DÜNYA'DA VE TÜRKİYE’DE TARIM EKONOMİSİ …DÜNYA'DA VE TÜRKİYE’DE TARIM EKONOMİSİ DÜŞÜNCESİNİN VE ... TARIM EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELERE GENEL BAKIŞ ... denge

TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ B-9 EYLÜL 1994

D Ü N Y A 'D A VE T Ü R K İ Y E ’DE TARIM E K O N O M İS İ D Ü Ş Ü N C E S İN İN VE A R A Ş T IR M A L A R IN IN GELİŞİMİ

Prof.Dr.Metin TALİM(*)

I. GİRİŞ:

TARIM EKONOM İSİNDEKİ G E L İŞ M E LE R EG E N E L BAKIŞ

Tarımsal Ekonomik düşüncenin, ekonomik düşünceyi mi izlediği yoksa ondan önce mi geldiği sorusuna net bir yanıt vermek kolay olm ayacaktır. Çünkü zaman zaman bunlardan biri veya diğeri, öbürü üzerinde etkili olmuştur. Esasında önemli olan, bu soruya verilecek yanıtın m ahiyetinden çok tarım ekonomisi düşüncesi geçmişinin ve bu konudaki çalışm aların yüzyıllar öncesine - ABD'de ve Avrupa'da XVIH'inci yüzyıla kadar gittiği gerçeğidir. Tarım ekonomisi alanındaki gelişmeleri ana çizgileriyle aşağıdaki noktalarda özetlemek mümkündür.

Başlangıçta kalitatif ve tasviri (belimleyicı) nitelikteki çalışmalar hakimdi. Bunlar tarım sektörünün ve kırsal kesimin sosyo-ekonomik durumunu ortaya koyucu ve büyük ölçüde gözlemlere dayanan incelemelerdir.

Bundan sonra analitik ve kantitatıt bir aşamaya doğru yavaş fakat süreklilik gösteren genel bir eğilim belirdi. Burada tarım ın sadece sosyolojik bir olay olarak ele alınması ve birtakım rakam ve verilerin yanyana getirilmesi suretiyle bir değerlendirme yapılması hususu yavaş yavaş terkedildi. Bunun yerine çiftçilerin karar almalarını sadece içgüdüsel olarak değil fakat maliyet-fayda analizi çerçevesinde daha bilimsel bir yaklaşımla ele alabilmelerini olanaklı kılmağa yönelik çalışmalar, incelemeler geçti. Bu arada tarım ekonomisi araştırm alarının, ekonomik teorideki neo-klasık düşüncelere ve daha çok kantıtalif yöntemlerde gerçekleştirilen ilerlemelere dayandırılması yaygınlaştı.

İkinci dünya savaşı sonrasında büyüyen ekonomilerde tarımda yapısal uygulamaları etkileyen faktörler ve bunların sonuçlarının incelenmesi önem kazandı. Bu bağlamda tarım sektörü içinde mikro- 3

3 E Ü Ziraat Fakültesi Tartm Ekonomisi Bolümü, öğretim Üyesi.

18

TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 8-9 EYLÜL 1994

ekonomik analizden makro-ekonomik analize geçiş süreci başladı. Böylece artık tamamen sadece tarım işletmesinin yönetimi üzerinde durulması yeterli görülmeyerek tarım sektörünün bütünü itibariyle ele alınması yoluna gidildi. Bu gelişim üzerinde devletin tarıma gittikçe artan müdahalesi çerçevesinde destekleme fiyatlarının saptanması, tarımın sübvansiyone edilmesi gibi hallerde tarımın genel durumuna ilişkin daha bütünsel bir görüşe sahip olmanın gerekliliği belirleyici oldu.

Bu arada tarımsal üretim fonksiyonunun ayrı, tek başına ve sadece tarımsal üretimin dar sınırları içinde ele alınmasının yeterli olmadığının anlaşılması için bir süre geçmesi gerekti. Tarımı kendisine girdi sağlayan ve tarımsal ürünleri işleyerek değerlendiren ekonomik faaliyetlerden hemen hemen ilişkisiz olarak düşünmenin ve tarımın endüstrileşmesi sürecinde diğer sektörlerle ileri ve geriye doğru bağlantılarını gözardı etmenin mümkün olmadığı görüldü. Böylece tarımın kendi dışındaki kesimlerde ilişkilerinin olumlu veya olumsuz sonuçlarını belirlemeye yönelik çalışmalar, incelemeler tarım ekonomistlerinin araştırma konuları arasına girdi.

Daha sonraki gelişmeler tarım ekonomisini, tarımın ve tarımsal dünyanın katkısının bazı bölgelerin veya yörelerin yaşamını sürdürebilmesi için veya bir ülkenin demografik, ekonomik ve sosyal dengesi için esas olduğunu göstermeyi amaçlayan bilimsel araştırmalar önem kazandı. Bunun yanında gerek kamu finansmanları açısından gerekse biyolojik denge ve fiziksel açıdan çevrenin kalitesi ve korunması yönünden tarımın maliyetinin ele alınması konusu yakın zamanlarda ön plana çıktı.

Nihayet tarım ekonomisi alanındaki analizlerin ulusal düzeyde kalmasıyla yetinmeyip, uluslararası çevçevede ele alınmasının gerekliliği anlaşıldı ve bu alanda etütler yaygınlaştı. Böylece tarım kendi kapalı dünyasından ve tek başınalıktan sadece kavramsal olarak değil ekonomik ve sosyal bakımdan da çıkmış oldu. Bugün için tarımın diğerleri gibi ekonomik bir sektör olduğunu ve eskiden olduğu gibi korunan bir sektör olarak kalacağını bilmek önemli değildir. Artık devletin tarıma müdahalelerinden çok kırsal alanda sağlık ve çevre koşullarına müdahalesi tartışılmaya başlanmıştır.

Şimdi bütün bu gelişmeler ve yeni oluşumlar içinde tarım ekonomistinin işlevi ne olacaktır? Böyle bir formasyona gereksinme var mıdır, yoksa sadece tarımda analiz yapılabilecek genel ekonomist yetiştirmek yeterli olmayacak mıdır? soruları gündeme gelmiştir. Bu konuda çok geniş bir deneyim ve vizyona sahip A.SİNMANTOV'un(3) 3

3 Albert SİNMANTOV, Quelques Reflexions sur L'evolution Recente de la Pans6e Economique, Economic Rurale no 200, s.29.

A.SİNMANTOV, OECD, Onursal başkanı olup halen Akdeniz Uluslararası Agronomik Yüksek Etütler Merkezi Müdürü ve aynı zamanda Uluslararası Tarımsal Pazarlar ve Politika Konseyi as başkamdir.

19


değerlendirm esi önemli mesajler vermektedir: "Tarım Ekonomisti genel ekonom istin aksine tarım ı bilen kişidir. Bu husus tarım sektörünün ve tarım sal üretimi analiz etmek için kaçınılmazdır. Bu arada tarım ekonom istinin uğraş alanına, pazarlama ve finansman konularındaki soruları daha geniş bir çerçevede algılamak, anlamak yanında şu, mekan, çevre yani genel olarak doğal kaynakların yönetimine ilişkin konular girecektir. Bu şekilde tarım ekonomisti, gıda-tarım ekonomisti veya doğal kaynaklar ekonomisti niteliği kazanacaktır. Ayrıca tarım ekonomisti analizlerinde çoğu kere olduğu gibi sadece çiftçiyi ve kırsal dünyayı değil, tarım , mekan, insan ve çevreyi ilgilendiren sosyal, ekonomik ve politik olayları açıklamaya yönelik displinlerarası çalışmalara yer verecektir. N ihayet tarım ekonomisti, uygulanan tarım politikalarının olumlu ve olum suz sonuçlarını ortaya koyucu çalışmalar yapma durumundadır. Bu sonuçlar ekonomik, mali, sosyal ve hatta uluslararası nitelikte olabilir11.

Kuşkusuz bütün bunlar tarım ekonomistinin çok iyi bir temel form asyona sahip olmasının ne denli gerekli ve önemli olduğunu gösterm ektedir.

Yukarıda ana hatlarıyla açıklanmaya çalışılan tarım ekonomisi a lanındaki gelişmeler -ki bunlar büyük ölçüde gelişmiş ülkelerin durumunu yansıtm aktadır- kaynağını başta üniversiteler olmak üzere, tarımsal ekonom ik araştırma enstitüleri, tarımsal meslek kuruluşlarında yürütülen sürekli ve nitelikli araştırmalarda bulmuştur. Bunun yanında ulusal ve uluslararası düzeydeki bilimsel kongre, sempozyum ve seminerlerin bu gelişmeler üzerinde büyük etkisi olmuştur.

Kuşkusuz tarım ekonomisindeki ilerlemeler her ülkede aynı boyutta olmamış ülkelerin bilimsel, ekonomik, sosyal ve hatta politik kanumuna göre az-çok farklılık göstermiştir. Aşağıda bununla ilgili kimi örnekler verilmiştir.

II. KİMİ Ü L K E L E R D E TARIM EKONOM İSİNDEKİ GELİŞM ELER

B A T I A V R U P A 'D A TARIM E K O N O M İS İ

Batı Avrupa'da tarım ekonomisin alanındaki çalışm aların tarihi birkaç yüzyıl öncesine kadar gitmektedir. Örneğin Almanya'da XVIII'inci yüzyıla (Günter SCHMİTT), İtalya'da XIX'uncu yüzyıla (Francesco LECHİ) dayanmaktadır. Araştırm aların ilk tohumları da Üniversitelerde veya tarım yüksek okullarında atılm ıştır.

Bununla beraber başlangıçta tabii bilim lerdeki atılım ve ilerlemeler agronomi bilimlerini ön plana çıkarmış ve özellikle bunlara ait etütler gelişmiş üniversitelerde yoğunlaşmıştır. Buna karşın tarım ekonomisi araştırmaları, tarımsal üretim ve tarım işletmelerinin yönetim iyle sınırlı kalmış ve sosyal bilimlerden çok agronomi bilim leriyle ilişkili bir disiplin

20


olarak dikkate alınmıştır. O zamanlar ekonominin diğerleri yanında çok küçük bir önemi vardı. Ancak daha önce tarımsal ekonomik araştırmaların köklerinin dayandığı Albrecht THAER (1752 - 1820) ve Johann Heinrich, von THÜNEN (1983-1950) tarafından formüle edilen "rasyonel tarım" yeniden önem kazanmış ve bu temele dayalı olarak F.AEREBOE (19651942) ve Thâodore BRİNKMANN (1977-1951 )*in XX'nci yüzyılın ilkçeyreğinde üretim ekonomisi alanındaki araştırmalarıyla uygulamada yerini almıştır (Günther SCHMİTT). Sonuçta Avrupa’da XX'nci yüzyılın ilk yarısında büyük ölçüde THÜNEN öğretisi ve neo-liberal denge teorisi tarımsal araştırmaları yönlendirdi.

Neo-klasik ekonomik anlatımında tarım ekonomisi teorileri sadece ve tarım işletmesi dar kapsamında öğretimin ve araştırmaların gelişmesine yardımcı olmadı, ayrıca tarım ekonomisinin gelişmesi üzerinde iki açıdan uyarıcı ve yönlendirici oldu. Bir yandan tarım ekonomisi araştırmaları tarımın diğer alanlarına-tarımsal üretim ve faktör piyasaları, tarım politikalarının teorik analizi gibi- yaygınlaştı; öte yandan tarım ekonomisi konusunda üniversitelerde ve araştırma enstitülerinde yeni bölümler ortaya çıktı.Bundan başka İsviçre'de Dr.E.LAUR tarafından geliştirilen özellikle tarım politikasına esas olmak üzere tarım işletmelerinin ekonomik durumunu ortaya koymaya yönelik çalışmalar, hemen hemen bütün ülkeleri etkiledi.

Bu arada iki dünya savaşı arasında ülke tarımının durumunu derinliğine anlamaya yönelik işletme bazında ve tarım sektörü bazında manografik anket çalışmaları uzun süre kullanıldı. Ancak bu tip araştırmalar kimi ülkelerde- İtalya'da- çiftçilerin pratik gereksinimlerini karşılamaktan çok teknisyenlere ve kamu yönetimine veri sağlamağa yönelik oldu.

İkinci dünya savaşı sonrası Avrupa'da tarım ekonomisi araştırmaları teorik temelleri, yöntemleri ve hatta konuları bakımından ABD'nin büyük ölçüde etkisinde kaldı (G. SCHMİTT ve F.LECHİ). 1950 yılından sonra öğrenim veya eğitimlerini ABD'nde tamamlayan genç tarım ekonomistleri tarafından ithal edilmiş yöntemlerin uygulanması yaygınlaştı. Denilebilirki Avrupa ülkelerinde başlıca tarımsal ekonomik araştırma konuları ve yöntemleri ABD'ndekinin aynı oldu. Kuşkusuz bazı konular ihmal edildi. Buna karşın Avrupa Topluluğu içinde ülke tarımının durumu ve topluluğun gelişen ve değişen koşullarına uydurulması konuları ağırlık kazandı.

Gerçekleştirilen Araştırmalar ve Gelişmeler

Önce 1950'li yıllarda ABD'nde geliştirilen tarım işletmelerinin ve tarımsal üretimin planlanmasında kullanılan kantitatif yöntemler özellikle doğrusal programlama çalışmaları çok hızlı gelişti. Ancak gerek işletme bazında kârı (geliri) maksimize etmek, gerekse üretimin optimal bileşimini belirlemek için kullanılan doğrusal programlama modellerinin, bir sonuca götürmediği (J.KLATZMANN) ve çiftçilerin gerçek kararlarından çok uzak olduğu anlaşıldı. Ayrıca tarım işletmelerinin ve üretimin programlanması

21


yöntem lerinin, yapısal değişmelerle ilgili makro-ekonomik politika için pek az katkıda bulunduğu araştırıcılarca saptandı (G.SCHMİTT). Bu arada işletm ecilerin bu karmaşık yöntemlere duyarsızlığı, daha basit yöntemlerin kullan ılm asın ın tercihine yol açtı (F. LECHİ).

Bu arada 1960 sonrası, önce AET ortak tarım politikası kapsamında alınan kararların kapsamında tarımdaki ekonomik, yapısal ve sosyal sonuçları araştırm alara konu oldu. 1970 sonrasında araştırmalar toplulukta üretim fazlasın ın sonuçları, kısıtlamaya ilişkin önlemler ile düşme eğilimi gösteren tarım ürünleri fiyatları üzerinde yoğunlaştı.

ö te yandan tarım işletmelerinin girdi tedarik ve ürün mahreçlerine ilişkin problem lerini ulusal, bölgesel veya köy bazında inceleyen etütler önem kazandı. Bu bağlamda Input-output modellerine dayalı metodolojik çalışm alara veya agreje talep ve arzın ekonometrik analizlerine girişildi.

Kalkınm a ve programlama konusundaki araştırmalar, makro- ekonom ik bir vizyona-ekseriya Keynes ekonomik görüşüne- göre ve ekonom etrik yöntemler kullanım ıyla yapılmaya başladı. Bu arada üretim fazla lığ ı, ekonomik büyümedeki yavaşlamanın tarıma olumsuz etkileri, GATT görüşmeleri ve gelişmekte olan ülkelerin sorunlarına araştırmalar yöneldi. Nihayet entansif tarıma bağlı kirlenme ve çevre sorunları, kimi tarım sal yörelerin geleceği yeni araştırm aları gündeme getirdi.

Ekonomi politikalarına ilişkin etütler, daha çok liberal bir görüş çerçevesinde üreticilerin etkinliğini arttırmağa yönelik pedagojik incelem eler ile metodolojik bir görüş çerçevesinde refah ekonomisi, gelir transferi ve ekonomik güçler arasındaki rant konusuna eğildi. Pazar ekonomisi koşullarında devletin tarıma müdahalesi, farklı değerlendirmelere yolaçtı, Makro-ekonomik açıdan bunun gereksizliği, mikro-ekonomik açıdan ise gelir ve faktör pradüktivitesine dayalı müdahalenin yararlı olduğu savunuldu. Ancak bu savlar sağlam bir teorik temele oturtulamadı (G.SCHMİTT).

Nihayet bütün bu gelişmeler tarım ekonomisi terim inin bugünkü koşullarda anlamının ne olduğu tartışm alarına ve bir takım yeni değerlendirmelere neden oldu, örneğin, Malassis "gıda ekonomisi, tarım ekonomisi ve kırsal ekonomi arasında net bir ayrım ın", tarım ın bütününe ait sosyo-ekonomik analizleri aydınlığa kavuşturacağını ısrarla vurgulamaktadır. Klatzmann ise, tarım politikası ile tarım işletmelerinin ayrı düşünülemeyeceğini ve günümüzde tarım ekonomisinin (1) gıda-tarım ekonomisi ve (2) kırsal dünyanın bütün olarak ele alınm ası gibi, iki yönden geliştiğine değindikten sonra dersinin adını son yıllarda tarım ekonomisi yerine "Tarım ın, Kırsal Dünyanın ve Gıda ve Tarım Kompleksinin Ekonomisi" olarak değiştirdiğini belirtmektedir.

Görülüyor ki, Batı Avrupa'da tarım ekonomisinin gelişimi, tarım işletmesinin analizinden başlayan, normatif verilere dayalı analizlerle zenginleşen ve nihayet çağdaş problemlerin gerektirdiği, özellikle GATT görüşmelerinde görüldüğü gibi devletin tarım ekonomisinin yönlendirilm esindeki rolü biçiminde çok geniş bir yelpaze içinde olmuştur.

22


AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNDE TARIM EKONOMİSİ^)

ABD'de tarımın ekonomi içindeki önemi nisbi olarak azalmakla beraber, tarım ekonomisi mesleği hayret verici derecede dinamiktir. Bunun beş bin üyesi olan Tarım Ekonomistleri Birliğinin büyüklüğünde -ki bu üyeler üniversite elemanları olduğu kadar özel sektör ve hükümet temsilcileridir- görmek mümkündür. Ulusal düzeydeki organizasyon, bölgesel çapta fakat etkin ve ileri faaliyetlerle tamamlanmaktadır. Tarım Ekonomisi öğretiminde altmıştan fazla program bulunmakta ve bunların ekserisi lisans üstü diploma da vermektedir.

Tarihsel olarak Üniverslte(* 5) düzeyinde Amerikan Tarım Ekonomisi mesleği aşağıda özetlenen temel prensiplere dayanmıştır.

1. öğretim, araştırma ve yayım arasındaki organik ilişkiler ve bütünlük;

2. Üniveriste, özel sektör, hükümet, uluslararası organizasyonlar ve kuruluşlararası entegrasyon;

3. Kampüs sistemi sayesinde disiplinlerarası karşılıklı etkileşim;4. idari bakımdan merkezden uzaklaşma ve özerk denetim ve

değerlendirme;5. Tarım Ekonomisinin Geniş Tanımı

Başlangıçta mesleğin doğrultusu tarımsal üretim ekonomisi ve pazarların performansının analizi idi. Sonraları büyük ölçüde hizmetlerine olan talebin gelişmesine de bağlı olarak mesleğin ilgi alanı çok genişledi ve çeşitlendi. Günümüzde tarım ekonomisi çok geniş konuları kapsamakta ve sınırları da hızla değişmektedir: Çiftçi ailelerinin ve kırsal toplulukların davranışı, beslenme ekonomisi, tarım politikası, makro-sektör ilişkisi, doğal kaynaklar ve çevre ekonomisi, uluslararası ticaret ve kalkınma, işletme stratejileri, baskı gruplarının ve devletin tutumu, kurumlar ekonomisi v.b. Bu konulardan birçoğu ekonomik teori araştırmalarında inceleme konusu oldu, örneğin reel ve moneter olaylar arasındaki karşılıklı etkileşim, sözleşme ve kurumlar teorisi, risk karşısında davranışlar, ekonomi politikasının ekonomisi gibi. Ayrıca bu araştırmaların ekserisi kuvvetli bir ampirik kampozanta sahip olduğundan dolayı Leontief tarım ekonomistleri

Alain de JANVRY'nin "L'Economie Rural aux Etas- Unies: Etat Actuel et Perspectives" adlı makalesinden özetlenmiştir.

5 ABD'nde 1975'da Başkan LINCOLN tarafından 50 Land Grand Üniversite ağı kurulmuştur. Bunlar tarım üniversiteleri olup ayni zamanda araştırma ve yayım faaliyetleriyle de görevlendirilmişti. Diğer fakülteler sonra ortaya çıktı.

23

TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 6 9 EYLÜL 1994

m esleğini teori ile ampirizm arasında kurdukları denge nedeniyle övgüye değer bulunm uştur.

Ancak yakın zamanlarda araştırm aların soyut modelleştirmelere dayandırılm ası eğilimi kuvetlenince üniversitedeki araştırmalarla hükümet ve özel sektörün ihtiyaçları arasında önemli bir boşluk meydana geldiğine ilişkin eleştiriler yoğunluk kazandı.

Bununla beraber öğretim - araştırma - yayım zinciri yine de bütün etkinliğiyle varlığ ın ı sürdürmektedir. Uzmanlaşmalarında master düzeyinde gıda tarım teşebbüslerinin yönetimi veya kırsal kalkınma konularında olması önem kazanmış bulunmaktadır.

J A P O N Y A ' D A TARIM I EKONOMİSİ**)

Japonya'da tarım, tarım ve besin politikası konusundaki düşünceler beş noktada toplanabilir:

(1) Ülke nüfusunu besleme güvencesi(2) Tarım ve aile tarımı hücresi (Noka) halkı besleyen anadır. Bir

ülkenin güçlüğünün kaynağı Noka'dır.(3) Bağımsız girişimcilik. Çiftçiler ve köylüler kendi, kendilerinin

işçileri olarak ayrım lanırlar.(4) Çevre: Tarım, insan ile toprağın evliliğini temsil eder. Bu şekilde

toprağa yakın olan çiftçi, toprağın, uygun ve daha çok aranan bir çevrenin korum asına katkıda bulunur.

(5) Mali kaynak olarak tarım, Tarım sektörü özellikle kalkınm anın ilkdevresinde kaynak sağlar.

Tarım sa l Köktencilik

Japonya'da en önemli düşünce akımı, tarım sal kökenciliktir. Bu düşünce hakimiyetini ikinci dünya savaşına kadar sürdürdü. Bunun özü çiftçi yaşamının en değerli bir moral kaliteye sahip olduğu ve bir toplumun kudreti küçük köylü işletmelerine dayanm asıdır Japon tarım ında küçük hatta çok küçük işletmeler daima hakim oldu. Politik planda küçük işletmecilik, çeltik işletmelerine dayanıyordu. Bu çiftçi toplumu, demokrasinin temeli olarak dikkate alınm ıyordu.

Bir Başka Tem el D üşün c e Akım ı

B.Takekazu OGURA'nın Les Courants de Pensöe Fondamentaux sur L'Agriculture au Japon, adlı makalesinden özetlenmiştir

84


Tokugava döneminin sonunda (1861) tarıma karşıt bir görüş Kanda TAKAHİRA(1830-1899) tarafından ileri sürüldü. Takahira "Devleti inşa etmede iki yol vardır: biri tarım diğeri ticarettir. Ticaretle devlet zenginleşir, tarımla devlet fakirleşir" diyordu. Büyük bir ileri görüşlülükle arazi vergisinin yeniden gözden geçirilmesine ilişkin bir proje ileri süren TAKAHİRA ölümünden sonra kaşif olarak nitelendirildi. Bir başka akademisyen (Ol KENTORA, 1943-1992) endüstriyel kalkınmayı öneriyordu. Japonya'nın ulusal gücünü tarımla mı yoksa endüstri ve ticareti geliştirerek mi kuvvetlendireceğini sorgulayan Şişi YORAN daha 1886 da, Japonya'nın endüstri ve ticaret ülkesi olmasına umut bağlamak gerekiyor" diyordu. Bir diğer akademisyen Fukuzavva YUKİCHİ (1935-1901) ülkenin zenginleşmesinin aracı uluslararası ticarettir diyordu. Bu görüş ticari Fondamantalizm olarak adlandırılabilir. Ona göre ülkeyi ticaret ve sanayi ile inşa etmek esas olmalıdır.

Dengeli Kalkınma Ve Tarımın Dikkate Alınması

İkinci dünya savaşı ertesi, endüstrileşmedeki hızlı gelişme, tarımdakinin çok üstünde oldu. Daha önceki kökenci düşüncelere karşı dengeli büyümenin savunucuları ortaya çıktı. Tarım endüstri ve ticaretin dengeli büyümesinin geregi üzerinde duruldu. Nihayet ikinci dünya savaşından sonra tasarruf zihniyeti ve zenginleşme hedefi bütün sosyal tabakalarda yerleşti.

SOVYETLER BİRLİĞİNDE TARIM EKONOMİSİ^)

Rusya'da 1930'lu yıllarda A.TCHAJANOV'un tarım ekonomisi enstitüsü ve N.KONDRATİEV'in pazar etütleri enstitüsü faaliyetlerini, siyasi baskılar sonucu durdurduğu zaman, tarım ekonomisi araştırmalarına pratik olarak ara verildi, Hatta savaş öncesinde tarım ekonomisi disiplini, yüksek öğrenimin birimleri arasında yer almıyordu. Sadece genel ekonomi disiplinine eklenen bazı derslerle yetiniliyordu. STALİN sonrası dönemde tarım politikasının değişmesi sonucu, 1955'de Tarım Bakanlığına bağlı olarak "Ulusal Tarımsal Ekonomik Araştırmalar Enstitüsü" kuruldu. Ancak enstitü mevcut olmayan bir bilimsel temel ve uzun yıllardan beri mevcut olmayan gelenekten mahrum olarak faaliyete geçti.

Enstitünün çalışma doğrultusu, Tarım Bakanlığının ve diğer ilgili resmi kurumların ihtiyaçlarını dikkate alarak uygulamalı araştırmalar yapmaktı, halende yapmaktadır. Daha sonra federal devletlerde de benzer

Viktor NAZARENKO'nun "Evolution de la Recherche en Economi Agraire en Union Sovi6tique“ adlı makalesinden özetlenmiştir.

25


tarım sal ekonomik araştırma enstitüleri faaliyete geçti. Bugün ülkede 14 tarım ekonomisi enstitüsü, 200-500 arasında çalışanı ile faaliyette bulunm aktadır. Ayrıca tarım ekonomisi disiplini yüksek öğrenimde de yerini a lm ıştır.

Ulusal planda 102 tarım yüksek okulu ve bunların her birinde bir tarım ekonomisi kürsüsü bulunmaktadır. Bunlardan otuz kadarı da ekonom i, organizasyon, planlama, istatistik ve muhasebe kürsülerinden oluşan Tarım Ekonomisi Fakültesi olarak faaliyetlerini sürdürmektedir*. Buna paralalel olarak ekonomi fakültelerinde de tarım ekonomisi kürsüleri kurulm aya başladı. Keza, teknik tarım araştırma enstitülerinde ve bilimsel karakterdeki araştırma enstitülerinde tarım ekonomisi birimleri yer aldı. Böylece daha çok uygulamaya yönelik olarak geniş bir araştırm a ağı kuruldu. Halen tarımsal bilimler yönetimi yapısında bir reorganizasyonu takiben tarım sal araştırma enstitüsü ve istasyonlarının ekserisi "Tarımsal Bilim ler Ulusal Akademisi" nin bir parçasını oluşturmaktadır.

Bu arada tarımsal araştırm aların konuları ve bilimsel mühveri büyük değişim e uğradı. Başlangıçta tarımsal ürünler maliyeti, fiyatlar, tarımsal yatırım lar ve ürün alım planları konusunda araştırm alar yaygındı. Ancak son yıllarda araştırma konularında büyük değişim ler oldu. Bunlar şöyle özetlenebilir:

1. Tarımsal mülkiyet problemlerinin etüdü;2. Düzenlenmiş pazar ekonomisi geçiş yolları ve yeni denge

arayışlar;

3. Tarıma girdi sağlayan ve tarıma dalgalı endüstri zinciri halkalarının incelenmesi;

4. Kırsal sosyoloji araştırmaları;5. Pazar ekonomisine geçişte işletmelerin yönetim yapısındaki

reforma ilişkin bilimsel yaklaşım ve incelemeler;6. Uluslararası ticaretteki tarımsal sorunlar.

Kısaca son zamanlarda Rusya'da tarım ekonomisi araştırm alarına batın ın fikirleri girmiş ve gittikçe etki alanımda genişletmiştir.

H İN D İS T A N 'D A TARIM E K O N O M İ S İ ( ' )

Hintli tarım ekonomistleri arasında başlıca üç akım ayrım lanır. (a) İdareci veya yöneticiler, (b) tarımsal ve kırsal kalkınm ada uzm anlaşmış ekonomistler, (c) teknik değişmelerin ekonom isinde uzm anlaşmış agronom lar. Kuşkusuz bunlar farklı bir formasyon, bir geçmiş ve yönelime sahiptir. 6

6 Vijay s. VYAS'ın "L'Economie Rurale en İnde O rientations et Realisations" adlı makalesinden özetlenmiştir.

26

İdareci pozisyonunda olanlar en eski akımı oluşturmaktadır. Başlangıçta arazi vergisi, sulamanın bölgelerin sosyo-ekonomik durumuna etkileri, daha sonra ekonomik gelişmeye paralel olarak finansman, pazarlama, fiyat politikası, mali politika konuları önem kazandı. Bu arada Hindistan Merkez Bankası tarımın ölke içindeki önemini dikkate alarak, tarımı kontrol etmek ve güçlendirmek için yeni birimler açlı ve çok iyi yetişmiş idareci tarım ekonomistleri tarımsal problemlerin çözümü yolunda Merkez Bankasına danışman olarak hizmet verdiler.

ikinci akım -kİ bir bakıma hakim akımdır - tarım ekonomisinde ihtisaslaşmış genel ekonomistlerin grubudur. Tarım ekonomisi üniversitede ayrı bir disiplin olmadan önce, ekonomi yüksek okullarında bazı bilim adamları (M.L.DANTVVALA, V.K.R.V. RAO, K.N.RAJ gibi ) tarımsal olaylara bilimsel yaklaşımlarda bulundular ve tarım ekonomisinde ihtisaslaşma yönünden ekonomistleri teşvik ettiler. Beş yıllık kalkınma planlarına bu ekonomistlerin büyük katkısı oldu. Normatif yol, tarım ekonomisi sorunlarına eğilen düşünür ve akademisyenlerin çoğunluğu tarafından genel kabul gören yöntem oldu.

Hindistan'da tarım ekonomisinin gelişmesinde üçüncü akım agranom tarım ekonomistleri grubudur. Bunların rolü 1950'li yıllarda kurulan tarım üniversiteleri ile arttı ve genişledi. Bu gelişmenin önemli nedeni tarım üniversitelerinin Amerikan tarım kolejleri modeli üzerinde kurulması ve bu kollejlerde hakim bir disiplin olan tarım ekonomisinin Hindistan'da teşvik görmesidir. Böylece mikro-ekonomi, üretimin organizasyonu, fiyat tesbiti, pazarlama, yakın tarihlerde sistem analizi konuları öğretimde ve araştırmalarda önplanda yer aldı. Kurumsal problemler ve makro-ekonomi bazen ihmal edildi. Agronom tarım ekonomistleri grubu metodolojik kesinliğe büyük önem vermektedir. Ancak bunlarda global yaklaşım eksiktir.

İki faktör Hindistan'da tarım-ekonomisi mesleğinin güçlenmesine geniş ölçüde katkıda bulunmuştur, a) Çok ün yapmış mesleki bir birlik olan Hindistan Tarım Ekonomistleri Derneği; b) tarıma ilişkin politikaların tamamlanmasında ve belirlenmesinde tarım ekonomistlerinden yararlanan hükümetin tutumu. Kısaca derneğin katkıları ve mesleğin gelişimi, hükümetin pozitif davranışları üzerinde etkili olmuştur.


III. TÜRKİYE'DE TARIM EKONOMİSİNİNDEKİ GELİŞMELER

Türkiye'de tarım ekonomisinin geçmişi pek uzun yıllara dayanmamaktadır. Bu alandaki ilk çalışmaları, 1993 yılında Ankara’da kurulan ve başlangıçta Alman ekolünün güdümünde ve etkisinde olan “Yüksek Ziraat Enstitüsü" (Sonraları Ziraat Fakültesi) faaliyetlerinde görmekteyiz. Örneğin aynı zamanda enstitünün rektörü de olan Prof.Dr.F.FALKE'nin 1935'de "Türkiye'de Zirai Defter Tutumunun Gayesi

27


ve Vazifeleri"; 1937-38 de "Zirai iktisat İlmi" ve 1938 de "İşletme Neticeleri" adlı çalışm aları bu alandaki ilk yayınlardandır. Bu arada Rıza KAZIM'ın (1935) "Türkiye Ziraatı ve Türkiye Ziraatının Mühim Şubeleri" adlı eseri de ilk örnekler arasında sayabilir, ö te yandan araştırma niteliğindeki ilk çalışm aya ‘ Ivedik Köyü, Bir Köy M onografisi’ adı altında Sadri ARAN tarafından hazırlanan araştırma örnek alarak verilebilir. Bundan başka bu dönem de genel tarımsal konuların (tarımsal yapı, arazi rejimi, tarımsal sorunlar vb.) ele alındığı tasviri (betimleyici) nitelikteki çalışmalara da rastlanılm aktadır.

Sonraları 1950'li yıllarda, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zirai Ekonomi ve işletme İlmi Kürsüsünde, esas itibariyle işletme analizlerine dayalı akademik tez çalışmaları (AÇIL 1952 ve 1956; ARAŞ 1952 ve 1956) görülm ektedir. Bu çalışmalar da kullanılan metot ve analiz teknikleri, büyük ölçüde Alman ekolüne ve özellikle 1940'lı yıllarda hemen bütün Avrupa ülkelerinde genel kabul gören İsviçre'de Dr.LAUR tarafından geliştirilen tarım muhasebesi ve işletme analizi tekniğine dayanmıştır. Daha sonra ülkem izde ziraat fakültelerimizin tarım ekonomisi ve işletmecilik kürsülerinde 1970'li yıllara kadar yaptırılan doktora çalışm alarının hemen hemen tamamı, bu tarihten sonrakilerinde önemli bir kışım ı işletme analizlerine dayanmış ve Dr.LAUR muhasebe ve analiz tekniği hemen hemen kalıp halinde kullanılm ıştır. Bu durumu bugünde pek çok çalışmada aynen görmek mümkündür. Daha sonra kurulan Ege ve Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültelerinde ABD'nin etkileri görülmüş ve özellikle bu ülkede staj, yüksek lisans veya lisans üstü (doktora) çalışması yapma olanağı bulanlar orada elde ettikleri yeni bilgiler veya oradaki yönlendirilmelerle çalışmalarında ekonometri analiz ve değerlendirmelere yer vermişlerdir. Ancak mikro-ekonomik çalışmalar daima ön planda gelmiş ve 1970-1980 döneminde işletmelerde programlama teknikleri ve özellikle doğrusal programlama tekniği yaygın olarak akademik çalışmalarda kullanılm ıştır. Bu çalışmaların önemli özelliği gerekli verilerin bizzat araştırıcı tarafından alan çalışmaları ile toplanmış olanıdır. Bu arada zamanla araştırmalarda istatistik, ekonometrik yöntemlerin kullanılmasına daha çok yer verilmiştir.

Sonraları bir yandan tarım ekonomistlerinin bilgi ve görgü ufkunun genişlemesi bir yandan da ülkedeki gelişmeler, tarım ekonomisi alanındaki araştırm a ve incelemelerin çok geniş bir yelpazeye yayılm asına yol açmıştır. Tarımsal pazarlama, tarım ürünleri fiyatları, tarım sal kredi ve finansman kooperatifçilik tarımda fiyat ve gelir politikası, Türkiye-AT (eski adıyla ortak pazar), ilişkileri; kırsal sosyoloji ve kırsal kalkınma, tarımsal yayım sayılabilir.

Ziraat Fakültesi dışında İktisat, Siyasal Bilgiler, İktisadi ve Ticari Bilimler Fakültelerinin ilgili birimlerinde tarımsal ekonomik sorunların daha çok teorik açıdan ve bu arada makro-ekonomik yaklaşım larla incelendiği değerli çalışmalar yapılm ıştır.

Tarım ve Köy İşleri Bakanlığında zaman zaman tarım sal ekonomik araştırmalara özellikle AID (Amerikan Yardım Teşkilatı) elem anların ın

28


öneri ve istemi doğrultusunda, kırsal kalkınma, sosyo-ekonomik durum tesbiti, yöresel optimum ürün bileşimi konularında üniversitelerle işbirliği çerçevesinde birtakım araştırmalar yürütülmüştür. Ancak bakanlığın gerek merkez gerek taşra teşkilatında- kimi yerlerde kişisel çabalar ve didinmeler dışında- tarımsal ekonomik araştırmalar sağlıklı bir temele oturtulamamış, tarım ekonomistleri istatistik şubelerinde güncel işlerde veya her işi yapan elemanı olarak (Islah, ürün yetiştirme dahil) değerlendirilmişlerdir ve değerlendirilmektedirler. Bunlara yurt dışında ihtisas ve doktora yapan tarım ekonomistleri de dahildir.

Türkiye’de pek çok ülkede uzun yıllardan beri faaliyette bulunan Tarım Ekonomistleri derneği gibi tüm tarım ekonomistlerini bünyesinde toplayan köklü ve etkin bir mesleki kuruluş olmamıştır. Böylece bu disiplinde uğraş verenlerin araştırmalarının tanıtıldığı, çeşitli ülkesel sorunlarını bilimsel ve teknik çerçevede tartışılıp, fikir, düşünce ve çözüm üretildiği bir ortam oluşturulamamıştır. Bunda belkide en fazla bu disiplin dalındaki üniversite öğretim üyelerinin ihmali veya ilgisizliği rol oynamıştır.

Bununla beraber kimi ekonomistleri tarımsal sosyo-ekonomik sorunlarla ilgili ülkesel düzeydeki pek çok toplantıda yönetici ve konuşmacı olarak ağırlıklarını hissettirmişler, beş yıllık plan çalışmalarına değerli katkılarda bulunmuşlardır. Keza uluslararası bilimsel toplantılara katılma olanağı bulanlar da seslerini duyurabilmişlerdir.

Ancak özellikle, tarım kökenli tarım ekonomistlerinin mesleki kimliğinin, yeteneğinin ve gücünün gereğince ve yeterince bazı istisnalar dışında tanıtılamamış olduğunu da burada belirtmek gerekir. Ayrıca tarım ekonomistlerinin varlığı, mesleki işlevleri, bilimsel ve akademik niteliği, kimi akademik çevrelerce zaman zaman tartışılmaktadır. Bu bağlamda tarım işletmeciliğinin genel işletme ekonomisi bilim dalı içinde olduğu; tarım ekonomisi bölümün de ziraat fakültelerinde yeri olmadığı iktisat fakülteleri bünyesi içinde belki faaliyette bulunabileceği gibi haksız ve bilimsel dayanaktan yoksun ve dünyadaki uygulamalardan habersizdeğerlendirmelerde yapılmaktadır.

Bununla beraber tarım ekonomisi formasyonun gereklerinin varolan koşullarda her öğretim biriminde yeterince yerine getirilmeyişinin olumsuz sonuçlarına da burada işaret etmek doğru olacaktır. Keza tarım ekonomisiyle ilgili bilim dallarının, anabilim dallarına dağılımındaki aykırılıkların bilimsel mantığını ve akademik gerekçesini anlamanın da zor olduğunu belirtmek gerekir.

Sonuç olarak Türkiye'de tarım ekonomisinin gelişiminde ^n çok akademik çalışmaların rolü olmuştur. En büyük eksiklik üniversiteler dışında tarımsal ekonomik araştırmaların düzenli olarak yürütüleceği bir organizasyonun olmayışıdır. Belkide Türkiye Avrupa'da bu durumdaki tek ülkedir. Esasında tarımsal araştırma enstitülerinde bu birimin geliştirilmesi ve mevcut tarım ekonomisti potansiyelinden yararlanılması güç olmayacaktır.

Bu arada Tarım Ekonomisinin ülkemizde çok daha iyi yerlere gelmesinde Tarım Ekonomisi Derneğinin işlevinin önemini göz ardı

29

TÜRKİYE BİR İNCİ TAKIM EKONOMİ a KONGRESİ ft-fl EYLÜL 1»ft4

alm am ak gerakir. Bu derneğin yaşatılması va güçlendirilmesinde başta akadem ik çavre olmak uzara, tüm tarım ekonomistlerinin sorumluluk ve yüküm lülükleri bulunmaktadır. Dernekçe düzenlenecek periyodik toplantılar, dam ağın yayın organının kalitesi, araştırıcı ve düşünürleri daha verim li çalışm alara aevkedeceklir.

Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A RJANVRY A la in (1990)."L'Economie rurale aux Etats-Unis: Atat

actuel et perspectrves" Economie Rurale. no 200, a.40-50.

KLATZMANN Joaaph (1990)."Ca qul m'a plus IrappA' Economie Rurale, no:200, 1 .12-16.

LECHI Francaaco (l990).'Reflectiona aur l'Avolution de la pensAe 4conomıque agricde an Italie" Economl Rurale, no:200, a.36-39.

MALASSIS Louis (1990). "Propoa d un vAtAran" Economie Rurale, no:200, a 8-11.

NAZARENKO Victor (1990)."Evolution de la recherche en Aconomie agraire en Union SoviAtiquea Economie Rurale, no:200, s.44-47.

OGURA B.Takekazu (1990). aLes Courants de pensAe fondamentaux sur l'agriculture au Japon" Economie Rurale, no:200, s.51-53.

SCHMİTT Günther (1990). "Etat actuel et Avolution de la recherche en Aconomie rurale dans la RApublique FAdArale Allemande" Economie Rurale, no:200, s.40-43.

SIMANTOV Albert (1990). "Quelques reflections Sur L'evolution rAcente de la pensAe Aconomique agricole’ Economie Rurale,no:200, s.25-29.

VYAS S.Vijay (1990). "L’Economie rurale en İnde: Orientations et rAalisations" Economie Rurale no:200, s.54-56.

SO

Documents

DÜNYA'DA VE TÜRKİYE’DE TARIM EKONOMİSİ …DÜNYA'DA VE TÜRKİYE’DE TARIM EKONOMİSİ DÜŞÜNCESİNİN VE ... TARIM EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELERE GENEL BAKIŞ ... denge