DORACAK - md.rks-gov.net · E DREJTA PENALE dhe E DREJTA E PROCEDURËS PENALE 49 Z. Adem Vokshi 3. E DREJTA CIVILE dhe E DREJTA E PROCEDURËS CIVILE 359 - E Drejta Sendore - E Drejta

i

DORACAKPR PRGATITJEN E

PROVIMIT T JURISPRUDENCS

iii

PRMBAJTJA

Prof.Dr. Z. Arsim Bajrami dhe Mr.Sc.Z. Xhavit Shala 1. SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS 1

Sc. Z. Fejzulla Hasani2. E DREJTA PENALE dhe E DREJTA E PROCEDURS PENALE 49

Z. Adem Vokshi 3. E DREJTA CIVILE dhe E DREJTA E PROCEDURS CIVILE 359

- E Drejta Sendore - E Drejta Familjare - E Drejta Trashgimore - E drejta e Detyrimeve - E drejta e Procedures Civile

Znj.Suzana Sejdiu

4. E DREJTA TREGTARE (EKONOMIKE) 649

Znj. Meleqe Bexheti

5. E DREJTA E PUNS 741

Dr.Sc. Znj.Mirlinda Batalli dhe SC. Z. Islam Pepaj6. E DREJTA ADMINISTRATIVE - Konflikti Administrativ 767

Dr. Znj.Gjyljeta Mushkolaj7. E DREJTA NDRKOMBTARE DHE EVROPIANE 805 PR T DREJTAT E NJERIUT

1

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

KUPTIMI I KUSHTETUTS

sht kushtetuta

Kushtetuta sht nj nocion i njohur pr opinionin e gjr. Ajo nnkupton aktin m t lart juridiko-politik me t cilin prcaktohen dhe mbrohen vlerat themelore t nj shteti. Pr kushtetuen mund t jepen definicione nga me t ndryshmet, duke filluar nga ato juridike-normative, politike, juridiko-politike, sociologjike, filozofike dhe kndvshtrimet tjera. Pr nevojat praktike t ktij doracaku do t prkufizohemi vetm n disa qasje pr kushtetutn.

Prkufizimi kushtetues-juridik, kushtetutn e koncipon si akt suprem juridik, ligj themelor t shtetit, me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera me fuqi m t ult se kushtetuta. Ky prkufizim nnkupton hierarkin juridike dhe eprsin e kushtetuts ndaj ligjeve dhe akteve tjera nnligjore. Piramida juridike e nj shteti sipas hierarikis juridike sht Kushtetuta, Aktet Kushtetuese, Ligji Kushtetues, Amandamentet Kushtetuese, Ligjet, Aktet nnligjore-urdhresat, Dekretet, Udhzimet, Aktet e prgjithshme juridike-statutet dhe Rregulloret. N shtetet ku funksionon shteti ligjor dhe ku respektohet parimi i kushtetutshmris, t gjitha aktet n fuqi nn kushtetutn duhet t jen n pajtueshmri me kushtetutn, prkatsisht me ligjin (parimi i ligjshmris).

Prkufizimi politik i kushtetuts, merr pr baz faktin se, kushtetuta paraqet akt t kufizimit t pushtetit, vendosjen e tij n kornizat e sjelljes kushtetuese dhe institucionalizimin e gjitha formave t manifestimit t pushtetit shtetror. Kushtetuta ndrtohet mbi shtylln e parimit t ndarjes s pushteteve, pavarsis s tyre dhe funksionimit t parimit t kontrollit reciprok midis pushteteve. Duke kufizuar pushtetin, kushtetuta e shndrron shtetin n nj organizat juridike q funksionon n baz t rregullave kushtetuese.

1

2


Prkufizimi juridiko-politik sht qasje e plot e dimensionit t kushtetuts dhe nnkupton kushtetutn si akt me t lart juridik, i cili miratohet nga organi m i lart, ose populli pr t mbrojtur vlerat themelore t shtetit dhe pr t kufizuar vet shtetin dhe sjelljen e tij n pajtim me kushtetuten. Qasja juridiko-politike sht e plot dhe shpreh n plotni misionin e kushtetuts n nj shoqri demokratike, si nj instrument i promovimit dhe garantimit t vlerave kryesore t nj shteti demokratik.

Kushtetuta si kontrat publike, pr shum teoricient, sidomos sociolog, krijon nj lloj partneriteti midis qytetarve dhe shtetit, t cilt duke arritur plqim pr kushtetutn prcaktojn t drejta dhe detyrat reciproke n funksionimin e shtetit dhe politikave publike. Qytetart, prkatsisht populli si pal kontraktuese legjitimon kushtetutn prmes referendumit dhe i bart sovranitetin shtetit, duke i krijuar atij legjitimitetin demokratik pr ndrtimin dhe ushtrimin e politikave publike. Shteti si pal tjetr kontraktuese, me kushtetut pajiset me tr autoritetin e nevojshm, q t ndrtoj legjislacionin dhe insitucionet e tij legjislative, ekzekutive e gjyqsore dhe t qeverisjes s mir n interes t prgjithshm publik. Kjo teori e koncipon kushtetutn si kontrat sociale dhe sht e pranishme n shtete q zbatojn demokracin e drejtprdrejt (referendare), ku kushtetuta miratohet nga qytetart, dhe ku njmend krijohet nj marrveshje kushtetuese midis qeveris dhe qytetarit me t drejta dhe detyra reciproke.

Llojet e kushtetutave

Momenti i par me t cilin do t ballafaqohen hartuesit e kushtetuts, sht prcaktimi i llojit dhe modelit t Kushtetuts. Dilemat e para kan t bjn me vllimin e kushtetuts, nj kushtetut e gjat apo e shkurt? N t kaluaren shtetet socialiste kan prqafuar iden e hipertrofis kushtetuese, duke hartuar kushtetuta t gjata t cilat rregullojn n detale jetn dhe me norma t strngarkuara juridike ngulfatin qytetarin dhe lirin e tij. Kto shtete kishin kushtetuta t gjata me nga 500 nene dhe me anekse shtes (Kushtetuta e Indis njhet si kushtetuta m e gjat n bot me afr 500 nene dhe 15 anekse). N ann tjetr ka raste t shteteve me kushtetuta t shkurta si jan psh, SHBA-t, ku kushtetuta ka vetm shtat nene n form parimeve kushtetuese, t cilat m von jan plotsuar me 27 amandamente.

Prvojat kushtetuese t Kosovs ishin t ndryshme. Kushtetuta e KSA t Kosovs kishte 480 nene, Kushtetuta e Republiks s Kosovs e vitit 1990 kishte 140 nene, Korniza Kushtetuese kishte 14 kapituj. Sa i prket prvojave ndrkombtare shumica e kushtetutave jan t shkurta dhe rregulloj vetm materien kushtetuese, si psh; Kushtetuta e Francs ka 89 nene, Kushtetuta e Italis 139 nene, Ligji Themelor i Gjermanis 141 nene, Kushtetuta e Turqis 160 nene, Kushtetuta e Spanjs 169 nene, Kushtetuta e Sllovenis 174 nene, Kushtetuta e Federats Ruse 137 nene, Kushtetuta e Norvegjis 112 nene, Kushtetuta e Maqedonis 134 nene, Kushtetuta e Kroacis 142 nene, Kushtetuta e Holands 142 nene, Kushtetuta e Austris 148 nene, etj.

Me rastin e prcaktimit t vllimit dhe gjatsis s Kushtetuts, hartuesit su-gjerohen t marin parasysh kto fakte relevante siq jan: Kushtetuta duhet t rregulloj vetm vlerat themelore t vendit; Kushtetuta duhet t ofroj garancionet kushtetuese

3


pr lirit dhe t drejtat e qytetarve. Kushtetuta prcakton bazat e funksionimit t institucioneve demokratike. Kushtetuta duhet ti referohet legjislacionit t rregullt n detalizimin e parimeve t saj si dhe Kushtetuta duhet t reflektoj bazn e sistemit ligjor dhe t siguroj mekanizmat adekuat pr mbrojtjen e saj.

Dilema kushtetuta e but apo e fort

Dilema e dyt pr hartuesit e kushtetuts, ka t bj me at, se a do t hartojn nj kushtetut t ngurt, e cila do t ndryshohet n procedur speciale dhe do t siguroj nj konsensus t gjr, apo nj kushtetut t but q ofron fleksibilitet t mjaftushm n ndryshimin e shpejt?

N qoft se hartuesit prcaktohen pr modelin e ngurt t kushtetuts, ata duhet t adoptojn nj procedur t posame t miratimit dhe ndryshimit t saj. Kjo procedur nuk e bn kushtetutn t pandryshushme fare, por pr ndryshimin e saj krkon procedura t ndryshme, t cilat dallojn nga procedurat e rendomta legjislative. Modelin kryesor t Kushtetuts s ngurt e paraqet ajo e SHBA-ve, sepse pr ndryshimin e saj krahas plqimit me 2/3 t t dy dhomave t kongresit, krkon mbshtetje t njejt nga 50 legjislaturat e shteteve federale. Edhe Kushtetuta e ish RSFJ-s e vitit 1974 ka prfaqsuar modelin e kushtetutave t ngurta, sepse pr miratimin dhe ndryshimin e saj, krahas Kuvendit Federativ, kan dhn plqimin edhe kuvendet e tet njsive federale, plqim ky q ka nnkuptuar edhe t drejtn e vetos ndaj ndryshimeve kushtetuese. Edhe Projekt Kushtetuta evropiane i takon modelit t ngurt, sepse krkon ratifikimin e 25 shteteve antare t Bashkimit Kushtetues pr hyrjen n fui.

Disa rregulla me rndsi pr modelin e kushtetuts s ngurt dhe t but

a) Nse hartuesit e draftojn nj model t kushtetuts s ngurt, do t zgjedhin nj nga kto mekanizma pr miratimin dhe ndryshimin e Kusht- etuts, siq sht: votimin e kushtetuts me 2/3 e antarve t parlamentit dhe t parlamenteve t njsive federale; votimin e kushtetuts n shtetet federative me plqimin e njsive federale, votimin e kushtetuts n mnyr konsensuale n unionet konfederale si dhe votimin e kushtetuts me shumic t dyfisht, shumicn e deputetve t shumics, dhe shumicen e deputetve t pakics (Shumica Badinter), etj.

b) Nse hartuesit do t przgjedhin t draftojn nj kushtetut t but, ata do t ken parasysh se mekanizmi pr miratimin dhe ndryshimin e Kusht- etuts nuk dallon shum nga procedurat e rndomta parlamentare. Kjo nuk nnkupton se procesi kushtetues do t jet krejtsisht i njejt me procesin ligjdhns, por ndryshimet e kushtetuts jan m t shpejta dhe bhen n parlament pr nj koh relativisht t shpejt me nj shumic absolute ose shumic t kualifikuara. N mnyr t veant kushtetutat e buta liberalizojn proceduren e amandamentimit t shpejt, duke ju prshtat ndryshimeve q krkon realiteti i krijuar.

4


Me rastin e draftimit t nj kushtetute t but hartuesit do t prcaktojn se: miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts nuk krkon procedur t veant; miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts bhet nga parlamenti n procedura parlamentare me votim absolut ose t kualifikuar; amandamentimi i kushtetuts sht i shpejt dhe i ngjajshm me procedurat legjislative si dhe miratimi dhe ndryshimi i Kushtetuts nuk mund t pengohet me t drejtn e vetos , s njsive federale, t njers dhom t parlamentit, nga presidenti etj.

Kushtetut, fiktive, reale apo pragmatike

N t kaluarn n sistemet komuniste, hartuesit e kushtetuts kan qen nn ndikimet politike dhe kan draftuar kushtetuta ideologjike, t cilat kan shrbyer si dekor pr diktatort dhe regjimet shtypse. Ata, n njren an me kushtetut kan proklamuar rendin demokratik, e n anen tjetr kan zbatuar shtypjen, shpeshher n emr t kushtetuts, ose m qllim t mbrojtjes s saj. Pr kta diktator, kushtetuta ka qen e rndsishme vetm pr t ruajtur diktaturn e tyre, ata e kan shkelur at, sa her q ka paraqitur penges pr realizimin e synime t tyre (shembulli i ardhjes n pushtet t Hitlerit dhe Millosheviqit), duke shkelur kushtetutn dhe duke rrnuar at, sa her q ishte penges pr realizimin e qllimeve t tyre. Juristt me kredibilitet t lart moral asnjher nuk do t pranojn t draftojn nj kushtetut fiktive, e cila pasqyron rrejshm relitetin faktik dhe q nuk do t implementohet, ose do t prodhoj praktika diskriminuese n baza t ndryshme etnike, fetare etj.

Objektiv parsor i hartuesve duhet t jet hartimin i nj kushtetute reale, q merr parasysh realitetin faktik shoqror t nj vendi, objektivat reale zhvillimore t tij, raportin e forcave shoqrore dhe siguron implementimin e saj n jetn praktike. Hartuesit me rastin e draftimit t do neni t kushtetuts duhet t mendojn, se sa ai prputhet me realitetin, dhe a do t mund t implementohet n praktik. T hartosh nj kushtetut reale, do t thot t jesh i sinqert me qytetart dhe opinion e gjr. Kushtetuta moderne nuk lejon demagogjin politike t konjukturave politike, ajo duhet t shpreh aspirat legjitime t popullit dhe nevojat e tij pr nj shtet ligjor, rend demokratik, prosperitet ekonomik dhe mirqenie publike.

Jo rrall hartuesit marrin udhzime t hartojn nj kushtetut realo- pragmatike. Ata krahas pasqyrimit t realitetit ekzistues japin nj vizion pr t ardhmen e shtetit dhe paraqesin nj udhrrefim se kah deshiron shteti t shkoj n t ardhmen. N ket rast hartuesit jo vetm n preambul (e cila sht tipike pr qasje vizionare), por edhe n pjesen normative mund t normojn kahjet e zhvillimi t ardhshm t vendit. psh. Kosova pretendon t aderoj brenda mekanizmeve euro-atlantik, Kosova do t nnshkruaj dhe bhet pjes e Konventave Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, ose Evropa do t federalizohet me kushtetutn Evropiane etj.

A i duhet nj vendi nj kushtetut ideale apo funksionale?

Nj kushtetut ideale, apo nj kushtetut funksionale sht nj zgjedhje tjetr pr hartuesit e kushtetuts. Sot edhe pr juristt e rndomt, hartimi i kushtetuts ideale nuk do t ishte i vshtir. Ata pr nj koh t shkurt prmes internetit do t gjejn me

5


dhjetra modele t kushtetutave dhe shum shpejt mund t kompilojn nj kushtetut ideale. Ket mund ta bjn duke kombinuar nenet e caktuar t ktyre kushtetutave, duke marr pjest q ju duken m t mira dhe t hartojn nj kushtetut t re. N ket kontekst ata mund ta marrin Kushtetutn amerikane si nj lidere botrore e kushtetutave, ta prshkruajn at dhe frymen e saj dhe ta shpallin si kushtetut t vendit t tyre. Por, ky do t ishte nj mashtrim, sepse kushtetuta nuk sht nj akt q mund t importohet, ajo duhet ti prshtatet rrethanave specifike t do shteti.

Shtetari anglez Uilliem E. Gledstaum, e ka cilsuar Kushtetutn si veprn m t shklqyer q mund t ket nxjerr ndonjher mendja dhe vendosmria njerzore. N nj bot ndryshimesh dhe trazirash, populli amerikan nuk ka asgj m t vlefshme se kt dokument t madh.

Hartuesit e mir do ti japin prparsi kushtetuts funksionale n raport me ate ideale. Kushtetut e mir dhe ideale pr nj vend sht ajo q shpreh aspiratat legjitime t popullit dhe q siguron nj shtet funksional. Asnj kushtetut, qoft edhe e prkryer e nj vendi nuk mund t prshkruhet dhe t merret nga vendi tjetr. Ky do t ishte nj mashtrim, sepse importimi i kushtetuts s nj shteti, nuk sjell realitetet, shkalln e zhvillimi ekonomik, kulturen politike t atij vendi. Shtrohet pyetja, e ekziston vrtet nj kushtetut ideale? Prgjegjja sht e kjart jo, nuk ka kushtetut dhe shtet ideal, sepse edhe shtetet me tradit t gjat demokratike prballen me konflikte shoqrore dhe konflikte interesash, t cilat n fakt paraqesin ligjshmri t zhvillimit t shoqris dhe prsosjes s demokracis. Pr ket arsye, hartuesit e kushtetuts, duhet t heqin nga vetja kompleksin e gjetjes s kushtetuts ideale, sepse n fakt ajo nuk ekziston.

Pr nj shtet, i cili ndodhet n nj transicion demokratik, kushtetut ideale, do t jet ajo q prshpejton ket transicion demokratik dhe q hap prspektivat e zhvillimit ekonomik e demokratik dhe mundson integrimet euro-atlantik. Secili vend dhe shoqri ka veqorit e saj dhe kushtetuta duhet ti shpreh dhe mbroj ato. Kushtetuta e mir krahas prvojave kompatibile t shteteve tjera duhet t shpreh karakterin burimor t saj, veqorit social-politike t vendit dhe popullit q i dediktohet. Nisur nga kjo hartuesit duhet t zgjedhin kushtetutn funksionale e burimore, q nuk do t paraqet ndonj zbulim t ri kushtetues, por do ti sintetizoj realitetet faktike dhe objektivat reale t shtetit. Vetm n rastet e tilla ajo do t ishte kushtetuta ideale, t ciln hartuesit e ndrrojn.

Roli i Kushtetuts n sistemin juridik

Shum konstitucionalist prfaqsojn teorin sipas s cils kushtetuta paraqet nj kontrat e lidhur mes dy palve, qytetarit n njren an dhe shtetit n anen tjetr. Ata pohojn, se shteti dhe qytetaret prmes kushtetuts ndertojn koalicion dhe partneritet duke caktuar t drejtat dhe detyrat reciproke. Qytetart n njren an duke votuar kushtetutn legjitimojn shtetin dhe at e furnizojn me pushtet t mjaftushm pr t udhhequr me punet publike dhe pr mbrojtjen e interesave t prgjithshme. Duke votuar kushtetutn, qytetaret bjn kufizimin dhe institucionalizimin e shtetit dhe mbrohen nga arbitrariteti dhe keqprdorimi i pushtetit. N anen tjetr, shteti me kushtetut merr

6


si detyrim t garantoj lirin dhe t drejtat e qytetarve, ti mbroj ato nga abuzimet e shtetit dhe shkeljet e qytetarve t tjer, t siguroj pjesmarrjen e qytetarve n jeten publike dhe t krijoj nj shtet ligjor q ofron siguri personale dhe publike.

Atributet e Kushtetuts shprehin rolin dhe funksionin e saj n shoqri. Duke qen akti m i lart juridiko-politik, kushtetuta shquhet me nj varg tiparesh q shprehin tri funksione kryesore t saj:

a) t qenurit dokument m i lart juridik, b) akt politik q bn institucionalizimin e pushtetit shtetror dhe demokracis, si

dhe c) pakt i lirive dhe t drejtave t njeriut dhe qytetarit.

Tiparet kryesore t kushtetuts jan:

Akti m i lart juridiko-politik i nj shteti; baz e sistemit juridik e politik t nj vendi; ligj themelor me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera juridike; akt q miratohet n procedur t veant parlamentare ose n mnyr t drejtprdrejt neprmjet referendumit; akt q shpreh sovranitetin e popullit dhe t drejtn e tij pr t zgjedhur dhe kontrolluar qeverin; akt i kufizimit t pushtetit shtetror dhe institucionalizimit t tij, akt q prcakton kufizimet kushtetuese t qeveris; akt t cilit duhet ti nnshtrohen t gjith, q nga presidenti, e deri te qytetari i rndomt; akt i garantimit dhe mbrojtjes s t drejtave t njeriut dhe qytetarit; baz e demokracis dhe proceseve politike t nj shoqrie.

Kushtetuta promovon dhe mbron vlerat fundamentale t nj shteti demokratik. Kto vlera shprehin parimet dhe bazat e organizimit shtetit dhe t ndertimit t rendit demokratik.

N epiqendr t do kushtetute sht qytetari dhe t drejtat e tij kushtetuese pr t qen subjekt dhe barts i t gjitha proceseve politike, duke filluar nga e drejta e tij pr t zgjedh dhe pr tu zgjedhur n organet prfaqsuese, e deri t vendosja e drejtprdrejt prmes referendumit pr shtjet m t rndsishme politike t vendit. Gjithashtu, kushtetuta prcakton parimet e funksionimit t nj shoqrie demokratike, t bazuar n parimet e sundimit t ligjit dhe barazis s plot t qytetarve para ligjit. Vlerat q prcakton dhe mbron kushtetuta mundsojn ndertimin e nj shteti demokratik mbi bazn e rregullave demokratike n t gjitha format e manifestimit t tij.

Jan katr shtje kryesore q jan objekt i rregullimit t Kushtetuts:

Prkufizimi i shtetit, prcaktimi i formes s regjimit politik, i sistemit t qeverisjes, organizimit territorial, simboleve t shtetit etj; bazat e sistemit politik, ekonomik dhe social t shtetit (sundimi i ligjit, parimi i barazis dhe mosdiskriminimit, prona dhe ekonomia e tregut, politikat publike ndaj qytetarve etj) dhe lirit dhe t drejtat e qytetarve (standartet nderkombtare e t drejtave t njeriut, njohja dhe mbrojtja

7


e ktyre t drejtave, mekanizmat ligjor, detyrat e qytetarve etj) dhe institucionet demokratike t shtetit (legjislativi, ekzekutivi, gjyqsore, fushveprimi dhe kufizimet reciproke t tri pushteteve, forcat e siguris dhe rendit, ombduspersoni, agjensionet e pavarura, etj.

Mnyrat e miratimit dhe ndryshimit t kushtetutave

Procesi kushtetutdhns n rradh t par paraqet nj proces politik me t cilin shteti realizon qllimet e caktuara politike. Fillimi i nxerrjs s kushtetuts, vlerat q ajo do t promovoj dhe mbroj, qllimet dhe pretendimet e saj gjithmon manifestojn nj vullnet politik. Ky vullnet politik duhet t manifestoj dshirat legjitime t popullit dhe qytetarve, t cilat manifestohen dhe artikulohen drejtprdrejt ose prmes organeve prfaqsuese.

Dimensioni politik i procesit kushtetues manifestohet n disa elemente siq jan:

Fillimi i procedurs s nxerrjes s Kushtetuts sht nj vendim politik i parlamentit ose organit tjetr; para fillimit t draftimit tn kushtetuts ndrtohet konsensusi i nevojshm politik pr vlerat q do t promovoj dhe mbroj kushtetuta; miratimi i kushtetuts bhet prmes parlamentit si organ politik, ose nga qytetart n referendum, ku ata drejtprdrejt manifestojn vullnetin politik pr Kushtetutn si dhe procesi i amandamentimit t kushtetuts dhe prcaktimi i kahjeve t reforms kushtetuese paraqet nj vendim politik t institucioneve kompetente.

S kndejmi mund t konkludojm, se hartimi i Kushtetuts paraqet nj proces politiko-juridik, me t cilin institucionet dhe lidershipi politik vendosin bazat politike t kushtetuts, kurse ekspertt kushtetues implemendojn kto objektiva, prmes shkrimit profesional t kushtetuts dhe draftimit t nj teksti kushtetues ku artikulohen apiratat e popullit.

8


SUNDIMI I LIGJIT-SHTETI I S DREJTS

Parimi i kushtetutshmris dhe ligjshmris

Me kushtetutshmri n kuptimin pozitiv-juridik, nnkuptohet harmonizimi i t gjitha akteve juridike me kushtetutn. Ky aspekt bazohet n hierarkin juridike, me t ciln nnkuptohet harmonizimi, i t gjitha akteve t ulta me ato t larta. Prkufizimi pozitiv-juridik prputhet me kuptimin formal t kushtetuts. Prderisa, kushtetuta n kuptimin formal sht akt m i lart juridik i shtetit, kushtetutshmria sht proces, me t cilin nnkuptohet respektimi i kushtetuts dhe harmonizimi, i t gjitha akteve juridike me aktet, me fuqi m t lart juridike.

N kuptimin formal, me kushtetutshmri, kuptohet respektimi i kushtetuts dhe i akteve tjera juridike nga qytetart dhe subjektet tjera t shoqris. Esenca e ktij kuptimi konsiston n zbatimin e kushtetuts si dokument themelor organik i nj shteti, q prcakton kompetencat e degve t ndryshme t pushtetit si dhe kufijt e autoritetit shtetror. Sipas ktij kuptimi, n nj shoqri ekziston kushtetutshmria dhe ligjshmria, nse respektohet kushtetuta dhe ligji, nse jan prcaktuar mekanizmat institucionale pr mbrojtjen e tyre. Kuptimi politik i kushtetutshmris konsiston n rolin e saj, n kufizimin e pushtetit shtetror, kufizimin e funksioneve t organeve dhe institucioneve shtetrore publike, n prcaktimin dhe mbrojtjen e lirive dhe t drejtave t individit dhe qytetarit, etj.

Ligjshmria si nocion dhe proces, sht form e kushtetutshmris, e bazuar n qeverisjen e s drejts dhe respektimin e ligjit dhe akteve tjera nnligjore. Me ligjshmri kuptohet procesi i harmonizimit t t gjitha akteve dhe veprimeve juridike me ligjin. Edhe ligjshmria mund t vshtrohet n aspekte t ndryshme, por ajo para s gjithash sht proces juridiko-politik, n funksion t ndrtimit t shtetit modern ligjor.

Elementet kushtetuese q prcaktojn kushtetutshmerin dhe ligjshmrin

Parimi i kushtetutshmris, si baz e rregullimit shoqror dhe politik t shteteve bashkkohore, bazohet n disa parime, nga t cilat po veojm: sistemi shoqror dhe ekonomik i shtetit, bazohet dhe buron nga kushtetuta, e cila sht baz e institucionalizimit politik dhe shoqris; Qeverisja shtetrore e shoqris, prcaktohet me kushtetut dhe i nnshtrohet asaj; Sistemi juridik i shtetit krijohet dhe bazohet n kushtetut, si akti m i lart juridik; T drejtat dhe lirit e qytetarve, prcaktohen me kushtetut dhe ato mund t kufizohen vetm n rastet e prcaktuara me ligj; Kujdesi pr mbrojtjen e kushtetutshmris, sht detyr e organeve shtetrore, e institucioneve politike dhe e bartsve t funksioneve politike; do qytetar, ka t drejt t marr nismn pr mbrojtjen e kushtetutshmris dhe t ligjshmris; N shtetet federative, kushtetuta federative ka prparsi ndaj kushtetutave t shteteve federale; Aktet juridike, pr t cilat nga organi kompetent konstatohen se jan kundrkushtetuese, nuk mund t zbatohen dhe Mbrojtja e kushtetutshmris dhe e ligjshmris sht n kompetenc t gjykatave

9


kushtetuese dhe organeve tjera, t prcaktuara me kushtetut. Ligjshmria bazohet n harmonizimin e sistemit juridik dhe n bazueshmrin e tij n ligj.

Ndr parimet kryesore t ligjshmris jan:

Parimi i supremacionit t ligjit, ndaj akteve tjera juridike dhe t gjitha kto akte me fuqi nnligjore, duhet t jen n pajtim me ligjin; Parimi i eprsis s ligjit federativ, ndaj ligjeve t njsive federale. Ky parim vlen vetm pr shtetet federative, ku ligjet e njsive federale, nuk mund t jen, n kundrshtim me ligjet federative; Parimi i shpalljes s obligueshme t ligjeve, para hyrjes s tyre n fuqi. Ky parim, nnkupton obligimin e organit q nxjerr ligjet, pr ti botuar ato n publikim t posam (Gazetn Zyrtare) para se t hyjn n fuqi Shpallja dhe publikimi i ligjeve, ka dy qllime kryesore: e para, ti njoftoj qytetart me prmbajtjen e tij dhe e dyta, ti mundsoj organeve kompetente shtetrore prgatitjen pr fillimin e zbatimit t ligjit; Parimi i ndalimit t efektit prapaveprues (retroaktiv) t ligjit. Ky parim, do t thot se, ligjet kan efekt q nga dita e miratimit t tyre dhe se marrdhniet juridike, t filluara pas para hyrjes n fuqi t ligjit t ri, zhvillohen dhe prfundojn n baz t ligjit t vjetr. Prjashtim nga kjo, bjn ligjet penalo-juridike, t cilat mund t ken efekt prapaveprues, vetm n rast kur jan m t favorshme pr kryesit e veprave penale, p.sh. nse ligji i ri pr veprn penale prcakton dnimin m t but se ligji i vjetr; Ligjshmria e akteve dhe veprimeve t organeve shtetrore. T gjitha aktet dhe veprimet e ndrmarra nga organet shtetrore dhe institucionet q ushtrojn autorizime publike, duhet t jen n prputhje me ligjin; Procedura e organeve shtetrore pr njohjen e nj t drejte apo pr prcaktimin e ndonj detyrimi, duhet t zhvillohet n baz t ligjit. Ktu nnkuptohet, obligimi i organeve shtetrore, q n afatet e caktuara t ndrmarrin, t gjitha veprimet procedurale pr t mundsuar realizimin efikas t t drejtave t qytetarve; E drejta e pals, q n procedurn para organeve shtetrore, t shrbehet me gjuhn amtare. Ky sht parim ligjor, q duhet t siguroj barazin e t gjith qytetarve para ligjit dhe komunikimin e tyre me organet shtetrore, n gjuhn amtare. Mosnjohja e gjuhs zyrtare, n t ciln zhvillohet procedura, nuk guxon t jet penges pr paln n procedurn para organeve shtetrore. Organet shtetrore, jan t obligueshme q tia lehtsojn prdorimin e gjuhs amtare, e n rast kur kjo gjuh, nuk prputhet me gjuhn zyrtare, duhet ti sigurojm pals prkthyes, gjat tr rrjedhs s procedurs; dhe e drejta e qytetarve pr prdorimin e mjeteve juridike, pr mbrojtjen e t drejtave t tyre individuale dhe kolektive. Me kt parim, nnkuptohet e drejta e qytetarve, pr prdorimin e ankesave dhe t mjeteve tjera juridike, ndaj akteve t organeve shtetrore.

10


LEGJISALATIVI - KUVENDI I REPUBLIKS S KOSOVS

Kuvendi n aspektin kushtetues prkufizohet si organ ligjdhns izgje- dhur drejtprdrejt nga qytetaret me drejt vote. Funksioni primar i parlamentit sht ligjvnia, kurse funksione tipike pr t jan edhe prcaktimi i politikave dhe vendimarrja pr shtjet kryesore publike. N Kosov, Kuvendi sht institucion ligjvns i Republiks i zgjedhur drejtprdrejt nga populli.1 Prbrja dhe mnyra e zgjedhjes s deputetve sht e percaktuar me Kushtetut, neni 64, ku Kuvendi i Kosovs prbhet nga 120 deputet t zgjedhur me votim t fsheht bazuar n listat e hapura. Vendet n kuvend ndahen midis t gjitha partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatve t pavarura, n prpjestime me numrin e votave t vlefshme t fituara n zgjedhjet pr kuvend. N kuadr t ksaj ndarje, 20 vende jane t garantuara pr perfaqesimin e komuniteteve pakice n Kosove. Vendet e rezervuar dhe t garantuara pr komunitete t cilat nuk jan shumic n Kosov, n mnyrn si n vijim: Dhjet (10) ulse do ti ndahen partive, koalicioneve, iniciativave qytetare dhe kandidatve t pavarur t cilt jan deklaruar se prfaqsojn komunitetin serb t Kosovs dhe dhjet (10) ulse do ti ndahen komuniteteve tjera si n vijim: komuniteti rom nj (1) ulse; komuniteti ashkali nj (1) ulse; komuniteti egjiptian nj (1) ulse; dhe nj (1) ulse shtes do ti jepet komunitetit rom, ashkali apo egjiptas, q ka numrin m t madh t votave t prgjithshme; komuniteti boshnjak tri (3) ulse; komuniteti turk dy (2) ulse dhe komuniteti goran nj (1) ulse.2

Kompetencat e Kuvendit n Kushtetut prcaktohen sipas metods s enumeracionit taksativ.3 Kushtetuta n mnyr taksative prcakton fush- veprimin e Kuvendit dhe jasht kompetencave prekluzive kushtetuese, parlamenti nuk ka prgjegjsi. Pra nuk ka kompetenca t supozuara t parlamentit, por vetm t kompetenca shprehimore t prcaktuara dhe t numruara n mnyr taksative, Kompetencat e parlamentit jan mjaft t gjra dhe fillojn me kushtetudhnien dhe ligjdhnien dhe prfundojn me funksione t gjra zgjedhore.

1 Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovs neni 632 Po aty, neni 64 paragrafi, 1, 2, 3 dhe neni 148 dispozitat transicionale pr Kuvendin e Kosoves3 Po aty, Neni 65 Kompetencat e Kuvendit: (1) miraton ligje, rezoluta dhe akte t tjera t prgjithshme; (2)

vendos t ndryshoj Kushtetutn me dy t tretat (2/3) e votave t t gjith deputetve t tij, prfshir dy t tretat (2/3) e t gjith deputetve q mbajn vendet e rezervuara dhe t garantuara pr prfaqsuesit e komuniteteve q nuk jan shumic n Kosov; (3) shpall referendum, n pajtim me ligjin; (4) ratifikon traktatet ndrkombtare; (5) miraton Buxhetin e Republiks s Kosovs;(6) zgjedh dhe shkarkon Kryetarin dhe nnkryetart e Kuvendit; (7) zgjedh dhe mund t shkarkoj Presidentin e Republiks s Kosovs n pajtim me kt Kushtetut; (8) zgjedh Qeverin dhe shpreh mosbesimin ndaj saj; (9) mbikqyr punn e Qeveris dhe t institucioneve t tjera publike, t cilat, n baz t Kushtetuts dhe ligjeve, i raportojn Kuvendit; (10) zgjedh antart e Kshillit Gjyqsor t Kosovs dhe t Kshillit Prokurorial t Kosovs, n pajtim me kt Kushtetut; (11) propozon gjyqtart e Gjykats Kushtetuese;(12) mbikqyr politikn e jashtme dhe t siguris; (13) jep plqimin pr dekretin e Presidentit mbi shpalljen e Gjendjes s Jashtzakonshme; si dhe (14) vendos pr shtjet me interes t prgjithshm, t prcaktuara me ligj.

11


Kompetenca e kontrollit parlamentar t qeveris

Parashtrimi i pyetjeve parlamentare (parashtrimi i pyetjeve pr kryeministrin, ministrat dhe titullart tjer t organeve dhe agjensioneve ekzekutive). Parimi inter partes raporti midis dy palve; deputetit si parashtrues i pyetjes dhe kryeministrit ose ministrit si pal t cils i adresohet pyetja. te pyetja parlamentare nuk lejohet ndrhyrja e pals s tret, nuk ka debat parlamentar dhe mocion t votimit. Interpelanca parlamentare (mocioni i interpelancs ndaj kryeministrit, ministrave dhe titullarve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit).

Parimi erga omnes- raporti shumpalsh parlamentar, lejon pjesmarrjen e palve t treta n mocion, qoft n mbshtetje ose n kundrshtim t mocionit t interpelancs. Komisionet anketuese-investiguese kan pr detyr t hetojn akuzat pr tejkalim kompetencash ose keqprdorim t funksioneve t organeve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit. Si rregull komisionet anketuese udhheqen nga opozita dhe pas investigimit parlamentar dorzojn raportin hetimor pr shqyrtim dhe miratim parla mentit. Mocioni i mosbesimit t qeveris4 si dhe fillimi i procedurs dhe ngritja e akuzs ndaj presidentit.5

Komisionet e Kuvendit jan trupa punues t parlamentit, t cilat ushtrojn funksione t caktuara nga rrethi i fushveprimit t tij. Numri, prbrja dhe funksionet e komisioneve parlamentare prcaktohen me rregulloren e puns s Kuvendit.6

Grupet parlamentare paraqesin trupat punues t parlamentit, t cilt tubojn deputetet e nj partie politike apo t nj koalicioni politik. Kto grupe ha rmonizojn qndrimet e deputetve t partive politike dhe marrin qndrim pr mnyrn e deklarimit t tyre, kur n seanc t parlamentit vendoset pr shtje t ndryshme politike.

Shprndarja e parlamentit paraqet nj institucion parlamentar q nnkupton prfundimin e mandatit t parlamentit para skadimit t mandatit t rregullt pr t cilin sht zgjedhur. Shprndarja e parlamentit vjen si pasoj e rrethanave t caktuara kushtetuese dhe politike, t cilat bllokojn punn e tij, bjn t pamundshm ushtrimin e funksioneve kushtetuese dhe si rezultat i krizave t thella parlamentare, t cilat nuk mund t tejkalohen me mjete tjera politike. Shumica e kushtetutave njohin institutin e shprndarjes s parakohshme dhe prcaktojn procedurat e shprndarjes. Si rrethana kryesore kushtetuese q ndikojn n shprndarjen e parakohshme jan; konfliktet n mes presidentit dhe parlamentit rreth zgjedhjes s kryeministrit dhe qeveris, votimi i mocionit t mosbesimit t qeveris, mos zgjedhjes s presidenti t Republiks s Kosovs brenda afatit t prcaktuar si dhe krizat e thella parlamentare.7

4 Po aty neni 1005 Po aty neni 916 Po aty neni 777 Po aty, neni 82, paragrafi 1 dhe paragrafi 2

12


SHEFI I SHTETIT

Presidenti i Republiks s Kosovs

Kushtetutat e prkufizojn shefin e shtetit si kryetar individual t shtetit q prfaqson unitetin e vendit. N kt mnyr sht prcaktuar edhe n kushtetutn e Kosovs. Presidenti sht kreu i shtetit dhe prfaqson unitetin e popullit t Republiks s Kosovs.8 Ai zgjedhet nga Kuvendi me votim t fsheht. T drejtn pr tu nominuar pr kandidat pr president e ka do shtetas i cili ka mbushur moshn tridhjet e pes (35) vjeq, dhe nse arrin ti siguroj nnshkrimet e t paktn tridhjet (30) deputetve. Kandidatt t cilt kan nga tridhjet nnshkrime hyjn n gar pr tu zgjedhur. Zgjedhja e presidentit bhet me dy t tretat (2/3) e votave t gjith deputetve t Kuvendit.9

Kandidati i cili i merr dy t tretat (2/3) e votave zgjedhet president i Kosovs. Por, nse asnjri nga kandidatt nuk merr shumicn prej dy t tretave (2/3) n dy votimet e para, organizohet votimi i tret n mes dy kandidatve t cilt kane marre numrin me t larte t votave n votimin e dyte dhe kandidati q merr shumicen e votave t t gjith deputetve, zgjedhet president i Republiks s Kosovs.10

N raste kur edhe n votimin e tret, asnjri kandidat nuk zgjedhet president, kuvendi shprndahet dhe shpallen zgjedhjet e reja, t cilat duhet t mbahen brenda dyzet e pes (45) dite.11 Mandati i presidentit sht pes (5) vjet dhe fillon pasi Presidenti t ket dhn betimin para Kuvendit. Gjat mandatit, Presidenti i Republiks s Kosovs gzon imunitet nga ndjekja penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet dhe vendimet brenda fushveprimit t prgjegjsive t Presidentit t Republiks s Kosovs.12 Kompetencat kushtetuese t Presidentit t Republiks s Kosovs jan prcaktuar me nenin 84 t Kushtetuts.

Bazuar n Kushtetut, Presidenti i Kosovs prfaqson Republikn e Kosovs brenda dhe jasht; garanton funksionimin kushtetues t institucioneve t prcaktuara me Kushtetut; shpall zgjedhjet pr Kuvendin e Kosovs dhe thrret mbledhjen e par t tij; shpall ligjet e miratuara nga Kuvendi; ka t drejtn e kthimit pr rishqyrtim t ligjeve t miratuara, nse konsideron se jan t dmshme pr interesat legjitime t Republiks s Kosovs ose t nj a m shum komuniteteve t saj. Presidenti t drejtn e rikthimit t nj ligji mund ta shfrytzoj vetm nj her. Ai nnshkruan marrveshjet ndrkombtare n pajtim me Kushtetutn; propozon amendamente pr Kushtetutn; mund t referoj shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese; udhheq politikn e jashtme t vendit; pranon letrat kredenciale t shefave t misioneve diplomatike t akredituar n Republikn e Kosovs; sht Komandant Suprem i Forcave t Siguris t Kosovs; udhheq Kshillin Konsultativ pr Komunitete; cakton mandatarin pr formimin e Qeveris, pas propozimit t partis politike ose t koalicionit, q prbn shumicn e Kuvendit; emron dhe shkarkon Kryetarin e Gjykats Supreme t Kosovs

8 Po aty, neni 839 Po aty, neni 86, paragrafi 410 Po aty, neni 86, paragrafi 511 Po aty, neni 86, paragrafi 612 Po aty, neni 89

13


me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon gjyqtart e Republiks s Kosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon Kryeprokurorin e Shtetit t Republiks s Kosovs, me propozimin e Kshillit Prokuroial t Kosovs; emron dhe shkarkon prokurort e Republiks s Kosovs, me propozimin t Kshillit Prokurorial t Kosovs; emron gjyqtart pr Gjykatn Kushtetuese, me propozimin e Kuvendit; emron Komandantin e Forcave t Siguris t Kosovs, pas rekomandimit t Kryeministrit; s bashku me Kryeministrin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc; vendos pr shpalljen e Gjendjes s jashtzakonshme, n konsultim me Kryeministrin; mund t krkoj mbledhje t Kshillit t Siguris t Kosovs dhe i kryeson ato n kohn e Gjendjes s jashtzakonshme; vendos pr formimin e misioneve diplomatike e konsullare t Republiks s Kosovs, n baz t konsultimit me Kryeministrin; emron dhe shkarkon shefat e misioneve diplomatike t Republiks s Kosovs, me propozimin e Qeveris; emron Kryetarin e Komisionit Qendror t Zgjedhjeve; emron Guvernatorin e Banks Qendrore t Republiks s Kosovs i cili shrben edhe si Drejtor Menaxhues dhe emron antart e tjer t Bordit t Banks; jep medalje, mirnjohje dhe mime, n pajtim me ligjin dhe shpall falje individuale, n pajtim me ligjin si dhe s paku nj her n vit i drejtohet Kuvendit t Kosovs prkitazi me fushveprimtarin e tij/saj.

Mungesa e Prkohshme dhe Shkarkimi i Presidentit sht e prcaktuar n Kushtetut n ato raste kur posti i presidentit pr arsye t ndryshme mbetet i lire. At here Kryetari i Kuvendit t Kosovs do t shrbej si ush- trues i detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs. n keto raste posti i ushtruesit t detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs, nuk mund t ushtrohet pr nj periudh m t gjat se gjasht (6) muaj.13

Gjithashtu, Presidenti i Republiks s Kosovs mund t shkarkohet nga Ku-vendi nse ai/ajo sht dnuar pr kryerjen e krimit t rnd; nse nuk sht i/e aft pr t ushtruar prgjegjsit e ktij posti pr shkak t smundjes s rnd ose nse Gjykata Kushtetuese ka prcaktuar se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts. Procedura pr shkarkimin e tij mund t iniciohet nga nj e treta (1/3) e deputetve t Kuvendit, t cilt nnshkruajn nj peticion, i cili shpjegon arsyet pr shkarkim. N rast se peticioni supozon ndonj shkelje t rnd t Kushtetuts, peticioni duhet ti dorzohet menjher Gjykats Kushtetuese, e cila vendos pr kt shtje brenda shtat (7) ditsh nga marrja e peticionit. Ather nse Presidenti sht dnuar pr ndonj krim t rnd ose nse Gjykata Kushtetuese konstaton se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts, Kuvendi mund t shkarkoj Presidentin me dy t tretat (2/3) e votave t t gjith deputetve t tij.14

13 Po aty, neni 90 paragrafi 314 Po aty, neni 91, pragrafi 1,2,3

14


EKZEKUTIVI-QEVERIA

Qeveria si organ ekzekutiv paraqitet me emrtime t ndryshme kushtetuese. Ajo determinohet nga tradita shtetrore dhe modeli i funksionimi t qeveris n nj shtet.

Mnyra e zgjedhjes dhe format e organizimit t qeveris si organ t pushtetit ekzekutiv n sistemet parlamentare zgjedhet e kontrollohet nga ana e parlamentit. N shumicn e shteteve me sistem parlamentare rol t rndsishm n formimin e qeveris, ka shefi i shtetit, i cili propozon mandatarin (kryeministrin) pr formimin e qeveris. Varsisht nga mnyra e zgjedhjes s qeveris dhe pozita e saj n raport me parlamentin, n teorin parlamentare jan t njohura dy modele themelore t funksionimit t qeveris: qeveria parlamentare dhe qeveria q funksionon sipas modelit t kabinetit. Prpos ktyre dy modeleve jan t njohura edhe format tjera t qeveris: qeveria teknike, qeveria e ekspertve, qeveria e shptimit kombtar, qeveria n hije etj.

Modelet kushtetuese t qeveris: Qeveri parlamentare quhet ajo e cila formohet dhe funksionon sipas rregullave parlamentare. Kjo qeveri zgjedhet pas zgjedhjeve parlamentare, kur krahas konstituimit t parlamentit t ri zgjedhet edhe qeveria si organ ekzekutiv. Mandati i formimit t qeveris n sistemet parlamentare i takon partis politike, e cila i ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo parti, n rast se fiton shumicn e mandateve parlamentare, ka t drejt q nga radha e antarve t saj t formoj qeverin. N rastet, kur asnj parti parlamentare nuk ka shumicn e mandateve n parlament, vjen deri t formimi i qeveris s koalicionit midis dy apo m shum partive politike. Qeveria e koalicionit n prbrje t saj ka antar t partive politike t cilat kan hyr n koalicion politik me rastin e formimit t qeveris.

Qeveria e kabinetit: Kjo form e funksionimit t qeveris, karakterizohet me pavarsin m t madhe t saj n raport me parlamentin. Edhe pse formalisht emrohet nga parlamenti, qeveria e kabinetit funksionon si organ i pavarur shtetror. Rolin dominues n konstituimin e ksaj qeverie e ka kryeministri, i cili pas marrjes s mandatit nga ana e shefit t shtetit (monarkut apo kryetarit t Republiks) e formon kabinetin e tij nga personat, t cilt i zgjedh personalisht. Qeveria e cila funksionon n form t kabinetit ka fun-ksione t gjra shtetrore dhe politike. Ajo, praktikisht, qeveris me pushtetin shtetror. Autorizimet e parlamentit n drejtim t kontrollit parlamentar t qeveris s kabinetit jan t kufizuara dhe ai, si rregull, nuk mund t shtroj shtjen e votbesimit t saj.

Kabineti si organ ekzekutiv formohet sipas rregullave parlamentare. Kjo do t thot se at e formon partia politike e cila gjendet n pushtet. Ky sistem gjen aplikim n shtetet dypartriake, ku rivaliteti politik zhvillohet midis dy partive politike. Partia e cila i fiton zgjedhjet ka t drejt t formoj kabinetin nga radht e saj.

Qeveria e ekspertve-teknike: Prpos organizmit t qeveris n form parlamentare dhe t kabinetit, n praktik jan shnuar raste t formimit t t ashtuquajturs qeveri teknike apo e ekspertve. Karakteristik dominuese e ktij modeli t qeveris sht karakteri jashtpartiak i saj. N t vrtet, kjo qeveri nuk formohet dhe funksionon n baz t rregullave parlamentare. At nuk e prbjn pjestart e partis politike n

15


pushtet, por ekspertt nga radht e partive t ndryshme politike, prkatsisht ekspert q nuk i takojn asnj partie politike.

Mandati i ktyre qeverive sht i kufizuar deri n eliminimin e shkaqeve q kan shkaktuar krizn parlamentare. Qeveria teknike zgjedhet nga parlamenti n baz t marrveshjes dhe plqimit t partive politike parlamentare N praktikn parlamentare qeverit teknike m s shpeshti formohen kur shtetet gjenden n kriz parlamentare, si pasoj e konflikteve ndrpartiake.

Qeveria e unitetit kombtar: Sikurse qeveria teknike edhe ky model i qeveris aplikohet n rastet e jashtzakonshme, kur shteti gjendet n kriz t thell politike dhe ekonomike, apo kur sht i prfshir n luft civile dhe ndretnike. Si rrjedh edhe nga vet emrtimi i saj, kjo qeveri ka pr qllim shptimin e shtetit dhe kombit, n rastet, kur rrezikohet substanca e tij ekonomike dhe politike, si rezultat i faktorve t brendshm apo ndrkombtar. Kto rrethana, bjn t pamundshm funksionimin e sistemit kushtetues dhe institucional dhe shtrojn nevojn e formimit t nj qeverie gjithkombtare, t cils i besohet qeverisja e shtetit n rrethana t jashtzakonshme. Kjo qeveri zgjedhet jasht rregullave parlamentare dhe n t hyjn personalitetet m t shquara t nj shteti (kombi). Mandati i ksaj qeverie sht i kufizuar dhe limituar me kohzgjatjen e gjendjes s jashtzakonshme. Pas tejkalimit t ksaj gjendjeje, zakonisht mbahen zgjedhjet e jashtzakonshme parlamentare. Me prfundimin e ktyre zgjedhjeve, i pushon mandati qeveris s shptimit kombtar dhe formohet qeveria parlamentare. Ky model i qeveris sht i rrall n praktik.

Qeveria e Republiks s Kosovs

Prbrja Qeveris s Kosovs sht prcaktuar me Kushtetut ndrsa organizimi dhe funksionimi saj, mnyra e puns dhe procedurat e vendimmarrjes n Qeveri si dhe bashkpunimi ndrmjet Qeveris dhe institucioneve t tjera t prcaktuara me Kushtetut rregullohen me ligj dhe me rregulloren e Qeve- ris.

Qeverin e Kosovs e prbjn Kryeministri, zvendskryeministrat dhe ministrat. Ajo e ushtron pushtetin ekzekutiv n pajtim me Kushtetutn dhe ligj. Qeveria zbaton ligjet dhe aktet e tjera t miratuara nga Kuvendi i Kosovs dhe ushtron veprimtari tjera brenda prgjegjsive t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj.

Qeveria ka kto kompetenca t prcaktuar me Kushtetut. Ajo propozon dhe zbaton politikn e brendshme dhe t jashtme t vendit; mundson zhvillimin ekonomik t vendit; propozon Kuvendit projektligje dhe akte t tjera; merr vendime dhe nxjerr akte juridike ose rregullore, t nevojshme pr zbatimin e ligjeve; propozon Buxhetin e Republiks s Kosovs; udhzon dhe mbikqyr punn e organeve t administrats; udhzon veprimtarin dhe zhvillimin e shrbimeve publike; i propozon Presidentit t Republiks s Kosovs emrimet dhe shkarkimet pr shefa t misioneve diplomatike t Kosovs; propozon amendamentimin e Kushtetuts dhe mund t referoj shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese si dhe ushtron edhe funksione t tjera ekzekutive, t cilat nuk u jan caktuar organeve t tjera qendrore ose vendore

15

.

15 Po aty, neni 93

16


Kryeministri i Kosovs ka kto kompetenca: prfaqson dhe udhheq Qeverin; siguron q t gjitha Ministrit t veprojn n pajtim me politikat qeveritare; siguron zbatimin e ligjeve dhe t politikave t prcaktuara t Qeveris; ndrron antart e Qeveris, pa plqimin e Kuvendit; kryeson Kshillin e Siguris t Kosovs; emron Drejtorin e Prgjithshm t Policis s Kosovs; kshillohet me Presidentin e Republiks s Kosovs mbi shtjet e Inteligjencs; s bashku me Presidentin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc dhe kshillohet me Presidentin pr zbatimin e politiks s jashtme t vendit si dhe kryen edhe pun t tjera, t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj

16

.Pas zgjedhjeve ose kur Kryeministri jep dorheqje ose kur posti i tij/saj mbetet i

lir, fillon procedura pr formimin dhe zgjedhjen e Qeveris. Presidenti i propozon Kuvendit mandatarin pr Kryeministr, n konsultim me partin politike ose koalicionin q ka fituar shumicn e nevojshme n Kuvend pr t formuar Qeverin. Kandidati pr Kryeministr, jo m von se pesmbdhjet (15) dit pas emrimit, paraqet prbrjen e Qeveris para Kuvendit dhe krkon miratimin nga ana e tij. N qoft se Qeveria i merr shumicn e votave t t gjith deputetve konsiderohet e zgjedhur. Antart e Qeveris pas zgjedhjes e japin betimin para Kuvendit.

17

Por, nse prbrja e propozuar e Qeveris nuk merr shumicn e votave t nevojshme, Presidenti, brenda dhjet (10) ditsh emron kandidatin tjetr sipas s njjts procedur. Nse as hern e dyt nuk zgjidhet Qeveria, ather Presidenti i Kosovs i shpall zgjedhjet, t cilat duhet t mbahen jo m von se dyzet (40) dit nga dita e shpalljes s tyre.

18

Qeveria pr punn e vet, i prgjigjet Kuvendit, Kryeministri, zvends kryeministrat dhe ministrat mbajn bashkprgjegjsin pr vendimet q merr Qeveria, dhe prgjegjsin individuale pr vendimet q marrin n fushat e prgjegjsive t tyre.

Raporti i qeveris dhe Instrumentet e kontrollit parlamentar t qeveris jan: miratimi i buxhetit; raportet periodike t qeveris, pyetjet parlamentare, Interpelanca parlamentare, komisionet anketuese parlamentare, mocioni i vot besimit dhe shkarkimi i qeveris. Pushimi i mandait t qeveris behet me dor heqje e kryeministrit, votimi i mosbesimit t qeveris nga parlamenti dhe shprndarja e parlamentit.

16 Po aty, neni 9417 Po aty. Neni 95, paragrafi 618 Po aty, neni 95

17


SISTEMI I DREJTSIS

Parimet kushtetuese t gjyqsorit

Pushteti gjyqesor ushtrohet nga gjykatat. Pavarsia e gjykatave garantohet dhe sanksionohet n Kushtetut dhe n legjislacionin e vendit. T gjitha institucionet ( legjislative dhe ekzekutive ) qeveritare dhe t tjera, kan pr detyr t respektojn pavarsin e pushtetit gjyqsore. Gjykatat, gjykojn n baz t Kushtetuts dhe ligjit dhe ky parim

19

sht baz dhe korniz e pavarsis s tyre. Pra, gjykatat realizojn funksionin e tyre n mnyr t pavarur dhe t paanshem nga institucionet dhe subjektet e tjera t percaktuar me Kushtetut dhe ligj. Gjykatat i zgjedhin shtjet q u parashtrohen me paansi, duke u mbshtetur n fakte dhe sipas ligjit, pa kufizime dhe pa qen objekt ndikimesh, nxitjesh, presionesh ose ndrhyrjesh direkte ose indirekte.

Ne kuadr t parimeve t prgjithshme t sistemit gjyqsorit hyjn: pavarsia e gjyqsis nga legjislativi dhe ekzekutivi paraqet parakushtin kryesor pr ekzistimin e kushteve pr pavarsin e gjyqsis. Ky parim konsiston n mos varsin e gjykatave nga parlamenti dhe qeveria, dhe n mos ushtrimin e kontrollit politik ndaj puns s tyre; depolitizimi i gjykatave, paraqet nj parim tjetr, pr funksionimin e gjyqsis s pavarur. Gjykatat dhe antart e saj nuk mund t involvohen drejtprdrejt, aktivisht n jetn politike. Pra, brenda organizimit gjyqsor sht i ndaluar do veprim politik, n baza partiake ose n forma tjera t organizimit politik;

20

financimi i pavarur paraqet nj garanci t funksionimit t gjyqsis s pavarur. Kjo nnkupton se, gjykatat duhen t financohen nga nj buxhet i pavarur i tyre, i cili nuk do t jet nn kontroll t prhershm t qeveris, por do t administrohet dhe menaxhohet nga vet gjykata; respektimi i procedurave gjyqsore sht nj kusht tjetr pr ndrtimin e konceptit t gjyqsis s pavarur dhe t shtetit gjyqsor n prgjithsi; zgjedhja e gjyqtarve me afate t gjata, paraqet nj element tjetr t ndrtimit t gjyqsis s pavarur, i cili siguron sigurin juridike t gjyqtarve dhe ushtrimin e funksioneve t tyre. Duke qen t zgjedhur pr periudhat e gjata kohore,

21

gjyqtart marrin garanci se do t jen t pavarur nga ndryshimet politike, t cilat pasojn pas do cikli t zgjedhjeve parlamentare.

Mnyra e emrimit dhe shkarkimit t gjyqtarve n Kosov sht e prcaktuar me Kushtetut. Gjyqtart i emron, riemron dhe shkarkon Presidenti i Republiks me propozim e Kshillit gjyqsor.

22

Gjyqtart gzojn imunitet nga ndjekja penale, padit civile dhe shkarkimi nga funksioni pr vendimet e marra, votimet e bra, mendimin e shprehur dhe pr veprimet e tjera brenda fushveprimit t detyrave dhe prgjgjsive t tyre.

19 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosovs 2008, kapitulli VII, sistemi I drejtesise neni 10220 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 106.21 Po aty, neni 10522 Po aty, Neni 104

18


Ata nuk jan mbi ligjin. Gjyqtart mund t shkarkohen nga funksioni pr shkak t dnimit pr nj vepr t rnd penale ose pr mos respektimin e detyrs.

N baz t Kushtetuts, pavarsin, paanshmrin e sistemit gjyqsor e siguron Kshilli Gjyqsor i Kosovs.

23 Gjykata Supreme e Kosovs sht autoriteti m i lart gjyqsor. Organizimi, funksionimi dhe juridiksioni i gjykatave rregullohet me ligj.

24

Ky Ligj prcakton rregullat e organizimit dhe funksionimit t Gjykatave, statusin e gjyqtarit, parimet dhe rregullat e gjykimit, paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave, procedurat e veanta, marrjen e vendimeve dhe ekzekutimin e tyre25.

PROKURORI I SHTETIT

Prokurori i shtetit sht institucion i pavarur me autoritet dhe prgjegjesi pr ndjekjen t personave t akuzuar pr ndonj vepr penale ose pr ndonj vepr tjetr, sikurse sht rregulluar me ligj.

26

N prputhje me parimin e akuzativitetit n procedurn penale, kjo procedur, n parim, nuk mund t filloj dhe t zhvillohet, pa iniciativn e prokurorit t shtetit. Nga kjo, mund t konkludohet se, funksioni i ndjekjes penale, i sht besuar subjektit t veant procedural, e ky sht prokurori. Prokurori i shtetit sht institucioni i paanshm dhe vepron n baz t Kushtetuts dhe ligjit.

27

Organizmi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit t shtetit rregullohen me ligjin28

pr Prokurorin.29 Emrimi i prokurorve t shtetit bhen nga Presidenti i Republiks t propozuar nga Kshilli Prokurorial i Kosovs.

30

Kshilli Prokurorial i Kosovs sht insitucion i pavarur n kryerjen e funksioneve t tij dhe siguron q Prokurori i shtetit t jet i pavarur, profesional, i paanshm. Kshilli prokurorial i rekruton, propozon q ti avancoj, transferoj, dic- iplinoj prokuroret n menyrn e rregulluar me ligj.

31

Duke pasur parasysh natyrn dhe karakterin e funksionit q kryejn, prokurorit e shtetit jan t lidhura n vij vertikale mes tyre. N ushtrimin e funksionit t ndjekjes s kryesve t veprave penale dhe t veprave t tjera t dnueshme, t caktuara me ligj, prokurori i shtetit prcakton dhe merr masat e nevojshme, n bashkpunim me organet tjera t autorizuara, lidhur me zbulimin e ktyre veprave dhe kryesve t tyre. N pajtim me autorizimet e caktuara n ligj, prokurori orienton procedurn paraprake.

23 Po aty, Neni 10824 Po aty, neni 10325 Ligji pr Gjykatatsht n process t hartimit. Keshtu qe derisa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj,

Gjykatat n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut.26 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 109 paragrafi 1.27 Po aty, neni 109 paragrafi 2.28 Po aty, neni 109 paragrafi 329 Ligji pr Prokurinsht n process t hartimit. Keshtu qe deri sa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj,

Prokurorit n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut.30 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, neni 8431 Po aty. Neni 110

19


AVOKATI I POPULLIT (OMBUDSPERSONI)

Institucioni i Ombudsmanit si mbrojts i t drejtave dhe lirive t individit dhe t personave juridik nga veprimet abuzive t organeve shtetrore dhe t administrats civile, i ka fillet e tij n Suedi, ku u formua pr her t par n vitin 1809. M von, gjat shekullit XX, ky institucion u themelua n shum shtete evropiane dhe n SHBA. Sot, shumica e shteteve antare t Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim Evropian (OSBE), kan t themeluar apo jan n themelim e sipr t institucionit t Ombudsmanit. Ka dallime prej shteti n shtet, sa i prket bazs ligjore t themelimit, organizimit, fushveprimit, kompetencave dhe emrtimit t institucionit t Ombudspersonit.

Disa shtete e kan t rregulluar me kushtetut, themelimin e institucionit t Ombudspersonit e disa t tjera, kt e kan rregulluar me ligj t veant. N disa shtete, si n Kanada, Itali, Zvicr dhe n SHBA, nuk ka Ombudsman n nivel nacional, por atje ky institucion ekziton n nivel provincial apo lokal. Shtete t tjera, kt institucion e kan n nivel nacional. N disa shtete Ombudsmani, sht emrtuar edhe si avokat i popullit32. Avokatin e popullit t Kosovs e zgjedh kuvendi me shumicn e votave t t gjith deputeteve t tije, pr nje mandat pesevjeqar pa t drejt rizgjedhje33. Ai pr punn e vet raporton para kuvendit me raport vjetor. Pr t qen efektiv dhe i respektuar nga njerzit, Avokati i popullit sht i pavarur nga institucionet dhe nga proceset politike dhe nuk duhet t jet subjekt i ndrhyrjeve apo influencs, nga ata q mund t ken interes pr rezultatet e hulumtimit t ankesave.

Avokati i popullit mbikqyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t autoriteteve publike

34 t Kosovs. do institucion ose autoritet tjetr q ushtron pushtet legjitim n Kosov sht i detyruar tiu prgjigjet krkesave t avokatit t popullit dhe tia paraqes atyre t gjitha dokumentacionet dhe informacionet e krkuara n pajtim me ligjin. sht kompetenc kushtetuese e avokatit t popullit t bj rekomandime dhe t propozoj masa, nse vren shkelje t t drejtave dhe lirive t njeriut nga ana e organeve t adminstrats publike si dhe organet e tjera shtetrore.

Por nse, rekomandimet pr masat e propozuara nga avokati i popullit nuk merren n konsiderat nga institucionet pr ti prmirsuar dhe evituar shkeljet e t drejtave dhe lirive t njeriut, ai/ajo bazuar n dispozitat kushtetuese ka t drejt q shtjen t referoj n gjykaten kushtetuese

35

. Avokati i popullit t Kosovs gzon imunitet nga ndjekjet penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet ose vendimet q jan brenda fushs s prgjegjsive t avokatit t popullit.

36

32 Arsim Bajrami, vep e cit. fq. 2133 Po aty, neni 134, paragrafi 134 Po aty, neni 132, paragrafi 135 Po aty. Neni 135, paragrafi 3, 436 Po aty, neni 134, paragrafi 4

20


GJYKATA KUSHTETUESE

Gjykata kushtetuese sht organ i pavarur i mbrojtjes s kushtetutshmris dhe bn interpretimin prfundimtar t kushtetuts.37

Ajo sht nje organ i veant kushtetues, t cilit i besohet mbrojtja e kushtetu-tshmris dhe ligjshmeris. Gjykata kushtetuese n shum vende paraqet mekanizmin kryesor institucional, q n mnyr meritore mbron kushtetutshmrin dhe ligjshmrin dhe siguron parimin e sundimit t ligjit n shoqri. Kushtetutat i japin autoritetin e nevojshm kushtetues gjykatave kushtetuese, q t anulojn t gjitha aktet jokushtetuese dhe joligjore, dhe t konstatojn shkeljet e kushtetuts nga autoritetet udhheqse t shtetit. I takon gjykats kushtetuese si autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetuts dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn dhe t vendos nse sht shkelur kushtetuta nga autoritetet publike.

Me kushtetut sht prcaktuar se autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetues dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn n Kosov sht Gjykata Kushtetuese.

Aktualisht jan t njohura disa forma kushtetese t mbrojtjes s kushtetuts-hmeris dhe ligjshmeris:

a) Mbrojta e kushtetuts nga organi prfaqsues-parlamenti,b) Mbrojtja e kushtetuts nga gjykatat e rregullta-Gjykata Supreme (SHBA),c) Mbrojtja e kushtetuts nga nj organ i veant kushtetues, Kshilli Kushtetues

n Franc,d) Mbrojtja e kushtetuts nga ana e gjykatave kushtetuese,e) Mbrojtja dhe interpretimi i kushtetuts nga institucionet dhe mekanizmat

ndrkombtare, q zbatohet n vendet me administrim nderkombtar, ku prezenca nderkombtare ka t drejtat prfundimtare n interpretimin e kushtetutave t oktruara t ktyre shteteve, psh. Rasti i Bosnjs, ai i Kosovs me Kornizen Kushtetuese etj.

Kompetencat e prgjithshme

Gjykatat kushtetuese kan autorizime t gjra n mbrojtjen e Kushtetuts. Ato bjn kontrollin e prgjithshm t sistemit juridik nga aspekti i pajtueshmris t akteve dhe veprimeve me Kushtetutn. Gjithashtu, gjykatat kushtetuese vlersojn shkeljen e kushtetuts nga ana e institucioneve shtetrore dhe konstatojn plotsimin e kushteve pr shkarkimin dhe largimin nga detyra t zyrtarve t lart shtetror, q nga presidenti, e gjer tek zyrtaret e niveleve t ndryshme. N disa sisteme kushtetuese, gjykatat kushtetuese vlersojn pajtueshmrin kushtetuese t proceseve elektorale, t referendumeve dhe akteve tjera juridike dhe politike.

37 Po aty, neni 4, paragrafi 6

21


N aspektin e prgjithshm kompetencat e gjykatave kushtetuese mund t ndahe n tri fusha kryesore:

Kontrolli i kushtetshmris dhe ligjshmris dhe vlersimi i ekzistimit t pajtueshmris s akteve juridike me kushtetutn dhe ligjin, Kontrolli i ekzistimit t shkeljeve, cenimit, ose mos rrespektimit t kushtetuts nga organet dhe institucionet shtetrore, prfshir ktu edhe shkarkimin e zyrtarve t lart shtetror, dhe Kontrolli i kushtetutshmris dhe ligjshmeris s zgjedhjeve, referendumeve dhe akteve tjera juridike e politike.

38

Prbrja, organizimi dhe mnyra e zgjedhjes s gjyqtarve

Kushtetuta prcakton prbrjen, organizimin dhe mnyren e zgjedhjes s gjyqtarve t gjykatave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese n prbrjen e tyre kan nj numer t kufizuar gjyqtaresh, i percaktuar me kushtetut. Perberja e gjykates kushtetuese e Kosoves sht prej nente (9) gjyqetarve,

39 pr zgjedhjen e tyre krkohen kushtet t veanta, t cilat kan t bjn me pregaditjen profesionale, prvojen e gjat kushtetuese dhe kredibilitetin e lart moral t gjyqtarve. Zgjedhja e gjyqtarve bhet nga dy organe: parlamenti i propozon dhe presidenti i emron pr nje mandat nentevjeqar, pa mundesi vazhdimi

40. Zakonisht antart e gjykatave kushtetuese zgjedhen pr nj periudh t gjat kohore. Gjykata kushtetuese e Kosovs udhheqet nga kryetari dhe zvendskryetari i gjykats te cilt zgjedhen me votim t fshehet t gjyqtarve t gjykats pr nje mandat trevjeqar.

41 N kt mnyr ata zgjedhin njerin nga antart e

gjykats pr kryetar pr nj periudh trevjear. Por, zgjedhja n keto funksione, kryetar apo zevendeskrytar nuk ia zgjate mandatin e gjyqtarit. Gjykata kushtetuese percakton organizmin e vet t brendshem, rregulloren e punes proceset e vendimmarrjes dhe eshtjeve t tjera organizative n pajtim me ligjin.42

Procedurat para gjykats kushtetuese jan speciale dhe dallojn nga rregullat klasike t gjyqsorit. Natyra e kontesteve t kjo gjykat, sht e karakterit t kontestit kushtetuese dhe procedurat gjyqsore jan t veanta, dhe shprehin veorit e natyres kushtetuese t kontesteve. Keshtu qe gjykata kushtetuese vendos vetem pr rastet e ngritura para gjykates n menyre ligjore nga palet e autorizuara siq sht percaktuar me kushtetut.

Prcaktimi i objektit t kontestit-padis kushtetuese sht nj proces i vlersimit t pajtueshmris s nj akti, ose veprimi politik me kushtetutn. Ky kontest konsiston n konstatimin e ekzistimit t shkeljes s kushtetuts dhe n anulimin dhe shfuqizimin e nj akt jo kushtetues, ose shpalljen jo kushtetuese t nj veprim t caktuar t organeve

38 Arsim Bajrami, Draftimi i kushtetues, prishtine 2007, fq.2339 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosves, neni 114 paragrafi 140 Po aty, neni 114 paragrafi 241 Po aty, neni 114 paragrafi 542 Ligji pr gjykaten kushtetetuesesht n proces t hartimit. Ky ligj do e rregullon organizimin dhe

funksionimin e Gjykats Kushtetuese t Republiks s Kosovs, procedurat pr paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave pran Gjykats Kushtetuese, kushtet dhe procedurat pr emrimin dhe shkarkimin e gjyqtarve t Gjykats, kualifikimet tjera prkatse pr emrimin e gjyqtarve t Gjykats Kushtetuese, parimet dhe rregullat themelore procedurale dhe shtje tjera organizative.

22


dhe institucioneve shtetrore. Mbi bazn e ktyre shkeljeve mund t ngritet nga subjekti i autorizuar nj padi kushtetuese.

Objekt i padis kushtetues mund t jen: Aktet ligjore, aktet nnligjore, aktet e prgjithshme normative t parlamentit, Aktet nnligjore t qeveris, dekretet, urdhresat, udhzimet, rregulloret, Aktet nnligjore t presidentit, dekretet, urdhresat, rregulloret, Aktet e prgjithshme t organeve dhe agjencioneve ekzekutive, Aktet e prgjithshme t pushtetit lokal, statutet, rregulloret, etj, Shkeljet dhe mosrespektimi kushtetuts nga zyrtaret e lart, shefi i shtetit, antart e parlamentit n procedurat e revokimit dhe zyrtarve t tjer shtetror, Vlersimi i kushtetutshmris s procesit t zgjedhjeve, zgjedhjes dhe shkarkimit t presidentit nga parlamenti, respektimi i procedurave kushtetuese, vlersimi i kushtetutshmris s referendumeve dhe proceseve tjera t rndsishme, etj.

43

Palt e autorizuara q mund t fillojn procedurn para gjykats kushtetuese

shtja e par q parashtrohet t gjykata kushtetuese, ka t bj me prcaktimin e subjekteve q kan t drejt t fillojn proceduren para ksaj gjykate. Propozuesit e autorizuar paraqesin subjekte primare t adresimit t gjykata kushtetuese. Kto subjekte paraqesin organet dhe institucionet kryesore kushtetuese, t cilat jan t detyruara ti drejtohen gjykats kushtetuese pr mbrojtjen e kushtetutshmeris, sa her q n punen e tyre zyrtare ndeshen me dukurit jo kushtetuese dhe jo ligjore. Shumica e kushtetutave parashikojn si detyrime kushtetuese pr organet dhe institucionet kushtetuese kujdesin pr kushtetutshmri dhe ligjshmri. Rrethi i ktyre organeve dhe institucioneve sht mjaft i gjr dhe prfshin kta propozues t autorizuar; Kuvendi (numri i caktuar t deputetve); Presidenti dhe Qeveria, Gjykatat, Avokati i popullit, Komuna dhe Individt jan t autorizuara t ngrejn shkeljet nga autoritetet publike pr t drejtat dhe lirit e tyre individuale t garantuara me kushtetut

44. Kur propozuesit e autorizuar

parashtrojn krkesen pr vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris s nj akti juridik ose veprimi t organeve shtetrore, gjykata kushtetuese do t nis proceduren n mnyr automatike dhe do t konstatoj ekzistimin e bazave t padis kushtetuese.

Grupi i dyt i subjekteve, q mund t fillojn procedurn e vlersimit t kushtetutshmris dhe ligjshmris japin t ashtuqujturn iniciativ kushtetuese, e cila i nnshtrohet vlersimit paraprak t gjykats kushtetuese, lidhur me ate se, a ekziston baza e dyshimit pr shkelje t kushtetuts dhe ligjit para se t filloj procedura e vlersimit kushtetues. N kto raste pas marrjes s inciativs, gjykata kushtetuese paraprakisht shqyrton nismn e arritur, dhe nse ajo prmban elementet e nevojshme kushtetuese mund t filloj procedurn e vlersimit. Kjo dallon nga rasti i nisms s procedurs nga propozuesit e autorizuar, t cilt e obligojn n mnyr automatike gjykatn, q t nis procedurn e vlersimit kushtetues.

43 Burimi: kushtetuta e Kosovs neni 11344 Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7,

23


T drejtn e parashtrimit t iniciativs e kan edhe qytetart, t cilt goditen me zbatimin e aktit jo kushtetues dhe jo ligjor. Ata krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t gjykatave kushtetuese.

N praktikn e gjyqsis kushtetuese sht shtje e diskutueshme, se a mund qytetart t krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t qytetarve para gjykatave kushtetuese. Lidhur me kt ekzistojn dy praktika kushtetuese;

N rastin e par gjykata kushtetuese nuk merret me shkeljet individuale t t drejtave dhe lirive t qytatarve, por vetm me kontrollin e akteve t prgjithshme juridike. Mbrojtjen gjyqsore t t drejtave dhe lirive t qytetarve e bjn gjykatat e regullta dhe organet administrative n procedurat gjyqsore dhe administrative.

N rastin e dyt, disa kushtetuta po edhe kushtetuta e Republikes se Kosovs e prcaktojn t drejtn e qytetarve, q t krkojn mbrojtjen e t drejtave t tyre kushtetuese edhe para gjykats kushtetuese45. Kjo praktik bazohet n teorin, se t drejtat e qytetarve jan kategori kushtetuese dhe duhet t gzojn mbrojtje t gjykata kushtetuese.

Cilat jan palt n kontestin kushtetues para gjykats kushtetuese

Kontesti kushtetues q ka pr objekt vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris ka dy pal kryesore; e para, Propozuesin, q mund t jet njeri nga propozuesit e autorizuar apo parashtruesit e inisiativs dhe dyta, Kundrpropozuesi, i cil sht autori i aktit i cili kontestohet ose bartsi i veprimit jokushtetues dhe joligjor.

Kjo shpjegohet n kt menyre. Nese kontestohet ndonj ligj pr shkak t mos pajtueshmris me kushtetuten, propozues mund t jet presidenti, qeveria ose ndonj propozues tjetr i autorizuar, kurse kundrpropozues n rastin konkret sht parlamenti si autor i ligjit kontestues. N rastin tjetr, nse objekt i vlersimit kushtetues jan shkeljet e kushtetuts nga zyrtaret e lart, cilsin e propozuesit psh, mund ta ket parlamenti, kurse n cilsin e kundrpropozuesit mund t jet presidenti nse bhet vlersimi i shkeljeve eventuale kushtetuese nga ana e tij.

Mnyra e marrjes s vendimeve nga gjykata kushtetuese

Gjykata kushtetuese merr vendimet e saj sipas mnyrs s prcaktuar me ligj ose kushtetut. Vendimet e gjykats kushtetuese merren me shumicen e votave t antarve t saj, me prjashtim t disa rasteve kur shprehimisht krkohet shumica e kualifikuar prej 2/3 e votave t antarve t saj, psh, me rastin e vlersimit t ekzistimit t shkeljeve kushtetuese nga shefi i shtetit dhe shkarkimit kushtetues t tij.

Vendimet e gjykats kushtetuese merren n form t aktvendimit, n t cilin konstatohet bazueshmria e padis kushtetuese dhe prcaktohet vendimi i gjykats dhe natyra juridike e tij.

45 Po aty, neni 113 paragrafi 7

24


Pr dallim nga procedurat gjyqsore vendimi i gjykats kushtetuese nuk kumtohet publikisht n seanc t gjykats, por i drgohet palve n kontestin kushtetues. Vendimet e gjykates kushtetuese t Kosovs shpallen n gazeten zyrtare

Natyra juridike e vendimeve t gjykats kushtetuese - Vendimet e gjykats kushtetuese jan t detyrueshme pr gjyqesorin dhe t gjith personat dhe institucionet e Kosoves46, t forms s prer dhe t zbatueshme q nga momenti i marrjes. Gjyqsia kushtetuese vepron vetm n nj instanc dhe ndaj vendimeve t saja nuk mund t apelohet asnj ankes ose mjet tjetr juridik i rregullt ose i jashtzakonshm.

Pr nga natyra juridike vendimet e gjykats kushtetuese mund t ndahen n grupe:a) Vendimet me t cilat anulohet legjislacioni ose akti tjetr juridik, b) Vendimi me t cilin bhet shfuqizimi i nj ligj ose akti juridik dhec) Vendimi me t cilin konstatohet shkelja e kushtetuts nga autoriteti zyrtar dhe

konstatohet plotsimi i kushteve kushtetuese pr shkarkimin e tij,d) Vendimi me t cilin konstatohet jo kushtetutshmeria ose kundrligjshmria e

nj procesi elektoral, referendumi, ose shkelja e procedurs pr zgjedhjen dhe shkarkimin e e ndonj titullari t lart shtetror.

47

Anulimi i legjislacionit - Nse gjykata kushtetuese konstaton se nj ligj ose akt tjetr i prgjithshm juridik sht n kundrshtim me kushtetutn dhe ligjin, krahas konstatimit t till, ajo vendos pr anulimin e ktij akti. Anulimi nnkupton, jo vetm shfuqizimin e menjihershm t ligjit ose aktit tjetr t prgjithshm, por edhe anulimin e t gjitha pasojave juridike q ka prodhuar zbatimi i aktit ligjor ose aktit tjetr t prgjithshm juridik q nuk ka qen n pajtim me kushtetuten.

Shfuqizimi i legjislacionit - Nse vendimi i gjykats kushtetuese shfuqizon nj ligj ose akt tjetr t prgjithshm juridik, ai pushon t vlej n t ardhmen, por kjo nuk nnkupton edhe anulimin e pasojave q m par ka prodhuar zbatimi i ktij ligj ose akti t prgjithshm. Pra, kjo sht nj mas m e but e konstatimit t shkeljes kushtetuese dhe ligjore, q prodhon efekte juridike vetm ndaj ligjit ose aktit kontestues

48

.Proceduara e ngritjes se shtjes dhe konstatimi i prgjegjsis s presidentit -

Nj nga prgjegjsit e veanta t gjykatave kushtetuese sht konstatimi i shkeljeve kushtetuese nga ana e presidentit dhe shkarkimi kushtetues i tij. Kjo vjen n shprehje n proceduren e impimentit, i cili fillohet nga parlamenti, tridhjet deputet apo m shum

49

ose subjekti tjetr i autorizuar ndaj presidentit me padin kushtetuese pr shkelje t kushtetuts. Kushtetutat e shum shteteve prcaktojn tri baza kryesore pr fillimi e impimentit ndaj presidentit; tradhtia ndaj vendit, abuzimi i detyrs zyrtare (keqprdorimet matriale, skandalet morale) dhe shkeljet e rnda t kushtetuts. N procesin e impimentit roli i gjykatave kushtetuese sht vendimtar dhe ato vendosin,

46 Po aty, neni 116 paragrafi 147 Po aty, neni 113 dhe neni 11648 Po aty, neni 116 paragrafi 249 Po aty, neni 113, paragrafi 6

25


se a e ka shkelur presidenti kushtetutn, a ka prgjegjsi politike dhe kushtetuese pr veprimet e tij. Nse gjykata kushtetuese konstaton kto shkelje, ajo bn edhe shkarkimin automatik t presidentit me vendimin e saj. Ky vendim krkon nj votim prej 2/3 t antarve t gjykats.

50

Implementimi i vendimeve t gjykatave kushtetuese - Vendimet e gjykatave kushtetuese jan t detyrueshme pr t gjitha institucionet dhe personat t cilve ju referohen kto vendime. Nse gjykata kushtetuese anulon ose shfuqizon ndonj ligj, parlamenti duhet ti bindet ktij vendimi dhe t filloj procedurat adekuate legjislative pr harmonizimin e legjislacionit.

N mnyr t njejt do t veprohet edhe kur jan n pyetje aktet nnligjore t qeveris dhe shefit t shtetit. N rastet kur gjykatat kushtetuese konstatojn shkeljen e kushtetuts nga zyrtaret e lart shtetror, sipas fuqis kushtetuese do t prodhohen pasoja t drejtprdrejta kushtetuese, si psh: shkarkimi i presidentit, anulimi i zgjedhjes s presidentit pr shkaqe t mos rrespektimit t procedurave kushtetuese, revokimi i deputetit, anulimi ose prseritja e zgjedhjeve, referendumeve etj.

INSTITUCIONET E PAVARURA - AGJENCIT E PAVARURA

Agjencionet e pavarura t Republiks s Kosovs jan institucione t pavarura t krijuara me Kushtetut apo me ligje. Institucionet e pavarura jan subjekte kye t funksionimit t pushtetit, duke garantuar dhe siguruar kontrollin dhe ekuilibrimin si dhe zbatimin e sundimit t ligjit. N Kosov ka disa agjenci dhe institucione t pavarura q kryejn funksione t mbikqyrjes t prcaktuar me ligj.Insitucion i pavarur kushtetues jan: Avokati i Popullit, Auditori i Prgjithshm, Komisioni Qendror iZgjedhjeve, Banka Qendrore e Kosovs dhe Komisioni i Pavarur i Mediave.

51

Avokati i popullit mbiqkyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit, nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t autoriteteve publike. N prmbushjen e funksionit t tyre n monitorimin e institucioneve jan t pavarura, q do t thot se puna e tyre nuk duhet t ndikohet politikisht apo t kontrollohet nga ndonj organ i ekzekutivit. Institucion tjetr i pavarur kushtetues sht Auditori i Prgjithsm i Kosovs, si institucioni m i lart i kontrollit ekonomik dhe financiar. Auditori zgjedhet nga Kuvendit n baz t propozimit t Presidentit t Republiks.

52

Edhe komisioni qendror i zgjedhjeve sht nj institucion i pavarur, i prhershm q prgadit, mbikqyr, drejton dhe verifikon t gjitha veprimet q kan t bjn me procesin e zgjedhjeve e referendumit dhe shpall rezultatin e tyre.

53

Nje institucion tjetr i pavarur n Kosov sht Banka Qendrore e Republiks e cila i prgjigjet vetm Kuvendit t Kosovs. Ajo ushtron kompetencat dhe pushtetin e vet vetm n pajtim me kushtetutn dhe me instrumentet e tjera ligjore t zbatueshme.

54

50 Po aty, neni 91 paragrafi 351 Po aty, neni 132, neni 136, neni 137 neni 140 dhe neni 14152 Po aty. Neni 136 paragrafi 1, 253 Po aty, neni 139, neni paragrafi 154 Po aty neni 140, paragrafi 1, 2

26


Organi i pavarur sht edhe komisioni i pavarur i mediave i cili e rregullon spektrin e frekuencave transmetuese n Republikn e Kosovs, licencon transmetuesit publik e privat, prcakton dhe zbaton politikn e transmetimit si dhe ushtron kompetenca t tjera t prcaktuar me ligj.

55

Agjencit e pavarura t Republiks jan institucionet e krijuara nga Kuve- ndi, n baz t ligjeve prkatse, t cilat rregullojn themelimin, funksionimin dhe kompetencat e tyre. Kto i kryejn funskionet n mnyr t pavarura nga do organ ose autoritet tjetr n Kosov.

Kushtet themelore q sigurojn pavarsin pr agjencit e pavarura jan:

a) Pavarsi financiare56

b) Pavarsi e zgjedhjes/emrimit dhe kohzgjatjeje;c) Pavarsi n vendimmarrje.

Kto institucione vazhdojn t zbatojn t gjitha ligjet dhe rregulloret q kan t bjn me financimin publik. Ato pr punn e tyre raportojn dhe jan prgjegjs para Kuvendit t Kosovs. Kuvendi i mbikqyr q organet e pavarura jan duke i prmbushur mandatet e tyre ashtu si parashihet me ligjet n fuqi.

PARIMET THEMELORE T DRAFTIMIT T KUSHTETUTS

1. Prcaktimi i qllimeve q deshiron ti arrij kushtetuta

Qllimet e kushtetuts i prcakton kushtetutdhnsi dhe faktort tjer politik q jan aktor t procesit kushtetues. Kushtetutdhns sht organi prfaqsues (parlamenti) q inicon procesin kushtetues dhe q miraton kushtetutn. N rastet kur miratimi i kushtetuts bhet prmes popullit n referendumin kushtetues, kushtetutdhns jan qytetaret dhe populli, por qllimet e procesit kushtetues paraprakisht i cakton parlamenti si organ prfaqsues i popullit. Prcaktimi i qllimeve politike q pretendon ti realizoj nj proces kushtetues, bhet n momentin e pranimit t nisms kushtetuese nga bartsi i ksaj nisme dhe pas konsensusit t arritur n parlament rreth ksaj nisme.

Qllimet politike t reforms kushtetuese mund t konsistojn n: themelimin e shtetit dhe realizimin e pavarsis, psh., rasti i Sllovenis, Estonis, Lituanis, Kroacis, Maqedonis, Bosnje e Hercegovins, Kosovs; prmbysja e regjimeve antidemokratike dhe tranzicioni demokratik, psh. Shqipria, Rumania, Hungaria, Bullgaria etj; bashkimin me nj shtet tjetr dhe bartjen e sovranitetit, rasti i bashkimi t Gjermanis, krijimi i Unionit federal ose konfederal, psh. kushtetuta evropiane-federalizimi i Evrops; ndryshimi i sistemit t qeverisjes,psh. kalimi nga qeverisja parlamentare n ate presidenciale; ndryshimi n kompetencat e organeve shtetrore;

55 Po aty, neni 141, paragrafi 1.56 Po aty. Neni 142, paragrafi 1,2.

27


evitimi i krizave parlamentare dhe krizave politike; implementimi i marrveshjeve nderkombtare pr prfundimin e armiqsive dhe luftrave, rasti i Bosnjes, Maqedonis, Kosovs etj; mbrojta kushtetuese e minoriteteve, psh, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Kosova etj si dhe reformat ekonomike, sociale, kulturale etj.

Hartuesit e Kushtetuts para fillimit t procesit t draftimit kushtetues marrin porosin politike, pr qllimet dhe pretendimet q synon t arrij kushtetuta. Ata nuk mund ti shmangen ksaj porosie, por kan mandat profesional q ate ta implementojn n mnyren sa m efikase dhe adekuate prmes kushtetuts.

Qllimet e kushtetuts zakonisht shprehen n preambuln e tekstit t saj, ku theksohen objektivat dhe pritjet kryesore nga kushtetuta. Hartuesit do t prdorin nj gjuh pragmatike n preambul, pr t justifikuar pse nxerret kushtetuta, far synon t arrij ajo, dhe cilat jan pretendimet e saj strategjike pr t ardhmen e vendit.

2. Przgjedhja e modeleve kushtetuese q do t konsultohen

T shkruarit e kushtetuts nuk paraqet nj pun shkencore, e as nj vepr akademike. N rradh t par procesi i hartimi t kushtetuts krkon demonstrimin e shkathsive teorike dhe praktike t draftimi t kushtetuts. Kjo krkon ekspert q njohin mir teorin kushtetuese, qasjen krahasuese t instituteve kushtetuese dhe shkathsit praktike, pra aftsin e normimit kushtetues me standardet e plota nderkombtare.

Menjher pas marrjes s mandatit politik, antart e Komisionit Kushtetues duhet t przgjedhin modelet e kushtetutave, q do t konsultohen dhe t merren parasysh n procesin e draftimit t kushtetuts. Nuk ka kushtetut plotsisht burimore dhe t veant, dhe sht iluzore pritja q draftuesit do t hartojn nj tekst unikat kushtetues. Por shtrohet pyetja, se cilat modele duhet t przgjedhin hartuesit, cilt faktor prcaktojn kto modele, a sht kjo nj zgjidhje e hartuesve, apo mandat politik t cilin e kan prcaktuar faktoret politik. Nese faktoret politik kan arritur konsensus pr nj republik presidenciale, hartuesit duhet t konsultojn kushtetutat e shteteve presidenciale, nese ata porosisin formn parlamentare do t konsultohen modelet e kushtetutave t ktyre shteteve etj. Mirpo, hartuesit nuk duhet t pajtohen me rolin e tyre krejtsisht teknik. Ata me kompetencen e tyre kushtetuese duhet t przgjedhin modelet sa ma adekuate dhe sa ma kompatibile me vendin e tyre dhe me realitetin faktik. Aftsia e ekspertve konsiston n aftsin e tyre q t bjn przgjedhjen e zgjidhjeve kushtetuese t shteteve t ndryshme, ti prshtatin ato realitetit vendor, duke i modifikuar, dhe ti bjn sa ma funksionale. Nuk ka vetm nj kushtetut q duhet t merret si baz, por duhet t konsultohen m shum modele t m shum vendeve.

N przgjedhjen e modeleve hartuesit duhet t marrin pr baz faktet vijuese: suksesin dhe qendrueshmerin e kushtetutave t vendeve q merren si modele; kompatibilitetin kushtetuese t modeleve me kushtetutn e vendit; modifikimet e prvojave kushtetuese t vendeve t ndryshme me ralitetin e vendit t tyre; kompatibilitetin e transicionit dhe ndryshimeve kushtetuese midis modeleve t ndryshme; kompatibilitetin e teoris dhe praktikes kushtetuese, gjuhs, terminologjis dhe tradits kushtetuese; faktort tjer krahasues dhe analog q ndikojn n prmbajtjen e tekstit t kushtetuts, etj. Praktika

28


kushtetuese ka vrtetuar se gjetja e modeleve kushtetuese sot sht proces shum i leht. T gjitha kushtetutat e vendeve sot jan n web-faqe dhe ekspertt mund t ken qasje shum t leht57. Por sht e pamundur q nj kushtetut t importohet dhe nga ekspertt t konvertohet n kushtetut vendore. Kjo do t ishte nj iluzion i madh profesional e politik, sepse kjo kushtetut nuk do t jet funksionale. Nga modelet e konsultuara kushtetuese mund t merren zgjidhje konkrete kushtetuese dhe ato t integrohen n iden vendore kushtetuese dhe t shprehin dhe plotsojn pritjet vendore pr kushtetuen. Pra, kjo na kthen tek teza jon fillestare-dilema kushtetuta ideale apo funksionale.

3. Plotsimi i standardeve ndrkombtare pr kushtetutn

Pr t qen demokratike dhe gjithprfshirse, kushtetuta duhet t plotsoj standardet nderkombtare q jan krijuar dhe q vlejn, qoft sa i prket kushteve t nj procesi demokratik kushtetues, ose prmbajtjes dhe kushteve q duhet ti prmbush kushtetuta e nj vendi demokratik. Standardet kushtetuese nuk jan t kodifikuara n nj tekst t vetm, por ato jan t ngjajshme me standardet legjislative q po krijohen n nivel t Bashkimit Evropian.

Hartuesit e kushtetuts duhet ti njohin dhe zotrojn mir standardet evropiane n sferen e legjislacionit dhe t kushtetuts, dhe ti impementojn n mnyr adekuate n procesin e draftimit t kushtetuts. Kushtetuta nuk lejohet t prmbaj zgjidhje q shprehimisht jan ndaluar me konventa evropiane pr t drejtat e njeriut, barazis s qytatarve etj.

Po cekim disa standarde evropiane n sferen kushtetuese q duhet t respektohen n procesin e draftimit: respektimi i plot i parimit t mosdiskriminimit; parimi i ndarjes dhe kufizimit reciprok t pushteteve; barazia e qytetarve para ligjit dhe mbrojtja e minoriteteve; raporti i shteti me religjionin; karakteri laik i shtetit; parimi i sundimit t ligjit,sfondi i lirive dhe t drejtave t qytetarve dhe mekanizmat ligjor; kontrolli civil ndaj policis dhe ushtris; gjyqsia e pavarur; ratifikimi dhe impeementim i Konventave Evropiane pr t drejtat e njeriut; ndalim i torturs; gjykimi i drejt dhe korrekt dhe heqja e denimit me vdekje.

4. Komisioni i Venecias dhe ekspertiza evropian e plotsimit t standardeve kushtetuese

N nivelin e Bashkimit Evropian sht themeluar Komisioni i Venecias58 si nj institucion i specializuar evropian q ofron asistenc dhe konsulenc profesionale kushtetuese shteteve t ndryshme n proceset kushtetutdhnse. Antar t Komisionit jan shtete evropiane, t cilat si antar t ktij institucion kan derguar n ket institucion ekspertet e tyre kushtetuese nga radha e profesorve universitar, gjyqtarve t gjykatve kushtetuese dhe juristve tjer t shquar. Shtetet e Evrops Juglindore, pas prmbysjes s diktaturave komuniste dhe fillimit t nj transicioni kushtetues kan

57 Burimi: Shih pasqyren nr.3. Adresat elektronike t disa kushtetutave n bot.58 Shih Pasqyra nr.2, Shtetet antare t Komisionit t Venedikut dhe Pjsmarrsit e saj.

29


krkuar asistenc profesionale t Komisionit t Venecias, qoft n procesin e draftimit t kushtetutave t tyre t para demokratike, ose gjat implementimit t kushtetutave dhe hartimit t legjislacionit organik. Nj rol t veant ky Komision ka pasur n hartimin e Kushtetuts aktuale t Republiks s Shqipris, duke ofruar asistenc profesionale n fazen e hartimit t kushtetuts prmes kryetarit t saj La Pergola, dhe n fazen e mvonshme duke dhn komente rreth implementimit t kushtetuts. Fushveprimi i ktij institucioni sht shum i gjr dhe prfshin kto angazhime kryesore si: ofron asistencen shteteve me rastin e hartimit t kushtetutave; zhvillon konsulencat profesionale n proceset e implementimit dhe rishikimit t kushtetuts; bn ekspertizen e kushtetutave t vendeve t ndryshme nga aspekti i plotsimit t standardeve nderkombtare; organizimi i seminareve, konferencave kushtuar parimit t kushtetutshmeris dhe ligjshmeris, etj. sht i nj rndsie t veant q Komisioni vendor Kushtetues gjat draftimit, t tekstit t vendos raporte t bashkpunimit me Komisionin e Venecias.

Ky bashkpunim n radh t par konsiston n prfshirjen e antarve t ktij Komisioni n konsulencat nderkombtare, trajnimin e antarve t komisionit vendor, organizimin e ndonji tryeze profesionale lidhur me segmentet e caktuara t hartimit t kushtetuts, etj.

5. Marrja parasysh e specifikave t vendit, nivelit t zhvillimit social ekonomik e politik

Me rastin e draftimit t kushtetuts, hartuesit duhet t marrin parasysh veorit e vendit, t cilit i dediktohet kushtetuta, nivelin e zhvillimit ekonomik, social dhe politik, nivelin e kulturs politike e demokratike dhe atributet tjera identifikuese t shtetit. do her hartuesit duhet t ken parasysh, se si do t duket kushtetuta n implementim, a do t mund t zbatohet, cili sht raporti real i forcave t akterve politik, a siguron implementimin e saj ky raport, sa teksti sht i kuptushm pr opinionin e gjr etj. Prkundrejt faktit se institucionet kushtetuese me modifikimet e caktuara kan tendencen e standardizimit, hartuesit duhet t pretendojn marrjen parasysh t veorive t vendit t tyre dhe modifikimet e institucioneve kushtetuese t vendeve tjera ti prshtasin realiteteve t shtetit t tyre.

6. Transparenca e procesit draftues kushtetues

Procesi kushtetudhns sht me interes t gjr publik. Ai duhet t siguroj transparenc t plot n t gjitha fazat e zhvillimit t saj. Q nga miratimi i nisms kushtetutdhnse, e deri te shpallja e kushtetuts procesi duhet t jet i hapur pr opinionin e gjr dhe t mundsoj kyqjen dhe pjesmarrjen e qytetarve n tr rrjedhen e procesit kushtetues. Si rregull vet shteti siguron transperencen e proceit kushtetues dhe krijon mekanizma pr pjesmarrjen e drejtprdrejt t qytetarve n diskutimin e kushtetuts.

Gjat hartimit t kushtetuts, hartuesit duhet t pretendojn nj proces gjithprfshis t hapur pr qytetar, duke krijuar qasje publike t qytetarve n dhnjen

30


e propozimeve, vrejtjeve dhe sugjerimeve pr zgjidhjet e caktuara kushtetuese. Gjat draftimit t kushtetuts, n praktiken kushtetues preferohet q hartuesit t ken nj konfidenc, t mbrohen nga mediat, t mos i shprehin dallimet gjat hartimit dhe mos japin deklarata publike gjer n prmbylljen e procesit t drafitimi. Kjo konfidenc gjat draftimit synon t mbroj hartuesit nga sulmet dhe presionet e opinionit dhe ndikimet tjera, q mund t jen nj lloj presioni i jashtm n punen e tyre. Mirpo, menjher me t prfunduar procesit t draftimit, teksti i kushtetuts duhet t bhet publik dhe t mundsohet informimi i plot i drejt dhe i gjithanshm i publikut t gjr.

Praktika kushtetuese tregon nevojen e prmbushjes s kushtetve vijuese n sigurimin e transparences s procesit kushtetues: informimi me koh i qytetarve pr prmbajtjen e kushtetuts; krijimi i web-faqes s veqant n t cilen botohet drafti i kushtetuts; dizajnimi i linkut elektronik n web-faqe ku qytetaret japin vrejtjet, kritikat dhe opinionet e tyre pr kushtetutn n prgjithsi dhe nenet e caktuara t saj: organizimi i nj forumi kushtetues, ku qytetart, ekspertet dhe personalitetet tjera publike shfaqin opinionet e tyre pr kushtetuten, botimi i teksitit n mjetet e informimit, shtypin elektronik, televizionet, doracak, broshura etj;debati publik i kushtetuts, seminare, konferencat akademike vendore e nderkombtare, tribunat publike me qytetaret, oraganet e pushtetit t nivelit lokal e qendror dhe format tjera t komunikimit masiv me qytetar;organizimi i emisioneve dhe debateve televizive, ku hartuesit spjegojn kushtetutn dhe japin shpjegime n krkesat e opinionit dhe audiencs s gjr; sigurimi i pjesmarrjes s akterve t gjr n procesin e debatit kushtetues;transmetimi i seancs solemne t miratimit t kushtetus, prcjellja e referendumit pr kushtetutn etj;botimi final i tekstit t kushtetuts pas miratimit n Fletoren Zyrtare, n botime t veanta, prkthimin n gjuhet e huaja dhe botimi i matrialeve tjera me t cilat jepen shpejegimet adekuate pr kushtetutn dhe shprndarja e tekstit t kushtetuts n opinionin e gjr.

7. Gjuha e kuptueshme e hartimit t Kushtetuts

Hartuesit e Kushtetuts duhet t prdorin nj gjuh tipike kushtetuese, e cila sht tradicionale n teorin dhe praktiken kushtetuese t nj vendi. Shkrimi kushtetues duhet ekskluzivisht t jet normativ dhe ti plotsoj t gjitha standardet e shkrimit t avansuar kushtetues. Formulimet kushtetuese duhet t jen t kjarta, koncize, t plota dhe t kuptueshme pr opinioni e gjr. Hartuesit duhet ti shmangin plotsisht formulimiet e prgjithsuara dhe ato politike, t cilat jan atipike pr tekstin e kushtetuts. Vetm preambula sht pjesa n t cilen hartuesit mund ti shmangen gjuhs ekskluzive normative-kushtetuese. Duke qen e karakterit ideor, preambula mund t shpreh aspirata politike dhe t prmbaj fjali q nuk kan karakter normativ.

Edhepse procesi i draftimit t kushtetuts krkon zbatimin e plot t metods normative, ajo nuk guxon t shpije n mbylljen dogmatike t hartuesve t kushtetuts. Autoret e kushtetuts me rastin e shkrimit t do kaptine, neni, alineje, duhet t ken parasysh lidhjen logjike t tr tekstit, koherencen dhe kompozicionin e tr tekstit kushtetuese. Ata,gjat hartimi t do neni duhet t shrbehen me nj ekuilibr ose pasqyr, e cila duhet t tregoj, se si duket implementim praktik i dispozits kushtetuese q po e hartojn. Gjithnj duhet t mendohet, se a do ta kuptojn mir

31


dhe drejt dispoziten kushtetuese qytetart q duhet ta respektojn dhe organet q do ta zbatojn. T shkruarit apstrakt i kushtetuts, gjat implementimit praktik do t shkaktoj interpretime t dyfishta dhe konflikte kushtetuese.

Gjuha e kushtetuts duhet t plotsoj kto standarde kryesore: gjuha kushtetuese njikohsisht duhet t jet popullore. kushtetutn duhet ta kuptojn qytetaret e kategorive t ndryshm, t niveleve t ndryshme t shkollimit, t profesioneve t ndryshme; kjartsia e formulimeve kushtetuese; formulimet kushtetuese t shkurta, koncize dhe t plota; shmangja e formulimeve politike dhe shprehjeve atipike pr kushtetut; evitimi i dykuptimsis dhe shprehjeve abstrakte n kushtetut; prdorimi i gjuhs tradicionale juridike, q i prgjigjet teoris dhe praktiks kushtetuese t nj vendi; si dhe prdorimi i dialektit, stilit rregullave gramatikore dhe elementeve tjera t drejtshkrimit t avansuar etj.

8. Terminologjia juridike

Shkrimi i kushtetuts krkon prdorimin e terminoligjis adekuate kushtetuese dhe ligjore. Disa udhzime terminologjike pr hartues t kushtetuts: pr nj koncept konkret zgjidhni termin i cili e shpreh at n mnyrn m t sakt, duke patur n konsiderat n radhe t par legjislacionin n fuqi. Termat jo trsisht juridike duhet t prdoren n kuptimin e tyre t zakonshm (t prditshm). Si dhe termat nga gjuha juridike ose nga nj gjuh teknike duhet t prdoren n mnyr t prshtatshme, duke pasur n konsiderat kuptimin q i sht dhn atyre nga shkenca ose teknika q i mbulon (trajton).

N veanti, pr termat juridike duhet mbajtur n konsiderat: kuptimi i tyre ligjor i dhen n kode apo ligje t tjera; kuptimi q i sht dhn nga teoria e jurisprudencs s konsoliduar dhe nga doktrina mbizotruese.

Nse nj term tekniko-juridik ka nj kuptim t ndryshm nga ai q ka n gjuhn e prditshme, duhet br e qart nga konteksti, se n cilin kuptim sht prdorur. Mandej, t njjtat koncepte duhet t shprehen me t njjtat terma,

Documents

DORACAK - md.rks-gov.net · E DREJTA PENALE dhe E DREJTA E PROCEDURËS PENALE 49 Z. Adem Vokshi 3. E DREJTA CIVILE dhe E DREJTA E PROCEDURËS CIVILE 359 - E Drejta Sendore - E Drejta