Dogumunun 170. Ythnda Uluslararast

Namtk KemalSempozyumu

. 20.22 Arahk 2010Tekirdag

ULUSlARARASl NAM1K KEMAL SEMPOZVUMU

Sempozyum Onursal Ba,kam

Prof. Dr. Nizamettin $ENKOYLU

(Namlk Kemal Universitesi Rektarii)

YURUTME KURULU

OUZENLEME KURULU

Prof. Dr. Birol KAYi$OGLU

Do~. Dr. O. Kemal TAYUKC;:U

Yrd. Oo~. Dr. Ali TiLBE

Yrd. Do~. Dr. H. ilker C;:ELEN

Tekin YENiGUN

Ar,. Gar. Ozlem OZMEN

Do~. Dr. O. Kemal TAYUKC;:U

Yrd. Oo~. Dr. Ali TiLBE

Do~. Dr. Petru GOLBAN

Do~. Dr. $ener BAG

Yrd. Do~. Dr. irfan ATALAY

Yrd. Do~. Dr. Sone1 BOSNALl

Yrd. Do~. Dr. Tevllk SUTC;:U

Yrd. Do~. Dr. Bugra ZENGiN

Yrd. Do~. Dr. imran GUR

Ar,. Gar. Ozlem OZMEN

Ar,. Gar. Pmar TEKiN YURTSEYEN

Ar,. Gar. Hicran KARATA$

Ar,. Gar. Emine GUZEL

Ar,. Gar. Erdem Can OZTURK

Okt. Ferda OiKMEN

BiLiM KURULU

YAYlN KURULU

Prof. Dr. Hasan AKAY

Prof. Dr. ~erif AKTA~

Prof. Dr. Hulya ARGUN~AHProf. Dr. Nazan BEKiROGLU

Prof. Dr. Michel BOZDEMiR

Prof. Dr. Yakup <;:ELiKProf. Dr. Paul DUMONT

Prof. Dr. Recep DUYMAZProf. Dr. inci ENGiNUN

Prof. Dr. Bilge ERCiLASUN

Prof. Dr. Onder GO<;:GUNProf. Dr. Osman GUNDUZ

Doc;:.Dr. Nedim GURSELProf. Dr. Mark KlRCHNER

Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ

Prof. Dr. Nazlm Hikmet POlAT

Prof. Dr. Mehmet TORENEK

Prof. Dr. Himmet U<;:

Prof. Dr. Abdullah U<;:MAN

Doc;:.Dr. Petru GOlBAN

Yrd. Doc;:.Dr. Tevllk SUT<;:U

Yrd. Doc;:.Dr. irfan ATALAY

Yrd. Doc;:.Dr. Sonel BOSNALI

Yrd. Doc;:.Dr. imran GUR

Yrd. Doc;:.Dr. Tatiana GOLBAN

Yrd. Doc;:.Dr. Cansu OZMEN PUSHK1N

Ar~. Gor. Ozlem OZMEN

Ar~. Gor. Pmar TEKiN YURTSEVEN

Ar~. Gor. Erdem Can OZTURK

.:. YaYlmlanan bildirilerin yasal ve bilimsel sorumlulugu yazarlanna aiuir .

•:. Bildiriler yazann soyadma gore abece slraslyla verilmi~tir.

uluslararasl Namlk Kemal Sempozyumu Bildiriler Kitabl

T. C. Ba~bakanhk Tamtma Fonu Kurulu Ba~kanhgl'mn katkllan He bastJr11rm~tlr.

ISBN:978-605-4265-04-6 (1. CiIt)

Bitinci Bash / Arahk 2010 Tekirdag

Dizgi / Salih OZYURT/ FENOMEN

Kapak Tasanm / Mehmet YAVUZBash / Bizim Buro BaSlmevi

GMK Bulvan Demirtepe / Ankara

lc;lNDEK1LER

SUNU~ I DoC;.Dr. Orhan Kemal TAVUK<;:U

SUNU~ I Prof. Dr. Nizamettin ~ENKbYLU (Namlk Kemal Universitesi Rektorii)

A~h, Konferansl: Namlk Kemal ve Midilli I Prof. Dr. Mine inci ENGiNUN 1

Gec;miften Giiniimiize Bir HOf Seda: Namlk Kemal'den Mektup Var 19Nihan ABiR

Namlk Kemal'in Tiyatro Eserlerinde Oil ve Uslup 29

Okt. Fahriye KULOGLU AKPINAR

Namlk Kemal'in Hukuk Tarihimizdeki Veri 41

Arf. Gor. Sedat ALBAYRAK

Namlk Kemal ~ahsiyeti veya Mustafa Kemal Atatiirk'iin Etkilendigi Yazar 45Dr. Giilnare Fahreddin KlZl ALiYEVA

Edib-i Azam Namlk Kemal 51N. Peruzat ALTINAY

Namlk Kemal'in Edebiyat Eleftirisinde Goriintiiniin Diizeni I Diizen Goriintiisii 77

Yrd. DoC;.Dr. Fatih ALTUG

Tiirk Diifiince Diinyaslnda Riiya Kavraml 85

DoC;.Dr. Kemal ARI

Namlk Kemal'in Azeri Edebiyatina Etkisi 99

DoC;.Dr. Liitviyye ASGERZADE

Namlk Kemal'in Diifiince Diinyasl'nda Batl imgesi 109

Yrd. DoC;.Dr. Cumhur ASLAN

Olaganiistii ile Gerc;eklik Arasmda YlklCl Bir Eleftiri: Namlk Kemal'in Geleneksel Hikayeye

Ba kl fl 117

Dr. Pelin ASLAN

Namlk Kemal'in Romanlarmda Toplumsal Degerler Karflsmda Kadmm Durumu 123

Yrd. DoC;.Dr. irfan ATALAY

Namlk Kemal ve Azerbaycan Edebiyatl 139

Prof. Dr. Aydm Abi AYDIN (ABIYEV)

Namlk Kemal'in Sanat I SanatC;l Alglsmda Romantizm ve VIctor Hugo Etkisi 147DoC;.Dr. Abdulhalim AYDIN

Namlk Kemal'in Mukaddimeleri Uzerine Bir inceleme 159Emel AYDIN

TURK UO~UNCE DUNYASINDA RUYA KAVRAMIVE NAMIK KEMAL'iN RUYA MonFi

Dos:. Dr. Kemal ARI*

oz: Riiya motif:;, anlatlm sanatmm en gii~lii yontemlerinden biridir. Bu yontem, batl yazmve anlat,m sanatmda kullamldlg. gibi, yaygm bi~imde Tiirk yazm ve anlat,m sanatmda dakullamlm,~t,r. Tarihsel siirecin tamkhklan, hicivleri ve ironik anlatJmlan, bu tiir yaplt1arda bol bi~imdebulunabilir.

Namlk Kemal, modem donemin tanmm,~, siyasal gorii~leri ve dii~iince dizgesiyle, hemkendi ku~ag.nm hem de kendinden sonra gel en ku~aklann iizerinde son derece etki1i olmu~ birdu~uniir ve gazetecidir. Onun Tiirk edebiyat. ve siyasal ya~ant,smda etkili olmu~ Riiya'ya dayanananlatlm" doneminin gii~lii bir e1e~tirisi ve gelecek tasanm,d,r. 0, iitopik bir anlat,m yontemiyle,arzulad'g' toplum ve devlet yap,smm geli~mi~lik diizeyini ortaya koyar.

Bu bildiride Riiya, iitopya ve ideoloji gibi kavramlarm tammlamalan yap.larak batlda veTurk dii~iince diinyasmda bu kavramlarm nas.1 algl1andlgl ve nasll bir tarihsel siire~ izledikleriincelenmeye ~alJ~,lacak. Onemli bir Tiirk dii~iiniirii olarak Nam,k kemal'in dii~iincelerini aktarmadariiya motinn; kullanmasl iizerinde durulacakt.r.

Anahtar Kelimeler: Riiya, Otopya, ideoloji, Namlk Kemal.

Riiya-Kiiltiir i1i~kisi(Riiya-Utopya-ideoloji)

"Riiya" I (Dii~) tarih boyunca hep insanlan etkilemi~ ve bu etki onlanngiindelik ya~ammda psikolojik duru~ ve tavlrlarma yanslml~; bu etkiler, yalmzbireyin 0 anllk ya~ama bis:imini degil, gelecege ili~kin kurgu, tasanm ve amas:lanmbelirlemede de belli ols:iilerde etkili olmu~tur. Her kiiltiiriin, kendine ozgii bir riiyaalglsmdan soz edilebilir. Kiiltiirler, goriilen riiyalarm is:eriginden hareketle, onlanyorumlayarak, degi~ik algJlamalara yonelmi~; bu algl1amalar ise 0 kiiltiirde sozlii veyazllJ anlatlm sanatlan iizerinde etkili olmu~tur. Bu etki, yalmz sanatsal eylem veyoneli~lerle slmrh degildir. Belli bir kiiltiir s:evresindeki bir birey; gordiigii riiya)'l,toplumun deger yargllanna ve riiyalara yiikledigi anlama gore yorumlaml~ ya dayorum yapmada hiinerli birine yorumlatml~; bu yoruma dayanarak da s:ogu zamankendisinin toplumla, s:evreyle, gelecek ve ges:mi~ siires:lerle ili~kisini belirlerolmu~tur. Ya~amlan an, bir pars:a ges:mi~, bir pars:a da gelecektir. 0 nedenle,riiyalar pek s:ok kiiltiirde, ges:mi~ ve gelecek iizerine kurulmu~ algllar iizerineoturtulmu~tur. Ku~kusuz bu, bireyin bedense1 degil, tinsel ki~iligiyle ols:iilii ve ko~utbir durumdur. Hemen her kiiltiirde, riiyaya ili~kin ayinler, soz dizimleri, heyecan,korku ve sevince yonelik bedensel tepkiler, davram~ kabplan, riiyaYl anlatma veaktarmaya ili~kin aras: ve kurallar, gelenekler, normlar olu~mu~tur. Birey, gordiigiiriiyadan etkilenir; riiyaYl anlatlrken kendine ve kiiltiiriine ozgii bir anlatlm bis:imigeli~tirir; riiyaYl dinleyenler de yine anlatllanlardan etkilenir. Etkilendikleri ~eyleregore beden dili, merak, heyecan, sevins:, korku gibi duygular beden dilineyansltllml~ olarak sergilenir. . Bu teme1 ki~isel ozellik, toplumdan topluma,kiiltiirden kiiltiire de degi~iklikler gostermi~tir. Neredeyse her kiiltiirde, 0 kiiltiiriinozelliklerine gore riiyalardan aIman sanal bilgi ya da ruhsal etki ile ya~ama ili~kinverilerin duyumsanmasl ve sezinlenmesi slmr1and1r1labilmi~ ya da belir1enebilmi~tir.

* Dokuz Eyliil Oniversitesi Atatiirk ilkeleri ve ink,lap Tarihi Enstitiisii Md., kemal. ari@deu. edu. tr.

86 I Do~. Dr. Kemal ARI

Riiyaya ili~kin yorumlar ve samlar. geleneksel dilin anlatlm giiciine yanslyabilmi~,boylece kiiltiiriin olu~umunda. kiiltiirii besleyen etkenler ie;:inde "riiya'; etkisi giie;:liibir kaynak ve /lgiir olarak yer alabilmi~tir.

Neredeyse her kiiltiir ie;:in riiyaya ili~kin bir sozlii edebiyat ve giindelikya~amda etkili geleneksel normlar kendini gostermi~tir. Ustelik kimi toplumlardagoriilen riiyanm yorumllna ili~kin. kiiltiirel davram~ ve ayinlerin yam Slra. giindelikya~aml bie;:imlendiren toplumsal statiiler ve 0 statiilere ili~kin geleneksel ole;:iitlerdeortaya e;:lkml~tlr. RiiyaYI yorumlayamn itiban. neredeyse her toplumda iistdiizeydedir. Riiyaya bakarak gelecegi okllma. gee;:mi~eili~kin saptamalarda bul11nma;bireysel ili~kilere doniik ongoriiler; aynca. riiyada yer alan flgiir ve sozlere gorefolklorik degeri olan soz dizimleri ve soylem kahplan yaratllml~tlr. Kimi dinse!inane;:lar da riiyalara ili~kin anlatlm ve yorumlardan etkilenerek. kendi anlatllnlanmbu tiir riiya ve riiya yorumlarma dayandlrabilmi~lerdir. Neredeyse her din kahbmdariiyalarm olumlu ya da olumsuz etkisi bulunmaktadlr. Boylece. ki~inin tinsel yonii,riiyalarm olaganiistii ozelliklerine bakarak, sanki bilinmez, gizine pek eri~ilemez,"efsunlu"bir diinya ile ileti~imin araCl olarak "riiyalan" gormii~tiir. Bu soz dizimlerikimi zaman kamksanml~ ve benimsenmi~ halk de)'i~leri, kimi zaman atasozleri; kimizaman da heyecan, sevgi ya da korkuyla oriintiilenmi~. beden diliylezenginle~tirilmi~ terim ve tiimcelerdir. Her degi~ik anlam verilmi~ tiimce ya da sozdizimi, riiyaYI yorumlayan ya da 0 yorumu dinleyen ki~inin bedenine yanslyandavram~ ozelligiyle daha ilgi e;:ekici hale getirilmi~tir. Bu davram~ kallplannm,bireylerin ya da toplumlann yazglsml belirleyecek denli yogun etki giicii, dogrudano toplumda yaygm kiiltiirle ilintilidir. Tarihin her hangi bilindik ya da bilinmedikbir doneminde degil; ya~amlan son e;:agda bile, riiyalara bakarak, giindelikya~amlanm belirleyen insanlan; e;:ok daha vahimi ise, gordiigii riiyalara bakaraktoplumun yazglsml ilgilendiren e;:ok onemli konularda. karar veren anll ~anl1yonetici elitleri gormek olanaklJdlr. Tarihte. karar vericilerin, bunu yaZJ11olmayanbir kural ve egilim olarak geli~tirdiklerini de biliyoruz. Ornegin. OsmanltDevleti'nin son yiiz)'11mda bile riiyalara. anhk dalmalarda duyumsanan seslere vegoriintiilere ya da bir tiir riiya hali denilebilecek istiarelere (egretileme) dayamlarakkarar vericilerin kararlanm verdikleri bilinmektedir. Oyle ki bu see;:kin elitlerin, ­kendilerince- adalet daglwklanm, dogru ile yanl1~1buna gore aYlrdlklanm, yol ve izbelirlediklerini ve bu istiarelerinin sonucuna gore. sava~lan bile yonetmeyee;:ah~tlklanm biliyoruz.

Pek e;:okbiyolog. /lzike;:i,ruh bilimci gibi bilim insam riiyamn tammmi vedegi~ik verilere dayanan ae;:lklamasml yapml~tlr. Bunlann en tamnml~l SigmundFreud'dur (Freud, 2001). Biline;:altmda. e;:oguzaman gee;:mi~ve anllk kimi samlannya da gere;:eklerin, degi~ik bie;:im ve siiree;:lerden gee;:erek anhk dl~avurumu olaraktammlanacak riiya eylemi, bireyin iizerindeki etkileri ve yanslmalan ile detoplumsal bilimlerin, edebiyatm, felsefenin ve dii~iince bilimin onemli ugra~lalanlarmdan biri olmu~tur. Oysa Riiya'nm gere;:eklik ve somut verilerleae;:lklanabilecek bu yonii dl~mda, "mecazi" / (degi~meceli, anlamsal kayma) yondende insanlarm ozlemlerini anlatan bir kurgu oldugu da yadsmamaz. insanlar, ge1ecektasanmlannda, dii~sel algJlamalarl bir umutla kayna~tlrarak, bundan ilgine;:bir hazallrlar ve bir umuda vurgu yaparlar. Bu tiir dii~iinsel yogunla~malar. aslmda ki~inin

Tiirk Dii~iince Diinyasmda Riiya KaVraml ve Namlk Kemal'in Riiya Motiflj87

kendi oziinde bir gii~ yenilemesidir. Ancak, "riiya" eyleminin, dii~iin biliminde genel

olarak tamamlaYlC1Sl olan ba~ka bir kavram daha vardlr: "Utopya" ..Ger~ekte olmayan, ancak hep bir ozlemi ve olmasl istenen ~eyi kurgulayan

bir gorii~ olarak "Utopya" terimi, giderek, ~ok daha toplumbilimsel ve siyasal i~erigi

olan ba~ka kavramlarla da birlikte ele almml~ ve irdelenmi~tir. Ornegin, iinlii

Alman Dii~iiniir Karl Mannheim'in 'ide%ji" terimini, "Utopya" terimi ile birlikte

kullanmasl gibi: "ideologie und Utopie" (Mannheim, 2001).Riiya, iitopya ve ideoloji gibi kavramlan tammlamamn her zaman

gii~liikleri olmu~tur. Daha ~ok sezgisel ve zengin bir anlatlmla tammlanmasma

~ah~llan bu kavramlann her ii~iiniin de insanhk tarihi kadar eski oldugunu

soylemek yanh~ deg;ldir. Her ne kadar, Destutt de Tracy gibi dii~iiniirler,

ideolojinin bilimsel tammml 18. YiizYllm sonlannda yapml~ olsalar ve onu sistemli

bir dii~iince dizgesi, bilimsel a~lklamasl olan bir ogreti olarak tammlasalar da,

ger~ekte bu olgu eski ~aglardan beri insanhkla birlikte hep val' olmu~tur. Bu

kavram, bir ozlemi, bir dii~ii, bir ideal diinyay' ve bir altm ~agl araYl~ ~abasmm

zihinlerde tasarlallmasl yoniinden insanllgm ortak belleginde ya~amaktaydl (Ors,

2007). Her kiiltiir ortammda, insanlann, kendileri i~in yiicelttig; bir altm ~aglvardlr. Bu kimi zaman ge~mi~te, kimi zaman gelecektedir. Ge~mi~, ozentiyi; gelecek

umudu canh tutar. Dogru olan, ge~mi~ten del's ve gii~ almak, gelecegehazlrlanmaktlr. ideolojiler, ge~mi~ten beslenseler de, temel i~levlerinin anllk zaman a

ve gelecege ili~kin oldugu soylenebilir. 0 nedenle, ideolojik kahplan geli~tiren

toplumlar, biiyiik ol~iide bu ideolojinin siir gidi sonunda, kendileri, diger toplumlar

ya da diinya i~in bir altm ~ag efsanesi yaratml~lardlr. Ancak bu efsane,

ger~ekle~emez bir oze dayanmaz. Aksine, ger~ekle~mesi zor goriilse ve ilk ba~taki

samlar, boyle bir yarglyla biitiinle~se bile; olmayacak, ger~ekle~meyecekmi~ gibi

goriillell ~eyler, bir ~abamn, umudun, ongoriiniin sonunda ger~ekle~mi~; bu kez

ger~ekle~en 0 ~ey, yani ideolojiye donii~mii~ iitopya, onca gii~ ko~ulun ve siirecin

sonunda, geride kalan toplumlar i~in bir umut haline gelebilmi~tir.

Umut, ya~amm en itici gii~lerinden biridir. Umutsuz toplumlann, ya~amaolanagl da yoktur.

Ancak, soyut anlamlyla dii~ler ve iitopyalann tamml hi~ de kolay deg;ldir.

Toplumlar ge~mi~leri, ya~adlklan don em ve gelecekleri i~in hep dii~sel ve iitopik

anlatlmlara yonelmi~lerdir. Anatole France'a gore; iitopya her ilerleyi~in ruhudur.Ge~mi~in iitopyalan olmasa, insanlar ~lplak ve sef1l, magaralarda ya~lyor olurlardl.

ilk site taslagrnl da iitopyalan olan iitopistler ~izmi~ti. Ona gore, insanca

riiyalardan, nul' topu ger~ekler dogmaktaydl.Oyle ya; dii~sel algllamalarda becerikli olmayan bir insan kiitlesinin, ne

gibi bir gelecek araYl~l ve tasanml olur ki? .Dii~lerin, iitopyalarlll ve ideolojilerin, gelecek tasanmmdaki etkileri

ku~kusuz degi~ik yonlerden sorgulanabilir. Bunun yam Slra, gelecegin in~aslllda,dii~sel ve iitopik anlatlm ve yakla~lmlar ile ideolojik ogretiler de son derece

belirleyici olmu~tur. insanlar dii~lerini dile getiren dii~iinsel anlatlmlan tarih

boyunca yapa geldiler. Her dii~sel ve iitopik anlatlmda, bir par~a, ya~ananger~eklig;n dl~llla ~lkma ve soyut alg1lamalara yoneli~ vardlr. Gelecek siyasal

sistemler ve ya~anmasl arzulanan altm ~aglar beklentisi ve kurgusu, dii~sel ve

iitopik algllamalarlll, sezgilerin ve kurgulamalarm yarattlgl bir ~eydir. Dii~sel

88 I Dos:. Dr. Kemal ARI

dii~iineeler, amaea doner; ama~ belirlendiginde, eylem ba~lar. . Canll, diri birtoplumun, altm ~ag araYl~l vardlr. Bu araYI~,geli~menin mayasldlr. Altm ~agl dii~lerkurgular; beyin bu kurgunun miihendisligini yapar; el1er ve ayaklar dager~ekle~tirir. . Utopyalar, zor zamanlarda belirir; zor kar~lsmda beyin araYI~ayonelir; boyleee dii~iinen aneak i~inde bulundugu ko~ul1ardan yakman beyin, yenibir toplumsal ve siyasal diizen kurgulamaya ba~lar (Usta, 2010, s. 7). Bu yeni birdiizen araY'~I; slkl~lP kalml~ insanllga kendinee bir "Altm <;:ag"onerir. Her iitopyabu anlamda, toplumsal bir umudun sonueu, dii~iinen beyinlerin araYl~lmn somuttasanma yoneli~idir.

Thomas More'un Adasl

Ge~mi~ten giiniimiize, bu kurguya yonelmi~ pek ~ok iitopist iizerindedurulabilir. Omegin, Antik <;:ag'da 3. YiizYllda Platon'un "Devleti"ndeki kentlerindiizeni, toplumsal kesimlerin hiyerar~ik kurgulam~1 ya da Dante'nin ondan tam binsene sonra, italya'da, ilahi Komedya adh yapltmda, dii~lerindeki diinyada, oliileriizerinden yarattl~ adalet araYl~1gibi ..

Aneak, ele alaeaglmlz Namlk Kemal'in "iitopyasl" a~lsmdan, son dereceiinlii ve bir ol~iide de benzer yanlan olan iitopya, Thomas More'un iitopyasldlr.Thomas More, bir ingiliz'dir. 0, 16. YiizYllda, hi~ bir yerde olmayan dii~sel birtoplum kurgusuna yonelmi~tir. Thomas More'un dii~sel anlatlmmda soziinii ettigi"iitopya" bir adada ge~er. Bu ada, eografYada tammlanaeak, yeri belirleneeek birada degil, dii~lerinde yarattlgl ISSIZ bir adadlr. Adada bir bahk~1 ailenindiinyasmdan, toplumsal bir ele~tiri yapmak ve dii~ledigi iitopyaYl ortaya koymak,bu ingiliz bilgenin hiinerli anlatlmlyla son dereee ilgi ~ekiei bir durum almaktadlr.Bu ballk~1 aile iizerinden More, dii~lerindeki toplumsal ya~antlY' kurgular. On unadasmda 54 kent vardlr; ba~kent dl~mda her kentin plam aymdlr ve omegin; biitiineaddelerin geni~ligi on metredir. Yalmz eaddeler degil, evler de aym bi~imdeyapllml~tlr. Her evin bir sokaga bir de bah~eye a~llan iki kaplsl bulunur. Bu adada,insamn mutlu olmasl teme1 ko~uldur. isteyen, istedigi eve girer; 0 evde on )"1

boyunea oturur. Giin ge1ir; slklhr, 0 evden isterse ba~ka eve ge~er. Bu kez, ba~kabir evde oturmaya ba~lar. Aneak bunun da bir kurgusu vardlr; miilk, bireydesahiplenme duygusunu geli~tirmemelidir. Boyleee miilkiyet reddedilmi~ olur.Dii~iineeye gore, her kotiiliigiin nedeni maddedir; maddeye baghhk, insamn oziiniiyok eder; insanllgml bitirir. Bu adada koyler, koylerde de ~iftlikler vardlr. Her~iftlikte kIrk ki~i banmr. Bunlarm ikisi kole, otekiler ozgiirdiir. Her birey aym tiirelbiseyi yedi Yll boyunea giyer. Ozgiir yurtta~lar, hayvan oldiirmezler. Bu gerektigizaman bunu koleler yapar; ~iinkii ozgiirlerin, ki~iliklerinin kotii etkilerden uzakolmasl gerekir. Evlenen ~oeuk, baba ve annesinin yamnda oturur; evin yetmedigizamanlarda, ba~ka bir eve go~ii aktanhr. Evlenirken hem erkegi, hem kadmm bakirolmasl gerekir. Niifus arttl~nda ve ken tier ~ogaldlgmda, yeni kentler kurulur.Adada demir yoktur; bu nedenle, demir elde etmek i~in ada dl~mdan tiearet yaplhr.Zaferler, oviilmez; sava~, zorunlu olduk~a yaplhr. Ustelik sava~1 ozgiir yurtta~lardegil, parall askerler yapar. Giindelik ya~amda altm onemsenmez, hatta ondannefret edilmesi ve tiksinilmesi i~in, tuvalet i~in oturakta ya da hayvanlannzincirinde kul1amllr. Din onemlidir; aneak ahlak, mutlulugu zevkte bulan birogretiye, ~ileden uzak bir dinse1 tutuma dayandmhr. Kadmlar da rahip olabilir;aneak, toplumda ayrleahkIT bir giieii el1erinde bulunduramazlar. inanmayanlar,

Turk Du~unce Dunyasmda Ruya Kavraml ve Namlk Kemal'in Ruya Motin I 89

yurtta~hk haklanm yitirirler; ancak rahatslz da edilemezler. Bu dii~sel tasanmdan

hareket eden More, iilkesi ingiltere'nin ele~tirisini de yapar: ingiltere'de varllklmm

varhgl, onJara gereksiz liiks harcamalar yaptlrmaktadlr. Oysa bu harcanan iiriinler

i~in emek yitirilmektedir. Ada devletinde bu israf yoktur. C;::all~ma saatleri klSlth ve

diizenlidir. $atafata gerek yoktur; oyle ki 0 dii~seJ ada devletinde yemek, toplumun

ortak mah olan salonlarda yenir; buradaki ayak i~lerini de kole1er goriir (More,

1997).

Bu yakla~lm, platon'un dii~sel devletinde de belli omeklerle ortakllk

gosterir. 0 ideal devlette de site devletlerinin niifusu bellidir ve ozgiir yurtta~lann,

askerlerin, ko!elerin toplumsal statiisii, haklan ve gorevleri, dii~sel bir anJatlmla

ger~ekle~mi~tir. Hatta Platon, dii~lerinin yarattl~ ideal devlet ve toplumu, bir ada

cograJYasmda gerc,:ekJe~tirmek ic,:in de kollan slvaml~tlr (EAatun, 2005). Ustelik bu

utopik anJatlmlar, bu anlatlmlarla kurgulanml~ siyasal ogretiler, edebi metinler,

tarih boyunca pek c,:ok dii~iiniiriin, yazarm ortak yontemini olu~turmu~tur:Leonardo da Vinci, Aldous Huxley, Restif de la Bretonne, Jonathan Swith, Thomas

Champanella gibi (Champanella, 2005) ..Utopyalan ko~ullar yaratlr. Nasll ki bugiin, geJecegi belirleyen etkileri

kendi ic,:inde ta~lyorsa, siyasal anlamda dii~sel anlatlmlan ve iitopyalan da giindelik

sorunlar, algllamalar ve yonlendirmeler belirler. Siyasal ic,:erigi olan iitopyalan ise,

dii~iiniirlerin ya~adlg1 donemde kar~lla~tlklan kotiiliikler, baskllar, dii~iinselengellemeler ve toplum ic,:in kotii oldugunu dii~iindiikJeri diger kotii etkenler

tetikJer. Bir anlamda, her iitopik anlatlm, durumdan bir yakmma ve bu yakmmamn

uzerine oturan, ge1ecege doniik bir umut, araY'~ ve tasarlamadJr. Ge1ecegin bir tiirdii~ii kurulur; kurulan dii~te, olmasl gerekenler vardlr. Olmasl gerekenler aslmda,

olmamasl gereken!ere doniik de yogun bir ele~tiri oziinii ic,:inde ta~lr. NasI! ki

Platon, Atina'da Sokrates'in oliimiine neden olan basklcl site yonetimine kar~l,

dii~sel anlamda ongoriilen, kurgulanan ideal bir devlet ongormii~se, omegin

Thomas More da, ic,:inde ya~adlgl ingiltere'nin olumsuzluklarma kar~l bir kar~l

duru~ sergilemi~ ve olmasl gereken ideal devletini e1e aldlgl adadasomutla~tlrml~tlr.

Klasik Tiirk Yazmmda Riiya Motifi

Riiya yoluyla, daha dogrusu "iitopik" bir kurguyla dii~iinceleri ac,:lklamak,

Turk dii~iince diinyasmm da onemli bir gelenegiydi. Bu anlatl bic,:iminin, ister

nesirde, ister nazlmda olsun, batl kokenli bir bic,:im oldugu yoniindeki yakla~lm

dogru degildir (Usta, 2010, s. 7). Yalmz Tiirk dii~iince diinyasmm degil, doguya ait

pek c,:oktoplumun kendilerine ait iitopik yakla~lmlan vardlr (Usta, 2010, s. 8). Nasll

ki batmm siyasal dii~iinceler ve edebiyat tarihinde, iitopya bir anlatlm bic,:imiyse,

aym bic,:im ve olc,:iilerle olmasa da, kendine ozgii anlatlm ozellikleri ic,:inde

kurgulanan dii~ler, arzulanan bir gelecegi anlatmamn yolu olarak goriilmekteydi.

Tiirk Halk Edebiyatl'mn en keskin anlatlm ve ele~tiri ozelligini ic,:inde ta~lyan

masallarda bunu gormek olanakhdlr. Riiya goren bir masal kahramam, gordiigii

riiyaYI bu riiyaY' yoran bir bilge ki~inin agzmdan anlamlm ogrenirken, biiyiik

olc,:iide, mutlu bir gelecegin sihirli sozlerini duymaktan kendini alamaz. Buanlatlmlarda ya hasta olan bir prenses ~ifa bulacak, ya tutsak olan bir prens,

ozgiirliige kavu~acak; ya da birbirinden ayn dii~en iki sevgili, onca kotiiliiklere,

aynk otlanna ve kotii ki~ilerin engelleme c,:abalanna kar~m, birbirlerine

go I Do~. Dr. Kemal ARI

kavu~acaklardlr. Ancak, ortak tema, biitiiniiyle riiyalarm giizel bir gelecek motin

lTiziyor olmasldlr. Bunu, Tiirk Halk Edebiyatl'mn, eski Tiirk ya~antlslmn bilge

ki~iligini kendi iizerinde toplaml~ olan Dede Korkut Oykiileri'nde de gormek

olanakhdlr. Dedem Korkut, oykii kahramanlanndan birinin gordiigii bir riiya)'l

yorumlarken, 0 ki~i ya da onun sorumlu oldugu toplum ilTin, mutlu bir gelecek

tablosu lTizer. Masallarda, orta oyunlarmda ve hatta Karagoz ile Hacivat'ta da bu

tiir kurgulamalar bulunur (Boratav, 2009, ss. 35-38; Duymaz, yy, ss. 115-117). HalkBilimci Pertev Naili Boratav, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Mevlana, Ummi Sinan

ve A~lkpa~azade gibi ~airlerden omek vererek, bu metinlerde dii~lere slgmayacak

nimetleri ozleyi~, yoksulluga giilerek meydan okuma, dev ollTiilii yeme ilTme gibi

tekerlemelere ozgii ozelliklerin bulunduguna ilgileri lTekmektedir (Boratav, 2009, ss.

35-38).Mitlere dayanan destanlarda, masallarda ve oykiilerde kar~lla~llan bu

anlatlm tiirii, tarihsel gerlTeklikle ortii~en ve siyasi ilTerik ta~lyan belgelerde de

goriiliir. Osmanh Devleti'nin kurulu~unu anlatan eski yapltlarm tiimiinde, omeginMiineccim Pa~a Tarihinde ya da Tevarih-i Ali Osman'da da bir Riiya motiflne ve

efsaneye dayamlarak, ge1ecekte kurulmasl mu~tulanan devletle ilgili bir kurgulama

goriilmektedir. Anlatlma gore; Osman Gazi'nin bir Alp Eren ya da A'hi Evren olan

kaympederi $eyh Edibali, bir gece riiya gormii~, ortaya lT1kan ve biitiin gokyiiziinii

kaplayan gorkemli lTmar agacmm golgeleriyle kapladlgl devasa alam kast ederek,

Osman Gazi'ye cihan devletini miijdelemi~tir. Kimi anlatlmlarda da riiyaYI goren

ki~inin, Edebali degil, Osman Gazi'nin kendisi oldugu vurgulamr. Bu tiir anlatlm

yontemlerinin ilginlT omegini, erken zaman denilebilecek bu zaman siirecinden

sonra da degi~ik omeklerde gormek miimkiindiir. Osmanh Devleti'nin modemite

oncesi donemlerinde, pek lTogunda hiciv sanatma dayall bir toplumsal diizenele~tirisi de yapan lTok sa)'lda omekten soz edilebilir. Omegin klasik Osmanll

yazmmda, "Habname" olarak bilinen mersiyeJerde, hiciv sanatl kullamhyordu.Herhangi bir ola)'l, riiya motifl ilTinde ele alarak anlatan Habnamelerin en

onemlilerinden biri, Veysi'nin "Habname" adll yapltlydl (Giindiiz, 2009, s. 190). Bu

yapltta Veysi, riiyasmda iskender-i Ziilkameyn'i gormii~tiir. Sultan Ahmet yanmdavezirleri, agalarl, lTavu~lan oldugu halde gelir. Kar~lhkll soh bet esnasmda,

Celaliler'in ne kural bilmez, diizen tammaz ki~iler olduklarmdan yakmlr. iskender

de peygamber zamamn da bile boyle bozukluklar bulundugunu soyler. Sonunda

iskender Veysi'den bu konu~ulanlan kaleme almasml ister. Anlatlm, artlk goriilen

~eylerin kaleme almmasma ge1mi~ken horozlar oter ve ~air riiyasmdan uyamr

(Ozgiil, 1989, s. 190). Veysi'nin dl~mda, omek olarak bu doneme ili~kin riiya

motiflne dayanml~ anlatlmlar ilTin; Katip <;:elebi'nin Misanii'l Hakk Risalesi (Gokyay,

1972, s. 129; Giindiiz, yy, s. 190; Gokyay, 1982); Evliya <;:elebi'nin Seyahatname'si,YazlclOglu Mehmet'in Kitab-I Muhammediyesi, Bedr-i Dil~ad'm Murad'namesi;

$eyhi'nin Hiisrev ii $irin'i, Cem Sultan'm Cem~id ii Hur~id' omek olarak verilebilir

(Ceyhan, 1997, ss. 195-196; Giindiiz, yy, s. 192). Kmahzade Hasan <;:elebi'nin

"Tezkiretii's $ura" adh yapltmda, Hasan <;:elebi, yalmzhk diinyasma lTekilip

dii~iinceye daldlgl bir zamanda bir ses duyar ve i~ittiklerini ~oyle anlatlr: "Zamanm

karan sebatslZ dostlar gibidir; gelecege zulmetmek olan felegin vefa iizerine ettigi

yemin, verdigi soz, dilberle bulu~ma siiresi kadar kJsadlr. . inci sozlerini diizen

ipligine gelTir; kapsamh ve anlatlml giilTlii bir kitap ortaya lT1kar; iyi ve degerli

Tiirk Dii~iinceDiinyasmda Riiya Kavraml ve Namlk Kemal'in Riiya Motifll 91

ki~ilerin bakl~lanm iizerinde toplay'p, cihamn ovdiigii ki~i ol!" (Giindiiz, yy, s. 195;Kutluk 1989, ss. 17-19)

Tanzimat Donemi Riiya Motifleri ve Namlk KemalZiya Pa~a, Narmk Kemal, Ali Suavi, Abdullah Cevdet ve Kl1ls:zade Hakkl

gibi TanZlmat ve Tanzimat sonraSl onemli kalem sahipleri yazdlklan kimi yazl1ardariiya motillni i~leyerek, ozlemlerini diJe getirmi~lerdi. ~imdi doniip dola~11ml~,Tanzimat Donemi'nin s:agda~ yazm sanatma da bu motif ta~mml~tl. Oykiide veromanda da onemli ki~ilerin yapltlan iitopik bir nitelik gosterir: Ornegin, ismailGasplrall'mn, "Dariirrahat Miisliimanlan", Servet-i Fiinun yazarlannm "Ye~ilYurt veBa~ka Diinyalar Dii~iin", Hiiseyin Cahit Yals:m'm "Hayal-i Muhayyilesi", TevllkFikret'in "Ye~il Yurt ~iirleri", Halide Edip Adlvar'm "Yeni Turan'(, Yahya KemalBeyatll'nm "<;:amlar Altmda Muhasebe'si", Ziya Gokalp'in "K1Zll Elma's(, MiilldeFerit'in "Aydemir'i", Ethem Nejat'm "Mesut Koy'ii", Ahmet Ha~im'in "0 Beldesi",Abdiilhak Hamit'in "Arziler'i", Agaoglu Ahmet'in "Serbest insanlar Olkesinde'si",Yakup Kadri Karaosmanoglu'nun "Ankara's(, ismail Hakkl BaltaclOgJu'nun"Riiyamdaki Okullar" adll s:all~masl; Memduh ~evket Esendal'm "Yurda Donii~'ii",Peyami Safa'nm "Yalmzlz" ve ~evket Siireyya Aydemir'in "Toprak Uyamrsa" adllromam, bunlarm belli ba~111andlr (Usta, 2010, s. 10). Bu yapltlann hemen hemenhepsinin ortak yonii, bir kriz donemi yapltlan olmasldlr (Usta, 2010, s. 10).

Bu doneme ili~kin ilk ornek, Namlk Kemal'e aittir ve 1867 Yl1mda kalemealmml~tlr. Onun kurgulamasma gore ozgiirliik ~airi ve gazeteci, Tanzimatdiineminin iinlii dii~iiniirii Namlk Kemal, bir ak~amiistii Bogazis:i'nde denize bakanbir bag ko~kiinde, garip bir halde pencerenin ko~esine oturmu~tu. 0 yapltmda~iiyle diyor: "Bir ak~amiistii Bogazis:i'nde, deryaya hazlr bir bag ko~kiine gitmi~garibane pencerenin ko~esine oturmu~tum" (Kemal, 1932, s. 3).

Garipligi aslmda 0 an is:in s:aresizligine vurgu yaplyordu. Omuzlan s:okmii~olan ~air, biitiin giizelligiyle kendisini gostermeye s:ah~an denizi izlemekte,bamba~ka bir aleme dalmakta ve dii~ler kurmaktayd1. Oyle ya! Yurdu istibdataltmdaydl ve ozgiirliikler yok edilmi~ti. Dii~iinceleri ve dalgmh~ hep, iilkenin nasl1kurtulacagml sorguluyordu.

Her sorumlu aydm gibi 0 an, yani dii~ler alemindeyken, 0 da iilkesinini~inde bulundugu duruma is:i yanmakta, kaygl1ar ta~lmakta; ancak biitiin bun larakar~m, s:ok sevdigi bu kutsal varhk is:in hep giizel ~eyler olsun istemektedir. Budurumda iken; yani kendini bir garip gibi giis:siiz ve bitkin hissederken, daha fazladayanamaz, uyuyakahr. Uykusunda bir riiya goriir: Kar~lsma 1~lklar is:indeki yiiziiylebir klz S:lkar. Bu klZ, Franslz Devrimi'nin ozgiirliik abidesi gibi bir bulut is:indedogrulmu~tur. 0, ugradl~ yerleri canlandlrmakta ve ~enlendirmektedir. ~air Biitiinagas:lars:is:egedurur, meyve verir; daglardan, ta~lardan nur akar. Her yer renklenir.Derelerden elmaslar dokiiliir. Bu doga iizerinde oylesine bir etkide bulunur kiinsanlar bile her an biiyiidiiklerini, canlandlklanm hissederler. Her yer geli~mekaydeder. Olke cennete doner. Orada herkes ahlakhdlr. Bilins:lidir ve kafa olarak dageli~mi~tir. Mahkemelerde adalet hiikiim siirer. Hiikiimet halkmdlr. Hiirriyet vardlr.Egitim ve akhn sayesinde, biitiin insanlar mutludur. Gokyiiziinde us:aklar, denizlehlZI1giden aras:lar, her yerde saraylar ve ko~kler vardlr. Olkenin en yoksulu, enzengin padi~ah kadar mutludur. En az zekaya sahip insamn beyni bile birkiitiiphane kadar doludur. Herkes orada kendince bir padi~ahtlr (Usta, 2010, s. 12).

92 I Do~. Dr. Kemal ARI

Goriildiigii gibi, on un riiyasl halka sanki bir eennet vaat etmektedir (Usta,

2010, s. 13). ~air tutar, onunla konu~maya ba~lar. Bu klZ, ~aire ya~ama temel kaYgJs!

yine de yurdudur. Bir anlamda, ~airin ~oken garip omuzlan, yurdunun durumunu

anlatmaktadlr. Klza geleeege ili~kin merak ettiklerini sorar. Hiirriyet'in anlattlklan

~airin i~ini lsltmaktadtr: 0, geleeekteki Osmanh iilkesini anlatlrken; aydml!k

evlerden, kentlerden, damar gibi i~ i~e girmi~ demir ve karayollanndan, kanallardan

soz eder. Bu iilkede bahklar gibi denizlerde yiiziilmekte, ku~ gibi goklerde

u~ulmaktadlr. Ta~lma ara~lan ~ogalml~, l~lklar i~indeki bu illem, ba~ka bir illem

olmu~tur. Bilgi artml~ ve yaYl1ml~tlr. En aptal bir ogrenei, ba~kentin en zengin

kiitiiphanelerine biiyiik bir olgunlukla gidip gelmekte, 0 bile bilginin pe~indenko~maktadlr. Osmanh milleti, egemenligine ve yazgJsma sahip ~lkmaktadlr. Uygarhk

her par~aslyla kendisini bu padi~ah iilkesinde gostermektedir. Parlamento a~11ml~,

yasalar ~Ikml~; gii~ler aynhg! ger~ekle~mi~tir. (hel miilkiyet ve birikim hakkmmoniindeki biitiin engeller kald1r1lml~; SlmrS1Z bir ileti~im ozgiirliigii

ger~ekle~tirilmi~tir. Oyle ki Osman 11 yurtta~lanndan isteyen evinde, Slrf buozgiirJiikten yararlanabilmek i~in bir telgraf aygltl bile bulundurmaktadlr.

Bu Namlk Kemal'in iitopyasl ve dii~iidiir. Ona gore kotiiJiiklerin anas!

"ozgiirliiksiizliik" tiir ve biitiin bu zorluklan ortadan kaldlraeak olan ~ey,

ozgiirliiktiir.

Ozgiirliik; yani hiirriyet; yani masallarda hep iyi olanla, giizel olanla

ozde~le~mi~ peridir, on un diinyasmda. ve 0 peri, halkl gaflet uykusundanuyandlran, halkm ba~ml dogrultmasml, insanea ya~amak i~in kavga etmesini isteyen

bir kimlik ve ki~ilige biiriiniir (Usta, 2010. s. 13).Bu gelenek i~inde Osmanh aydml, geleeek i~in ongoriilerini riiya kurgusu

i~inde anlatmaYl siirdiirmeye devam ediyor ve Namlk Kemal'in ~agda~larmdan

ba~ka bir Tiirk aydml riiya illemine dallp dallp ~Iklyordu. Tiirk yazm sanatmda buyontemle aydmlann ozlemini dile getiren en ilgin~ omek, Gen~ Osmanll1arm en

onemli isimlerinden birisi olan Ziya Pa~a'ya aittir. 0, 1869 Yllmda Hiirriyet

gazetesinde yaymladtgl bir yazlsmda bir riiya kurgusu i~inde ozleminidillendirmi~ti. Pa~a, Londra'da yurdundan uzaklarda, yaban ellerinde siirgiinde iken,

bir parka oturur ve dinlenmeye ba~lar. Yurdunun kar~>1 kar~lya kaldl~ gene!

durumu dii~iiniirken, endi~e i~indedir. En biiyiik endi~esi ise ozgiirliik ortammm

olmaYI~1 ve padi~ahm baskl diizenidir. Bu endi~eJer i~inde iken, i~i ge~en Ziya Pa~a

bir araJlk dalar ve bu durumda bir riiya goriir: Omzuna dokunan bir elle

irkildiginde, kendisini Sultan Abdiilaziz'in kar~lsmda goriir. Sultan ile kar~l kar~lyabulunan Ziya Pa~a, ona endi~elerini, ongoriilerini ve onerilerini sunar. Uzun

uzadlya yurdunun i~inde bulundugu kotii durumdan soz eder. Boyleee 0, sorunlan

~ozeeek tek irade olarak gordiigii sultana dii~iineelerini anlatma hrsatl bulmu~tur.

Peki, ~are nedir? Padi~ahm ayaklarma giieii kesilmi~ bi~imde kapanan Ziya Pa~a bu

durumda eesaret edebildigi tek onerisini soyleyebilir: "Derhal bir millet meclisia~llmalldlr .. "

Namlk Kemal'in Riiyasl, onun kendi iitopyasldJr. Onun bu yapltml, 1972

Yl1mda yazdlgl anla~llmaktadlr. Namlk Kemal bu yapltmm aneak Avrupa'da

basl1abileeegini belirtiyordu. Nedeni de bunu yaymlamaya kimsenin eesaret

edemeyeeegini dii~iinmesiydi (Banarh, 1998, s. 903). Bu yapltmda onun dili, kendi

Tiirk Dii~iince Diinyasmda Riiya Kavraml ve Namlk Kemal'in Riiya Motill I 93

~agda~1 Ziya Pa~a'nm dilinden <;ok daha radikal ve edebi bir nitelik ta~lmaktaydl

(Usta, 2010, s. 12).

Bu tiir riiyalar hep goriilmii~, daha dogrusu boyle bir yontemle aydmlar

kendi i<;lerindekini dl~a vurma yoluna gitmi~lerdir. Aym ~ekilde Mithat Pa~a'ya ait

oldugu bilinen bir yazlda da Slrf hiirriyeti ilan etmeyen 11. Abdiilhamit'in bu kotii

tutumu nedeniyle, istanbul'un Rus i~gaJine dii~mesi ve i~galin pen<;esindeki <;lrpml~1resmedilmi~tir. Bu resme baklldlgmda ~unlar goriiliir: istanbul'un adl Rus<;a bir

sozciik ile degi~tirilmi~tir. Her tarafta oliim, Ylklm ve kotiiliikler egemendir. Bu

kutsal beldede Miisliimanlarm saYls1 alabildigine azalml~tlr. Yani Mithat Pa~a'ya

gore, anayasa ilan edilmezse, istibdat rejimi bitmezse Osmanh iilkesini bu denliaglr bir y,k,m beklemektedir.

Namlk Kemal'in Riiyasl'ndaki Ozgiirliik FigiiriiHiiseyin Cahit, Namlk Kemal'i degerlendiren bir yorumunda; "Gen<;lerde

yurt ve ozgiirliik anla)'l~ml uyandlrmak bakammdan Namlk Kemal'e bu iilke,

sonsuza degin bir bor<; yiikiimliiliigiiyle bagh olmalldlr" demektedir (Yal<;m, 1999, s.

54; Usta, 2010, s. 12). Namlk Kemal'i i<;inde yukanda sa)'llan ozelliklerin yer aldl~

bir iitopyaya yonelten, ku~kusuz i<;inde bulundugu ozgiirliiksiizliik ve toplumun

kar~lla~tlgl kotiiliiklerdi. 0, dii~iin diinyasmda, batl ile kendi iilkesini kar~lla~tmyor;

kendi iilkesinde olmayan ~eylerle ilgili haYlflamyordu. Yakm arkada~lanyla <;lkardlg1

gazetenin adml da bu nedenle Hiirriyet koymu~tu. Batl11 dii~iiniirlerin etkisindeka1dJ~na ku~ku yoktu. Bu nedenle de, dii~iince dizgesi i<;inde, batldaki diizene

ili~kin terminolojinin yer almasl ka<;lmlmazdl. Tiirkiye i<;in ongordiigii siyasal

diizenin iizerinde, bat,ll dii~iiniirlerin ve orada Franslz Devrimi sonrasmda olu~an

sistemlerin etkisi bulunuyordu (Lewis, 1970, s. 142). Ku~kusuz, donemin ko~ullan

i<;inde onun ongoriileri, ko~ula baglanml~ bir anayasal monaqi ile slmrhyd1. Ancak

0, ulusal egemenlik ilkesine dayanan cumhuriyetle ilgili olarak: Halkm egemenlik

hakkl onaylandlktan sonra, cumhuriyet yapmaya hakkl var mldlr demek, ne demek?

o hakkl diinyada kim inkar edebilir?" diye yamtlaml~; bu gorii~iinii de islamiyet'in

oziinde de cumhuriyet oldugu bi<;iminde desteklemi~tir. Ona gore, 0 giinkii

ko~ullarda cumhuriyeti ger<;ekle~tirmek olanakslzdlr; ancak, ger<;ekle~mesi 0 an i<;in

olanakslz diye, "hak, bat,1 olmaz" (Sungu, yy, s. 717) .. Fakat giice dayanan hiikiimet

yonetiminin, halkl nasI I ezdigi de onun dii~iin diinyasmda onemli bir sorundu.

Bunu <;ozecek olan, Hiirriyet ve Me~rutiyet gibi iki gii<;tii. Hiirriyet .. Biitiin her ~ey

i<;in sihirli gii<;.. Milletlerde biitiin diizenlerin anaSl Hiirriyet'ti ve hiirriyetin yerini,ba~ka hi<; bir gii<; tutamazdl. Tutsakhga dii~mii~ bir millet, bo~u bo~una egitime

yoneliyor degildi. Bir milletin haklan giivence altma ahmrsa, bu haklanm iyi

kullanabilmesi i<;in milleti olu~turan bireyler, olgunla~mak i<;in <;abalarlardl. Cehalet

ve tutsak1lkla donanml~ olan milletler, hem al<;ak, hem de hain olurlardl. Ona gore

temel <;oziim, me~rutiyetti. Bu nedenle de padi~aha; Sevketlii Padi~ahlm, idare

yontemini degi~tirerek devleti kurtanmz. Devlet yonetimini me~rutiyet ile

siisleyerek, onu ozgiirliige kavu~turunuz!" (Karal, 1999, s. 304) ..

Onun ozgiirliik tamml, Franslz aydmlanmasmm degerlerini ta~lmaktaydl.

insanlar ozgiir ve birbirleriyle e~it dogarlard1. Ozgiir olan ki~i, ba~ka birinin

egemenligine giremezdi. Ancak, her ki~inin ozgiirliigiinii digerinin saldmsmdan

kurtarmak i<;in devlet ve hiikiimet giiciine gereksinim vardl. Ancak devletin

egemenligi ve ozgiirliigii, ancak ki~ilerin ozgiirliiklerinin ve egemenliklerinin bir

941 Do~.Dr. Kemal ARI

toplaml olabilirdi. Bu nedenle de her toplumda egemenlik hakkl toplumundur.Toplum ve devlet ki~ilerin iistiinde ayn bir varllk olmadlklarma gore, ki~ilertoplamp devleti olu~turmakla ozgiirliiklerinden vazges:mi~ olmuyorlard1.Padi~ahhksa soz konusu olan; her ki~i kendi diinyasmm padi~ahlydl. Bu hak his: birzaman, his: bir kimsenin elinden almamaz ve devredilemezdi. Ki~ilerin var olanotoriteye kar~l ge1me ve isterlerse onu degi~tirme haklan vardl. Bu hakkmlkullanmak geregini duydugunda, iizerine asker sevk edilemez. 0, bu gorii~lerinias:lklamak is:in, dinin kutsal kitabmdan da ornekler verir (<;:adlrc1, 1991, s. 42).

Ozgiirliik, onun dii~iince dizgesinde iki tiirdii. Birisi toplum is:inde ozgiirliik, otekide toplum bis:iminde ozgiirliiktii. ilk ozgiirliik anla)'l~l, ki~inin biitiin olanaklanmgeli~tirmesini saglardl. Bunun is:in de adalet ve e~itlik gerekliydi. iyi diizenlenmi~bir toplumda, bu iki koruyucu dii~iince siirekli vardl ve ges:erliydi. insanlar ozgiirdogarak e~ittiler. Ancak gers:ekte e~it degillerdi. Yaradl11~tan gelen e~itsizliklerivardl. Ona gore, istanbul'un tamnml~ delisi <;:lplak Mustafa, zekaslyla iinlii SaitPa~a ile servette de sarraf Zarif ile e~it olamazdl. Buna gore e~it dogulmaml~, e~itya~amalan da olanakslzdl. Ya yasalar? Ona gore, <;:lplak Mustafa da, Sait Pa~a da,Sarraf Zarif de e~it olmallydl. Yasalar bu e~itligi saglamak is:in olmal1ydl. Bunun is:inde yasalarm varllgl gerekliydi. Yasalar, bir toplumun diizenini sagllyordu. Ancak,ozgiirliigiin bir de toplumla ilgili yonii vardl. Buradan 0, vatan ve millet gibi ikibiiyiik gers:ekligin diinyasma ges:iyordu. Birinci ozgiirliigu yasalar giivence altmaallrdl. Ki~ise1 ozgiirliikler s:ignenirse, birey yeniden ozgiirliigiinii kazanmak is:inugra~lrdl. Toplum bis:iminde ozgiirliik ise, varl1gml devlette bulmu~tu. Ya devlet,ezilir, s:ignenir ve baskllamrsa? 0 zaman yurt ve millet, tehlikenin is:ine dii~erdi.Burada ise yurtta~lara gorev dii~iiyordu. Boyle bir tehlike ortaya S:lktlgmda,yurtta~m gorevi bu tehlikeye kar~l sava~maktl (<;:adlrcl, 1991, s. 44).

Cumhuriyet dii~iincesi bu donemde Namlk Kemal'in yakm arkada~l ZiyaPa~a tarafmdan da i~lenmi~tir. 0, 7 Mart 1879'de Londra'dan aynllp Cenevre'yegeldikten sonra S:lkardljp Hiirriyet gazetesinde; cumhuriyet yonetimi ile ki~iselyonetimin farkml ele alan bir makale yaymlaml~tlr. Cumhuriyet yonetimindepadi~ah, sadrazam, imparator falan yoktur. Memleketin imparatoru, sadrazaml,padi~ahl memleket halkldlr. Cumhuriyet yonetiminde milyonlarca halk, birs:okS:lkarc1 ki~inin tutsagl degil, hukuk ve ozgiirliigiinii korumakta ozgiirdiir.Cumhuriyet yonetiminde baskl ve zuliim ile asker yazmak ve yiiz binlerce ki~iyikendi diyarlanndan allp, kl~lalarda s:iiriitme yontemi yoktur; s:iinkii herkes askerdir.Cumhuriyet yonetiminde tersanenin gereksinimi olan kereste is:in, halk angaryadakullamlmaz. Halat, kereste gerekliyse, parasml devlet verir; halktan satm al1r.Cumhuriyet idaresinde mir millet mec1isi olur. Bunun iiye1erini halk ses:er..

"lJtopya" ve uDii~iin" Sonraki Etkileri ve izdii~iimJeriRiiya motin, yalmz Namlk Kemal ve ondan onceki donemde ortaya S:lkml~

bir ngiir degildir. Ges:mi~ten giiniimiize, Tiirk dii~iin diinyasmda, dii~iinceyiaktarmamn, ozlemi dile getirmenin; iitopyaYl sergilemenin en etkili anlatlmaracldlr. Servet-i Fiinun doneminde bu etkiyi en s:ok, Tevfik Fikret'te goriiriiz. 11.Abdiilhamit'in baskl ve jurnal doneminin iilke iizerine oturmaslyla, pek s:ok ki~i gibikiis:iik Fikret'in babasl da siirgiinlere gonderildi. Yetimligi bir yana, babasmdan dahaber alamlyordu. Bu olaylar onu duygulu bir ki~ilige itti ve kendisini ~iire verdi.Egitimini Galatasaray Lisesi'nde tamamladl. Ardmdan bir bakanllkta katip olarak i~e

Tiirk Dii~iince Diinyasmda Riiya Kavraml ve Namlk Kemal'in Riiya Motin I 95

ba~ladl. 0 donemde burada i~lerin nasll savsatlldl8"Jm, bo~a zaman yititildigini ve

~ah~llmadan para kazamldl8"Jm gordii. Bunu kendisine yediremedi. A1dl8"JparaYI hak

etmedigini dii~iindii ve derhal istifasml vererek i~ten aynldl. ~iir gibi, giizel yazl

yazmaya ve hat sanatma da merakhydl. Artlk, ya~amml hat ve FranSlzca

ogretmenligi yaparak siirdiiriiyordu. Oegi~ik dergilerde yazllar da yazlyordu. Bir

siire sonra mezun oldugu okul Galatasaray'a ogretmen olarak atandl. Hiikiimet,

biits:ede klsmtl yapma gereks:esiyle maa~larda kesinti yapmca, hakslz buldugu bu

uygulamaYI protesto etmek is:in istifa etti ve inzivaya s:ekildi. Oergilerde yazl ve ~iir

yazmaktan ba~ka i~i yoktu. Bir siire sonra Robert Kolej'e bir ~air arkada~mm araClolmaslyla ogretmen olarak atandl. ~air, iilkesinin ziflti bir karanhk is:inde

yuvarlandlgml dii~iiniiyor, bun a ruhu isyan ediyordu. Baskllar, jurnaller, siirgiinler .

. Biitiin bunlar ~aitin detin iiziintii ve tepki duymasma neden oluyordu. Tuttu,padi~ahl ele~tiren bir ~iir yazdI. Bu ~iiri yaymlamaml~; ancak bir arkada~mm evinde

kendisiyle birlikte olan ki~ilere okumu~tu. Bu jurnal edilince, Fikret tutuklandl. Evi

arandl; ~iir bulunamaymca ~air serbest blraklldl. Artlk, baskllar bire bir ona

yoneltilmi~ti. E~iyle birlikte, bir s:aya bir arada gitmesi ve orada gezinti yapmasl

bahane edilerek, yeniden gozaltma almdl. ~air ahlaki as:ldan Ylpratllmak ve gozden

dii~iiriilmek isteniyordu. Bu da ~air iizerinde detin etkiler yaptl. is:i kaldlrmlyordu.

Her ~eyden uzak, sevdigi arkada~lanyla inzivaya s:ekilmek. . Kotiiliiklerden uzak,ilkeli bir ya~amm ornegini vermek. . Yalmz ~iir ve yazl yazmak. . ~aitin istedigi

buydu. Gers:eklerden igreniyor; bir ozgiirliik ortaml ve biitiin baskllardan uzak bir

ya~aml dii~liiyordu. Bu dii~iincesini arkada~lanna da as:lyor; onlan da boyle bir

inzivada yamnda gormek istiyordu. Hatta kendisine destek olan arkada~lanna bir

ara topluca Yeni Zelanda'ya gitmeyi ve basklCl rejime muhalefeti oradansiirdiirmeyi onerdi. 0 giinlerde Yeni Zelanda gos:men kabul ediyordu. Yakm

arkada~lan Dr. Esat, Mehmet Rauf, Hiiseyin KaZlm gibi isimler de bu dii~iinceye

destek veriyorJardl. Oralara gitmek is:in paralan da yoktu. Dr. Esat, ailesininAnkara'daki bir s:iftligini yol parasl yapmak is:in satmaYI bile dii~iindii; ancak bu

satl~l gers:ekle~tiremedi. Oegi~ik zorluklardan dola)'l bu olmadl. Bu kez tuttu, yakm

arkada~larmdan Hiiseyin KaZlm'm Manisa'daki bir s:iftliginde boyle bir ya~am

ortamml kurgulamaYl dii~iindii .. Hiiseyin Cahit, macerah bir yolculukla ve gizlice

oraya gitti; gordiikletini anlattl. Fikret anlatllanlara dayanarak, dii~iinii kurduklaninziva iilkesinin projelerini bile s:izmi~ti. Arkada~larmdan buna destek verenler; bu

dii~iinceyi benimseyenler de vardl. 01kenin onemli bir ~air gurubu, Fikret'in

onciiliigiinde, baskl rejiminden kas:acak bir sl8"Jnak aramaya s:ah~lyordu. Bu

dii~ledikleti ya~ama da "inziva" diyorlardl. Bu kurgulanan ya~am alanma da Fikret"Ye~il Yurt" adml vermi~ti. Orasl, onlann ye~il yurdu olacaktl. Her tiirlii

kotiiliikJerden, zorbahklardan, yasa dl~lhklardan ve baskllardan uzak bir ya~amm

dii~iinii kurguluyorlardl. Kendisine katllmayanlar da vardl. Ornegin; Halit Ziya

bunlardan bitisiydi. 0, Ye~il Yurt dii~iinii, 0 donem s:aresizlik is:inde olan aydmlann

varhklanm bir dii~e baglama gereksinimi olarak gormekteydi. Fikret duygulu bir

~airdi; Halit Ziya onu anhyordu; ancak onun pe~ine takllanlar ve bu yola yonelmek

isteyenler .. Onlan anlayamlyordu. Acaba, gers:ek riizganm bu dii~ l~l8"Jmn iizetine

iifiiriip sondiirmemek is:in mi Fikret'in pe~ine takllml~lardl?

11. Me~rutiyet'in siyasi havasl is:inde, bu kavram, yeni bir Yurt ozlemi

olarak ortaya S:lktl: Yeni Turan .. Bu iilkiiniin simgesi de K1Z11Elma olarak belirdi.

961 Do,;. Dr. Kemal ARI

Orasl, yani K1Zl1Elma, ozlenen bir yurttur. Ziya Gokalp'e gore, biitiin diinya birTuran iilkesidir, ancak K1Z11Elma, 0 iilkenin cennetidir (Usta, 2010, s. 14).

Hiiseyin Cahit'in Hayat-l Mahayye1 adh iinlii yapltl, onemli iitopikkitaplardan biridir (Ozgiil, 1988; Oztiirk, 2010, s. 20). Kl1u;:zadeHakh "Pek UyamkBir Uyku" ad11yazlslm yazdlgmda, riiya motin ile zenginle~tirilmi~ boyle bir yazmge~mi~i vard1. Klh~zade Atatiirk'ii de dii~iinceleriyle ~ok etkilemi~tir. Zaman zamanda a~m saplantl1ara kadar yonelmi~ olan Tiirk dii~iince diinyasmm bu en ilgin~ki~iliklerinden birisi; soz konusu yazlsmda, gelecekte olanlar goz oniinegetirildiginde, ~a~11acakol~iide ilgin~ saptamalarda bulunmu~tu. Aslmda 0 riiyasl ilegelecekte dii~iinii kurdugu Osmanh iilkesini resmediyordu. Ancak dii~ olarakkurgulanabilen bu goriintiide Klh~zade'ye gore neler vardl? Bir kere, gelecekteiilkenin yazglsml ele alacak olan ve1iaht ve ~ehzadeler ordu i~inde egitilmeliydi.Padi~ahm SlmrS1Z ozgiirliigii 01mamal1; maa~1 bile slmrlandmlmahyd1. Ostelik 0,

sultan ve onun soyu i~in de tek evliligi ongoriiyordu. 01kede slmflar olacak, boyleceTiirkiye'de uygar bir ulusun goriintiisii ortaya ~lkacaktl. Tiirkler, ger~ek Kur'andinine sahip olacaklard1. Yoksa softalann dini, hep insanlan tembe1lige vemiskinlige itiyordu. Binalara yalmz "Ya Hafiz" yazan levhalar aSllmayacak; bir debunlann altma, binalarm hangi sigorta ~irketince sigortalandlgma ili~kin levhaaSl1acakt1. Tiirkler, iyi bir egitim goreceklerdi; ancak bu yetmezdi. Silahlanmayaonem vereceklerdi. AtlClhk, binicilik, giire~ gibi sporlan ogreneceklerdi. Ostelik busporlara yalmz erkeklerin yonelmesi yetmez; klz1ar bile bu sporlarda ustala~acaklarve idman yapmaYl ogreneceklerdi. Yerli mallar iireten fabrikalar a~11mahyd1.Tiirkleryerli mallan kullanmahydllar. Yeni bir ulusal ~apka kabul edilmeliydi. Kadmlardiledikleri gibi giyinebilmeliydiler; ancak istedikleri gibi giyinirlerken, yapmamalangereken tek ~ey israfb. Polisler ve softalarla, arabacl gibi kimseler, kadmlanngiyinmelerine miidahale etmeyeceklerdi. Yine, ~eyhiilislam efendiler de ~ar~aflaraili~kin beyannameler yazmayacak ve imzalamayacaklard1. Polisler kadmlann i~ineancak uygunsuz ve genel ahlaka ili~kin sorunlarda kan~abileceklerdi. Bu gorevlerinide biiyiik bir nezaketle yerine getireceklerdi. Kadmlar vatanm en biiyiik velinimetisaYllacak; kendilerine erkekler tarafindan saYgJ gosterilecekti. Sank ve ciippe giyimiyasaklanacak; bu giysileri ancak yiiksek alimler giyebilecekti. Arazi ve Evkafyasalarmdan ba~lanarak biitiin yasalar yeniden yapl1acakt1. ~eriat mahkemelerikaldmlacak, yerine ~agda~ mahkemeler kurulacaktl. Mecelle de ya kaldmlacak ya dagerektigi ol~iide degi~tirilecekti. Ka~go~ kalkmallyd1. Kadmlar ve klz1ar, MiisliimanBo~nak ve <;:erkezlerde oldugu gibi erkeklerden ka~mayacaklardl. Her erkek, kendigoziiyle gordiigii, inceledigi, begendigi klz1a evlenebilecekti. Goriiciiliik gelenegineson verilecekti. Avrupa medeni yasasl benimsenecekti. Evlenme ve bo~anmako~ullan biitiiniiyle degi~tirilecekti. Birden ~ok kadmla evlenmek ve sozle kadmbo~amak yontemleri kaldmlacaktl. Ofiiriik~iiliik yasaklanacak; tekke1er, zaviyeler vemedreseler kapatl1acak, ge1irleri egitim bakanhgma devredilecek; bunlann yerine~agda~ egitim kurumlan a~11acakt1.Yine evliyalara para atmak yasaklanacak; buparalar donanma ya da savunma birimlerinin biit~esine verilecekti. Arap~a harfleredayanan Osmanh alfabesi kaldmlarak, yerine Latin harfleri kabul edilecekti. Klz1arokutulacak, Slrf onlar i~in tIP okullan a~11acaktl. i~tihat kapls1 yeniden a~11acak;Kur'an ve hadisler Tiirk~eye ~evrilecekti. Sozliiklerden "yava~ yava{ deyimi~lkanlacaktl; ~iinkii ~ag, hlZ ~aglyd1. .

Tiirk Dii~iince Diinyasmda Riiya Kavraml ve Namlk Kemal'in Riiya Motif] I 97

Sonu~Goriiliiyor ki, riiya motit1, anlatlm sanatmm en giie;lii yontemlerinden

biridir. Bu yontem, batl yazm ve anlatlm sanatmda kullamldlg1 gibi, yaygm bie;imdeTurk yazm ve anlatlm sanatmda da kullamlml~tlr. Tarihsel siirecin tamkhklan,hicivleri ve ironik anlatlmlan, bu tiir yapltlarda bol bie;imde bulunabilir. NamlkKemal, modern donemin tamnml~, siyasal gorii~leri ve dii~iince dizgesiyle, hemkendi ku~agmm hem de kendinden sonra gelen ku~aklarm iizerinde son dereceetkili olmu~ bir dii~iiniir ve gazetecidir. Onun dii~iince diinyasml besleyen etkiler,batl diinyasl, Osmanll Tarihi ve dogu diinyasma ait dinsel ve kiiltiirel degerlerdir.Siyasal dii~iincelerinde etkilendigi en onemli ki~i, Jean-Jacques Rousseau veMontesquieu'diir. Onun Tiirk edebiyatl ve siyasal ya~antlsmda etkili olmu~ Riiya'yadayanan anlatlml, doneminin giie;lii bir ele~tirisi ve gelecek tasanmldlr. 0, iitopikbir anlatlm yontemiyle, arzuladlg1 toplum ve devlet yapIslmn geli~mi~lik diizeyiniortaya koyar. 0 da kendi doneminin pek e;ok aydml gibi, basklcl bir rejiminele~tirisini yapml~; biitiin kotiiJiiklerin ve yanh~hklann bertaraf edilmesi ie;in,"Hurriyet" kavramml en degerli giie; olarak gormii~tiir. Ozgiirliigiin olmadlgl yerdeDna gore, tutsakhk, oliim ve e;okii~vardlr. Bu algllama bie;imi, ge~mi~te gider JeanJaques Rousseau'nun, insanlarm ozgiir dogduklarma, ancak her yerde zincirlerevurulduguna vurgu yapan gorii~iine dayamr; tutar, bulundugu e;agdan slFar;Mustafa Kemal Atatiirk'iin, ozgiirliigiin olmadlg1 yerde, oliim ve ~okii~ vardlr,degerlendirmesine gelir ..

Goriiliiyor ki Namlk Kemal'in Riiyasl'nda var ola iitopya, gee;mi~in binlerceYl111kiitopist gelenekten beslenmi~; orada durmaml~, kendinden sonra, ba~kalarmmuzerinde de etkili olmu~; onun iilkesi ie;in ongordiikleri, biiyiik ole;iide, MustafaKemalAtatiirk'iin Aydmlanma Hareketi ile gere;ekle~me yoluna girmi~tir.

KAYNAK~KitaplarBoratav, P. N. (2009). Zaman Zaman i~inde, Ankara: imge yay.Ceyhan, A. (1997). Bedr-i Dil~ad'm Murad-namesi, Cilt 2, Ankara: MER Yay.Champenella, T. (2005). Giine~ Ulkesi, istanbul: Kaynak yay.C;:adlrcl,M. (1991). Namlk Kermal'in Sosyal ve Ekonomik Gorii~leri, Osmanll Tarihi

Ara~tlrma ve Uygulama Merkezi Degisi, (2), ss. 369-52.Ouymaz, A. Tiirk Halk Serisinde Ger~ekiistii Destanlar Uzerine bir Degerlendirme,

Bahkesir Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Dergisi, Cilt 8, ss. 115-117.Gokyay, O. ~. (1982). Riiyalar Uzerine, 2. Milletlerarasl Tiirk Folklor Kongresi, Cilt

4.Gundiiz, E. (2009). Divan ve Halk Edebiyatl Sanat~llanna ilham Kayna~ Olan

Riiya. Sel~uk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Dergisi, (22), s. 190.Gungor, E. (1996). Tiirk Kiiltiirii ve Milliyete;ilik, istanbul: Otiiken Ne~riyat.Karal, E. Z. (1999). Osmanh Tarihi, Ankara: TTK yay.Kutluk, 1. (1989). Kmah-zilde Hasan <;:elebi, Tezkiretii'~-~u'ara, C. 1, Ankara: TTK

Yay.Lewis, B. (1970). Modem Tiirkiye'nin Dogu~u, Ankara: TfK yay.Makaleler

Mannheim, K. (2002). ideoloji ve Utopya, istanbul: Epos yay.

981 Dot;. Dr. Kemal ARI

More, T. (1997). Utopya, istanbul: Cem yay.Ors. H. B. (2007). 19. YiizyJldan 20. YiiZ}'lla Modern Siyasal ideolojiler, istanbul:

istanbul Bilgi Universitesi yay.Platon. (ZOOS). Devlet, istanbul: Degah yay.Tunc;ay, M. (1986). Batl'da Siyasal Dii~iinceler Tarihi, Ankara: Teori yay.Usta, S. (Z010). Tiirkiye Devriminin Utopyalan, Bilim ve Utopya Dergisi, ss. 7-14.

The Dream Concept of the World of Thought and the Dream Motif in Namlk Kemal's WorkAbstract: Dream motif is a powerful method of literary expression. This method, which is

used in Western literature, is also widely used in Turkish literature, together with the concerns withhistorical period, satirical and ironic points of view, and other thematic perspectives.

Nam,k Kemal, a famous intellectual and journalist, has been highly influential by his

political views and ideas. His expression based on dream represented an important criticism on hisown period and a projection of the future, which influenced both Turkish literature and political life.Nam,k Kemal's views on society and the state were rather utopic.

In this paper, after providing the definition of utopia and ideology, we attempt to developa historical perspective on these terms in Western and Turkish literature, the emphasis being on thedream motif as expressed in Nam,k Kema1's work.

Key words: Dream, utopia, ideology, Nam,k Kemal