Dr. Maurice Bucaille - Bibla, Kur'ani dhe Shkenca

8/10/2019 Dr. Maurice Bucaille - Bibla, Kur'ani dhe Shkenca

1/156


2/156

Dr. Maurice Bucaille BIBLA, KURANI DHE SHKENCA

www.ehli-sunnet.com BIBLIOTEK ISLAME


3/156



Dr. Maurice Bucaille

BIBLA KUR'ANI DHE SHKENCA

Dr. Maurice BucaillePrktheu nga frngjishtja

Azra Begi, Prktheu nga boshnjakishtjaNazim Juniku, ecc, Bashkpuntor: Prof. Agim Jaka ,

Prshtati: Nazim Juniku, ecc, Korrektor dhe lektor: Admir Banaj, Kshilltar tprkthimit: Dr. Prof. Rasim Bejtullahu

- Kur'ani dhe shkenca bashkkohore, - Krijimi i qiejve dhe i toks, - Astronomia nKur'an, - Toka , - Bota bimore dhe shtazore, Prim. Dr. Sci. Med. Ali Iljazi, -

Riprodhimi i njeriut n Kur'an. Tregimet e Kur'anit dhe t Bibls,- Kur'ani,hadithet dhe shkenca bashkkohore. Mexhit Yvejsi: - Beslidhja e vjetr. - Ungjijt,

- Origjinaliteti i Kur'anit


4/156



KUSHTIM

Kt prkthim ua kushtoj lexuesve shqiptar t cilt e mojn lart urtsin, arsimin dhediturin, studentve, profesorve, shkenctarve dhe intelektualve t tjer t sotm dhet ardhshm duke mbajtur parasysh gjithnj porosin e Zotit t Gjithsis nga Kur'anifamlart:

"Pasha kohn! Nuk ka dyshim se njeriu sht n nj humbje t sigurt. Me prjashtim tatyre q besuan, q bn vepra t mira, q porositn njri-tjetrin t'i prmbahen t vrtetsdhe q kshilluan njri-tjetrin t jen t durueshm".

(El-Asr, 1-3)

Ky libr meriton t botohet pr shum arsye. sht prkthyer dhe prshtatur n gjuhnshqipe me shum kujdes, duke i qndruar besnik nocioneve shkencore. sht krkuar njpun e veant q me prpikmri t zbatohen termat shkencore nga shum fusha tshkencave nartyrore. N kt drejtim prkthyesi ja ka arritur plotsisht qllimit. Stili igjuhs s prkthimit sht i leht dhe shum i afrt pr lexuesin dhe pr kt arsye librifiton nj vler t veant. Kshtu nj material shum i ndrlikuar q trajtohet n kt librbhet mjaft i qart dhe i kuptueshm pr lexuesin.

Prof. Dr. Rasim Bejtullahu- Msimdhns i elektrodinamiksdhe astronomis pran FSHMN n Prishtin.


5/156



PARATHNIE

Veprn "Bibla Kur'ani dhe shkenca" e ka shkruar shkenctari Dr. Maurice Bucaillekirurgu dhe profesori i Universitetit t Parisit dhe bn fjal pr studimin e tij q ka brmbi Librat Hyjnor, shikuar nga aspekti i njohurive shkencore bashkkohore. Ky shtnj studim objektiv i liruar nga do paragjykim lidhur me botkuptimet q prmbajnkto libra. Autori duke u prpjekur t'i korrigjoj qndrimet jo t drejta t botsPerndimore ndaj Kur'anit dhe Islamit, njherazi bn thirrje pr afrimin e Islamit dheKrishtrimit, ashtu si e kishte filluar dhe Papa Shn Pali i VI, respektivisht rezoluta eVatikanit e vitit 1970.Shkenctari n fjal n kt vepr nuk ka gjurmuar ann poetike dhe ligjore fetare, porsht thelluar n thellsin e Librave Hyjnor (Bibls dhe Kur'anit) n dritn e zbulimeveshkencore bashkkohore.

Dr. Maurice Bucaille, ose Mubarak Bucaille, si autor i ksaj vepre, pasi e studioi meobjektivizm t plot ishte mahnitur me Kur'anin dhe ligjet e Islamit. Me qllim tstudimit sa m objektiv ai e msoi gjuhn arabe burimore t Kur'anit dhe ishte habitur kurdalloi dshmi t panumrta q rrjedhin nga Kur'ani mbi t gjitha dukurit e Gjithsis,dukuri t cilat i ka vrtetuar dhe po i vrteton pr do dit shkenca bashkkohore.Gjat katrmbdhjet shekujve, q nga koha e Shpalljes s Kur'anit famlart, e gjer msot, Islami dhe vendosja e tij n rrjedhat bashkkohore sht paraqitur gabim. Paraqitja eIslamit dhe shpjegimi i Kur'anit n opinionin botror sht br n mnyr siprfaqsoredhe konservative, duke u shtrembruar thelbi i tij, jo vetm n Europ dhe Amerik, poredhe n disa vende Islamike. Shtrembrimet e Islamit dhe t Kur'anit nga ana ePerndimorve, kishin pr qllim zhvlersimin e realitetit t Kur'anit si Libr Hyjnor,duke e paraqitur n mnyr jo objektive prmes metodave t pandershme, ndrsa nvendet Islamike si pasoj e mungess s studimit dhe t zbatimit t mirfillt t Kur'anit.Pr antiIslamin n Europ dhe Amerik, autori n fjal tha : "Gjykimet krejtsisht tgabuara mbi Islamin q jan prhapur dhe akoma prhapen n Perndim jan pasoj emosnjohjes s tij dhe shpifjeve sistematike. Por m e rnda nga t gjitha gnjeshtrat eprhapura jan t pavrtetat n raport me faktet, sepse nse mashtrimet n gjykim jan tfalshme, paraqitja e "fakteve" kundr t vrtets nuk sht e falshme... . Pikpamjetshkencore mjaft t theksuara t Kur'anit, n fazn fillestare m kan habitur thell, sepsegjer ather nuk kisha besuar se sht e mundur q n nj tekst t shkruar 14 shekuj mpar t gjej aq dshmi q u prkasin tematikave t shumllojshme dhe absolutisht tmbshtetura n indikacionet e shkencs bashkkohore. N fillim nuk kisha kurrfarbesimi n Islam. Ju afrova ktij studimi t teksteve (Bibls dhe Kur'anit) pa asnjparagjykim dhe me objektivitet t plot... . Sikur shumica e njerzve n Perndim, dheun kam mundur t'i ruaj t njjtat ide t gabuara dhe aq shum t prhapura mbi Islaminderi n ditt tona. Kshtu, pra, e pranoj se isha injorant i madh para se t krijoja prIslamin pikpamje t cilat i kam sot, t drejta dhe objektive. Nse kam pasur pak ndikimapo kam hezituar n lidhje me Kur'anin, ather ka qen ajo t ciln m kishin msuar nrinin time; kurr nuk m flisnin pr muslimant por vetm pr muhamedant, duke etheksuar posarisht at se sht fjala pr fen t cilin e ka themeluar nj njeri dhe nj


6/156



besim i cili nuk ka kurrfar vlere karshi Zotit... . N asnj rast nuk ekziston as m i voglikundrshtim n mes tekstit kur'anor dhe njohurive shkencore bashkkohore mbi krijimine Gjithsis. Un e prsris vlersimin tim se qndrimet shkencore t Kur'anit jandshmi se n tekstin e tij nuk sht futur dora e njeriut, por ai tekst sht Shpallje Hyjnorepr t cilin s'ka dyshim".

Zoti i t gjitha botve e porositi tr njerzimin me kto fjal t shenjta q i gjejm nKur'anin famlart:"Pra, Un betohem n at q e shihni !""Edhe n at q nuk e shihni!""Se me t vrtet ai (Kur'ani) sht fjal (e Zotit) q e lexon i drguari i ndershm(Muhammedi a.s.)""Ai (Kur'ani) nuk sht fjal e ndonj poeti, po ju nuk besoni""Nuk as fjal e ndonj magjistari po ju nuk prkujtoheni.""(Kur'ani) sht zbritje prej Zotit t botve!""Sikur t trillonte ai (Muhammedi a.s.) pr Ne ndonj fjal!""Ne do ta kapnim at me fuqin Ton"

"E pastaj do t'ja kputnim atij arterien e zemrs.""Dhe askush prej jush nuk do t mund t ndrhynte pr mbrojtjen e tij."(El-Hakka, 38-

4l)Zoti i botve njeriun e krijoi n formn m t bukur dhe m t prsosur, duke e dalluarnga krijesat e tjera. Ju dha zgjuarsin, vetdijen dhe ndrgjegjen n mnyr q ta zotrojnatyrn pr nevojat e veta. Pr kt gj njeriut i nevojitet dituria, arsimimi, dhe urtsia,duke bashkpunuar me njri-tjetrin n tr rruzullin toksor pa marr parasysh si e quanai veten: musliman apo i krishter, europian apo amerikan, arab apo hebre. Kybashkpunim krkon prej njerzimit mirkuptim, toleranc, urtsi dhe dashuri, dhe jopersekutime, luftra, gjakderdhje, padrejtsi, varfri, degjenerim moral dhe urrejtjeshkatrrimtare.Shkenctari n fjal e tha edhe kt: "N Islam feja dhe shkenca gjithnj jan trajtuar simotra binjake... . Zbatimi i ktij parimi ka rezultuar me zhvillimin e hovshm t shkencsme t ciln dhe vet Perndimi sht frymzuar (prej shek. VIII - XII ers son). Asgjnuk sht m qart se mendimi i famshm i Profetit (Muhammed a.s.:"Krkoje shkencn qoft edhe n Kin" prfundon autori.Zoti Fuqiplot i tha mbar njerzimit :"Nuk jan t barabart i verbri dhe ai q sheh""Po Allahut ia kan frikn nga robrit e Tij, vetm dijetart".

(Fatir, 19,28)Shkenctari ateist i brumosur me dituri sht m i paditur se i padituri q i beson Krijuesitt vet. Shkenctari ateist me tr diturin e tij prodhon dhe ndrton mjete pr shkatrrimine njerzimit, pra i shrben djallit pr karierizmin e tij, ndrsa besimtari nuk e ka at forcmendore t bj shkatrrimin e mass s gjer. Duke e pasur kt parasysh autori thot:"Sa m shum t ecim prpara me zhvillimin e dituris, posarisht t asaj q i prketpafundsis s vogl, aq m t theksuara jan argumentet n favor t ekzistimit tKrijuesit. Por n vend se para fakteve ekzistuese njeriu t pendohet dhe t prulet, ai,prkundrazi, mburret me kryelartsi. Ai beson se sht i autorizuar t prdhos trpopujt e bots, dhe t tall do ide mbi Zotin, sikurse i nnmon t gjitha ato vrejtje me


7/156



t cilat ndeshet n rrugn e vet (djallzore), nse ato i jan penges n knaqsit e tij(shtazarake) dhe n dshirn e tij pr dshmi. E ktill sht shoqria materialiste, e cilatani sht n prhapje t gjer n Perndim... . Nj fitues i mimit "Nobel" pr mjeksi nnj libr dedikuar publiku t gjer, ka paraqitur iden se materia e gjall rastsisht dhevetvetiu sht krijuar prej disa pjesve prbrse elementare, dhe se duke u nisur nga kjo

materie e gjall primitive, n ndikimin e rrethanave t ndryshme atmosferike, janformuar gjallesa t ndryshme pr t arritur gjer te trsia e uditshme e cila sht njeriu".Vrtet ky fitues i mimit "Nobel", q i takon shoqris materialiste, nuk sht hi mtepr se "materie e gjall primitive". Ja pra, ky sht shkenctari ateist!Kur'ani si Libr Hyjnor zbriti pr njerzimin si mrekulli me hipotezat e prsosura tligjeve t Gjithsis pr brezat e ardhshm, q ta besojn Kur'anin si fjal absolute tGjithkrijuesit. Prndryshe Gjithkrijuesi n Kur'an trheq vrejtjen me kto fjal :"Ne do t'u bjm atyre t mundshme q t shohin argumentet Tona n horizonte dhe nveten e tyre derisa t'u bhet e qart se ai (Kur'ani) sht i vrtet..."

(Fussilet, 53)Me kto fjal Zoti i botve sikur deshi t thot se do t'i pajis me dituri (posarisht

shkenctart) duke ua treguar shenjat e Tij n horizonte, si argumente pr ata qmendojn thell n zbulimin e fenomeneve t shumllojshme, por duke mos qen ngjendje t krijojn as edhe nj miz. Me kt Gjithkrijuesi e provokoi gjith njerziminderi n Ditn e Kijametit, duke porositur:Shkenca, t ciln ju do ta adhuroni prve Gjithkrijuesit e n t ciln do t besoni, siedhe t gjith ata q do t merren me t, nuk do t jen n gjendje ta krijojn as edhe njmiz edhe nse pr kt qllim bashkohen t gjith shkenctart e mbar bots n tgjitha epokat q do t vijn. N Kur'an Gjithkrijuesi la porosi kto fjal t shenjta:"...Vrtet ata q po i adhuroni n vend t All-llahut, ata nuk mund ta krijojn asnj miz,edhe nse tubohen t gjith pr t (krijimin e mizs)..."

(Haxhxh, 73)Me t vrtet njeriu sht i pafuqishm n krahasim me fuqin absolute t Gjithkrijuesit,sepse nuk sht n gjendje ta krijoj qoft edhe nj miz me nj krah.Studimi i Kur'anit famlart sht studim shumdisiplinor dhe enciklopedik, prandajsht e kuptueshme q gjat shekujve t kaluar, komentues t ndryshm t Kur'anit bningabime t pashmangshme n interpretimin e ajeteve kur'anore q kan t bjn meshkencn, si pasoj e mos njohjes s shkencs. N kohn bashkkohore, me zhvillimin enjohurive shkencore u b e mundshme q t'i prkthejm dhe komentojm me korrektsi esaktsi fragmentet e Kur'anit. Pr kuptueshmrin dhe domethnien e ajeteve q iprkasin shkencs bashkkohore, pve njohjes s thell t gjuhs arabe, patjetrnevojitet dhe dituria universale shkencore. Dallimet n prkthimet e Kur'anit n mesprkthyesve jan t dukshme, si n pikpamjen gjuhsore, ashtu dhe n pikpamjenshkencore. Shpeshher ka ndodhur t shtrembrohet porosia e vrtet e fragmentitkur'anor, edhe pse prkthimet e prkthyesve patn dhe kan vler kapitale pr taprkujtuar fjaln e Zotit.Autori francez pohon se at q e lexojm sot n Bibl sht befasuese dhe e habitshme,q para aq shum kundrthnieve dhe papajtushmrive, ekspertt e studimit t ktyreteksteve biblike, si dhe njohsit e argumenteve shkencore t Perndimit, ose shtiren senuk din pr ato kundrthnie, ose i zbulojn ato mangsi e provojn t'i fshehin mendihmn e akrobacive dialektike, pra formulave apologjetike. Prandaj nj vler e


8/156



posame e veprs "Bibla, Kur'ani dhe shkenca" sht ajo me t ciln autori bn thirrje prmbar njerzimin e bots, pa dallim feje qofshin ata musliman, t krishter apo hebrejpr bashkpunim. Nga ana tjetr ju bn thirrje dhe shkenctarve t mbar bots q theqin dor nga rruga materialiste q sht fatale pr shoqrin dhe njerzimin nprgjithsi.

Kjo vepr sht studim objektiv i Librave Hyjnor, pra i Bibls dhe Kur'anit, me ndihmne treguesve t shkencs bashkkohore me qllim q t krkohet vrtetsia e Bibls dhe eKur'anit, por njherazi dhe t bhet ndarja e asaj q i takon Shpalljes Hyjnore nga ajo qsht prodhim i njerzimit.Vepra "Bibla, Kur'ani dhe shkenca" paraqet pr t gjith besimtart e Zotit Fuqiplotprjetimin e mendimtarit t Perndimit, si shkenctar i mjeksis. N kohn ton, duketse po ndodhin ndryshime t mdha n nivelin m t lart t bots s krishter n favor tunitetit me muslimant. Dokumenti i Vatikanit i vitit 1970 "Orientimi pr dialog n meskrishterve dhe muslimanve" i lshuar pas Kshillit t Dyt t Vatikanit, dshmoindryshimin thelbsor t opinionit pr muslimant. Ky dokument n form t rezoluts emori prgjegjsin e pranimit q i sht br Islamit n t kaluarn me mesazh t qart:

"t lirohemi nga paragjykimet ndaj Islamit."Motivi m i fuqishm q m shtyu ta bj prkthimin e shkenctarit francez MauriceBucaille "Bibla, Kur'ani dhe shkenca" ishte pa dyshim dshira ime e flakt q edhelexuesit shqiptar, t ken nj libr t till n gjuhn shqipe.N fund po e prmendim kontributin e mueshm t atyre q na ndihmuan n realizimin ektij prkthimi t ksaj vepre kapitale n rradh t par Prof. Dr. Rasim Bejtullahut,pastaj Prim. Dr. Sci. Med. Ali Iliazi, Mexhit Yvejsit dhe Prof. Agim Jaks. Kontributi ityre ndikoi n ngritjen e nivelit t cilsis s prkthimit si n pamjen shkencore,teologjike dhe at gjuhsore.

PrkthyesiNazim Juniku


9/156



HYRJE

Secili nga t tri besimet monoteiste e ka prmbledhjen e vet t Librave t Shenjt1. Ktodokumenta jan baza e besimit t do besimtari, qoft ai hebre, i krishter apo musliman.Pr secilin prej tyre ato jan prkthim i drejtprdrejt material i Shpalljes s Zotit, si nrastin e Abrahamit (Ibrahimit a.s.) ose t Moisiut (Musait a.s.), t cilt i morn urdhrat

nga vet Zoti ose t trthorta, si n rastin e Jezusit (Isait a.s.) dhe t Muhammedit a.s.: ipari deklaron se flet n emr t Atit, kurse i dyti u transmeton njerzve Shpalljen q e kamarr nprmjet Kryeengjllit Xhibrilit.Marrja n shqyrtim e t dhnave objektive nga historia e fes na detyron q t'i vm nshkall t njjt Beslidhjen e Vjetr, Ungjijt dhe Kur'anin, si prmbledhje t Shpalljess shkruar. Por, ky qndrim, t cilin parimisht e mbajn muslimant, nuk pranohet ngabesimtart e vendeve tona Perndimore, tek t cilt mbizotron ndikimi judeo-krishter;ata nuk pranojn ti japin Kur'anit cilsin e Librit t shpallur.Kto qndrime shpjegohen nga mendimet q kan secila nga bashksit e besimtarvendaj dy t tjerave lidhur me Librat.Judaizmi ka pr libr t shenjt Bibln hebraike. Ajo dallohet nga Beslidhja e Vjetr ekrishter pr aq sa ksaj i jan shtuar disa libra q nuk kan ekzistuar n hebraishte. Npraktik, kjo mosmarrveshje nuk i sjell kurrfar ndryshimesh doktrins. Por Judaizminuk e pranon asnj shpallje q ka ardhur pas t tijs.Sa i prket krishtrimit, ai e ka huazuar Bibln hebraike me disa shtojca, por nuk i kapranuar t gjitha shkrimet e shpallura n mnyr q njerzimi t njihej me misionin eJezusit (Isait a.s.). Kisha e tij i bri disa shkurtime tepr t rndsishme n at shumsilibrash q tregojn jetn dhe doktrinn e Jezusit (Isait a.s.). Ajo n Beslidhjen e Re karuajtur vetm nj numr t kufizuar t shkrimeve, ndr t cilat m t rndsishme jankatr Ungjijt e kanonizuar. Krishtrimi nuk merr parasysh kurrfar shpallje q kaardhur pas Jezusit (Isait a.s.) dhe apostujve t tij. Domethn, ai me kt eleminonKur'anin.E zbritur gjasht shekuj pas Jezusit (Isait a.s.), Shpallja e Kur'anit huazon shum tdhna nga Bibla hebraike dhe nga Ungjijt, me q shpesh e citon "Teuratin"2 dhe"Inxhilin"3.Kur'ani urdhron do musliman q t besoj n do Libr t shpallur para tij (Surja EnNisa, Ajeti 136). Ai e v theksin mbi vendin q zn t drguarit e Zotit n historin eShpalljes, si jan Noa (Nuhu a.s.), Abrahami (Ibrahimi a.s.), Moisiu (Musai a.s.),profett (t drguarit) dhe Jezusi (Isai a.s.), i cili z vend t posam ndr paraardhsit.Lindja e tij sht treguar n Kur'an si dhe n Ungjijt: si ngjarje e mrekullueshme. Libri i


10/156



bn nderime t jashtzakonshme Maries (Merjemes): po surja numr 19 a nuk mbanemrin e saj?Duhet t konstatojm se kto t dhnat e fundit q i prkasin Islamit prgjithsisht nukjan t njohura n vendet tona Perndimore. Por a duhet t uditemi me kt, kur e dimse si jan edukuar brezat lidhur me problemet e fes s njerzimit dhe n 'terr jan

mbajtur n krahasim me tr at q ka t bj me Islamin. Po prdorimi i emrtimit"besimi Muhamedan" dhe "Muhamedant" a nuk sht prkrahur deri sot, n mnyr qn shpirtrat e tyre t ruhet bindja e shtrembr se fjala sht pr besimet e prhapuranprmjet veprs s nj njeriu e n t cilat, Zoti, (ashtu si e kuptojn t krishtert) nukmund t ket kurrfar pjesmarrje. Shum nga bashkohsit tan t ngritur jan tinteresuar pr aspektet filozofike, sociale dhe politike t Islamit, por kurr nuk kanpyetur - si do t duhej pyetur - lidhur me Shpalljen Islame n kuptimin e vrtet t fjals.Merret si parim se Muhammedi a.s. sht bazuar n at q i ka paraprir, n mnyr qkshtu pik s pari, t eleminohet vet problemi i Shpalljes.N fund t fundit, far urrejtje shprehin ndaj muslimanve disa mese t krishtera! Kampasur rastin ta prjetoj vet kt kur kam br prpjekje ta filloj dialogun mbi studimin

krahasues t tregimeve biblike dhe kur'anore, q bjn fjal pr t njjtn tem, dhe tvrtetoj mospranimin sistematik thjesht vetm pr arsye se pr kt qllim sht marrparasysh ajo q prmban Kur'ani lidhur me temn e shqyrtuar. Kjo i ngjan asaj q kur ecitojm Kur'anin sikur i drejtohemi dreqit!Por, duket se m n fund, n kohn ton po ndodhin ndryshime n nivelin m t lart tbots s krishter. Nj dokument i Sekretariatit t Vatikanit pr jokrishtert, i botuar pasmbledhjes t Kshillit t Dyt t Vatikanit, "Orientimet pr dialog ndrmjet t krishtervedhe muslimanve", botimi i tret i t cilit sht br n vitin 1970, dshmon prthellsin e ndryshimeve t qndrimeve zyrtare. Pasi bn thirrje pr eleminimin e"pasqyrs s vjetruar t trashguar nga e kaluara ose t shtrembruar nga paragjykimedhe sharje", q t krishtert e kan krijuar pr Islamin, dokumenti i Vatikanit merrprsipr detyrimin t "pranoj padrejtsit e s kaluars, pr t cilat Perndimi i edukimitt krishter sht fajtor ndaj muslimanve". Ai kritikon prfytyrimet e gabuara q kan tkrishtert pr fatalizmin musliman, pr t drejtn Islame, pr fanatizmin e tij etj. Shprehnjsin e besimit n Zot dhe rikujton deri n 'mas Kardinal Koenigu i befasojdgjuesit e vet n Xhamin e Madhe duke shpallur gjat nj konference zyrtare nUniversitetin "Al Azhar", n muajin Mars t vitit 1969. Ai gjithashtu sjell ndrmend atse Sekretiariati i Vatikanit, n vitin 1967, u bn thirrje t krishterve q t'ju shprehindshirat e tyre t mira muslimanve ne rastin e agjrimit t Ramazanit, ksaj "vlere fetareorigjinale".Kt nism q zuri t bj afrimin e Kuris s Roms dhe Islamit e konkretizuanmanifestime dhe takime t ndryshme q pasuan. Por, pr kto ngjarje shum trndsishme q u zhvilluan n botn Perndimore u njoftua vetm nj numr i vogl injerzve, edhe pse nuk munguan mjetet e informacionit : shtypi, radio dhe televizioni.Gazetat i bn vetm pak vend vizits zyrtare t kardinal Pignedolit, krytar i Sekretariatitt Vatikanit pr jokrishtert q ja bri mbretit t Arabis Saudite, Fejsalit, m 24 prill1974. Revista "Le Monde", e dats 25 prill 1974, solli vetm nj raport me disa rreshta.Por, prsri, ky sht lajm i rndsishm kur lexohet se kardinali ia transmetoi sovranitporosin e Paps Palit VI, n t ciln ky i fundit shpreh "konsideratn e Shenjtris s Tij


11/156



pr Shklqesis e Tij, Fejsalin, n cilsin e autoritetit suprem t bots Islame, i nxiturnga besimi i thell n bashkimin e bots Islame dhe t krishtere q e adhurojn nj Zot".Gjasht muaj m von, n muajin tetor 1974, Papa, priti zyrtarisht n Vatikan dijetartnga Arabia Saudite. Ishte ky nj rast pr nj seminar ndrmjet t krishterve dhemuslimanve lidhur me "t drejtat kulturore t njeriut n Islam". Gazeta e Vatikanit,

"L'osservatore Romano", t 26 tetorit 1974, solli raportin lidhur me kt ngjarje n faqene par duke i dhn vend m shum se raportit mbi ditn e mbylljes s Sinodit Ipeshkvorn Rom.Dijetart e mdhenj nga Arabia i priti edhe Kshilli Ekumenik i Kishave n Gjenov dhemonsinjor Elchinger, Ipeshkvi i Strasburgut. Ipeshkvi i thirri dijetart ta falin namazin edreks para tij, n katedralen e tij. Kjo u b m tepr pr ann e vet spektakolare, se sapr rndsin fetare q ka pasur. Ndr ata q i kam pyetur, shum pak prej tyre kanthn se i din kto ngjarje.Frymzimi i Paps Palit VI pr hapje ndaj Islamit, i cili pr vete ka thn se sht "inxitur nga besimi i thell n bashkimin e bots Islamike dhe t krishter, q adhurojn njZot", n t vrtet do t shnoj datn e marrdhnieve mes dy besimeve. Kjo thirrje e

kryetarit t Kishs katolike pr ndjesi ndaj muslimanve m sht dukur e domosdoshme,sepse ka aq shum t krishter t edukuar n frym t thekusar armiqsie - si u ankuadokumenti i Vatikanit, i prmendur m sipr - t cilt parimisht kan disponim armiqsorndaj do mendimi pr Islamin: mbi kt baz, ata e injorojn gjendjen e vrtet tshtjes, kurse pr Shpalljen kur'anore kan pikpamje plotsisht t gabuara.Sido q t jet, kur studiohet ndonj aspekt i nj besimi monoteist, sht krejt earsyeshme q kt ta bjn me ndihmn e krahasimit ta asaj q dy besimet e tjera ofrojnnga po ajo pikpamje. Studimi i plot i nj problemi sht me interes m t madh sestudimi i pjesshm. Konfrontimi i disa temave me t arriturat e shkencs s shekullit XX,q jan trajtuar n shkrime, i intereson t tri besimeve pa prjashtim. Pastaj, a thua atonuk e prbjn, apo nuk do t duhej ta prbnin nj bllok m kompakt duke u afruar mesveti, kur t gjithve, n kohn ton, na krcnohet vrshimi i materializmit.Edhe n vendet nn ndikimin judeo-krishter, sikurse edhe n vendet Islamike,mbshtetet ideja - veanrisht n rrethet shkencore - se besimi dhe shkenca jan tpapajtueshme. Pr ta shqyrtuar kt shtje n trrsin e saj do t na duhet t bjmshpjegime t gjera. Un ktu do t shqyrtoj vetm nj aspekt t ksaj teme: mbishqyrtimin e vet Shkrimeve n dritn e njohurive shkencore bashkkohore.Ky qllim t detyron q m par t shtrohet nj pyetje themelore: far sht origjinalitetii teksteve q kemi sot? Kjo pyetje implikon studimin e rrethanave q kan shtyr t bhetredaktimi i teksteve dhe transmetimi i tyre deri sot.Studimi i shkrimeve n form t kritiks s teksteve n vendet tona kan filluar von.Prsa i prket Bibls, Beslidhjes s Vjetr dhe Beslidhjes s Re, kan kaluar shumshekuj gjat t cilve njerzit jan knaqur me at q t'i pranojn ashtu si jan. Leximi ityre ka qen nj rast vetm pr shqyrtime apologjetike. Do t konsiderohej mkat sikur tthuhej edhe m i vogli mendim kritik lidhur me to. Meshtart kan qen t privilegjuarsepse kan mundur t njohin leht n trsi. Shumica e laikve kan marr vetm pjes tzgjedhura n ceremonit liturgjike ose gjat predikimit.E organizuar si profesion, kritika e teksteve ka merit q ka zbuluar dhe ka publikuarshpesh probleme shum t mprehta q dalin. Por, sa zhgnjuese sht literatura e aqveprave q shpallen si kritike, por, - para vshtirsive shum reale t interpetimit - ato


12/156



ofrojn vetm fjalime apologjetike, qllimi i t cilave sht t mbulojn hutin e autorit.Nn kto kushte, pr at q e ruan t paprekshme aftsin e vet t t menduarit dhedshirn e vet pr objektivitet, mungesa e vrtetsis dhe kundrthniet pr kt arsyenuk jan m pak t qndrueshme dhe vetm mund t ankohemi kundr qndrimit qllimi it cilit, kundr do llogjike, arsyeton ruajtjen n Bibl t disa fragmenteve prplot me

gabime. Ai mund t jet skajshmrisht i dmshm pr besimin n Zot te disa shpirtra tngritur. Prsri, prvoja vrteton se nqoft se disa jan t aft t zbulojn mangsit ektij lloji, shumica drrmuese e t krishterve kurr nuk e ka kuptuar se ato ekzistojn,dhe me njohuri profane, t cilat, me t vrtet jan shpesh krejt elementare ka vazhduar tjetoj duke mos ditur se ekzistojn kto kundrthnie.Islami n hadithe ka barazvlersimin e vet n Ungjijt. Hadithet jan prmbledhje n tcilat jan shnuar veprat e Muhammedit a.s. Ungjijt nuk jan asgj tjetr pr Jezusin(Isain a.s.). Prmbledhjet e para t haditheve jan shkruar me dhjetra vjet pas vdekjes sMuhammedi a.s., ashtu si jan shkruar edhe Ungjijt dhjetra vjet pas Jezusit (Isait a.s.).N t dy rastet, kto jan dshmi t njerzve mbi ngjarjet e s kaluars. Prkundr asajfar mendon shumica, m von do t shohim se autort e katr Ungjijve kanonik nuk

jan dshmitar t ngjarjeve pr t cilat tregojn. Po kjo vlen edhe pr prmbledhjet mserioze t haditheve.Krahasimi patjetr duhet t ndalet ktu, sepse, nse sht diskutuar dhe akoma vazhdon tdiskutohen mbi origjinalitetin e ktij apo atij hadithi, me kt prfundimisht largoheminga shekujt e par t kishs, e cila ndr shum Ungjij vetm katr prej tyre i pranoi sizyrtar ose kanonik4, prkundr mospajtimeve t shumta ndrmjet vetes pr shumshtje, dhe dha urdhr q t gjith t tjert t fshihen, prej nga rrjedh edhe emri i tyre:apokrife.Ndryshim tjetr themelor ndrmjet krishtrimit dhe Islamit, n pikpamje t Shkrimeve,sht: te i pari mungesa e nj teksti t shpallur dhe njherazi t ndryshueshm, kurse tektjetri ka Kur'anin, q i prgjigjet ktij prkufizimi.Kur'ani sht shprehje e Shpalljes t ciln Kryengjlli, Xhibrili, ja transmetoi dhebesimtart menjher e prshkruan, e msuan prmendsh dhe e knduan n kohn efaljeve, e sidomos gjat muajit ramazan. At vet Muhammedi a.s. e ka ndar n sure ekto jan prmbledhur menjher mbas vdekjes s t drguarit, n mnyr q n kohn eKhalifit Osman (12 - 24 vjet m pas) e formuan tekstin q e kemi dhe sot. Prkundr asajq sht br n Islam, Shpallja e krisheter sht bazuar n dshmi t shumta dheindirekte t njerzve, meq nuk e kemi asnj dshmi q do t vinte nga dshmitari ivrtet i jets s Jezusit (Isait a.s.), prkundr asaj far e merr me mend shumica e tkrishterve. Kshtu sht shtruar gjysma e dyt e vitit t krishter kalendarik 1975 iprgjigjet vitit 5736 t krijimit t Bots. Njeriu, krijimi i t cilit ka pasur disa dit vones,domethn ka mosh t njjt t shprehur me numrat e viteve sipas kalendarit hebraik.N t vrtet, sht mir t bhet korrigjimi pr shkak t logaritjes s kohs q fillimishtsht shprehur me vitet hnore, kurse kalendari perendimor e ka llogaritur duke umbshtetur n kalendarin diellor. Por, korrigjimi prej 3%, q do t duhej br po tdshironim t jemi absolutisht t sakt, sht pak i rndsishm. Q t mos ikomplikojm llogarit, sht mir mos ta bjm kt. Ktu qensore sht lloji imadhsis dhe sht pak e rndsishme nse numri i viteve t nj mileniumi shtllogaritur me mundsi pr t gabuar deri tridhjet vjet. Pr t qen m afr s vrtets, do


13/156



t themi se sipas ktij vlersimi hebraik, krijimi i Bots vendoset tridhjet e shtat shekujpara ers son.far na mson shkenca bashkkohore? Do t ishte vshtir t prgjigjemi n kt pyetjekur bhet fjal pr krijimin e Gjithsis. Krejt ajo q do t mund t shprehej me numrasht epoka e formimit t sistemit diellor q do t mund t vendosej me vrtetsi t

knaqshme. Koha q na ndan nga ajo, vlersohet n katr miliard e gjysm vjet.Domethn, mund t vlersohet skaji q sot ndan realitetin e prcaktuar mir (mbi t cilindo t flitet n pjes e tret t ktij libri) nga t dhnat e nxjerra nga Beslidhja e Vjetr.Ato dalin nga shqyrtimi tepr i hollsishm i tekstit biblik. Zanafilla jep indikacioneshum t sakta me kohn q ka kaluar prej Adamit deri tek Abrahami. T dhnat e nxjerrapr periudhn prej Abrahamit deri tek era e krishter nuk jan t mjaftueshme. Duhet tkompletohen me t dhna t tjera.

2.1 PREJ ADAMIT DERI TEK ABRAHAMILibri i Zanafills jep t dhna tepr t sakta mbi t gjith paraardhsit e Abrahamit n njlinj t drejtprdrejt prej Adamit. N gjenealogjit e veta nga kreu 4,5,11,21dhe 25, duke

dhn kohzgjatjen e jets s secilit, moshn e babs n kohn e lindjes s djalit, ajo ebn t mundur q n kt mnyr t prcaktohet leht datat e lindjes dhe t vdekjes t doparaardhsi n krahasim me krijimin e Adamit, si sht shnuar n tabeln vijuese:

GJENEALOGJIA E ABRAHAMITaraardhesit e Abrahamit Data e lindjess krijimit t Adamit Jetgjatsia (vjet) Data e vdekjes pas krijimit t Adamit

Paraardhsit eAbrahamit

Data e lindjespas krijimit t

AdamitJetgjatsia

Data e vdekjes paskrijimit t Adamit

1. Adami - 930 930

2. Sheti 130 912 10243. Enohi 235 905 11404. Kenani 325 910 12355. Mahalaleli 395 895 12906. Jeredi 460 962 14227. Henoku 622 365 9878. Metuhalahu 687 969 16569. Lemeku 874 777 165110. Noa 1056 950 200611. Shemi 1556 600 215612. Arpakshadi 1658 438 209613. Shelahu 1693 433 212214. Eberi 1723 464 21871o. Pelegu 1756 239 199616. Reu 1787 239 202617. Serugu 1819 230 204918. Nahori 1849 148 199719. Terahu 1878 205 208320. Abrahami 1948 175 2123


14/156



Kjo tabel sht prcaktuar n baz t shnimeve t cilat burojnnga teksti priftror i Zanafills; ky sht i vetmi tekst biblik i cilijep saktsi t ktij lloji. Prej ksaj del si prfundim se Abrahamisipas Bibls sht lindur 1948 vjet pas Adamit.

2.2. PREJ ABRAHAMIT DERI TEK ERA E KRISHTER

Pr kt periudh Bibla nuk jep asnj t dhn n shifra q do t mund t na jeptevlersime aq t sakta si jan ato t Zanafills pr paraardhsit e Abrahamit. Pr tavlersuar kohn q ndan Abrahamin prej Jezusit, duhet tu referohemi burimeve t tjera.Epoka e Abrahamit sot vendoset rreth 18 shekuj para ers son, me mundsi t vogla prt gabuar. Kjo e dhn, e kombinuar me treguesit e Zanafills n intervalin q ndanAbrahamin prej Adamit, do t na sillte deri aty q ta vendosnim Adamin rreth 38 shekujpara ers son. Ky vlersim sht i gabuar n mnyr t padiskutueshme: pasaktsia e tij

sht pasoj e gabimit q e prmban Bibla lidhur me kohzgjatjen e periudhs Adam -Abraham, n t ciln tradita ebraike mbshtetet akoma dhe sot e ksaj dite pr taprpiluar kalendarin e vet. N kohn ton mbrojtsave t s vrtets biblike mund tukundrvem mosprputhjen e ktyre vlersimeve imagjinare t priftrinjve hebrej tshekullit VI para ers son me t dhnat bashkkohore. Pr shum shekuj kto vlersimekan shrbyer si baz pr datimin e ngjarjeve t kohs s vjetr n raport me Jezusin.Biblat q jan botuar para epoks bashkkohore zakonisht u jan paraqitur lexuesve mekronologjin e ngjarjeve, q jan zhvilluar q nga krijimi i bots deri n epokn n tciln jan shpallur kto libra, dhe kjo sht br me nj parathnie eksplikative; shifratkan ndryshuar pak n varsi nga epokat. Pr shembull, "Vulgata" e Klementit (1621) kadhn tregues t till gj q e ka vendosur Abrahamin pak m hert dhe krijimin rreth 40shekuj (XL) para ers son... Bibla shumgjuhshe (poliglote) "Valton", e botuar nshekullin XVII, prve teksteve biblike n shum gjuh, i ka ofruar lexuesit tabelaanaloge me tabeln q e dham m sipr pr paraardhsit e Abrahamit. Prafrsisht tgjitha vlersimet jan prputhur me shifrat q jan dhn ktu. Kur erdhi kohabashkkohore, botusi nuk kishte m mundsi q t botoj prsri kornologji t tillafantazioze e t mos jet n kundrshtim me zbulimet shkencore, t cilat krijimin e vunn nj epok m t largt. U knaqn me aq sa mos t japin tabela dhe parathnie t tilla,por, kishin kujdes shum t madh q lexuesi mos t informohej mbi vjetrsimin eteksteve biblike n t cilat jan mbshtetur dikur pr t br redigjimin e kronologjis still, q m nuk mund t konsiderohej si shprehje e s vrtets. M shum ju prgjigjej qt hidhnin mbi to velin e turpshm dhe t gjenin formula t dialektiks erudite n mnyrq teksti t pranohej ashtu si ka qen dikur, pa asnj shqetsim. Pr kt arsyekronologjit nga teksti priftror edhe m tej jan t vlefshme, edhe pse, logjikisht, nshekullin XX m nuk mund t llogaritet koha duke u bazuar n nj fiksion t till.Pr sa i prket dats s paraqitjes s njeriut n Tok, t dhnat shkencore bashkkohorelejojn q ajo t prcaktohet vetm deri n nj kufi t caktuar. Mund t jemi t bindur senjeriu sht i aft t mendoj dhe t punoj, gj q e dallon nga qniet e tjera t gjalla, qduken anatomikisht t afrta me t, ka ekzistuar n Tok pas nj date t prcaktueshme,por askush nuk do t mund ta caktoj saktsisht datn e paraqitjes s tij. Sot, prsri,


15/156



mund t pohohet se jan gjetur mbetje t nj far njerzimi meditativ dhe veprues,vjetrsia e t cilit matet me njsit e mass prej dhjetra mijra vjetsh.Ky datim i prafrt ka t bj me tipin parahistorik t njeriut q sht zbuluar si m i riu,t llojit t neoantropus (njeriu nga Cro-Magnoni). Vrtet, zbulime t tjera t mbetejevenjerzore, q kan t bjn me tipa m pak t zhvilluar (paleo-antropus), jan br n

shum pjes t Toks; njsia e vjetrsis s tyre mund t jet me qindra mijra vjet. Por, athua ata jan njerz t vrtet?Si do q t jet, t dhnat e gjetura, q kan t bjn me neo-antropoidt jan mjaft tsakta sa t'i vendosim larg prtej epoks n t ciln Zanafilla, i vendos njerzit e par.Domethn, ekziston mosprputhje e qart ndrmjet asaj q mund t nxirret nga t dhnatnumerike t Zanafills q kan t bjn me paraqitjen e njeriut n Tok, dhe njohurive membshtetje m t fort shkencore t kohs son.

2.3. PRMBYTJAKapitujt 6, 7 dhe 8 t Librit t Zanafills i jan kushtuar tregimit mbi Prmbytjen. Msaktsisht, ekzistojn dy tregime q nuk jan vendosur njri pran tjetrit, por, t ndar n

fragmente, t grshtuar ndrmjet tyre me nj far koherence n renditjen e disa episodeve.N t vrtet, n kta tre kapituj ekzistojn kundrthnie flagrante; edhe ktu atoshjegohen me ekzistimin e dy burimeve t ndryshme: Jehovaistike dhe priftrore.M sipr pam se ata formojn przjerje jo t barabarta; secili teks origjinal sht ndarn fragmente ose fjali, kurse elementet e nj burimi ndrrohen me elementet e burimittjetr, kshtu q n tr tregimin kalohet nga njri burim n tjetrin 17 her n 100 rreshtat tekstit n frengjisht.Tregimi i plot sht si m posht:Meq zvetnimi i njerzve sht i prgjithshm, Zoti vendosi t'i zhduk t gjith me tgjitha krijesat e gjalla. Ai e paralajmroi Noan dhe i dha urdhr t ndrtoj nj Anije n tciln t vendos bashkshorten e vet, tre djemte e vet me bashkshortet e tyre, si dheqnie t tjera t gjalla. Prsa i prket ktyre t fundit, dy burimet ndryshojn: njfragment i tregimit (priftror) thot se Noa do t marr nga nj ift t secilit lloj, pastaj,n fragmentin e ardhshm (burimi jehovaistik), saktsohet se Zoti dha urdhr q t merretnga kafsht e quajtura t pastra - nga shtat ifte t secilit lloj: mashkull dhe femr, kurseprej kafshve t quajtura t papastra - vetm nga nj ift. Por m posht sht saktsuarse Noa do t hyj n Anije me nga nj ift t do kafshe. Specialistt, si R.P.de Vaux,pohojn se ktu kemi t bjm me nj fragment t prpunuar t tregimit jehovaistik.N nj fragment (i burimit jehovaistik) shnohet se shkaku i Prmbytjes sht uji i shiut,por n nj fragment tjetr (t burimit priftror) shkaku i Prmbytjes sht paraqitur idyfisht: uji i shiut dhe burimet toksore.E tr Toka ka qen e prmbytur deri mbi majat e bjeshkve. E gjith jeta n t ishteshkatrruar. Pas nj viti, Noa del nga anija q kishte arritur n kodrn Ararat pas rnies snivelit t ujit.T shtojm edhe kt se Prmbytja, sipas burimeve, ka pasur kohzgjatje t ndryshme: 40dit t rrijtes s nivelit t ujit, sipas tregimit jehovaistik, kurse 150, sipas atij priftror.Tregimi jehovaistik nuk e saktson se n ciln mosh t jets s Noas ka ndodhurPrmbytja, por tregimi priftror e vendos n kohn kur Noa ishte 600 vje. Po ky tregimjep t dhna, me an t gjenealogjive t veta, pr lokalizimin e tij n krahasim meAdamin dhe me Abrahamin. Pasi Noa, sipas prllogaritjes s paraqitur mbi baz t


16/156



treguesve t Zanafills, sht lindur 1056 vjet pas Adamit (shihni tabeln e paraardhsvet Abrahamit), Prmbytja ka ndodhur 1656 vjet pas krijimit t Adamit. N krahasim meAbrahamin Zanafilla e vendos Prmbytjen 292 vjet para lindjes s ktij patriarku.Por, sipas Zanafills, Prmbytja i ka interesuar tr njerzimit, dhe t gjitha qniet e gjallat krijuara nga Zoti kan qen shkatrruar n Tok; njerzimi sht ngritur prsri nga tre

djemt e Noas dhe bashkshorteve t tyre, kshtu q rreth tre shekuj m von kur u lindAbrahami, ai e gjeti e njerzimin t formuar n shoqri. Si u b q brenda nj kohe kaq tshkurtr u b prtritja? Ky konstantim i thjesht ja mohon tr vrtetsin tregimit.Pr m tepr t dhnat historike tregojn mosprputhjen e tij me njohuri bashkkohore.Me t vrtet, konsiderohet se Abrahami sht lindur ndrmjet viteve 1800 dhe 1850 paraers son. Nse prmbytja ka ndodhur, si sugjeron Zanafilla n gjenealogjit e veta, rrethtre shekuj para Abrahamit, ather at do t duhej ta vendosnin rreth shekullit XXI dheXXII para ers son. Kjo sht epoka n t ciln njohurit bashkkohore e lejojn njpohim t till - n shum vise t Toks q m par kishin lulzuar civilizimet, mbetjet e tcilave jan ruajtur pr pasardhsit.Kjo sht, pr shembull, n Egjypt, periudh e cila i paraprin Mbretris s mesme (viti

2100 para ers son), q sht dat e prafrt me mesperiudhn para dinastis XI. NBabiloni kemi dinastin e tret nga Uri. N mnyr t prkryer dihet nuk ka pasurndrprerje n kto civilizime, pr kt arsye nuk ka pasur as shkatrrime q do t kishint bnin me tr njerzimin, si do ta dshironte Bibla.Prandaj, nuk mund t konsiderohet se tri tregimet biblike i sjellin njerzimit raportin efakteve t prputhshme me t vrtetn. Nse jemi objektiv, jemi t detyruar t pranojmse tekstet pr t cilt sht fjala, dhe q kan deprtuar deri te ne, nuk e paraqesinrealitetin. Po a thua Zoti do t mund t zbuloj dika tjetr prve s vrtets? Me tvrtet nuk mund t merret me mend prfytyrimi i Zotit q i mson njerzit me ndihmne trillimeve dhe, aq m tepr, me trillime kundrshtuese. Ather shum natyrshmarrijm te supozimi pr ndryshimet q i kan br njerzit ose n trashgimnin gojore,q sht transmetuar nga nj gjenerat n tjetrn, ose n tekstet pas fiksimit t ktyretrashgimive. Kur dihet se nj vepr, si sht Zanafilla, sht prpunuar s paku dy herbrenda tre shekujve ather si t uditemi kur n t gjejm gjra t pabesueshme osetregime t kundrta me realitetin e gjrave, q kur progresi i njohurive njerzore e bri tmundur, nse jo t dihet do gj q s paku pr disa ngjarje t merret nj njohuri emjaftueshme sa t mund t gjykohet mbi shkalln e lidhjes s saj me tregimet e lashta qkan t bjn me to. A ka gj m t logjikshme se sa t'i prmbahemi ktij interpretimi tgabimeve n tekstet biblike q i przjejn n kontest vetm njerzit? sht pr t ardhurkeq q nuk e mbshtesin shumica e komentuesve, as t krishter as hebrenj. Por, prsri,argumentat q ata i thrrasin n ndihm meritojn vmendje.


17/156



IVQNDRIMI AUTORVE T KRISHTERNDAJ MASHTRIMEVE SHKENCORET TEKSTEVE BIBLIK

- SHQYRTIM KRITIK I TYRE

Jemi t habitur shumllojshmria e reaksioneve t autorve t krishter lidhur meekzistimin e ktij grumbulli t trillimeve, t gjrave t pabesueshme dhe tkundrshtimeve. Disa prej tyre e pranojn ndonjrn nga kto dhe nuk hezitojn q nveprat e veta t ballafaqohen me probleme t vshtira. T tjert hareshm kalojn nprpohimet e papranueshme, duke i kushtuar kujdes mbrojtjes s teksteve fjal pr fjal dheduke u prpjekur t na bindin me an t deklaratave apologjetike dhe me mbshtetje tmadhe t argumentave shpesh t papritura, me shpres se n kt mnyr do t harrojnat q logjika e hedh posht.R.P.de Vaux, n Hyrjen e tij t prkthimit t Zanafills, l mundsin e ekzistimit t

ktyre kritikave dhe pr m tepr flet mbi bazueshmrin e tyre, por, sipas tij, rindrtimiobjektiv i ngjarjeve nga e kaluara sht i padobishm. Ai n shnimet e veta shkruan:"Ajo q Bibla e ka huazuar rikujtimin e nj apo m shum vshtrimeve katastrofike neultsirn e Tigrit dhe t Eufratit, q tradita i ka zmadhuar deri n parmasat e kataklizms

universale" ka rndsi fare t vogl; sht e rndsishme se"vetm autori i shenjt i kadhn ktij kujtimi kshill universale mbi drejtsin dhe mshirn e Zotit, mbi ligsin

njerzore dhe shptimin q jepet t drejtit".Kshtu sht arsyetuar transformimi i nj legjende t popullarizuar n ngjarje me prmasahyjnore - e cila, si e till, i ofrohet njerzve pr ta besuar - duke filluar nga asti kur njautor e ka shfrytzuar si nj ilustrim t nj kshille fetare. Nj qndrim i ktillapologjetik i arsyeton t gjitha keqprdorimet e njerzve n krijimin e shkrimeve pr t

cilat thuhet se jan t shenjt dhe se prmbajn Fjaln e Zotit. T lejosh przjerje t tillanjerzore me Hyjnoren, do t thot t mbrosh t gjitha shprdorimet e njerzve me tekstebiblike. Nse ekziston qllimi teologjik, t gjitha shprdorimet bhen t ligjruara dhekshtu mbrohen dhe ato t autorve t shekullit VI, me preokupimet legaliste q kanuar deri te tregimet e njohura fantazioze.Nj numr i konsiderushm i komentuesve t krishter e konsideruan si mendjemprehtsiq kto trillime, gjra t pabesueshme dhe kundrthnie t tregimeve biblike, t'ishpjegojn duke nnvizuar kt arsyetim: autort biblik jan shprehur varsisht ngafaktort shoqror me kultur dhe mentalitet t shumllojshm, q gj ka uar deri teprkufizimi si "vepra letrare" t veanta. Futja n kt mnyr e ksaj shprehjeje ndialektikn subtile t komentuesve i fsheh t gjitha vshtirsit. do kundrthnie mes dy

teksteve ka si shpjegim ndryshimin n mnyrn e t shprehurit t secilit autor, "gjininletrare" t veant t tij. Me t vrtet kt argument nuk e pranuan t gjith, sepsemegjithmend nuk sht serioz. Por, ai, prsri, nuk u hodh posht krejtsisht n dittton dhe n rastin e Beslidhjes s Re do t shihet se n 'mnyr jo korrekte bhenprpjekje q t shpjegohen kundrthniet aq t hapta t Ungjijve.Nj mnyr tjetr q t pranohet ajo q, logjika n tekstin kontestues, po t zbatohet do tahidhte posht, sht q teksti prkats t mbulohet me shqyrtime apologjetike. Vmendja


18/156



e lexuesit sht zhvendosur nga problemi thelbsor i vrtetsis s tregimit, pr t'uprqndruar n probleme t tjera.Pasqyrimet e kardinal Danielit mbi Prmbytjen, q u paraqitn n revistn "Dieu vivant"(Zoti jeton), me titull "Prmbytja, Kryqzimi, Gjyqi",zbulojn nj mnyr t ktill t tshprehurit. Ai shkruan: "Tradita m e lasht e Kishs n teologjin e Prmbytjes ka par

simbolin e Krishtit dhe t Kishs".Ky sht "episodi me rndsi t veant...""gjyqi qgodet tr racn njerzore".Pasi e citon Origenin, i cili n veprn e vet "Predikimet mbiEzekielin"flet mbi "Prmbytjen e tr Gjithsis t shptuar n Anije",kardinali evokonvlern e numrit tet "i cili shpreh numrin e vetave t shptuar n Anije (Noa dhebashkshortja e tij, tre djemt me tre bashkshortet e tyre)".Ai e huazon pr vete at q eka shkruar Justini n veprn e vet "Dialogu"."Ata kan dhn simbolikn e dits s tet nt ciln Krishti yn u ringjall nga t vdekurit" dhe shkruan: "Noa, i parlinduri nkrijimin e ri, simboli i Krishtit, i cili ka realizuar at q ka simbolizuar Noa". Ai vazhdonkrahasimin ndrmjet Noas i cili shptoi me ndihmn e drurit t Anijes n t cilin ky notonn nj an, dhe t ujit t pagzimit ("uji t Prmbytjes nga i cili lind njerzimi i ri") dhedrurve t kryqit n ann tjetr. Ai ngul kmb n vlern e ktij simbolizimi dhe

prfundon duke vn theksin n "pasurin shpirtrore dhe doktrinare t sakramentit tPrmbytjes".Do t mund t flitej shum pr kto krahasime apologjetike. Ato komentojn - trikujtojm - nj ngjarje vrtetsia e s cils nuk mund t mbrohet n peshoren universaledhe n epokn n t ciln vendoset Bibla. Para komentimit, si sht ky i kardinalDanielit, na bie ndr mend epoka e mesjets kur sht dashur q teksti t pranohet ashtusi ka qen dhe kur nuk ka qen e mundur t bhet asnj diskutim, prve atij konformist.Por t jep kurajo konstantimi se para ksaj epoke t errsirs s imponuar mund tzbulohen qndrime shum logjike, si sht ai i Shn Agustinit, i cili del nga mendimi qi paraprin kohs s vet. N epokn e Etrve t Shenjt problemet e kritiks s tekstevekan qen dashur t imponohen. Kt Shn Agustini e evokon n nj letr t vetn, Nr.82, nga e cila po citojm nj fragment m karakteristik:"Vetm ktyre librave t shkrimit (t Shenjt), q quhen kanonik, ka msuar t'u kushtoj

nj vmendje dhe nj respekt t atill, sa q besoj fort se asnj autor i tyre nuk ka mundur

t mashtroj duke i shkruar. Kur n kta libra hasi n pohimin q duket se e kundrshton

t vrtetn, ather nuk dyshoj se teksti i (kopjes sime) sht i gabuar ose prkthyesi nukka dhn n mnyr besnike tekstin origjinal ose ndoshta intelekti im nuk sht i

mjaftueshm".Pr Agustinin e shenjt ka qen e paimagjinueshme q nj tekst i shenjt mund tprmbaj trillime. Shn Agustini e ka prkufizuar shum qart dogmn epagabueshmris. Para nj fragmenti q duket se i kundrvihet s vrtets, ai u menduapr krkimin e shkakut dhe nuk e ka prjashtuar supozimin mbi prejardhjen njerzore.Nj qndrim i till sht qndrim i besimtarit q ka pikpamje kritike. N epokn e ShnAgustinit nuk ka ekzistuar mundsia e konfrontimit t tekstit biblik me shkencn.Gjersia e pikpamjes s njjt me t tijn do t kishte br t mundur q n kohn tont kaprcehen shum vshtirsi q paraqiten kur i krahasojm disa tekste biblike menjohurit shkencore.Specialistt e kohs son prpiqen, prkundrazi, ta mbrojn tekstin biblik nga do sulmpr shkak t gabimit. R.P.de Vaux n Hyrjen e tij n Prmbytje na jep shkaqet q eshtyjn n kt mbrotje t tekstit me do kusht edhe ather kur ajo sht e


19/156



prapranueshme n pikpamje historike ose shkencore. Ai nga ne krkon q historinbiblike mos ta shikojm "sipas rregullave t atij lloji t historis me t ciln merrenbashkkohsit", sikur mund t ekzistojn shum mnyra t t shruarit t historis. Eshpjeguar n mnyr jo t sakt, historia bhet - t gjith e pranojn kt - roman historik.Por, ktu, ajo i eviton normat q dalin nga koncepcionet tona. Komentuesi biblik refuzon

do kontrollim t tregimeve biblike me an t gjeologjis, paleontologjis dhe me an tdhnave parahistorike. "Bibla nuk varet,shkruan ai, nga asnjra prej ktyre disiplinave,dhe po t donim ta konfrontonim me t dhnat e ktyre shkencave do t mund t arrihej

vetm deri te kundrthniet joreale ose te prputhjet artificiale".Duhet t vrejm se ktorefleksione jan br lidhur me at q n Zanafill nuk sht aspak n prputhje me tdhnat e shkencs bashkkohore, sidomos kapitujt prej 1 deri 11. Por, nse disa tregimejan t verifikuara plotsisht n kohn ton, si jan disa episode nga koha e patriarkut,autori nuk e lshon rastin t mbshtetet n njohurit bashkkohore pr konfirmimin evrtetsis biblike. Ai shkruan: "Dyshimet q kan dominuar lidhur me kto tregimeduhet t lshojn pe para vrtetimit t mjaftueshm q iu bn historia orientale dhe

arkeologjia".Me fjal t tjera, nse shkenca sht e dobishme pr ta vrtetuar tregimin

biblik, ajo mbshtetet n t, e nse e konteston, sht e palejueshme t'i referohet atij.Q t pajtohet e papajtueshmja, d.m.th. teoria e s vrtets s Bibls me karakterin jo tsakt t disa fakteve t paraqitura n tregimet e Beslidhjes s Vjetr, teologt modernkan filluar t bjn revidimin e koncepteve klasike t vrtetsis. Po t donim shprehnimhollsisht shqyrtimet subtile t cilat zhvillohen gjersisht n veprat me temn vrtetsiss Bibls, si sht ajo e O. Lorencit (1972), do t dilnim nga suazat e ktij libri. farsht vrtetsia e Bibls? T prmendim vetm nj gjykim q i prket shkencs:Autori shkruan se Koncili i Dyt i Vatikanit "sht kujdesur mir q t mos prcaktojrregulla pr dallimin e s vrtets nga trillimi n Bibl. Shqyrtimet themelore tregojn sekjo sht e pamundur meq Kisha nuk mund t vendos mbi vrtetsin apo pavrtetsin

e metodave shkencore n at mnyr q do t zgjidhte parimisht dhe n mnyr t

prgjithshme shtjen e vrtetsis s Shkrimit (t Shenjt)".sht e qart se Kisha nuk do t mund t deklarohej mbi vlern e nj "metode",si mjetpr t'iu afruar dituris. Ktu sht fjala pr dika krejt tjetr. Nuk sht fjala prdiskutimin mbi teorit, po pr faktet e vrtetuara mir. A thua n epokn ton sht enevojshme t jesh shkenctar i mir pr t ditur se bota nuk sht krijuar dhe se njeriunuk sht paraqitur n Tok para tridhjet e shtat apo tridhjet e tet shekujve, dhe se kyvlersim, i nxjerr nga gjenealogjit biblike mund t shpallet i gabueshm pa rrezikmashtrimi? Autori, t cilin e cituam ktu do t duhej ta dinte kt. Pohimet e tij mbishkencn kan pr qllim vetm ta kthejn problemin vetm n ann tjetr, n mnyr qt mos t mund t trajtohet si duhet.Rikujtimi i t gjitha ktyre qndrimeve t autorve t krishter ndaj gabimeve shkencoret teksteve biblike e ilustron mir shqetsimin q e shkaktojn ato dhe pamundsin q tprcaktohet nj qndrim tjetr logjik, prve atij q e pranon prejardhjen e tyre njerzoredhe pamundsin pr t'i pranuar si pjes t nj shpalljeje.Shqetsimi i cili i mundon rrethet e krishtera, kur sht fjala pr Shpalljen, sht shprehurgjat Koncilit t dyt t Vatikanit (1962 - 1965) kur qen t nevojshme t bhen jo mpak se pes redaktime pr tu arritur pajtimi lidhur me tekstin prfundimtar dhe pr tundrprer (kjo gjendje e dhemshme q krcnonte ta mbyste Koncilin) sipas shprehjes s


20/156



imzot Veberit, n hyrje q e kishte shkruar n dokumentin e Koncilit Nr. 4 mbiShpalljen15.Dy fjali nga ky tekst, q kan t bjn me Beslidhjen e Vjetr (kreu IV, fq. 53),zhvillojn gjra me t meta dhe vjetrsim t atill t disa teksteve q nuk lejojn kurrfarkontekstimi:

"Duke mbajtur parasysh pozitn e njeriut para shptimt t cilin e ka sjell Krishti, librate Beslidhjes s Vjetr ja bjn t mundur secilit t njoh cili sht Zoti e cili sht njeriu,

si dhe mnyrn se si Zoti, me drejtsin dhe mirsin e tij, vepron me njerzit. Kto libra,

edhe pr kundr asaj se prmbajn gjra t paprsosura dhe gjra t vjetrsuara, prsrijan dshmitar t pedagogjis s vrtet Hyjnore".

Me an t cilsorit "i paprsosur"dhe"i vjetrsuar",q jan prdorur n disa tekste, nukmund t thuhet se kta i nnshtrohen kritiks dhe se mund t heqin dor prej tyre; parimisht lejuar n nj mnyr mjaft t qart.Ky tekst sht pjes e deklarats s prbashkt, e cila, edhe pse definitivisht sht botuarme 2344 vota ndaj 6 votave nuk ka qen dashur t jet kaq gati njzrshe. Dhe me tvrtet, n komentimet e dokumentit zyrtar nga imzot Veberi sht nnshkruar nj fjali e

cila n mnyr t qart e korrigjon pohimin mbi vjetrsin e disa teksteve q i prmbandeklarata solemne e Koncilit: "Pa dyshim, disa libra t Bibls izraelite kan kufirin kohordhe n vete prmbajn dika t paprsosur".Shprehja "vjetrsuar" nga deklarata zyrtare pa dyshim nuk sht sinonim i "kufiritkohor",si shprehje e komentuesve, kurse pr sa i prket epitetit "izraelite",t cilin ky ifundit e ka shtuar n mnyr t uditshme, ai sikur sugjeron se teksti i Koncilit e kakritikuar vetm versionin hebraik, kurse, n t vrtet, kjo nuk sht ashtu aspak pasi qBeslidhja e Vjetr, gjat Koncilit, thjesht ishte objekt gjykimi q kishte t bnte mepaprsosurin dhe vjetrsin e disa pjesve t saj16.

V. PRFUNDIMET

Nuk duhen shikuar Shkrimet biblike duke i zbukuruar artificialisht me cilsi q do tdshironim t'i kishin, por, duhen studiuar objektivisht pr at q jan ato. Kjo nnkuptonjo vetm njohjen e teksteve, por edhe njohjen e historis s tyre. Kjo e fundit me tvrtet e bn t mundur krijimin e prfytyrimit lidhur me rrethanat q kan uar deri nprpunimin e teksteve gjat shekujve, deri n formimin e ngadalshm t prmbledhjes ttill q kemi sot, me heqje dhe shtim pjessh t shumta.Pikpamjet e tilla e bjn krejtsisht t pranueshme at se n Beslidhjen e Vjetr mundt gjejm versione t ndryshme t t njjtit tregim, kundrthnie, gabime historike, gjrat pabesueshme dhe mosprputhje me njohurit shkencore t vrtetuara mir. Ato jankrejtsisht t natyrshme n t gjitha veprat njerzore t lashtsis. Ather, si t mos i

gjejm n librat e shkruar n kushte t tilla q sht elaboruar teksti biblik?Edhe para se t mund t shtrohen problemet shkencore, n nj epok n t ciln kamundur t gjykohet vetm mbi gjrat e pamundshme dhe kundrthniet, nj njeri memendje t shndosh, si ka qen Agustini i shenjt, duke thn se Zoti nuk ka mundur t'imsoj njerzit pr at q nuk i prgjigjet realitetit, e ka vendosur parimin e pamundsiss prejardhjes hyjnore t ndonj pohimi t kundrt me t vrtetn. Ai ka qen i gatshmq prej do teksti t shenjt at q i sht dukur se pr kt arsye duhet hequr.


21/156



M von, n nj epok kur u kuptua mosprputhja e disa fragmenteve t Bibls menjohurit bashkkohore, u ndrpre mbajtja e ktij qndrimi. Ather kemi qen prezentkur lindi nj literatur, e cila kishte pr qllim q n Bibl, prkundr t gjithave, taarsyetoj mbajtjen e teksteve q m nuk kan vend n t.Koncili i dyt i Vatikanit (1962 - 1965) e ka zbutur shum kt papajtueshmri duke

shprehur rezervn pr "librat Beslidhjes s Vjetr"t cilt "prmbajn paprsosuri dhevjetrsi". A thua ajo do t jet edhe m tej beslidhje hyjnore apo do t ndyshojqndrimin ndaj asaj q m nuk sht e pranueshme n shekullin XX, n librat, qllimi i tcilve ka qen t jen jasht do shprdorimi njerzor, vetm "dshmitar t njpedagogjie t vrtet hyjnore"?

UNGJIJT

I. HYRJE

Shum lexues t Ungjijve jan t habitur edhe t turbulluar kur mendojn prdomethnien e disa tregimeve ose kur bjn krahasime ndrmjet versioneve t ndryshmet t njjts ngjarje q sht treguar n disa Ungjij. Kt e konstanton R.P. Roge n librine vet "Hyrje n Ungjijt"17. Me nj prvoj t madhe q e kishte arritur gjat shumviteve, kur e kishte pr detyr q n nj revist katolike t'u prgjigjej lexuesve t hutuarnga tekstet e Ungjijve. R.P.Roge ka mundur ta vlersoj rndsin e pertubacionit q kashkaktuar tek ata literatura e tyre. Ai shnon se bashkbiseduesit e tij, t cilat i takoninmjediseve shum t ndryshme shoqrore dhe kulturore, krkonin shpjegime lidhur metekstet "e paqart t pakuptueshme, edhe kundrthns, absurd ose skandaloz".Nuk kadyshim se leximi i plot i Ungjijve sht n gjendje t'i shqetsoj shum t krishtert.Nj observim i ktill sht br s voni libri i R.P.Roge-s sht botuar m 1973. Nkohn e cila nuk sht aq e largt shumica e t krishterve nga Ungjijt dinin vetmfragmente t zgjedhura, q jan lexuar gjat shrbimit ose q jan komentuar nga altari.Nse lihen anash protestantt, nuk ka qen e zakonshme q Ungjijt t lexohen n trsijasht ktyre rasteve. Ndr doracakt t edukimit fetar jan prfshir vetm botimet e tyret shkurtra: teksti in extenco (trsisht) nuk ka qen fare n lexim. Gjat kohs sstudimeve t mija n nj ent katolik, m kan rn n dor vepra t Virgjilit dhe tPlatonit, por jo edhe Beslidhja e Re. Por, prsri, teksti grek i ktij do t ishte shuminstruktiv: shum m von e kam kuptuar pse nuk na i jepnin pr ti prkthyer librat eshenjt t krishter. Ato do t mund t na shtynin tu bnim pyetje msuesve tan t cilatdo ti tronditnin.Nse njeriu ka shpirt kritik, duke i lexuar Ungjijt in extenco do t vij patjetr deri tekkto zbulime t cilat edhe e kan shtyr Kishn t ndrhyj dhe t'u ndihmoj lexuesve n

mnyr q ta kalojn tronditjen e tyre. "Shum t krishter kan nevoj t msojn t'ilexojn Ungjijt",konstanton R.P.Roge. pa marr parasysh se a pajtohemi me shpjegimete bra autori ka merit t madhe q sht ballafaquar me kto probleme delikate. Kjo, prfat, akoma nuk po ndodh me shum dokumente mbi Shpalljen e krishter.N botimet e Bibls t dedikuara pr publikun e gjer, shnimet hyrse shprehin m sshpeshti nj grumbull pikpamjesh q do t dshironin t bindnin lexuesin se Ungjijtprgjithsisht nuk shtrojn probleme t personalitetit t autorit t librave t ndryshm,rreth origjinalitetit t teksteve dhe rreth karakterit t vrtet t tregimeve. Edhe pse


22/156



ekzistojn aq shum gjra t panjohura pr autort, n origjinalitetin e t cilve nuk jemit sigurt aspak, sa jan t sakta kto lloje t shnimeve, q shpesh e paraqesin si tsigurt at q sht vetm hipotez, duke pohuar se filan ungjilltar i ka par ngjarjet,kurse veprat e specializuara e pohojn t kundrtn18.Teprohet shum me shkurtimin e kohs ndrmjet fundit t profecis s Jezusit dhe

paraqitjes s teksteve. Do t dshironim t na bindnin vetm pr nj redaktim q shtbazuar n gojdhnat popullore, edhe pse specialistt e kan dshmuar redaktimin eteksteve. Aty-ktu flitet pr disa vshtirsi t interpretimit, por kalohet rrshqitazi prankundrthnieve t qarta q ja vrasin syrin atij q mendon. Konstatohet shpesh se n fjalit shkurtra eksplikative, t futura n shtojc, si shtes e hyrjeve qetsuese, kundrthniete gabimet e hapta jan fshehur ose jan mbytur me argumentime t shkathta apologjetike.Kjo gjendje q zbulon karakterin dinak t ktyre komenteve sht shastIss a.s.e.Shqyrtimet q po i bjm ktu do t'i habisin, pa dyshim, ata lexues t mi t cilt ende nukkan njohuri pr kto probleme. Prve ksaj, para se t hyjn n thelbin e shtjes, qtani dshiroj t'i ilustroj fjalt e mija me nj shmbull q m duket se sht krejtdemonstrativ.

As Mateu, as Gjoni nuk flasin pr shlbimin e Jezusit. Luka n Ungjillin e vet e vendosn ditn e ringjalljes dhe dyzet dit m von n Veprat e Apostujve, autor i t cils do tduhej t ishte. Sa i prket Markut, ai prmend (duke mos e saktsuar datn ) n nj finale,e cila sot konsiderohet jo autentike. Shlbimi domethn, nuk ka kurrfar baze solidebiblike. Por, prsri, komentuesit i afrohen ksaj shtje t rndsishme me njindiferenc t pabesueshme.A. Trikoti, n librin e tij Petit Dictionnaire du Nouveau Testament ( Fjalori i vogl iBeslidhjes s re), ngaBiblaCrampon, vepr shum e prhapur ( botuar m 1960) 19, nuki kushton asnj artikull shlbimit. Synopse des 4 Evangiles (Krahasimi i katr Ungjijve)P.R. Benoitit dhe P.P. Boismardit, profesor n Shkolln Biblike t Jeruzalemit ( botuarm 1972) 20, n vllimin II, fq.451dhe 452, na mson se te Luka shpjegohet me "mjeshtriletrare".Le t kuptoj kush t mundet!Me siguri shum t madhe R.P. Roge, n veprn e vet Initiato a l'Evangile ( Hyrje nUngjijt), n vitin 1973, nuk sht mashtruar me nj argument t till, por shpjegimi qna ofron ai sht i pazakont:"Ktu, si dhe n shum raste t ngjashme, problemi duket se sht i pazgjithshm vetmnse pohimet e Shkrimit (t Shenjt) merret si shprehimisht materiale, duke harruar

domethnien e tyre fetare. Nuk sht fjala pr at q realiteti i fakteve t kthehet n nj

simbolizm t flashkt, por t krkohet qllimi teologjik i atyre q na zbulojn fshehtsit,duke na dhn fakte t kapshme , t prshtatshme pr ndjesin e selitur t shpirtit ton".

Si t knaqemi me nj shpjegim t till? Formulat apologjetike t ktij lloji mund t'jushrbejn vetm dogmatikve.Citati i R.P.Roges sht njsoj interesant pr pranimin e tij se n Ungjijt ka "shum rastet ngjashme" me at t shrbimit. Domethn, sht e nevojshme t'i futemi problemitplotsisht, nga brenda, me objektivitet t plot. Duket se sht menuri t krkohetshpjegim pr studimin e kushteve n t cilat jan shkruar Ungjijt dhe pr klimn fetare tasaj kohe. Nxjerrja n drit e korrigjimeve t redaktimeve fillestare, q jan br mbibaz t gojdhnave popullore, dhe ndryshimi i teksteve gjat transmetimit deri te ne, ebjn shum m pak t pazakonshm ekzistimin e fragmenteve t paqarta, tpakuptueshme, kundrthnse dhe t pabesueshme, q ndonjher shkojn deri n absurd


23/156



ose t fragmenteve t paprputhshme me faktet q i ka vrtetuar prparimi shkencor nkohn ton.sht fakt se para disa dhjetvjearsh sht paraqitur interesi pr studimin e Shkrimeve(t Shenjta) n frymn e studimit objektiv. N nj libr t kohs m t re "Foi en laResurrection, Resurrection de la foi"(Besimi n Ringjallje, Ringjallje e Besimit)21, R.P.

Kannengiesser, profesor n Institutin Katolik t Parisit, jep nj pasqyr t shkurtr t ktijndryshimi t thell me kto fjal: "Besimtart e vrtet as q e din se sht brrevolucion me metodat e shpjegimit t Bibls q nga epoka e Piut XII". "Revolucioni"prt cilin flet autori sht i dats m t re. Ai fillon t vazhdoj n kshillimin ebesimtarve, s paku nga disa specialist, t cilt i v n lvizje kjo frym e re."Qarkullimi i prespektivave m t besueshme t tradits baritore, shkruan autori, nuksht filluar aspak me kt revolucion t metodave t shpjegimit".R.P. Kannengiesser trheq vrejtjen se "Nuk duhet kuptuar shprehimisht" faktet q isjellin Ungjijt pr Jezusin, "t shkruash siaps rasteve"ose "luftarake",autort e t cilve"i ushqejn me shkrim gojdhnat e bashksive t veta mbi Jezusin"

22. Lidhur meringjalljen e Jezusit, q sht tem e librit t tij, ai nnvizon se asnj autor i Ungjijve nuk

mund t'i prshkruaj vetes cilsin e personit q e ka par ngjarjen, duke br me dije seduhet t jet ashtu edhe me nj pjes t jets s Jezusit, pasi, sipas Ungjijve, asnjapostull - prve Juds - nuk u nda nga Msuesi q nga momenti kur i shkuan pas e derin manifestimet e fundit n kt vend.Ja, pra, sa jemi larg pikpamjeve tradicionale, t cilat n mnyr edhe m solemne i kavrtetuar Koncili i Dyt i Vatikanit, para m pak se dhjet vjetsh, e t cilat akomahuazojn vepra bashkohore t vulgarizimit q u jan kushtuar besimtarve. Por, pak ngapak, e vrteta po del n drit.Nuk sht e leht t vihet deri tek e vrteta , sepse aq e rnd sht barra e tradirs qsht mbrojtur me aq ashprsi. Nse duam t lirohemi nga ajo, duhet t'i afrohemiproblemit n thelbin e tij, domethn m par t studiohen kushtet q kan br q t lindkrishtrimi.

IIRIKUJTIMI I HISTORISHEBREO - KRISHTERIMIDHE SHN PALI

Shumica e t krishterve beson se Ungjijt jan shkruar nga dshmitar t drejtprdrejt tejets s Jezusit dhe, pr kt arsye, ata paraqesin dshmi t padyshimta mbi ngjarjet q ekan stolisur dhe predikmiet e tij. Si do t mund t dikutohej mbi kshillat q dalin ngaata, kur jan dhn garanci t tilla lidhur m origjinalitetin, si do t mund t dyshohej nvlern e institucionit t Kishs duke zbatuar direktivate prgjithshme q i ka dhn vetJezusi? Botimet e tashme t Ungjijve, q i jan dedikuar popullarizimit, prmbajnkomentime qllimi i t cilave sht q t prhapin pikpamje t tilla n publik.


24/156



Cilsia e dshmitarve t redaktimit t Ungjijve iu paraqitet si aksiom besimtarve. Po athua shn Justini, nga mesi i shekullit II, nuk i quajti Ungjijt Memoare t Apostujve.Pastaj, flitet me aq saktsi pr autort, saq pyesim se si do t mund t dyshohej nsaktsin e tyre; Mateu ishte person shum i njohur, "nnpuns dogane n Kafarnaum",dihet se e ka njohur gjuhn aramenishte dhe greke. Marku, gjithashtu, sht indentifikuar

n mnyr t prsosur si bashkpuntor i Pjetrit; nuk ka asnj dyshim se ka qen edhedshmitar i ngjarjeve. Luka sht "mjeku i dashur"pr t cilin flet Pali: njoftimet pr tjan mjaft t sakta. Gjoni sht apostull gjithnj i afrt me Jezusin, djal i Zebedit,peshkatar n liqenin e Genezaretit.Studimet bashkkohore mbi fillimet e krishterimit tregojn se kjo mnyr e paraqitjes sgjrave nuk i prgjigjet aspak realitetit. Do t shohim se ' ndodh me autort e Ungjijve.E sa i prket dhjetvjearve pas misionit t Jezusit, duhet t dim se ngjarjet aspak nukjan zhvilluar ashtu si sht thn dhe se me shkuarjen e Pjetrit n Rom nuk u vunthemelet e Kishs. Por, prkundrazi, q nga ai ast Jezusi e lshoi kt tok, nga gjysma edyt e shekullit II ose gjat m shum se nj shekulli, sht zhvilluar luft e ashprndrmjet dy tendencave: ndrmjet asaj q mund t quhet krishtrim palian dhe hebreo-

krishterimit: i pari e ka mundur gradualisht t dytin dhe krishterimi palian ngadhnjeu mbiat hebreo-krishter3:28 PM3:28 PM.Nj numr shum i madh punimesh t botuara n dhjetvjetshat e fundit, t bazuar nzbulimet e kohs son, bn t mundur q t arrijm deri te botkuptimet bashkkohoreme t cilat lidhet emri i kardinal Danielit. Artikulli q e ka botuar n dhjetor t vitit 1967,n revistn "Etudes": "Pikpamje e re pr periudhn e krishterimit dhe t hebreo-krishterimit", duke huazuar punimet e mhershme, ai trazon historin dhe na mundson tavendosim paraqitjen e Ungjijve n nj kontest shum m t ndryshm nga ai q etheksojn raportet, q jan destinuar pr masa e gjera. Ktu m posht do t japim njprmbledhje t pikave thelbsore t artikullit t tij, me citate t shumta:Pas Jezusit, "nj grup i vogl apostujsh" e formojn nj "sekt Hebre besnik ndajrregullave dhe kultit t tempullit".Prsri, kur ksaj i shtohen edhe konvertitt e ardhurnga paganizmi, atyre u propozohet, nse mund t thuhet, nj regjim i posam: Koncili iJeruzalemit, viti 49, i liron nga synetlia (rrethprerja)23dhe nga rregulllat Hebree: "shumhebreo-krishter e refuzojn kt koncesion".Ky grup sht krejtsisht i ndar nga Pali.Aq, m tepr lidhur m pagant q iu bashkuan krishterimit, Pali dhe hebreo-krishtertkacafyten (incidenti vitit 49 n Antioki). "Pr Palin, po edhe pr hebrejt syneti, sabatidhe kulti i tempullit q nga kjo koh u bn t parndsishm. Krishtrimit iu desh t

lirohej nga prkatsia politiko-fetare hebraike n mnyr q t hapej ndaj paganve". Pr hebreo-krishtert q mbetn "izraelit besnik", Pali ishte tradhtar; dokumentethebreo-krishteree konsiderojn si "armik", duke e paditur pr shkak "t dyftyrsistaktike", por "hebreo-krishterizmi deri n vitin 70 paraqet shumicn e Kishs", kurse"Pali mbeti i izoluar".Shef i bashksis ather ishte Jakovi, kushri i Jezusit. Me t (nfillim) sht Pjetri dhe Gjoni. "Jakovin mund ta konsiderojm shtyll t hebreo-krishterimit q qndroi vendosmrisht i angazhuar n hebraizm prkundr krishtrimitpalian".Familja e Jezusit z vend t madh n kt kish hebreo-krishtere t Jeruzalemit."Trashigimtari i Jakobit do t jet Simoni, djali i Kleopasit, kushri i Zotris".Kardinal Danieli ktu citon shkrimet judeo-krishtere q shprehin pikpamjen pr Jezusine ksaj bashksie, fillimisht t formuar prej apostujve: Ungjijt e hebrejve (sipas njbashksie judeo-krishtere n Egjipt), Hipotipozat e Klementit, Apokalipsi i Dyt i


25/156



Jakovit, Ungjilli i Toms24. "Pa dyshim, me hebreo-krishterimin duhen lidhurprmendoret m t lashta t literaturs s krishter", t ciln kardinal Danieli e prmendhollsisht."Gjat shekullit t par t kishs, hebreo-krishterimi nuk sht dominues vetm n

Jeruzalem dhe n Palestin. Duket se misioni judeo-krishter sht zhvilluar gjithkund

para misionit t Palit. Mu kjo shpjegon se si letrat e Palit vazhdimisht aludojn nprleshje".Gjithandej do t hasen t njjtt armiq, n Galile, n Korint, n Kolosos, nRom, n Antioki.Bregdeti siriano-palestinez, prej Gazs deri n Antioki, ishte judeo-krishter, "si edshmojn Veprat e Apostujve dhe shkrimet e Klementit".Lidhur me ekzistimin e judeo-krishterve n Azin e Vogl dshmojn letrat e Palit drejtuar Galatasve dheKolosianve. Shkrimet e Papis njoftojn mbi hebreo-krishterimin n Frigji. N Greqi,letra e par e Palit drejtuar Korintasve mendon n judeo-krishtert, posarisht nApollosin. Roma sht nj "qndr e rndsishme",sipas letrs s Klementit dhe Bariune Hermasit. Pr Svetonin dhe Tacitin, t krishtert jan nj sekt Hebre. Kardinal Danielimendon se ungjllizimi i par i Afriks ka qen hebreo-krishterimi. Me t lidhen Ungjijt

e hebrejve dhe shkrimet e Klementit t Aleksandris.sht me rndsi tepr t madhe t dihen kto fakte n mnyr q t kuptohet n'atmosfer lufte ndrmjet bashksive jan shkruar Ungjijt. Rregullimi i teksteve q ikemi sot, pas gjith atyre prpunimeve, ka filluar t bhet rreth vitit 70, n epokn kur dybashksit rivale jan n luft e sipr, kurse hebreo-krishterimi dominonte akoma. Por,me luftn hebreite t vitit 70 dhe rnien e Jeruzalemit, gjendja do t rrokulliset. Ja si eshpjegon kardinal Danieli fundin:"Pasi hebrejt u diskretituan n Mbretri, t krishtert prpiqen q t shkputen nga ata.

T krishtert helenist do t marrin iniciativn: Pali do t korr fitore postmorte;krishterimi sociologjikisht dhe politikisht do t ndahet nga judaizmi; ai do t bhet

populli i tret. Por, deri n kohn e revolts s fundit hebreite, n vitin 140, hebreo-

krishterimi do t ket dominim kulturor".Prej vitit 70, n periudhn q datohet para vitit 110, do t krijohen Ungjijt: i Markut, iMateut,i Luks dhe i Gjonit25. Ata nuk jan dokumentet e parakrishtere t shkruara: letrate Palit jan shum m t vjetra se ata. Sipas O. Culmanit, Pali n vitin 50 e ka redigjuarletrn e vet drejtuar Selanikasve. Por ajo, pa dyshim, ka humbur disa vjet para se tprfundohej Ungjilli i Markut.Figura m e diskutueshme e krishterimit, t ciln familja e Jezusit dhe apostujt qqndruan n Jeruzalem bashk me Jakobin e konsideronin tradhtar t mendimeve tJezusit- Pali, e ndrtoi krishterimin n dm t atyre q Jezusi i mblodhi rreth vetes pr taprhapur msimin e tij. Pasi nuk e kishte njohur Jezusin e gjall, ai arsyetoi legjitimitetine mendimit t tij, duke pohuar se Jezusi i sht paraqitur n rrug pr n Damask. sht elejueshme t bhet pyetja far do t ishte krishterimi pa Palin dhe mbi kt tem do tmund t ndrtoheshin shum hipoteza. Por, sa i prket Ungjijve, sikur mos t egzistontelufta ndrmjet bashksive q u b me prarjen e Palit, do t mund t vinim bast se sotnuk do t'i kishim shkrimet q i kemi. Duke u paraqitur n periudhn e lufts intensivendrmjet dy bashksive, kto "shkrime luftarake", si i cilson R.P. Kannengiesser, dolnnga shumsia e shkrimeve t publikuara mbi Jezusin, kur krishterimi i stilit palianngadhnjeu prfundimisht dhe e prpiloi prmbledhjen e vet t teksteve zyrtare,


26/156



"Kanonin", i cili i prjashtoi dhe i gjykoi si t kundrta me besimin e vrtet t gjithadokumentat e tjera q nuk ishin n prputhje me linjn q e kishte zgjedhur Kisha.Edhe pse judeo-krishtert nuk ishin bashksi me ndikim , pr ta dgjohet akoma dhe flitetnn shprehjen e prgjithshme "t hebraizmit". Kardinal Danieli kshtu e evokon fundin etyre:

"T ndar nga Kisha e Madhe, e cila gradualisht lirohet prej prangave hebraike, atashpejt do t shkatrrohen n Perndim, por gjurmt e tyre do t mund t ndiqen prej

shekullit III deri n shekullin IV n Lindje, sidomos n Palestin, Arabi, Transjordani,

Siri, Mesapotami. Disa do t'i absorboj Islami, q pjesrisht sht trashigimtar; disa dot lidhen me ortodokst, duke e ruajtur prsri bazn e kultur semite, dhe dika nga ata

vazhdon t jetoj n Kishat e Etiopis dhe t Kaldejes".

III

KATR UNGJIJTBURIMET E TYREHISTORIA E TYRE

N shkrimet e kohs s fillimit t krishtrimit Ungjijt prmenden shum m von seveprat e Palit. Vetm n gjysmn e shekullit II, m sakt pas 140 vjetsh, paraqitendshmi lidhur me prmbledhjen e shkrimeve t ungjilltarve, kurse "nga fillimi i shekullit

t dyt shum autor t krishter na tregojn se e njohin numrin m t madh t letrave tPalit". Kto konstatime, t paraqitura n Hyrjen n prkthimin ekumenik t Bibls,Beslidhja e Re (l'Introduction a la Traduction oecumenique de la Bible, NouveauTestament), botuar m 1972, meritojn t prmenden menjher, si sht e dobishme tnnvizohet se vepra n t ciln bazohemi sht rezultat i puns kolektive, q ka mbledhurm shum se njqind specialist katolik dhe protestant.

Ungjijt, t cilt m von do t bhen zyrtar, d.m.th.kanonik, u bn t njohur shumvon, edhe pse redaktimi i tyre ka qen br q n fillim t shekullit II. Sipas prkthimitekumenik, nga mesi i shekullit II fillojn t citohen prmbajtjet q u takojn, por "gatigjithnj sht vshtir t konkludohet nse citatet jan marr nga tekstet e shkruara, qautort i kan pasur pran vetes, apo jan knaqur q me t kujtuar t evokojn

fragmente nga tradita popullore".

"Para 140 vjetsh, lexojm n komentimet e ktij prkthimi t Bibls, gjithsesi nuk ka

egzistuar asnj dshmi sipas t cils do t ishte njohur prmbledhja e shkrimeve t

ungjilltarve".Ky pohim sht krejtsisht i kundrt me at q shkruan A.Tricoti (1960)n komentimet e prkthimit t tij t Beslidhjes s Re: "Shum hert, n fillim t shekullitII, shkruan ai, iu b e zakonshme q t thuhet Ungjijt n mnyr q t tregohen librat t


27/156



cilt, rreth vitit 150, edhe shn Justini i quajti "Memoaret e apostujve". Pr fat t keqkonstatime t ktilla jan mjaft t shpeshta saq publiku i gjer t krijoj nj pikpamje tshtrembr lidhur me datn e prmbledhjes s Ungjijve.

Ungjijt e prbjn nj trsi m shum se nj shekull pas misionit t Jezusit, por jo m

hert. Prkthimi ekumenik i Bibls vlerson se t katr Ungjijt e kan fituar statutin eliteraturs kanonike rreth vitit 170.

Si do t shihet, pohimi i Justinit, me t cilin autort e tyre kalifikohen si apostuj,gjithashtu nuk sht m i lejueshm n kohn ton.

Sa i prket dats s redaktimit t Ungjijve, A. Tricoti deklaron se Ungjilli i Mateut, iMarkut dhe i Luks kan qen t redigjuar para vitit 70: kjo nuk mund t pranohet, pve,ndoshta, pr Ungjillin e Markut. Pas aq vitesh ky komentues prpiqet t'i paraqes autorte Ungjijve si apostuj ose shoqrues t Jezusit dhe pr kt arsye i lviz datat e redaktimit,duke i vn shum afr epoks n t ciln ka jetuar Jezusi. Sa i prket Gjonit, t cilin A.

Tricoti e bn t jetoj edhe 100 vjet, t krishtert gjithnj kan qen t msuar q tashohin se si n rastet festive sht paraqitur shum afr Jezusit, por sht vshtir tthuhet se ai sht autor i Ungjillit q mban emrin e tij. Apostulli Gjon (si edhe Mateu),pr A. Trikotin dhe komentuesit e tjer sht dshmitari i autorizuar dhe i kualifikuar ingjarjeve pr t cilat predikon, edhe pse shumica e kritikve nuk e mbshtesin hipoteznsipas t cils ai do t bnte redigjimin e Ungjillit t katrt.

Por nse katr Ungjijt pr t cilt sht fjala nuk mund t konsiderohen "memoare" tapostujve ose t shoqruesve t Jezusit, ather, cila sht prejardhja e tyre?

O. Culman, n librin e tij "Le Nouveau Testament" (Beslidhja e Re)27, pr kt tem

shkruan se ungjilltart kan qen vetm "zdhns t bashksis primitive t krishter, ecila i ka shkruar gojdhnat popullore. Gjat tridhjet apo dyzet vjetsh, Ungjijtekzistonin vetm n formn gojore; tradita popullore pronte sidomos fjal dhe tradita

t shkputura. Ungjilltart, secili n mnyrn e vet, secili sipas personalitetit t vet dhe

preokupimeve t veta t veanta teologjike, theksuan lidhjet ndrmjet tregimeve dhefjalve q i morn nga gojdhnat prreth. Grupimi i fjalve t Jezusit, si dhe lidhja e

tregimeve me formula lidhse mjaft t paprcakturara, si jan "pas saj", "menjher"

etj., shkurt "suaza" e Ungjijve sinoptik sht lloji i pastr letrar dhe nuk ka themelhistorik"28.

Po ky autor vijon: "Duhet t mbahet mend se nevojat e predikimit, t strvitjes dhe tkultit, m shum se interesi biografik, e uan bashksin primitive n shnimin e ksaj

gojdhne mbi jetn e Jezusit. Apostujt i ilustruan t vrtetat e fes q predikonin duke i

shjeguar ngjarjet nga jeta e Jezusit dhe mu kto predikime t tyre u bn shkas prshnimin e tregimeve. Vet fjalt e Jezusit jan transmetuar sidomos n msimin

katekizmit29

t Kishs primitive".

Komentuesit e prkthimit ekumenik t Bibls nuk e evokojn ndryshe kompozimin eUngjijve: formimi i nj tradite gojore nn ndikimin e predikimit t nxnsve t Jezusit


28/156



dhe t predikuesve t tjer, ruajtja e materialit, i cili, prfundimisht, do t gjendet nUngjijt prmes predikimit, liturgjis, strvitjes s besimtarve, mundsis prmaterializmin e hershm n form t shkruar t disa predikimeve fetare, t disa fjalve tJezusit, pr shembull, tregimi mbi mundimin, dhnia e ungjilltarve pas ktyre formave tndryshme t shkrimeve aq sa edhe pas t dhnave t tradits gojore, pr t krijuar tekste

"t prshtatshm pr mjedise t ndryshme, n prputhje me nevojat e Kishave, qshprehin mendime mbi Shkrimin (e Shenjt), i prmirsojn gabimet dhe japin prgjigjet

e rastit n argumentet e kundrshtarit. Kshtu ungjilltart mblodhn dhe shkruan, sipas

prespektivs personle, at q u ishte dhn n traditn gojore".

Nj pikpamje e till kolektive, q rrjedh nga mbi njqind shpjegues t Beslidhjes s Re,katolik dhe protestant, dallohet shum nga linja q e ka prcaktuar Koncili i Dyt iVatikanit n konstituimin e tij dogmatik mbi Shpalljen, i cili sht elaboruar ndrmjetviteve 1962 dhe 1965. M sipr kemi hasur n kt dokument koncilor q ka t bj meBeslidhjen e Vjetr. Koncili pr t ka mundur t deklaroj q librat t cilat e prbjn"prmbajn mosprsosje dhe vjetrsim", por ai nuk ka shprehur dyshime t tilla kur sht

fjala pr Ungjijt. Por, prkundrazi, mund t lexohet kjo q vijon:

"Askujt nuk i ka shptuar pa e vrejtur se ndr t gjitha Shkrimet (e Shenjta), edhe ato t

Beslidhjes s Re, Ungjijt kan superioritet t merituar, sepse paraqesin dshmin par

excellence mbi jetesn dhe msimet e personifikimit t Fjals s Shptimtarit ton. Kishae ka mbshtetur dhe e mbshtet gjithmon dhe gjithkund prejardhjen apostolike t katr

Ungjijve. At q apostujt vrtet e predikuan sipas urdhrit t Krishtit, m von ata dhe

njerz t tjer nga mesi i tyre, nn frymzimin hyjnor t Shpirtit, e shndruan n tregimeq jan baza e fes, dmth Ungjijt katrformsh, sipas Mateut, Markut, Luks dhe

Gjonit".

"Nna jon e Shenjt Kisha ka mbshtetur fort dhe mbshtet akoma me kmbngulje mt madhe se kta katr Ungjij, historin e t cilve e vrteton pa mdyshje, e transmetojn

besnikrisht at q Jezusi, biri i Zotit, n gjallje t tij ka br vrtet mes njerzve dhe kamsur pr shptimin e tyre t amshueshm, deri n ditn kur sht ngritur n qiell...

Domethn, autort e shenjt i komponojn katr Ungjijt ashtu q pr Jezusin gjithmon

na japin gjra t vrteta dhe t sinqerta".

Ky sht pahim pa kurrfar dykuptimsie se Ungjijt i transmetojn besnikrisht vepratdhe fjalt e Jezusit.

Nuk shohim kurrfar pajtimi ndrmjet ktij pohimi t Koncilit dhe t atyre autorve tcituar m sipr, sidomos:

"nuk duhet m t kuptohen shprehimisht"Ungjijt, "q jan ruajtur me shkrim traditat ebashksive t veta mbi Jezusin".(R.P. Kannengiesser).

Ungjijt jan tekste "q u jan prshtatur mjedisve t ndryshme, n prputhje me nevojate Kishs, t cilt shprehin meditimin mbi Shkrimin (e Shenjt), i prmirsojn gabimet, sidhe gabimet e rastsishme, prgjigjen n argumente t kundrshtarve". Kshtu


29/156



ungjillatrt i mblodhn dhe i shkruan sipas prespektivs personale, at q u dhn metraditat gojore. (Prkthimi ekumenik i Bibls).

sht e qart se me kt deklarat t Koncilit dhe me pikpamjet e reja ndodhemi nmesin e dy pohimeve q kundrshtojn njra-tjetrn. Nuk sht e mundur t pajtohet

deklarata e Koncilit t Dyt t Vatikanit, sipas s cils n Ungjijt do t gjendejtransmisioni besnik i veprave dhe fjalve t Jezusit me ekzistimin e kundrthnieve, tgjrave t pabesueshme, t pamundsive materiale dhe t pohimeve t kundrta n ktotekste me realitetin t prcaktuara drejt.

Prkundrazi, nse Ungjijt shikohen si shprehje t prespektivave karakteristike prmbledhsit e traditave gojore, q u kan takuar bashksive t ndryshme, si t shkruarsipas rasteve ose luftarakisht, ather nuk mund t na habit fakti q n Ungjijt i gjejmtr kto mangsi q jan shenj se i kan br njerzit n kushte t atilla. Kta mund tjen krejtsisht t sinqert edhe pse transmetojn ngjarje, pasaktsin e t cilave as nuk eparashikojn, duke na dhn tregime mospajtuse me ato t autorve t tjer ose, pr

shkaqe t rivalitetit fetar ndrmjet bashksive, paraqesin tregime nga jeta e Jezusit n njoptik krejtsisht t ndryshme nga ajo e kundrshtarit.

Q m par kemi vretjur se konteksti historik sht n prputhje me mnyrn e fundit tt kuptuarit t Ungjijve. T dhnat me t cilat disponojm lidhur me tekstet e vrtetojnkrejtsisht.

UNGJILLI SIPAS MATEUT

Nga t katr Ungjijt, i Mateut z vendin e par n rendin e prezantimit t librit tBeslidhjes s Re. Kjo sht plotsisht e arsyeshme, sepse ky Ungjill, n nj far mnyre,sht vetm vazhdim i Beslidhjes s Vjetr: sht shkruar q t tregohet se "Jezusi erealizon historin e Izraelit",si shkruajn komentuesit e Prkthimit ekumenik t Bibls,prkthim nga i cili do t huazojm shum. Pr kt Mateu merr shpesh citate ngaBeslidhja e Vjetr, duke treguar se Jezusi sillet si Mesia, t cilin e kan pritur hebrenjt.

Ky Ungjill fillon me gjenealogjin e Jezusit. Mateu e shpie deri tek Abrahami, ndrmjetDavidit. M von do t shohim gabimin n tekst, gabim pr t cilin komentuesit heshtin.Sido q t jet, shihet qart qllimi i Mateut q nprmjet ksaj lidhjeje menjher t'iacaktoj orientimin librit t vet. Autori e vazhdon po at ide duke theksuar vazhdimisht

qndrimin e Jezusit ndaj ligjit hebraik, parimet e mdha t t cilit, si jan: lutja, agjrimidhe mshira, jan marr nga ky ligj.

Jezusi dshiron t'ia jap msimin e vet popullit t vet dhe kt e ka si detyr t par. Aikshtu iu thot t dymbdhjet apostujve:"Mos shkoni ndr pagan, as mos hyni nndonj qytet t samaritanve30! Por shkoni m mir te delet e humbura t shtpiss Izraelit"(Mateu 10, 5-6). "Un jam i drguar vetm te delet e humbura t shtpiss Izraelit"(Mateu 15, 24). N fund t Ungjillit t vet, Mateu m von e zgjeron n t


30/156



gjith popujt apostolatin e nxnsve t par t Jezusit dhe ia prshkruan kt urdhr : "Prandaj, shkoni t'i bni nxnsit e mij t gjith popujt" (Mateu 28, 19), porshkuarja, para s gjithash, duhet t bhet nga "shtpia e Izraelit". A. Tricoti pr ktUngjill thot: "Nn petkun grek, libri me kok e me shpirt sht hebraik; ai ka at shijedhe mbart ato shenja t qarta".

Ky shqyrtim, vetvetiu e vendos prejardhjen e Ungjillit sipas Mateut n traditn judeo-krishtere, e cila, si shkruan O. Culmann, "prpiqet t'i ndrpres lidhjet q e lidhin mepr judaizmin, duke e ruajtur sadopak vazhdimsin me Beslidhjen e Vjetr. Qendra einteresimit dhe zri i prgjithshm i ktij Ungjilli sugjerojn ekzistimin e nj situate t

nder".

Faktort e llojit politik ndoshta nuk jan t huaj pr tekstin. Pushtimi romak i Palelstinse bn jetsisht t natyrshme dshirn e vendit t robruar pr ta par ardhjen e liris dhelut Zotin q t ndrmjetsoj n dobi t popullit, t cilin e ka zgjedhur midis popujve ttjer, dhe q sht Zoti i gjithfuqishm i tyre, i cili mund t jap ndihmn e tij t

drejtprdrejt n punn e njerzve, si ka br shum her deri m tani gjat historis.

far sht personaliteti i Mateut? Ta themi menjher se sot nuk pranohet se sht fjalapr shoqruesin e Jezusit. A. Tricoti e paraqet si t till n komentimin e vet t prkthimitt Beslidhjes s Re t vitit 1960: "Mateu , ose Levi, me profesion tagrambledhs osefinancier, ka qen npuns n dogann e Kafarnaumit kur Jezusi e thirri pr ta br

nxns t vet". Kjo sht ashtu si kan menduar etrit kishtar, si Origeni, Jeronimi,Epifani. N kt nuk besohet m. E vetmja pik e pakontestueshme sht se autori shthebre: fjalori sht palestinez, redaktimi sht grek. Autori iu drejtohet, shkruan O.Culmann, "njerzve t cilt edhe pse flasin greqisht, i njohin zakonet hebraike dhe gjuhnarameje".

Pr komentuesit e Prkthimit ekumenik, prejardhja e ktij Ungjilli duket si m posht:

"zakonisht merret se sht shkruar n Siri, ndoshta n Antioki (...) ose n Fenici, sepse n

kto ka jetuar nj numr i madh ifutsh (...). mund t hetohet polemika kundr judaizmitortodoks sinagoian n Jamin, rreth vitit 80. N kto kushte, jan t shumt autort q e

datojn Ungjillin e par n vitet 80-90, ndoshta pak m prpara; nuk mund t arrihet deri

te nj siguri e plot n kt lnd... n munges t njohjes s sakt t emrit t autorit,sht e udhs t knaqemi me disa elemente t nnvizuara n vet Ungjillin: autori njihet

sipas profesionit t tij. I udhzuar n Shkrimet (e Shenjta) dhe n traditat hebraike, duke i

njohur, duke i respektuar, por duke i qortuar ashpr udhheqsit fetar t popullit t vet,mjeshtr i shkatht n msimin mbi Jezusin, pr ta m t kuptueshm pr dgjuesit e vet,

atij t'i shkonte mir prshkrimi i nj letrari hebraik, i cili sht br i krishter, zot

shtpie "q nxjerr nga visari i vet gjra t reja dhe t vjtra", si e evokon Mateu n 13,

52. Jemi shum larg nga nnpunsi i dogans n Kafarnaum , t quajtur Levi, sipasMarkut dhe Luks, i cili sht br njri nga t dymbdhjet apostujt".

T gjith pajtohen me mendimin se Mateu e ka shkruar Ungjillin e vet mbi baz tburimeve t prbashkta me Markun dhe Lukn. Por tregimi i tyre do t ndryshoj, dhe


31/156



ky ndryshim konsiston n pika qensore, si do ta shohim m posht. Por, prsri, Mateue ka shfrytzuar shum Ungjillin sipas Markut, i cili nuk ka qen nxns i Jezusit (O.Culmann).

Marku i lejon vetes liri serioze me tekstet. Do ta vrtetojm kt lidhur me Beslidhjen e

Vjetr, lidhur me gjenealogjin e Jezusit, q sht vendosur n fillim t Ungjillit. Ai nlibrin e tij rendit tregime t pabesueshme. Ky sht cilsori t cilin e prdor n veprn ecituar m sipr t R.P. Kannengiesser lidhur me nj episod mbi ringjalljen e Krishtit;episodi i rojes. Ai zbulon se ky tregim sht i pabesueshm kur sht fjala pr rojnushtarake afr varrit, "t ktyre ushtarve pagan", t cilt "u raportojn meshtarve tmdhenj q i paguajn pr t gnjyer, e jo eprorve t tyre".Ai prap shton: "Dhe duhet truhemi nga tallja, sepse qllimi i Mateut sht jashtzakonisht i pastr, meq ai, sipasmnyrs s vet, e integron nj t dhn t vjetr nga tradita gojore n veprn e tij t

shkruar. Po rinskenimi i tij sht i denj pr Jezu Krishtin Superstar31

".

Ta rikujtojm se ky gjykim mbi Mateun rrjedh nga nj teolog eminent, profesor n

Institutin Katolik t Parisit.

N predikimet e tij mbi ngjarjet q e kan ndjekur vdekjen e Jezusit, Mateu, jep njshembull tjetr t fantazis s vet.

"Ja! Perdja e tempullit shqyhet m dysh, nga maja gjer n fund; toka dridhet,shpellat shkatrrohen, kurse varret hapen, dhe kshtu u ringjalln shum trupa tt drejtve q kishin pas vdekur. Doln nga varri pas ringjalljes s Jezusit, erdhnn Qytetin e Shenjt dhe iu dftuan shum njerzve".

Ky fragment nga Mateu ( 27, 51-53) nuk ka paralele n Ungjijt e tjer. sht pak e

kuptueshme se si kan mundur trupat e t shenjtve, pr t cilt sht fjala, t ringjallengjat kohs s vdekjes s Jezusit (n prag t sabati, thon Ungjijt) dhe t dalin nga varrete veta pas ringjalljes s tij ( nj dit pas sabatit, sipas po atyre burimeve).

Mund t bhet q mu te Mateu ndeshet gjja e pabesueshme m karakteristike dhe mpak kontestuese se n tr Ungjijt; at njri prej autorve ja ka vn n goj vet Jezusit.Ai, n episodin mbi shenjn e Jons, 12, 38-40, flet kshtu;

Jezusi ndodhet n mesin e letrarve dhe t farisejve, t cilt i drejtohen me kto fjal:"Msues, do t dshironim prej teje t shohim shenjn!"Jezusi prgjigjet: "Shenjnkrkon breznia e prapt dhe lavire, por nuk do t'i jepet shenj tjetr prve shenjss Jons profet. Pasi Jona ka qen n barkun e prbindshit t detit tri dit dhe trinet, ashtu edhe Biri i Njeriut do t jet n zemn e toks tri dit e tri net" (teksti iPrkthimit ekumenik).

Jezusi, domethn, paralajmron se do t qndroj n tok tri dit dhe tri net. Por, Mateu,e bashk me t edhe Luka dhe Marku, e vendosin vdekjen dhe varrosjen e Jezusit n pragt sabatit, gj q vrtet bn q qndrimi n tok t zgjat tri dit ( teis emersas, n tekstin


32/156



grek). Por kjo shkputje n koh mund t zgjas vetm dy e jo tri net ( treis nuktas, ntekstin grek).

Komentuesit e Ungjillit e heshtin shpesh kt episod. Por, R.P. Roge zbulon tpabesueshmen, sepse heton se Jezusi "ka qen n varr" vetm tri dit ( prej t cilave

vetm njra sht e plot ) dhe dy net. Por, shton ai, "shprehja sht e ngurt dhe nuk dot thot asgj tjetr pve tri dit". sht e habitshme t vrtetohet se komentimet kanbr q t prdoren argumente t tilla q nuk flasin asgj pozitive, sikur shpirti t knaqejme sugjestionin se nj budallallk i till ka mundur t rrjedh nga trillimi i nj letrari!

Pve ktyre gjrave t pabesueshme, Ungjillin sipas Mateut pik s pari e karakterizonajo se ky Ungjill i bashksis judeo-krishtere, e cila e shkput lidhjen me judaizmin dukeqndruar megjithat n linjn e Beslidhjes s Vjetr. Nga pikpamja e historis judeo-kridhtere ajo ka rndsi t madhe.

UNGJILLI SIPAS MARKUT

Ky Ungjill sht m i shkurtr se tre t tjert. Njkohsisht sht m i vjetri, por nuksht pr kt arsye libr i nj apostulli: ky sht m s paku

Documents

Dr. Maurice Bucaille - Bibla, Kur'ani dhe Shkenca