1901834 4.78 0.000 .5294585 1.288674 dis_debt_1 | 1.726031 .3995193 4.32 0.000 .9285866 2.523474
dis_debt_2 | .0227987 .1690105 0.13 0.893 -.3145477 .3601451 dis_debt_2 | -.4332345 .3492101 -1.24 0.219 -1.130261 .2637918
_cons | 1.076951 .8757529 1.23 0.223 -.6710588 2.824962 _cons | -4.98649 2.062687 -2.42 0.018 -9.103631 -.8693492
-------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
q50 |
dis_debt_1 | .9140701 .2197121 4.16 0.000 .475523 1.352617
dis_debt_2 | .0540542 .1916844 0.28 0.779 -.3285493 .4366578
_cons | .4634363 .9361982 0.50 0.622 -1.405223 2.332096
------------- +-------------------------------------------------------------------------------------------
bootstrap(1000) SEs .10 Pseudo R2 = 0.6855
sqreg dis_debt dis_debt_1 dis_debt_2, q( .1 .2 .3 .4 .5 .6 .7 .8 .9) reps (1000)
(fitting base model)
Bootstrap replications (1000)
----+--- 1 ---+--- 2 ---+--- 3 ---+--- 4 ---+--- 5
Simultaneous quantile regression Number of obs = 70
.80 Pseudo R2 = 0.7668
.90 Pseudo R2 = 0.7656
.20 Pseudo R2 = 0.7392
.30 Pseudo R2 = 0.7638
.40 Pseudo R2 = 0.7828
.50 Pseudo R2 = 0.7975
.60 Pseudo R2 = 0.7986
.70 Pseudo R2 = 0.7858
178
Tabela 23C.3 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të parë
----------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------
| Bootstrap | Bootstrap
dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval] dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval]
------------- +---------------------------------------------------------------------------------------- ------------- +--------------------------------------------------------------------
q10 | q60 |
dis_debt_1 | .8321656 .1244543 6.69 0.000 .5838862 1.080445 dis_debt_1 | 1.005222 .0324972 30.93 0.000 .9403914 1.070052
_cons | 2.699986 2.331023 1.16 0.251 -1.950278 7.350249 _cons | -.1552228 .6728005 -0.23 0.818 -1.497423 1.186977
------------ -+---------------------------------------------------------------------------------------------------------+------------------------------------------------------------------------------
q20 | q70 |
dis_debt_1 | .8472472 .0425075 19.93 0.000 .7624471 .9320473 is_debt_1 | 1.029578 .0439205 23.44 0.000 .9419585 1.117197
_cons | 2.511563 .8797004 2.86 0.006 .7566084 4.266517 _cons | -.5611249 .9271257 -0.61 0.547 -2.41069 1.28844
------------ -+-------------------------------------------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------
q30 | q80 |
dis_debt_1 | .9071604 .0320211 28.33 0.000 .8432801 .9710407 dis_debt_1 | 1.100925 .0924034 11.91 0.000 .9165857 1.285265
_cons | 1.480172 .6995581 2.12 0.038 .0845919 2.875752 _cons | -1.692354 1.776716 -0.95 0.344 -5.236805 1.852097
---------- ---+------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------
q40 | q90 |
dis_debt_1 | .923185 .0369349 24.99 0.000 .8495019 .996868 dis_debt_1 | 1.279602 .0966309 13.24 0.000 1.086828 1.472375
_cons | 1.222681 .7743353 1.58 0.119 -.3220753 2.767438 _cons | -4.692985 1.82913 -2.57 0.012 -8.341998 -1.043971
-------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
q50 |
dis_debt_1 | .9773124 .0352785 27.70 0.000 .9069336 1.047691
_cons | .2578758 .7243084 0.36 0.723 -1.18708 1.702831
------------- +-------------------------------------------------------------------------------------------
bootstrap(1000) SEs .10 Pseudo R2 = 0.6624
sqreg dis_debt dis_debt_1, q( .1 .2 .3 .4 .5 .6 .7 .8 .9) reps (1000)
(fitting base model)
Bootstrap replications (1000)
----+--- 1 ---+--- 2 ---+--- 3 ---+--- 4 ---+--- 5
Simultaneous quantile regression Number of obs = 71
.80 Pseudo R2 = 0.7461
.90 Pseudo R2 = 0.7429
.20 Pseudo R2 = 0.7251
.30 Pseudo R2 = 0.7563
.40 Pseudo R2 = 0.7763
.50 Pseudo R2 = 0.7893
.60 Pseudo R2 = 0.7887
.70 Pseudo R2 = 0.7721
179
Tabela 24C.4 Rezultatet e testit për qëndrueshmërinë globale
----------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------
| Bootstrap | Bootstrap
dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval] dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval]
------------- +---------------------------------------------------------------------------------------- ------------- +--------------------------------------------------------------------
q10 | q60 |
dis_debt_1 | .8321656 .0920091 9.04 0.000 .6486125 1.015719 dis_debt_1 | 1.005222 .0358247 28.06 0.000 .9337533 1.07669
_cons | 2.699986 1.731801 1.56 0.124 -.7548625 6.154834 _cons | -.1552228 .7593128 -0.20 0.839 -1.67001 1.359565
-------------+----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------+------------------------------------------------------------------------------
q20 | q70 |
dis_debt_1 | .8472472 .0448385 18.90 0.000 .7577969 .9366975 dis_debt_1 | 1.029578 .0554738 18.56 0.000 .9189103 1.140245
_cons | 2.511563 .9166182 2.74 0.008 .6829595 4.340166 _cons | -.5611249 1.142774 -0.49 0.625 -2.840896 1.718647
------------ -+-------------------------------------------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------
q30 | q80 |
dis_debt_1 | .9071604 .0325495 27.87 0.000 .8422259 .9720949 dis_debt_1 | 1.100925 .0970206 11.35 0.000 .9073745 1.294476
_cons | 1.480172 .6939561 2.13 0.036 .0957675 2.864577 _cons | -1.692354 1.90738 -0.89 0.378 -5.497473 2.112765
------------+------------------------------------------------------------------------------------------- -----------------+----------------------------------------------------------------------------
q40 | q90 |
dis_debt_1 | .923185 .036657 25.18 0.000 .8500562 .9963137 dis_debt_1 | 1.279602 .1051692 12.17 0.000 1.069795 1.489409
_cons | 1.222681 .7624155 1.60 0.113 -.2982961 2.743659 _cons | -4.692985 2.01731 -2.33 0.023 -8.717408 -.6685613
-------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
q50 |
dis_debt_1 | .9773124 .0402584 24.28 0.000 .896999 1.057626
_cons | .2578758 .8412137 0.31 0.760 -1.4203 1.936051
------------- +-------------------------------------------------------------------------------------------
bootstrap(1000) SEs .10 Pseudo R2 = 0.6624
sqreg dis_debt dis_debt_1, q( .1 .2 .3 .4 .5 .6 .7 .8 .9) reps (1000)
(fitting base model)
Bootstrap replications (1000)
----+--- 1 ---+--- 2 ---+--- 3 ---+--- 4 ---+--- 5
Simultaneous quantile regression Number of obs = 71
.80 Pseudo R2 = 0.7461
.90 Pseudo R2 = 0.7429
.20 Pseudo R2 = 0.7251
.30 Pseudo R2 = 0.7563
.40 Pseudo R2 = 0.7763
.50 Pseudo R2 = 0.7893
.60 Pseudo R2 = 0.7887
.70 Pseudo R2 = 0.7721