Prop. Ma.Carmen Pealosa (Miriam College)

Dr. Zeus Salazar (Retiradong Propesor

UP Diliman & DLSU Maynila)

Copyright 2011

Sino ang di gagawa ng lahat para sa kabunyian, ngunit sinoAng gagawa noon na nagsasawalang-imik?.

Di-abalang lumalabas ang KadakilaanAt walang-bisang nagtatawag ang KabunyianSa mga gumawa ng dakilang kabayanihan:

Magpakita kayoSaglit man lamangMga di-kilala, may takip ang mukha, at tanggapinAng aming pasasalamat.

(Bertolt Brecht, Papuri sa Ilegal na Pagkilos.)

Kasama ang angkan Bonifacio, masasabi na ang angkan Rizal-Mercado ang pangunahing nagsulong ng diwang mapaghimagsik noong huling bahagi ng Ika-18 na Dantaon, na higit na mahalaga sa kasaysayan ng ating pagiging Bansa.1) Ngunit mas malinaw at lantad ang heroismo (mula sa Kastilang hroe at Anglo-Amerikanong hero) ni Dr. Jos Rizal, katangian at dalumat na hindi maitutumbas sa ating kabayanihan (mula sa bayani na anyong Tagalog ng Austronesyanong

*baRani) na hindi nakatuonsa katanyagang personal at indibidwal kundi sa pagdulotng kaginhawahansa Bayan at, kaugnay nito, sapagpapanatili ng kabuuan ngpamayanan at lipunan .2)

Larawan I

Hroe at Bayani

Kumpara sa heroismo ni Rizal na lantarang kumabaka sa

sistemang kolonyal ng Kastila alinsunod sa ipinangangalandakan

nitong legal na patakaran, ang kabayanihan ng kanyang kaangkan

ay isinagawa sa labas ng legalidad kolonyal, sa pamamagitan ng

lihim na pagkilos upang itatag ang kaayusang batay sa sariling

kalinangan. Naging kasapi at tagataguyod sila ng Katipunan ng

mga Anak ng Bayan na ang tanging adhikat layunin ay ang buuin

si/ang Inang Bayan, hindi ang isang Nacin (nasyon) na

natutunan ng mga Propagandista sa Kanluran at ang anyo, sa

kabuuan, ay hindi naiiba sa kinakabakang sistemang kolonyal. 3)

Sa papel na ito, ipakikilala namin sila, upang silay pasalamatan sa

kanilang lihim na pagkilos para kay/sa Inang Bayan nang walang

hangaring mapatanyag. Sa wakas maipagbubunyi natin sila bilang mga

bayani: ang dalawang kapatid na babae ni Rizal na sina Josefa at

Trinidad at ang kanilang dalawang pamangkin na sina Angelica at

Delfina; ang nasa likod ng mga ito (at ni Pepe mismo) na si Paciano;

ang mga ina ng dalawang pamangkin nila na sina Narcisa at Lucia; at

marahil pati na ang di-kilala dahil kinalimutan nang si Soledad na ang

asawa ay naging Katipunero rin, si Pantaleon Quintero, na kasamang

nakibaka ni Heneral Paciano. Sa konklusyon, tutukuyin namin kung

paano naiiba ang kanilang kabayanihan sa heroismo ni Pepe.

MGA RIZAL MERCADO

SA PAMUNUAN NG KATIPUNAN

Di tulad ng kanilang kapatid at tiyuhin na si Pepe, naging

mapaghimagsik sina Josefa at Trinidad, at sina Angelica Rizal Lopez at

Delfina Rizal Herbosa, kung ang pagbabatayan ay ang kanilang

pagkabuo sa sangay pangkababaihan ng Katipunan noong Hulyo 1893,

kasama si Marina Dizon, anak ni Jose Dizon, kasama ni Bonifacio sa

pagtatag ng Katipunan. Naroon din si Gregoria de Jesus4) na noon ay

hindi pa kasal kay Andres Bonifacio [naganap lamang ang kasal noong

mga unang buwan ng 18945)].

Larawan II

Pamunuan ng Sangay ng Kababaihan ng KKK

Josefa Rizal, 1865-1945 (Pangulo)

Gregoria de Jesus, 1875-1943(Pangalawang Pangulo)

Angelica Rizal Lopez, 1877-37(Tagausig)

Marina Dizon, 1875-1950(Ingat Yaman)

Nahalal si Oryang na pangalawang pangulo habang ang

nakatatandang si Josefa (28 anyos noong 1893 kumpara sa 18

anyos nina Oryang at Marina) ang siyang naging Pangulo. Sa

kabila ng kanyang 25 anyos nagparaya si Trinidad sa 16 anyos na

pamangkin niyang si Angelica,6) anak ni Narcisa, na naging

Tagausig; habang si Marina ay piniling Ingat-yaman (sa ibang

batis, Kalihim). Kasama ni Trining sa pagiging kasapi ang

pamangking trese-anyos lamang na si Delfina (1879-1900), anak

ni Luca.

Patakaran ng KKK na matatanggap lamang ang mga babae sa

samahan kung sila ay asawa, anak. kapatid, o kamag-anak ng isang

kasapi. Papaano naging bahagi hindi lamang ng bagong likhang

sangay at ng mismong pamunuan sina Josefa at Angelica, kasama

ang dalawang pakmangkin? Ayon sa mismong testimonya ni

Oryang, a number of Rizals relatives were at the very least closely

acquainted with the leaders of the Katipunan.7) Nagsagawa pa nga

ang Katipunan ng piguing ng mga pamilia ng ating Px Dr. Rizal

(ibid) noong Marso 1895. Kung gayon, sino sa buong angkan ang

masasabing malapit sa Bayan, may diwang mapaghimagsik

ng Katipunan at dahil ditoy mapaghihinalaang kasapi nito,

Larawan III: Si Paciano at ang mga Kapatid

at Pamangkin bilang kasapi ng Katipunan

Paciano

Delfina Trinidad

Josefa

Angelica

sa paraang lihim? Isang taong matatag at maasahang magpapakilla

at magpapsok ng mapaghimagsik ding (mga) kapatid na babae,

asawa, anak o kamag-anak (i.e., pati pamangkin) sa Katipunan?

Sa magkapatid, higit sa malamang na si Paciano ito at tiyak na

hindi si Pepe. Una, sa pagkabuwal ng kanyang kapatid sa Luneta,

agad-agad na dinala ni Paciano, kasama sina Trinidad at Josephine

Bracken, ang orihinal ng ltimo Adis kay Gat Andres Bonifacio sa

Cavite. Ibig sabihin, implisitong kilala na ni Paciano (at ni Trinidad)

bago pa man ang 30 Disyembre, 1896 si Boni at alam nila kung saan

ito matatagpuan. Ganito ang pagkalahad ni Santiago Alvarez sa

pagkikita ng tatlo:8)

. Ika-30 ng Disyembre, 1896. Umaga nang barilin si Dr. Rizal sa Bagong-Bayan ng Maynila, at nang mahigit saika-1 oras n. t., si Josefina at si Trining ay dumating sa[San Francisco de] Malabon [ngayon Heneral Trias] kasama si G. Ponciano (sic) Rizal, nagtuloy at nakipagkitasa Supremo Bonifacio sa bahay ni Ginang EstefaniaPotente; dala ang dalawang maliliit na tiklop na papel, nanang katapusang pagdalaw nila kay Dr. Rizal sabilangguan, ay nakuha sa ilalim ng kusinilyang inilabas.

Maliliit na maliliit ang sulat; ang isay wikangKastila, na siyang Ultimo Adios, at sa himanhik ngSupremo ay maiwan muna sa kanya at siya ang unangtumagalog; ang isay wikang Ingles, at itoy ipinabasa at ipinatagalog, kay G. Lorenzo Fenoy, taga-Batangan ..

Ang unang salin ng tula ni Rizal, samakatuwid, ay sa wika ng

Bayan. At itoy dulot ng pamamagitan ng magkapatid na sina

Paciano at Trinidad. Ang salin ni Bonifacio ay matutunghayan ang

unang anim na taludtod sa susunod na dalawang islayd [Tingnan sa

Apendise ang buong salin].

Hindi pa gaanong gumagaling si Paciano noon sa pagkatortyur

sa kanya sa Fuerza Santiago kung saan siyay halos mamatay ngunit

hindi niya ipinagkanulo ang kapatid at, lalot higit, ang Katipunan.

Tulad ng napahiwatig na, hindi sana natanggap ang kanyang mga

kapatid at pamangkin sa sangay pangkababaihan kung wala siyang

anumang kaugnayan sa Katipunan.

Pinipintuho kong Bayan ay paalam,Lupang iniirog ng sikat ng araw,

mutyang mahalaga sa dagat Silangan,kaluwalhatiang sa ami'y pumanaw.

Masayang sa iyo'y aking idudulotang lanta kong buhay na lubhang malungkot;

maging maringal man at labis alindogsa kagalingan mo ay akin ding handog.

Sa pakikidigma at pamimiyapisang alay ng iba'y ang buhay na kipkip,walang agam-agam, maluag sa dibdib,

matamis sa puso at di ikahapis.

Saan man mautas ay di kailangan,cipres o laurel, lirio ma'y patunganpakikipaghamok, at ang bibitayan,yaon ay gayon din kung hiling ng Bayan.

Ako'y mamamatay, ngayong namamalasna sa silinganan ay namamanaagyaong maligayang araw na sisikatsa likod ng luksang nagtabing na ulap.

Ang kulay na pula kung kinakailanganna maitina sa iyong liwayway,dugo ko'y isabong at siyang ikinangng kislap ng iyong maningning na ilaw

(Tingnan ang buong salin sa Apendise)

Sa katunayan, at ito ang pangalawang patunay, noong a 29

Disyembre pa, nang pinag-usapan ang balak ng Katipunan na iligtas

si Rizal habang iminamartsa ito sa Luneta, naroroon na sa pulong si

Paciano at tumutol daw ito dahil mas mabuting isa ang mamatay

kaysa dalawa.9) Ibig sabihin, isa na siya noong tagapagpasiyang

kasapi ng Katipunan

Sa Memoirs ni Heneral Santiago V. Alvarez (ibid, talababa 8 at

9), anak ng pinuno ng Magdiwang na si Mariano Alvarez (Larawan

IV), malamang na payak na interpretasyon ang naitala hinggil sa

talagang winikang pagpapahinahon ni Paciano. Sa katunayan, tiyak

na alam ni Paciano na hindi na malulusob nang basta-basta ang

Maynila dahil handa na ang mga puwersa rito sa anumang maaaring

mangyari, lalunat bibitayin ang inaakalang pinuno ng rebolusyon.

http://www.philippinecountry.com/philippineflag.html . Inakses: ix-09-2011.

LARAWAN IVWatawat ng Magdiwang ng Cavite

sa pamumuno ni Heneral Mariano Alvarez

(Punahin ang walong sinag ng Araw)

Madalas si Paciano sa Maynila noong simula ng Krisis sa Calamba at

palabasa rin siya ng mga peryodikong lokal at pati na banyaga (may

suskripsyon siya sa Le Matin ng Pransya at pinapadalhan siya ng

mga peryodiko mulang Espanya). Nang halos mamatay siya sa

tortyur sa Fuerza Santiago at pinakawalan dahil dito, dinala siya sa

bahay ni Narcisa 10) kung saan tiyak na nakasagap siya ng

pinakabagong balita tungkol sa pagdating ng mga dagdag-

puwersang Kastila sa Maynila,

Buhat ng nabigo ang napagkasunduang sabay-sabay na

paglusob ng Katipunan sa pamumuno ni Bonifacio noong Agosto

29-30 sa Maynila dahil sa pagkapatapon sa Marawi ng 500

sundalong Pilipino na nakatakda sanang mag-alsa sa loob ng

Intramuros at gayundin dahil sa di pagsipot nina Aguinaldo

sa Ermita mulang Cavite upang sumama sa pagsalakay sa

Intramuros, 11) regular nang nagsisidatingan ang mga dagdag-

puwersa mulang Mindanaw simula pa noong Setyembre at,

pagkatapos, mulang Espanya simula noong Oktubre 1 nang

dumating ang unang 22 opisyales at 895 na sundalo sa ilalim ni

Kolonel Juan Herrera.12)

Ang istratehiya ni Gobernador-Heneral Ramon Blanco ay

tipunin muna ang mga tropang dumarating sa Maynila upang

ipagtanggol ito, higit sa lahat ang Intramuros. (Larawan V). Sa

pag-uudyok ng mga Dominikano pinalitan noong Disyembre 13 si

Ramn Blanco ni Camilo, Marquez de Polavieja Beterano ng Cuba,

agad-agad nagsimula itong ihanda ang mga puwersang Kastila sa

opensiba laban sa Cacarong de Sile at sa mismong Cavite.

LARAWAN V Oktubre 1, 1896: Parada ng mga Dagdag-puwersa mulang Espanya sa Intramuros.

http://www.freewebs.com/philippineamericanwar/Spa

nish%20expeditionary%20battalion%20arrives%20in%

20Manila%20Oct%201896.jpg. Inakses: ix-09-2011.

Napahalagahan ng pulong ang argumento ni Paciano; para kay

Bonifacio, marahil dahil mas malinaw sa kanya ang implikasyon ng

nagsisidatingang mga dagdag-puwersang Kastila; kung kaya't hindi

natuloy ang balak na sagipin sa Rizal.13) Pangatlong patunay na kasapi

ng KKK si Paciano, bandang Enero 1897 hinirang ng Pamahalaan ng

Haring Bayang Katagalugan ni Bonifacio (Larawan VI) sa Cavite

(Larawan IV) si Paciano bilang Heneral ng Dibisyon sa Batangas. 14)

Makapagpapatunay ang lahat ng nabanggit na dahilan na kasapi

si Paciano ng KKK , marahil bago pa man ang Hulyo 1892 lalunat

buhat pa noong estudyante siya sa Maynila ay aktibista na si Paciano

laban sa gobyernong kolonyal. Samakatuwid, maipagpapalagay na ang

magkakapatid at pamangkin ang siyang pangunahing pinarangalan sa

nabanggit nang piging para sa pamilya Rizal noong Marso 1895 (supra).

Larawan VI

Personal na Watawat ni Gat Andres Bonifacio

(Museo ng Katipunan, Baranggay Bulaklakan, Lungsod ng Lipa}

Nang pinaslang ang Supremo nagpatuloy si Paciano sa kanyang

tungkulin bilang heneral ng Katipunan; ngunit hindi siya katulad ni

Aguinaldo: tumutol siya sa Kasunduan ng Biyak-na-Bato at hindi

sumama sa Hongkong. Gayumpaman, lumaban pa rin siya nang

pumasok ang bagong kolonyalistang Amerikano. At nang itoy

nagwagi, nangako siyang hindi manggugulo huwag lamang

papagsumpain sa bandilang Amerikano dahil sa watawat ng Pilipinas

siya sumumpa,

Tulad ng naipahiwatig na, may pagkarebelde si Paciano simula

pa noong siya ay estudyante sa Unibersidad ng Santo Toms (Larawan

VII) kung saan sumapi siya sa Juventud Escolar Liberal, ang pangkat

pangmag-aaral ng Comit de Reformadores na itinatag noong 1869

upang humiling ng reporma sa pamahalaang kolonyal. Dito nakilala

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/e/ec/UST_Intramuros.jpg. Inakses: IX-13-2o11

Larawan VII

Kampus ng Universidad ng Santo Toms noong ika-19 na Dantaon

ni Paciano si Padre Burgos, ang pinuno ng kilusang sekularisasyon;

at nang binitay ito noong 1872 (Larawan VIII) kinailangan niyang

bumalik, 21 anyos ang gulang, sa Calamba kung saan pinamaha-laan

niya ang mga sakahan ng pamilya dahil tumatanda na si Don

Francisco. Buhat noong 1869 pa tumatayo na siyang parang tatay kay

Pepe na kanyang dinala upang magpatuloy ito ng pag-aaral sa Bian,

pugad ng pamilya ni Doa Teodora. Si Paciano rin ang nag-alaga sa

edukasyon ni Pepe sa Maynila hanggang sa noong 1882 lihim itong

umalis patungong Europa. Ipinayo ni Paciano, isang francophile, na

siya'y mag-aral sa Pransya, lunduyan ng kaisipan at kilos

rebolusyonaryo, ngunit ang pinili niya ay ang Madre Espaa. Dito pa

lamang malinaw na ang epekto sa kanya ng Ateneo de Manila

Larawan VIII

Sina Padre Mariano Gomez, Padre Dr. Jose

Burgos at Prayle Jacinto Zamora

at ang pagkakaiba niya sa kanyang kuya. Itong huli ay matagal nang

sumusuporta sa mga pagkilos laban sa sistemang umiiral sa kolonya at

nang sumiklab ang krisis agraryo sa asyenda ng Calamba siya ang naging

pangunahing lider ng mga ingkilino at pesante laban sa panggigipit ng

mga Dominikano. Dalawang taon matapos umalis si Pepe, sinulatan niya

ito na "dapat magpakilala ka [riyan sa Pransya] bilang Pilipino at hindi

bilang Hapones; walang dahilan kung bakit ikahihiya ng isa ang kanyang

nasyonalidad; ipinagmamalaki natin na tayo ay Indios, dahil ang mga

Indios ay may damdamin at nag-iisip tulad ng nalalabing sangkatau-

han."15) Ngunit sa piling ng mga kapwa Indio sa mga mahihirap at

naghihirap ang pagmamalasakit ni Paciano. Noong Pebrero 1886 sinu-

latan ni Lucia si Pepe na dumoble ang paghihirap ng mga tao kumpara sa

nang siya ay umalis.16) Mangyari pa, kasama na rito ang atake ng balang,

Larawan IX

Ang Ilustrado at mga Karaniwang Indios noong

\Ika-19 na Dantaon (Kalamba at Maynila)http://www.flickr.com/photos/johntewell/3968137516/#/photos/johntewell/3968137516/lightbox/

kolera, lindol, bagyo at baha [Larawan IX]. At nagsisimula na rin noon ang

panggigipit ng mga prayle. Mangyari pa, batid ito ni Paciano. Noong

Disyembre ng taon ding iyon, bilang malumanay na tugon sa palagiang

himutok ni Pepe hinggil sa padala mulang Pilipinas, ay sumulat ang kuya na:

. Naiintindihan ko simula pa na ang buhay mo riyan

ay mahirap dulot ng kaliitan at di-kadalasan ng padala

sa iyo , ngunit wariin mo naman na nakikisali ka lamang

sa aming pagdururusa.17)

At hindi lamang sa balana iniisip ni Paciano na makiramay sa paghihirap

kundi sa bawat indibidwal na nangangailangan ng tulong. Ipinagtanggol niya

ang mga mamamayan ng Kalamba nang pumutok nang lubusan ang krisis

laban sa mga Dominikano; lagi siyang nasa Santa Cruz, punongbayan

ng Laguna, upang harapin sila sa korte. Ayon kay Trinidad sa isang

sulat sa wikang Tagalog noong 30 Mayo 1890:

. ang atin pinaka mamahal na kapatid na Paciano

ay hindi na titiguel dito sa atin bahay at palagu g

na sa Santa Cruz halos tuing makalaua ay na paparoon

sa paghohombrebueno que Nicasio Eigasani.18)

Kung kaya naman naisulat sa wikang Kastila ng 13 anyos na si

Anglica kay Pepe noon ding 30 Mayo ng 1890 na nasa mabuting

kalagayan ang kanyang tiyuhin, ngunit inuuban na siya,

nagmumukha nang isang matandang 60 anyos na ang gulang.19)

Wala pa siyang singkuwenta noon.

Nang nakatakas si Paciano sa Hongkong mula sa pagkaeksilo sa

Mindoro at napatawad ng gobyerno, hindi siya nag-atubiling ipagpalit

ang sarili sa kanyang bayaw na si Antonino Lopez, ama ni Angelica at

asawa ni Narcisa, upang mailigtas niya ito sa pagpapatapon sa Jolo.

Nabalitaan ito ni Rizal sa Dapitan. Ang kanyang komento sa isang sulat

na may petsang ika-25 ng Hulyo 1892 ay simpleng: Pinupuri ko ang

ginawa /inasal (comportamiento) ng aking kapatid ngunit hindi ko

ito hinahangaan.20) Hindi nilinaw ng nakababatang kapatid kung

bakit hindi kahanga-hanga ang pagmamagandang-loob ng kuya.

Tulad ng dalawa pang bayaw na sina Silvestre Ubaldo at Manuel

Hidalgo, ipinaglaban ni Paciano hindi lamang ang sariling angkan

kundi ang lahat ng pamilya sa Calamba sa mga akusasyon at

pagpapaalis sa kani-kanilang lupain at tahanan dahil tumututol sa

pagtataas ng renta at iba pang panggigipit. Masigasig at walang takot

ding tumulong si Ubaldo, balo na kay Olimpia mula 1887, at si

Hidalgo, asawa ni Saturnina at nag-aral ng batas. Isa ring intelek-

tuwal, tutol ito sa balak ni Rizal na ilipat ang buong angkan at iba

pang taga-Calamba sa Borneo dahil, ayon sa kanya, hindi magandang

iabandona nang ganyan na lamang ang lupang tinubuan.21) Naeksilo

sila, si Hidalgo sa Bohol. Si Ubaldo kasama ni Pacianong ipinatapon sa

Mindoro; tumakas mula rito ang dalawa, nang silay ililipat sana sa

Jolo dahil nakikipag-ugnayan pa si Paciano sa mga inaaping

kababayang taga-Calamba.

Magtataka kami kung hindi sumimpatiya kahit papaano ang mga

bayaw sa Katipunan pagdating ng oras, kasama si Antonino Lopez,

ang ama ni Anglica, na ipinatapon din sa Mindoro. Kung

sumisimpatisa nga ang tatlong bayaw, lihim ito. Lihim, ngunit hindi

tulad ng paglilihim ni Paciano; tungkol dito wala pang nakakalap na

dokumento hanggang ngayon na direktang nag-iimplika sa kanya sa

Katipunan, liban sa nabanggit na sa itaas . Hanggang 1896 klarong

kinailangan ni Pacianong ilihim ang alinmang kaugnayan sa KKK

dahil mainit na ang mata ng Kastila sa kanya dahil sa Calamba, sa

kanyang aktibismo sa U.S.T. (Larawan VII) at kaugnayan kay Padre

Burgos.

Ang pinakamalihim (at pinakamatanda rin) sa lahat ng katipu-

nerang Rizal -- sa katunayan halos malihim pa kaysa kay Paciano o

Bonifacio pa nga -- ay si Josefa. Maiintindihan ito sa isang pinuno at

siya nga ang pinuno ng sangay pangkababaihan. Nabanggit na natin

na hindi siya sumama kinaTrinidad at kanilang nanay sa Dapitan

dahil kahihirang pa lamang niyang pinuno noong Hulyo 1893. Kay

Anglica may rekord tayong kasama siya ng kanyang tiyuhin nang

itoy ingat-yaman ng Katipunan. Ngunit kay Panggoy wala. Ayon

nga sa feministang si Dr. Lilia Quindoza-Santiago, kilala [ng

Katipunan] ang mahalagang tungkulin ni Josefa; kaya ngat

nakapanghinayang na:

. walang mga dokumento o marahil , di pa natatagpuan ang

magpapatibay sa mga nagawa ni Josefa bilang pangulo ng sangay

ng kababaihan ng Katipunan, laluna yaong kanyang mga nasulat

pagkat maaari ngang isa rin siyang manunulat, ayon pa rin sa ilang

historyador. 22)

Mahirap pa sa aming matiyak ang buong pagkatao ni Panggoy.

Halimbawa, sa isang sulat kay Rizal na madalas maghimutok na

hindi siya nakakatanggap ng sulat mula sa pamilya, hindi malinaw

kung mapagpakumbaba o naiinis si Panggoy sa kanyang

nakatatandang kapatid. Ika niya sa sulat, sapagkat minamapait g

iyong kalooban, ang kasinugaligan sasabihin niya na raw ang

katotohanan na:

ay! ang nag dadala sa amin ay ang malaking

katamaran sa pag hauak g pluma at ang ikalaua,i,

nalalaman mo na at hindi kala sa iyo ang ka salatan

g aming mga isip.Kung sakalt mabigat ang loob

mo sa amin, ikaw na ang bahalang mag patawad

g mga kapus namin kaisipan. 23)

Katulad ni Paciano si Josefa sa hindi palasulat at di pagkamatabil,

kung baga ang kabaligtaran ng ugali ni Pepe. Sa magkakapatid, ang

lagi niyang kasama ay ang nakababatang si Trinidad at masasabing

ito ang kanyang pinagkakatiwalaan. Halos pareho ang kaisipan at

tunguhin sa buhay, At kapwa malapit kay Paciano at kay Narcisa.

Kasama si Trining, madalas silang magliwaliw sa Pansol at sa

Lechera nina Narcisa, ang mga anak nitong lalaki at si Anglica, at

sina Lucia at mga anak na babae nito, kasama si Delfina. Sa Lechera

(Larawan X) ang puntod ng yumaong asawa ni Lucia, si Marianito, 24)

na hindi pumayag ang pari ng Calamba na ilibing sa sementeryong

Katoliko dahil di-umanoy hindi na nagkokomunyon buhat nang siya

ay ikasal kay Lucia, kung kayat doon na lamang sa Lechera inilibing.

Larawan X

Lechera (Calamba City) Ngyonhttp://www.flickr.com/photos/oogam/3431540984/sizes/l/in/photostream/. Inakses 9/19/11

Matalik ang ugnayan ni Paciano sa kanyang di palasimbang bayaw.

Kapwa sila mahilig magbasa ng Diariong Tagalog ni Del Pilar. Sa isang

sulat kay Pepe iniulat ni Marianito na:

Buhat na nang lumipas ang pag cacamatay ng tauo [sa

epidemya ng kolera] ay caming dalaua ni Paciano ay palagui

nang nasasabundoc at doon na cami natutulog nang, cun

sabado lamang cami umuuwi at cun lunes cami umaahon,

dahilang si Paciano ay nag papagaua nang camalig napipi-

hitan [ng tubo] 24)

Bukod dito, naging magkumpare rin ang dalawa sa panahong ito

dahil tumayong ninong si Paciano sa anak ni

Marianito na pinangalanang Jose ni Luca sa tiyuhin nitong

nasa Europa. 25)

Larawan XI

Narcisa Lucia

Hindi masasabing kaya lang hindi pinayagang ilibing si Mariano

Herbosa nang walang bendisyon ng Simbahan ay dahil kay Pepe. Tulad

ni Luca isa siyang tumututol sa kagagawan ng Asyenda. Sa isang sulat

niya kay Pepe, sinikap niyang ilahad ito:

. Dine ay maraming bagay ang pag babayad nang buis,

ang tubigang tinatauag nila ay cahit ualang tubig, ay mag

babayad ka nang buis na limang puong cavan palay at li-

mang pisong cuarta ($5 p.s) sa lupang may hasic, anim na

cavan ang binhi; cung cayo man sacali ay nag casundo

ay dinadagdagan pa cun maquita nilang mabuti ang hala-

man, at hindi naman binabauasan cun masama ang ani.

--- Ang totoong magul ay ang maga lupang quinatitirican

nang maga bahay sa loob ng bayan, ualang matuid na guhit

na tinutunton.. 26)

At nang yumao na nga si Marianito nagkaroon kaagad si Luca sa kanilang

bahay. Tulad ng ibang mga taga-Calamba.

Nang namatay si Marianito sa kolera, lalo pang napalapit

kina Paciano at Narcisa (Larawan XI) si Lucia , higit sa lahat

nang lubusan na siyang inaapi ng mga tagapamahala ng asyenda.

Hindi na makapagpigil ang biyudang magbulalas ng damdamin

tungkol sa kalagayan ng bayan ng Calamba, partikular ang

kuntsabahan ng pinuno nito at ng asyenda, tulad ng isinulat niya

kay Pepe noong ika-30 ng Mayo, 1890 na:

.sigurong mag daramdam ang puso mo, dahil sacabulagan g ating cababayan; gayon ay purong abuso, caululanat ang despotismo ang naghahari. Acalain mo nalaang kung papaano ang mangyayari . ano pat buloc na buloc gayon angating bayan. Ang C. [Capitan] ay dalaua ang much at segurongprolongado.27)

Larawan XII

Panggoy Trining

Malalaman natin sa sagot ni Trining sa isang sulat ni Pepe tung-

kol sa aming tayo [tay = kalagayan] ni Sra. Pangoi na noong

Mayo 1890, kung gabi, sila ay pinakakaen at doon natutulog sa

atin kapatid na Luca. Itinuturing silang dalawa ni Panggoy

(Larawan XII) na parang magkakambal at higit na malapit sila

kay Luca. Hindi nakapagtataka na kahit na minor de edad pa si

Delfina na anak nitong huli ay pinayagan siyang sumama kina

Panggoy para maging miyembro ng Ka-tipunan, tiyak sa

pamamagitan ni Paciano.

Anim na taong gulang pa lamang si Delfina, nanghihinayang ang

kanyang ama na hindi naging lalaki ang bata dahil:

. matalas sana ang ulo at totoong masipag mag

aral, palaguing sinasauay ng caniyang Yna at baca

lumubh ang sigao nang mata, totoo lamang

matigs ang ulo 28)

Hindi nakapagtataka na siyay bata pang sumali sa Katipunan,

lalunat naging biktima ng pang-aapi ang kanyang ama nang itoy

pumanaw.

Larawan XIII

Mga Nagpapaeksilo sa Hongkong sakay ng tren patungo sa Pangasinan

Si Paciano naman ay malapit na malapit kay Narcisa. Sa

katunayan, noong mga dekada otsenta at nobenta itinuturing na

silang mga pangalawang magulang ng magkakapatid, liban kay

Saturnina na pinakamatanda at may ibang alalahanin bukod sa

nakatira na sa Batangas simula ng mag-asawa.

Nang sumiklab ang Himagsikan, tiyak na sumali si Delfina rito

at napasama pa kay Heneral Paciano sa Biyak-na-Bato kung saan

nakilala niya si Jose Salvador Natividad, ang inatangan ni Aguinaldo

na makipag-usap tungo sa Kasunduan ng Biyak-na-Bato kay

G0bernador-Heneral Primo de Rivera ngunit tinanggi-han siya nito

at, sa halip ay pinili si Pedro Paterno. Disyembre tumulak sina

Aguinaldo sa eksilo sa Hongkong (Larawan XIII).

Nagpaeksilo si Delfina sa Hongkong, kung saan kinasal sila ni

Natividad noong mga unang buwan ng 1897. Alam natin na isa siya sa

tatlong nagtahi sa unang bandila ng Republika. Kalunus-lunos ang

kanyang naging tadhana. Nagkaroon sila ni Heneral Natividad ng

isang anak, na sa kasamaang palad, ay namatay dahil sa isang

aksidente: nasunog nang lumiyab ang isang gasera. Sinasabi na dahil

ditoy namatay sa sama ng loob at kalungkutan si Delfina.

Hindi naman ganyan kalungkot ang naging buhay ni

Anglica, hindi lamang sa Katipunan kundi pagkatapos ng digmaan

para sa Republika. Dapat banggitin na si Anglica, kasama ng

kanyang inang si Narcisa, ang siyang sumama kay Pio Valenzuela

nang itoy nakipagkita kay Rizal upang kumbinsihin itong sumuporta

sa napipintong paghihimagsik ng Katipunan.

Sumama rin siya kay Heneral Paciano, laluna nang itoy naging

Kalihim ng ng Pananalapi ng pamahalaan ni Aguinaldo. Ikinasal

siya pagkatapos kay Benito Abreu at silay nagkaroon ng anak na si

Ana, na ikinasal naman kay Conrado Garcia. Makikita ang buong

henealohiya ng pamilya sa nakapaskil sa labas na mga henealohiya

ng mga kaanak ng angkan Rizal Mercado.

Matalino si Anglica, tulad ni Delfina. Noong 1886 din, wala

pang sampung taong gulang, mahihinuha sa isang sulat niya kay

Rizal ang kanyang determinasyon (at ang pagsusu-kap na mag-aral

ng Kastila. Ika niya:

Ynaasahan cona na itong sulat na ito ay marami ang

sal segurong uiuicain mo na aco,i, totoo na gang nag-

hihicap [sic = naghihirap] na sa uicang Castila. Nguni

icao ang tinutularan co, at ang casabihan na ang hindi

mag arriesga ay hindi darating g Espaa. 29)

Talaga namang walang mapapala ang hindi nangangahas. Na-banggit

na ang pagsusulat ni Anglica kay Rizal sa Kastila, bagay na madalas

niyang gawin. Nag-aral siya kay Soledad at nang ayaw na siyang

papuntahin sa kanyang tiyahin dahil sa nagpakasal nang walang

permiso kay Pantaleon Quintero, hiniling niyang magpatuloy sa isang

colegio sa Maynila. Naging Katipunero rin si Quintero at kasama ni

Heneral Paciano sa Biyak-na-Bato.

Ipinapalagay namin na kapwa si Lucia at si Narcisa ay naging kasapi

rin ng Katipunan, laluna itong huli na siyang probableng nagsama at

nagpakilala kina Valenzuela at Rizal sa Dapitan, kunyari dahil naki-

lala lamang ito nila ni Anglica sa barko patungong Dapitan. Ngunit,

dahil may malaking mag-anak at madalas manganak at magkasakit,

hindi sila naging kasing aktibo ng kanilang mga anak.

Nilimita namin ang aming pananaliksik kina Paciano at sa

dalawang pamilyang Lopez at Herbosa. Maaari pang palalimin at

palawakin ang pananaliksik sa iba pang miyembro ng angkan Rizal

Mercado. Gayumpaman, sapat na sigurong malaman ng lahat na

hindi lamang si Jose ang kumilos sa kapakanan ng Bayan nang

pinagsisikapan ng marami na ipagtanggol ito at mabuo ito bilang

estado sa huling bahagi ng ika-19 na dantaon.

Masasabi siguro na ang pinakaunang tatsulok ng KKK mula sa

angkan Rizal Mercado ay sina Paciano, Josefa at Trinidad na ang pina-

kamatatandang kapatid at tumatayong ama ang siyang tagapagbuo. Sina

Lucia at ang anak nitong si Delfina ang siya namang kasapi ng pangala-

wang tatsulok na ang maaaring tagapagbuo ay si Trining, habang ang

pangatlong tatsulok malamang ay binuo nina Josefa at Narcisa at ang

anak nitong si Anglica. Maipalalagay na marahil ay nasangkot din sa

KKK ang mga bayaw sa pamamagitan ng tatlong tatsulok. Isa pang

bayaw o pamangkin-sa-kasal na tiyak na naging katipunero ay ang

kasama ni Heneral Paciano na si Pantaleon Quintero.

Ang unang tatsulok na sina Paciano, Josefa at Trinidad ay

magkakasamang namamayapa ngayon sa Los Baos, sa isang puntod

sa harap ng bahay ng kapatid na heneral ng KKK (Larawan XIV).

LARAWAN XIV

Puntod nina Paciano, Josefa at Trinidad(Mga larawang kuha ni Dr. Grace Barretto-Tesoro; may Pahintulot)

KONKLUSYON

Naging mahalaga sa pag-aaral na ito ang dalumat ng pook

ng Pantayong Pananaw (PP). Naipook ha-limbawa si Dr. Jose Rizal sa

loob ng kanyang angkan at naipakita na mas naging mahalaga itong

huli bilang kumikilos na kabuuan kaysa sa indibidwal lamang na si

Rizal sa pakikibaka hindi lamang ng mga mamama-yan ng Calamba

kundi, lalot higit, ng Katipunan tu-ngo sa pagpapalaya ng

Kapilipinuhan. At sa loob ng angkan Rizal Mercado, naging malinaw

ang pagkapo-ok ng mga kapatid, pamangkin, bayaw at kababayan ni

Rizal sa mga suliranin hindi lamang ng kanilang buhay sa Calamba

kundi sa iba pang mga Indios na hindi naiiba ang kinatatayuan.

Di tulad ng hroe nacionl, nasa kainitan talaga sila ng

pakikipaglaban sa mga awtoridad ng asyenda at ng kaugnay nitong

istruktura ng sistemang kolonyal sa Pilipinas hang-gang sa

pinakasentro nito sa Madrid.

Kasama ang buong bayan, legal na nakipagtuos sa mga

awtoridad sina Paciano, mga bayaw at kapa-tid na babae, napasama

pati na sina Saturnina at Doa Teodora. Dulot nito, sila ay

naparusahan at nagdusa (pagkapiit, paulit-ulit na eksilo at sa kaso ni

Doa Teodora, sapilitang pagpapalakad nang apat na ni Doa

Teodora, sapilitang pagpapalakad nang apat na araw mula Maynila

hanggang Santa Cruz, Lagu-na).

Umasa sila kay Rizal at sinikap naman nitong makatulong mula sa

kanyang pook ng Europa.

Iba nga ang karanasan ni Rizal sa pook na itong malayo sa

larangan ng pakikibaka. Sinikap niyang iparating sa mga awtoridad

ng Madrid ang mga apela mulang Calamba, sa tulong ng mga

kasama sa Propaganda at ng mga naging kaibigan nito. Iba ang mga

ideya at tunguhin na bumabalot sa kanilang isipan. Paksain ang

lahat ng ito ng karani-wang kasaysayan ng Pilipinas. Pati na ang

balaking ilipat ang pamilyang Rizal Mercado sa Borneo inaakalang

magandang ideya ng hroe, kahimat matindi ang pagtutol dito ng

ilustrado ring bayaw na si Hidalgo:

Yung tungkol sa Borneo ay hindi magan-da: iiwan ba natin ang Pilipinas, itong ating bayang maganda bakit na dumanas tayo ng mga sakripisyo? Hindi pa man nauubos ang ating buong lakas para sa ikabubuti ng lupang tinubuan (suelo) na bumuhay sa atin buhat pa nang tayoy ipanganak (desde cuna) mamartsa na lang ba tayo sa isang di-kilala (extrao)? (21)

Pagkatapos, dala-dala niya sa Pilipinas ang solu-syon ng Liga

habang inaasam-asam na niya ang martiryo. Nandoon sa Hongkong

si Paciano nang pinag-iisipan at ikinukunsulta ito. Ika ng isang

banyagang manana-lambuhay:

. Maidadahilan ang kaso ng proyektong Borneo sa kawalang-

karanasan . Sa kaso ng Liga, parang hindi maipaliwanag ang

kanyang tapat na pag-asang mabubuo at mapauunlad ang

samahang ito . maski na lihim ang pagkilos nito,hayag naman ang kairalan.

Pinaprint niya ang mga batas-tuntunin nito sa Hongkong, sa Espanyol,

at ikinalat sa Pilipinas. Makokonklud na pansamantalang nawala siya sa

kanyang bait .30)

Maaaring nakipag-usap siya kay Paciano tungkol sa paglunsad ng

rebolusyon pag may sapat na armas,31)

Ngunit napakakontraditori niya nitong mga buwan na ito sa

Hongkong, ipinahihiwatig ang estadong pag-katulirong

kinasasadlakan niya matapos ang aktibong pamumuno sa kilusang

Pilipino sa Europa. 32)

Alam ni Paciano ito, bagamat mas naniniwala siya siguro sa

pinag-usapang planong rebolusyonaryo, na marahil ay mula sa kanya,

laluna yung tungkol sa pag-pasok ng armas sa look ng Batangas, 33)

ang teritor-yong naging kanya nang siyay hinirang na heneral.

Mas kilala niya ito dahil nakapook siya sa rehiyong Tagalog. Isa na rin itong

maaaring patunay na maaga pang naging kasapi ng Katipunan si Paciano.

Nakapook at kumikilos ang bayani nang kasama ang bayan; sa kanyang

dako, indibidwal na kumikilos mula sa iba nang pook at taglay ang ibang

kaisipan sa laganap sa kanyang lipunan ang hroe. Kaginhawahan ang

sinisikap ng bayani na makamtan ng bayan; saman-talang ang nais matamo

ng hroe ay ang kaganapan ng kanyang sariling adhikain para sa bayan, na

kadalasan ay ang siyang sumusustento sa kanya bilang batis ng kanyang

kaalwanan sa buhay. Sa kaso ni Rizal (at ng mga Propagandista), ang

adhikaing ipinaglalaban ay nakabalot sa mga kaisipang di na nakaugat sa

sariling wika-at-kalinangan kundi sa nakalap sa Europa. 33)

pagpasok ng imperyalismong Amerikano, tulad halimbawa ng mga

pamilya nina Gat Andres Bonifacio at EmiliAguinaldo.

Kung ang pagbabatayan ay ang dalawang prota-gonista noong

panahon ng himagsikan/rebolusyon ng 1896 (ayon sa kasalukuyang

hagiograpiya ng estadong pinagmumula sa Propaganda) i.e., sina Rizal

at Bonifacio malinaw na sa ikonograpiyang opisyal at di-opisyal ang

hroe (si Rizal) ay palaging nag-iisa, wala ni isang kasama mula sa

kabuuang di-umanoy pinag-alay-an niya ng buhay (Larawan XV),

samantalang ang baya-ni (si Bonifacio) ay palagi o halos palaging

[dalawang eksepsyon ang monumento sa harap ng Pos Opis ng Maynila

at ang nasa harap ng gusali ng Student Council ng U.P. Diliman] kasama

ang mga kapanalig sa pakiki-baka (Larawan XVI). Halos kinaliligtaang

bayani si Heneral Paciano; ang kanyang bantayog sa Los Baos ay nasa

harap ng kanyang bahay, malapit sa puntod kung kapiling niya sina

Panggoy at Trining (Larawan IV).

Larawan XV

Monumento ng isang Hroe nagiisa

Kuha ni Prop.Janet Reguindin

Larawan XVI

Monumento ng Bayani, kasama ang mga Kapanalig

http://www.google.com.ph/imgres?q=Monumento+ni+Bonifacio+sa+Maynila&start=110&num=10&um=1&hl=tl&biw=782&bih=440&tbm=isch&tbnid=CEu6OZFIEZYzrM:& Inakses: IX-25-2o11

Bukod sa angkan Rizal Mercado mapag-aaralan din ang

ibang pamilyang kaugnay ng Himagsikan 1896 hanggang pagsuko ni

Aguinaldo noong 1901 sa imper-yalismong Amerikano. Halimbawa,

ang mga pamilya nina Gat Andres Bonifacio at Heneral Aguinaldo.

Mai-hahambing ang dalawang pamilya sa angkan Rizal Mercado.

Itong huli ay nakakabit sa sistemang asyenda; mas nakatuon sa

edukasyong kolonyal at sa Europa, kung kayat ang isa sa mga

miyembro ay naging hroe at ang nakararami ay naging bayani sa

piling ng KKK. Ang angkan Bonifacio naman ay nakakabit sa

Maynila-Tundo at sa mundong komersyal at industriyal na isang

prinsipal na katangian nito. Mapupunang lubos na mapanghimagsik

ang angkang

ito. Ang angkan Aguinaldo naman ay nakatali sa komer-syong

pangkapuluan at, higit sa lahat sa pulitikang mu-nisipal, kung kayat ang

isipan ay hindi (gaanong) naka-tuon ni sa proyektong nacin ng

Propaganda ni sa adhi-kaing Inang Bayan ng KKK kundi sa praktikal na

pulitika ng/sa pueblo, bagay na hindi gagap ni Bonifacio at mala-yo sa

pagteteorisa ni Rizal hinggil sa kinabukasan ng kanyang patria. Para

makumpleto ang larawan, dapat din pagtuunan ng pansin ang angkang

nabuo mula sa pag-iisang dibdib nina Antonio de Ayala at Margarita

Roxas, anak ni Domingo Roxas, kasosyo ng ama ni Antonio at

tagapagtatag ng Roxas y Cia na nagbigay-daan sa Ayala Corporation.

Sangkot si Domingo Roxas sa pagsibol ng nasyonalismong Kriolyo sa

simula ng ika-19 na dantaon at pati na sa magkaunay na rebelyon ni

Hermano Pule at ng rehimento ng Tayabas ni Samaniego sa Ermita.

Pinipintuho kong Bayan ay paalam,Lupang iniirog ng sikat ng araw,

mutyang mahalaga sa dagat Silangan,kaluwalhatiang sa ami'y pumanaw.

Masayang sa iyo'y aking idudulotang lanta kong buhay na lubhang malungkot;

maging maringal man at labis alindogsa kagalingan mo ay aking ding handog.

Sa pakikidigma at pamimiyapisang alay ng iba'y ang buhay na kipkip,walang agam-agam, maluag sa dibdib,

matamis sa puso at di ikahapis.

Saan man mautas ay dikailangan,cipres o laurel, lirio ma'y patunganpakikipaghamok, at ang bibitayan,yaon ay gayon din kung hiling ng Bayan.

Ako'y mamamatay, ngayong namamalasna sa silinganan ay namamanaagyaong maligayang araw na sisikatsa likod ng luksang nagtabing na ulap.

Ang kulay na pula kung kinakailanganna maitina sa iyong liwayway,dugo ko'y isabong at siyang ikinangng kislap ng iyong maningning na ilaw

Natuyo ang luhang sa mata'y nunukal,taas na ang noo't walang kapootan,

walang bakas kunot ng kapighatiangabahid man dungis niyong kahihiyan.

Sa kabuhayang ko ang laging gunitamaningas na aking ninanasa-nasa

ay guminhawa ka ang hiyas ng diwapag hingang papanaw ngayong biglang-bigla.

Ikaw'y guminhawa laking kagandahangakoy malugmok, at ikaw ay matanghal,hiniga'y malagot, mabuhay ka lamang

bangkay ko'y masilong sa iyong Kalangitan.

Kung sa libingan ko'y tumubong mamalas

sa malagong damo mahinhing bulaklak,

sa mga labi mo'y mangyayaring itapat,

sa kaluluwa ko hatik ay igawad.

At sa aking noo nawa'y iparamdam,

sa lamig ng lupa ng aking libingan,

ang init ng iyong paghingang dalisay

at simoy ng iyong paggiliw na tunay.

Bayaang ang buwan sa aki'y ititig

ang liwanag niyang lamlam at tahimik,

liwayway bayaang sa aki'y ihatid

magalaw na sinag at hanging hagibis.

Kung sakasakaling bumabang humantong

sa krus ko'y dumapo kahit isang ibondoon ay bayaan humuning hinahonat dalitin niya payapang panahon.

Bayaan ang ningas ng sikat ng arawula'y pasingawin noong kainitan,

magbalik sa langit ng boong dalisaykalakip ng aking pagdaing na hiyaw.

Bayaang sino man sa katotang giliwtangisang maagang sa buhay pagkitil;

kung tungkol sa akin ay may manalanginidalangin, Bayan, yaring pagka himbing.

dalanging lahat yaong nangamatay,mangagatiis hirap na walang kapantay;mga ina naming walang kapalaranna inihihibik ay kapighatian.

Ang mga bao't pinapangulila,ang mga bilanggong nagsisipagdusa;dalanginin namang kanilang makitaang kalayaan mong, ikagiginhawa.

At kung ang madilim na gabing mapanglaway lumaganap na doon sa libinga'ttanging mga patay ang nangaglalamay,huwag bagabagin ang katahimikan.

Ang kanyang hiwagay huwag gambalain;kaipala'y maringig doon ang taginting,tunog ng gitara't salterio'y mag saliw,ako, Bayan yao't kita'y aawitin.

Kung ang libingan ko'y limot na ng lahatat wala ng kurus at batang mabakas,bayaang linangin ng taong masipag,lupa'y asarolin at kauyang ikalat.

At mga buto ko ay bago matunawmauwi sa wala at kusang maparam,alabok ng iyong latag ay bayaangsiya ang babalang doo'y makipisan.

Kung magka gayon na'y aalintanahinna ako sa limot iyong ihabilinpagka't himpapawid at ang panganorinmga lansangan mo'y aking lilibutins.

Matining na tunog ako sa dingig mo,ilaw, mga kulay, masamyong pabango,ang ugong at awit, pag hibik sa iyo,pag asang dalisay ng pananalig ko.

Bayang iniirog, sakit niyaring hirap,Katagalugang ko pinakaliliyag,dinggin mo ang aking pagpapahimakas;diya'y iiwan ko sa iyo ang lahat.

Ako'y patutungo sa walang busabos,walang umiinis at berdugong hayop;pananalig doo'y di nakasasalot,si Bathala lamang dooy haring lubos.

Paalam, magulang at mga kapatidkapilas ng aking kaluluwa't dibdibmga kaibigan bata pang maliitsa aking tahanan di na masisilip.

Pag pasasalamat at napahinga rin,paalam estranherang kasuyo ko't aliw,paalam sa inyo, mga ginigiliw;

mamatay ay siyang pagkakagupiling!

Mga Talababa1 Z. A. Salazar, Wika ng Himagsikan, Lengguwahe ng Rebolusyon, etc.

2 Z.A. Salazar, pamagat ng aking lektyur sa LIKAS

3 Salazar, Wika ng Himagsikan.

4 Pinoy edition, Talambuhay ni Marina Dizon-Santiago. http://www.pinoyedition. Com/talambuhay-ng-mga-bayani/marina-dizon-santiago/ ; gayundin: Marina Dizon-Santiago (1875-1950). http://geocitiessites.com/sinupan/Dizon-SanM.htm

5 Ambeth R. Ocampo, Old Questions and New Answers. Bones of Contention: The Bonifacio Lectures. Pasig City: Anvil Publishing, Inc., 2001, pah. 87 et seq.

6 Nakabalik na noon sa Pilipinas sina Pangoy (Josefa) at Trining (Trinidad) noon mulangHongkong, kung saan naiwan sila nina Pepe at Lucia nang itong dalawa ay bumalik saPilipinas noong 26 Hunyo 1896. Kinailangan ni Trining noong Agosto 1893 na samahan siDonya Teodora sa Dapitan [Teodoro M. Kalaw, Epistolario Rizalino. Tomo Cuarto (1892-1896). Manila: Bureau of Printing, 1936. 563: De Rizal a su Madre, pah. 24; 605: De Rizal a M. T. Hidalgo, pah. 169; at 606: De Rizal a Antonino Lpez, pah. 670] kung saan nakaeksilona si Pepe simula pa noong kalagitnaan ng Hulyo 1896.

7Sb. Katagalugan. Documents of the Katipunan. http;//kasaysayan-kkk.info/docs.sb.katagalugan.300395.htm. Inaksas: 03.IX.2011.

8 Santiago V. Alvarez, The Katipunan and the Revolution. Memoirs of a General. Salin niPaula Carolina S. Malay. Lunsod Quezon: AdMU Press, 1992, pah. 306-307.

9Ibid., pah. 306.

10 Maria Belle Arrieta, A Rizal in Los Baos, Los Baos Times, xvi: 1 (Peb. 29Marso 6. 1999), pah. 11 sa pagkabanggit sa: Marcelino M. Macapinlac, Jr. Ang Talambuhay niHeneral Paciano Rizal: 1851-1930, nasa:. Dwight David A. Diestro, Wensley M. Reyes, at Ruel V. Pagunsa (mga Pat.). Talambuhay at Lipunan. Si Heneral Paciano Rizal saKasaysayang Pilipino , Los Baos: Unibersidad ng Pilipinas Sentro ng Wikang Pilipino, pah. 22.

11 Z.A. Salazar, Agosto 29-30, 1896: Ang Pagsalakay ni Bonifacio sa Maynila. LunsodQuezon: Miranda Bookstore, 1995, pah. 22-29, 114-121.

12 Portia Liongson Reyes. Himagsikang Pilipino sa mga Pahayagang Aleman. BagongKasaysayan. Lathalain 5 (1999), pah. 22-30. Para sa mga larawan, tingnan ang background sa: Arnaldo Dumindin, Philippine-American War, 1899-1902. http://philippine americanwar.webs.com/background.htm. Inakses: IX: 09.2011.

13 Alvarez, op. cit., pah. 306

14 Ibid., pah. 312.

15 National Historical Commission of the Philippines. Jose Rizal. Letters with Family Members, Maynila: 2001, pah. 142.

16 Ibid., pah. 206,

17 Ibid., pah. 252.

18 378. De Trinidad a su hermano Jos Rizal. Calamba, Mayo 30 90. Teodoro M. Kalaw(pat), Epistolario Rizalino. Tomo Tercero. Manila: Bureau of Printing, 1933, pah. 48.

19 376. De Anglica Lpez a Rizal. Calamba 30-5 (Mayo), 1890. Kalaw , Epistolario. TomoTercero, pah. 46.

20 563. De Rizal a su Madre. Dapitan, 25 de Julio de 1892. Kalaw, Epistolario, Tomo Cuarto (1936), pah. 24,

21 Lo de Borneo no est bien; dejaremos las Filipinas, este nuestro bello pas? ,,, para quese han hecho sacrificios? Sin haber agotado todas nuestras fuerzas para el bien del sueloque nos sostuvo desde cuna, marcharemos otro extrao? De Manuel de Hidalgo a Jos Rizal. 16 de Diciembre de 1891. Kalaw, Epistolario, Tomo Tercero, pah. 269.22

22 Lilia Quindoza Santiago, Ang Kilusang Feminista at ang Katipunan, Diliman Review, Tomo 40, Blg. 1 (1992), pah. 14.

23 377. De Josefa a su hermano Rizal. Calamba, Mayo 39---90. Kalaw, Epistolario. TomoTercero., pah. 47.

24 42. De Varios a Rizal. Calamba [Laguna,] y Nov. 13 de 1882. Teodoro M. Kalaw, Epistola-rio Rizalino. Tomo Primero , Manila: Bureau of Printing, 1930, pah. 63.

25 Ibid., pah. 34; at 25. De varios a Rizal. Calamba [Laguna], 24 de Agosto de 1882, ibid., pah. 31;.

26. 106. De Mariano Hervosa y Luca a su hermano Jos Rizal. Calamba, ]Laguna], 29 de

Agosto de 1886. Kalaw. Epistolario, Tomo Primero, pah. 186.

27 375. De Luca a su hermano Jos Rizal. Calamba , 30 de Mayo de 1890, Kalaw, Epistolario, Tomo Tercero, pah. 44.

28 106. De Mariano Hervosa y Luca a su hermano Jos Rizal. Calamba, [Laguna], 29 de Agosto de 1886. Kalaw, Epistolario, Tomo Primero, pah. 185.

28 92. De Narcisa a su hermano J0s Rizal., Calamba, [Laguna,] 27 Febrero de 1886. Kalaw, Epistolario, Tomo Primero, pah. 167.

29 Cf. supra, talababa 21

30 Austin Coates. Rizal. Makabayan at Martir (Salin ni Nilo Ocampo). Diliman, Quezon City: University of the Philippines Press, 1995, pah. 271.

31 Ibid., pah. 275.

32 Ibid., pah. 276.

33 Zeus A. Salazar, Ang Austronesyanong *baRani hanggang sa Bagong Bayani ngKasalukuyang Hugis ng Kapilipinuhan. Papel na binasa sa ika-20ng Pambansang Kum-perensya ng mga Mag-aaral ng Kasaysayan. U.P. Likas. Agosto 22, 2011, Nismed Au-ditorium, U. P. Diliman. Pakitingnan din ang Ukol sa Pagkakaiba ng Bayani at Heroe at Kung Bakit sina Ninoy at Rizal ay Heroe at hindi Bayani. na matutunghayansa Mga Tala Ko sa Facebook ni Zeus Salazar.