Dr. Musli Vrbani

SHKENCA E T LEXUARIT (KNDUARIT) T PRPIKT T KURANIT

TEXHVIDI

Kaanik, 2008

2

Dr. Musli Vrbani

SHKENCA E TEXHVIDIT

Recenzent: Dr. Lulzim Esati

Korrektor: Burim Bunjaku

Radhitja kompjuterike, Kopertina dhe dizajni grafik: Mumin Shehu

Shtypi: Verana, Prishtin

Kaanik, 2008

T drejtn e ribotimit e rezervon botuesi

HYRJEProfesioni i msuesit sht prej profesioneve m fisnike, ndrsa profesioni i msimit t Kuranit fisnik sht edhe m madhshtore. Msuesit dhe edukatort e fes Islame jan njerzit m t graduarit dhe profesioni i tyre sht m i muari, dhe m meritori, sepse pr kt Muhamedi a.s. ka thn: M i miri prej jush sht ai, i cili mson Kuranin dhe pastaj i mson t tjert. Kt punim modest dhe kt vepr ia kushtoj vllezrve t mi, kolegve e hoxhallarve, t cilt me prkushtim e kan marr detyrn pr tua msuar t tjerve fen, q Kurani t lexohet me prpikri, dhe nxnsit e studentt t mos e lexojn Kuranin gabimisht e me t meta. T lexuarit e Kuranit dhe mnyra e metodologjia e tij sht e veant, e cila na ka ardhur brez pas brezi, duke filluar prej sehabve r.a., e ata prej t Drguarit t Allahut s.a.v.s., e ai prej Xhibrilit. Pr kt arsye sht obligim prmbajtja e rregullave t leximit t Kuranit (Tertil) me prpikri, duke u bazuar n urdhrin e Zotit t Lartmadhruar:

... Ve rettilil kurane tertila. ... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri. (El-Muzemmil, 4) Qllimi i tertilit sht q kuptimi i fjals t deprtoj n mendje, n zemr dhe n shpirt. Me nj fjal, q njeriu t kuptoj domethnien dhe piksynimin e fjals s Allahut. - Kjo shkenc sht prej shkencave m fisnike, sepse merret me studimin e librit t Allahut. Prej momentit kur ka zbritur Kurani e deri m sot, t gjith dijetart jan pajtuar se sht vaxhib leximi i Kuranit me texhvid. Ka dallim t madh n mes t atij, i cili e kryen punn me precizitet, prpikri dhe atij, i cili e kryen punn jo preciz, me joprpikri dhe me neglizhenc. Kshtu do prodhim i cili nuk sht kualitativ nuk e pranojn njerzit dhe largohen, dhe nuk ndiejn interesim fare. Ata t cilt tregojn interesim t madh me fjal e vepr dhe tregojn angazhim t madh n precizitetin dhe prpikrin e leximit, ata sjellin freski n zemra, lumturi n shpirtra, afrim n fjaln e Allahut, ata sjellin dobi, dhe ata presin shprblim, dhe knaqsi prej Allahut. 4

Texhvidi Prpikria n fjal dhe n t folur, duhet t ket t njjtin interesim si n t vepruar, sepse fonetika e shkronjave sht shkenc, e cila ka rregulla, ligje dhe dispozita. Muhamedi a.s. e dgjonte me vmendje dhe prkushtim t plot kur Xhibrili ia lexonte atij Kuranin, pastaj Muhamedi a.s. e lexonte Kuranin dhe e sqaronte shkronj pr shkronj, duke e qartsuar seciln shkronj, duke qartsuar seciln cilsi, duke u prqendruar n seciln shkronj sa e meriton, duke i renditur shkronjat n fjal,e fjalt n fjali e kshtu me radh, po ashtu Muhamedi a.s. ndalej n fund t ajetit, ajet pas ajeti, po ashtu e zgjaste shkronjn aty ku nevojitej t zgjatej, dhe e shkurtonte aty ku duhej t shkurtohej. Ky ka qen Tertili Texhvidi i Muhamedit a.s. Shpresoj q, edhe mua edhe ju, Allahu t na bj prej atyre q e lexojn Kuranin e msojn at dhe menjher i msojn tjert pr ta lexuar me prpikri, q t arrijm gradn e atyre, q Allahu i ka ngritur m s larti, pra me pejgambert, me t sinqertit, me dshmort, me t mirt, sepse nuk ka shoqri m t mir se shoqria me ta. Muhamedi a.s. e ka lexuar Kuranin ulur, n kmb, i shtrir, duke ecur, i hipur n mjet qarkullues, me abdest dhe pa abdest. Muhamedi a.s. ka pasur dshir ta dgjonte leximin e Kuranit prej tjerve. Transmeton Buhariu dhe Muslimi se Ibni Mesudi r.a. ka thn se Muhamedi a.s. m tha: M lexo Kuran. Ndrsa ai i ka thn: - Po si t t lexoj Kuran, kurse ty t sht zbritur?! Muhamedi a.s. ka thn: Vrtet un dshiroj t dgjoj prej tjerve (si e lexojn). Ibni Mesudi ka lexuar suren En-Nisa, deri sa ka arritur te ajeti:

(En-Nisa, 41) Muhamedi a.s. i ka thn: Deri ktu mjafton! Kur e ka shikuar Ibn Mesudi r.a., e ka pa se si Muhamedit a.s. i pikonin lott prej syve t tij. Qllimi i tertilit - dhe t lexuarit me prpikri, dhe me vmendje sht q kuptimi i fjalve t arrij n mendje, n zemr, dhe n shpirt, q njeriu ta kuptoj plotsisht fjaln e Allahut t Lartmadhruar. Texhvid prpikri n shkronja, prpikri e zrit t shkronjave. Xhezairiu thot: Dijetart si jan interesuar pr adhurim ndaj Allahut pr t kuptuar domethnien e Kuranit dhe praktikumin e ligjeve t tij, ashtu jan interesuar pr adhurim n ekzekutimin e shkronjave, vendosjen e tyre n vendin e tyre, cilsit e tyre, pr t mos iu shmangur aspak theksimit t drejt t tyre. Texhvidi sht stolia e Kuranit (Hilijetil Kuran).5

KAPITULLI I PARHYRJE N SHKRONJAT E KURANIT

7

ELIFI Elifi sht shkronja e par e alfabetit arab. Kjo shkronj fillon t theksohet prej fundit t fytit dhe n t njejtn koh i tr fyti duhet t jet i lir.

( hemze) dhe ( elif) jan nj shkronj dhe e zvendsojn njra- tjetrn. Nse mbi ( ) elif vendoset viza , ather lexohet sikurse zanorja e.Shembull: Nse nn

e

e viza

e

e , ather lexohet sikurse zanorja

i.

( ) elif vendoset i i

i i , ather lexohet sikurse

Shembull:

Nse mbi zanorja u.

( )

elifit vendoset shenja

u

Shembull:

u

u

u

viza mbi shkronj quhet El-Fethatu dhe lexohet e.viza nn shkronj quhet El-Kesretu dhe lexohet

i.

kjo shenj mbi shkronj quhet Ed-Dametu dhe lexohet u.Vrejtje: Kjo rregull vlen te t gjitha shkronjat.

SUKUNI

ather lexohet .

8

Es-sukun do t thot heshtje, qetsi.

Kur mbi elifin

( , ) vendoset Es-sukun

Shembull:

Lexo:

e

u

i

u

i

e

u

i i

u u

i

e

e

Vrejtje: Sukuni shkruhet n mes dhe n fund t fjals q do t thot nuk shkruhet n fillim t fjals. Pra, gjithmon fjala fillon me njrn prej zanoreve tjera E I U.

HEMZEJA

) shkruhen s bashku.9

Hemzeja sht motrzim i Elifit ( .)

Ndonjher edhe elifi Shembull:

( ) edhe

Hemzeja (

u

i

e

u

i

e

Ndonjher Hemzeja

shkruhet n vete dhe e zvendson elifin.

u

i

e

u

i

e

Ndryshe Hemzeja edhe quhet Elifi i Shkurtuar. Pr dallim nga Elifi, Hemzeja ndonjher shkruhet s bashku me bashtinglloren Jaun ( ) dhe va-un ( ) dhe ather kur ta merr kuptimin e shkronjs i dhe u.

u

i

e

u

i

e

ZANORET E GJATAVeori e gjuhs arabe sht se prbhet prej zanoreve t dyfishta, rrespektivisht prej zanoreve t gjata dhe zanoreve t shkurta. Si kemi prmendur, zanoret e shkurta jan: El-Fethatu. El-Kesretu.

10

Ed-Dametu. Es-Sukun.Shembuj t zanors s shkurt me shkronjn elif ( :)

e i

u

Shembuj t zanors s shkurt me hemze ( :)

e i u Nse mbi Elif ( ) vendoset Elifi i shkurt, ather lexohet zanore a e gjat:

ii Nse mbi Elif (

ii

ii

ii

Aa Aa Aa Aa Aa Nse nn Elif ( ) vendoset zanorja e shkurt s bashku me shkronjn - Jaun, ather lexohet i e gjat:

ii

) vendoset shenja

e cila quhet dametun dhe i

bashkangjitet shkronja vaun, ather lexohet u e gjat:

Uu Uu Uu Uu Uu E njejta rregull vlen edhe pr El-Hemzetu ( ) e cila sht motrzim i Elifit, por e njejta rregull vlen edhe pr t gjitha shkronjat e alfabetit arab t cilat do ti msojm radhazi. Shembull:11

Aa

Aa

Aa

Aa

Aa

Ii

Ii

Ii

Ii

Ii

Uu

Uu

Uu

Uu

Uu

TENVINI

_ __ _ _ _

TENVINI (Nunimi) sht shenj e cila shkruhet gjithmon n fund t fjals dhe asnjher nuk vjen n filim apo n mes. Ndryshe edhe quhet dyfishim i zanores n t shkruar por jo n t lexuar. Shembull: Shkronja ( ) Elif me El-Fethatu __ _ lexohet E. Ndrsa nse ia shtojm _ edhe nj El-Fethatu lexohet Krahaso: En.

Shkronja ( en en en e e e ) Elif me El-kesretu ____ lexohet i. Ndrsa nse ia shtojm dhe nj El-Kesretu lexohet Krahaso: in

in.

in

in

i

i

i

12

Shkronja (

) Elif me Ed-Dametu

shtojm edhe nj Ed-Dametu

__ _ lexohet U. _ lexohet Un.

Ndrsa nse ia

un un

un

u

u

u

un in

en

un

in

en

TENVINI

En

En

En

En En

En

In

In

In

In In

In

Un Un

Un Un

Un

Un

Un Un

In

In

En

En13

Vrejtje: Tenvini (Nunimi) shkruhet gjithmon vetm n fund t fjals.

TESHTIDI ____(Prforcuesi Dyfishuesi)___ TESHDID do t thot prforcues, shtrngues apo dyfishues. N gjuhn shqipe: Prsritja e shkronjs L e formon shkronjn LL. Prsritja e shkronjs R e formon shkronjn RR. Ndrsa n gjuhn arabe t gjitha shkronjat i nnshtrohen prsritjes, prforcimit apo dyfishimit e cila bhet nprmjet TESHDIDIT ( ). Teshtidi shkruhet mbi shkronj, dhe ather ajo shkronj sht e dyfisht dhe prforcohet. Shembull: dhe

N kt fjal ka ardhur ( B-ja) me sukun

( B-ja)

me El-Fethatu, ather njra prej tyre hiqet dhe

zvendsohet me TESHTID.

Eb-be be Eb-be be

Kulloss

Kullos

Kullosa

sht prmalluar Prmallimtar

Me prmallimtarin

Prmallimtarin

14

Vrejtje: Teshtidi shkruhet vetm n mes dhe n fund t fjals.

B Buu

Shkronja B theksohet duke i bashkuar buzt dhe duke lshuar frymmarrje me hund.

Bii

Baa

Bu

Bi

Be

Ebbun

B

Bun

Bin

Ben

Baba i babs s babs Baba i babs Babn Babs Baba

Baba n der A sht baba? N der Dera Me babn

Baballart Ka refuzu

Babai

Babai im

Baba sht kthyer

Ka refuzu

Refuzoni (ju)

Refuzo (gj.f.)

Refuzo

Jeni refuzuar ju

Jan refuzuar (ata dy)

sht refuzuar

Kan refuzuar

Kan refuzuar (ata dy)

T

,

15

Shkronja - T theksohet duke e prekur qiellzen e eprme me majn e gjuhs dhe duke lshuar frym edhe prej gojs (prej mesit t dhmbve) dhe duke liruar frymmarrje me hund.

Tuu

Tii

Taa

Tu

Ti

Te

Bette

T

Tun

Tin

Ten

Je penduar (gj.f.) Je penduar Jam penduar A je penduar? Pendohu

Pendueset Pendohesh (gj.f.)

sht penduar (ajo) Pendohuni

sht penduar Jan penduar

Pendohem

Jan penduar (ato dyja)

Pendoheni (ju dyja)

Pendohuni (ju dy)

Ka dhn Vjeni

Bjerni

Pendohu (gj.f.) vjen

Vjen (ajo)

Kan ardhur (ato dyja)

Ka ardhur (ajo)

Jepni

TH

Shkronja - TH theksohet duke e prekur fort majen e gjuhs me dhmbt e prparm dhe duke liruar frym nga hunda.11

Vrejtje: Dallimi ndrmet shkronjs dhe qndron te pikat; pra me nj pik sht shkronja ( B), me dy pika shkronja ( T) dhe me tri pika sht shkronja ( Th).

16

Thuu

Thii

Thaa

Thu

Thi

The

Bethun

Th

Thun

Thin

Then

Forcoje E kan forcuar (ata dy) E forcoj E forcoj mir A jeni duke e forcuar mir E forcoj mir

E ka forcuar (vrtetu) I forcuar mir

Forcone E kan forcuar E kan forcuar (ata dy) E ka shprbly E ka msuar mir Mobilje Trimat U ul mir

Jeni duke forcuar mir

XH Xhuu

Shkronja - XH theksohet duke i afruar dhmbt dhe duke e prekur mesin e qiellzs s eprme me mesin e gjuhs.

Xhii

Xhaa

Xhu

Xhi

Xhe

Thexhxhun

Xh

Xhun

Xhin

Xhen17

I dha prgjigjen Jeni prgjigjur Prgjigjem Prgjjigju

E ka pru Xhybja Kan ardhur (ata) Kan ardhur (ata dy)

Bjere

I jam prgjigjur

Ke ardhur (gj.f.)

Ka ardhur

A ka ardhur?

Kam ardhur

Ke ardhur

Eja Ardhsi

Kan ardhur (ata dy) A kan ardhur? Ka ardhur (ajo) A ka ardhur (ajo)?

sht ngulitur pr toke Kufoma U frigu E ka zgjedhur Musafir

H Huu

Shkronja H nxirret nga mesi i fytit dhe duke i shtrnguar nofullat.2

Hii

Haa

Hu

Hi

Ha

Ehha

H

Hun

Hin

Han

E doni2

E keni dashur

E dua

E ka dashur

Vrejtje: Shkronja Xh dhe shkronja -H e mesme ndryshojn n mes vete, ngase shkronja Xh e ka nj pik n brendi t saj.

18

sht mbuluar E ka mbuluar E mbuloj Mbulesa Kokrra

Kryeja haxhin Kryeje haxhin E kam kryer haxhin A e ke kryer haxhin? Haxh

E kan kryer haxhin Vitet A e kan kryer haxhin?

Argument

H Huu

Shkronja - H theksohet nga pjesa e eprme e fytit dhe duke lshuar ngrthitje t leht.3

Hii

Haa

Hu

Hi

Ha

EhhaVllau i tij

HVllau im Vllaut

HunVllaut

Hin

HanVllau

Me motrn time Motra ime Motra T kqijat3

Me vllaun sht prishur

T kqijat E keqeVrejtje: Shkronja Xh dhe shkronja H e rnd ndryshojn n mes vete, ngase shkronja - Xh e ka nj pik n brendi t saj, ndrsa shkronja - H e rnd e ka nj pik mbi vete.

19

E keqe

Me t kqijat

Me t keqin

Me t shkatrruarin sht shkatrruar

I shkatrruari

D Duu

Shkronja - D theksohet duke e prekur vijn e dhmbve dhe t qiellzs me majn e gjuhs.

Dii

Daa

Du

Di

De

HaddunKafsh

DEdukator

DunSjelljet

Din

Den

E edukoni Sjellja (Edukata)

Kam filluar

A keni filluar? Fillo Ka filluar Ariu

Me njrin E kam b t re

Njrin E gjej Bne t re

Njri I ri

Gjyshi im

Nj Gjyshi

Kufiri Caktoni Kam caktuar Cakto Kufiri

20

DH Dhuu

Shkronja - DH theksohet duke i afruar dhmbt (por jo me i ngjitur) dhe duke futur gjuhn n mes tyre.4

Dhii

Dhaa

Dhu

Dhi

Dhe

Hudhdhin

Dh

Dhun

DhinKur

DhenKur

A kur? Ujq

Kjo Ujku

Pra Mickoja

I dyshimt (i pasigurt) E ka largu

Merre (gj.f.) E kan marr Merreni (ju) Merreni (ju dy) Merre

E merr (ti) E ke marrur (gj.f.) E ke marr E kam marr

Nj kurban e keni prer E prej E ka prer Nj kurban E kam prer

R4

Shkronja - R theksohet duke e prekur me majn e gjuhs pjesn e mesme t qiellzs. sht tingull gjuhorVrejtje: Shkronja ( D) e leht dhe shkronja ( Dh) e leht ndryshojn n mes vete nga ajo se shkronja Dh e ka nj pik.

21

Ruu

Rii

Raa

Ru

Ri

Re

Berrun

R

Run

Rin

Ren

Ndoshta (shum her) Kan dshiruar

Zoti im Kam dshiruar

Zoti im Dshiron Dshiroj

Shiko Ka dshiruar

E kuptoj Fqiu

Prgjigju Ftohje (akull)

sht ftohur

I prgjigjem Trashgon

Trashgoj

Prgjegje (replika)

Me t mirin b mir Mirsi I mir T mir Ka

Z 5

Shkronja - Z theksohet duke prekur gjuhn me dhmbt e prparm.5

Vrejtje: Shkronja ( R) dhe ( Z) ndryshojn mes vete nga ajo se shkronja ( Z) e ka nj pik.

22

Zuu

Zii

Zaa

Zu

Zi

Ze

Izzun

Z

Zun

ZinShto

Zen

sht shtuar

Ka shtuar

Shtoj

Ke vizituar (gj.f.) Ke vizituar (gj.m) Kam vizituar A ke vizituar? Ka vizituar Vizito

Pjeszs Pjeszs Pjes sht lejuar E ka Lejuar?

E kan vizituar E ka par A e kan lejuar (ata dy)? A e kan lejuar?

Ka shtuar Zeburi Me vizitorin

Kan vizituar (ata dy)

S Suu

Shkronja - S theksohet duke takuar majn e gjuhs me dhmbt dhe duke liruar frym.

Sii

Saa

Su

Si

Se

Desse

S

Sun

Sin

Sen23

Nj e gjashta U b keq

E shtun Shkaqet Shkak

E keqe Sureja Fshehtsit

E keqe Fshehtsit

E keqe Fshehtsi

Lavdroni Bjerni n sexhde

E ka lavdruar Mjegullat Magjia Bn sexhde Sexhdeja Ka b sexhde

Me msuesin Kan msuar Kan msuar (ata dy) Msimin Ka msu

SH Shuu

Shkronja - Sh theksohet duke e takuar qiellzn me mesin e gjuhs dhe duke liruar frymn nga hunda.6

Shii

Shaa

Shu

Shi

She

Hashshun

ShT rinjt

Shun

Shin

Shen

Prgzo6

I ri

U b i ri

Vrejtje: Shkronja (S) dhe (Sh) ndryshojn n mes veti se shkronja S sht pa pika ndrsa shkronja Sh i ka tri pika.

24

Lng (pierje) Pi

Nj qorb Ka pir

Kan pir

Kam pir

A ke pir?

Dshiron Forcoheni I fort

Kam dshiruar Forcoje

Ke dshiruar Fortsi M e fort

Ka dshiruar Forcohu

Sinjalizoj Prgzues Ka sinjalizu Njeri Konsultimin

S Suu Sii Saa

Shkronja - S theksohet duke e takuar fort majn e gjuhs me mesin e dhmbve t prparm dhe duke liruar frym nga hunda.

Su

Si

Sa

Hassa S

Sun

Sin

San

Durimtar Durimtar Ka duru Gjuaj Ka gjuajtur

Duroni Kan duruar Kam duruar Duro Durim

25

Shok

Shok

sht b

Duroni

Gjoksi im Gjoksi Pengesa Ka pengu Me shokun

Pjesa ime Pjesa Posaqrisht Shpiun

Lakmues (briri) Ka lakmuar Forma E ka ngulitur Suri

D Duu Dii Daa

Shkronja - D theksohet duke taku fort pjesn m t madhe t harkut t gjuhs me pjesn m t madhe t qiellzs apo t pjess mbi dhmbt e eprm bile duke prekur edhe rrnjt e dhmbve t eprm.7

Du

Di

Da

SeddunI kan mshu

DunBjeri I sht ra

Din

Dan

D

I kam ra I ka mshu (ra)

E rame Jan rrahur Iu kan ra I kan ra (ata dy) I ke ra (gj.f.)

Me sjellsin Sjellsi I bn dm I dmshm Dm

Dreka Sakrifikues Ka sakrifikue Ka ndriuar7

E kundrta

Vrejtje: Shkronja S e rnd dhe shkronja D e rnd ndryshojn n mes vete vetm se shkronja D e rnd e ka nj pik.

26

Varri

Taksa

I frkuar

Knaqu (gj.f.)

Knaqu

Jan knaqur(ata dy)

Jan knaqur I knaqur

T Tuu

Shkronja - T theksohet duke mbledhur gojn dhe me tr gjuhn duke prekur gjysmharkun e qiellzs dhe duke lshuar frym nga fyti.

Tii

Taa

Tu

Ti

Ta

Hattun

T

Tun

Tin

Tan

Dboni Dbimin Dbim E ka dbu U paraqit

Dbimin Jan dbuar (ata dy) Jan dbuar Me dbuesin Dbues

Tuba (pem e xhenetit) Ke b mir (gj.f.) Ke b mir Ka b mir Kam b mir Bn mir

Ka fluturuar Fluturoj Fluturo Fluturon Fluturuesi

Bn zemrgjersi Me zemrgjrin I gjr Shtrirje Shtrirje

Hapat Kam prekur Bni zemrgjersi

Tregoni zemrgjersi

27

DH Dhuu

Shkronja - DH theksohet duke e mbledhur gojn dhe me tr gjuhn me e prekur gjysmharkun e dhmbve t eprm dhe duke lshuar frym nga hunda.8

Dhii

Dhaa

Dhu

Dhji

Dha

Hadhdhun

Dh

Dhun

Dhin

Dhan

Hiss (pjess)

Hiss (pjess)

Hise (pjes)

Kshillo

Ndales Me ndaluesin

Pjesa ime Jam ndaluar

Fatlum Ndales

Fatet E ka ndaluar

Ndalsi

Me ndaluesin Ndalues E kam ndaluar

Ndaloj E ke ndaluar

Ndalon E kam ndaluar

E ke ndaluar (gj.f.)

A8

Shkronja A theksohet prej mesit t fytit duke e mbajtur gojn hapur dhe duke e shtnguar.

Vrejtje: Shkronja T e rnd dhe shkronja Dh e rnd ndryshojn n n mes veti vetm se shkronja Dh e rnd e ka nj pik.

28

Uu

Ii

Aa

U

I

A

Deii

T

Un

In

An

Premto (gj.f.)

Premtoni

Premtoni (ju dy)

Premto

Numro

Ka numruar

Ka numruar

Numrat

I bhet ibadet sht pregaditur Pregadit Pregaditje

E kam pregaditur

I ke b ibadet (gj.f.)

Ke b ibadet Rob

Kam b ibadet I bj ibadet A i bn ibadet Robrit e mi Robrit Bni ibadet

Rob Thirre

Ibadeti im N ibadet Ibadetqoret Rob

Thirr Lere

sht

Ka bler Blej larguar E ka larguar

G

Shkronja - G theksohet prej pjess s eprme t fytit dhe duke liruar frym nga laringu.99

Vrejtje: Shkronja Ajn dhe shkronja Gajn ndryshojn n mes vete nga ajo se Gajni e ka nj pik.

29

Guu

Gii

Gaa

Gu

Gi

Ga

Beggi Gsht humbur Ka humbur

Humb

Gunsht tradhtuar

GinTradhtu

GanNesr

Lufttar Ka luftuar Ka shikuar Shpella

I ka ndihmuar Shko n gurbet

Perndimi i diellit

I vetmuar

sht humbur

sht uritur

E ka pluhuros

Pluhuri

sht shtuar me bim

Ka humbur (ajo) Dshiroj

Dshironi

I uritur

E ka tejkalu me t kqia Mbulesa

Shprlarja e gojs

Me kriminelin

F Fuu

Shkronja F theksohet duke i shtrnguar dhmbort e eprm me buzn e poshtme dhe duke liruar frym nga hunda.

Fii

Faa

Fu

Fi

Fe

Uffun30

F

Fun

Fin

Fen

Tregon Ka fituar

Ka prfituar Kam fituar

Miu

Ka fituar

Ka kaluar

Kan ikur Ikja

Fito

Fiton

Fitoj

Ve e ve

Ik Personin Personit

Ka ikur Person

E ka veuar

Komoditet

E kan tejkaluar me komoditet

E kan tejkaluar me komoditet (ata dy)

Rreshtat Rreshtat E ka lakuar

Cilsit

Rreshti Lakues

Cilso

Kan lakuar (ata dy) Kan lakuar

K Kuu

Shkronja K theksohet prej mesit t fytit dhe duke shtrnguar gojn dhe hundn.

Kii

Kaa

Ka

Ki

Ku

Hakkun

K

Kun

Kin

Kan

Ndoshta

Lexo

Ruane veten

Ruaje vetetn (gj.f.)

Ruaje veten

31

I fuqishm Vrtetim

I fuqishm E ka caktu Rob E ka shijuar Shijo T drejtat Kan vrtetu (ata dy) E drejta ime E ka drejtu E drejt

T drejatat e mia drejt Dakiki Mielli Jan furnizuar Kan furnizu (ata dy) Furnizimi im

Furnizim

Me e E ka furnizuar

Me t drejt

Vllau im Vllau Vshtirsi E vshtir E ka ndar

E ka fundosur Fundoset fundosur E ka fundosur Jan fundosur sht

K Kuu

Shkronja - K theksohet duke e qelur gojn pjesrisht dhe duke shtrnguar pjesn e eprme t fytit dhe duke e prekur me pjesn e mesme t gjuhs.

Kii

Kaa

Ku

Ki

Ke

SekkeKe shkruar shkruar

KShkrimtar

Kunsht br obligim

KinLibr

KenKa

Libri im Librat Kam shkruar Shkruaj A t shkruaj?

32

Pabesimtari ka mohuar Rrenacak Rrenacak Rrenacak Ka rrejtur

Nder Me e fisnikruar Fisnik

Shum

sht shumuar

Fatkeqsi Falndero

Falnderues

Falnderuar

N ruku Ju bni idhujtari I ka b shok

Bjer n ruku Kan b idhujtari

Bjen n ruku Idhujtari

Ka ra n ruku

L Luu

Shkronja L theksohet duke prekur me pjest ansore t gjuhs pjesn e qiellzs dhe duke lshuar frym nga t dy ant e dhmbve.

Lii

Lu

Li

Le

Laa

Del-leBabiloni sht lagur

LDijamanti

LunMirpo Brthama

LinRecito

LenA t recitoj?

Hna e re E kam lejuar E lejuar E ka zgjedhur Zgjedhje

Ndoshta Hjeke

Argument

Analiz Ka rrshqitur

Dashamir

Trgo argument

sht shtrejtuar sht dridhur Trmeti

33

E ka nnmuar

Hija E ka hijsu Ndeze E ka mangsu Humbje Ka humbur

Ka matur Ka thn Ha (gj.f.) Thuar (gj.f.) Ha Thuaj

Ke thn Kam thn Kan ngrn (ata dy) Kan thn (ata dy) Kan ngrn Kan thn

M Muu

Shkronja M theksohet duke i bashkuar buzt plotsisht dhe duke liruar frym nga fyti..

Mii

Maa

Mu

Mi

Me

ThummeE kam plotsuar

ME plot E ka plotsu

MunKeni vdekur

MinMe ka

Men

Prpara

Ose

Udhheqs

Nna e nns Frytet

Nna

Falnderues sht falnderu Ahmedi E ka falnderu

Pllumbi

Ather ktu Pastaj

34

Gjaku Shok i ngusht

Shkatrrim sht shkatrruar E ka shkatrru

E ka meremetu

Meremetim

Rra

Ka gjuajtur

E ka nnqmu

Nnqim

E ka ofendu Ndiej er E ka ndi ern E ka prekur Agjroni Agjroj Agjroni agjruar Ka Agjro

Helm Grup (tubim njerzish)

N Nuu

Shkronja N theksohet duke e prekur mesin e qiellzs me majen e gjuhs (paragjuhn) dhe duke e mbajtur frymn n ekujlibr.

Nii

Nu

Ni

Ne

Naa

InneVrtet un Kemi besu

N

Nun

NinNse

NenNse Ti

Vrtet un Vrtet ne Vrtet ne Vrtet ne Vrtet Prej kujt Ju (gj.f.) Ti (gj.f.) Ju

Ju dy

Prej juve Prej neve Ndrtonie A me ndrtu Ndrtes Djemt Dy djemt Djali im Djali

Ndriques Ka arritur Drita Zjarri Zbritje Djali i djalit E kemi zbritur Pr lajmin E ka lajmru Lajm E zbresim sht zbritur E ka zbritur

Besoni Besojm Jan lejuar Leje Leje

35

Nuha a.s. Trashgojm

Lexojm

menduri

Xhint Xhini

Embrioni sht mendur

V

Shkronja V theksohet duke i bashkuar buzt dhe duke trhjekur frym nga fundi i fytit dhe duke e liruar nga mesi i buzve.

Vuu

Vii

Vaa

Vu

Vi

Ve

KavviPas Trashgimtar

VKa trashgu Tevrati

VunTek

VinBriri

VenOse

Ai sht nj sht b obligim Obligim E ka b obligim Gjatsi E ka gjetur

Davudi N lugin Lugina Dshirojm Dshiroj

Ka dshiru

sht shtuar Peshorja Peshuesi Ka peshu Kan transmetu Kan transmetu Transmeto

Barazo E forcojm

Vesveseli Forcat

Ai i cili fut huti Forcoje E ka kryer

Vesvese Tepruesi E ka tepru

Dritat

Ngjyra Gjumi

Ndrio Populli

H-36

Shkronja - H theksohet duke e ulur gjuhn posht dhmbve t poshtm kshtu q gjuha trhiqet n trsi ndrsa prej pjess s poshtme dhe thellsis s fytit t del frym tinglluese.

Huu

Hii

Haa

Hu

Hi

He

BehheAty afr Atje

HKtu Ato Ajo

HunAta

HinAta dy

HenAi

Breng E kemi b

Me ato E ka b

Vrtet ato E ka krijuar Te ai

Prej tij Me at

A? Me t I tij

Me bujarin

Bujar E ka urdhru

Dhurues E ke krijuar

I ka dhuru atij Iksi Ka ikur

I kam dhn rast asaj

I dshirojm ato E dshiroj at E dshirojm at Me kthy at E ka kthy at E ka kthy at

Jepi rast (shans) Mir se na keni ardhur E ka profesionalizu E ka lehtsu at Familje

J

Shkronja J theksohet nga pjesa e eprme e fytit duke takuar pjesn e poshtme t gjuhs me qiellzn e eprme..

37

Juu

Jii

Jaa

Ju

Ji

Je

EjjunDuart tona Dy duart e mia

JPun dore

Jun

Jin

JenDora

Duart e mia Para dy duarve t tij

Ajete Cila prej tyre Cili prej tyre Cili nga ne Me cilin Cilin Ciln Cili

Prshndetje I vdekur I bn t vdesin I ngjall Prshndetni I Gjall

Jeni prshndetur Ju prshndesim T prshndesim E kemi ngjallur E kemi ngjall

Ajet sht shtuar Shtes Zejdi Transmeton sht transmetuar

Dy ajete Dit E stolisim E stolisi sht stolisur E ka stolisur

I but I Prgjithmonshm Vera Miku E ka frigu at

Udhheqsin Me udhheqsin Atyre (gj.f.) Atyre (dyjave)

Udhheqsi im Udhheqsi Asaj Atyre

E ka shpjegu Atij

Atyre (dyve)

Neve Mua Juve Juve (dyve) Ty

38

)1( )2( )3( )4( ) )5 )1( )2( )3( )4( ) )5( )6

93

41

KAPITULLI I DYTBURIMI DHE ARGUMENTIMI RRETH SHKENCS S TEXHVIDIT

THEMELUESI I SHKENCS S TEXHVIDITN praktik texhvidin e ka vendosur Muhamedi a.s., i cili e ka pranuar prej Xhibrilit, i cili e ka pranuar prej Levhi Mhfudhit nga Zoti i Lartmadhruar, pastaj prej Muhamedit a.s. leximin e kan pranuar sehabt, prej tyre e kan pranuar tabiint deri sa gjenerat pas gjenerate ka ardhur deri tek ne. Sa i prket asaj se kush sht shkruesi i par n kt shkenc, pra pr ti shkruar rregullat n teori kan dhn mendime t ndryshme. Thuhet se i pari, i cili i ka shkruar rregullat n teori sht Halil Ibn Ahmed El-Ferahidi, thuhet se sht Ebul Esved Ed-Duelij, thuhet se sht Hafsa Bin Umer Ed-Devrij. Ravij i Imamit Ebi Amr El-Basriju, dhe thuhet se rregullat i kan shkruar ekspertt e leximit (Eimetul Kurra). Vlera Absolutisht sht shkenca m e lavdruara, sepse merret me studimin dhe praktikumin e leximit t fjals s Allahut. shtjet shtjet bazore me t cilat kuptohen, pastaj shtjet tjera sekondare.10

10

Alfabeti fonetik ndrkombtar sht hartuar m 1888 nga Shoqata Ndrkombtare e Fonetiks (Alphabet Phonetikue International A.P.I.). Prpjekjet e para pr shqyrtimin e problemeve t fonetiks s shqipes standarde n shqipri fillojn n vitet gjashtdhjet. M 1963 botohet teksti i universitetit Fonetika e gjuhs shqipe, kurse n vitin 1970 teksti Hyrje n gjuhsi. Nj kapitull i veant u sht kushtuar problemeve t fonetiks dhe n disertacionin kushtuar zanoreve dhe bashktinglloreve t s folmes s qytetit t shkodrs1971. do shkronj ka vlern e nj foneme. A.P.I.-ja prdor prve shenjave q shnojn tinguj ose fonema t ndryshme edhe shenja t tjera q shnojn theksat e tipave t ndryshm, gjatsin, pushimet, ndryshimet melodike etj.

44

DISPOZITAT DHE BURIMETMsimi dhe studimi sht farz kifaje, ndrsa leximi pasi t msohen rregullat sht farz ajn pr secilin lexues t Kuranit. Pr kt argument kemi Kurnin, sunetin dhe Ixhmain.

Argument nga Kurani:

... Ve rettilil kurane tertila. ... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri. (El-Muzemmil, 4) Forma urdhrore tregon se sht vaxhib.

Argument nga suneti:Ebu Hurejre r.a. transmeton se e kan dgjuar t Drguarin e Allahut s.a.v.s. duke thn: Allahu n asnj shtje nuk e ka lejuar t Drguarin s.a.v.s. q ta zbukuroj zrin m shum, se sa kur t kndoj Kuranin, ta lexoj rrjedhshm dhe qart. (Muttefekun alejhi) sht e vrtetuar nga Umi Selmete r.a. se forma, mnyra dhe specifika e Muhamedit a.s. ka qen se e kndonte Kuranin shkronj pr shkronje, duke sqaruar dhe shpjeguar me prpikri seciln shkronj. (Tirmidhiu thot se ky hadith sht hasen sahih)

Ixhmai:Asnjher nuk sht dshmuar nga i Drguari i Allahut s.a.v.s. as nga sehabet nga tabiint, e as nga ekspertt m t njohur t Kuranit se (ata) e kan lejuar Kuranin pa hundorzim aty ku sht hundorzimi, pa zgjatim aty ku sht zgjatimi, apo pa rregulla t texhvidit, t cilat jan t njohura. Kshtu, pra, jan pajtuar Ixhmai dhe at unanimisht se nuk lejohet leximi i Kuranit pa texhvid. Haram sht nse lexuesi e lexon Kuranin gabimisht me qllim. Nse lexuesi me harres ose pa dije e lexon gabim, nuk ka mkat, mirpo nse gabon duke mos qen i interesuar t msoj, ather nuk mund ti ik mkatit, ndrsa duke msuar gabon rastsisht apo deri sa ti msoj rregullat nuk ka mkat.45

RREGULLAT E LEXUESIT T KURANITRregullate e lexuesit t Kuranit jan dy llojesh: 1. Rregullat dhe edukata e prgjithshme, pra, t cilat duhet t jen n t gjitha kohrat; 2. Rregullat dhe sjelljet posarisht gjat leximit t Kuranit. E para: Rregullat dhe edukata e prgjithshme Lexuesi duhet ta kuptoj Allahun, t jet falnderues i Tij, ti mbshtetet dhe t krkoj ndihm prej Tij, t shpresoj takimin me T, ta kujtoj dhe t jet gjithmon i prgatitur pr vdekje, t friksohet prej mkateve t tij, por edhe t shpresoj se do ti falen gabimet dhe gjithmon t mendoj mir pr Allahun. (Ehrexhehu Muslim) Zoti e mshiroft Abdullah bin Mesudin, i cili ka thn: Lexuesi i Kuranit duhet t dij pr natn deri sa tjert flejn, dhe pr ditn deri sa ata nuk agjrojn, pr t qajturit deri sa tjert qeshin, pr heshtjen deri sa t tjert pshpritin, pr drejtsin deri sa tjert tradhtojn, dhe pr pikllimin deri sa t tjert gzohen. E dyta: Rregullat posarisht gjat leximit t Kuranit Rregullat t cilat kan t bjn posarisht me leximin e Kuranit jan: T jet i pastr prej dy papastrtive: papastrtis s vogl dhe t madhe, sepse leximi i Kuranit sht m i vlefshm se dhikri, ndrsa i Drguari i Allahut nuk ka dshiruar t bj dhikr pa qen i pastr. Nse lexon pa abdest lejohet dhe pr kt jan pajtuar t gjith dijetart, por n pyetje sht se m e vlefshme sht me abdest, sepse sht vrtetuar se Muhamedi a.s. nuk e ka ndaluar leximin e Kuranit pa abdest, por e ka ndaluar leximin e Kuranit duke qen xhunub, pra prej papastrtis s madhe. Muhamedi a.s. ka lexuar Kuran edhe me abdest edhe pa abdest vetm e vetm pr t treguar se nj gj e till lejohet. Ndrsa pr at i cili sht xhunub dhe pr femrn me menstruacione ndalohet pr t lexuar Kuran qoft edhe nj ajet apo qoft edhe nj pjes e ajetit, por pr ta lejohet t shikojn mushafin.

46

RREGULLAT E DGJUESIT T KURANITRregullat e dgjuesit t Kuranit jan: 1. T heshturit e plot dhe t dgjuarit me vmendje, sepse Zoti i Lartmadhruar ka thn:

Kur lexohet Kur'ani, ju dgjojeni at (me vmendje) dhe heshtni, n mnyr q t fitoni mshir. (El-Earaf, 204) 2. Me zemr pr tu prqendruar dhe t gjitha ndjenjat e dgjimit, dhe tjerat t jen t orientuara n lexim, dhe t lihen pas shpine t gjitha veprimtarit tjera, si: lvizjet e panevojshme, t luajturit me dika, t folurit me dik tjetr, t pirit duhan, etj. etj. 3. T vshtruarit dhe t analizuarit e domethnieve, dhe qllimeve t ajeteve. 4. Kur t dgjon ajetin e mshirs, t jet i lumtur dhe t prgzoj; e kur t dgjoj ajetin e dnimit, t krkoj mbrojtje prej dnimit; kur t dgjoj ajetin e duas, t bj lutje; e kur t dgjoj ajetin e pendimit, t pendohet; kur t dgjoj ajetin e sexhdes, t bj sexhde. 5. T qaj kur t dgjoj Kuranin ose t nxis veten pr t qar, duke u nnshtruar, duke u mallngjyer, duke u piklluar, sepse pikllimi shpie n qajtje. Muhamedi a.s. ka thn: Vrtet ky Kuran ka zbritur me pikllim, pra pikllohuni dhe qani, e nse nuk mund t qani, ather nxiteni veten pr t qajtur me pikllim. Zoti i Lartmadhruar i ka prshndetur dhe i ka lavdruar ata t cilt qajn prej leximit t Librit t Tij, kur tregon pr pejgambert: Vrtet, atyre, t cilve u sht dhn dituri para tyre kur u sht lexuar atyre, kan ra me ball n sexhde menjher duke thn: Lavdrimi t takon vetm Ty o Zoti yn, pasi q premtimin q e ke dhn Ti o Zoti yn, sht ve i plotsuar. Kshtu ata gjunjzohen, bien n sexhde, qajn dhe u forcohet bindja dhe devotshmria. Po ashtu Zoti i Lartmadhruar ka thn: Kur u lexohen atyre ajetet e Gjithmshirshmit menjher bien n sexhde dhe qajn. N nj ajet tjetr thot:47

Dhe kur dgjojn at ka iu sht zbritur t Drguarit, i sheh syt e tyre skuqen dhe bhen gjak prej asaj se e kuptojn t vrtetn. Pra Zoti i Lartmadhruar i ka lavdruar ata, t cilt qajn kur e dgjojn Fjaln e Tij. Pr kt arsye dijetart kan thn: Vaxhib sht pr lexuesin, q me zemr e me mendje t lexoj, sepse ai lexon Fjalt e Allahut. Kush lexon dhe nuk lexon me zemr e me mendje, nuk vshtron dhe nuk analizon, sht sikur t mos kishte lexuar fare. Muhamedi a.s. ka thn: Dy sy nuk i prek zjarri: Syrin, i cili qan prej friks s Allahut, dhe syrin, i cili e kalon kohn duke ruajtur n luft n rrugn e Allahut. Si dhe ka thn: Nuk mund t deprtoj zjarri n njeriun, i cili qan prej friks s Allahut, ashtu si nuk mund t kthehet (deprton) qumshti n gji. Nuk mund t bashkohen kurr pluhuri i rrugs s Allahut me tymin e zjarrit t xhehenemit. (Ehrexhehu Tirmidhiu) Po ashtu ka thn: Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt prgjaken (prloten) prej friks s Allahut. Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt vzhgojn n rrug t Allahut. Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt nuk shikojn gjrat, t cilat i ka ndaluar Allahu. (Ehrexhehu Nesaiu) Sahabt, tabiint dhe etbei tabiint jan shembulli m i mir se si duhet dgjuar Kurani, si duhet ruajtur, si duhet qndruar n vendin kur lexohet Kurni, si duhet heshtur, si duhet t dgjohet me vmendje, si duhet analizuar ajetet me analiz t thell, duke qen t bindur thell se at ka e dgjojn sht fjal e Krijuesit t botve, t ciln e ka zbritur nprmjet shpirtit besnik (Xhibrili) te m i miri i pejgamberve, i cili e ka ngulitur n zemr, e ka prcjell me gjuhn e tij dhe e ka kumtuar shpalljen te umeti i tij me fjal t qarta, shkronja t prpikta, saktsisht ashtu si ia ka msuar Xhibrili, sa q nuk ka shtuar asnj tingull, po ashtu nuk e ka munguar asnj tingull, asnj shprehje. Kurani ka: 30 xhuza 60 hizba 240 pjes t hizbave 114 sure 6236 ajete 77437 fjal 323671 shkronja48

Jan transmetuar shum hadithe n lidhje me shtjen e Kuranit, t cilat tregojn vlern, rndsin dhe lartsin e tij. Po i prmendim disa prej tyre: Kurani sht emaneti i Zotit tek robrit e Tij, prandaj duhet q do musliman ta shikoj dhe t lexoj, t paktn pesdhjet ajete prej Kuranit. N hadith tjetr Muhamedi a.s. ka thn: Duhet q besimtari t mos vdes pa msuar, sa do pak, nga Kurani, ose t jet n rrugn e msimit t tij. Duhet q ti kushtojm interesim t madh rregullave t leximit t Kuranit, sepse Zoti i Lartmadhruar n Kuranin Fisnik ka thn: Ata, t cilve u kemi dhn librin, e lexojn me vmendje dhe prpikri ashtu si sht, ata e besojn at (Kuranin). T shtojm edhe kt se, Kurani sht sofr, t ciln Allahu e ka shtruar n mesin e njerzve nprmjet Pejgamberit ton - Muhamedit a.s., me qllim q njerzit t prfitojn prej tij. Muhamedi a.s. ka thn: M i miri tek ju sht ai q e mson Kuranin e pastaj ua mson dhe t tjerve.

49

EMRAT E KURANITZoti i Madhruar, me diturin e Tij absolute dhe t pakufishme, librin e Tij e ka emruar me emra t ndryshm. Prej ktyre emrave po prmendim si vijon: 1. KURAN -

Vrtet, ky Kuran tregon mbi beni israilt pr t gjitha (shtjet) pr t cilat jan konfrontuar (dhe jan prar).(En-Neml, 76)

2. FURKAN - Furkan sht infinitiv i foljes ( Fereka), q do t thot me nda, e q ka kuptimin - Libri q ndan dhe dallon t vrtetn nga e pavrteta; t keqen nga e mira etj.:

I Lartmadhruar sht Ai (Allahu), q ia zbrit Furkanin robit t tij (Muhamedit), q t bhet pr tr botn pejgamber (kshillues)(El-Furkan, 1)

3. KITAB - Kitab d.m.th. libr q ka kuptim Libri i Allahut.

Falnderimi i takon vetm Allahut q ia zbriti robit t vet Librin dhe n t nuk (lejoi) t bhet kurrfar shtrembrimi.(El-Kehf, 1)

4. DHIKR - Dhikr do t thot prkujtues, vrejtje, prkujtim, prmend.

Dhe ky sht Prkujtimi (Kurani) i bekuar (t cilin) e kemi zbritur (at), e ju jeni, q at po e kundrshtoni?(El-Enbija, 50)

5. TENZIJL - Tenzil do t thot zbritje.

. . E, vrtet ai (Kurani) sht Zbritje e Zotit t botve. E ka zbritur (nprmjet) t Shpirtit Besnik.50

(Esh-Shuara, 192-193)

6. VAHJ - Vahj do t thot frymzim, shpallje, informim i sekretit, lajmrim i t panjohurs, tregim i t fshehts.

Thuaj padyshim un ju kshilloj (ju trhjeq vrejtjen) vetm me VAHJIN (shpallje) ... .(El-Enbija, 45)

7. KASAS - Kasas do t thot rrfim, tregim.

Vrtet ky (Kuran) sht Tregim (Kasas) i vrtet.(Ali Imran, 62)

9. RUH -

... Ja kshtu ne ta shpallim ty Kuranin (RUHIN) me urdhrin Ton.(Shura, 52)

CILSIT E KURANITPrpos emrave t Kuranit, Kurani sht specifik e karakterizuar me cilsi mrekulluese ku tregohet mrekullia e Kuranit edhe n baz t cilsive. Po i prmendim cilsit e Kuranit: 1. MUBIN - Mubin do t thot i qart, i hapt.

... 51

Kta jan ajetet e Kuranit dhe librit t hapt (t qart). (Hixhr, 1) 2. NUR - Nur do t thot drit.

O ju njerz sigurisht ju ka ardhur argumenti prej Zotit Tuaj dhe ju kemi zbritur dritn (Kuranin) e qart. (En-Nisa, 174j) 3. HAK - Hak do t thot e sigurt, e vrtet, e pamohueshme.

Dhe at t ciln ta kemi shpallur Ne, ty prej Librit sht e vrtet (HAK e sigurt dhe e pamohueshme). (Fatir, 31) 4. ARABIJUN -

Kurani n gjuhn (e pastr) arabe pa pasur kurrfar shtrembrimi n t me qllim q ata (t jen t devotshm) t frikohen. (Ez-Zumer, 28) 5. AZIZ - Aziz do t thot i fort, i fuqishm.

Vrtet ata q mohuan (Kuranin) pr kshillat pasi u erdhn atyre, ndrsa vrtet ai (Kurani) sht Libr i fort dhe i fuqishm (Fusilet, 41) 6. MEXHID - Mexhid do t thot i lartsuar dhe i falnderuar, famlart.

Por gjithsesi sht Kuran famlart.(El-Buruxh, 21

ALFABETI I GJUHS ARABEFjalia prbhet prej fjalve, e fjalt formohen prej shkronjave t vokalizuara dhe t pavokalizuara. Sikurse fjala vendformulim ka gojn (vendin), ashtu edhe shkronja e ka vendformimin, vendzrimin apo vendartikulimin n vend t posam t gojs. Ai i cili dshiron t msoj texhvidin duhet ta msoj mir theksimin e shkronjave me t cilat formohet fjala. Vaxhib e kemi q ta msojm seciln shkronj ve e ve, ta msojm se prej ku formohet, si formohet, cilat jan cilsit e posame t secils shkronj. 52

Alfabeti i gjuhs arabe ka 28 shkronja. Alfabeti fillon me shkronjn hemze dhe prfundon me shkronjn Jaun . Prpos ksaj jan edhe tri zanoret e gjata t prmbledhura n fjaln , pra Elifi, Vavun dhe Jaun. Renditjen e shkronjave e ka br gjuhtari i njohur i quajtur Nas bin Asi mel-Lejthi. Thuhet se renditja nuk sht br n baz t vendartikulimit apo cilsive, por n baz t forms dhe shkrimit.

SHKRONJAT E GJUHS S KURANITShkronjat e gjuhs s kuranit jan:

Ed-Dadu Et-Tau Edh-Dhau El-Ajnu El-Gajnu El-Fau

15 16 17 18 19 29

El-Elif El-Bau Et-Tau Eth-Thau El-Xhijmu El-Hau

1 2 3 4 5 653

El-Kafu El-Kafu El-Lamu El-Mimu En-Nunu El-Vavu El-Hau El-Jau

21 22 23 24 25 26 27 28

El-Hau Ed-Dalu Edh-Dhalu Er-Rau Ez-Zau Es-Sijnu Esh-Shijnu Es-Sadu

7 8 9 10 11 12 13 14

SHENJAT E SHKRONJAVEShkronjat e alfabetit prej hemzes e deri te Ja-un shoqrohen me njrn prej shenjave apo simboleve t cilat duhet t msohen q s bashku me ta t theksohen mir. Nr. 1.2. 3. 4. 5. 6. 54

Shenja

Emrtimi El-Fet-hatu El-Kesretu Ed-Dametu Es-Sukun Fet-hatani Kesretani

Shembull

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Dametani Teshtidi me el-fet-hatu Teshtidi me el-kesretu Teshtidi me el-dametuTeshtidi me tenvin fet-hatani

Teshtidi me tenvin kesretani Teshtidi me tenvin dametani

Sa i prket cilsive, vendartikulimit t shkronjave me ndihmn e Zotit dhe dshirn e Tij do ti shpjegojm m von.

APARATI I ZRIMIT DHE QENDRA E GJUHS SHT N MENDJEPr dallim nga kafsht dhe gjallesat tjera, njeriu veohet me logjik mendje t zhvilluar e cila i ka mjetet (organet) e saja t cilat kan t bjn me gjuhn. Qendrat e gjuhs jan: 1. Qendra e logjiks, e cila dirigjon dorn pr t shkruar; 2. Qendra e logjiks s t folurit, e cila dirigjon fytin, gjuhn dhe gojn. 3. Qendra e t lexuarit (knduarit Kiraetu), e cila i sqaron dhe i prcjell shenjat e shkruara n prmjet syve n mendje; 4. Qendra e t dgjuarit, e cila i pranon valt e zrit (t cilat i prcjell veshi). Zri prcaktohet dhe definohet nprmjet dy shtjeve: 1. Vendosjes, pozicionimin e gjuhs n vende t ndryshme t gojs, dhe 2. Ndryshimin e forms, dhe pozicionin e buzve.

55

Ai i cili dshiron t theksoj shkronjn duhet t saktsoj vendartikulimin e secils shkronj n gojn e tij dhe duhet ti dij mir pjest e artikulimit t shkronjave, t cilat duhet t kombinohen me rastin e formimit t zrit t shkronjs.

Aparati i zrimit prbhet prej:1. Pjesve t lvizshme a. Gjuhs, b. Gurmazit (gabzherri) c. Tejzat e zrit (litart) 2. Pjesve t lvizshme: a. Dhmbve dhe qiellzs s eprme, b. Dhmbve dhe qiellzs s poshtme (hablil veride), c. Hunda (zgavra e hunds). 3. Gryka dhe Zbraztia prej gojs deri n thellsi t fytit.

Kemi pes vendartikulime kryesore, t cilat i kan vendartikulimet dytsore t shkronjave: 1. gryka ku artikulohen tri zanoret e gjata: 2. Fyti ku artikulohen shkronjat: 3. Gjuha ku artikulohen shkronjat, t cilat jan 18:

4. Buzt ku artikulohen shkronjat, t cilat jan 4: 5. Zgavra e hunds ku formohet tingulli i quajtur gune dhe me teshtid, po ashtu edhe me teshtid.

56

57

KAPITULLI I TRET VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVE

59

VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVEHarf ( ) gjuhsisht do t thot ana e nj shtje. Harf ( ) n terminologji do t thot: zri, fonema e prqndruar n pikshprthim (vend-dalje) i prcaktuar ose i paprcaktuar. Mahrexh ( ) gjuhsisht do t thot vendshprthim. Mahrexh ( ) n terminologji do t thot: vendi (pika) e daljes (shprthimit) t shkronjs prej ku dallohet zri (i shkronjs) prej shkronjave tjera. Vendartikulimi (Mahrexh) i prcaktuar preciz sht fonem zri i prqndruar n vend t posam prej vendeve kryesore t artikulimit si p.sh. prej fytit, gjuhs ose buzve. Vendartikulimi jo i prcaktuar preciz (Mahrexh el-Mukader) sht fonema, zri i cili nuk sht i prqndruar n vend t posam prej vendeve kryesore t artikulimit t fytit, gjuhs ose buzve dhe as nuk prundon n ndonj pik t veant. Pr kt arsye kto shkronja e lejojn n vete shkurtimin apo zgjatimin e tyre. N kt bjn pjes tri zanoret e gjata , dhe . Sh.:

-

-

-

Alfabeti i gjuhs arabe ka 28 shkronja dhe pas tyre edhe tri zanoret e gjata , dhe . Pjesa drmuese e dijetarve jan t mendimit se jan 17 vendartikulime.

VENDET PREJ KU ARTIKULOHEN SHKRONJAT61

Si kemi prmendur edhe m hert n gjuhn arabe vendet prej ku artikulohen shkronjat jan 17, dhe kjo sipas mendimit t shumics s dijetarve t Texhvidit. Vendet e shkronjave n prgjithsi klasifikohen n pes vende, e ato jan: 1. 2. 3. 4. 5. Grklani (Gurmazi), Fyti, Gjuha, Buzt dhe Hunda.

GRYKA (THELLSIA PREJ BUZVE DERI N62

FUND T FYTIT)

Xhevf do t thot zbrazti, pra tr zbraztia e gojs dhe fytit, apo tr thellsia e fytit. Gryka (xhevfi) sht hapsira e gjatsis prej fillimit t fytit deri n hapjen e buzve. Nga gryka burojn tri zanoret e gjata, me fjal tjera: Elifi i pavokalizuar ( ,) vavi i pavokalizuar ( ) dhe Ja-i i pavokalizuar ( .) Shart sht te kto shkronja q tiu paraprijn atyre zanoret e shkurtra, ndra vet t jen t pavokalizuara:

))

))

))

Shkronjat e gryks nuk kan prkufizim, por ato kan ajrim t brendis s gojs dhe fytit, pra zri duhet t kaloj tr zbraztirn e gojs dhe t fytit pa hasur n ndonj penges. Pra, lirimi nuk ndalet n ndonj pik t caktuar, por sht zgjatim i zrimit. Kto shkronja kan specifik at se: - Elifi ngritet, lartsohet, - Jaun trgiqet, ngrihet teposht, - Vavun paraqitet, as nuk ngritet, e as nuk trhiqet. Duhet ditur se Vavi zgjatues del prej gryks, ndrsa vavi josgjatues del prej bashkimit t buzve. Kto shkronja quhen shkronja grykore, zrore apo ajrore.

GJUHA63

Gjuha i ka 10 vendshprthime prej ku artikulohen 18 shkronjat. Mirpo ato 10 vendartikulime jan:1. Fillimi i shpins s gjuhs, me hapsirn e gurmazit ku edhe paralel sht fundi i qiellzs. Nga ky vend artikulohet shkronja . Kjo shkronj quhet shkronja e gurmazit (Harf Lehevije). 2. Shpina e gjuhs, me hapsirn e gurmazit ku edhe paralel sht laringu. Nga ky vend artikulohet shkronja . Edhe kjo shkronj quhet shkronj e gurmazit (Harf Lehevije). 3. Mesi i gjuhs, paralel me kupoln e lart qiellzore. Nga ky vend artikulohen shkronjat dhe . Kto shkronja quhet shkronja trupore apo trungore (Huruf Shexherije), sepse i tr mesi i trupit t gjuhs merr pjes n artikulimin e ktyre shkronjave. 4. Ansoret gjuhs, s bashku me dhmballt e djatht apo t majt, t cilat formojn shkronjn .Pra, ose ansori i gjuhs me dhmballt e djatht, ose ansori i gjuhs me dhmballt e majt. Mirpo m leht dhe m shum prdoret ansori i gjuhs me dhmballt e majt. 5. Maja e shpins s gjuhs, s bashku me dhmbt shkyes ose m mir t themi me pjesn e qiellzes s dhmbve shkyes. Nga ky vend artikulohet shkronja . 6. Maja ansore e gjuhs, por m posht se vendi ku artikulohet shkronja .sht vendi ku artikulohet shkronja . 7. Maja e shpins s gjuhs me mbshtjellsin e dhmbve t prparm sht vendi ku formohet apo artikulohet shkronja . 8. Shpina e gjuhs me qiellzn e eprme, sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe .Ndryshe kto shkronja quhet Huruf Nutije, sepse artikulohen prej vendit ku prfundon hapsira e fytit. 9. Maja e gjuhs paralel me fillimin e qiellzs s poshtme dhe qiellzs s eprme. sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe . Ndryshe kto shkronja quhen Huruf Eslije, sepse artikulohen prej 64

lvozhgs s gjuhs apo m mir t themi prekjen precize dhe t mpreht t gjuhs.10. Shpina e gjuhs s bashku me qiellzn e eprme. sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe . Kto shkronja quhen Huruf Luthevije Shkronja mbshtjellsoro-dhmbore, sepse shpina e gjuhs mbshtetet n mbshtjellsin e dhmbve gjat artikulimit t ktyre shkronjave.

FYTIFyti sht organi i zrimit prej ku artikulohen gjasht shkronja, q quhen shkronja fytore, e ato jan: dhe . Fyti ndahet n tri pjes: 1. Fundi i fytit;65

2. Mesi i fytit dhe 3. Fillimi i fytit. 1. Fundi i fytit Fundi i fytit sht vendi ku artikulohen dy shkronja dhe . Kto dy shkronja jan edhe shkronjat e para, t cilat fillojn prej brendsis s gjoksit. 2. Mesi i fytit N mes t fytit artikulohen shkronja dhe . 3. Fillimi i fytit Pas shkronjave buzore dhe gjuhore ku fillon pjesa e par e fytit, pra nga goja artikulohen shkronja dhe . Kto shkronja quhen shkronjat e fytit (harful halkiji).

HUNDA RRNJA E HUNDSNuk jan vetm goja, fyti dhe gjuha aparate t zrimit t shkronjave, por aparat i zrimit sht edhe rrnja e hunds (Hajshum). Zri, i cili formohet prej rrnjs s zgavrs s hunds ndryshe edhe quhet Gune-tun. Nse zgavrat e hunds shtrngohen dhe mbyllen nuk formohet tingull, por patjetr duhet t jen t lira. Gune sht e patjetrsueshme pr shkronjn dhe . Gune nuk sht shkronj e cila ka form t veten t tejdukshme, por sht cilsi shkronjeje. Pra, zgavra e hunds sht: vendartikulim i shkronjs66

dytsore, vendartikulim i Ihfas (fshehjes) s , vendartikulim i Idgamit dhe Iklabit.

BUZTBuzt marrin pjes n dy vendartikulime, e ato jan: 1. Shtrati i buzve; 2. Vendbashkimi i buzve. 1. Nga shtrati i buzs s poshtme me dhmbort e eprm ku artikulohet shkronja ( f). 2. Vendartikulimi mes buzve ku bjn pjes:67

shkronja shkronja dhe shkronja e me zanore t shkurtr.

Vrejtje: Shkronja dhe shqiptohen duke i mbyllur buzt, ndrsa shkronja duke i mbajtur pak si t hapura.

LLOJET E VENDARTIKULIMIT T SHKRONJAVEPjesa drmuese e dijetarve jan t mendimit se jan 17 vendartikulime t shkronjave. Vendartikulimet ndahen n: - Vendartikulime t prgjithshme dhe - vendartikulime t veanta. Vendartikulimet e prgjithshme jan pes: 1. Gryka, 2. Thellsia e fytit,68

e cila ka e cila ka

1 vendartikulim 3 vendartikulime

3. Gjuha, 4. Buzt, 5. Zgavra e hunds,

e cila ka e cila ka e cila ka Gjithsejt

10 vendartikulime 2 vendartikulime 1 vendartikulim 17 vendartikulime

Kshtu biem n prfundim se vendartikulimet e prgjithshme jan 5, ndrsa t veantat jan 17. Vendartikulim i veant quhet vendartikulimi, i cili nuk ka m shum se nj vendartikulim prej t cilit n brendi artikulohen nj e m shum shkronja. P.sh.: Vendartikulim i prgjithshm quhet thellsia e fytit, e cila degzohet pastaj n 3 vendartikulime ku n secilin vendartikulim burojn nga dy shkronja. Pra, fillimi i fytit ku burojn mesi i ku burojn fundi i fytit ku burojn

MEHARIXH EL-HURUF

69

] [

.

.

. . . )) )) ))

] [

) .)

.

07

.

. . .

.

] [ .

[ ]

- - [ ]

[ ]17

.

-

[ ]

SHKRONJATKurani prbhet prej sureve, suret prej ajeteve, ajetet prej fjalve, fjalt prej shkronjave. Pra shkronja sht njsia m e vogl e Kranit fisnik. Shkronjat prbhen prej zanoreve, me fjal tjera i bashkngjitet zanorja, ose sukuni (jozanori). Muhamedi a.s. i ka thn Musa El-Esharij: O Musa m sht dhn tingulli (fonema) prej tingujve (fonemave) t Davudit. (Buhariu n Sahihun e tij) 72

Shkronjat jan dy llojesh: 1. Shkronja kryesore (parsore) dhe 2. Shkronja Sekondare (dytsore).1. Shkronjat kryesore jan 29 shkronjat e njohura n alfabet. 2. Shkronjat dytsore jan shkronjat, t cilat burojn prej mesit t dy vendartikulimeve ose prej dy cilsive (hollsimit-trashsimit). Shkronjat sekondare (dytsore) jan: a. Elifi i errsuar (Elif museheletun). Kjo fonem as nuk sht hemze e plot, as elif i plot, por mes i tyre. P.sh.:

b. Elifi mumal. Ky sht elifi - mes elifit - dhe , as nuk sht elif i plot, as e plot. P.sh.:

c. Shkronja e przier n fonemn e shkronjs . P.sh.:

Kiraeti i Hamzs Shkronja e przier n shkronjn . P.sh.

. dhe .

- Fonemohet n mes t kesres dhe dames, pra n mes t Kjo te disa lexues, prpos Hafss.-

Elifi i trash. Elifi i cili vjen pas shkronjave t rnda:

Shkronja e trash:73

Lexohet trash edhe pse parsore sht shkronja Shkronja e fshehur: Shkronja e fshehur: ajo lexohet LL .

- Disa dijetar shkronjn LL, - N t fshehur dhe - M t fshehur, nuk i konsiderojn shkronja dytsore. SQARIM: Shpina e gjuhs (pjesa e prparme ose e prapme) her-her i largohet qiellzs e her-her i afrohet. Nga kto lvizje prcaktohet shkalla e hapjes s tingujve. N nyjtimin e tingujve pjes t ndryshme t gjuhs afrohen me pjes t ndryshme t qiellzs, t dhmbve ose alveolave. Her-her ka mbyllje t astit t ndjekura nga nj shprthim i organeve t t folurit e her-her ka afrim t organeve q formojn nj shteg. Gjithsesi n t gjitha rastet kemi t bjm me n penges q duhet kaprcyer. Roli i majs s gjuhs sht gjithashtu i rndsishm. N qoft se maja e gjuhs zbret drejt alveolave dhe dhmbve t poshtm, nyjtimi quhet dorsal ose shpinor, pr arsye t rolit aktiv q luan n kt rast shpina e gjuhs, her e ngritur e her e ulur. Kur maja e gjuhs ngrihet drejt alveolave t dhmbve t siprm, kemi t bjm me nyjtim apikal ose major. Kur maja e gjuhs ngrihet sipr dhe kthehet prapa kemi nyjtim retrofleks ose kakuminal. Kur buzt jan t rrumbullakuara dhe t zgjatura formojn nj rezonator plotsues midis dhmbve dhe buzve t quajtur rezonatori buzor q shrben pr t formuar tinguj t buzorzuar ose buzor. Kur njerithi ulet dhe nj pjes e ajrit kalon nga hapsira e hunds formohet nj rezonator tjetr i quajtur rezonatori hundor. Zanoret dhe bashktinglloret Tingujt e shqipes standarde sipas tipareve t tyre nyjtimore mund t klasifikohen n dy grupe kryesore, n zanore dhe bashktingllore.74

Mnyra e kalimit t rryms s ajrit prmes glots prbn bazn pr ndarjen e tingujve n zanore e bashktingllore. Kur tejzat e zrit jan t puqura dhe glota sht e mbyllur dhe rryma e ajrit kalon prmes saj dhe dridh tejzat e zrit n mnyr ritmike, prftohet z ose ton laringal. Kur tejzat e zrit jan t larguara dhe glota sht e hapur dhe rryma e ajrit kalon pa i dridhur tejzat e zrit prftohet zhurm laringale. Toni laringal ose zhurma laringale mund t kalojn lirisht ose t ndeshin nj penges n kanalin e zrit. Zanore jan tingujt, pr nyjtimin e t cilve toni laringal kalon lirshm n kanalin e zrit, pa ndeshur n ndonj penges, kurse bashktingllore, jan tingujt pr nyjtimin e t cilve toni ose zhurma laringale ndesh n nj penges t plot ose t pjesshme dhe kaprcimi i pengess formon bashktinglloret. Prania ose mungesa e nj pengese gjat kalimit t rryms s ajrit sht, pra, ajo q prcakton dallimin ndrmjet zanoreve dhe bashktinglloreve. Veorit nyjtimore t zanoreve Veoria nyjtimore themelore e zanoreve sht kalimi i lir i rryms s ajrit duke filluar q nga hapsirat e nnlaringut. Gjat nyjtimit t zanoreve, rryma e ajrit, e prodhuar nga lkundjet periodike t tejzave t zrit, kalon npr faring dhe goj pa hasur ndonj penges. Modifikimi i vetm q mund ti bhet rryms s ajrit sht rezonanca, do me thn prforcimi i disa frekuencave t pjesshme nga rezonatort. Funksionet e organeve t t folurit Gjat frymmarrjes normale dhe gjat nyjtimit t bashktinglloreve t shurdhta, si rezultat i lvizjeve t aritenoideve, tejzat afrohen ose largohen dhe hapin glotn. Rryma e ajrit kalon pa prodhuar ndonj tingull. Kur flasim ato jan shum t tendosura dhe rryma e ajrit i bn t dridhen. Kto dridhje t tejzave t zrit t tendosura formojn tingullin t cilin e quajm z ose ton laringal. Me tejzat e zrit t afruara dhe t tendosura formohen zanoret dhe bashktinglloret e tingullta (sonore). Kur tejzat e zrit jan t afruara, por jo t tendosura, kemi t bjm me pshpritje.

75

76

KAPITULLI I KATRTCILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVE

CILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVEShkronjat jan sikurse njerzit, disa jan t fort e t fuqishm, disa jan t dobt e disa jan mesatar. Cilsit jan ato, q e dallojn njrin prej tjetrit. Kshtu edhe shkronjat dallohen njra prej tjetrs n baz t cilsive. Pr shembull, t marrim fjaln dhe . Shohim se kur ta artikulojm e artikulojm sikurse me u ndal n tok t that, ndrsa kur ta artikulojm e artikulojm sikurse t rrshqitet n tok me balt. N prgjithsi jan 17 cilsi t shkronjave, t cilat ndahen n cilsi t kundrta dhe n cilsi t veanta. do shkronj m s paku duhet ti ket 5 cilsi dhe t jet e larguar nga pes cilsi tjera. Prpos ksaj, disa kan edhe nj cilsi m tepr, pra 6 cilsi, e ndonjri, edhe dy cilsi m tepr, pra 7 cilsi.

CILSITCilsit e shkronjave jan 17, mirpo Ibn Xhezeri thot se jan 18 cilsi t shkronjave. Disa mendojn se jan 15 cilsi dhe nuk e kan konsideruar cilsi Ismatin (ngulmuesen), Idhlakin (rrshqitsuesen), lejinin (butsuesen). Disa kan thn jan mbi 40 cilsi, duke shtuar cilsi tjera. Cilsit jan dy llojesh: 1. Cilsi vetanake dhe t prgjithmonshme, t cilat asnjher nuk humbin prej shkronjs. 2. Cilsi jovetanake, q do t thot paraqiten n disa raste dhe humbin n disa raste, si p.sh. trashgimi i shkronjs . Cilsit vetanake jan dy llojesh: 1. Cilsi kundrvnse, 2. Cilsi t posame.

79

Cilsit vetanake kundrvnse (kontradiktore) t shkronjave jan 5, q do t thot se secila cilsi e ka prball cilsin tjetr, e cila i kundrvihet, e ato jan: 1. El-Hemse, e kundrta e saj Xhehri fshehtazi haptazi fshehtzuese haptzuese. 2. Esh-Shidet, e kundrta e saj err-Rrehave Fortsim lirim Fortsuese liruese. 3. El-Istila, e kundrta e saj Istifal Ngritje zbritje Lartsim ultsim Zlartsuese zulse 4. El-Itbak, e kundrta e saj Infitah Ngjitje shkputje Ngjitse shkputse. 5. El-Idhlak, e kundrta e saj Ismat Rrshqitje ngulmim Rrshqitse ngulitse. Cilsit vetanake jokundrvnse (jokontradiktore) jan: 1. Safire - shushulluese, fishklluese, mprehtsuese; 2. Kalkale - dridhtuese, tronditse, vibratuese; 3. El-Lijn - zbutsuese, lehtsuese; 4. El-Inhiraf - lajkatuese; 5. Et-Tekrir - prsritse; 6. Et-Tefeshij - zhurmuese, shkaprderdhse; 7. El-Istitale - strzgjatuese.

80

CILSIT KONTRADIKTORE1. a) HEMSE SHURDHT Hemse do t thot z i heshtur, i mbyllur, i fshehur. Zoti i Lartmadhruar thot: Nuk dgjon z, pos nj pshpritje t thembrave t kmbve. N Terminologji hemse do t thot: t vazhduarit e fryms apo m mir frymmarrjes pas theksimit t shkronjs, pr shkak t prkufizimit dhe pr shkak t dobsimit t zrit nga vendartikulimi. Shkronjat e hemses jan:

Disa nga shkronjat e hemses jan m t fuqishme e disa m t dobta. M e fuqishmja sht shkronja , sepse kjo shkronj prpos cilsis s hemses ka edhe cilsi t tjera, t cilat jan t fuqishme si ISTILA (Zlartsuese) SAFIR (Fishklluese). Pas saj vjen shkronja , pastaj dhe e pastaj t tjerat me radh, ndrsa e fundit sht . Kto shkronja quhen MEHMUSE, sepse jan t dobta, pra bhet prkufizimi i shkronjs n brendi t vendartikulimit, dhe nuk mund t fuqizohen, sepse pengohet zrimi dhe frymmarrja me vet shkronjn. Dihet ka dallim n mes t zrimit dhe fryms. FRYMA sht ajri, i cili del prej laringut (mesit t arterjeve t zrit) pa i dridhur arteriet e zrit dhe pa formuar tingull. ZRI sht ajri, i cili del prej arterieve t zrimit (mesit t arterjeve t zrit) me dshir dhe i dridh dy arteriet e zrit, ashtu q formohet z si sht zri i shkronjave t fytit dhe zanoreve t gjata.

Kur t bhet shkronja hemse e81

shurdht vazhdon frymmarrja, ndrsa prkufizohet shkronja.

Kur t bhet shkronja xhehr - e zshme, mbyllet dera e frymmarrjes pr shkak t fuqis t ciln e ka zri.

1. b) EL XHEHR T ZSHME Xhehr do t thot: elje, hapje - pra z i fuqishm n t shprehurt shkronjs. N TERMINOLOGJI do t thot: mbyllja e ders s frymmarrjes n momentin e artikulimit t shkronjs pr shkak t fuqis q ka zri. Shkronja e Xhehrit (t zshme) jan 19, pra ka mbesin prej shkronjave t hemses:

Shkaku: Kto shkronja quhen t zshme, sepse kan fuqi n vetvete, fuqi n organin e nyjtimit; kto shkronja nyjtohen s bashku me zrin e fuqishm duke qen glota e mbyllur dhe rryma e ajrit kalon prmes saj dhe i dridh tejzat e zrit. Disa shkronja jan m t hapura (t zshme) se tjerat, si p.sh. shkronja sht m e hapur (m e zshme) se shkronja . Vrejtje: N gjuhn shqipe shkronjat e zshme jan: [b, d, gj, g, x, xh, v, dh, m, n, nj, j, l, ll, r, rr]. Shkronjat shurdhuese jan: [p, t, q, k, c, , f, th, s, sh, h].

HEMSE EL XHEHR FSHEHTSIMI DHE HAPSIMIMnyra e kalimit t rryms s ajrit prmes glots prbn bazn pr ndarjen e tingujve n zanore e bashktingllore.82

Kur tejzat e zrit jan t puqura dhe glota sht e mbyllur, dhe rryma e ajrit kalon prmes saj, dhe dridh tejzat e zrit n mnyr ritmike, prfitohet z ose ton laringal. Kjo cilsi quhet XHEHR - e Zshme. Kur tejzat e zrit jan t larguara dhe glota sht e hapur, dhe rryma e ajrit kalon pa i dridhur tejzat e zrit prfitohet zhurm, pshprim laringale. Kjo cilsi quhet Hemse Shurdhuese.

2. a) ESH-SHIDETUN - SHTRNGUESEEsh-Shidedu gjuhsisht do t thot fortsi. N terminologji do t thot: Rezervimi i zrit gjat shqiptimit n shkronj, me qllim q t forcohet shkronja kur t shprthen n vendnyjtim. Shkronjat ESH-SHIDETU SHTRNGUESE jan tet. Ato jan:

) ) Kto shkronja quhen t forta, sepse shkronja forcohet dhe mbshtetet fort n vendartikulimin e tij. Shkronja m e forta sht . Shkaku: Kto shkronja jan t forta, pr shkak t shtrngimit t shkronjs n vendartikulim deri n momentin kur t shprthen shkronja gjat nyjtimit.

2. b) ERREHAVETU - LIRUESEErr-Rrehave gjuhsisht do t thot e leht, e but, e lir. N terminologji do t thot: kalimi i zrit pa penges gjat shqiptimit t shkronjs pr shkak se mbshtetja n vendnyjtim nuk sht e fort, por e but, e leht dhe e dobt, dhe zri sht i prkufizuar n shkronj. Shkronja Rehavetu jan 16. Ato jan: (zanoret e gjata) +

Shkaku: Quhen kto shkronja liruese pr shkak t lehtsis dhe dobsis s mbshtetjes s tyre n vendnyjtim, dhe nuk forcohet, as nuk shtrngohet pr t rezervuar z q fonema t shqiptohet s bashku me shkronjn, por lirshm del edhe fryma, edhe zri i shkronjs, si p.sh. 83

Vrejtje: do shkronj liruese ka nevoj pr nj pjes kohe n t ciln pjes kohe duhet t kaloj fonema (zri) i tingullit - sh: Kjo sqarohet m mir n praktik.

3. a) ISTILA NGRITSE, ZLARTSUESEISTILA do t thot ngritje, lartsim. N Terminologji Istila do t thot: Ngritja e majs s gjuhs lart n qiellz kur t theksohet shkronja. Kto shkronja jan 7:

Gjat artikulimit t ktyre shkronjave zri ngritet lart. Rnditja e shkronjave pr nga lartsimi apo ngritja e zrit jan:, pastaj , pastaj , pastaj , pastaj , pastaj , pastaj . Gjuha mund t lviz drejt pjess s prparme t gojs duke formuar nj hapsir t madhe rezonance n pjesn e prapme. Mirpo, me rastin e ISTILAS qllimi sht q maja e gjuhs t ngritet lart n qiellz q t formohet nj hapsir m e madhe rezonance n pjesn e prapme, q t formohet ton laringal m i lart. Kur ngritet maja e gjuhs lart n qiellz padyshim se edhe mesi i shpins s gjuhs ngritet, mirpo shkronjat , , dhe nuk jan shkronja t Istilait, edhe pse gjuha ngritet lart, por ngritet mesi i gjuhs, e jo maja e gjuhs. Me rastin kur maja e gjuhs ngrihet drejt alveolave t dhmbve t siprm kemi t bjm me ISTILAIN e q ky nyjtim quhet apikal ose major.

3. b) ISTIFAL ULSE - ZBRITSEISTIFAL do t thot ulje, zbritje. N Terminologji Istifal do t thot: Zbritja e gjuhs posht ku e ka vendin n goj, gjithmon kur t theksohet shkronja. Shkronjat e Istifalit jan 21:84

Me rastin kur maja e gjuhs zbret drejt alveolave dhe dhmbve t poshtm kemi t bjm me ISTIFALIN e q ky nyjtim quhet dorosal ose shpinor. Kur t ngritet gjuha quhet shkronj zlarte - Musteal, ndrsa kur t zbritet gjuha quhet shkronj zulte - Istifale. Gjithsejt jan: 7 shkronja zlarte, 21 shkronja zulte.

4. a) ITBAK PRMBYLLSE, NGJITSEITBAK do t thot ngjitje prmbyllje. N Terminologji ngjitja e nj pjese t gjuhs apo pjess m t madhe t gjuh me qiellzn e eprm, me rastin e artikulimit t shkronjs. Kto shkronja jan:

Gjat theksimit t ktyre shkronjave prkufizohet zrimi n ansoret dhe n majn e gjuhs me qiellzn e eprme. Renditja e shkronjave t Itbakit pr nga fuqia e ngjitjes s gjuhs sht: Shkronja sht m e forta dhe m prmbyllsja, pastaj me radh vjen shkronja , pastaj , dhe fundit shkronja . me e forta pastaj , pastaj , pastaj .

4. b) INFITAH HAPSUESE, SHKPUTSEInfitah do t thot: Ndarje, mosprputhje, hapje. N terminologji do t thot: Mosbashkngjitja e gjuhs me qiellzn e eprm, n mnyr q t mos bllokohet zri n mes tyre gjat artikulimit t shkronjs. Shkronjat e Infitahit jan 25, me zanoret e gjata:

( zanoret e gjata) + INFITAH gjuhsisht do t thot hapje, ndarje, qelje. Infitah n terminologji do t thot: Ndarja apo t larguarit (formimi i hapsirs) e gjuhs sa m shum prej kupols qiellzore n momentin e shqiptimit (artikulimit) t shkronjs pr tu mos u bllokuar apo pr tu mos prkufizuar zri mes tyre.85

Shkronjat e Infitahit jan 25, s bashku me zanoret e gjata:

Dallimi mes ISTIFALIT (Zbritsueses) dhe INFITAHIT (Hapsueses)Istifal sht zbritja e majs s gjuhs sa m posht nofulls s poshtme q sa m shum me iu larguar kupols s qiellzs. Ndrsa, te Infitah-i mjafton vetm t larguarit (mosgjitja) e gjuhs prej kupols s qiellzs, edhe pse gjuha ngritet lart prej nofulls s poshtme. Tipari i ifitahit sht m e prgjithshme se tipari i istifalit. Andaj mund t thuhet se do shkronj e istifalit sht, n t njjtn koh, edhe e infitahit, ndrsa do shkronj e infitahit nuk sht edhe e istifalit. P.sh. shkronjat jan shkronja t ifitahit, por jan edhe t istilait.

SHKRONJAT E ALFABETIT

Mustefil (zulsuese)

Mustealijetun (zlartsuese)

86

Shkronjat tjera T gjitha shkronjat hapje e plot

Munfetihatun (Hapsuese)

Mutabakatun (Prmbyllse)

Hapje e pjesrishme

Dallimi mes Istilait (Ngjitses qiellzore) dhe Itbakit (ngjitses prmbyllse)ISTILA do t thot ngitja e majs s gjuhs lart n qiellz, duke ln nj shteg, pra i afrohet qiellzs, mirpo nuk ngjitet, por e len nj shteg. Ndrsa, ITBAK do t thot ngritja e majs s gjuhs lart n qiellz dhe duke e ngjitur plotsisht majn e gjuhs me kupoln e qiellzs. Pra, Itbaki sht shkall shum m e fort se Istlai, sepse tek tipari i istilait nuk sht e domosdoshme ngjitja e gjuhs me qiellzn, ndrsa tek tipari i Itbakit sht e domosdoshme ngjitja e gjuhs me qiellzn. do shkronj e Itbakit sht edhe e Istilas, ndrsa do shkronj e Istlas nuk sht e Tibakit, dhe sa m shum q ngjitet gjuha lart n kupoln e qiellzs, aq m shum forcohet dhe shtrngohet hapsira e prapme e zrit, dhe forcohet shkronja e Itbakit. Cilsia e Itbakit i prcjell kto shkronja is n t lidhur t tyre me shkronjat tjera, si n t ndalur, si me sukun, si me zanore, mirpo kur t jen me sukun dhe me teshttid duhet t jet m e theksuar.

5. a) IDHLAKI - RRSHQITSEIDHLAK gjuhsisht do t thot mprehtsi gjuhsore, ose maja e gjuhs. Idhlak n terminologji do t thot: shpejtsimi, rrshqitsimi, dhe lehtsimi i shqiptimit (artikulimit) t shkronjs pr shkak se del prej majs s gjuhs ose prej buzve. Shkronjat e Idhlakit jan 6:

Quhen majore (kep-ore) pr shkak se nj pjes e tyre artikulohen prej majs s gjuhs si jan dhe pjesa tjetr prej majs s buzve, si87

jan dhe . Andaj duhet pasur kujdes q gjat artikulimit t tyre t mos ngatrrohen apo t mos przihen njra me tjetrn.

5. b) ISMAT - NGULLMUESEISMAT gjuhsisht do t thot mosshpejtim, ngecje, ndalje. Ismat n terminologji do t thot ngecja, vshtirsimi i artikulimit t shkronjs pr shkak t artikulimit t saj larg majs s gjuhs. Shkronjat e Ismatit jan t vshtira pr gjuhn, ndrsa shkronjat e Idhlakit jan t lehta pr gjuhn, pr kt arsye, n gjuhn arabe do fjal e cila ka m shum se tri bashktingllore, ka edhe ndonj shkronj t Idhhlakit, sepse po ti kishte fjala prej 4 shkronjave e m shum, vetm shkronjat e Ismatit do t theksoheshin me vshtirsi t madhe. Nse fjaln prej 4 shkronjave ose e shkronjave e hasim n gjuhn arabe dhe nuk e ka ndonj shkronj prej shkronjave t Idhlakit, menjher e kuptojm se ajo fjal nuk sht arabe, por fjal e huaj, pra fjal e huazuar, ose e arabizuar. Shkronjat e Ismatit jan t gjitha shkronjat tjera, pos shkronjave t Idhlakit. Kundrvniet (dallimet me vler funksionale) n sistemin e bashktinglloreve t shqipes standarde prcaktohen nga mnyra e nyjtimit (formimit), ku prfshihen shkalla e ngushtimit t pengess, pjesmarrja e tejzave t zrit dhe rezonatori hundor, si edhe vendi i nyjtimit (formimit).

Tiparet q shrbejn pr krijimin e ktyre kundrvnieve ose tiparet dalluese t sistemit t bashktinglloreve t shqipes standarde jan kto: p b Mbylltore E shurdht Buzore Mbylltore E zshme Buzore /p ~ f/ /p ~ b/ /p ~ t/, /p ~ c/, /p ~ /, /p ~ q/, /p ~ k/ /b ~ v/, /b ~ p/, /b ~ d/, /b ~ x/, /b ~ xh/, /b ~ gj/, /b ~ g/,

88

m f v t d th dh c x n s z xh

Gojore Hundore Buzore Frkimore E shurdht Buzore Frkimore E zshme Buzore Mbylltore E shurdht Dhmbore Mbylltore E zshme Dhmbore Frkimore e shurdht dhmbore Frkimore E zshme Dhmbore Mbylltore E shurdht Alveolare Mbylltore E zshme Alveolare Hundore Alveolare Frkimore E shurdht Alveolare Frkimore E zshme Alveolare Mbylltore E shurdht Paraqiellzore Mbylltore

/b ~ m/, /m ~ b/, /m ~ n/, /m ~ nj/, /f ~ p/, /f ~ v/, /f ~ th/, /f ~ s/, /f ~ sh/, /f ~ h/, /v ~ b/, / v ~ f/, / v ~ dh/, / v ~ z/, / v ~ zh/, / v ~ j/, /t ~ th/, /t ~ d/, /t ~ p/, /t ~ c/, /t ~ /, /t ~ q/, /t ~ k/, /d ~ dh/, /d ~ t/, /d ~ b/, /d ~ x/, /d ~ xh/, /d ~ gj/, /d ~ g/, /th ~ t/, /th ~ dh/, /th ~ f/, /th ~ s/, /th ~ sh/, /th ~ h/, /dh ~ d/, /dh ~ th/, /dh ~ v/, /dh ~ z/, /dh ~ zh/, /dh ~ j/, /c ~ s/, /c ~ x/, /c ~ p/, /c ~ t/, /c ~ /, /c ~ q/, /c ~ k/, /x ~ z/, /x ~ c/, /x ~ b/, /x ~ d/, /x ~ xh/, /x ~ gj/, /x ~ g/, /n ~ x/, /n ~ m/, /n ~ nj/, /s ~ c/, /s ~ z/, /s ~ f/, /s ~ th/, /s ~ sh/, /s ~ h/, /z ~ x/, /z ~ s/, /z ~ v/, /z ~ dh/, /z ~ zh/, /z ~ j/, / ~ sh/, / ~ zh/, / ~ p/, / ~ t/, / ~ c/, / ~ q/, / ~ k/, /xh ~ zh/,89

sh zh q

E zshme Paraqiellzore Frkimore E shurdht Paraqiellzore Frkimore E zshme Paraqiellzore E shurdht Qiellzore Mbylltore E zshme qiellzore gojore Hundore Qiellzore Frkimore Qiellzore Mbylltore E shurdht Prapaqiellzore E zshme Prapaqiellzore Mbylltore Frkimore prapaqiellzore Ansore Dhmbore

/xh ~ /, /xh ~ b/, /xh ~ d/, /xh ~ x/, /xh ~ gj/, /xh ~ g/, /sh ~ /, / sh ~ zh/, /sh ~ f/, /sh ~ th/, /sh ~ s/, /sh ~ h/, /zh ~ xh/, /zh ~ sh/, /zh ~ v/, /zh ~ dh/, /zh ~ z/, /zh ~ j/, /q ~ gj/, /q ~ p/, /q ~ t/, /q ~ c/, /q ~ /, /q ~ k/, /gj ~ j/, /gj ~ q/, /gj ~ b/, /gj ~ d/, /gj ~ x/, /gj ~ xh/, /gj ~ g/, /gj ~ nj/, /nj ~ gj/, /nj ~ m/, /nj ~ n/, /j ~ gj/, /j ~ v/, /j ~ dh/, /j ~ z/, /j ~ zh/, /k ~ h/, /k ~ g/, /k ~ p/, /k ~ t/, /k ~ c/, /k ~ /, /k ~ q/, /g ~ k/, /g ~ b/, /g ~ d/, /g ~ x/, /g ~ xh/, /g ~ gj/, /g ~ k/, /h ~ k/, /h ~ f/, /h ~ th/, /h ~ s/, /h ~ sh/, /ll ~ d/, /ll ~ dh/, /ll ~ l/, /l ~ x/, /l ~ z/, /l ~ n/, /l ~ r/, /l ~ rr/, /l ~ ll/,

gj nj j

k g h ll l r rr a y 90

Ansore alveolare Dridhse Njdridhse Dridhse shumdridhse E hapur E prparme

/r ~ x/, /r ~ z/, /r ~ n/, /r ~ l/, /r ~ rr/, /rr ~ x/, /rr ~ z/, /rr ~ n/, /rr ~ l/, /rr ~ r/, /a ~ /, /y ~ u/,

u o

buzore E prparme E mbyllur E mesme E mesme qendrore

/y ~ i/. /u ~ y/, /u ~ o/. /o ~ u/. / ~ a/, /~ e/.

TIPARET JOKUNDRVNSE T SHKRONJAVETiparet jokundrvnse t shkronjave jan: 1. SAFIRE SHUSHULLUESE, FISHKLLUESE, MPREHTSUESE; 2. KALKALE - DRIDHTUESE, TRONDITSE, VIBRATUESE; 3. EL-LIJN - ZBUTSUESE, LEHTSUESE; 4. EL-INHIRAF - LAJKATUESE; 5. ET-TEKRIR - PRSRITSE; 91

6. 7.

ET-TEFESHIJ - ZHURMUESE, SHKAPRDERDHSE; EL-ISTITALE - STRZGJATUESE.

1. ES-SAFIR MPRETSIA E TINGULLIT FISHKLLUESE (Shushulluese) - PIPZUESESafir do t thot z, tingull, i cili buron prej gojs s kafshve kur t pin uj. N terminologji do t thot tingulli apo zri i buruar prej shkronjave t caktuara (safir), i cili deprton fuqishm n aparatin e t dgjuarit (vesht). Shkronjat e t Safirit jan tri: 1. - za-un, 92

2. 3.

- sin-un, - sad-un.

Quhen shkronja Safirije pr arsye se s bashku me shkronjn del nj z shtes, i cili i ngjason zrit t shpendve. 1. P.sh. Shkronja - i ngjason zrit t pats . 2. Shkronja - i ngjason zrit t karkalecit . 3. Shkronja - i ngjason zrit t blets . Kategorit e shkronjave t Safirit, pr nga aspekti i fuqis s shkronjs, jan tri: 1. Kategoria e par, m e fuqishmja sht shkronja . 2. Kategoria e dyt, ku bn pjes shkronja , sepse ka hapje m t madhe. 3. Kategoria e tret, ku bn pjes shkronja . Prpos ktij kategorizimi kemi edhe ndarje tjetr t shkronjave t Safirit, e ato jan: E para: Kur shkronja e Safirit sht dyfishuar, pra me teshtid, sht m e forta. P.sh.: E dyta: Kur shkronja e Safirit sht me sukun (e pavokalizuar) Safiri sht m i vogl. P.sh.: E treta: Kur shkronja e Safirit sht me vokale Safir sht m i vogli. P.sh.:

Mnyra e artikulimit: Shkronjat e Safirit artikulohen prej majs s gjuhs dhe dhmballve t poshtm. Patjetr duhet t prkufizohet dhe mprehet artikulimi duke shtrnguar vendartikulimin, dhe duke ln vetm nj zgavr t vogl prej ku del zri. Gabimet e artikulimit t Safirit:93

1. Mosprikufizimi i zrit n vendartikulim, por lejimi i shprndarjes s zrit, e n at rast bhet tefesh. 2. Mosformimi i zgavrs s vogl, ashtu q zri del tepr i fort.

2. KALKALE DRIDHSIM, TRONDITJE, VIBRIM, TRINGLLUESEKalkale do t thot lvizje, dridhje, tronditje. Kalkale n terminologji do t thot t dridhsh, t tronditsh fuqishm zrin e shkronjs s pavokalizuar n vendartikulimin e tij sa, q t kuptohet shum i qart. Ndryshe quhet z shtes, i cili formohet pr shkak t shtrngimit dhe lirimit t menjhershm. Shkronjat, t cilat bhen kalkale (dridhen) jan pes: 1.

2. 3.94

4. 5.

Shembuj t kalkales

Gabimet gjat formimit t Kalkales Disa e lexojn Subihan fjaln sub-hane Halekkana fjaln halekna, Mirpo Kalkale nuk anon as n ketra, as n fet-ha. - Gjat ndaljes s Kalkales, n fjaln ku para shkronjs s fundit sht zanore e gjat, formohet edhe nj shkronj shtes: -

Shkaku i kalkales: sht bashkimi i dy tipareve t plota, shtrngimi i plot (shide) dhe lirimi i plot (rehave) me sukunin e shkronjs, gj, q prodhon tronditje t plot n aparatin e t folurit dhe nevojitet prpjekje e madhe pr ti sqaruar q t dy tiparet, pra tubimin e fort t zrit dhe t ajrit n t njjtn koh. Si bhet kalkaleja? Esenciale te artikulimi i shkronjave sht q t bhet bashkimi i organeve lvizse t shkronjave me organet jo lvizse t aparatit t t folurit kur t jen me sukun. Kalkale as nuk sht cilsi e shkronjs me cilsi t plot, as cilsi e shkronjs me vokale (zanore) t plot, por sht mes i tyre, sepse as nuk bhet hapje e plot e gojs dhe e buzve, as bashkim i plot i buzve, as zbritje e plot e gjuhs n drejtim t nofulls s poshtme, por bhet vetm dridhje dhe tronditje.

Renditja e veprimeve pr t prodhuar cilsin e kalkales1. Para rezonancs s ajrit, i cili del jasht formimit t zrit, formohet nj penges, e cila mbshtet n vendartikulim, e cila penges rezulton bllokimin e zrit t shkronjs dhe ajrit s bashku, pra n t njjtn koh. 95

2. Shtrngimi sa m i fort i ksaj pengese pr ta bllokuar ajrin. 3. Hapja e pengess n mnyr automatike dhe t befasishme, e cila shpie te shkaprderdhja e menjhershme e ajrit t bllokuar pas bllokimit, e cila prodhon z t fort dhe t thekshm. Te kalkale m prparsi sht q t dridhet dhe t jet m afr fethas. Disa kan dhn mendime se: nse para kalkales sht fetha bhet kalkale m afr fethas. P.sh.:

-

nse para kalkales sht dame, bhet kalkale m afr dames. P.sh.:

Disa kan thn shikohet zanorja pas kalkales, e jo para saj, e pastaj prshtatet.

nse para kalkales sht kesre, bhet kalkale m afr kesres. P.sh.:

SHKALLT E KALKALES (TRINGLLIMIT)N baz t shkronjave t cilat munden t jen m t forta ose jo m t forta, kemi tri shkall (kategori) t kalkales, e ato jan: 1. Shkalla e par Ktu bn pjes shkronja , e cila e ka edhe theksin, por edhe kalkalen (dridhjen) m t fortn. P.sh.: 2. Shkalla e dyt N kt shkall bn pjes shkronja , e cila kalkalen (dridhjen) e ka t mesme. P.sh.: 3. Shkalla e tret N kt shkall bjn pjes tri shkronjat tjera t cilat e kan dridhjen (kalkalen) m t dobt. P.sh.:

Prpos ksaj ndarje kemi edhe ndarjen tjetr t kalkales, e ato jan tri kategori: 1. Kategoria e par96

N kt kategori bn pjes shkronja e dyfishuar n t ciln ndalemi gjat t lexuarit. Kjo dridhje sht m e fuqishmja. P.sh.:

2. Kategoria e dyt N kt kategori bn pjes shkronja n t ciln ndalemi gjat t lexuarit:

3. Kategoria e tret N kt kategori bn pjes shkronja me sukun n mes t fjals ku nuk guxojm t ndalemi. P.sh.:

3. EL-LIJN-i ZBUTSUESE LEHTSUESEEL-LIJN gjuhsisht do t thot lehtsuese, zbutsuese. EL-LIJN n terminologji do t thot: Artikulimi i shkronjs prej vendartikulimit t tij me lehtsi t madhe, pa e ngarkuar gjuh fare. Shkronjat e Lijnit jan shkronja dhe me sukun, me kusht q para tyre t jet zanorja e shkurt fet-ha. P.sh.:

Dallimi mes shkronjave t Lijnit dhe t zanoreve t gjataN rend t par duhet t themi se shkronjat e Lijnit dhe zanoret (shkronjat) e gjata i kan t gjitha cilsit e njjta. Cilsit e shkronjave t Lijnit jan: Xhehr, rehave, istifal, infitah, ismat, el-lijn. Cilsit e zanoreve t gjata jan: Xhehr, rehave, istifal, infitah, ismat, el-lijn. Q t dy llojet e shkronjave i nnshtrohen rregullit t zgjatimit se jan t lehta. Mirpo ndryshojn n disa shtje tjera: 1. Ndryshojn n vendartikulim, sepse dy shkronjat e Lijnit e kan vendartikulimin e prcaktuar, pra shkronja e ka vendartikulim mesin e gjuhs, ndrsa shkronja ka bashkimin e buzve, kurse 97

zanoret e gjata dhe vendartikulim e kan tr hapsirn e fytit, pra jan t lira dhe t paprcaktuara. 2. Shkronjat e Lijnit jan t buta vetm nse vazhdon leximi, ndrsa kalojn, transformohen n shkronja t gjata nse ndalet leximi n fjal dhe pas tyre sht shkronja me sukun. P.sh: , ndrsa shkronjat e gjata dhe jan t gjata, si n t ndalur ashtu edhe n t vazhduar t leximit. 3. Zgjatimi i shkronjave t Lijnit humbet gjat t vazhduarit t leximit, ndrsa shkronjat e gjata zgjaten edhe n t vazhduar edhe n t ndalur t leximit. Pr kt arsye zgjatimi i Linit i takon kategoris m t dobt n renditje. 4. Shkronjat e Lijnit jan me sukun, ndrsa para tyre jan zanoret, kurse zanoret e gjata jan me sukun, ndara para tyre qndron zanorja e ngjashme me ta. P.sh.:

4. EL-INHIRAF LAJKATUESEINHIRAF do t thot anim, lakim, shtrembrim, shmangie etj. INHIRAF n terminologji do t thot: T marrsh shkronjn prej vendartikulimit t tij, dhe t mnjanuarit e saj deri te vendartikulimi i shkronjs tjetr. Shkronjat e Inhirafit jan dy: ( - ra-un) dhe ( - lam-un). Shkronja - lami anon prej cilsis s fortsis n mes, e nuk shkon n cilsin e lirimit t plot, pra cilsi n mes t dy cilsive. Shkronja - ra-un sht shkronj, e cila artikulohet prej vendit t , e cila sht shkronja m e afrta nga lart e deri te shkronja .

5. TEKRIR PRSRITSETEKRIR do t thot prsritje. TEKRIR n terminologji do t thot: T dridhurit e majs s gjuhs n momentin e artikulimit t shkronjs. Shkronja e tekririt sht shkronja , sepse sht shkronj e ndrmjetme: mes shkronjave shidde (t shtrnguara) dhe rehave (t liruara). Duhet pasur kujdes gjat prsritjes, posarisht kur sht n pyetje shkronja me sukun, ose me teshtid. 98

Gjat artikulimit t shkronjs tekrir, nevojitet t formohet nj zgavr e vogl, ashtu q, as t mos shkoj zrimi n trsi, e as t mbyllet zrimi n trsi, kshtu t formohet PRSRITJA e plot. Pra, as e tepruar, as e mngt. P.sh.:

6. TEFESHI SHPRNDARJE, SHKAPRDERDHSE, ZHURMIMITefeshi do t thot shprndarje, prhaje, gjrim. N terminologji Tefeshi do t thot: Shprndarja, prhapja, zgjrimi i zrit t shkronjs n brendi t gojs. Tefeshi bhet vetm nj shkronj, e ajo sht shkronja . Shprndarja apo zgjerimi i shkronjs n brendi t gojs bhet deri n at mas sa t i afrohet vendartikulimit t shkronjs . Disa dijetar e konsiderojn edhe shkronjn shkronj t Tefeshis, dhe thon se zri i ksaj shkronje prhapet apo zgjerohet deri te shkronja ( Lamit). Disa t tjer i kan konsideruar shkronja t tefeshis edhe shkronjn dhe . Shkallt e Tefeshis jan tri: 1. Kur sht me teshtid 2. Kur sht me sukun 3. Kur sht e vokalizuar

99

7. ISTITALE - STRZGJATUESEIstitale do t thot zgjatim, zgjerim, shtrirje. Istitale n terminologji do t thot: Zgjatja dhe zgjerimi i gjuhs gjat artikulimit t shkronjs , prej njrs an e deri n ann tjetr, deri sa ti afrohet vendartikulimit t shkronjs . Shkronja e Istitales sht vetm shkronja . Cilsia e Istitales n shkronjn duhet t prshkruhet gjat artikulimit sikur t jet e vokalizuar, sikur t jet me sukun, mirpo kur t jet me sukun duhet t jet m e qart. P.sh.:

Pse ndodh Istitale n shkronjn ? Vendi i shkronjs prfshin vij t gjat, ajo prfshin edhe dhmballt, duke filluar nga ana e majt dhe e djatht e gjuhs. Kur gjuha ngrihet gjat artikulimit t shkronjs ( Dad), t dyja ant e gjuhs bashkohen me dhmballt dhe bhet tubimi i ajrit, ather zri zgjatet dhe zgjerohet si pasoj e ngushtimit t venddaljes n t gjitha ant.

100

RENDITJA E SHKRONJAVE SIPAS FORTSISShkronjat e alfabeti pr nga aspekti i fortsis apo dobsis ndahen n 5 lloje. Shkronja ose mundet ti ket t gjitha cilsit e forta, ose jo. Nse i ka t gjitha cilsit e forta quhet shkronja m e forta, por nse shkronja ka disa cilsi t dobta disa t forta, ather shikohet; nse pjesa m e madhe e cilsive jan t forta quhet shkronj e fort; nse pjesa m e madhe e cilsive jan t dobta, quhet shkronj e dobt. Por, nse shkronja i ka t barabarta cilsit e forta me cilsit e dobta, quhet shkronj mesatare; nse i ka t gjitha cilsit e dobta, quhet shkronj m e dobta. Pra, nga kjo q tham, shkronjat jan pes llojesh: 1. Shkronja t forta; 2. Shkronja m t forta; 3. Shkronja t dobta; 4. Shkronja m t dobta; 5. Shkronja mesatare. Lloji i par: Shkronja, e cila i ka t gjitha cilsit e forta, ajo shkronj sht - Taun dhe absolutisht sht shkronja m e forta. Lloji i dyt: Shkronjat, tek t cilat cilsit e forta dominojn mbi cilsit e dobta quhen t forta, e ato jan tet:

. , , , , , , Lloji i tret: Shkronjat, t cilat cilsit e dobta dominojn mbi cilsit e forta quhen shkronja t dobta, e ato jan dhjet:

, , , , , , , , . , Lloji i katrt: Shkronjat, t cilat i kan t barabarta cilsit e forta me cilsit e dobta quhen shkronja mesatare, e ato jan pes:

. , , , , 101

Lloji i pest: Shkronjat, t cilat i kan t gjitha cilsit e dobta quhen shkronja m t dobta, e ato jan shtat: , , , , dhe tri zanoret e gjata:

- me fet-ha para saj; - me dame para saj; dhe saj.

- me kesre para

Prej t gjitha cilsive t shkronjave shohim se disa jan t forta, disa t dobta. Pr kt arsye disa shkronja jan t fuqishme, disa t dobta. Pra, shkronja e merr fuqin n baz t cilsive t saj t forta apo t dobta. Pr kt arsye shohim se shkronja - Taun sht shkronja e cila i ka n vete t gjitha cilsit e forta dhe sht m e fuqishmja , ndrsa sht shkronja, e cila n vete i ka t gjitha cilsit e dobta, dhe sht shkronja m e dobta. Ndrsa shkronjat tjera jan n mes t ktyre dy shkronjave:

............................................................. .................. do shkronj, m s paku, i ka 5 cilsi. Shkronja sht shkronja e cila ka 7 cilsi dhe maksimumi i cilsive sht 7. Pra, disa shkronja i kan 5 cilsi, disa 6 dhe disa 7 cilsi. Tani angazhohu q secils shkronj ve e ve tia tubosh t gjitha cilsit.1. Shkronjat e forta jan: dhe . 2. Shkronjat m t forta, n kt grup bn pjes shkronja, e cila i ka t gjitha cilsit e forta, e n kt grup bn pjes shkronja . 3. Shkronjat e dobta jan shkronjat, t cilat n vete dominojn cilsit e dobta, e ato jan: , , , , , , , , shkronja dhe me zanore dhe t buta. 4. Shkronja m t dobta quhen shkronjat t cilat n vetvete posedojn t gjitha cilsit e dobta. N kt grup bjn pjes shkronjat: , , dhe . N kt grup bjn pjes edhe shkronjat t cilat prpos t cilsive t dobta kan vetm nj cilsi t fort, p.sh. tri zanoret e gjata. Pra, mund t themi se n kt grup bjn pjes shtat shkronja. M e dobta e t gjitha shkronjave sht shkronja . 5. Shkronjat mesatare quhen shkronjat, t cilat cilsit e dobta jan t barabarta me cilsit e forta. Shkronjat mesatare jan pes: ) , , , ) dhe .

102

SHKRONJAT ME CILSI T FORTA DHE SHKRONJAT ME CILSI T DOBTASipas fortsis ose dobsis, cilsit e shkronjave ndahen n: 1. Cilsi t forta, 2. Cilsi t dobta. Cilsit e forta jan njmbdhjet: 1. El-Xhehr (Hapsuese), 2. Esh-Shidet (Fortsuese), 3. El-Istila (Ngritsuese), 4. El-Itbak (Prmbyllse), 5. Es-Safir (Shushulluese), 6. El-Kalkale (Tringlluese), 7. El-Inhiraf (Lajkatuese), 8. Et-Tekrir (Prsritse), 9. Et-Tefeshi (Zhurmuese), 10. El-Istitale (Strgjatuese), 11. El-Hafa (Errsuese). Cilsit e dobta jan gjasht: 1. El-Hemse (Fshehtsuese), 2. Er-Rehave (liruese), 3. El-Istifal (Zultsuese), 4. El-Infitah (Shkputse), 5. El-Lijn (E but), 6. El-Hufa (E fsheht). Cilsit t cilat nuk cilsohen as t forta, as t dobta, por t mesme, e ato jan: 1. Cilsia Idhlak (Rrshqitse), 2. Cilsia el-Ismat (Ngulitse), 3. Cilsia el-Tevesut (Mesatare).103

Nr. i cilsive

Shkronja

Sqarimi i saj 1Haptsuese Haptsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Haptsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Fshehtsuese Haptsuese Fshehtsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese

2Fortsuese Fortsuese Fortsuese liruese Fortsuese liruese liruese Fortsuese Fortsuese Mesatare liruese liruese liruese liruese liruese Fortsuese liruese Mesatare liruese liruese Fortsuese Fortsuese Mesatare Mesatare Mesatare

3Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zlartsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zlartsuese Zlartsuese Zlartsuese Zlartsuese Zultsuese Zlartsuese Zultsuese Zlartsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese

4Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Ngjitsuese Ngjitsuese Ngjitsuese Ngjitsuese Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse

5Ngulitse Rrshqitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Ngulitse Rrshqitse Ngulitse Ngulitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse

6

7

104

5 6 5 5 6 5 5 6 5 7 6 6 6 6 6 6 5 5 5 5 6 5 6 5 5

Tronditse

Tronditse

Tronditse

LajkatueseShushulluese Shushulluese Shprndarse Shushulluese

Prs rit se

Strgjatuese Tronditse

Tronditse

Lajkatuese

5 5

Fshehtsuese

liruese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Haptsuese

liruese

Zultsue