DOLNOŚLĄSKI NIEZBĘDNIK OBYWATELSKI

jaKo poDstawa roZwoju

wspólNot loKalNych

w województwie dolnośląskim

BuDżEt oBywatElsKI

Szanowni Państwo,

Oddajemy do Waszych rąk „Dolnośląski Niezbędnik Obywatelski”, który zawiera podstawowe informacje o tym, czym jest budżet obywatelski (par-tycypacyjny).

W ostatnich latach dużo mówi się o kryzysie demokracji przedstawiciel-skiej oraz malejącym zainteresowaniu obywateli sprawami publicznymi. Ni-ski poziom kapitału społecznego przekłada się w Polsce na nieufność ludzi wobec instytucji samorządowych i państwowych.

Budżet obywatelski jest jednym ze skutecznych narzędzi zwiększenia oby-watelskiej partycypacji w życiu publicznym na poziomie lokalnym. W na-szym kraju wzrasta zainteresowanie tą formą aktywizacji mieszkańców i oddolnej demokratyzacji procesów decyzyjnych. Kolejne miasta wprowa-dzają rozwiązania charakterystyczne dla budżetu obywatelskiego. Kwestią sporną pozostaje, czy wypełniają one w pełni definicję budżetu obywa-telskiego, czy też są jedynie bardzo powierzchownymi próbami zwiększe-nia partycypacji mieszkańców w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych.

Niniejsze wydawnictwo kierujemy przede wszystkim do aktywistek i akty-wistów organizacji pozarządowych zaangażowanych w rozwój środowisk lokalnych i umacnianie obywatelskich wspólnot na Dolnym Śląsku.

Mamy nadzieję, że informacje zawarte w tej broszurze staną się inspira-cją do upowszechnienia idei budżetu obywatelskiego w gminach i mia-stach naszego regionu. Jesteśmy bowiem przekonani, że wyzwaniem cza-su jest poprawa jakości życia mieszkańców z ich jak najszerszym udziałem w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych. Najpełniej postulat ten wypeł-nia właśnie budżet obywatelski ze swoimi mechanizmami partycypacyjny-mi i demokratycznymi. Sprzyja on także lepszej, bardziej efektywnej współ-pracy mieszkańców z instytucjami samorządowymi, co wzmacnia zaufanie społeczne wobec instytucji lokalnych.

Upowszechnianie etosu obywatelskiego zaangażowania w sprawy publicz-ne to jedno z najważniejszych wyzwań w naszym kraju. Wydawnictwo, które trzymacie Państwo w rękach, jest jedną z prób realizacji tego celu.

michał syskaRajmund niwiński

Ośrodek Myśli Społecznejim. Ferdynanda Lassalle’awe Wrocławiu

ISBN: 978-83-63901-02-8

CO TO JEST PARTYCYPACJA OBYWATELSKA?

Partycypacja obywatelska oznacza świadome współdecydowanie mieszkańców o sprawach swojej miejscowości lub okolicy. Uczest-nicząc, mieszkańcy mają możliwość przedstawiania swoich racji i wpły-wania na poprawę jakości życia.

konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że podstawowe pra-wo do państwa opiera się na „współdziałaniu władz, dialogu społecz-nym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywa-teli i ich wspólnot”.

Art. 4 Konstytucji stanowi również, iż „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”, co jednoznacznie gwarantuje mieszkańcom możliwość bezpośredniego udziału w podejmowaniu decy-zji w sprawach ważnych dla danej wspólnoty lub kraju.

Kwestia konsultowania ważnych decyzji z mieszkańcami została poruszo-na również w ustawie o samorządzie gminnym, w której zostało zapisa-ne, że w sprawach ważnych dla gminy mogą być przeprowadzane na jej terytorium konsultacje z mieszkańcami gminy. Konsultacje powinny być również prowadzone, w określonej formie, w toku opracowywania planu zagospodarowania przestrzennego, a także w przypadku inwestycji inge-rujących w środowisko.

Ustawa o samorządzie gminnym, w art. 5a, określa również, iż zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami określać może uchwa-ła rady gminy. Gminy mogą więc uchwalić prawo lokalne, które precyzuje na jakich zasadach prowadzony jest dialog z mieszkańcami.

konsultacje nie muszą jednak oznaczać partycypacji obywatelskiej. Umożliwiają one wyrażenie opinii przez mieszkańców w danej kwestii, któ-ra wcale nie jest wiążąca dla lokalnych władz. Sposobem na pełną party-cypację jest budżet obywatelski (partycypacyjny), za pomocą którego mieszkańcy zgłaszają projekty, konsultują je i podejmują wiążące dla władz lokalnych decyzje.

i ii

i ii

CO TO JEST BUDŻET OBYWATELSKI?

Budżet obywatelski (nazywany inaczej budżetem partycypacyjnym) to proces decyzyjny, w ramach którego mieszkańcy decydują o podziale czę-ści środków w miejskim budżecie.

W sposób demokratyczny każda mieszkanka i każdy mieszkaniec może wziąć udział w otwartej dyskusji i w podejmowaniu decyzji, na co wydać część publicznych środków z budżetu miasta.

SKĄD SIĘ WZIĄŁ BUDŻET OBYWATELSKI?

Pierwszy pełny proces tworzenia budżetu obywatelskiego (partycypacyj-nego) rozpoczął się w brazylijskim mieście Porto Alegre w roku 1989 z inicjatywy lewicowej Partii Robotników. To coroczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym tysiące mieszkańców miasta decyduje, jak wydawać część tamtejszego budżetu miejskiego.

W procesie sąsiedzkich, regionalnych i ogólnomiejskich zgromadzeń otwar-tych dla wszystkich, obywatele i wybrani delegaci budżetowi głosują nad tym, jakie priorytetowe potrzeby dofinansować i na jakim poziomie.

„Na pierwszym etapie sąsiedzi wybierają delegatów dzielnicowych i te - matycznych, którzy decydują następnie na nieoficjalnych spotkaniach o priorytetowych inwestycjach, przyznając im określoną liczbę punktów – im więcej, tym ważniejsza inwestycja.”

W drugiej rundzie obradują wspólnie zebrania dzielnicowe i tematyczne, które wybierają radnych do Rady Budżetu Partycypacyjnego.

dziś budżet obywatelski jest stosowany w ponad 1500 miast na 6 kontynentach (w tym w 200 miastach europejskich).

KIEDY MAMY DO CZYNIENIA Z BUDŻETEM

OBYWATELSKIM?Nie każdą formę uczestnictwa obywateli w procesie podejmowania decy-zji o przeznaczeniu części środków z miejskiego budżetu możemy nazwać budżetem obywatelskim.

Na miano budżetu obywatelskiego zasługuje proces, który spełnia nastę-pujące kryteria:

• Proces decyzyjny jest poprzedzony otwartą dyskusją między mieszkańcami podczas spotkań, forów społecznych itp.

• Środki finansowe przeznaczone na budżet obywatelski muszą być precyzyjnie określone.

• Proces decyzyjny przynajmniej na jednym etapie musi mieć charakter ogólnomiejski – wszyscy mieszkańcy uczestniczą w podejmowaniu decyzji dotyczącej środków z budżetu miasta.

• Decyzje podjęte w ramach procedury budżetu obywatelskiego muszą być wiążące dla władz miasta.

• Budżet obywatelski musi mieć charakter cykliczny, a nie jednorazowy.

i ii

JAK REALIZOWANY JEST BUDŻET OBYWATELSKI?

Budżet obywatelski (partycypacyjny) to proces składający się z kilku etapów.

etap i

• Ustalenie reguł, według których będzie przebiegał proces decyzyjny w ramach budżetu obywatelskiego.

• Rozpoznanie i wskazanie potrzeb inwestycyjnych, których realizacja byłaby potrzebna w mieście.

• Rozpoznanie i wskazanie liderów inicjatywy i ich szkolenie.

etap ii

• Stworzenie projektów dotyczących inwestycji na podstawie wcześniej określonych potrzeb.

• Określenie priorytetów i ich hierarchizacja.

etap iii

• Wstępna ewaluacja procesu.• Proces selekcji oraz hierarchizacji ważności

poszczególnych projektów i ich prezentacja.

etap iV

• Włączenie wybranych projektów do budżetu miasta.• Realizacja tych projektów. • Ewaluacja końcowa.

SKUTECZNE PRZEPROWADZENIE PROCESU DECYZYJNEGO

W RAMACh BUDŻETU OBYWATELSKIEGO

(PARTYCYPACYJNEGO) WYMAGA PODJĘCIA SZEREGU

DZIAŁAń. OTO ONE:1. Rozpoznanie lokalnych zasobów, czyli ustalenie, kto jest zaintere-

sowany budżetem obywatelskim (partie, ruchy społeczne, grupy mieszkańców itp.), a kto jest przeciw takiej inicjatywie; jakie są mo-tywacje wszystkich stron.

2. Mobilizacja jak najszerszych grup społecznych do działań w ramach budżetu obywatelskiego: jego wprowadzenia w życie, opracowania zasad, procesu decyzyjnego, realizacji i oceny.

3. Powołanie zespołu koordynującego utworzenie i przeprowadzenie budżetu obywatelskiego z udziałem przedstawicieli urzędu miasta, rady miejskiej, organizacji pozarządowych, naukowców i samych mieszkańców.

4. Przygotowanie metodologii budżetu obywatelskiego, a więc okre-ślenie jego reguł i procedur oraz stworzenie warunków do dialogu społecznego.

5. Ciągły monitoring realizacji budżetu obywatelskiego, czyli ocena jego przebiegu oraz skutków czyniona w dialogu z mieszkańcami. Wnioski z monitoringu powinny służyć korektom i ulepszeniom bu-dżetu obywatelskiego w kolejnych latach.

i ii

CO STANOWI O JAKOŚCI BUDŻETU OBYWATELSKIEGO?

W ciągu ostatnich trzech lat ponad 20 polskich miast zdecydowało się wpro-wadzić budżet obywatelski: ilość ta nie idzie jednak w parze z jakością.

W określeniu jakości budżetu obywatelskiego, i jednocześnie w opraco-waniu optymalnego modelu tej inicjatywy dla danego miasta, pomoc-ne są tzw. warunki brzegowe. Ich spełnienie, w oparciu o lokalne zasoby i potrzeby, pozwala budżetowi obywatelskiemu uzyskać wysoką jakość, by stać się częścią szeroko rozumianej reformy polityki miejskiej.

Cele i motywacje

Budżet obywatelski:

• w jak największym stopniu wykorzystuje doświadczenia i tradycje aktywizmu społecznego oraz wcześniejszych mechanizmów partycypacyjnych,

• jest efektem ciągłej współpracy jak najszerszego grona uczestników,• jest częścią reformy administracyjnej,• łączą się w nim cele zarówno oddolne, jak i odgórne.

Przebieg / proces

Budżet obywatelski:

• ma charakter inkluzywny – włącza mieszkańców do debaty publicznej,

• wykorzystuje atrakcyjne formy budowania przestrzeni do dyskusji o polityce miejskiej,

• dąży nie tylko do deliberacji i konsensusu pomiędzy uczestnikami, ale też pozwala na wyrażenie konfliktu – odmiennych wizji miasta,

• to proces wielopoziomowy – pozwala mieszkańcom współdecydować nie tylko o konkretnych projektach, ale też o ogólnych priorytetach inwestycyjnych,

• ma charakter edukacyjny – pozwala nie tylko współdecydować, ale też uczyć się, jak funkcjonuje miasto,

• jego uczestnicy są traktowani jak równorzędni partnerzy – żaden z nich nie jest uprzywilejowany. Podział na„mieszkańców” i „urzędników” jest zniwelowany poprzez nadanie im wspólnej roli „uczestników procesu”,

• łączy elementy demokracji bezpośredniej i reprezentatywnej – jego uczestnicy nie tylko rozmawiają o mieście, ale też stają się za nie współodpowiedzialni,

• jego uczestnicy są zarazem współorganizatorami – współdecydują m.in. o jego zasadach, tematyce i kryteriach oceny składanych propozycji inwestycyjnych,

• kieruje się zasadą tzw. inwersji priorytetów.

skutki

• Budżet obywatelski ma charakter wiążący i przynosi widoczne efekty.

• Część inwestycji powinna być zrealizowana jeszcze przed rozpoczęciem kolejnej rundy.

• Mieszkańcy monitorują proces realizowania inwestycji wybranych w ramach budżetu obywatelskiego.

• Mieszkańcy mają możliwość corocznej (lub częstszej) oceny, a tym samym zmiany procedur budżetu obywatelskiego.

• Budżet obywatelski odbywa się cyklicznie przez lata – nie jest inicjatywą jednorazową.

i ii

DLACZEGO WARTO STOSOWAĆ BUDŻET OBYWATELSKI?

Budżet obywatelski (partycypacyjny) to:

• Lepsze gospodarowanie miejskim budżetem – inwestycje ukierunkowane są na najpilniejsze potrzeby społeczności lokalnej. Władze samorządowe, dzięki lepszemu rozpoznaniu potrzeb mieszkańców, mogą podejmować lepsze decyzje.

• Przejrzystość – otwarty proces podejmowania decyzji zapewnia transparentność finansów publicznych. Dzięki aktywnej obywatelskiej kontroli wydatków spada ryzyko korupcji, klientelizmu i innych negatywnych zjawisk.

• Integracja społeczności lokalnej – współdecydowanie o przeznaczeniu publicznych pieniędzy zbliża do siebie ludzi, pozwala im poznać nawzajem swoje potrzeby i motywuje do wspólnego działania. Budżet partycypacyjny buduje świadomość obywatelską i kapitał społeczny gminy.

• Większa identyfikacja mieszkańców z miejscem zamieszkania – dzięki możliwości wywierania wpływu na zmiany w swoim mieście, mieszkańcy czują się z nim bardziej związani. Wzrasta również poczucie odpowiedzialności za wspólną przestrzeń.

• Edukacja mieszkańców – udział w tworzeniu budżetu daje im wgląd w proces zarządzania gminą. Wzrasta świadomość obywatelska i wiedza na temat możliwości i ograniczeń władz samorządowych. W rezultacie zmniejsza się bariera na linii mieszkańcy-władze gminy i wzrasta wzajemne zaufanie.

[Opracowano na podstawie: Wojciech Kębłowski, Budżet partycypacyjny. Krótka instrukcja obsługi, Warszawa 2013; Łukasz Prykowski, Głos łodzian się liczy – czyli doświadczenia z budżetem obywatelskim w radach osiedli, Łódź 2012]

PRZYDATNE LINKIPartycypacja Obywatelskawww.partycypacjaobywatelska.pl

Participation Compasswww.participationcompass.org

„Decydujmy razem”www.decydujmyrazem.pl

„Wiem jak jest”www.wiemjakjest.pl

Sieć obywatelskawww.siecobywatelska.pl

Towarzystwo Upiększania Miasta Wrocławiawww.tumw.pl

Sopocka Inicjatywa Rozwojowawww.sopockainicjatywa.org

„My obywatele”www.myobywatele.org

Magazyn Miastawww.publica/magazynmiasta

Ministerstwo Administracji i Cyfryzacjiwww.mac.gov.pl

„Krytyka Polityczna”www.krytykapolityczna.pl

Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiegowww.umwd.pl

Ośrodek Myśli Społecznej im. F. Lassalle’awww.lassalle.org.pl

Projekt współfinansowany z budżetu Województwa Dolnośląskiego

ośrodek myśli społecznej im. Ferdynanda lassalle’a został założony w 2005 r. we Wrocławiu jako niezależne stowarzyszenie, którego celem jest upowszechnianie idei sprawiedliwości społecznej, pokoju, praw człowieka i zrównoważonego rozwoju.

Patronem stowarzyszenia jest Ferdynand Lassalle (1825–1864), twórca pierw-szej partii robotniczej w Niemczech, który urodził się we Wrocławiu i w tym mieście został pochowany.

Ośrodek realizuje swoje cele poprzez organizację konferencji, seminariów, szkoleń i warsztatów, działalność badawczą, wydawniczą i publicystyczną oraz kampanie społeczne.

Dzięki współpracy z instytucjami oraz organizacjami pozarządowymi z innych krajów OMS im. F. Lassalle’a bierze także udział w międzynarodowych pro-jektach badawczych.

www.lassalle.org.pl

ISBN: 978-83-63901-02-8