1. Dr. Musli Vrbani TEXHVIDISHKENCA E T LEXUARIT (KNDUARIT) T PRPIKT T KURANITKaanik, 2008

2. Dr. Musli VrbaniSHKENCA E TEXHVIDITRecenzent:Dr. Lulzim EsatiKorrektor:Burim BunjakuRadhitja kompjuterike,Kopertina dhe dizajni grafik:Mumin ShehuShtypi:Verana, PrishtinKaanik, 2008T drejtn e ribotimit e rezervon botuesi 3. HYRJE Profesioni i msuesit sht prej profesioneve m fisnike, ndrsaprofesioni i msimit t Kuranit fisnik sht edhe m madhshtore. Msuesitdhe edukatort e fes Islame jan njerzit m t graduarit dhe profesioni ityre sht m i muari, dhe m meritori, sepse pr kt Muhamedi a.s. kathn: M i miri prej jush sht ai, i cili mson Kuranin dhe pastaj imson t tjert. Kt punim modest dhe kt vepr ia kushtoj vllezrve t mi,kolegve e hoxhallarve, t cilt me prkushtim e kan marr detyrn prtua msuar t tjerve fen, q Kurani t lexohet me prpikri, dhe nxnsite studentt t mos e lexojn Kuranin gabimisht e me t meta. T lexuarit e Kuranit dhe mnyra e metodologjia e tij sht eveant, e cila na ka ardhur brez pas brezi, duke filluar prej sehabve r.a., eata prej t Drguarit t Allahut s.a.v.s., e ai prej Xhibrilit. Pr kt arsyesht obligim prmbajtja e rregullave t leximit t Kuranit (Tertil) meprpikri, duke u bazuar n urdhrin e Zotit t Lartmadhruar:Ve rettilil kurane tertila.... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri. (El-Muzemmil, 4)Qllimi i tertilit sht q kuptimi i fjals t deprtoj n mendje, nzemr dhe n shpirt. Me nj fjal, q njeriu t kuptoj domethnien dhepiksynimin e fjals s Allahut.- Kjo shkenc sht prej shkencave m fisnike, sepse merret mestudimin e librit t Allahut.Prej momentit kur ka zbritur Kurani e deri m sot, t gjith dijetartjan pajtuar se sht vaxhib leximi i Kuranit me texhvid.Ka dallim t madh n mes t atij, i cili e kryen punn me precizitet,prpikri dhe atij, i cili e kryen punn jo preciz, me joprpikri dhe meneglizhenc. Kshtu do prodhim i cili nuk sht kualitativ nuk e pranojnnjerzit dhe largohen, dhe nuk ndiejn interesim fare.Ata t cilt tregojn interesim t madh me fjal e vepr dhe tregojnangazhim t madh n precizitetin dhe prpikrin e leximit, ata sjellin freskin zemra, lumturi n shpirtra, afrim n fjaln e Allahut, ata sjellin dobi, dheata presin shprblim, dhe knaqsi prej Allahut. 3 4. Texhvidi Prpikria n fjal dhe n t folur, duhet t ket t njjtininteresim si n t vepruar, sepse fonetika e shkronjave sht shkenc, e cilaka rregulla, ligje dhe dispozita.Muhamedi a.s. e dgjonte me vmendje dhe prkushtim t plot kurXhibrili ia lexonte atij Kuranin, pastaj Muhamedi a.s. e lexonte Kuranindhe e sqaronte shkronj pr shkronj, duke e qartsuar seciln shkronj,duke qartsuar seciln cilsi, duke u prqendruar n seciln shkronj sa emeriton, duke i renditur shkronjat n fjal,e fjalt n fjali e kshtu me radh,po ashtu Muhamedi a.s. ndalej n fund t ajetit, ajet pas ajeti, po ashtu ezgjaste shkronjn aty ku nevojitej t zgjatej, dhe e shkurtonte aty ku duhej tshkurtohej. Ky ka qen Tertili Texhvidi i Muhamedit a.s.Shpresoj q, edhe mua edhe ju, Allahu t na bj prej atyre q elexojn Kuranin e msojn at dhe menjher i msojn tjert pr ta lexuarme prpikri, q t arrijm gradn e atyre, q Allahu i ka ngritur m s larti,pra me pejgambert, me t sinqertit, me dshmort, me t mirt, sepse nukka shoqri m t mir se shoqria me ta.Muhamedi a.s. e ka lexuar Kuranin ulur, n kmb, i shtrir, dukeecur, i hipur n mjet qarkullues, me abdest dhe pa abdest.Muhamedi a.s. ka pasur dshir ta dgjonte leximin e Kuranit prejtjerve. Transmeton Buhariu dhe Muslimi se Ibni Mesudi r.a. ka thn seMuhamedi a.s. m tha: M lexo Kuran. Ndrsa ai i ka thn: - Po si t tlexoj Kuran, kurse ty t sht zbritur?! Muhamedi a.s. ka thn: Vrtetun dshiroj t dgjoj prej tjerve (si e lexojn). Ibni Mesudi ka lexuarsuren En-Nisa, deri sa ka arritur te ajeti:(En-Nisa, 41)Muhamedi a.s. i ka thn: Deri ktu mjafton! Kur e ka shikuar IbnMesudi r.a., e ka pa se si Muhamedit a.s. i pikonin lott prej syve t tij.Qllimi i tertilit -dhe t lexuarit me prpikri, dhe me vmendjesht q kuptimi i fjalve t arrij n mendje, n zemr, dhe n shpirt, qnjeriu ta kuptoj plotsisht fjaln e Allahut t Lartmadhruar.Texhvid prpikri n shkronja, prpikri e zrit t shkronjave.Xhezairiu thot: Dijetart si jan interesuar pr adhurim ndaj Allahut prt kuptuar domethnien e Kuranit dhe praktikumin e ligjeve t tij, ashtujan interesuar pr adhurim n ekzekutimin e shkronjave, vendosjen e tyren vendin e tyre, cilsit e tyre, pr t mos iu shmangur aspak theksimit tdrejt t tyre.TexhvidishtstoliaeKuranit(Hilijetil Kuran).4 5. KAPITULLI I PARHYRJE N SHKRONJAT E KURANIT 6. ELIFI Elifi sht shkronja e par e alfabetit arab. Kjo shkronj fillon ttheksohet prej fundit t fytit dhe n t njejtn koh i tr fyti duhet t jet ilir.(hemze) dhe(elif) jan nj shkronj dhe e zvendsojn njra- tjetrn.Nse mbi ( )elif vendoset viza , ather lexohet sikurse zanorja e.Shembull:e eeeNse nn ( )elif vendosetviza , ather lexohet sikurse zanorja i.Shembull:ii iiNse mbi ( )elifit vendoset shenja , ather lexohet sikursezanorja u.Shembull:u uuu viza mbi shkronj quhet El-Fethatu dhe lexohete.viza nn shkronj quhet El-Kesretu dhe lexoheti. kjo shenj mbi shkronj quhet Ed-Dametu dhe lexohet u.Vrejtje: Kjo rregull vlen te t gjitha shkronjat. SUKUNI Es-sukun do t thot heshtje, qetsi.Kur mbi elifin( ) , vendoset Es-sukunather lexohet .Shembull:6 7. Lexo: eu i u i eu i iu uie e Vrejtje: Sukuni shkruhet n mes dhe n fund t fjals q do t thot nukshkruhet n fillim t fjals. Pra, gjithmon fjala fillon me njrn prejzanoreve tjera E I U.HEMZEJAHemzeja sht motrzim i Elifit ().Ndonjher edhe elifi( ) edhe Hemzeja ( ) shkruhen s bashku.Shembull: 7 8. u ieu ieNdonjher Hemzeja shkruhet n vete dhe e zvendson elifin. ui eu ieNdryshe Hemzeja edhe quhet Elifi i Shkurtuar.Pr dallim nga Elifi, Hemzeja ndonjher shkruhet s bashku mebashtinglloren Jaun ( ) dhe va-un ( ) dhe ather kur ta merrkuptimin e shkronjs i dhe u.u ieu ieZANORET E GJATA Veori e gjuhs arabe sht se prbhet prej zanoreve t dyfishta,rrespektivisht prej zanoreve t gjata dhe zanoreve t shkurta.Si kemi prmendur, zanoret e shkurta jan:El-Fethatu.El-Kesretu.Ed-Dametu.Es-Sukun.8 9. Shembuj t zanors s shkurt me shkronjn elif ( ): e i u Shembuj t zanors s shkurt me hemze ( ):ei u Nse mbi Elif ( ) vendoset Elifi i shkurt, ather lexohet zanore a egjat: Aa AaAa AaAaNse nn Elif ( ) vendoset zanorja e shkurt s bashku me shkronjn -Jaun, ather lexohet i e gjat:iiii iiii iiNse mbi Elif () vendoset shenja e cila quhet dametun dhe ibashkangjitet shkronja vaun, ather lexohet u e gjat: UuUuUuUu UuE njejta rregull vlen edhe pr El-Hemzetu ( ) e cila sht motrzim iElifit, por e njejta rregull vlen edhe pr t gjitha shkronjat e alfabetit arabt cilat do ti msojm radhazi.Shembull: Aa Aa Aa Aa Aa9 10. Ii Ii IiIiIi Uu UuUu UuUu TENVINI__ __ __TENVINI (Nunimi) sht shenj e cila shkruhet gjithmon n fund tfjals dhe asnjher nuk vjen n filim apo n mes. Ndryshe edhe quhetdyfishim i zanores n t shkruar por jo n t lexuar.Shembull:Shkronja ( ) Elif me El-Fethatu ____ lexohet E. Ndrsa nse ia shtojmedhe nj El-Fethatu lexohetEn.Krahaso:en enenee eShkronja ( ) Elif me El-kesretu ____ lexohet i. Ndrsa nse ia shtojmdhe nj El-Kesretu lexohetin.Krahaso:inin inii iShkronja () Elif me Ed-Dametu ____ lexohet U. Ndrsa nse iashtojm edhe nj Ed-Dametu lexohet Un. un un unuuu10 11. un in en uninenTENVINIEnEn En EnEn En In In InIn In InUnUn UnUn UnUnUnUn In InEn EnVrejtje: Tenvini (Nunimi) shkruhet gjithmon vetm n fund tfjals.TESHTIDI11 12. (Prforcuesi Dyfishuesi)TESHDID do t thot prforcues, shtrngues apo dyfishues.N gjuhn shqipe: Prsritja e shkronjs L e formon shkronjn LL.Prsritja e shkronjs R e formon shkronjn RR.Ndrsa n gjuhn arabe t gjitha shkronjat i nnshtrohen prsritjes,prforcimit apo dyfishimit e cila bhet nprmjet TESHDIDIT ( ).Teshtidi shkruhet mbi shkronj, dhe ather ajo shkronj sht e dyfishtdhe prforcohet.Shembull:N kt fjal ka ardhur (B-ja) me sukundhe(B-ja) me El-Fethatu, ather njra prej tyre hiqet dhezvendsohet me TESHTID.Eb-be beEb-be besht prmalluarPrmallimtar KullossKullos Kullosa Me prmallimtarin PrmallimtarinVrejtje: Teshtidi shkruhet vetm n mes dhe n fundt fjals.BShkronja B theksohet duke i bashkuar buztdhe duke lshuar frymmarrje me hund. BuuBiiBaaBu BiBe12 13. EbbunBBunBin BenBaba i babs s babs Baba i babs BabnBabs BabaBaba n der A sht baba? N derDeraMe babnBaballartBabai Babai imBaba sht kthyerKa refuzuRefuzoni (ju)Refuzo (gj.f.) RefuzoKa refuzu Jeni refuzuar ju Jan refuzuar (ata dy)sht refuzuar Kan refuzuarKan refuzuar (ata dy)T , Shkronja -T theksohet duke e prekur qiellzen eeprme me majn e gjuhs dhe duke lshuar frym edhe prejgojs (prej mesit t dhmbve) dhe duke liruar frymmarrjeme hund. Tuu Tii Taa TuTi TeBette T TunTin TenJe penduar (gj.f.) Je penduarJam penduar A je penduar? Pendohu 13 14. Jan penduar (ato dyja) sht penduar (ajo)sht penduar PendohemPenduesetPendohuniJan penduar Pendoheni (ju dyja)Pendohesh (gj.f.)Pendohuni (ju dy) Pendohu (gj.f.)Ka dhnVjeni Bjerni vjenVjen (ajo)Kan ardhur (ato dyja)Ka ardhur (ajo)Jepni TH Shkronja -TH theksohet duke e prekur fort majen egjuhs me dhmbt e prparm dhe duke liruar frym ngahunda.1ThuuThiiThaa ThuThiTheBethun ThThunThinThenForcoje E kan forcuar (ata dy)E forcoj E ka forcuar (vrtetu)1Vrejtje: Dallimi ndrmet shkronjs dhe qndron te pikat; pra me nj pik shtshkronja (B), me dy pika shkronja (T) dhe me tri pika sht shkronja (Th).14 15. E forcoj mirA jeni duke e forcuar mir E forcoj mir I forcuar mirForconeE kan forcuarE kan forcuar (ata dy) Jeni duke forcuar mirE ka shprblyMobiljeTrimat U ul mirE ka msuar mir XHShkronja -XH theksohet duke i afruar dhmbt dheduke e prekur mesin e qiellzs s eprme me mesin egjuhs. Xhuu XhiiXhaaXhu XhiXhe Thexhxhun XhXhunXhin XhenI dha prgjigjen Jeni prgjigjurPrgjigjemPrgjjigjuE ka pruXhybja BjereI jam prgjigjurKan ardhur (ata)Kan ardhur (ata dy) Ka ardhurA ka ardhur? Ke ardhur (gj.f.) Kam ardhurKe ardhurEja15 16. Kan ardhur (ata dy) A kan ardhur? Ka ardhur (ajo) A ka ardhur (ajo)?Ardhsishtngulitur pr tokeE ka zgjedhurMusafirKufomaU frigu HShkronja H nxirret nga mesi i fytit dhe duke ishtrnguar nofullat.2 Huu Hii Haa HuHi Ha Ehha HHunHinHanE doni E keni dashur E duaE ka dashursht mbuluar E ka mbuluarE mbuloj MbulesaKokrraKryeja haxhin Kryeje haxhinE kam kryer haxhinA e ke kryer haxhin? HaxhE kan kryer haxhin A e kan kryer haxhin?ArgumentVitet2Vrejtje: Shkronja Xh dhe shkronja - H e mesme ndryshojn n mes vete, ngase shkronjaXh e ka nj pik n brendi t saj.16 17. H Shkronja -H theksohet nga pjesa e eprme e fytitdhe duke lshuar ngrthitje t leht.3Huu Hii HaaHuHi HaEhhaHHunHin HanVllaui tij Vllau imVllautVllautVllauMe motrn timeMotra imeMotraMe vllaunT kqijatT kqijat E keqesht prishurE keqe Me t kqijatMe t keqinMe t shkatrruarinI shkatrruarisht shkatrruarD Shkronja-D theksohet duke e prekur vijn e3Vrejtje: Shkronja Xh dhe shkronja H e rnd ndryshojn n mes vete, ngase shkronja-Xhe ka nj pik n brendi t saj, ndrsa shkronja - H e rnd e ka nj pik mbi vete. 17 18. dhmbve dhe t qiellzs me majn e gjuhs. Duu Dii Daa Du DiDe HaddunDDun Din DenKafsh E edukoniEdukatorSjelljetSjellja (Edukata)Kamfilluar A keni filluar?FilloKa filluar AriuMe njrinNjrinNjriNjE kam b t re E gjejBne t reI riGjyshi im GjyshiKufiri Caktoni Kam caktuarCakto KufiriDHShkronja -DH theksohet duke i afruar dhmbt (porjo me i ngjitur) dhe duke futur gjuhn n mes tyre.44Vrejtje: Shkronja (D) e leht dhe shkronja(Dh) e leht ndryshojn n mes vete nga ajo seshkronja Dh e ka nj pik.18 19. Dhuu Dhii Dhaa Dhu DhiDheHudhdhin DhDhun Dhin DhenA kur? KjoPraKurKurUjqUjkuMickoja I dyshimt (i pasigurt)E ka larguMerre (gj.f.) E kan marr Merreni (ju)Merreni (ju dy) MerreE merr (ti)E ke marrur (gj.f.) E ke marr E kam marrNj kurban e keni prerNj kurban E kam prerE prej E ka prerR Shkronja -R theksohet duke e prekur me majn egjuhs pjesn e mesme t qiellzs. sht tingull gjuhor RuuRii Raa Ru RiReBerrunR RunRinRen 19 20. Ndoshta(shum her) Zoti imZoti imShikoKan dshiruarKam dshiruarDshiron Dshiroj Ka dshiruar Ekuptoj Prgjigju I prgjigjemPrgjegje (replika)Fqiu Ftohje (akull)sht ftohurTrashgonTrashgojMe t mirinI mir T mir Kab mir Mirsi ZShkronja -Z theksohet duke prekur gjuhn me dhmbt eprparm.5 Zuu ZiiZaa Zu ZiZeIzzunZ Zun Zin Zensht shtuarKa shtuar ShtojShto5Vrejtje: Shkronja (R) dhe (Z) ndryshojn mes vete nga ajo se shkronja (Z) e ka nj pik.20 21. Ke vizituar (gj.f.) Ke vizituar (gj.m) Kam vizituar A ke vizituar? Ka vizituarVizitoPjeszsPjeszsPjes sht lejuarE ka Lejuar?E kan vizituarE ka parA e kan lejuar (ata dy)?A e kan lejuar?Ka shtuarZeburiMe vizitorinKan vizituar (ata dy) SShkronja-S theksohet duke takuar majn e gjuhsme dhmbt dhe duke liruar frym.Suu SiiSaaSu Si SeDesseS SunSin Sen Nj egjashtaE shtun Shkaqet ShkakU b keqE keqeE keqe E keqeSurejaFshehtsit FshehtsitFshehtsiLavdroniE ka lavdruarMjegullat Magjia21 22. Bjerni n sexhdeBn sexhde SexhdejaKa b sexhdeMe msuesin Kan msuar Kan msuar (ata dy) MsiminKa msu SH Shkronja -Sh theksohet duke e takuar qiellzn memesin e gjuhs dhe duke liruar frymn nga hunda.6ShuuShii ShaaShu Shi SheHashshun Sh ShunShinShenPrgzoT rinjt I ri U b i riLng (pierje)PiNj qorb Ka pirKan pir Kam pir A ke pir?Dshiron Kam dshiruar Ke dshiruarKa dshiruarForcoheniI fortForcojeFortsi M e fort Forcohu6Vrejtje: Shkronja (S) dhe (Sh) ndryshojn n mes veti se shkronja S sht pa pika ndrsashkronja Sh i ka tri pika.22 23. Sinjalizoj Ka sinjalizuKonsultiminPrgzuesNjeriS Shkronja -S theksohet duke e takuar fort majn egjuhs me mesin e dhmbve t prparm dhe duke liruarfrym nga hunda.Suu Sii Saa Su Si Sa HassaSSunSin SanDurimtar Durimtar Ka duruGjuajKa gjuajturDuroni Kan duruarKam duruar Duro DurimShokShok sht bDuroniGjoksi imGjoksi PengesaKa pengu Me shokunPjesa ime Pjesa PosaqrishtShpiunLakmuesKa lakmuar E ka ngulitur Suri(briri) FormaD 23 24. Shkronja -D theksohet duke taku fort pjesn m t madhe t harkutt gjuhs me pjesn m t madhe t qiellzs apo t pjess mbi dhmbt e eprmbile duke prekur edhe rrnjt e dhmbve t eprm.7 Duu DiiDaaDu DiDa Seddun D Dun DinDanI kan mshu I kam ra Bjeri I sht ra I ka mshu (ra)E rame Jan rrahur Iu kan raI kan ra (ata dy) I ke ra (gj.f.)Me sjellsinSjellsi I bn dmI dmshm DmDrekaSakrifikues Ka sakrifikue Ka ndriuar E kundrtaVarri TaksaI frkuarKnaqu (gj.f.)KnaquJan knaqur Jan knaqur(ata dy) I knaqur TShkronja -T theksohet duke mbledhur gojn dhe metr gjuhn duke prekur gjysmharkun e qiellzs dhe dukelshuar frym nga fyti.7Vrejtje: Shkronja S e rnd dhe shkronja D e rnd ndryshojn n mes vete vetm seshkronja D e rnd e ka nj pik.24 25. TuuTiiTaa TuTi Ta Hattun T TunTin TanDboniDbiminDbim E ka dbu U paraqitDbimin Jan dbuar (ata dy) Jan dbuarMe dbuesin DbuesTuba (pem e xhenetit) Ke b mir (gj.f.) Ke b mir Ka b mir Kam b mir Bn mirKa fluturuarFluturoj Fluturo FluturonFluturuesiBn zemrgjersiMe zemrgjrinI gjr Shtrirje ShtrirjeHapatKam prekur Bni zemrgjersiTregoni zemrgjersi DH Shkronja-DH theksohet duke e mbledhur gojndhe me tr gjuhn me e prekur gjysmharkun e dhmbve teprm dhe duke lshuar frym nga hunda.8DhuuDhiiDhaa DhuDhji Dha HadhdhunDh Dhun Dhin Dhan8Vrejtje: Shkronja T e rnd dhe shkronja Dh e rnd ndryshojn n n mes veti vetm seshkronja Dh e rnd e ka nj pik. 25 26. Hiss (pjess)Hiss (pjess) Hise (pjes)KshilloNdales Pjesa imeFatlum FatetMe ndaluesinJam ndaluar NdalesNdalsi E ka ndaluarMe ndaluesin Ndalues Ndaloj NdalonE kam ndaluar E ke ndaluar (gj.f.)E ke ndaluarE kam ndaluarA Shkronja A theksohet prej mesit t fytit duke embajtur gojn hapur dhe duke e shtnguar. Uu Ii Aa U I A Deii T UnInAnPremto (gj.f.)PremtoniPremtoni (ju dy)PremtoNumroKa numruar Ka numruarNumratI bhet ibadet sht pregaditur Pregadit PregaditjeE kam pregaditur26 27. I ke b ibadet (gj.f.)Ke b ibadet Kam b ibadet I bj ibadet A i bn ibadetRobRob Robrit e mi RobritBni ibadetThirre Ibadeti imN ibadetIbadetqoretRobKa bler BlejThirr Lere shtlarguar E ka larguar GShkronja- G theksohet prej pjess s eprme tfytit dhe duke liruar frym nga laringu.9GuuGii Gaa Gu Gi Ga BeggiG Gun GinGansht humburKa humburHumb sht tradhtuar Tradhtu NesrLufttar Ka luftuarKa shikuarShpella I ka ndihmuarPerndimi i diellit I vetmuarsht humbur Shko n gurbet9Vrejtje: Shkronja Ajn dhe shkronja Gajn ndryshojn n mes vete nga ajo se Gajni e kanj pik. 27 28. sht uritursht shtuar me bimE ka pluhurosPluhuriE ka tejkalu me t kqia Shprlarja e gojs I uriturMbulesaKa humbur (ajo)Me kriminelinDshironiDshiroj F Shkronja F theksohet duke i shtrnguardhmbort e eprm me buzn e poshtme dhe duke liruarfrym nga hunda. FuuFiiFaaFuFi Fe UffunF Fun Fin FenTregon Ka prfituar Miu Ka fituarKa kaluarKa fituarKam fituar FitoFiton FitojKan ikurIkjaIkKa ikurE ka veuarVe e ve Personin Personit PersonE kan tejkaluar me komoditetE kan tejkaluar me komoditet (ata dy) KomoditetRreshtat CilsitRreshtiCilso28 29. RreshtatKan lakuar (ata dy)Kan lakuar LakuesE ka lakuarK Shkronja K theksohet prej mesit t fytit dhe dukeshtrnguar gojn dhe hundn. Kuu Kii KaaKa Ki KuHakkun KKun Kin KanNdoshta LexoRuane veten Ruaje vetetn (gj.f.) Ruaje vetenI fuqishm I fuqishmE ka caktu RobE ka shijuar ShijoVrtetimT drejtatKan vrtetu (ata dy) E drejta ime E ka drejtu E drejtT drejatat e miaDakikiMielliMe t drejtMe e drejtJan furnizuar Kan furnizu (ata dy) Furnizimi im Furnizim E ka furnizuarVllau imVllau VshtirsiE vshtirE ka ndarE ka fundosurFundoset Jan fundosurshtfundosur E ka fundosurK 29 30. Shkronja-K theksohet duke e qelur gojn pjesrisht dhe dukeshtrnguar pjesn e eprme t fytit dhe duke e prekur me pjesn e mesme tgjuhs. KuuKii Kaa Ku KiKeSekkeKKun KinKenKe shkruarShkrimtarsht br obligimLibrKa shkruarLibri imLibratKam shkruar Shkruaj A t shkruaj?Pabesimtari ka mohuarRrenacakRrenacakRrenacakKa rrejturNder Me e fisnikruarFisnik Shumsht shumuarFatkeqsiFalndero FalnderuesFalnderuarN rukuBjer n rukuBjen n ruku Ka ra n rukuJu bni idhujtariKan b idhujtari IdhujtariI ka b shok LShkronja L theksohet duke prekur me pjestansore t gjuhs pjesn e qiellzs dhe duke lshuar frymnga t dy ant e dhmbve.30 31. Luu LiiLaa Lu Li Le Del-le LLunLin LenBabilonisht lagur Dijamanti Mirpo BrthamaRecitoA t recitoj?Hna e reE kam lejuar E lejuar E ka zgjedhurZgjedhjeNdoshta Argument Trgo argument Analiz DashamirHjekesht shtrejtuar sht dridhur TrmetiKa rrshqiturE ka nnmuarHijaE ka hijsu Ndeze E ka mangsuHumbje Ka humburKa matur Ka thnHa (gj.f.)Thuar (gj.f.)HaThuajKe thn Kam thn Kan ngrn (ata dy) Kan thn (ata dy) Kanngrn Kan thn MShkronja M theksohet duke i bashkuar buztplotsisht dhe duke liruar frym nga fyti..Muu MiiMaa MuMiMe Thumme M Mun Min Men 31 32. E kam plotsuar E plotE ka plotsuKeni vdekur Me ka Ose PrparaUdhheqs Nna e nnsNnaFalnderues sht falnderu Ahmedi E ka falnderu FrytetAther ktu PastajShkatrrim sht shkatrruar E ka shkatrru GjakuShok i ngushtPllumbiE ka meremetuMeremetim RraKa gjuajturE ka nnqmuNnqimE ka ofendu Ndiej er E ka ndi ern E ka prekur Helm Grup (tubim njerzish)AgjroniAgjrojAgjroni Ka agjruarAgjroNShkronja N theksohet duke e prekur mesin eqiellzs me majen e gjuhs (paragjuhn) dhe duke e mbajturfrymn n ekujlibr. NuuNii Naa Nu Ni NeInneN NunNin NenVrtet un Vrtet un Vrtet ne Vrtet ne Vrtet ne Vrtet NseNseKemi besu Prej kujt Ju (gj.f.)Ti (gj.f.) JuJu dy Ti32 33. Prej juve Prej neve Ndrtonie A me ndrtu Ndrtes Djemt Dy djemt Djali im DjaliNdriques Drita Zjarri Djali i djalit Pr lajmin E ka lajmru LajmKa arriturZbritjeE kemi zbritur E zbresim sht zbritur E ka zbriturBesoniBesojm Jan lejuarLejeLeje Nuha a.s. Trashgojm Lexojmmenduri XhintEmbrioniXhini sht mendurVShkronja V theksohet duke i bashkuar buzt dheduke trhjekur frym nga fundi i fytit dhe duke e liruar ngamesi i buzve. VuuVii VaaVu ViVe Kavvi V VunVin VenPasTrashgimtarKa trashgu TevratiTek Briri OseAi sht nj sht b obligim Obligim E ka b obligim Gjatsi E ka gjeturDavudi N luginLugina Dshirojm Dshiroj Ka dshirusht shtuar Peshorja Peshuesi Ka peshu Kan transmetu Kan transmetu Transmeto 33 34. Barazo Vesveseli Ai i cili fut huti VesveseE forcojmForcat Forcoje E ka kryer TepruesiE ka tepruDritatNdrioNgjyra PopulliGjumi H- Shkronja - H theksohet duke e ulur gjuhn poshtdhmbve t poshtm kshtu q gjuha trhiqet n trsindrsa prej pjess s poshtme dhe thellsis s fytit t delfrym tinglluese. Huu Hii HaaHu Hi He BehheHHunHin HenAty afrAtjeKtu Ato Ajo AtaAta dy AiBreng Me atoVrtet ato Prej tij A?E kemi bE ka bE ka krijuar Te aiMe atMe t I tijMe bujarinBujar Dhurues I ka dhuru atijI kam dhn rast asajE ka urdhru E ke krijuarIksiKa ikurI dshirojm ato E dshiroj at E dshirojm at Me kthy at E ka kthy at E ka kthy at34 35. Jepi rast (shans) Mir se na keni ardhur E ka profesionalizu E kalehtsu at Familje JShkronja J theksohet nga pjesa e eprme e fytitduke takuar pjesn e poshtme t gjuhs me qiellzn eeprme.. Juu JiiJaaJu JiJe EjjunJ JunJinJenDuart tona Dy duart e mia Pun doreDuart e mia Para dy duarve t tij DoraAjete Cila prej tyre Cili prej tyre Cili nga ne Me cilin CilinCiln CiliPrshndetje I vdekur I bn t vdesin I ngjall PrshndetniI GjallJeni prshndetur Ju prshndesim T prshndesim E kemi ngjallur E kemi ngjallAjet sht shtuar Shtes ZejdiTransmetonsht transmetuarDy ajeteDit E stolisim E stolisisht stolisur E ka stolisurI but I Prgjithmonshm Vera Miku E ka frigu atUdhheqsinMe udhheqsinUdhheqsi imUdhheqsi E ka shpjegu35 36. Atyre (gj.f.) Atyre (dyjave) AsajAtyre Atyre (dyve) AtijNeveMua Juve Juve (dyve)Ty36 37. KAPITULLI I DYTBURIMI DHE ARGUMENTIMI RRETHSHKENCS S TEXHVIDIT 38. THEMELUESI I SHKENCS S TEXHVIDITN praktik texhvidin e ka vendosur Muhamedi a.s., i cili e kapranuar prej Xhibrilit, i cili e ka pranuar prej Levhi Mhfudhit nga Zoti iLartmadhruar, pastaj prej Muhamedit a.s. leximin e kan pranuar sehabt,prej tyre e kan pranuar tabiint deri sa gjenerat pas gjenerate ka ardhurderi tek ne.Sa i prket asaj se kush sht shkruesi i par n kt shkenc, pra prti shkruar rregullat n teori kan dhn mendime t ndryshme.Thuhet se i pari, i cili i ka shkruar rregullat n teori sht Halil IbnAhmed El-Ferahidi, thuhet se sht Ebul Esved Ed-Duelij, thuhet se shtHafsa Bin Umer Ed-Devrij. Ravij i Imamit Ebi Amr El-Basriju, dhe thuhetse rregullat i kan shkruar ekspertt e leximit (Eimetul Kurra).Vlera Absolutisht sht shkenca m e lavdruara, sepse merret mestudimin dhe praktikumin e leximit t fjals s Allahut.shtjet shtjet bazore me t cilat kuptohen, pastaj shtjet tjerasekondare.1010Alfabeti fonetik ndrkombtar sht hartuar m 1888 nga Shoqata Ndrkombtare eFonetiks (Alphabet Phonetikue International A.P.I.). Prpjekjet e para pr shqyrtimin e problemeve t fonetiks s shqipes standarde nshqipri fillojn n vitet gjashtdhjet. M 1963 botohet teksti i universitetit Fonetika e gjuhsshqipe, kurse n vitin 1970 teksti Hyrje n gjuhsi. Nj kapitull i veant u sht kushtuar problemeve t fonetiks dhe n disertacioninkushtuar zanoreve dhe bashktinglloreve t s folmes s qytetit t shkodrs1971. do shkronj ka vlern e nj foneme. A.P.I.-ja prdor prve shenjave q shnojntinguj ose fonema t ndryshme edhe shenja t tjera q shnojn theksat e tipave t ndryshm,gjatsin, pushimet, ndryshimet melodike etj.40 39. DISPOZITAT DHE BURIMET Msimi dhe studimi sht farz kifaje, ndrsa leximi pasi t msohenrregullat sht farz ajn pr secilin lexues t Kuranit. Pr kt argument kemiKurnin, sunetin dhe Ixhmain. Argument nga Kurani: Ve rettilil kurane tertila.... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri.(El-Muzemmil, 4)Forma urdhrore tregon se sht vaxhib. Argument nga suneti:Ebu Hurejre r.a. transmeton se e kan dgjuar t Drguarin e Allahut s.a.v.s.duke thn: Allahu n asnj shtje nuk e ka lejuar t Drguarin s.a.v.s. qta zbukuroj zrin m shum, se sa kur t kndoj Kuranin, ta lexojrrjedhshm dhe qart. (Muttefekun alejhi) sht e vrtetuar nga Umi Selmete r.a. se forma, mnyra dhespecifika e Muhamedit a.s. ka qen se e kndonte Kuranin shkronj prshkronje, duke sqaruar dhe shpjeguar me prpikri seciln shkronj. (Tirmidhiu thot se ky hadith sht hasen sahih) Ixhmai:Asnjher nuk sht dshmuar nga i Drguari i Allahut s.a.v.s. as ngasehabet nga tabiint, e as nga ekspertt m t njohur t Kuranit se (ata) ekan lejuar Kuranin pa hundorzim aty ku sht hundorzimi, pa zgjatimaty ku sht zgjatimi, apo pa rregulla t texhvidit, t cilat jan t njohura.Kshtu, pra, jan pajtuar Ixhmai dhe at unanimisht se nuk lejohet leximi iKuranit pa texhvid.Haram sht nse lexuesi e lexon Kuranin gabimisht me qllim.Nse lexuesi me harres ose pa dije e lexon gabim, nuk ka mkat,mirpo nse gabon duke mos qen i interesuar t msoj, ather nuk mundti ik mkatit, ndrsa duke msuar gabon rastsisht apo deri sa ti msojrregullat nuk ka mkat.41 40. RREGULLAT E LEXUESIT T KURANITRregullate e lexuesit t Kuranit jan dy llojesh: 1. Rregullat dhe edukata e prgjithshme, pra, t cilat duhet t jen n tgjitha kohrat; 2. Rregullat dhe sjelljet posarisht gjat leximit t Kuranit. E para: Rregullat dhe edukata e prgjithshmeLexuesi duhet ta kuptoj Allahun, t jet falnderues i Tij, ti mbshtetet dhet krkoj ndihm prej Tij, t shpresoj takimin me T, ta kujtoj dhe t jetgjithmon i prgatitur pr vdekje, t friksohet prej mkateve t tij, por edhet shpresoj se do ti falen gabimet dhe gjithmon t mendoj mir prAllahun. (Ehrexhehu Muslim) Zoti e mshiroft Abdullah bin Mesudin, i cili ka thn: Lexuesi i Kuranit duhet t dij pr natn deri sa tjert flejn, dhepr ditn deri sa ata nuk agjrojn, pr t qajturit deri sa tjert qeshin, prheshtjen deri sa t tjert pshpritin, pr drejtsin deri sa tjert tradhtojn,dhe pr pikllimin deri sa t tjert gzohen.E dyta: Rregullat posarisht gjat leximit t KuranitRregullat t cilat kan t bjn posarisht me leximin e Kuranit jan:T jet i pastr prej dy papastrtive: papastrtis s vogl dhe tmadhe, sepse leximi i Kuranit sht m i vlefshm se dhikri, ndrsa iDrguari i Allahut nuk ka dshiruar t bj dhikr pa qen i pastr. Nselexon pa abdest lejohet dhe pr kt jan pajtuar t gjith dijetart, por npyetje sht se m e vlefshme sht me abdest, sepse sht vrtetuar seMuhamedi a.s. nuk e ka ndaluar leximin e Kuranit pa abdest, por e kandaluar leximin e Kuranit duke qen xhunub, pra prej papastrtis smadhe. Muhamedi a.s. ka lexuar Kuran edhe me abdest edhe pa abdestvetm e vetm pr t treguar se nj gj e till lejohet. Ndrsa pr at i cilisht xhunub dhe pr femrn me menstruacione ndalohet pr t lexuarKuran qoft edhe nj ajet apo qoft edhe nj pjes e ajetit, por pr ta lejohett shikojn mushafin.42 41. RREGULLAT E DGJUESIT T KURANITRregullat e dgjuesit t Kuranit jan: 1. T heshturit e plot dhe t dgjuarit me vmendje, sepse Zoti iLartmadhruar ka thn: Kur lexohet Kurani, ju dgjojeni at (me vmendje) dhe heshtni, n mnyr q t fitoni mshir. (El-Earaf, 204)2. Me zemr pr tu prqendruar dhe t gjitha ndjenjat e dgjimit, dhe tjerat t jen t orientuara n lexim, dhe t lihen pas shpine t gjitha veprimtarit tjera, si: lvizjet e panevojshme, t luajturit me dika, t folurit me dik tjetr, t pirit duhan, etj. etj.3. T vshtruarit dhe t analizuarit e domethnieve, dhe qllimeve t ajeteve.4. Kur t dgjon ajetin e mshirs, t jet i lumtur dhe t prgzoj; e kur t dgjoj ajetin e dnimit, t krkoj mbrojtje prej dnimit; kur t dgjoj ajetin e duas, t bj lutje; e kur t dgjoj ajetin e pendimit, t pendohet; kur t dgjoj ajetin e sexhdes, t bj sexhde.5. T qaj kur t dgjoj Kuranin ose t nxis veten pr t qar, duke u nnshtruar, duke u mallngjyer, duke u piklluar, sepse pikllimi shpie n qajtje. Muhamedi a.s. ka thn: Vrtet ky Kuran ka zbritur me pikllim, pra pikllohuni dhe qani, e nse nuk mund t qani, ather nxiteni veten pr t qajtur me pikllim. Zoti i Lartmadhruar i ka prshndetur dhe i ka lavdruar ata t cilt qajn prej leximit t Librit t Tij, kur tregon pr pejgambert: Vrtet, atyre, t cilve u sht dhn dituri para tyre kur u sht lexuar atyre, kan ra me ball n sexhde menjher duke thn: Lavdrimi t takon vetm Ty o Zoti yn, pasi q premtimin q e ke dhn Ti o Zoti yn, sht ve i plotsuar. Kshtu ata gjunjzohen, bien n sexhde, qajn dhe u forcohet bindja dhe devotshmria. Po ashtu Zoti i Lartmadhruar ka thn:Kur u lexohen atyre ajetet e Gjithmshirshmit menjher bien nsexhde dhe qajn.N nj ajet tjetr thot:Dhe kur dgjojn at ka iu sht zbritur t Drguarit, i shehsyt e tyre skuqen dhe bhen gjak prej asaj se e kuptojn t vrtetn.43 42. Pra Zoti i Lartmadhruar i ka lavdruar ata, t cilt qajn kur edgjojn Fjaln e Tij. Pr kt arsye dijetart kan thn: Vaxhib sht prlexuesin, q me zemr e me mendje t lexoj, sepse ai lexon Fjalt e Allahut.Kush lexon dhe nuk lexon me zemr e me mendje, nuk vshtron dhe nukanalizon, sht sikur t mos kishte lexuar fare.Muhamedi a.s. ka thn:Dy sy nuk i prek zjarri: Syrin, i cili qan prej friks s Allahut, dhesyrin, i cili e kalon kohn duke ruajtur n luft n rrugn e Allahut. Si dheka thn: Nuk mund t deprtoj zjarri n njeriun, i cili qan prej friks sAllahut, ashtu si nuk mund t kthehet (deprton) qumshti n gji. Nuk mundt bashkohen kurr pluhuri i rrugs s Allahut me tymin e zjarrit txhehenemit. (Ehrexhehu Tirmidhiu)Po ashtu ka thn:Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt prgjaken (prloten)prej friks s Allahut. Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt vzhgojnn rrug t Allahut. Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt nuk shikojngjrat, t cilat i ka ndaluar Allahu.(Ehrexhehu Nesaiu)Sahabt, tabiint dhe etbei tabiint jan shembulli m i mir se siduhet dgjuar Kurani, si duhet ruajtur, si duhet qndruar n vendin kurlexohet Kurni, si duhet heshtur, si duhet t dgjohet me vmendje, si duhetanalizuar ajetet me analiz t thell, duke qen t bindur thell se at ka edgjojn sht fjal e Krijuesit t botve, t ciln e ka zbritur nprmjetshpirtit besnik (Xhibrili) te m i miri i pejgamberve, i cili e ka ngulitur nzemr, e ka prcjell me gjuhn e tij dhe e ka kumtuar shpalljen te umeti i tijme fjal t qarta, shkronja t prpikta, saktsisht ashtu si ia ka msuarXhibrili, sa q nuk ka shtuar asnj tingull, po ashtu nuk e ka munguar asnjtingull, asnj shprehje.Kurani ka:30 xhuza60 hizba240 pjes t hizbave114 sure6236 ajete77437 fjal323671 shkronja44 43. Jan transmetuar shum hadithe n lidhje me shtjen e Kuranit, tcilat tregojn vlern, rndsin dhe lartsin e tij. Po i prmendim disa prejtyre: Kurani sht emaneti i Zotit tek robrit e Tij, prandaj duhet q domusliman ta shikoj dhe t lexoj, t paktn pesdhjet ajete prej Kuranit.N hadith tjetr Muhamedi a.s. ka thn:Duhet q besimtari t mos vdes pa msuar, sa do pak, nga Kurani,ose t jet n rrugn e msimit t tij.Duhet q ti kushtojm interesim t madh rregullave t leximit tKuranit, sepse Zoti i Lartmadhruar n Kuranin Fisnik ka thn:Ata, t cilve u kemi dhn librin, e lexojn me vmendje dheprpikri ashtu si sht, ata e besojn at (Kuranin).T shtojm edhe kt se, Kurani sht sofr, t ciln Allahu e kashtruar n mesin e njerzve nprmjet Pejgamberit ton - Muhamedit a.s.,me qllim q njerzit t prfitojn prej tij. Muhamedi a.s. ka thn:M i miri tek ju sht ai q e mson Kuranin e pastaj ua mson dhet tjerve.45 44. EMRAT E KURANITZoti i Madhruar, me diturin e Tij absolute dhe t pakufishme, librine Tij e ka emruar me emra t ndryshm. Prej ktyre emrave po prmendimsi vijon: 1. KURAN - Vrtet, ky Kuran tregon mbi beni israilt pr t gjitha (shtjet) prt cilat jan konfrontuar (dhe jan prar).(En-Neml, 76) 2. FURKAN - Furkan sht infinitiv i foljes (Fereka), q do t thot me nda, eq ka kuptimin - Libri q ndan dhe dallon t vrtetn nga e pavrteta; tkeqen nga e mira etj.: I Lartmadhruar sht Ai (Allahu), q ia zbrit Furkanin robit t tij(Muhamedit), q t bhet pr tr botn pejgamber (kshillues) (El-Furkan, 1) 3. KITAB -Kitab d.m.th. libr q ka kuptim Libri i Allahut. Falnderimi i takon vetm Allahut q ia zbriti robit t vet Librindhe n t nuk (lejoi) t bhet kurrfar shtrembrimi.(El-Kehf, 1) 4. DHIKR -Dhikr do t thot prkujtues, vrejtje, prkujtim, prmend.Dhe ky sht Prkujtimi (Kurani) i bekuar (t cilin) e kemi zbritur (at), eju jeni, q at po e kundrshtoni? (El-Enbija, 50) 5. TENZIJL -Tenzil do t thot zbritje.E, vrtet ai (Kurani) sht Zbritje e Zotit t botve. E ka zbritur(nprmjet) t Shpirtit Besnik.(Esh-Shuara, 192-193)46 45. 6. VAHJ -Vahj do t thot frymzim, shpallje, informim i sekretit, lajmrimi t panjohurs, tregim i t fshehts. Thuaj padyshim un ju kshilloj (ju trhjeq vrejtjen) vetm meVAHJIN (shpallje) ... . (El-Enbija, 45) 7. KASAS -Kasas do t thot rrfim, tregim.Vrtet ky (Kuran) sht Tregim (Kasas) i vrtet. (Ali Imran, 62) 9. RUH -Ja kshtu ne ta shpallim ty Kuranin (RUHIN) me urdhrin Ton. (Shura, 52)CILSIT E KURANITPrpos emrave t Kuranit, Kurani sht specifik e karakterizuarme cilsi mrekulluese ku tregohet mrekullia e Kuranit edhe n baz tcilsive. Po i prmendim cilsit e Kuranit:1. MUBIN -Mubin do t thot i qart, i hapt.Kta jan ajetet e Kuranit dhe librit t hapt (t qart). (Hixhr, 1) 47 46. 2. NUR -Nur do t thot drit.O ju njerz sigurisht ju ka ardhur argumenti prej Zotit Tuaj dhe ju kemizbritur dritn (Kuranin) e qart. (En-Nisa, 174j)3. HAK -Hak do t thot e sigurt, e vrtet, e pamohueshme.Dhe at t ciln ta kemi shpallur Ne, ty prej Librit sht e vrtet (HAK e sigurt dhe e pamohueshme).(Fatir, 31)4. ARABIJUN - Kurani n gjuhn (e pastr) arabe pa pasur kurrfar shtrembrimin t me qllim q ata (t jen t devotshm) t frikohen. (Ez-Zumer, 28)5. AZIZ - Aziz do t thot i fort, i fuqishm.Vrtet ata q mohuan (Kuranin) pr kshillat pasi u erdhn atyre, ndrsavrtet ai (Kurani) sht Libr i fort dhe i fuqishm (Fusilet, 41)6. MEXHID -Mexhid do t thot i lartsuar dhe i falnderuar, famlart.Por gjithsesi sht Kuran famlart.(El-Buruxh, 21 ALFABETI I GJUHS ARABE Fjalia prbhet prej fjalve, e fjalt formohen prej shkronjave tvokalizuara dhe t pavokalizuara. Sikurse fjala vendformulim ka gojn (vendin), ashtu edhe shkronja eka vendformimin, vendzrimin apo vendartikulimin n vend t posam tgojs. Ai i cili dshiron t msoj texhvidin duhet ta msoj mir theksimine shkronjave me t cilat formohet fjala. Vaxhib e kemi q ta msojm seciln shkronj ve e ve, ta msojmse prej ku formohet, si formohet, cilat jan cilsit e posame t secilsshkronj.48 47. Alfabeti i gjuhs arabe ka 28 shkronja.Alfabeti fillon me shkronjn hemze dhe prfundon me shkronjnJaun .Prpos ksaj jan edhe tri zanoret e gjata t prmbledhura n fjaln,pra Elifi, Vavun dhe Jaun.Renditjen e shkronjave e ka br gjuhtari i njohur i quajtur Nas binAsi mel-Lejthi.Thuhet se renditja nuk sht br n baz t vendartikulimit apocilsive, por n baz t forms dhe shkrimit. SHKRONJAT E GJUHS S KURANITShkronjat e gjuhs s kuranit jan:Ed-Dadu 15 El-Elif 1 Et-Tau16 El-Bau2Edh-Dhau 17Et-Tau3El-Ajnu18 Eth-Thau 4 El-Gajnu19El-Xhijmu5El-Fau 29 El-Hau 6 El-Kafu 21El-Hau7El-Kafu22Ed-Dalu849 48. El-Lamu 23Edh-Dhalu9 El-Mimu24Er-Rau10 En-Nunu 25 Ez-Zau 11 El-Vavu 26Es-Sijnu12 El-Hau27Esh-Shijnu13 El-Jau 28Es-Sadu 14 SHENJAT E SHKRONJAVE Shkronjat e alfabetit prej hemzes e deri te Ja-un shoqrohen menjrn prej shenjave apo simboleve t cilat duhet t msohen q s bashkume ta t theksohen mir.Nr.ShenjaEmrtimi Shembull 1. El-Fet-hatuEl-Kesretu2.3.Ed-Dametu4.Es-Sukun5.Fet-hatani6.Kesretani7.Dametani8.Teshtidi me el-fet-hatu50 49. 9. Teshtidi me el-kesretu10. Teshtidi me el-dametuTeshtidi me tenvin fet-hatani11.12. Teshtidi me tenvin kesretani13. Teshtidi me tenvin dametani Sa i prket cilsive, vendartikulimit t shkronjave me ndihmn eZotit dhe dshirn e Tij do ti shpjegojm m von. APARATI I ZRIMITDHE QENDRA E GJUHS SHT N MENDJEPr dallim nga kafsht dhe gjallesat tjera, njeriu veohet me logjik mendje t zhvilluar e cila i ka mjetet (organet) e saja t cilat kan t bjnme gjuhn.Qendrat e gjuhs jan: 1. Qendra e logjiks, e cila dirigjon dorn pr t shkruar; 2. Qendra e logjiks s t folurit, e cila dirigjon fytin, gjuhn dhe gojn. 3. Qendra e t lexuarit (knduarit Kiraetu), e cila i sqaron dhe iprcjell shenjat e shkruara n prmjet syve n mendje; 4. Qendra e t dgjuarit, e cila i pranon valt e zrit (t cilat i prcjellveshi).Zri prcaktohet dhe definohet nprmjet dy shtjeve: 1. Vendosjes, pozicionimin e gjuhs n vende t ndryshme t gojs, dhe 2. Ndryshimin e forms, dhe pozicionin e buzve. Ai i cili dshiron t theksoj shkronjn duhet t saktsojvendartikulimin e secils shkronj n gojn e tij dhe duhet ti dij mirpjest e artikulimit t shkronjave, t cilat duhet t kombinohen me rastin eformimit t zrit t shkronjs. 51 50. Aparati i zrimit prbhet prej:1. Pjesve t lvizshme a. Gjuhs, b. Gurmazit (gabzherri) c. Tejzat e zrit (litart)2. Pjesve t lvizshme: a. Dhmbve dhe qiellzs s eprme, b. Dhmbve dhe qiellzs s poshtme (hablil veride), c. Hunda (zgavra e hunds).3. Gryka dhe Zbraztia prej gojs deri n thellsi t fytit. Kemi pes vendartikulime kryesore, t cilat i kan vendartikulimetdytsore t shkronjave: 1. gryka ku artikulohen tri zanoret e gjata: 2. Fyti ku artikulohen shkronjat: 3. Gjuha ku artikulohen shkronjat, t cilat jan 18: 4. Buzt ku artikulohen shkronjat, t cilat jan 4:5. Zgavra e hunds ku formohet tingulli i quajtur gune dhe meteshtid, po ashtu edhe me teshtid.52 51. 53 52. KAPITULLI I TRET VENDSHPRTHIMET(VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVE 53. VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) ESHKRONJAVEHarf () gjuhsisht do t thot ana e nj shtje.Harf () n terminologji do t thot: zri, fonema e prqndruar npikshprthim (vend-dalje) i prcaktuar ose i paprcaktuar.Mahrexh () gjuhsisht do t thot vendshprthim.Mahrexh ( ) n terminologji do t thot: vendi (pika) e daljes(shprthimit) t shkronjs prej ku dallohet zri (i shkronjs) prej shkronjavetjera.Vendartikulimi (Mahrexh) i prcaktuar preciz sht fonem zri iprqndruar n vend t posam prej vendeve kryesore t artikulimit si p.sh.prej fytit, gjuhs ose buzve.Vendartikulimi jo i prcaktuar preciz (Mahrexh el-Mukader) shtfonema, zri i cili nuk sht i prqndruar n vend t posam prej vendevekryesore t artikulimit t fytit, gjuhs ose buzve dhe as nuk prundon nndonj pik t veant. Pr kt arsye kto shkronja e lejojn n veteshkurtimin apo zgjatimin e tyre. N kt bjn pjes tri zanoret e gjata ,dhe. Sh.: Alfabeti i gjuhs arabe ka 28 shkronja dhe pas tyre edhe tri zanoret egjata , dhe.Pjesa drmuese e dijetarve jan t mendimit se jan 17 vendartikulime. VENDET PREJ KU ARTIKULOHEN SHKRONJAT56 54. Si kemi prmendur edhe m hert n gjuhn arabe vendet prej kuartikulohen shkronjat jan 17, dhe kjo sipas mendimit t shumics sdijetarve t Texhvidit.Vendet e shkronjave n prgjithsi klasifikohen n pes vende, e ato jan: 1. Grklani (Gurmazi), 2. Fyti, 3. Gjuha, 4. Buzt dhe 5. Hunda.GRYKA (THELLSIA PREJ BUZVE DERI N 57 55. FUND T FYTIT)Xhevf do t thot zbrazti, pra tr zbraztia e gojs dhe fytit, apotr thellsia e fytit.Gryka (xhevfi) sht hapsira e gjatsis prej fillimit t fytit deri n hapjen ebuzve.Nga gryka burojn tri zanoret e gjata, me fjal tjera: Elifi ipavokalizuar ( ), vavi i pavokalizuar ( ) dhe Ja-i i pavokalizuar ( ).Shart sht te kto shkronja q tiu paraprijn atyre zanoret eshkurtra, ndra vet t jen t pavokalizuara:Shkronjat e gryks nuk kan prkufizim, por ato kan ajrim t---brendis s gojs dhe fytit, pra zri duhet t kaloj tr zbraztirn e gojsdhe t fytit pa hasur n ndonj penges. Pra, lirimi nuk ndalet n ndonj pikt caktuar, por sht zgjatim i zrimit.Kto shkronja kan specifik at se:- Elifi ngritet, lartsohet,- Jaun trgiqet, ngrihet teposht,- Vavun paraqitet, as nuk ngritet, e as nuk trhiqet. Duhet ditur seVavi zgjatues del prej gryks, ndrsa vavi josgjatues del prej bashkimit tbuzve. Kto shkronja quhen shkronja grykore, zrore apo ajrore.GJUHAGjuha i ka 10 vendshprthime prej ku artikulohen 18 shkronjat.Mirpo ato 10 vendartikulime jan:58 56. 1. Fillimi i shpins s gjuhs, me hapsirn e gurmazit ku edhe paralel sht fundi i qiellzs. Nga ky vend artikulohet shkronja . Kjo shkronj quhet shkronja e gurmazit (Harf Lehevije).2. Shpina e gjuhs, me hapsirn e gurmazit ku edhe paralel sht laringu. Nga ky vend artikulohet shkronja . Edhe kjo shkronj quhet shkronj e gurmazit (Harf Lehevije).3. Mesi i gjuhs, paralel me kupoln e lart qiellzore. Nga ky vend artikulohen shkronjat dhe. Kto shkronja quhet shkronja trupore apo trungore (Huruf Shexherije), sepse i tr mesi i trupit t gjuhs merr pjes n artikulimin e ktyre shkronjave.4. Ansoret gjuhs, s bashku me dhmballt e djatht apo t majt, t cilat formojn shkronjn . Pra, ose ansori i gjuhs me dhmballt e djatht, ose ansori i gjuhs me dhmballt e majt. Mirpo m leht dhe m shum prdoret ansori i gjuhs me dhmballt e majt.5. Maja e shpins s gjuhs, s bashku me dhmbt shkyes ose m mir t themi me pjesn e qiellzes s dhmbve shkyes. Nga ky vend artikulohet shkronja .6. Maja ansore e gjuhs, por m posht se vendi ku artikulohet shkronja . sht vendi ku artikulohet shkronja .7. Maja e shpins s gjuhs me mbshtjellsin e dhmbve t prparm sht vendi ku formohet apo artikulohet shkronja .8. Shpina e gjuhs me qiellzn e eprme, sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe . Ndryshe kto shkronja quhet Huruf Nutije, sepse artikulohen prej vendit ku prfundon hapsira e fytit.9. Maja e gjuhs paralel me fillimin e qiellzs s poshtme dhe qiellzs s eprme. sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe. Ndryshe kto shkronja quhen Huruf Eslije, sepse artikulohen prej lvozhgs s gjuhs apo m mir t themi prekjen precize dhe t mpreht t gjuhs. 59 57. 10. Shpina e gjuhs s bashku me qiellzn e eprme. sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe. Kto shkronja quhen Huruf Luthevije Shkronja mbshtjellsoro-dhmbore, sepse shpina e gjuhs mbshtetet n mbshtjellsin e dhmbve gjat artikulimit t ktyre shkronjave.FYTIFyti sht organi i zrimit prej ku artikulohen gjasht shkronja, q quhenshkronja fytore, e ato jan:dhe.Fyti ndahet n tri pjes: 1. Fundi i fytit; 2. Mesi i fytit dhe 3. Fillimi i fytit.60 58. 1. Fundi i fytitFundi i fytit sht vendi ku artikulohen dy shkronja dhe .Kto dy shkronja jan edhe shkronjat e para, t cilat fillojn prej brendsiss gjoksit. 2. Mesi i fytitN mes t fytit artikulohen shkronjadhe.3. Fillimi i fytitPas shkronjave buzore dhe gjuhore ku fillon pjesa e par e fytit, pra nga gojaartikulohen shkronjadhe .Kto shkronja quhen shkronjat e fytit (harful halkiji).HUNDA RRNJA E HUNDSNuk jan vetm goja, fyti dhe gjuha aparate t zrimit t shkronjave,por aparat i zrimit sht edhe rrnja e hunds (Hajshum).Zri, i cili formohet prej rrnjs s zgavrs s hunds ndryshe edhequhet Gune-tun. Nse zgavrat e hunds shtrngohen dhe mbyllen nukformohet tingull, por patjetr duhet t jen t lira.Gune sht e patjetrsueshme pr shkronjndhe .Gune nuk sht shkronj e cila ka form t veten t tejdukshme, por shtcilsi shkronjeje. Pra, zgavra e hunds sht: vendartikulim i shkronjsdytsore, vendartikulim i Ihfas (fshehjes) s, vendartikulim i Idgamitdhe Iklabit.61 59. BUZTBuzt marrin pjes n dy vendartikulime, e ato jan: 1. Shtrati i buzve; 2. Vendbashkimi i buzve. 1. Nga shtrati i buzs s poshtme me dhmbort e eprm ku artikulohetshkronja(f). 2. Vendartikulimi mes buzve ku bjn pjes:shkronjashkronja dheshkronja e me zanore t shkurtr.62 60. Vrejtje:Shkronja dhe shqiptohen duke i mbyllur buzt, ndrsa shkronjaduke i mbajtur pak si t hapura.LLOJET E VENDARTIKULIMIT T SHKRONJAVE Pjesa drmuese e dijetarve jan t mendimit se jan 17vendartikulime t shkronjave.Vendartikulimet ndahen n: - Vendartikulime t prgjithshme dhe - vendartikulime t veanta.Vendartikulimet e prgjithshme jan pes: 1. Gryka, e cila ka 1 vendartikulim 2. Thellsia e fytit, e cila ka 3 vendartikulime 3. Gjuha, e cila ka 10 vendartikulime 4. Buzt, e cila ka 2 vendartikulime 5. Zgavra e hunds, e cila ka 1 vendartikulim63 61. Gjithsejt 17 vendartikulimeKshtu biem n prfundim se vendartikulimet e prgjithshme jan 5, ndrsat veantat jan 17.Vendartikulim i veant quhet vendartikulimi, i cili nuk ka m shum se njvendartikulim prej t cilit n brendi artikulohen nj e m shum shkronja.P.sh.: Vendartikulim i prgjithshm quhet thellsia e fytit, e cila degzohetpastaj n 3 vendartikulime ku n secilin vendartikulim burojn nga dyshkronja.Pra, fillimi i fytit ku burojnmesi i ku burojnfundi i fytit ku burojnMEHARIXH EL-HURUF64 62. 65 63. - - -66 64. SHKRONJATKurani prbhet prej sureve, suret prej ajeteve, ajetet prej fjalve,fjalt prej shkronjave. Pra shkronja sht njsia m e vogl e Kranit fisnik.Shkronjat prbhen prej zanoreve, me fjal tjera i bashkngjitetzanorja, ose sukuni (jozanori).Muhamedi a.s. i ka thn Musa El-Esharij:O Musa m sht dhn tingulli (fonema) prej tingujve (fonemave)t Davudit.(Buhariu n Sahihun e tij)Shkronjat jan dy llojesh: 1. Shkronja kryesore (parsore) dhe 2. Shkronja Sekondare (dytsore). 1. Shkronjat kryesore jan 29 shkronjat e njohura n alfabet. 67 65. 2. Shkronjat dytsore jan shkronjat, t cilat burojn prej mesit t dyvendartikulimeve ose prej dy cilsive (hollsimit-trashsimit).Shkronjat sekondare (dytsore) jan: a. Elifi i errsuar (Elif museheletun). Kjo fonem as nuk sht hemze eplot, as elif i plot, por mes i tyre. P.sh.:b. Elifi mumal. Ky sht elifi - mes elifit - dhe , as nuk sht elifi plot, as e plot. P.sh.: c. Shkronjae przier n fonemn e shkronjs . P.sh.:Kiraeti i Hamzs - Shkronjae przier n shkronjn . P.sh. - Fonemohet n mes t kesres dhe dames, pra n mes tdhe .Kjo te disa lexues, prpos Hafss. - Elifi i trash. Elifi i cili vjen pas shkronjave t rnda: - Shkronjae trash:Lexohet trash edhe pse parsore sht shkronjaajo lexohet LL .68 66. - Shkronja e fshehur: - Shkronjae fshehur: - Disa dijetar shkronjn LL, - N t fshehur dhe - M t fshehur,nuk i konsiderojn shkronja dytsore.SQARIM:Shpina e gjuhs (pjesa e prparme ose e prapme) her-her ilargohet qiellzs e her-her i afrohet. Nga kto lvizje prcaktohet shkalla ehapjes s tingujve.N nyjtimin e tingujve pjes t ndryshme t gjuhs afrohen me pjest ndryshme t qiellzs, t dhmbve ose alveolave. Her-her ka mbyllje tastit t ndjekura nga nj shprthim i organeve t t folurit e her-her kaafrim t organeve q formojn nj shteg. Gjithsesi n t gjitha rastet kemi tbjm me n penges q duhet kaprcyer.Roli i majs s gjuhs sht gjithashtu i rndsishm. N qoft semaja e gjuhs zbret drejt alveolave dhe dhmbve t poshtm, nyjtimi quhetdorsal ose shpinor, pr arsye t rolit aktiv q luan n kt rast shpina egjuhs, her e ngritur e her e ulur. Kur maja e gjuhs ngrihet drejtalveolave t dhmbve t siprm, kemi t bjm me nyjtim apikal ose major.Kur maja e gjuhs ngrihet sipr dhe kthehet prapa kemi nyjtim retrofleksose kakuminal.Kur buzt jan t rrumbullakuara dhe t zgjatura formojn njrezonator plotsues midis dhmbve dhe buzve t quajtur rezonatori buzorq shrben pr t formuar tinguj t buzorzuar ose buzor.Kur njerithi ulet dhe nj pjes e ajrit kalon nga hapsira e hundsformohet nj rezonator tjetr i quajtur rezonatori hundor. Zanoret dhe bashktinglloretTingujt e shqipes standarde sipas tipareve t tyre nyjtimore mund tklasifikohen n dy grupe kryesore, n zanore dhe bashktingllore. Mnyra e kalimit t rryms s ajrit prmes glots prbn bazn prndarjen e tingujve n zanore e bashktingllore. Kur tejzat e zrit jan t puqura dhe glota sht e mbyllur dhe rrymae ajrit kalon prmes saj dhe dridh tejzat e zrit n mnyr ritmike, prftohetz ose ton laringal. Kur tejzat e zrit jan t larguara dhe glota sht e hapur dhe rrymae ajrit kalon pa i dridhur tejzat e zrit prftohet zhurm laringale.69 67. Toni laringal ose zhurma laringale mund t kalojn lirisht ose tndeshin nj penges n kanalin e zrit. Zanore jan tingujt, pr nyjtimin e t cilve toni laringal kalonlirshm n kanalin e zrit, pa ndeshur n ndonj penges, kursebashktingllore, jan tingujt pr nyjtimin e t cilve toni ose zhurmalaringale ndesh n nj penges t plot ose t pjesshme dhe kaprcimi ipengess formon bashktinglloret. Prania ose mungesa e nj pengese gjatkalimit t rryms s ajrit sht, pra, ajo q prcakton dallimin ndrmjetzanoreve dhe bashktinglloreve.Veorit nyjtimore t zanoreveVeoria nyjtimore themelore e zanoreve sht kalimi i lir i rryms s ajritduke filluar q nga hapsirat e nnlaringut. Gjat nyjtimit t zanoreve,rryma e ajrit, e prodhuar nga lkundjet periodike t tejzave t zrit, kalonnpr faring dhe goj pa hasur ndonj penges. Modifikimi i vetm q mundti bhet rryms s ajrit sht rezonanca, do me thn prforcimi i disafrekuencave t pjesshme nga rezonatort.Funksionet e organeve t t foluritGjat frymmarrjes normale dhe gjat nyjtimit t bashktinglloreve tshurdhta, si rezultat i lvizjeve t aritenoideve, tejzat afrohen ose largohendhe hapin glotn. Rryma e ajrit kalon pa prodhuar ndonj tingull.Kur flasim ato jan shum t tendosura dhe rryma e ajrit i bn tdridhen. Kto dridhje t tejzave t zrit t tendosura formojn tingullin tcilin e quajm z ose ton laringal.Me tejzat e zrit t afruara dhe t tendosura formohen zanoret dhebashktinglloret e tingullta (sonore). Kur tejzat e zrit jan t afruara, porjo t tendosura, kemi t bjm me pshpritje.70 68. 71 69. KAPITULLI I KATRTCILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVE 70. CILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVEShkronjat jan sikurse njerzit, disa jan t fort e t fuqishm, disajan t dobt e disa jan mesatar.Cilsit jan ato, q e dallojn njrin prej tjetrit. Kshtu edheshkronjat dallohen njra prej tjetrs n baz t cilsive.Pr shembull, t marrim fjalndhe. Shohim se kur taartikulojm e artikulojm sikurse me u ndal n tok t that, ndrsakur ta artikulojm e artikulojm sikurse t rrshqitet n tok me balt.N prgjithsi jan 17 cilsi t shkronjave, t cilat ndahen n cilsi tkundrta dhe n cilsi t veanta. do shkronj m s paku duhet ti ket 5cilsi dhe t jet e larguar nga pes cilsi tjera. Prpos ksaj, disa kan edhenj cilsi m tepr, pra 6 cilsi, e ndonjri, edhe dy cilsi m tepr, pra 7cilsi.CILSITCilsit e shkronjave jan 17, mirpo Ibn Xhezeri thot se jan 18cilsi t shkronjave. Disa mendojn se jan 15 cilsi dhe nuk e kankonsideruar cilsi Ismatin (ngulmuesen), Idhlakin (rrshqitsuesen), lejinin(butsuesen).Disa kan thn jan mbi 40 cilsi, duke shtuar cilsi tjera.Cilsit jan dy llojesh:1. Cilsi vetanake dhe t prgjithmonshme, t cilat asnjher nukhumbin prej shkronjs.2. Cilsi jovetanake, q do t thot paraqiten n disa raste dhe humbinn disa raste, si p.sh. trashgimi i shkronjs .Cilsit vetanake jan dy llojesh:1. Cilsi kundrvnse,2. Cilsi t posame.74 71. Cilsit vetanake kundrvnse (kontradiktore) t shkronjave jan 5, q dot thot se secila cilsi e ka prball cilsin tjetr, e cila i kundrvihet, e atojan:1. El-Hemse, e kundrta e saj Xhehrifshehtazihaptazifshehtzuese haptzuese.2. Esh-Shidet, e kundrta e saj err-RrehaveFortsim lirimFortsuese liruese.3. El-Istila, e kundrta e saj IstifalNgritjezbritjeLartsim ultsimZlartsuese zulse4. El-Itbak, e kundrta e saj InfitahNgjitjeshkputjeNgjitse shkputse.5. El-Idhlak, e kundrta e saj IsmatRrshqitje ngulmimRrshqitsengulitse.Cilsit vetanake jokundrvnse (jokontradiktore) jan:1. Safire - shushulluese, fishklluese, mprehtsuese;2. Kalkale - dridhtuese, tronditse, vibratuese;3. El-Lijn - zbutsuese, lehtsuese;4. El-Inhiraf - lajkatuese;5. Et-Tekrir - prsritse;6. Et-Tefeshij - zhurmuese, shkaprderdhse;7. El-Istitale - strzgjatuese. 75 72. CILSIT KONTRADIKTORE1. a) HEMSE SHURDHTHemse do t thot z i heshtur, i mbyllur, i fshehur.Zoti i Lartmadhruar thot:Nuk dgjon z, pos nj pshpritje t thembrave t kmbve. N Terminologji hemse do t thot: t vazhduarit e fryms apo mmir frymmarrjes pas theksimit t shkronjs, pr shkak t prkufizimit dhepr shkak t dobsimit t zrit nga vendartikulimi. Shkronjat e hemses jan: Disa nga shkronjat e hemses jan m t fuqishme e disa m t dobta.M e fuqishmja sht shkronja, sepse kjo shkronj prpos cilsis shemses ka edhe cilsi t tjera, t cilat jan t fuqishme si ISTILA(Zlartsuese) SAFIR (Fishklluese). Pas saj vjen shkronja , pastajdhe e pastaj t tjerat me radh, ndrsa e fundit sht . Kto shkronja quhen MEHMUSE, sepse jan t dobta, pra bhetprkufizimi i shkronjs n brendi t vendartikulimit, dhe nuk mund tfuqizohen, sepse pengohet zrimi dhe frymmarrja me vet shkronjn. Dihet ka dallim n mes t zrimit dhe fryms.FRYMA sht ajri, i cili del prej laringut (mesit t arterjeve t zrit) pa idridhur arteriet e zrit dhe pa formuar tingull. ZRI sht ajri, i cili del prej arterieve t zrimit (mesit t arterjeve tzrit) me dshir dhe i dridh dy arteriet e zrit, ashtu q formohet z sisht zri i shkronjave t fytit dhe zanoreve t gjata.Kur t bhet shkronja hemse e76 73. shurdht vazhdon frymmarrja, ndrsaprkufizohet shkronja.Kur t bhet shkronja xhehr -e zshme, mbyllet dera e frymmarrjespr shkak t fuqis t ciln e ka zri.1. b) EL XHEHR T ZSHME Xhehrdo t thot: elje, hapje - pra z i fuqishm n t shprehurt shkronjs. N TERMINOLOGJI do t thot: mbyllja e ders s frymmarrjes nmomentin e artikulimit t shkronjs pr shkak t fuqis q ka zri.Shkronja e Xhehrit (t zshme) jan 19, pra ka mbesin prej shkronjave themses:Shkaku: Kto shkronja quhen t zshme, sepse kan fuqi n vetvete,fuqi n organin e nyjtimit; kto shkronja nyjtohen s bashku me zrin efuqishm duke qen glota e mbyllur dhe rryma e ajrit kalon prmes saj dhe idridh tejzat e zrit.Disa shkronja jan m t hapura (t zshme) se tjerat, si p.sh.shkronja sht m e hapur (m e zshme) se shkronja .Vrejtje: N gjuhn shqipe shkronjat e zshme jan: [b, d, gj, g, x, xh, v, dh,m, n, nj, j, l, ll, r, rr].Shkronjat shurdhuese jan: [p, t, q, k, c, , f, th, s, sh, h]. HEMSE EL XHEHR FSHEHTSIMI DHE HAPSIMI77 74. Mnyra e kalimit t rryms s ajrit prmes glots prbn bazn prndarjen e tingujve n zanore e bashktingllore. Kur tejzat e zrit jan t puqura dhe glota sht e mbyllur, dhe rrymae ajrit kalon prmes saj, dhe dridh tejzat e zrit n mnyr ritmike, prfitohetz ose ton laringal. Kjo cilsi quhet XHEHR - e Zshme. Kur tejzat e zrit jan t larguara dhe glota sht e hapur, dhe rryma eajrit kalon pa i dridhur tejzat e zrit prfitohet zhurm, pshprim laringale.Kjo cilsi quhet Hemse Shurdhuese.2. a) ESH-SHIDETUN - SHTRNGUESE Esh-Shidedu gjuhsisht do t thot fortsi.N terminologji do t thot: Rezervimi i zrit gjat shqiptimit n shkronj,me qllim q t forcohet shkronja kur t shprthen n vendnyjtim.Shkronjat ESH-SHIDETU SHTRNGUESE jan tet. Ato jan:Kto shkronja quhen t forta, sepse shkronja forcohet dhe mbshtetetfort n vendartikulimin e tij. Shkronja m e forta sht .Shkaku: Kto shkronja jan t forta, pr shkak t shtrngimit t shkronjs nvendartikulim deri n momentin kur t shprthen shkronja gjat nyjtimit.2. b) ERREHAVETU - LIRUESEErr-Rrehave gjuhsisht do t thot e leht, e but, e lir.N terminologji do t thot: kalimi i zrit pa penges gjat shqiptimit tshkronjs pr shkak se mbshtetja n vendnyjtim nuk sht e fort, por ebut, e leht dhe e dobt, dhe zri sht i prkufizuar n shkronj.Shkronja Rehavetu jan 16. Ato jan:(zanoret e gjata)+Shkaku: Quhen kto shkronja liruese pr shkak t lehtsis dhe dobsis smbshtetjes s tyre n vendnyjtim, dhe nuk forcohet, as nuk shtrngohet78 75. pr t rezervuar z q fonema t shqiptohet s bashku me shkronjn, porlirshm del edhe fryma, edhe zri i shkronjs, si p.sh.Vrejtje: do shkronj liruese ka nevoj pr nj pjes kohe n t cilnpjes kohe duhet t kaloj fonema (zri) i tingullit - sh:Kjo sqarohet m mir n praktik.3. a) ISTILA NGRITSE, ZLARTSUESEISTILA do t thot ngritje, lartsim.N Terminologji Istila do t thot: Ngritja e majs s gjuhs lart n qiellzkur t theksohet shkronja.Kto shkronja jan 7: Gjat artikulimit t ktyre shkronjave zri ngritet lart. Rnditja e shkronjave pr nga lartsimi apo ngritja e zrit jan:,pastaj, pastaj, pastaj , pastaj, pastaj , pastaj . Gjuha mund t lviz drejt pjess s prparme t gojs duke formuarnj hapsir t madhe rezonance n pjesn e prapme. Mirpo, me rastin eISTILAS qllimi sht q maja e gjuhs t ngritet lart n qiellz q tformohet nj hapsir m e madhe rezonance n pjesn e prapme, q tformohet ton laringal m i lart. Kur ngritet maja e gjuhs lart n qiellz padyshim se edhe mesi ishpins s gjuhs ngritet, mirpo shkronjat dhe nuk janshkronja t Istilait, edhe pse gjuha ngritet lart, por ngritet mesi i gjuhs, e jomaja e gjuhs. Me rastin kur maja e gjuhs ngrihet drejt alveolave t dhmbve tsiprm kemi t bjm me ISTILAIN e q ky nyjtim quhet apikal osemajor.3. b) ISTIFAL ULSE - ZBRITSEISTIFAL do t thot ulje, zbritje.N Terminologji Istifal do t thot: Zbritja e gjuhs posht ku e ka vendin ngoj, gjithmon kur t theksohet shkronja.79 76. Shkronjat e Istifalit jan 21:Me rastin kur maja e gjuhs zbret drejt alveolave dhe dhmbve tposhtm kemi t bjm me ISTIFALIN e q ky nyjtim quhet dorosal oseshpinor.Kur t ngritet gjuha quhet shkronj zlarte - Musteal, ndrsa kur tzbritet gjuha quhet shkronj zulte - Istifale. Gjithsejt jan:7 shkronja zlarte,21 shkronja zulte.4. a) ITBAK PRMBYLLSE, NGJITSEITBAK do t thot ngjitje prmbyllje. N Terminologji ngjitja e njpjese t gjuhs apo pjess m t madhe t gjuh me qiellzn e eprm, merastin e artikulimit t shkronjs. Kto shkronja jan:Gjat theksimit t ktyre shkronjave prkufizohet zrimi n ansoret dhe nmajn e gjuhs me qiellzn e eprme.Renditja e shkronjave t Itbakit pr nga fuqia e ngjitjes s gjuhs sht:Shkronjasht m e forta dhe m prmbyllsja, pastaj me radh vjenshkronja , pastaj , dhe fundit shkronja . me e forta pastaj , pastaj, pastaj.4. b) INFITAH HAPSUESE, SHKPUTSE Infitah do t thot: Ndarje, mosprputhje, hapje.N terminologji do t thot: Mosbashkngjitja e gjuhs me qiellzn e eprm,n mnyr q t mos bllokohet zri n mes tyre gjat artikulimit tshkronjs. Shkronjat e Infitahit jan 25, me zanoret e gjata: (zanoret e gjata) + INFITAH gjuhsisht do t thot hapje, ndarje, qelje.Infitah n terminologji do t thot: Ndarja apo t larguarit (formimi ihapsirs) e gjuhs sa m shum prej kupols qiellzore n momentin eshqiptimit (artikulimit) t shkronjs pr tu mos u bllokuar apo pr tu mosprkufizuar zri mes tyre.80 77. Shkronjat e Infitahit jan 25, s bashku me zanoret e gjata:Dallimi mes ISTIFALIT (Zbritsueses) dhe INFITAHIT (Hapsueses) Istifal sht zbritja e majs s gjuhs sa m posht nofulls sposhtme q sa m shum me iu larguar kupols s qiellzs. Ndrsa, te Infitah-i mjafton vetm t larguarit (mosgjitja) e gjuhsprej kupols s qiellzs, edhe pse gjuha ngritet lart prej nofulls s poshtme.Tipari i ifitahit sht m e prgjithshme se tipari i istifalit. Andaj mund tthuhet se do shkronj e istifalit sht, n t njjtn koh, edhe e infitahit,ndrsa do shkronj e infitahit nuk sht edhe e istifalit. P.sh. shkronjatjan shkronja t ifitahit, por jan edhe t istilait. SHKRONJAT E ALFABETIT Mustefil (zulsuese)Mustealijetun (zlartsuese) 81 78. Shkronjat tjeraT gjitha shkronjat hapje e plotMunfetihatunMutabakatun(Hapsuese) (Prmbyllse) Hapje e pjesrishme Dallimi mes Istilait (Ngjitses qiellzore) dhe Itbakit (ngjitses prmbyllse) ISTILA do t thot ngitja e majs s gjuhs lart n qiellz, dukeln nj shteg, pra i afrohet qiellzs, mirpo nuk ngjitet, por e len njshteg. Ndrsa, ITBAK do t thot ngritja e majs s gjuhs lart n qiellzdhe duke e ngjitur plotsisht majn e gjuhs me kupoln e qiellzs. Pra,Itbaki sht shkall shum m e fort se Istlai, sepse tek tipari i istilait nuksht e domosdoshme ngjitja e gjuhs me qiellzn, ndrsa tek tipari i Itbakitsht e domosdoshme ngjitja e gjuhs me qiellzn. do shkronj e Itbakit sht edhe e Istilas, ndrsa do shkronj eIstlas nuk sht e Tibakit, dhe sa m shum q ngjitet gjuha lart nkupoln e qiellzs, aq m shum forcohet dhe shtrngohet hapsira e prapmee zrit, dhe forcohet shkronja e Itbakit. Cilsia e Itbakit i prcjell kto shkronja is n t lidhur t tyre meshkronjat tjera, si n t ndalur, si me sukun, si me zanore, mirpo kur t jenme sukun dhe me teshttid duhet t jet m e theksuar.5. a) IDHLAKI - RRSHQITSEIDHLAK gjuhsisht do t thot mprehtsi gjuhsore, ose maja e gjuhs.Idhlak n terminologji do t thot: shpejtsimi, rrshqitsimi, dhe lehtsimi ishqiptimit (artikulimit) t shkronjs pr shkak se del prej majs s gjuhs oseprej buzve. Shkronjat e Idhlakit jan 6:Quhen majore (kep-ore) pr shkak se nj pjes e tyre artikulohen prej majss gjuhs si jan dhe pjesa tjetr prej majs s buzve, si jan82 79. dhe. Andaj duhet pasur kujdes q gjat artikulimit t tyre t mosngatrrohen apo t mos przihen njra me tjetrn.5. b) ISMAT - NGULLMUESEISMAT gjuhsisht do t thot mosshpejtim, ngecje, ndalje.Ismat n terminologji do t thot ngecja, vshtirsimi i artikulimit tshkronjs pr shkak t artikulimit t saj larg majs s gjuhs.Shkronjat e Ismatit jan t vshtira pr gjuhn, ndrsa shkronjat eIdhlakit jan t lehta pr gjuhn, pr kt arsye, n gjuhn arabe do fjal ecila ka m shum se tri bashktingllore, ka edhe ndonj shkronj tIdhhlakit, sepse po ti kishte fjala prej 4 shkronjave e m shum, vetmshkronjat e Ismatit do t theksoheshin me vshtirsi t madhe.Nse fjaln prej 4 shkronjave ose e shkronjave e hasim n gjuhnarabe dhe nuk e ka ndonj shkronj prej shkronjave t Idhlakit, menjher ekuptojm se ajo fjal nuk sht arabe, por fjal e huaj, pra fjal e huazuar,ose e arabizuar.Shkronjat e Ismatit jan t gjitha shkronjat tjera, pos shkronjave tIdhlakit.Kundrvniet (dallimet me vler funksionale) n sistemin ebashktinglloreve t shqipes standarde prcaktohen nga mnyra e nyjtimit(formimit), ku prfshihen shkalla e ngushtimit t pengess, pjesmarrja etejzave t zrit dhe rezonatori hundor, si edhe vendi i nyjtimit (formimit). Tiparet q shrbejn pr krijimin e ktyre kundrvnieve ose tiparetdalluese t sistemit t bashktinglloreve t shqipes standarde jan kto:Mbylltore /p ~ f/pE shurdht/p ~ b/Buzore/p ~ t/, /p ~ c/, /p ~ /, /p ~ q/, /p ~ k/Mbylltore /b ~ v/,b E zshme/b ~ p/,Buzore/b ~ d/, /b ~ x/, /b ~ xh/, /b ~ gj/, /b ~ g/, 83 80. Gojore/b ~ m/, Hundore /m ~ b/,m Buzore/m ~ n/, /m ~ nj/, Frkimore /f ~ p/,fE shurdht/f ~ v/, Buzore/f ~ th/, /f ~ s/, /f ~ sh/, /f ~ h/, Frkimore /v ~ b/,vE zshme/ v ~ f/, Buzore/ v ~ dh/, / v ~ z/, / v ~ zh/, / v ~ j/, Mbylltore /t ~ th/,tE shurdht/t ~ d/, Dhmbore/t ~ p/, /t ~ c/, /t ~ /, /t ~ q/, /t ~ k/, Mbylltore /d ~ dh/,dE zshme/d ~ t/, Dhmbore/d ~ b/, /d ~ x/, /d ~ xh/, /d ~ gj/, /d ~ g/, Frkimore /th ~ t/,th e shurdht/th ~ dh/, dhmbore/th ~ f/, /th ~ s/, /th ~ sh/, /th ~ h/, Frkimore /dh ~ d/,dh E zshme/dh ~ th/, Dhmbore/dh ~ v/, /dh ~ z/, /dh ~ zh/, /dh ~ j/, Mbylltore /c ~ s/,cE shurdht/c ~ x/, Alveolare /c ~ p/, /c ~ t/, /c ~ /, /c ~ q/, /c ~ k/, Mbylltore /x ~ z/,xE zshme/x ~ c/, Alveolare /x ~ b/, /x ~ d/, /x ~ xh/, /x ~ gj/, /x ~ g/, Hundore /n ~ x/,n Alveolare /n ~ m/, /n ~ nj/, Frkimore /s ~ c/,sE shurdht/s ~ z/, Alveolare /s ~ f/, /s ~ th/, /s ~ sh/, /s ~ h/, Frkimore /z ~ x/,zE zshme/z ~ s/, Alveolare /z ~ v/, /z ~ dh/, /z ~ zh/, /z ~ j/, Mbylltore / ~ sh/,E shurdht/ ~ zh/, Paraqiellzore / ~ p/, / ~ t/, / ~ c/, / ~ q/, / ~ k/,xh Mbylltore /xh ~ zh/,84 81. E zshme /xh ~ /, Paraqiellzore/xh ~ b/, /xh ~ d/, /xh ~ x/, /xh ~ gj/, /xh ~ g/, Frkimore/sh ~ /,sh E shurdht / sh ~ zh/, Paraqiellzore/sh ~ f/, /sh ~ th/, /sh ~ s/, /sh ~ h/, Frkimore/zh ~ xh/,zh E zshme /zh ~ sh/, Paraqiellzore/zh ~ v/, /zh ~ dh/, /zh ~ z/, /zh ~ j/, E shurdht /q ~ gj/,q Qiellzore/q ~ p/, /q ~ t/, /q ~ c/, /q ~ /, /q ~ k/, Mbylltore/gj ~ j/, E zshme /gj ~ q/,gj qiellzore/gj ~ b/, /gj ~ d/, /gj ~ x/, /gj ~ xh/, /gj ~ g/, gojore /gj ~ nj/,nj Hundore/nj ~ gj/, Qiellzore/nj ~ m/, /nj ~ n/, Frkimore/j ~ gj/,j Qiellzore/j ~ v/, /j ~ dh/, /j ~ z/, /j ~ zh/, Mbylltore/k ~ h/,kE shurdht /k ~ g/, Prapaqiellzore /k ~ p/, /k ~ t/, /k ~ c/, /k ~ /, /k ~ q/, E zshme /g ~ k/,gPrapaqiellzore /g ~ b/, /g ~ d/, /g ~ x/, /g ~ xh/, /g ~ gj/, Mbylltore/g ~ k/, Frkimore/h ~ k/,h prapaqiellzore /h ~ f/, /h ~ th/, /h ~ s/, /h ~ sh/, Ansore/ll ~ d/, /ll ~ dh/,ll Dhmbore /ll ~ l/,/l ~ x/, /l ~ z/, /l ~ n/, /l ~ r/, /l ~ rr/, Ansorel /l ~ ll/, alveolare Dridhse /r ~ x/, /r ~ z/, /r ~ n/, /r ~ l/,r Njdridhse/r ~ rr/, Dridhse /rr ~ x/, /rr ~ z/, /rr ~ n/, /rr ~ l/,rr shumdridhse/rr ~ r/,aE hapur/a ~ /, 85 82. E prparme /y ~ u/,ybuzore /y ~ i/.E prparme /u ~ y/,uE mbyllur/u ~ o/.o E mesme/o ~ u/.E mesme/ ~ a/,qendrore /~ e/.TIPARET JOKUNDRVNSE T SHKRONJAVETiparet jokundrvnse t shkronjave jan: 1. SAFIRE- SHUSHULLUESE, FISHKLLUESE,MPREHTSUESE; 2. KALKALE - DRIDHTUESE, TRONDITSE, VIBRATUESE; 3. EL-LIJN - ZBUTSUESE, LEHTSUESE; 4. EL-INHIRAF - LAJKATUESE;86 83. 5. ET-TEKRIR - PRSRITSE; 6. ET-TEFESHIJ - ZHURMUESE, SHKAPRDERDHSE; 7. EL-ISTITALE - STRZGJATUESE.1. ES-SAFIR MPRETSIA E TINGULLITFISHKLLUESE (Shushulluese) - PIPZUESE Safir do t thot z, tingull, i cili buron prej gojs s kafshve kur tpin uj.N terminologji do t thot tingulli apo zri i buruar prej shkronjave tcaktuara (safir), i cili deprton fuqishm n aparatin e t dgjuarit (vesht).Shkronjat e t Safirit jan tri:87 84. 1.- za-un, 2.- sin-un, 3. - sad-un. Quhen shkronja Safirije pr arsye se s bashku me shkronjn del njz shtes, i cili i ngjason zrit t shpendve.1. P.sh. Shkronja - i ngjason zrit t pats .2. Shkronja - i ngjason zrit t karkalecit.3. Shkronja- i ngjason zrit t blets .Kategorit e shkronjave t Safirit, pr nga aspekti i fuqis s shkronjs,jan tri:1. Kategoria e par, m e fuqishmja sht shkronja.2. Kategoria e dyt, ku bn pjes shkronja, sepse ka hapje m tmadhe.3. Kategoria e tret, ku bn pjes shkronja .Prpos ktij kategorizimi kemi edhe ndarje tjetr t shkronjave t Safirit, eato jan:E para: Kur shkronja e Safirit sht dyfishuar, pra me teshtid, sht m eforta. P.sh.:E dyta: Kur shkronja e Safirit sht me sukun (e pavokalizuar) Safiri shtm i vogl. P.sh.:E treta: Kur shkronja e Safirit sht me vokale Safir sht m i vogli. P.sh.:Mnyra e artikulimit: Shkronjat e Safirit artikulohen prej majs s gjuhsdhe dhmballve t poshtm. Patjetr duhet t prkufizohet dhe mprehetartikulimi duke shtrnguar vendartikulimin, dhe duke ln vetm nj zgavrt vogl prej ku del zri.Gabimet e artikulimit t Safirit:88 85. 1. Mosprikufizimi i zrit n vendartikulim, por lejimi i shprndarjes szrit, e n at rast bhet tefesh. 2. Mosformimi i zgavrs s vogl, ashtu q zri del tepr i fort. 2. KALKALE DRIDHSIM, TRONDITJE, VIBRIM,TRINGLLUESE Kalkale do t thot lvizje, dridhje, tronditje.Kalkale n terminologji do t thot t dridhsh, t tronditsh fuqishm zrin eshkronjs s pavokalizuar n vendartikulimin e tij sa, q t kuptohet shum iqart. Ndryshe quhet z shtes, i cili formohet pr shkak t shtrngimit dhelirimit t menjhershm.Shkronjat, t cilat bhen kalkale (dridhen) jan pes:1. 2. 3.89 86. 4. 5.Shembuj t kalkalesGabimet gjat formimit t Kalkales - Disa e lexojn Subihan fjaln sub-hane Halekkana fjaln halekna,Mirpo Kalkale nuk anon as n ketra, as n fet-ha. - Gjat ndaljes s Kalkales, n fjaln ku para shkronjs s fundit shtzanore e gjat, formohet edhe nj shkronj shtes:Shkaku i kalkales: sht bashkimi i dy tipareve t plota, shtrngimi i plot(shide) dhe lirimi i plot (rehave) me sukunin e shkronjs, gj, q prodhontronditje t plot n aparatin e t folurit dhe nevojitet prpjekje e madhe prti sqaruar q t dy tiparet, pra tubimin e fort t zrit dhe t ajrit n t njjtnkoh.Si bhet kalkaleja?Esenciale te artikulimi i shkronjave sht q t bhet bashkimi i organevelvizse t shkronjave me organet jo lvizse t aparatit t t folurit kur tjen me sukun. Kalkale as nuk sht cilsi e shkronjs me cilsi t plot, ascilsi e shkronjs me vokale (zanore) t plot, por sht mes i tyre, sepse asnuk bhet hapje e plot e gojs dhe e buzve, as bashkim i plot i buzve, aszbritje e plot e gjuhs n drejtim t nofulls s poshtme, por bhet vetmdridhje dhe tronditje.Renditja e veprimeve pr t prodhuar cilsin e kalkales 1. Para rezonancs s ajrit, i cili del jasht formimit t zrit, formohetnj penges, e cila mbshtet n vendartikulim, e cila penges rezultonbllokimin e zrit t shkronjs dhe ajrit s bashku, pra n t njjtnkoh.90 87. 2. Shtrngimi sa m i fort i ksaj pengese pr ta bllokuar ajrin. 3. Hapja e pengess n mnyr automatike dhe t befasishme, e cilashpie te shkaprderdhja e menjhershme e ajrit t bllokuar pasbllokimit, e cila prodhon z t fort dhe t thekshm. Te kalkale m prparsi sht q t dridhet dhe t jet m afr fethas. Disa kan dhn mendime se: - nse para kalkales sht fetha bhet kalkale m afr fethas. P.sh.: - nse para kalkales sht dame, bhet kalkale m afr dames. P.sh.: - nse para kalkales sht kesre, bhet kalkale m afr kesres. P.sh.: Disa kan thn shikohet zanorja pas kalkales, e jo para saj, e pastajprshtatet. SHKALLT E KALKALES (TRINGLLIMIT)N baz t shkronjave t cilat munden t jen m t forta ose jo m t forta,kemi tri shkall (kategori) t kalkales, e ato jan:1. Shkalla e parKtu bn pjes shkronja , e cila e ka edhe theksin, por edhe kalkalen(dridhjen) m t fortn. P.sh.:2. Shkalla e dytN kt shkall bn pjes shkronja , e cila kalkalen (dridhjen) e kat mesme. P.sh.:3. Shkalla e tretN kt shkall bjn pjes tri shkronjat tjera t cilat e kandridhjen (kalkalen) m t dobt. P.sh.:Prpos ksaj ndarje kemi edhe ndarjen tjetr t kalkales, e ato jan trikategori:1. Kategoria e par 91 88. N kt kategori bn pjes shkronja e dyfishuar n t ciln ndalemi gjat tlexuarit. Kjo dridhje sht m e fuqishmja. P.sh.: 2. Kategoria e dytN kt kategori bn pjes shkronja n t ciln ndalemi gjat t lexuarit: 3. Kategoria e tretN kt kategori bn pjes shkronja me sukun n mes t fjals ku nukguxojm t ndalemi. P.sh.:3. EL-LIJN-i ZBUTSUESE LEHTSUESEEL-LIJN gjuhsisht do t thot lehtsuese, zbutsuese.EL-LIJN n terminologji do t thot: Artikulimi i shkronjs prejvendartikulimit t tij me lehtsi t madhe, pa e ngarkuar gjuh fare.Shkronjat e Lijnit jan shkronja dhe me sukun, me kusht q paratyre t jet zanorja e shkurt fet-ha. P.sh.: Dallimi mes shkronjave t Lijnit dhe t zanoreve t gjata N rend t par duhet t themi se shkronjat e Lijnit dhe zanoret(shkronjat) e gjata i kan t gjitha cilsit e njjta. Cilsit e shkronjave t Lijnit jan: Xhehr, rehave, istifal, infitah,ismat, el-lijn. Cilsit e zanoreve t gjata jan: Xhehr, rehave, istifal, infitah, ismat,el-lijn. Q t dy llojet e shkronjave i nnshtrohen rregullit t zgjatimit se jant lehta. Mirpo ndryshojn n disa shtje tjera:1. Ndryshojn n vendartikulim, sepse dy shkronjat e Lijnit e kan vendartikulimin e prcaktuar, pra shkronja e ka vendartikulim mesin e gjuhs, ndrsa shkronja ka bashkimin e buzve, kurse92 89. zanoret e gjatadhevendartikulim e kan tr hapsirn e fytit,pra jan t lira dhe t paprcaktuara. 2. Shkronjat e Lijnit jan t buta vetm nse vazhdon leximi, ndrsakalojn, transformohen n shkronja t gjata nse ndalet leximi nfjal dhe pas tyre sht shkronja me sukun. P.sh:,ndrsa shkronjat e gjatadhejan t gjata, si n t ndalur ashtuedhe n t vazhduar t leximit. 3. Zgjatimi i shkronjave t Lijnit humbet gjat t vazhduarit t leximit,ndrsa shkronjat e gjata zgjaten edhe n t vazhduar edhe n t ndalurt leximit. Pr kt arsye zgjatimi i Linit i takon kategoris m tdobt n renditje. 4. Shkronjat e Lijnit jan me sukun, ndrsa para tyre jan zanoret, kursezanoret e gjata jan me sukun, ndara para tyre qndron zanorja engjashme me ta. P.sh.: 4. EL-INHIRAF LAJKATUESEINHIRAF do t thot anim, lakim, shtrembrim, shmangie etj.INHIRAF n terminologji do t thot: T marrsh shkronjn prejvendartikulimit t tij, dhe t mnjanuarit e saj deri te vendartikulimi ishkronjs tjetr.Shkronjat e Inhirafit jan dy: - (ra-un) dhe - (lam-un).Shkronja - lami anon prej cilsis s fortsis n mes, e nuk shkonn cilsin e lirimit t plot, pra cilsi n mes t dy cilsive.Shkronja- ra-un sht shkronj, e cila artikulohet prej vendit t , e cila sht shkronja m e afrta nga lart e deri te shkronja .5. TEKRIR PRSRITSE TEKRIR do t thot prsritje.TEKRIR n terminologji do t thot: T dridhurit e majs s gjuhs nmomentin e artikulimit t shkronjs. Shkronja e tekririt sht shkronja , sepse sht shkronj endrmjetme: mes shkronjave shidde (t shtrnguara) dhe rehave (t liruara). Duhet pasur kujdes gjat prsritjes, posarisht kur sht n pyetjeshkronja me sukun, ose me teshtid. 93 90. Gjat artikulimit t shkronjs tekrir, nevojitet t formohet njzgavr e vogl, ashtu q, as t mos shkoj zrimi n trsi, e as t mbylletzrimi n trsi, kshtu t formohet PRSRITJA e plot. Pra, as e tepruar, ase mngt. P.sh.:6. TEFESHI SHPRNDARJE,SHKAPRDERDHSE, ZHURMIMITefeshi do t thot shprndarje, prhaje, gjrim.N terminologji Tefeshi do t thot: Shprndarja, prhapja, zgjrimi i zrit tshkronjs n brendi t gojs.Tefeshi bhet vetm nj shkronj, e ajo sht shkronja .Shprndarja apo zgjerimi i shkronjs n brendi t gojs bhetderi n at mas sa t i afrohet vendartikulimit t shkronjs .Disa dijetar e konsiderojn edhe shkronjn shkronj tTefeshis, dhe thon se zri i ksaj shkronje prhapet apo zgjerohet deri teshkronja (Lamit).Disa t tjer i kan konsideruar shkronja t tefeshis edhe shkronjndhe .Shkallt e Tefeshis jan tri:1. Kur sht me teshtid2. Kur sht me sukun3. Kur sht e vokalizuar94 91. 7. ISTITALE - STRZGJATUESEIstitale do t thot zgjatim, zgjerim, shtrirje.Istitale n terminologji do t thot: Zgjatja dhe zgjerimi i gjuhs gjatartikulimit t shkronjs , prej njrs an e deri n ann tjetr, deri sa tiafrohet vendartikulimit t shkronjs .Shkronja e Istitales sht vetm shkronja.Cilsia e Istitales n shkronjnduhet t prshkruhet gjat artikulimitsikur t jet e vokalizuar, sikur t jet me sukun, mirpo kur t jet me sukunduhet t jet m e qart. P.sh.:Pse ndodh Istitale n shkronjn? Vendi i shkronjsprfshin vij t gjat, ajo prfshin edhedhmballt, duke filluar nga ana e majt dhe e djatht e gjuhs. Kur gjuhangrihet gjat artikulimit t shkronjs(Dad), t dyja ant e gjuhsbashkohen me dhmballt dhe bhet tubimi i ajrit, ather zri zgjatet dhezgjerohet si pasoj e ngushtimit t venddaljes n t gjitha ant.95 92. RENDITJA E SHKRONJAVE SIPAS FORTSISShkronjat e alfabeti pr nga aspekti i fortsis apo dobsis ndahen n 5lloje.Shkronja ose mundet ti ket t gjitha cilsit e forta, ose jo. Nse ika t gjitha cilsit e forta quhet shkronja m e forta, por nse shkronja kadisa cilsi t dobta disa t forta, ather shikohet; nse pjesa m e madhe ecilsive jan t forta quhet shkronj e fort; nse pjesa m e madhe e cilsivejan t dobta, quhet shkronj e dobt. Por, nse shkronja i ka t barabartacilsit e forta me cilsit e dobta, quhet shkronj mesatare; nse i ka tgjitha cilsit e dobta, quhet shkronj m e dobta. Pra, nga kjo q tham,shkronjat jan pes llojesh:1. Shkronja t forta;2. Shkronja m t forta;3. Shkronja t dobta;4. Shkronja m t dobta;5. Shkronja mesatare.Lloji i par: Shkronja, e cila i ka t gjitha cilsit e forta, ajo shkronj sht- Taun dhe absolutisht sht shkronja m e forta.Lloji i dyt: Shkronjat, tek t cilat cilsit e forta dominojn mbi cilsit edobta quhen t forta, e ato jan tet:Lloji i tret: Shkronjat, t cilat cilsit e dobta dominojn mbi cilsit eforta quhen shkronja t dobta, e ato jan dhjet:Lloji i katrt: Shkronjat, t cilat i kan t barabarta cilsit e forta mecilsit e dobta quhen shkronja mesatare, e ato jan pes:Lloji i pest: Shkronjat, t cilat i kan t gjitha cilsit e dobta quhenshkronja m t dobta, e ato jan shtat: , dhe tri zanoret e gjata:96 93. - me fet-ha para saj; - me dame para saj; dhe - me kesre parasaj.Prej t gjitha cilsive t shkronjave shohim se disa jan t forta, disat dobta. Pr kt arsye disa shkronja jan t fuqishme, disa t dobta. Pra,shkronja e merr fuqin n baz t cilsive t saj t forta apo t dobta. Prkt arsye shohim se shkronja - Taun sht shkronja e cila i ka n vete tgjitha cilsit e forta dhe sht m e fuqishmja , ndrsa sht shkronja, ecila n vete i ka t gjitha cilsit e dobta, dhe sht shkronja m e dobta.Ndrsa shkronjat tjera jan n mes t ktyre dy shkronjave: do shkronj, m s paku, i ka 5 cilsi.Shkronja sht shkronja e cila ka 7 cilsi dhe maksimumi i cilsivesht 7. Pra, disa shkronja i kan 5 cilsi, disa 6 dhe disa 7 cilsi. Taniangazhohu q secils shkronj ve e ve tia tubosh t gjitha cilsit.1. Shkronjat e forta jan:dhe .2. Shkronjat m t forta, n kt grup bn pjes shkronja, e cila i ka t gjitha cilsit e forta, e n kt grup bn pjes shkronja .3. Shkronjat e dobta jan shkronjat, t cilat n vete dominojn cilsit e dobta, e ato jan: , , , ,, , , , shkronja dhe me zanore dhe t buta.4. Shkronja m t dobta quhen shkronjat t cilat n vetvete posedojn t gjitha cilsit e dobta. N kt grup bjn pjes shkronjat:, , dhe . N kt grup bjn pjes edhe shkronjat t cilat prpos t cilsive t dobta kan vetm nj cilsi t fort, p.sh. tri zanoret e gjata. Pra, mund t themi se n kt grup bjn pjes shtat shkronja. M e dobta e t gjitha shkronjave sht shkronja .5. Shkronjat mesatare quhen shkronjat, t cilat cilsit e dobta jan t barabarta me cilsit e forta. Shkronjat mesatare jan pes: dhe . 97 94. SHKRONJAT ME CILSI T FORTA DHESHKRONJAT ME CILSI T DOBTASipas fortsis ose dobsis, cilsit e shkronjave ndahen n: 1. Cilsi t forta, 2. Cilsi t dobta.Cilsit e forta jan njmbdhjet: 1. El-Xhehr (Hapsuese), 2. Esh-Shidet (Fortsuese), 3. El-Istila (Ngritsuese), 4. El-Itbak (Prmbyllse), 5. Es-Safir (Shushulluese), 6. El-Kalkale (Tringlluese), 7. El-Inhiraf (Lajkatuese), 8. Et-Tekrir (Prsritse), 9. Et-Tefeshi (Zhurmuese), 10. El-Istitale (Strgjatuese), 11. El-Hafa (Errsuese).Cilsit e dobta jan gjasht: 1. El-Hemse (Fshehtsuese), 2. Er-Rehave (liruese), 3. El-Istifal (Zultsuese), 4. El-Infitah (Shkputse), 5. El-Lijn (E but), 6. El-Hufa (E fsheht).Cilsit t cilat nuk cilsohen as t forta, as t dobta, por t mesme, eato jan: 1. Cilsia Idhlak (Rrshqitse), 2. Cilsia el-Ismat (Ngulitse), 3. Cilsia el-Tevesut (Mesatare).98 95. Sqarimi i saj Nr. i cilsiveShkronja 1 2 3 4 56 7 5Haptsuese Fortsuese ZultsueseShkputseNgulitse 6Haptsuese Fortsuese ZultsueseShkputseRrshqitse Tronditse 5Fshehtsuese Fortsuese ZultsueseShkputseNgulitse 5Fshehtsuese liruese ZultsueseShkputseNgulitse 6Haptsuese Fortsuese ZultsueseShkputseNgulitse Tronditse 5Fshehtsuese liruese ZultsueseShkputseNgulitse 5Fshehtsuese liruese Zlartsuese ShkputseNgulitse 6Haptsuese Fortsuese ZultsueseShkputseNgulitse Tronditse 5Haptsuese Fortsuese ZultsueseShkputseNgulitsePr 7Haptsuese Mesatare ZultsueseShkputseNgulitse Lajkatuese sritse 6Haptsuese liruese ZultsueseShkputseRrshqitse Shushulluese 6Fshehtsuese liruese ZultsueseShkputseRrshqitse Shushulluese 6Fshehtsuese liruese ZultsueseShkputseRrshqitse Shprndarse 6Fshehtsuese liruese Zlartsuese Ngjitsuese Rrshqitse Shushulluese 6Haptsuese liruese Zlartsuese Ngjitsuese Rrshqitse Strgjatuese 6Haptsuese Fortsuese Zlartsuese Ngjitsuese Rrshqitse Tronditse 5Haptsuese liruese Zlartsuese Ngjitsuese Rrshqitse 5Haptsuese Mesatare ZultsueseShkputseRrshqitse 5Haptsuese liruese Zlartsuese ShkputseNgulitse 5Fshehtsuese liruese ZultsueseShkputseRrshqitse 6Haptsuese Fortsuese Zlartsuese ShkputseNgulitse Tronditse 5Fshehtsuese Fortsuese ZultsueseShkputseNgulitse 6Haptsuese Mesatare ZultsueseShkputseRrshqitse Lajkatuese 5Haptsuese Mesatare ZultsueseShkputseRrshqitse 5Haptsuese Mesatare ZultsueseShkputseRrshqitse 5Fshehtsuese liruese ZultsueseShkputseNgulitse 5Haptsuese liruese ZultsueseShkputseNgulitse 5Haptsuese liruese ZultsueseShkputseNgulitse99 96. 5 Haptsuese liruese Zultsuese ShkputseNgulitse6 Haptsuese liruese Zultsuese ShkputseNgulitse T butaNr. i cilsiveCilsit asShkronjatCilsitCilsitfortsueseFortsueseDobsuese asdobsueseHaptsuese dhe fotsueseZultsuese dhe shkputsengulitse5Haptsuese, fortsuese dheZultsuese dhe shkputseRrshqitse6tronditseZultsuese, shkputse dheFortsueseNgulitse5fshehtsueseFshehtsuese, liruese,Fortsuesezultsuese dhe shkputseNgulitse5Haptsuese, Fortsuese dheZultsuese dhe shkputseNgulitse6Tronditse100 97. Haptsuese, Fortsuese dhe Fshehtsuese, liruese,Tronditse zultsuese, dhe shkputseNgulitse 5 Fshehtsuese, liruese dhe Zlartsuese Ngulitse 5 haptsueseHaptsuese, fortsuese dhe Zultsuese dhe haptsueseNgulitse 6tronditseHaptsuese liruese, zultsuese dheNgulitse 6 shkputseHaptsuese, lajkatuese dhe Mesatare, zultsuese dhe lirueseNgulitse 7prsritseHaptsuese dhe Fishkllueseliruese, zultsuese dheNgulitse 6 shkputse Fshehtsuese, liruese, Fishklluesezultsuese dhe shkputse Ngulitse 6 Fshehtsuese, liruese,Zhurmuesezultsuese dhe shkputse Ngulitse 6Ngritsuese, prmbyllse dhe Fshehtsuese dhe lirueseNgulitse 6fishkllueseHaptsuese, gritsuese lirueseprmbyllse dhe Ngulitse 6strzgjatueseHaptsuese, fortsuese,Ngritsuese, Prmbyllse dhe _______Ngulitse 6TronditseHaptsuese, gritsuese,lirueseNgulitse 5prmbyllseHaptsuese Mesatare, zultsuese, liruese5Haptsuese dhe ngritsuese liruese dhe shkputseNgulitse 5______ ______Fshehtsuese, liruese,Ngulitse 5 zultsuese dhe shkputseHaptsuese, fortsuese,ShkputseNgulitse 6zlartsuese dhe tronditse Fshehtsuese, zultsuese,FortsueseNgulitse 5 shkputse Mesatare, zultsuese dheHaptsueseRrshqitse 5 shkputse Mesatare, zultsuese dheHaptsueseRrshqitse 5 shkputse Mesatare, zultsuese dheHaptsueseRrshqitse 5 shkputse Fshehtsuese, liruese, ? zultsuese dhe shkputse Ngulitse 5 liruese, zultsuese, shkputseHaptsueseNgulitse 6 dhe butsuese liruese, zultsuese dheHaptsueseNgulitse 5 shkputse101 98. liruese, zultsuese, shkputse Haptsuese 5dhe butsueseliruese, zultsuese, shkputse Haptsuese Ngulitse 6dhe butsueseliruese, zultsuese, shkputse Haptsuese Ngulitse 6dhe butsueseZanoret e gjata (dhe) kan 5 cilsi:El-Xhehr Err-RrehaveEl-Istifal El-Infitah El-IsmatHaptsuese liruese ZultsueseShkputse Ngulitse Tipare dalluese t sistemit t bashktinglloreve t shqipes standardejan kto: Shkronjat CILSITPMbylltore E shurdhtBuzoreBMbylltore E zshmeBuzore GojoreMHundore BuzoreFFrkimore E shurdhtBuzoreVFrkimore E zshmeBuzoreTMbylltore E shurdhtDhmboreDMbylltore E zshmeDhmboreTh Frkimore e shurdhtdhmbore102 99. DhFrkimoreE zshmeDhmboreC MbylltoreE shurdhtAlveolareX MbylltoreE zshmeAlveolareN HundoreAlveolareS FrkimoreE shurdhtAlveolareZ FrkimoreE zshmeAlveolare MbylltoreE shurdhtParaqiellzoreXhMbylltoreE zshmeParaqiellzoreShFrkimoreE shurdhtParaqiellzoreZhFrkimoreE zshmeParaqiellzoreQ E shurdht QiellzoreGjMbylltoreE zshmeqiellzoregojoreNjHundoreQiellzoreJ FrkimoreQiellzoreK MbylltoreE shurdhtPrapaqiellzoreG E zshme PrapaqiellzoreMbylltoreH FrkimoreprapaqiellzoreLlAnsoreDhmboreL AnsorealveolareR Dridhse NjdridhseRrDridhse shumdridhseA E hapurY E prparme buzoreU E prparme E mbyllurO E mesme E mesmeqendroreDISA CILSI T TJERA T SHKRONJAVE 1. HAFA ERRSIMIHafa do t thot errsim.Hafa n terminologji do t thot: T errsuarit e zrit kur t artikulohetshkronja. Shkronjat e Hafas jan 4: - Elifi zgjatues, - Ja-u zgjatues dhe - Vav-un zgjatues.103 100. Shkaku i emrtimit: Quhen t fshehta, pr arsye se shkronja iu paraprin,ndrsa kta renditen pas shkronjs n thellsi.Shkronjat (zanoret) e gjataShkronjat e gjata jan shkronjat m t fshehta, sepse vendartikulimi iprcaktuar i tyre nuk sht n nj vend t kufizuar, me fjal tjera, kto janshkronja t rezonancs s ajrit q do t thot artikulohen prej ajrit tthellsis s gryks dhe zri i shkronjs fshihet pas shkronjs pr ta liruarshkronja pengesn e vet.Minimumi i zanores s gjat sht dy vokale (dy shkronja) dhe po tmos ishte kjo gjatsi fjala do t merrte kuptim tjetr. P.sh.:(le t thot urdhrori) - (thn, ka thn)(u ka ndihmuar atyre pr ti dhn uj bagtive) -(i ka kundrshtuar ato dhe nuk u ka ndihmuar me i dhn uj bagtive) -Shkronja e lehtShkaku i emrtimit t ksaj shkronje e fsheht sht se, kjo shkronj tgjitha cilsit i ka t dobta dhe artikulohet prej fundit t fytit.Hafa Errsimi sht cilsi e dobsis s shkronjsArtikulimi i shkronjs me sukun sht m e vshtir se sa me zanore. P.sh.:2. GUNE - HUNDORZIMIGune gjuhsisht do t thot zri shtes zbukurues, i cili del prej thellsisshunds.Gune n terminologji do t thot: zri shtes i bashkngjitur n trupin eshkronjs dhe , i cili del prej zgavrs s hunds, pa pasur lidhje mevendartikulimin e shkronjs dhe . Pra, ka lidhje me shkronjn, ndrsanuk ka lidhje me vendshkronjn. Shkronjat e Gunes jan shkronjatdhe .Pse themi se sht pjes prbrse e shkronjs?Shkronja prbhet prej dy pjesve t cilsive t kundrta. - Njra pjes sht pjesa e cilsis s shtrngimit (shides); - Nj pjes sht pjesa e cilsis s lirimit (rehaves).104 101. Pjesa e fortsis dhe shtrngimit (Shidet) sht bashkimi i buzve nat mas, sa q nuk lejohet nga aty t del z absolutisht. Pjesa e hapjes dhe e lirimit sht zgavra e hunds prej nga zri ihundorzimit del me lehtsi dhe butsi. Rezultat i ktyre dy pjesve sht formimi i cilsis mesatare tshkronjsdhe . Kur t artikulohet shkronja dhe , ajri del prejtejzave t zrit dhe shprndahet n dy vendartikulime n t njjtn koh, pradel zri i shkronjs prej dy vendshprthimeve n t njjtn koh(hundorzimi).Cilsia e gunes s nunit ( ) me teshtid duhet t jet m e plot se cilsia egunes s mim-it ( ) me teshtid; cilsia e hundorzimit (gunes) s nunitduhet t jet m e plot se cilsia e hundorzimit (gunes) s mimi-it ( ). Kohsia e hundorzimit (gunes) duhet t jet sa dy zanore.sht nuni, i cili lexohet, si n t vazhduar t leximit, si n t ndalurt leximit.N Gune nuk bn pjes gjuha n zrim.Nuni me sukun, me shkronjn bhet si n trup t fjals, si nkufirin mes dy fjalve, ndrsa tenvini vetm n kufirin me s dy fjalve. Shenja e Iklabit n mus-haf sht shkronja e vogl mbi ose nvend t tenvinit t shkronjs, e cila ka prpara shkronjn .REZONANCA HUNDORE Gjat nyjtimit t zanoreve njerithi (avula) mund t jet i ngritur dherryma e ajrit t kaloj nga goja, por mund t ndodh q t ulet, dhe nj pjese rryms s ajrit t kaloj nga zgavra e hunds duke formuar nj rezonatorhundor. KATEGORIT E HUNDORZIMIT (GUNES)Disa dijetar kan dhn mendim se Gune (hundorzimi) ka tri kategori: Kategoria e par (m e fuqishmja) hundorzimi i teshtidit, Kategoria e dyt ( e mesmja) hundorzimi i bashkngjitjes, Kategoria e tret (dobta) hundorzimi i fshehjes (Ihfas). Ndrsa pjesa m e madhe e dijetarve mendojn se jan 5 kategori tgunes s Ihfas: 105 102. 1. Kategoria edhe me teshtid, pa marr parasysh a jan n trup t fjals, apo n kufirin mes dy fjalve. P.sh.:2. Kategoria e dyt, kur bhet bashkngjitje e mangt, q do t thot shkrirja e shkronjs dhe mbetja e cilsis. P.sh.:3. Kategoria e tret e hundrzimit, kur t bhet fshehja (Ihfa-ja) ose Iklabi. P.sh.: Sa i prket kohzgjatjes duhet t jet e njjt, mirpo ndryshon vetm n fortsi t zrit t hundorzimit.4. Kategoria e katrt, kur shkronjadhe jan me sukun dhe artikulohen kart, pra jan Idh-har. Kjo nga arsyeja se shkronja dhe n vete e kan cilsin e hundorzimit. P.sh.:5. Kategoria e pest sht kategoria m e dobta, kur shkronja dhe jan t vokalizuara.Prpos ksaj, dijetart e mvonshm i kan konsideruar edhe kto dyja tfundit kategori t guns.Disa tjer parashohin 6 kategoriM e fuqishmja sht teshtidi n trup t fjals n t 6 format, pastaj teshtidin kufirin mes dy fjalve n t 6 format, pastaj idgami jo i plot, pastajIhfaja, pastaj Idhhari, pastaj gune e vokalizuar.Suretu Ja sin ( ) - Idhhar, jo Ihfa:Suretul Kalem ( ) - Idhhar, jo Ihfa:106 103. Bhet Idgam i mangt te shkronja dhe , sepse mbetet nj pjese gjurms s nunit ( ) me sukun apo i tenvinit kur t bhet bashkngjitja(Idgami) te kto dy shkronja. Bhet Idgam i plot te shkronja, , dhe , sepse nukmbetet asnj pjes e gjurms s ( ) me sukun apo i tenvinit kur t bhetbashkngjitja (Idgami) te kto katr shkronja. Pra, i kemi 2 raste t Idgamit t mangt dhe 4 raste t Idgamit tplot. Nuk ka dyshim se Idgami bilagune sht Idgam i plot dhe sikurseIdgami meal gune ndodh vetm n kufirin mes dy fjalve. Shkronjat e gunes me teshtid jan me teshtid dhe me teshtid.Shkronjat gunes me teshtid vijn n dy forma:Forma e par n trup t fjals;Forma e dyt n kufirin mes dy fjalve.Forma e par sht kur shkronja dhe me teshtid vijn n trup t fjalsq, prpos teshtidit, kan fet-han, kesre ose damen pra, ather i kemi 6forma:E para: nuni me teshtid dhe me fet-haE dyta: nuni me teshtid dhe me kesraE treta: nuni me teshtid dhe me dameE katrta: mimi me teshtid dhe me fet-haE pesta: mimi me teshtid dhe me kesraE gjashta: mimi me teshtid dhe me dameNdrsa sa i prket shkronjat e gunes me teshtid n kufirin me dyfjalve, q do t thot teshtidi dhe gune vjen n pyetje vetm nse indrlidhim fjalt n lexim, ndrsa nse ndalemi n fjaln e par humbetgune dhe teshtidi.Ather i kemi 6 forma:4 format, pra me teshtid dhe me teshtid kur bhet ndrlidhja e fjalvedhe dy forma tjera:1. kur humb teshtidi pr shkak t ndaljes, p.sh.: 2. kur sht me formn e Lamit shques te shkronja , p.sh.:Tek nuni - dhe mimi - me teshtid duhet q hundrzimi t bhet ihapur (idhhar), e jo i mbyllur, n gjatsi prej dy vokaleve (shkronjave) dhesecili prej tyre quhet shkronja e hundorzuar me teshtid. 107 104. Gune pjesa m e thell dhe m e largta e zgavrs s hunds. P.sh.:Idhhari i para shkronjsdhe duhet t jet m e qarta:SHKALLT E GUNESShkallt e gunes jan:- Gune me teshtid (i shkronjs s dyfishuar);- Gune me mudgam (i ngjitjes);- Gune me ihfa (i fshehjes);- Gune me sukun (i shkronjs s pavokalizuar). Shumica gabojn kur nuk e bjn idhharin aty ku duhet br idhharin(n shkronjn prkatse) dhe nuk e bjn idgamin aty ku duhet t bhetIdgami.-----108 105. -------------------109 106. SHKRONJA L - (LAMI) CilsitXhehrij Mutevesit Mustefil Munfetih MudhlikMunharifHapsuese MesatareZnaltsuese Hapsuese Rrshqitse LajkatueseShkronja - L ose vjen me zanore, ose me sukun.Shkronja me sukun sht 5 llojesh:E para: Shkronja t shquarsis;E dyta: Shkronja e foljes;E treta: Shkronja e pjeszs;E katrta: Shkronja e emrin, dheE pesta: Shkronja e urdhrorit.RREGULLAT E SHKRONJS (LAM) 1. SHKRONJA E SHQUARSISIDHHARI KAMERIJENse (lami) shques e pason njra prej 14 shkronjave, t cilatquhen shkronjat e IDHHAR KAMERIJE, ather sht vaxhib idhhari(kndimi i qart) i Lamit - Quhet IDHHAR KAMERIE (qartsi hnore), sepse kur t theksohet n fjalduhet t paraqitet e qart ashtu si paraqitet hna me yjet e tjer n qiell kursht qielli i kthjellt.SHKAKU I IDHHARIT sht se Lami me kto shkronja sht ilargt edhe pr nga vendartikulimi edhe pr nga cilsit:110 107. LAMI (JO SHQUES) SHEMSIJE (IDGAMISHEMSIJE)IDGAMI SHEMSIJENse shques e pason njra prej 14 shkronjave tjera t cilatquhen shkronjat e IDGAM SHEMSIJE sht vaxhib mosleximi(mosshqiptimi) i Lamit, sepse ajo shkrihet dhe shndrrohet n shkronjnparaprake e cila dyfishohet.Quhet IDGAM SHEMSIJE (Shkrirje dhe humbje diellore), sepse nfjal nuk duhet t paraqitet fare n t lexuar, edhe pse ekziston n t shkruarashtu si nuk paraqiten yjet dhe hna kur prcllon dielli n mes t dits.Pra, Lami i ngjason yllit, ndrsa 14 shkronjat tjera diellit.Shkronjat e Lamit (jo shques) Shemsije jan 14: SHKAKU I IDGAMIT Lami humbet dhe shkrihet n njrn prejktyre 14 shkronjave pr arsye se, ose sht e prafrt, ose shtprngjashme me kto shkronja, ose e njjt me shkronjn . 111 108. FJALA E ALLAHUT - Rrnja e fjals sht .Elifi i cili ka qen n fjal sht anuluar n t shkruar dhe kjo shtbr me vendimin unanim t t gjith dijetarve.11Hidajetul Kari, fq. 206 Pastaj ka deprtuar lami shques dhe sht br.Pastaj sht anuluar - hemzeja dhe sht br.Pastaj sht br bashkngjitja e Lamit shques me lamin e dyt itrupit t fjals, pastaj pr shkak t rregullit Bashkngjitja e shkronjave tnjjta sht br .2 LAMI I FOLJES Lami i Foljes quhet Lami me sukun, i cili vejn n folje, pa marrpara sysh se a sht folja e kohs s kaluar, e kohs s tashme, e kohs stashme dhe t ardhme, apo e foljes urdhrore.Sh. Folja e kohs s kaluar:Sh. Folja e kohs s kaluar:Sh. Folja e kohs s kaluar: Lami i foljes ka dy rregulla dispozita:E para: Shkrihet (Idgam);11 Hidajetul Kari, fq. 206.112 109. E dyta: Kndohet qart (Idhhar).E PARA: IDGAMI I LAMIT T FOLJES Kur pas lamit me sukun t foljes vjen shkronja ose ,ather bhet shkrirja dhe bashkngjitja e Lamit me sukun t foljes, n dhe bhet si me teshdit Lami ose bashkngjitja me dhe bhet si meteshtid - R- ja, p.sh.: SHKAKU I IDGAMIT Lami shkrihet dhe bashkngjitet me Lamintjetr ose me shkronjn R, pr arsye se sht e njjt ose eprafrt me shkronjn R E DYTA: IDHHARI I LAMIT T FOLJESN t gjitha shkronjat tjera, pos dhe bhet Idhhar, prakndohet qart.LAMI I URDHRORIT Lami i urdhrorit sht Lami shtes i trupit t fjals dhe pas saj kohae ardhme (Mudari) me kusht q ti paraprij shkronj ose. P.sh.:Ose , p.sh.:Bhet idhhar.3. LAMI I PJESZS 113 110. Lami i pjeszs quhet Lami i cili vjen me pjesz dhe at vjen vetmme dy pjesza, e ato jan: pjesza dhe . Nse do shkronj e alfabetit, prpos Lamit dhe Ra-ut, pasonlamin e pjeszs, ather sht vaxhib Idhhari, pra kndimi i qart ishkronjs Lamit. Nse pas Lamit t pjeszs pason shkronja ose, athervaxhib sht Idgami, prpos n nj rast ku bhet sekte. P.sh.:sekte Shkronja vjen edhe pas pjeszs, edhe pas pjeszs .P.sh.: Shkronja vjen pas pjeszs, por asnjher nuk vjen paspjeszs . P.sh.: Shkak i Idgamit sht prafrsia apo prngjashmria q ka shkronja me shkronjn .(sekte)Vaxhib sht q Lami i pjeszs t shqiptohet qart pas tgjitha shkronjave, prpos pas shkronjave Lamit dhe Ra-utP.sh.:Vaxhib sht q Lami t bashkngjitet nse pas saj vjenLami dheRa-u. P.sh.:114 111. Prjashtim nga kjo rregull bn gjat sektes n nj rast t veant