* Mgr inż. arch. Anna Katarzyna Knez, doktorantka, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska.

ANNA KATARZYNA KNEZ*

DOM TOWAROWY DZISIAJ. ROLA NOWYCH TECHNOLOGII W KSZTAŁTOWANIU

FORMY ARCHITEKTONICZNEJ

DEPARTMENT STORE TODAY ROlE OF NEW TECHNOlOgIES

IN dESIGNING ARCHITECTURAL fORmS

S t r e s z c z e n i e

Zmiany w dziedzinie ekonomii generują transformacje układu przestrzennego miasta. Wpły-wają również na kształt i charakter architektury. W przypadku handlu, rosnąca konkurencja decyduje o konieczności skutecznej reklamy oraz wyjątkowej trosce o klienta. Uwarunkowania te determinują sposób myślenia o architekturze domu towarowego. Obecnie budynek staje się wizytówką marki i narzędziem promocji. Na przykładzie domów handlowych zbudowanych w ubiegłym dziesięcioleciu w Tokio wskazano te rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe, któ-re umożliwiły zbudowanie unikalnej formy architektonicznej, szczególną kompozycję elewa-cji, jak również nietypowe kształtowanie wnętrz tych obiektów.

Słowa kluczowe: dom towarowy, Tokio, innowacje

A b s t r a c t

Changes in the field of economy generate transformation of city spatial structure. They also influence the shape and character of architecture. In case of trade, increased competition de-termines the need for effective advertising and outstanding customer care. These conditions affect the way of thinking about architecture of department stores. Nowadays the building is becoming a showcase and a promotion tool of the brand. Based on the examples of department stores built in Tokyo during the past decade, those structural and material solutions are incated which enabled creation of a unique architectural form, particular composition of a facade, as well as an unusual formation of interiors.

Keywords: department store, Tokyo, innovations

100

W momencie, gdy estetyka stała się funkcją stosun-ków ekonomicznych, zakupy okazały się najważniej-szą wypadkową metaracjonalizmu. Butiki są tym, czym niegdyś były galerie artystyczne, a rolę dzieł sztuki gra towar. Relatywizm doszedł do momentu, w którym to miejsce pokazania decyduje o tym, czym jest przedmiot: tkanina może być dziełem sztuki albo ubraniem, a kawałek metalu – rzeźbą lub biżuterią1.

Powyższy cytat Jeremiego melvina kieruje uwagę na fakt, jak znacząco na wizerunek firm związanych z modą wpływa architektura domów towarowych – obiektów, które nie tyl-ko prowadzą sprzedaż, ale również swoim wyglądem promują ekskluzywne artykuły reno-mowanych marek. do najbardziej znanych można zaliczyć domy mody Prada, dior, Chanel, Louis Vuitton, Armani, dolce & Gabbana itp. W ubiegłym dziesięcioleciu, wskutek ekspansji tych firm w Azji, otworzono wiele butików oraz zaprojektowano i wybudowano w najważ-niejszych miastach tego regionu (m.in. w Tokio, Hongkongu, Seulu i Osace) markowe domy handlowe. Wśród nich można wyróżnić tzw. f l a g o w e d o m y t o w a r o w e lub butiki – zaprojektowane w podobnym stylu, przy użyciu tych samych materiałów wykończeniowych, jak również unikalne markowe obiekty handlowe – e p i c e n t r a2. Wspólnym mianowni-kiem wszystkich tych realizacji jest doskonała lokalizacja obiektów w mieście. Sytuowane są one najczęściej wzdłuż głównych bulwarów miejskich bądź w ekskluzywnych dzielnicach zabytkowych czy handlowych. może nawet bardziej obiekty te łączy „elegancka i luksuso-wa” architektura oraz starania architektów do stworzenia oryginalnego, niepowtarzalnego budynku, wciąż zaskakującego przechodnia oraz użytkownika. Projektanci poszukują więc nowych rozwiązań poprzez oryginalne kształtowanie formy architektonicznej, zastosowanie nowatorskich systemów konstrukcyjnych i innowacyjnych materiałów oraz wprowadzanie nietypowych rozwiązań funkcjonalnych. Wydaje się, że w ostatnich dziesięcioleciach – jak nigdy dotąd – rozwój nowych technologii, zarówno w dziedzinie materiałów budowlanych, elektroniki, jak i komputerowego wspomagania procesów projektowych, stwarza niepowta-rzalne możliwości materializowania architektonicznych wizji. można odwołać się do słów Thoma mayne’a, że „proces tworzenia podąża w ślad za pomysłami (...)”3

Na przykładzie wybranych domów towarowych, wzniesionych w Tokio w latach 2001–2007, przeanalizowano te cechy architektury – a więc formy, funkcji oraz konstrukcji – które wpływają na jej wyróżniający się charakter, a są konsekwencją zastosowania współ-czesnych technologii.

1 J. melvin, Architektura. Kierunki, mistrzowie, arcydzieła, Warszawa 2006, s. 141.2 Rem Koolhaas definiuje e p i c e n t r a jako rozwiązanie dodatkowe w stosunku do sklepów typo-e p i c e n t r a jako rozwiązanie dodatkowe w stosunku do sklepów typo- jako rozwiązanie dodatkowe w stosunku do sklepów typo-

wych, które wprowadzają unifikację oraz powtarzalność przestrzeni sprzedażowej. Stwierdza, że nowo projektowane unikalne domy towarowe – epicentra – mają szansę charakterem architektu-ry redefiniować markę. Pozwalają stale wyznaczać trendy oraz wprowadzać element zaskoczenia oraz tajemnicy, który jest nieodzowny dla budowania tożsamości marki związanej z projektowaniem mody [za:] red. m. Rock, Prada, mediolan 2009, s. 421.

3 P. Jodidio, Nowe formy. Architektura lat dziewięćdziesiątych XX wieku, Warszawa 1998, s. 36..

101

a) b)

Il. 1. Epicentrum domu mody Prada (rys. wg: detail, Glass Construction, Vol. 2, 2004): a) rozwinięcie elewacji, b) przekrój

Ill. 1. Prada Epicentre (source: detail, Glass Construction, Vol. 2, 2004): a) resolution of facade, b) section

a) b)

Il. 2. dom towarowy marki dior (fot. oraz rys. wg: El Croquis 121/122, SANAA 1998–2004. Ocean of air, madryt 2004): a) widok nocny, b) fragmenty przekrojów przez ekrany akrylowe

Ill. 2. dior flagship store (source: EL Croguis 121/122, SANAA 1998–2004. Ocean of Air, madrid 2004): a) night view, b) cross sections through acrylic screens

102

1. Epicentrum domu mody PRADA

W dzielnicy Aoyama zbudowano w latach 2001–2003 epicentrum domu mody Prada. Projekt autorstwa duetu Jacques’a Herzog’a i Pierre de meuron powstał wśród rozproszonej i zróżnicowanej (pod względem wysokości i stylu architektonicznego) zabudowy miejskiej.

dominujący charakter domu mody Prada podkreślono dzięki szczególnej ekspozycji bu-dynku. W narożniku ulic, na działce o powierzchni 954 m2, usytuowano wolnostojący dom towarowy. Budynek o powierzchni przyziemia 369 m2 uzyskał przedpole – kameralny pię-ciokątny plac wejściowy. Przestrzeń tę – miejsce spotkań – wydzielono kanciastym murem porośniętym mchem. Stanowi on wyraźną granicę od silnie zurbanizowanego oraz niejedno-rodnego sąsiedztwa.

Opisane usytuowanie obiektu umożliwiło – wydawać by się mogło – swobodne kształ-towanie formy architektonicznej budynku. Uzyskana bryła to odpowiedź na zadaną wy-tycznymi planistycznymi maksymalną wysokość obiektu oraz konieczność zapewnienia odpowiedniego nasłonecznienia sąsiadujących budynków4. Stojący prostopadłościan o podstawie pięciokąta „pościnano” pod różnymi kątami, tworząc skośne płaszczyzny da-chów. Powstała w ten sposób pryzmatyczna forma, ze względu na skalę obiektu oraz wyraz estetyczny, zdaje się górować nad zabudowaniami tej dzielnicy miasta i w ślad myśli Juliu-sza Żórawskiego „przygniata całe otoczenie grając rolę ważną wśród nieważnych, tworząc silną dominantę”5.

Elewacje domu towarowego kształtuje regularna siatka stalowej struktury, która oplata całą bryłę budynku. Wzór ten utworzony został z układu rombów tej samej wielkości. Tak uformowana stalowa konstrukcja elewacji nie została jednak przekryta typowym szklano-aluminiowym systemem fasadowym. Przeciwnie, ściana osłonowa to łączone bezramowo zestawy szklane, o kształcie powielającym romboidalny wzór stalowej konstrukcji. Wzdłuż profili stalowych ułożono aluminiową konstrukcję przeszklenia, w której za pomocą tzw. c h w y t a n i a m e c h a n i c z n e g o6 osadzono zestawy szklane. Tafle szklane nie tworzą jednej płaszczyzny – fasada jest przestrzenna. Na każdej ze ścian budynku oraz płaszczy-znach dachu zakomponowano tafle płaskie, wklęsłe i wypukłe. Większość z nich to zestawy stałe, ale są również otwierane, które pełnią rolę m.in. klap dymowych i wyjść ewakuacyj-nych. Na elewacjach budynku nie zaprojektowano zatem tradycyjnych witryn. Cały obiekt sprawia wrażenie trójwymiarowego interaktywnego okna wystawowego.

Opisany sposób kształtowania stalowej konstrukcji ściany zewnętrznej nie jest wyłącznie zabiegiem estetycznym. decyduje on także o sztywności całego układu statycznego obiektu. Wraz z systemem żelbetowych stropów na belkach stalowych, stalowej konstrukcji trzonów komunikacyjnych, ścian kanałów instalacyjnych oraz specyficznego ukształtowania pokoi

4 Studia z modelu oraz prowadzone komputerowe symulacje prowadziły do ewolucji formy budynku. Zawsze jednak ograniczenia w kształtowaniu zabudowy były traktowane jako wytyczne do ukierun-kowania procesu projektowego, nigdy jako bariera.

5 J. Żórawski, O budowie formy architektonicznej, Warszawa 1962, s. 29.6 Termin pojawiający się w nomenklaturze technicznej związanej ze szklanymi systemami fasado-

wymi. Jest to, obok mocowania w systemie klejenia konstrukcyjnego, metoda montażu szklenia w systemach fasad strukturalnych i semistrukturalnych. W przypadku domu handlowego Prada, za-stosowanie tego typu mocowania zagwarantowało możliwość kontrolowanego przemieszczenia się zestawów szklanych w przypadku ruchów sejsmicznych.

103

informacyjno-relaksacyjnych, tworzą strukturę przestrzenną, która zapewnia bryle budynku konstrukcyjną sztywność oraz odporność na wstrząsy sejsmiczne. Podwójne fundowanie, poprzez zastosowanie zewnętrznej wanny żelbetowej oraz osadzonej w niej za pomocą neo-prenowych łożysk wewnętrznej żelbetowej skrzyni, stanowi o niewrażliwości obiektu na ruchy podłoża.

Wypada zaznaczyć, że przestrzeń każdego z siedmiu pięter budynku ukształtowana zo-stała w odmienny sposób i posiada inną powierzchnię użytkową. Elementem wszechobec-nym we wnętrzach obiektu są schody, zintegrowane z geometrycznym rytmem fasady7.

2. Dom towarowy marki DIOR

Przy Omotesando Avenue, jednej z ważnych, reprezentacyjnych alei Tokio, w latach 2002–2003 zrealizowano dom towarowy dla firmy dior. Budynek został zaprojektowany przez archi-tektów Kazuyo Sejima i Ryue Nishizawa, pracujących razem pod nazwą SANAA.

dom usytuowano w narożniku dwóch ulic – głównej alei handlowej Omotesando i łą-czącej się z nią wąskiej uliczki dojazdowej. Budynek został postawiony w bezpośrednim sąsiedztwie istniejącej zabudowy o charakterze mieszkalnym oraz usługowym. Kształt dział-ki zbliżony jest w zarysie do trapezu i ma powierzchnię 315 m2. Rozstrzyga on o planie budynku, który dostosowuje się do obrysu działki. Główne wejście do butiku prowadzi od strony bulwaru miejskiego – alei Omotesando. Proporcje rzutu budynku w stosunku do jego wysokości decydują o tym, że obiekt można postrzegać jako wieżę akcentującą narożnik kwartału miejskiego.

Użyteczność budynku – obejmująca sprzedaż odzieży damskiej, męskiej oraz akcesoriów i artykułów kosmetycznych – została rozplanowana na czterech kondygnacjach nadziemnych i jednej podziemnej. Na ostatnim piętrze umieszczono wielofunkcyjną salę z bezpośrednim wyjściem na wewnętrzny osłonięty ścianami taras – ogród na dachu. Łączna powierzchnia użytkowa budynku to 1492 m2.

Z koncepcji przestrzennej budynku wynika wprost kompozycja elewacji, która została „ukształtowana dynamicznie dzięki ostremu podkreśleniu linii poziomych”8. Podstawowym jej elementem stały się poziome pasy obiegające całą bryłę budynku. Efekt horyzontalnej artykulacji wzmocniony został poprzez wysunięte przed lico elewacji gzymsy. Taki układ kształtuje wyraźny podział budynku na osiem „pięter”. Poziom gzymsów odpowiada bo-wiem zarówno poziomowi stropów, jak i sufitów podwieszanych, a za pasami szkła kryje się przestrzeń użytkowa oraz techniczna i instalacyjna. Poziome wstęgi wypełnione zostały pionowymi taflami transparentnego szkła o regularnym podziale, które równoważą kompo-zycję elewacji.

Ściana zewnętrzna jest dwuwarstwowa. Ukształtowana została nie tylko poprzez ze-wnętrzną płaszczyznę płaskiego szkła, ale również wewnętrzną ścianę z indywidualnie for-mowanych zakrzywionych półprzeźroczystych ekranów akrylowych. Ekrany te różnią się geometrią przekroju – dla każdego z pasów (pięter) opracowano indywidualną formę. W za-myśle projektanta ekrany te przypominać miały drapowane tkaniny. Pomimo zastosowanych

7 We wszystkich nowo budowanych obiektach sprzedażowo-ekspozycyjnych marki Prada schody sta-nowią stały element kompozycji wnętrza i są tłem dla prezentowanych towarów. Stały się charakte-rystycznym motywem i w pewnym sensie elementem tożsamości architektonicznej tych obiektów.

8 P. Trzeciak, Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974, s. 99.

104

różnicowań – zarówno w wysokości pasów szkła, grubości gzymsów, jak i w geometrii we-wnętrznej warstwy ściany osłonowej – zasada kształtowania architektury wydaje się być konsekwentna. Jak wyjaśniają autorzy projektu: „Postanowiliśmy nie ukrywać wnętrza za nieprzejrzystą fasadą, ale w zamian zgłębić jak naturalnie pokazać wnętrze zachowując przy tym spójny obraz” (elewacji – przyp. red.)9. dla wzmocnienia efektu przestrzenności fasady, pomiędzy taflami szkła i akrylu zamontowano źródła światła. dzięki takim rozwiązaniom materiałowym charakter architektury domu towarowego ma szansę zmieniać się dynamicz-nie w zależności od pory dnia, rodzaju oświetlenia oraz prezentowanych kolekcji i wydarzeń dziejących się wewnątrz obiektu. W porze dziennej szklane kontury budynku nikną na tle nieba, wnętrze pozostaje niewidoczne. Nocą natomiast, gdy obiekt promieniuje oświetle-niem o zmiennej barwie i natężeniu, na elewacji rysują się elementy wyposażenia wnętrz, a kompozycja fasady jest zdominowana przez wyraźny rysunek gzymsów.

Na jednolitym tle szklanej fasady wyróżnia się logo marki – podświetlany nocą napis dior. Umieszczony na dwóch narożnych elewacjach domu towarowego przyciąga uwagę, informując przechodniów o tym, co kryją wnętrza butiku. Zaakcentowano również główne wejście do budynku od strony alei Omotesando. Zastosowanie w fasadzie przyziemia mo-tywu tradycyjnej witryny oraz utworzenie reprezentacyjnej strefy wejścia pozwoliło wykre-ować wokół budynku klimat miejskiej przestrzeni. Budynek-diament, szczególnie w porze nocnej, skupia uwagę, stając się ważnym punktem w wielkomiejskim krajobrazie tego frag-mentu Tokio.

3. Dom mody CHANEL

W jednej z najstarszych dzielnic Tokio, Ginzie, wybudowano w latach 2004–2007 dom mody Chanel. Warto podkreślić, że wspomniana lokalizacja to historyczne śródmieście sto-licy Japonii. Obecnie przede wszystkim dzielnica biurowo-handlowa, w której – jako pierw-szej w tym kraju pojawiły się renomowane domy towarowe oraz ekskluzywne sklepy odzie-żowe.

Budynek zlokalizowano wzdłuż historycznej alei Chuo-dori. W narożniku kwartału po-stawiono 56-metrową wieżę, która dominuje wśród sąsiadującej zabudowy. Budynek ma 10 pięter. Oprócz funkcji handlowej ulokowanej na pierwszych 3 kondygnacjach o powierzchni 1300 m2, mieści on również sale koncertowe i wystawowe, restaurację oraz biura firmy. Architektura domu towarowego jest wynikiem współpracy wielu specjalistów – architektów z zespołu Petera marino, projektantów systemu oświetlenia głównej fasady – firmy Tanteri + Associates oraz producentów oświetlenia ledowego i zestawów szklanych, które opracowane zostały specjalnie na potrzeby tego projektu.

Charakter architektury definiuje nade wszystko elewacja od ulicy Chuo-dori. W zamyśle autorów budynku fasada miała zostać zaprojektowana tak, by utworzyć kanwę dla reklamy – budynku i marki. Tak opisuje cel procesu projektowego darren Nolan10: „dla nas było ważne, żeby ukształtować fasadę, która byłaby unikalna (…) i nie stała się przestarzała”11. Budynek

9 red. f. márquez Cecilia, R. Levene, El Croquis 121/122, SANAA 1998-2004. Ocean of air, madryt 2004.

10 Architekt i wspólnik w firmie Peter marino Architect w Nowym Jorku.11 C. Sullivan, Architectural Lighting Magazine, czerwiec 2007.

105

miał stać się środkiem wyrazu, co podkreśla mattew Tanteri12: „ważna do osiągnięcia była medialność, a nie permanenty znak graficzny. (…) fasada działająca jako oświetlenie bu-dynku, ale również narzędzie komunikacji za pomocą obrazów, logotypów”13. Na elewacji można wyświetlać zarówno wzory tkanin charakterystycznych dla Chanel, znak firmowy – logo marki, zdjęcia aktualnej kampanii reklamowej, jak również videotransmisje z pokazów mody.

Ważnym aspektem poszukiwań architektonicznego wyrazu była również konieczność „nocnej” obecności budynku w krajobrazie ulicy. Rozwinięcie tej ambitnej koncepcji dopro-wadziło do zaprojektowania oraz zastosowania na fasadzie budynku kombinacji przegród szklanych ze zintegrowanym systemem białych diod LEd14. Trójwarstwową ścianę zewnętrz-ną tworzą panele zawierające tafle szkła barwionego, siatki stalowej i szkła typu p r i v a l i t e g l a s s15. Od zewnątrz ścianę buduje warstwa przyciemnianej szyby, złożona z podwójnych tafli szkła barwionego na kolor szary, z folią niskoemisyjną oraz redukującą wpływ zysków z energii słonecznej. Następnie siatki ze stali nierdzewnej, której układ komórek nawiązuje do charakterystycznego dla Chanel wzoru tekstyliów. Siatka zapewnia nie tylko zacienienie przed słońcem, ale również daje odpowiednią głębokość rzucanego cienia, gdy elewacja jest rozświetlona. Ostatnią warstwę przegrody tworzy wspomniane już szkło elektrochromatycz-ne. Zastosowanie tego typu szklenia pozwoliło na to, by ściana pełniła wiele – wydawać by się mogło – wykluczających się funkcji. W dzień tafla jest transparentna, umożliwia dostęp światła dziennego do miejsc pracy oraz zapewnia niezakłócony widok na zewnątrz budynku. W nocy – redukując stopień przezierności – staje się ekranem do prezentacji świetlnych. W siatce stalowej osadzono ponad 700 000 białych komputerowo sterowanych diod16, które zgrupowano w 1870 lamp ledowych. Pozwoliło to utworzyć ponad 18000 pikseli (o propor-cjach ekranu 96×188) i uzyskać animację z prędkością 30 klatek na sekundę. Równocze-śnie z procesem projektowania fasady opracowywano indywidualne oprogramowanie tak, aby jak najlepiej wykorzystać możliwości technologiczne dobieranych opraw oraz typów szkła. Oprogramowanie to pozwala kontrolować indywidualnie każdy z pikseli o wymiarach 20×20 cm. Oprócz głównej fasady oprawy ledowe zastosowane zostały również jako akcenty na elewacji bocznej, podświetlenie logotypu nad głównym wejściem do butiku oraz jako oświetlenie dekoracyjne we wnętrzach obiektu.

Cały system oświetlenia kontrolowany jest za pomocą standardowego komputera PC. Animacje pojawiające się na fasadzie uruchamiane są za pomocą programu do odtwarzania plików video. Ten sam komputer korzysta z oprogramowania L E d E f f e c t s’ S c h e d u -l e r S o f t w a r e, który integruje kontrolę wszystkich mechanicznych i medialnych apli-

12 dyrektor Tanteri + Associates, nowojorskiej firmy, która zajmowała się wdrożeniem innowacyjnych systemów oświetlenia w projekcie iluminacji fasady dla budynku Chanel.

13 C. Sullivan, op. cit.14 W trakcie budowy dom mody Chanel był jedną z pierwszych realizacji, które na tak dużą skalę eks-

perymentowały z technologią LEd.15 Jest to szkło laminowane, półprzezierne. Umieszczono w nim folię zawierającą ciekłe kryształy (LC).

Pod wpływem pola elektrycznego (100 VAC) ciekłe kryształy ulegają uporządkowaniu, a szkło staje się przezierne. Po odcięciu dopływu prądu szkło wraca do wyglądu matowego: przepuszcza światło, uniemożliwiając jednocześnie wgląd do wnętrza budynku (specyfikacja techniczna szkła według producenta: Saint-Gobain). Wcześniej było używane głównie we wnętrzach budynków.

16 Za technologią oświetlenia ledowego przemawiała ograniczona przestrzeń dla montażu opraw oświetleniowych, konieczna do uzyskania duża jasność oraz kontrast wyświetlanych obrazów, a tak-że elastyczność w kształtowaniu projekcji.

106

kacji oraz systemów (m.in. sterowanie szkłem privalite i automatycznymi roletami). dzięki zintegrowaniu z internetem, możliwa jest zdalna kontrola oraz aktualizacja oprogramowania, wykrywanie usterek i diagnostyka problemów technicznych.

4. Wnioski

Architekci wciąż poszukują odpowiedzi na pytanie, które stawia Przemysław Trzeciak: „co powinno charakteryzować idealny dom towarowy?” i tak jak Trzeciak wskazują: „jak najlepsze możliwości ekspozycji i reklamy towaru. Sam budynek powinien narzucać się przechodniowi, a przejrzyste wnętrze ukazywać bogactwo towarów”17.

Ideowe zalecenia dotyczące kształtowania formy uwzględniające przejrzystość, dosko-nałe warunki ekspozycyjne, kreowanie stosownego klimatu dla sprzedaży szerokiej gamy artykułów nie straciły na swej aktualności. A nadrzędna potrzeba, by architektura domu to-warowego była swoistą reklamą tego, co oferowane jest w jego wnętrzu powoduje, że pro-jektowanie w myśl powyższych idei staje się celem i sposobem działania.

dokonane analizy wskazują ową dbałość o walory architektoniczne budynku. Wydaje się, że możliwe jest to dzięki zaangażowaniu w poszukiwanie formy – tych tak ważnych dla miasta – budynków doświadczonych i uznanych architektów, którzy świadomie korzystają z bogactwa możliwości, jakie daje im rozwój technologiczny.

l i t e r a t u r a

[1] J o d i d i o P., Nowe formy. Architektura lat dziewięćdziesiątych XX wieku, Warszawa 1998.

[2] m á r q u e z C e c i l i a f., L e v e n e R. (red.), El Croquis 121/122, SANAA 1998–2004. Ocean of air, madryt 2004.

[3] m e l v i n J., Architektura. Kierunki, mistrzowie, arcydzieła, Warszawa 2006.[4] R o c k m. (red.), Prada, mediolan 2009.[5] T r z e c i a k P., Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974.[6] Ż ó r a w s k i J., O budowie formy architektonicznej, Warszawa 1962.[7] Architectural Lighting Magazine, czerwiec 2007.[8] Detail: Glass Contruction, Vol. 2, 2004.[9] Detail: Facades + Materials, Vol. 11, 2005.

17 P. Trzeciak, op. cit., s. 99.