Dr Mira Radojević: Milan Grol – u borbi za naciju, državu i demokratiju

7/24/2019 Dr Mira Radojevi: Milan Grol u borbi za naciju, dravu i demokratiju

1/20

DR MIRA RADOJEVI: MILAN GROL U BORBI ZA NACIJU, DRAVU IDEMOKRATIJU

Uz odobrenje profesorice Radojevi, feljton smo uradili po njenoj knjizi Milan Grol, koju je

izdao Filip Vinji iz Beograda, 2014. Priredio: Miladin Veljkovi

Milan Grol

Bogata politika djelatnost

Za mene nema vee sile od moga uvjerenja. Ove rijei koje i danas mnogi rado citiraju zapisaoje u svom Londonskom dnevniku 1941-1945 Milan Grol, profesor i politiar, dramaturg iupravnik Narodnog pozorita u Beogradu, prije rata ministar u nekoliko vlada, a poslije rata krat-


2/20

ko vrijeme i potpredsjednik privremene vlade Demokratske federativne Jugoslavije, formalno Ti-tov zamjenik... O ovom ovjeku koji je poslije smrti Ljube Davidovia stao na elo Demokratskestranke Srbije, pisali su mnogi. Prole godine o njemu je u izdanju beogradskog Filipa Vinji-a pod naslovom Milan Grol, zanimivljivu knjigu objavila i dr Mira Radojevi, vanredna pro-fesorica Filozofskog fakulteta u Beogradu. Iz te knjige, uz odobrenje uvaene profesorice Rado-

jevi, u narednih nekoliko brojeva, prenijeemo najzanimljivije dijelove.Dr Mira Radojevi objavila je i tri monografije Udruena opozicija 1935-1939, Boidar V.Markovi (1874-1946), Politika biografija i Srbija u Velikom ratu 1914-1918, Kratka istorija(koautor Ljubodrag Dimi), te vie desetina naunih rasprava i lanaka. lan je Odbora za istori-ju 20. vijeka SANU, Ureivakog odbora Srpske enciklopedije i Ureivakog odbora Srpskogbiografskog renika.Nakon vie decenija utanja o Milanu Grolu, ije je ime gotovo uzgred pominjano uglavnom uistoriografskim radovima o politikom ivotu izmeu dva svjetska rata, emigrantskoj vladi Kra-ljevine Jugoslavije i kratkotrajnom periodu pokuaja saradnje sa Komunistikom partijom Jugo-slavije u prvoj polovini 1945, poslednjih godina ponovo je prisutan u srpskoj kulturnoj i naunojjavnosti. Pored malobrojnih istoriara i pravnika koji su prouavali pojedine djelove njegove bo-

gate politike djelatnosti, tome je umnogome doprinijelo ponovno objavljivanje vie njegovih ra-dova, kao i onih koji su prvi put publikovani 90-tih godina XX vijeka. Godine 1990, na primjer,uz iscrpan predgovor Desimira Toia tampano je svih sedam brojeva Demokratije, lista kojije opoziciona Demokratska stranka objavljivala od 27. septembra do 8. novembra 1945. godine,a istovremeno i Londonski dnevnik 1941-1945, koji je Milan Grol vodio tokom emigracije, osta-vljajui vjerovatno najbolje memoarsko svjedoanstvo o izbjeglikoj vladi. Ubrzo potom, 1991.godine, kao 54. sveska obnovljene biblioteke Politika i drutvo publikovana su Iskuenja de-mokratije, jo jedna njegova knjiga nastala za vrijeme Drugog svjetskog rata, a zatim u 64. sve-sci i Kroz dvije decenije Jugoslavije, dragocjeni pogled na probleme jugoslovenske drave idrutva, posmatrane iz emigrantske perspektive. Godine 2000. objavljeno je reprint izdanjeSpomenice Ljubomira M. Davidovia iz 1940, u kojoj je Milan Grol napisao jedan od najva-nijih tekstova.Pored ovih radova, veliki znaaj za upoznavanje Milana Grola imali su drugi objavljeni izvori,istorijskim ili nekim drugim sluajem nastajali u ratu i po njegovom zavretku, kako zbivanja unjemu ne bi bila zaboravljena. Ostavili su ih Grolovi savremenici, ljudi koji su ga poznavali i sanjim dijelili probleme, nezavisno od toga to su povremeno bivali neistomiljenici: Milo Trifu-novi (Emigrantske uspomene, Zemun 1998), Mihailo Konstantinovi (Politika sporazuma,Dnevnike beleke 1939-1941, Londonske beleke 1944-1945, Beograd 1998), Kosta St. Pa-vlovi (Ratni dnevnik 1941-1945, Beograd 2011) i Milan Gavrilovi (Londonski dnevnik, Be-ograd 2013).Za vraanje Milana Grola narodu kome se posveivao politikom, kulturnom, knji-evnom i publicistikom djelatnou, beskrajno ga volei i bespotedno ga kritikujui, najveuzaslugu ipak ima teatrolog Zoran T. Jovanovi, koji je ovom plemenitom cilju sluio dvadesetakgodina. Rezultat tog nesebinog rada ine etiri knjige. U prve tri sabrani su razliiti tekstovi sa-mog Milana Grola o pozoritu, knjigama i dogaajima: Iz pozorita pretkumanovske Srbije(Beograd 2004), Pozorine kritike i eseji (Beograd 2007) i Kroz knjige i dogaaje (Beograd2010). Poslednja, etvrta knjiga Pozorino djelo Milana Grola (Novi Sad 2011), iscrpna jemonografija kojom je detaljno prikazan i vrednovan njegov svestrani angaman u pozorinojumjetnosti, kao dramaturga, upravnika i reditelja. Osim toga, u ovoj je knjizi data do sada najpo-tupnija biografija Milana Grola, iji mnogobrojni detalji pomau ne samo da se nadomjeste rani-je praznine, nego i da se uoi povezanost vie dogaaja, do sada manje poznatih istoriarima.


3/20

Milan Grol roen je 31. avgusta (12. septembra) 1876. godine u Beogradu, kao sin Stevana Gro-la, potomka njemakih doseljenika u Baku, za vrijeme Marije Terezije, i Julijane (Julke) Bur-maz, Srpkinje, ija je porodica imala korijene u Hercegovini i Sremu. Stevan Grol, po zanimanjukobasiar, primio je pravoslavlje i poginuo kao srpski vojnik u srpsko-bugarskom ratu 1885. go-dine, ali je njegov sin gotovo cijelog ivota morao da dokazuje pripadnost i odanost srpskoj

naciji, to je bila jedna od veih njegovih patnji.http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=480532&datum=2015-03-10

edno upijao lekcije

Jovan Skerli, najbolji Grolov prijatelj

Prvi razred osnovne kole Grol je zavrio u Mramorku, selu u Banatu, a sve ostale u Beogradu,gdje je pohaao i Drugu muku gimnaziju, u kojoj mu je jedan od profesora bio Ljubomir (Lju-ba) Stojanovi, a kolski drugovi Jovan Skerli, Milan Raki, Aleksandar Beli, Stevan i KostaLukovi, Vojislav Marinkovi... Bio je odlian, ak talentovan uenik, ali je porodica bila siro-mana, to je dovodilo u pitanje dalje kolovanje. Mlaa sestra Jelena umrla je u 16-oj godini odtuberkuloze, bolesti koja je najee pogaala siromane, ali nije napustio gimnaziju. Istovreme-no, poeo je da pie za novine, najprije za Dnevni list, koji mu je u decembru 1894. i januaru1895. godine objavio prve lanke, posveene unutranjoj i spoljnoj politici, kulturnom ivotu iistoriji, to mu je na neki nain odredilo i docniju sudbinu, upuujui ga na iste oblasti strasnoginteresovanja. Istovremeno, zapoeo je i neku vrstu politikog angaovanja, karakteristinu zaelju tadanjih gimnazijalaca, naroito maturanata, da se ogledaju i u nacionalnoj politici. Premasjeanju Laze Popovia, ve je tada sastavljao programe i pravila. U junu 1895. godine poloioje ispit zrelosti pred komisijom iji je predsjednik bio Bogdan Popovi, profesor knjievnosti naVelikoj koli, sa kojim je imao priliku da razgovara i na maturskoj zabavi. Mogue je da je upra-vo taj razgovor bitno doprinio da se u septembru iste godine upie na Filozofski fakultet, odno-sno na istorijsko-filoloki odsjek Velike kole. Zajedno s njim, na isti se odsjek upisao i JovanSkerli.Bogdan Popovi imao je veliki uticaj na intelektualno formiranje i jednog i drugog. Pored knji-evnosti, njegovi aci su morali da studiraju slovensku filologiju, ruski, grki, latinski, istoriju,geografiju, logiku i higijenu. Najiri krug njegovih slualaca obuhvatao je sve zainteresovane ve-


4/20

likokolce, ukljuujui ak i znatieljnike izvan Velike kole. Suavajui se, drugi krug se ogra-niavao na polaznike seminara, a trei, najui, na one posveene srenike sa kojima je radio ikod svoje kue, dozvoljavajui im da njegovu veliku biblioteku koriste kao svoju. Tom su krugupripadali i Jovan Skerli i Milan Grol. Sve do tada, do tog susreta sa profesorom koji je znao dau svakom pojedinanom velikokolcu prepozna pravo opredjeljenje i pomogne mu u daljem

usmjerenju, kola Milanu Grolu nije pruala mnogo radosti i intelektualnog zadovoljstva. Neudarajui na uvjerenja svojih uenika, Bogdan Popovi je svojim isticanjem sreene panje, ja-snog shvatanja predmeta, loginog i razmjernog razvijanja, i naroito svojim stalnim zahtjevomprostote i iskrenosti u izraavanju, uticao i na nain miljenja, ili jasnije moda rei, na nainstvaranja miljenja. Da to postigne, izotravao im je sposobnost posmatranja i suenja. Ne pod-nosei neiskrenost u osjeanjima i neskladnost u izrazu, a divei se logici savrene francuske for-me, uio ih je samovaspitavanju, samodisciplini, preciznosti izraavanja i umijeu prepoznavanjaljepote kao osnovnim uslovima za sticanje ukusa i pismenosti. Njegovi aci ueni su da osjete li-jepo i da znaju zato je to lijepo, uvajui potom tu ljepotu kao trajnu vrijednost i od svegadoivljenog stvarajui je u sebi samom. Istovremeno, od njih je zahtijevao ne da u knjievnostiimaju isto miljenje kao on to ga je imao, nego da znaju zato drugaije misle i kako da brane

svoj stav, razvijajui ukus i u umjetnosti i u moralu.Gadljiv na svaku prostotu, la i vulgarnost, Milan Grol je edno upijao lekcije i nauk koji je do-bijao. S druge strane, na njega je snano djelovala atmosfera Velike kole, na kojoj je politika tihgodina ila do bezumlja. Sjeao ih se kao vremena najpunijeg vrenja jugoslovenske ideje,upornih pokuaja srpsko-bugarskog zblienja u omladini, uprkos krvavom ovinizmu na jednoj ina drugoj strani, a u unutranjoj politici proganjanja i demonstracija.Diplomirao je juna 1899. godine, a predsjednik ispitnih komisija bio je Ljuba Stojanovi. Iste go-dine, u avgustu, zaposlio se kao profesor francuskog jezika u Gimnaziji Kralj Aleksandar Prvi.Meu ostalim acima bio je razredni starjeina i Stanislavu Vinaveru, koji ga se sjeao kao kul-turnog, reformama sklonog nastavnika, koji je ake podsticao da itaju i uio da vole pozorite. Isam mu se posveujui, uporedo s profesorskim pozivom, tokom 18991900. bio je sekretar zaknjievne poslove (pomonik dramaturga), a od 1900. godine vrilac dunosti dramaturga u Na-rodnom pozoritu. Iste godine dobio je stipendiju za jednogodinje struno usavravanje u Pari-zu. Otputovao je sa Jovanom Skerliem, pored Milana Rakia, najboljim prijateljem.... u avgustu 1900, krenuli smo zajedno, sjeao se s raznjeenom toplinom, III klasom oaj-nog maarskog putnikog voza, prepunog seljaka pealbara erdeljskih, njihovih dakova, ao-va i kosa; danju davei se u zapari i dimu od lula; nou sani i premoreni traei naslona zaglavu koja se bespomono lomata lijevo i desno. Putovalo se bez odmora do Lozane, s prekidimasamo pri prelazima iz voza u voz, s tekim runim prtljagom koji nam je izvaljivao ruke iz rame-na. Poslije dva mjeseca provedena u Lozani, stigli su u Pariz u kome je, februara naredne godi-ne, Jovan Skerli zavrio doktorski rad, a Milanu Grolu u aprilu produeno odsustvo i usavrava-nje za jo godinu dana.

http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=480590&datum=2015-03-11

Upravnik beogradskog Narodnog pozorita

Pored ve steene ljubavi za francusku knjievnost, francuski intelektualni duh i ideje francuskerevolucije, tokom dvogodinjeg boravka u Parizu poeo je da i tu sredinu osjea kao svoju. Kakoje docnije pisao, srpski studenti su se sa studija na njemakim univerzitetima, u Minhenu, Lajpci-


5/20

gu i Berlinu, vraali sa diplomama, ali duhovno je u docnijoj karijeri isto kao za vrijeme kolo-vanja od sredine u kojoj su provodili po nekoliko najupeatljivijih godina. U Pragu je srpski na-cionalizam, pod snanim uticajem napredne slovenske sredine i socijalnih ideja Tomaa Masari-ka, proirivan u jugoslovenski. U Francuskoj pak ukljuivali su se u atmosferu koja je vrila odrasprava o knjievnosti, pozoritu i politici. Na bukevarima, u kolskim klupama, kafanama i stu-

dentskim sobicama latinskog kvarta izmjenjivani su utisci mladih ljudi u jednoj varoi u kojojsve uzbuuje, ivot isto koliko i umjetnost. Ko je htio da uestvuje u tome morao je pratitistvari, morao je itati i duhovno se saobraavati sa okolinom. Jer, tamo su izraivana i milje-nja i linosti.

Milan Raki, Grolov doivotni prijatelj

Vraajui se iz Pariza, Milan Grol je kratko boravio u Briselu i Berlinu, da bi po dolasku u Beo-grad u isto vrijeme radio po nekoliko, esto razliitih poslova: kolskih, politikih, publicistikihi pozorinih.U aprilu 1903. premjeten je zbog politikog opozicionarstva u Negotinsku gimnaziju. U Beo-grad je vraen u avgustu 1904, na posao u Treoj beogradskoj gimnaziji, u kojoj je predavao do

1906. godine. Naredne tri godine (19061909) bio je profesor u Prvoj beogradskoj, a od oktobra1910. do 1. januara 1911. u Drugoj beogradskoj gimnaziji.U politikom pogledu pristupio je Samostalnoj radikalnoj stranci, koja je, kako je pisao, poniklaiz jedne uzbune savjesti, izdvajanjem iz Radikalne stranke, iza izjave Nikole Paia na prije-kom sudu, u kojoj se ovaj bio ogradio od svojih okrivljenih drugova, i iza kompromisa Radikalnestranke sa linim reimom kralja Aleksandra i kraljice Drage. Uzbuna naroda protiv tog viesramnog nego nasilnog reima, bila je u prvom redu moralna. Ponikla u tim narodnim raspoloe-njima, stranka samostalnih radikala ostala je bila nepomirljiva u zahtjevima ienja javnog ivo-


6/20

ta. Taj politiki puritanizam donio joj je bio naziv moralne andarmerije. Budui da je ovastranka bila prva koja je u program unijela ideju jugoslovenske zajednice, zajedno sa drugimistomiljenicima, naroito sa Jovanom Skerliem, poeo je i sam da se zalae za jugoslovenstvo,te je u novembru 1905. godine uestvovao u organizovanju Kongresa jugoslovenskih knjievnikai publicista. Osam godina kasnije, 1913, kooptiran je u Glavni odbor.

Kao lan Samostalne radikalne stranke ureivao je njena najvanija glasila: Dnevni list (19061909), za koji je pisao sve do prestanka njegovog izlaenja 1911. godine, i Odjek (19121915).Poseban znaaj imalo je njegovo prisustvo u Dnevnom listu, oko koga se okupljalo ljeviarskostranako krilo.Uporedo s angaovanjem u partijskim glasilima, pisao je za vie srpskih asopisa, naroito zaZvezdu Janka Veselinovia i Srpski knjievni glasnik, u ijem je ureivakom odboru bio od1907, a saradnik sve do Drugog svjetskog rata 1941. godine.U oblasti pozorine umjetnosti, u junu 1902. godine postavljen je za perovou komisije za izraduZakona o Narodnom pozoritu. Vrilac dunosti dramaturga bio je do 1906, a upravnik od 17. ju-la 1909. do 31. marta 1910. godine. U meuvremenu, novembra 1909. godine pri Narodnom po-zoritu je osnovao Glumaku kolu, iji je bio upravnik i predava. Za upravnika Narodnog po-

zorita po drugi put je postavljen januara 1911, ostavi na tom mjestu do izbijanja Prvog svjet-skog rata 1914. godine.Godine 1909. zasnovao je svoju porodicu, oenivi se Ljubicom Raki, unukom Milana . Mili-evia, kerkom Mite Rakia i sestrom pjesnika Milana Rakia, sa kojim ga je vezivalo duboko itrajno prijateljstvo. Sa njom je imao dvoje djece: Milojku (19101918) i Vojislava (19111987).Za vrijeme Balkanskih ratova (19121913) i prvih godina Velikog rata (19141915) bio je cen-zor na beogradskom telegrafu, a potom na nikom. Poslije povlaenja preko Albanije, ivio je uvajcarskoj, gdje je bio zaduen za propagandu ratnih ciljeva Srbije. Nakon uea na Konferen-ciji mira, u Beograd se vratio u avgustu 1919, odmah preuzevi dunost upravnika Narodnog po-zorita, koju je vrio do 1924. godine.Godine 1927. postao je lan Srpskog PEN kluba, iji je predsjednik bio 19331934. godine.Upravnik Kolareve narodne zadubine postao je 1. marta 1929, ostavi na tom mjestu do 31.oktobra 1938. godine.


Ministar u vie vlada

Ljuba Davidovi


7/20

Ponovo dijelei energiju na politiki i kulturni angaman, zajedno sa veinom drugih samostal-nih radikala pristupio je Jugoslovenskoj demokratskoj stranci 1919. godine. Kao njen lan biranje za narodnog poslanika 1925. i 1927, a godinu dana kasnije, tokom 1928, bio je ministar pro-svjete u vladi Velje Vukievia i vladi Antona Koroeca. Poslije smrti Ljube Davidovia u febru-aru 1940. godine izabran je za predsjednika Demokratske stranke.

Tokom cijelog perioda izmeu dva svjetska rata pisao je za brojne novine i asopise, a nekimaod njih bio osniva i urednik. Njegovi lanci objavljivani su u listovima i asopisima: Vreme,Demokratija, ivot i rad, Epoha, Ilustrovani list, Narod, Narodni pokret, Naa stvarnost, Nedeljniglasnik, Nova Evropa, Misao, Odjek, Politika, Pravda, Slobodni narod... U tom dugom nizu po-seban znaaj ima Srpski knjievni glasnik, iji je bio stalni saradnik, a pod pseudonimom Po-vremeni autor rubrike Kroz knjige i dogaaje. Od 1929. do 1932. bio je i stvarni urednik, iakose formalno na toj dunosti vodio Milan Bogdanovi. Tokom vie godina Glasnik je redovno iz-lazio zahvaljujui prvenstveno njegovim zalaganjem i trudom Jovana Jovanovia Piona. Napo-kon, od 1. jula 1939. do 6. aprila 1941. godine bio je vlasnik i odgovorni urednik.Pored lanaka u novinama i periodici, objavljivao je i samostalna izdanja, broure i knjige: Repu-blikanska demokratija (Beograd 1921), Dvije godine zabluda i lutanja (Beograd 1921), Pozorine

kritike (Beograd 1931), Iz predratne Srbije. Utisci i seanja o vremenu i ljudima (Beograd 1939),Dananji razgovori o reformama (Kragujevac 1940)...Prevratom, izvrenim 27. marta 1941. godine, postao je ministar socijalne politike i narodnogzdravlja u vladi generala Duana Simovia. Sa ostalim ministrima napustio je zemlju usredAprilskog rata i poslije kraeg boravka u Palestini ivio u Londonu. Ministar je bio i u vladamaSlobodana Jovanovia i Miloa (Mie) Trifunovia, sve do sredine 1943. godine. Po povratku uzemlju, postao je potpredsjednik Privremene vlade Demokratske federativne Jugoslavije, formi-rane 7. marta 1945, u kojoj je ostao do 18. avgusta iste godine, kada je podnio ostavku. Iz politi-kog i javnog ivota povukao se poslije izbora za Ustavotvornu skuptinu novembra 1945. godi-ne. Tako izolovan, zavrio je knjigu Iz pozorita predratne Srbije, poslednju koju je objavio zaivota. Umro je iste 1952. godine u Beogradu.Milan Grol je bio prijatelj, uenik ili saradnik najznaajnijih linosti svoga doba Bogdana Po-povia, Jovana Skerlia, Milana Rakia, Aleksandra Belia, Radoja Domanovia, Janka Veseli-novia, Ljube Stojanovia, Jae Prodanovia, Jovana Cvijia, Ljubomira (Ljube) Davidovia, Jo-vana ujovia, Milorada Drakovia, Boidara (Boe) Markovia, Boidara Vlajia, Jovana Jo-vanovia Piona, Pavla Popovia, Isidore Sekuli, Milana urina, Slobodana Jovanovia, Mila-na Bogdanovia, Milana Predia, Eduarda Benea... Kroz njegov su ivot prole desetine drugihintelektualaca, umjetnika i politiara. I sa te je strane taj ivot, mada povremeno teak do nepod-noljivosti, morao djelovati kao rijedak i dragocjen poklon. Savremenici su ga vie potovali ne-go voljeli, esto ne uspijevajui da razumiju tu sloenu intelektualnu prirodu, koja je oduevlja-vala i zbunjivala misaonou, a odbijala prevelikim oekivanjima od samog sebe i svoje okoline.Uz to, i njegova je fizika pojava bila netipina i neprivlana, srpskoj sredini neprilagoena i tu-a, svjedoei o neshvatljivim suprotnostima izmeu ogranienih materijalnih oblika i irine du-ha koji je u njima bio zarobljen.Pokuavajui da napravi neku vrstu njegovog portreta, Dragoljub Jovanovi ga se sjeao kao i-stog intelektualca, evropskog obrazovanja sa jakim osjeanjem za odgovornost, gotovo tra-gino ozbiljnog, bez socijalnog nagona i sranosti. Smatrao je da je do ideja i zakljuaka dola-zio umovanjem i ledenom, iako potenom spekulacijom, da je bio golo znanje i suho umova-nje, pesimist, gorak i turoban, klupko ivaca, uvijek nezadovoljni kritiar, ni ovjekomrzacni rava dua, ali zlovoljan skeptik, vazda spreman na najgore sa svake strane i od svakoga. Sve


8/20

to, ali i uvijek... estit ovjek i veliki rodoljub, a kao demokrata iskren, mada konzervativan usvim pravcima... strogo graanski, skoro aristokratski.Za Hrvatsku strau bio je mozak Demokratske stranke, za Hrvatski dnevnik apostol demo-kratije i jedan od najkulturnijih ljudi u Srbiji, a za beogradskog dopisnika zagrebakih Novosti,potpisanog inicijalima I.I., neko ko u naoj sredini uiva glas najinteligentnijeg meu politikim

ljudima. Istovremeno, meutim, doktrinarac koji je svoja demokratska ubjeenja crpio iz knji-ga, ne uspijevajui da uspostavi neposredan, blizak saobraaj sa narodnim masama. tavie,iako gotov na velike rtve za pobjedu narodne stvari, spadao je meu nae kolovane ljudekojima smrdi gunj i opanak za koji priznaju da su izvor svake vlasti ali kojima zimi smetablato a ljeti praina, da zau u nae selo da vide stvarnost narodnog suvereniteta...


Inteligentan, ali teak za saradnju

Desimir Toi

U politici jugoslovenske kraljevine imao je reputaciju pametnog, obrazovanog i potenog ovje-ka, no tekog za saradnju. Prema svjedoenju Mie Trifunovia, prvaka Radikalne stranke, veje Ljuba Davidovi, ef Demokratske stranke, govorio Aci Stanojeviu, predsjedniku Glavnogodbora Radikalne stranke: Blago tebi Aco sa Miom, moj Grol je teak ovjek. Biljeei teku-e dogaaje i politike pojave, Milan Jovanovi Stoimirovi ga je prikazao kao bandoglavog,ali inteligentnog, rjeitog i agilnog. Po njegovim rijeima, bio je najsposobniji agitator i naj-neumorniji od svih efova grupa u opoziciji, a uz to ovjek velikog ugleda i poten. Milan


9/20

Gavrilovi, prvak Saveza zemljoradnika i potonji ef ove stranke, nije podnosio njegovo nepre-stano kritizerstvo, zbog ega mu je jednom prilikom rekao: Vas, g. Grole, ovjek mora mnogoda voli pa da Vas trpi, na ta je ovaj prsnuo u jedan iskren, sladak, djeaki smijeh. Iz slinograzloga, Mia Trifunovi je ovako komentarisao jednu repliku Milana Grola, uinjenu na sjednicivlade 11. novembra 1942. godine: Boe moj, ne moe mu odgovoriti, a ne moe ni kritikova-

ti. Proaptah: vrletna narav, to neki ue pa se nasmijae, ali sreom on ne u, a bilo bi bure.Knjievni stil Milana Grola i nain njegovog izraavanja, netipian i bez ieg slinog sa tada pre-ovlaujuim beogradskim stilom, koji je podrazumijevao njegovanu jasnou i jednostavnost,takoe je izazivao razliite doivljaje: divljenje, uenje, neodobravanje... Oduevljena knjigomIz predratne Srbije, Isidora Sekuli je napisala: Grol ne smije ekati prigode da bi pisao. Ontreba da pie svaki dan po listi. Onako kako ga mah toplih sjeanja i znanja njegovih nosi, sa-svim bez brige o okviru i naslovima. Listie neka prosto slae jedan na drugi.Miodrag Staji imao je poneto drugaije utiske: U stilu kipi neka unutranja nestrpljivost, da sesve i odjednom to vie iskae. Zato misli jedna drugu sustiu, svaki as se granaju, jedna se udrugu zaplie, usloavajui smisao teksta, i tako nesumnjivo oteavajui djelom i pregled i razu-mijevanje. I zato u njegovom stilu ima periodinih maglovitosti, pa onda naie neto izvanredno,

snano kazano, jakom rijeju i izrazom, to namah osvijetli kao munja kroz tamu. Njegov stilima puno mjesta sa tim tako sreno naenim rijeima za osvjetljavanje. Rjeitost je upadljiva ka-rakteristika. To nije dugo praznoslovlje, da bi se najzad kazala jedna velika ideja. Naprotiv, tajstil je pun opaski, ozbiljnih primjedaba, britkih zasijecanja u materiju i u predmet.Ne slaui se u svemu, Desimir Toi je uzroke tih udnih Grolovih bravura, iznenadnih ree-ninih obrta i povremenih nerazumljivosti, nalazio u njegovim knjievnim opredjeljenjima, po-zorinoj djelatnosti i karakteristikama linosti. Po njegovim rijeima, Milan Grol, iako ne roe-ni vo jedne politike stranke, bio je izuzetno inteligentan i imaginativan, pun politikog tempe-ramenta i trajnog ubjeenja. Ali sva ova velika svojstva ne predstavljaju krajnje uslove za poli-tiku akciju i za politiko vostvo. Ono to je pak Grola isticalo kao politikog ovjeka, i kao o-vjeka uopte, nije samo njegov nain izraavanja, ve i cio njegov sistem logike, njegov nainrazmiljanja i rasuivanja. U tom njegovom sistemu bilo je daleko vie moralizatorske politikenego politike cjelishodnosti. Njegovo, Grolovo izraavanje, udno esto i u stilu, odgovaralo jeu potpunosti njegovoj sloenoj misli, ono je stvarano spontano, sve u jednom dahu, i prenoenona hartiju rukom. Kao u pjesmi. Bilo je tu neega stihijskog, to nije esto prihvatljivo u politici,ali to najee odgovara literaturi...Pa, ipak, rijetko je ko tako lijepo pisao o pretkumanovskoj Srbiji, srpskoj istoriji, svojim savre-menicima... U njegovom opisu Beograda srpska prestonica bila je grad na granici ne dva carstvanego dva svijeta, logor prolaznih varvara i granina tvrava dalekih gospodara, poslednji ba-zar Carigrada i prvi magazin Bea. Izuzetno je bilo doba, napisao je o onim poslednjim godi-nama pred Prvi svjetski rat, izuzetna zapaljivost naivnih fantazija, izuzetna nabreklost snaga, iz-uzetno instinktivno saosjeanje nacionalno i socijalno jednorodne mase, i izuzetno samopouzda-nje s kojim ona uvijek nastupa kada se osjea rame uz rame... U veini, sredina je tu primitivna,kulturni nivo skroman, i graansko drutvo, prekono proizalo iz opanka, areno. Nuievi sre-ski kapetani iz ere kazni batinjanja, patrijarhalno selo i zelenaka palanka, velike figure seljakihtribuna u skuptini, ate, nadriadvokati i doktori sa pariske Sorbone: sve je to u slici na istomplanu. I sve se to, preko no mobilisano ali uniformom jo neujednaeno, nalo 1914. u bitci naCeru, da pod slamnim eirima i bijelim seljakim kouljama na pleima tue carsku vojsku.()


10/20


I B , G , , , , , , . A , I , , B . , , , G. , . , , , B G, . , I , D .B , G 1944.

. , : A , ... , . , ... , ... , ... , ... H .I, , : ? A ... , , , ... A , , .

I , G , : , , , , H B , I I , . , 25. 1945. G .I , . , , , . , , , , , . , , . G : ... , , , . A ,


11/20

. , ( ) . , , , . , , .


G , 1945. , B . G , I G, . , I ,

, . I , . I G . G , , , . ... B G , , G B... , B 5. 1945. . , 6. , A . D ,7. 1945. , B, A D, D F , B , G E .

, , DF, , . , , 26 , : , H, , B H, C G. , , 9. 1945. . , . , , DF. , , , D A 1943. . , . , , , , , , . , , , , A ,


12/20

, . , , , , , , , . , , . , . , B AD, . , , . , . . ... ()


Nezadovoljstvo Sovjetskog Saveza Grolom

Vjaeslav Molotov

Sastav vlade i sadrina deklaracije izazvali su veliko nezadovoljstvo Sovjetskog Saveza, pokro-vitelja, oslonca i uzora revolucionarnih vlasti u Jugoslaviji. U telegramu upuenom Ivanu uba-


13/20

iu, ministru spoljnih poslova u Privremenoj vladi DFJ, Vjaeslav M. Molotov, narodni kome-sar za inostrane poslove, najprije je 10. marta izrazio zadovoljstvo zbog njenog formiranja, obe-avi podrku i pomo bratskim narodima Jugoslavije i jugoslovenskoj vladi. Ve sledeeg da-na, 11. marta, telegram mnogo drugaije sadrine, sa potpisom Aleksejev, korien u prepiscisa partijskim vrhom, poslao je Josipu Brozu Titu i lanovima Politbiroa Centralnog komiteta KPJ

Edvardu Kardelju i Andriji Hebrangu. Da bi se izbjegli nesporazumi, kratko je rekao, potreb-no je da Vam saoptimo da su ruski prijatelji Jugoslavije u Moskvi bili iznenaeni da su u sastavnove jugoslovenske vlade ukljueni takvi ljudi kao to je Grol, o emu ranije nije bilo govora.Njegovo ukljuivanje moglo je da u redovima Narodnooslobodilakog pokreta izazove nedou-micu, pojaanu time to je iskljuen Stanoje Simi, ambasador Jugoslavije u Sovjetskom Save-zu, mada njegov pozitivan odnos prema Narodnooslobodilakom pokretu ne izaziva nikakvusumnju. Podjednako otar i pomalo prijetei bio je i zavretak telegrama Aleksejeva: Potonismo imali mogunosti da ranije saznamo o tim promjenama u jugoslovenskoj vladi, smatramoda je potrebno da Vam smjesta saoptimo da te promjene smatramo pogrenim i da one mogustvoriti politike neprilike. Po naem miljenju, te promjene nisu bile neophodne.Mada Titov odgovor nije pronaen, njegova sadrina djelimino je poznata iz poruke koju je

Aleksejev poslao istim linostima kao i prethodni telegram. Smatramo za potrebno, istakaoje, da Vam izjavimo da se ne moemo sloiti sa ocjenom koju drug Tito daje injenici uvoenjaGrola u sastav vlade i izuzimanje Simia. Ne mislimo da i sam drug Tito vjeruje izjavi Grola ko-ji, prilagoavajui se rijeima, nigdje nije javno osudio Mihailovia i zapravo se nije ogradio odvelikosrpske antidemokratske linije. Sumnjamo u ispravnost procjene druga Tita da e uzimanjeGrola u vladu olakati zadatak razbijanja bloka srpske reakcije. Naprotiv, srpska reakcija sadaima svog posmatraa u vladi u linosti Grola i sada moe djelovati samouvjerenije. Zbog toga,pravilnije je priznati da postoji opasnost da e Grol i njem slini podmetati klipove u tokove no-ve jugoslovenske vlade i pred tim se ne smiju zatvarati oi. Ne moemo se sloiti ni sa tim da sa-veznici ne bi priznali novu jugoslovensku vladu bez Grola, a u svakom sluaju nijeste nam seobraali da Vas pred saveznicima podrimo u formiranju vlade bez Grola. Uvjereni smo da bi bi-lo mogue obezbijediti saglasnost saveznika za priznavanje nove jugoslovenske vlade i bez Gro-la. Na [saveznikoj] Krimskoj konferenciji nije bilo govora o ukljuivanju Grola u vladu.Teko je rei koji je od uzroka sovjetskog nezadovoljstva i protesta bio dominantan: ljutnja to jeizostavljen Stanoje Simi, kao ovjek blii Sovjetskom Savezu, krajnje nepovjerenje u MilanaGrola ili revolt izazvan injenicom da je partijsko vostvo jednu tako vanu odluku donijelo bezkonsultovanja Moskve. to se samog Milana Grola tie, u emigraciji je bio meu prvim i malo-brojnim jugoslovenskim i srpskim politiarima koji su se zalagali za sporazumno djelovanje saSovjetskim Savezom kao silom koja je izdravala ogroman ratni teret, imala interese na Balkanui koja e biti pitana prilikom rjeavanja problema na poluostrvu. Osim toga, shvatao je da se mo-ra raunati sa rusofilskim osjeanjima srpskog naroda, bez obzira na protivljenje boljevikojideologiji, kao i sa vezanou partizanskog pokreta sa Sovjetskom Rusijom. Iz tih se razloga tru-dio da sa ruskim diplomatama u Londonu, naroito sa Aleksandrom Bogomolovim, sovjetskimposlanikom pri emigrantskoj jugoslovenskoj vladi, odrava redovne kontakte, kako u vremenudok je bio ministar tako i poslije toga. tavie, to je inio ak i po cijenu oiglednih saznanja daRusi ne vjeruju kraljevskim ministrima i da je njihov odnos donekle bio poniavajui. Ali, bilomu je vano da se uvjere u iskrenost barem jednog njihovog djela i da shvate kako je podrka ko-ju mogu da dobiju u Jugoslaviji mnogo ira od one koju ine odani im lanovi partije komunista.Zbog nepoznavanja sovjetskih istorijskih izvora teko je, meutim, zakljuiti zbog ega su So-vjeti upravo prema njemu bili toliko netrpeljivi. Takoe, nije nam poznato da li je saznao za spor


14/20

koji je zbog njegovog ulaska u Privremenu vladu izbio izmeu Centralnog komiteta KPJ i sovjet-skog rukovodstva.U Moskvi su, tavie, i nezadovoljstvo sadrinom vladine deklaracije djelimino objanjavali uti-cajem Milana Grola i Ivana ubaia, prije svega tumaenje saveznike pomoi u oslobodila-kom ratu i odnosa sa saveznicima, budui da je o svim silama antifaistike koalicije govoreno

zajedno, bez izdvajanja Sovjetskog Saveza. (...)http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481671&datum=2015-03-17

Jugoslavija priznala greku

Sava Kosanovi

(...) Svjestan ozbiljnosti ove poruke, prve note otroga tona po ocjeni Save Kosanovia, i mo-guih posledica, Politbiro Centralnog komiteta KPJ se sastao istog dana, uputivi VjaeslavuMolotovu drugu poruku u kojoj je priznao greke, ukljuujui i one koje su uinjene ulaskomMilana Grola u Privremenu vladu. Nije, meutim, mogao da na Ivana ubaia i njega prebaciodgovornost za sadraj deklaracije, ne samo zbog toga to je nije bilo, nego i otud to bi time

ovoj dvojici politiara bio dat preveliki znaaj. U pokajnikom odgovoru je zbog toga reeno:1. U potpunosti smatramo pravilnim vae miljenje da Grol ima namjeru da svojim ueem uvladi uvrsti pozicije srpske reakcije. Mada smo to i predvidjeli, naa greka sastoji se u tome tosmo se nadali da emo iskoristiti uee Grola za razbijanje srpske reakcije. Ispravnost vaihstrahovanja potvruje i injenica da reakcija ve podie glavu u Srbiji od kako je obrazovanavlada.2. Nismo sa dovoljno ozbiljnosti i panje razmotrili nae greke izraene u prethodnom telegra-mu u pogledu Grola i njegove uloge u vladi.


15/20

3. Naa najvea greka je to smo preutali u deklaraciji ogromnu oslobodilaku ulogu, politikui materijalnu pomo naoj zemlji od strane Sovjetskog Saveza. Ta greka (potie) iz oportunisti-kog strahovanja od raskida sa Engleskom i Amerikom vie nego iz direktnog pritiska od stranegrupe Grol ubai...4. Za Jugoslaviju postoji samo jedan put: ii samo sa Sovjetskim Savezom i pod njegovim ruko-

vodstvom. To mislimo ne samo kao komunisti, nego i kao odgovorni dravnici.O konkretnim oblicima ispravljanja naih greaka, a posebno o pitanju Grola, savjetovaemo se svama...Iz poznatih istorijskih izvora se ne vidi da li je Politbiro Centralnog komiteta KPJ u narednomperiodu konsultovao Moskvu kako da se odnosi prema Milanu Grolu i njegovom radu u vladi.Na drugoj strani, iz sjeanja savremenika i istraivanja istoriara vidi se koliko su njegove mo-gunosti kao potpredsjednika privremene vlade bile ograniene, a on sam usamljen u jednoj sre-dini u kojoj je svemo KPJ bila svuda prisutna, a djelovanje graanskih politiara sistematskionemoguavano. Pored njega i Ivana ubaia, u grupi graanskih politiara bili su Juraj utej,Frane Frol i Zlatan Sremec iz HSS, prvak hrianskih socijalista Edvard Kocbek, Sava Kosano-vi iz Samostalne demokratske stranke, Jaa Prodanovi kao predstavnik srpskih republikanaca,

te Josip Smodlaka i Vasa ubrilovi, koji nisu bili stranaki opredijeljeni, mada je ubriloviimao bliske kontakte sa Savezom zemljoradnika. Uloga nijednog od njih nije bila velika, bez ob-zira u kojoj su mjeri bili bliski Komunistikoj partiji. Najvaniji ministarski resori pripadali sukomunistima, a partijski vrh je ve stvorenim mehanizmom vlasti osiguravao donoenje odluka uduhu revolucionarnog programa i kontrolisao njihovo sprovoenje. Osim toga, Privremena vladaje odrala samo nekoliko neredovnih sjednica, na kojima su dominirali Josip Broz Tito, EdvardKardelj, Moa Pijade i drugi komunisti.Milovan ilas je zbog toga bio barem djelimino u pravu kada je napisao da Milana Grola nijedobro upoznao, ni kao linost ni kao politiara, jer nije imao ni prilike, s obzirom da se vladatakorei nije ni sastajala. Istovremeno, to nije bilo ni potpuno tano, budui da je kao jedan odnajvanijih ideologa KPJ pratio neslaganja Milana Grola sa drugim lanovima vlade i revolucio-narnim stavovima prema ureenju Jugoslavije. Mnogo iskrenije, o Grolovom mjestu u vladi svje-doili su Dragoljub Jovanovi i Sava Kosanovi.Mada je napisao da ne zna kakav je bio Grolov odnos sa ostalim lanovima vlade, DragoljubJovanovi je dodao da je Jaa Prodanovi bio prema njemu izuzetno paljiv, kao pristalici re-publikanizma, prijatelju i saradniku iz Samostalne radikalne stranke, Dnevnog lista, Odjeka iSrpskog knjievnog glasnika. Kao neposredni svjedok djelovanja Milana Grola u Privremenojvladi, Sava Kosanovi je zabiljeio daleko utemeljenije miljenje. Po njegovim rijeima, ef De-mokratske stranke se od poetka teko snalazio u novoj sredini, iako je po uvjerenju bio repu-blikanac, koji je prihvatao federalizam i bio sasvim dovoljno progresivan da se bez potekoaukopa u novi razvoj. Ali, nije dovoljno shvaao, da smo u otroj, uspjenoj revoluciji, gdjenema vremena za mnoge diskusije i pogotovo da nema mogunosti za primjenu mirnodopskihmjerila liberalne demokracije, u vremenu kad insistiranje na formi moe da izazove sumnju i daugrozi sadrinu sa daleko teim posledicama. (...)


Neslaganja i meusobne optube

(...) Krajem jula 1945. godine unutranji politiki odnosi zaotravali su se i povodom drugih pita-


16/20

nja, to se s jedne strane podudarilo sa saveznikom konferencijom odravanom u Potsdamu od17. jula do 2. avgusta, a na drugoj bilo uzrokovano upravo njenim sazivanjem. Jer, na prethodnojsaveznikoj konferenciji, februara 1945. u Jalti na Krimu, Josipu Brozu i Ivanu ubaiu je nalo-eno proirenje AVNOJ-a nekompromitovanim poslanicima izabranim na poslednjim predratnimskuptinskim izborima 1938. godine, ime bi bila stvorena privremena skuptina. Kako je jedan

od njenih zadataka trebalo da bude raspisivanje izbora za Konstituantu, zakonodavni akti AV-NOJ-a bili bi podnijeti na potvrdu Ustavotvornoj skuptini. U Potsdamu, Vinston eril je esto-ko kritikovao Tita zbog neizvravanja ovih sugestija, to je moglo da utie na Ivana ubaia, Ju-raja uteja i Milana Grola da izazovu krizu privremene vlade. U takvoj atmosferi pripremano jezakonodavstvo za proirenje AVNOJ-a i organizovanje Konstituante. Namjera KPJ bila je veomajasna. Po rijeima Milovana ilasa, cilj je bio da se onemogui uee opozicije. ... okrune irepublike liste su se vezivale za saveznu, a budui su sve politike grupe, sem komunista, bilenacionalne a ne jugoslovenske, zavisile su i od toga da li e ih izborne komisije, koje su kontroli-sali komunisti i pristae Narodnog fronta, pripustiti na izbore. Sem toga je zakon prejudicirao daodluke AVNOJ-a ne mogu biti mijenjane u Konstituanti.

Vinston eril

Milan Grol je zbog ovakvih namjera vie puta odluno reagovao, tvrdei da se za tako kratko vri-jeme ne moe donijeti masa zakona, na ta mu je Edvard Kardelj odgovorio kako vlada imazadatak da ih donese u principu, ostavljajui AVNOJ-u da raspravlja o detaljima. Predlog zanjegovo proirenje smatrao je kompromisom izmeu preporuka Krimske konferencije i situacijeu zemlji. Po Grolovom miljenju, meutim, zakon je bio pun proizvoljnosti. U dosta otroj di-skusiji, Edvard Kardelj je, izmeu ostalog, branio niz ogranienja kojima je onemoguavan ula-zak u proireni AVNOJ brojnim politikim grupama i pojedincima, istakavi kako demokratijakoja postoji u Jugoslaviji mora da zna da se brani. Ne slaui se s takvim tumaenjem, MilanGrol je rekao: Ja sam za ogranienje pojedinaca, ali ne masa. Mi moramo imati u vidu kakvo jebilo moralno rastrojstvo u Jugoslaviji prije rata i za vrijeme rata i da je takvo stanje moralo poro-diti ovakve posledice. Narodna vlast koja izvire iz naroda i kad ju je narod drao bila je dobra.Ako mi poemo od toga da inkriminiemo narodne mase onda e se vlast kao narodna izgubiti.


17/20

Mada je u meuratnom periodu i sam najee bio u sukobu sa radikalima i u opoziciji premanjima, tokom iste diskusije Milan Grol se protivio stavu veine u privremenoj vladi da AVNOJne moe biti proiren lanovima Radikalne stranke. Krimski savjet, kazao je, ima za cilj da sesnage u Jugoslaviji stiaju i umire i zbog toga je savjetovano proirenje AVNOJ-a. Jer ako se nepoe s tim zapaemo u suprotnost od onoga to nam je savjetovano i to se tim savjetom eljelo

postii. Glavni odbor Radikalne partije ima tradicije i on je uvijek ratovao ak i protiv onih svo-jih prijatelja koji su bili na vlasti. I zbog toga smatram da ga treba respektovati, a ne gurati ga uoptu gomilu. AVNOJ u Jajcu ja repektiram, ali ovaj drugi sa ovakvom popunom ne cijenim, jeron nema onoliko moralne snage koliko je imao AVNOJ u Jajcu. Na Titovu primjedbu da Jugo-slaviji nisu potrebne razne partije i partijice izvan bloka koje e cijepati narodno jedinstvo i ra-diti protiv interesa drave, odgovorio je podjednako otro: Ja sam doao ovdje da pomognem,a ne da vodim borbu i ja smatram da ja vie doprinosim optoj ideji nego neki koji se nalazi ufrontu.Zbog tolikih neslaganja i meusobnih optubi prijetila je opasnost velike vladine krize, koja jezakratko otklonjena Titovim pristankom da se imenuje tzv. Komitet ministara, sa zadatkom dadetaljno proui predloene zakone, a steeno miljenje izloi na narednoj sjednici. U Komitet su

imenovana dvojica komunista Edvard Kardelj i Andrija Hebrang, dok su ostali lanovi pripada-li graanskoj politici Sava Kosanovi, Juraj utej, Frane Frol, Jaa Prodanovi i Milan Grol.Sastav Komiteta nije omoguio da se u ocjeni predloenog zakonodavstva formira jedinstvenomiljenje. Prema izvjetaju koji je Edvard Kardelj podnio na sjednici vlade 4. avgusta 1945. go-dine postojala su dva gledita. Nasuprot komunistima, Milan Grol, Jaa Prodanovi, Juraj utej iSava Kosanovi su smatrali da suverenitet Konstituante ne smije biti ogranien, zbog ega se nemoe prihvatiti i ozakoniti predlog o dvodomnoj skuptini za koji se zalagala KPJ.


Grolova ostavka Titu

Edvard Kardelj


18/20

Edvard Kardelj je pak insistirao na tome da je Drugo zasjedanje AVNOJ-a imalo konstitucionikarakter i da je ono kao takvo na osnovu izraene kroz borbu elje naroda proklamiralo ravno-pravnost naroda i kao logino tome federativno ureenje Jugoslavije. Ta osnovna naela ne mo-gu se nikakvim formalnostima ograniavati i dovoditi u pitanje. Od tih principa koji ine temeljslobodne ravnopravne zajednice naih naroda mora se poi kao od gotovih i ratom izvojevanih

injenica. I sam tvrdei da je federacija izvan diskusije, Milan Grol se, meutim, nije mogaopokolebati u stavu da prava Konstituante ne mogu biti unaprijed ograniena.Postojanje tako nepomirljivih stavova pokazalo je da je kriza vlade bila samo privremeno odlo-ena i da se u najskorije vrijeme mogao oekivati radikalniji rasplet. Milan Grol je o eventualnimishodima, kao i toku diskusije o proirenju AVNOJ-a i izbornom zakonodavstvu, razgovarao saHarolodom ancom, otpravnikom poslova ambasade SAD u Beogradu, rekavi mu da su preo-stale samo dvije mogunosti za uspjeh, odnosno za spreavanje komunistike diktature. Premaprvoj, sa ili bez pristanka Rusije, na Tita je trebalo izvriti pritisak spolja, iz Amerike i Engle-ske. Prema drugoj, sam Milan Grol i Ivan ubai trebalo je da zaprijete ostavkom ili da jestvarno podnesu, raunajui da bi im se vjerovatno pridruili i drugi. Po njegovom miljenju,mnogo je zavisilo od stava Ivana ubaia, koga su SAD i Velika Britanija morale podsjetiti da

je odgovoran i da mora da bude odluan. Sigurno je da bi Grol i ubai mogli da nanesuogromnu tetu Titovom reimu, zakljuivao je Harold anc, a moda i da isforsiraju kraj terorai donesu osloboenje narodu. Bez ubaia, Grol zna da e njegove akcije imati samo minornerezultate, ali je on spreman da u svakom sluaju djela i preuzme posledice. Ovoj ambasadi se inida sada postoji kratkotrajna, a moda i poslednja mogunost za velike sile, posebno za nas i Bri-tance, da pruimo podrku principima za koje se Grol i nekoliko drugih u vladi jo uvijek bore.Ukoliko Grol podnese ostavku, a ubai ostane da se sam bori s Titom oko ovih kritinih zako-na, o kojima se sada rjeava, bie mnogo tee nego ikada za nas da rijeimo situaciju, jer onasvakim danom postaje sve nesnosnija i za koju emo mi biti odgovorni pred narodom.Proireni AVNOJ, u kome je Demokratska stranka imala 13 poslanika, odrao je svoje Treezasjedanje od 7. do 10. avgusta, usvojivi tokom tih nekoliko dana 49 zakona i 34 odluke kojimasu legalizovane sve do tada izvrene revolucionarne promjene. Kada je taj posao zavren, poseb-nom rezolucijom proglaen je Privremenom narodnom skuptinom. Iskoristivi priliku da seobrati poslanicima, Milan Grol je iznio miljenje o vie predloga zakona o birakim spiskovi-ma, tampi, krivinim djelima protiv naroda i drave... Uglavnom se zadravao na njihovoj nede-mokratinosti, ishitrenosti, iskljuivosti, preputanju tumaenja i primjene zakona nestrunim li-cima i organima, naglaavajui da se problem ne javlja samo u odredbama zakona, ve i u njego-voj boljoj ili loijoj upotrebi. Pored njega, o zakonskim projektima govorili su i drugi lanoviDemokratske stranke Savko Dukanac i Tripko ugi. Odgovor na njihove diskusije dali su naj-blii saradnici Josipa Broza Tita Edvard Kardelj i Milovan ilas.U meuvremenu, uvidjevi da su se sve nade u mogunost kompromisa sa komunistima pokazalekao iluzija, Milan Grol je 18. avgusta 1945. godine podnio ostavku na mjesto potpredsjednikavlade, uputivi je Josipu Brozu Titu kao njenom predsjedniku. Po sadrini, kvalitetu kritike, poli-tikoj kulturi i stilu kojim je pisan ovaj je dokument na neki nain predstavljao vrhunac dotada-njeg politikog iskustva i misli Milana Grola. Istovremeno, to je i do danas jedna od najboljihanaliza politike KPJ u procesu uvrivanja vlasti. ()Po rijeima Milovana ilasa, ostavka Milana Grola prola je skoro nezapaeno. Iako joj je biojedan od potpredsjednika, vlada formalno nije bila obavijetena i nije se tim povodom sastajala.Rukovodstvo KPJ bilo je iznenaeno samo njenom dostojanstvenou, ozbiljnom i ak ublae-nom analizom politikih prilika. Edvard Kardelj je bio impresioniran odmjerenou i ozbiljno-


19/20

u njenog teksta, a takav je utisak imao i Josip Broz Tito. Prvi ovjek partije i drave odgovo-rio je uljudno, dva dana kasnije, izvinjavajui se to je ostavku zbog odsutnosti proitao sa zaka-njenjem. Smatrajui da je objanjenje ostavke subjektivno i da esto ne odgovara pravom stanjustvari, dodao je da nee posluiti napaenoj zemlji, pogotovo u situaciji kada se protiv nje uinostranstvu vodi opta kampanja. Na kraju, izrazio je nadu da e se Milan Grol uvjeriti u neo-

pravdanost svojih sumnji i razumjeti mjere koje su morale biti preduzete. Uglavnom umjerenobilo je i zvanino saoptenje Tanjuga u kome su take iz ostavke taksativno opovrgavane, iakonjen sadraj nije publikovan.


Proglaen narodnim izdajnikom

Milovan ilas

Ubrzo potom, meutim, protiv Milana Grola i Demokratske stranke zapoela je propagandna ukojoj su im upuivane teke uvrede, sraunate na potpuno obezvreivanje u javnosti. Napad Mi-lovana ilasa na Milana Grola bio je, meutim, zastraujui. Piui o znaaju novih politikihzakona i namjerama reakcije, upravo je na njega sasuo gomilu tekih uvreda. Ljudi kao MilanGrol, napisao je, koji su u toku rata dopunili svoje `politiko vaspitanje` u inostranstvu, u emi-graciji, kao lanovi emigrantskih vlada ili kao `krupne figure` itavog tog emigrantskog brloga,spletaka, izdaje, pijunae, zloina, karijerizma i korupcije, izgubili su s tim zakonima nadu dae moi `usuti vodu u Titovo vino`, natjerati vostvo oslobodilakog pokreta da skrene s puta ko-jim je narod povelo i na koji ga je narod postavio.Ovaj opaki tekst napisan je u vrijeme kada je Demokratska stranka prela u otvorenu opoziciju,

dobila zvanino odobrenje za rad, donijela odluku da ne uestvuje na skuptinskim izborima ikrajem septembra pokrenula svoj list pod nazivom Demokratija. (...)Izdavanje Demokratije, najvanijeg opozicionog lista, postajalo je sve tee. tavie, istog danakada je objavljen njen prvi broj, jedan dio demokrata ogradio se od Milana Grola, izjavljujui dakalja stranku. S druge strane, podzemna kampanja protiv njega razbuktavala se, po rijeimaMilovana ilasa, iz dana u dan sa svakim brojem Demokratije, a i bez Demokratije, koja jezabranjena na taj nain to su komunistiki omladinci, sa znanjem partijskog vostva, izvrilijavno paljenje... Napokon, poslije sedmog broja izlaenje je 8. novembra moralo biti obustavlje-


20/20

no, ali je uz ime Milana Grola ostalo da je narodni izdajnik. Kako je primijetio Dragoljub Jo-vanovi, tokom rata i nekoliko godina poslije osloboenja taj se naziv olako priivao. On samvidio je na zidu novosadske eljeznike stanice veliku parolu: Smrt izdajniku Milanu Grolu.Budui da su u isto vrijeme na skuptinskim izborima, odranim 11. novembra 1945. godine, ko-munisti odnijeli ubjedljivu pobjedu, potpuno se povukao iz politike i kulturne javnosti. ivio je

u uem porodinom okruenju, pod policijskom prismotrom, u svojevrsnoj kunoj izolaciji, pre-kidanoj rijetkim izlascima i posjetama.U julu 1946. godine pozvan je da svjedoi kao svjedok optube u procesu protiv grupe politiarakoji su ostali u emigraciji, a kojima je sueno istovremeno kada i generalu Drai Mihailoviu Slobodanu Jovanoviu, Momilu Niniu, Milanu Gavriloviu, Radoju Kneeviu, ivanu Kne-eviu, Petru ivkoviu, Boidaru Puriu i Konstantinu Fotiu. Od njegovog svjedoenja, meu-tim, tuilac Milo Mini nije imao mnogo koristi, to ga je navelo da pomalo ljutito primijeti:Vi ste, gospodine Grole, svjedok ovdje na sudu, od vas odbrana i ja elimo samo injenice, a neelimo da vodimo polemike, i radi se o tome, za mene lino, da je neubjedljivo sve to ste vi re-kli o nepoznavanju injenica, s obzirom na poznavanje onakvih stvarnih injenica, na poznavanjezadatka koji je Mihailovi imao. Ja nita nemam vie da pitam.

Nije mogao da se u julu 1947. godine ne oprosti od uvene glumice anke Stoki, a njega nijemogla da ne posjeti stara prijateljica Isidora Sekuli. Panja policije popustila je poslije 1948.godine, te je mogao da ide u etnje. Pred kraj ivota zavrio je knjigu o svojoj velikoj ljubavi pozoritu: Iz pozorita predratne Srbije (Beograd, 1952). Umro je 3. decembra, a sahranjen je naNovom groblju, u porodinoj grobnici Mite Rakia, ispraen od velikog broja potovalaca.Ostavio je ogromno stvaralako djelo, a esto bivao neshvaen. Bio je strog i zahtjevan najprijeprema sebi, potom i prema svojoj okolini; ponekad protivurjean, u neprestanom preispitivanju,ali i elji da nae duevni mir; zauujue misaon, pismen i rjeit toliko da se u emigraciji pre-priavalo kako je bujicom rijei pomeo i Antoni Idna; usamljen poslije svih smrti koje su ga lii-le najbliih. Nije imao arm i gospodstvo jednog Milana Rakia ni zapaljivu energiju JovanaSkerlia, ali je te osobine, koje izazivaju simpatije i mobiliu mase, nadoknaivao intelektualnimvisinama, koje su impresionirale potovaoce i iritirale neistomiljenike. elio je da bez ostatkaslui istini, a probleme posmatrao vie moralno nego programski. Potovao je ljudskost i moral-nost, inteligenciju, samodisciplinu i samovaspitanje, dranje sebe pod kontrolom, promiljenuupotrebu energije, osjeanje linog poziva i dunosti u vremenu u kome se postoji, vjerujui ka-ko je ovjekova obaveza da samog sebe i svijet oko sebe ini boljim no to je moda ivot predo-dredio. Dosledan u mnogo emu, najvjerniji je bio onom ivotnom geslu iju je ozbiljnost poku-ao da objasni Slobodanu Jovanoviu: Za mene nema vee sile od moga uvjerenja.


(KRAJ)

Documents

Dr Mira Radojević: Milan Grol – u borbi za naciju, državu i demokratiju