1

Drugi svjetski rat: iskustva bosanskohercegovakih ena1. Vjerski i nacionalni antagonizam

Nakon stvaranja NDH-a (Nezavisna drava Hrvatska) 10. aprila 1914. godine, BiH se po automatizmu nala u njenom sastavu. Administrativno prestrukturiranje BiH, pratila je sloena drutveno-politika klima koja se gradila u ozraju ideja o hrvatskom porijeklu muslimana u BiH i istrebljivanje srpskog i jevrejskog stanovnitva, a uporedo su tekle i pripreme organizacija Komunistike partije Jugoslavije (KPJ) u BiH za oruanu oslobodilaku borbu koje su intenzivirane poslije Majskog savjetovanja KPJ. U prvoj polovini maja 1941. godine formiran je pri PK KPJ za BiH Vojni komitet, a zatim i vojni komiteti pri oblasnim i niim rukovodstvima Partije koji su organizovali prikupljanje oruja, oruane odrede i obavjetajnu slubu, sanitetske kursove i slino. Pokretanje oruane borbe i formiranje partizanskih odreda koje se deava u okolnostima sloenih meunacionalnih i meuvjerskih odnosa, poprimit e ubrzo karakteristike masovnog narodnog ustanka. Na samom poetku ustanka uslijed slabih veza sa viim rukovodstvima, aktivnosti ustanka se oblikuju u razliitim formama vojne organizacije (gerilski odredi, ete, narodne vojske, bataljoni, brigade, pukovi i divizije) . S druge strane, pojavljuju se i spontani ustaniki pokreti srpskog stanovnitva, gdje se nameu pojedinci koji unose nacionalistike stavove i propagiraju osvetnike akcije protiv muslimanskog i srpskog stanovnitva, a sporazum NDH od 26.8.1942. nametnut e i pitanje odnosa prema italijankom okupatoru. U dominantnoj klima vjerskog i nacionalnog antagonizma, bh. stvarnost nakon stvaranja HDH-a, obiljeavaju protjerivanja, fizika istrebljivanja, hapenja i proganjanja, silovanja ena, pljakanje i otimanje imovine, zapaljena sela. U ovakvim okolnostima ene i djeca postaju posebno ugroena i izrazito ranjiva kategorija stanovnitva.

Zaustavljanje meusobne borbe naroda Jugoslavije, bio je jedan od prvih zadataka koji su komunistiki revolucionarne snage postavile sebi. U proglasu Pokrajinskog komiteta Bosne i Hercegovine koji je izdat neposredno nakon okupacije, Komunistika partija, izmeu ostalog, poziva sve narode da prestanu sa meusobnom borbom, mrnjom i krvoproliem. Programsko opredjeljenje Komunistike partije da je spas BiH u jedinstvu njenih naroda i zajednikoj borbi, brzo e biti prihvaeno meu enama, posebno enama Drvara, Podgrmea i Kozare.

Nakon savjetovanja jugoslavenskih rukovodilaca narodnooslobodilakih snaga koje je odrano Stolicama u 26. septembra 1941.godine, KPJ stvara partizanske odrede i NOO-e, te je na teritoriji BiH formirano deset partizanskih odreda sa po dva do pet bataljona. U to vrijeme Partija intenzivirano djeluje na stvaranju masovnih politikih organizacija omladine i ena.2. Ukljuivanje ena u narodnooslodlobodilaku borbuKomunistika partija Jugoslavije je od samog poetka imala u vidu znaaj ukljuivanja ena u razliite revolucionarne aktivnosti. Ve u vrijeme pripremanja Pete zemaljske konferencije KPJ, kada su odravane pokrajinske partijske konferencije, postavljeno je pitanje rada meu enama i specijalnih zahtjeva ena, a njihovo pripremanje za ulazak u Partiju smatrano vanim pitanjem partijske politike u ondanjoj situaciji .

Na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, posmatrajui kompleksnost enskog pitanja, izdvojene su etiri grupe primarnih zahtjeva koje trebaju uvrstiti u svoj program, a to su: 1) zatita materinstva i ukidanje svih razlika meu branom i vanbranom djecom; 2) ukidanje dvojnoga morala u javnom i privatnom ivotu, te uvoenje graanskog braka i mogunost razvoda; 3) pravo na rad, za jednak rad jednaka plata, zatita ena na radu, zatitno zakonodavstvo, pristup enama u sva zvanja koja odgovaraju njihovoj strunosti i sposobnosti; 4) priznanje svih politikih prava, a prije svega prava glasa.U Rezoluciji partijske konferencije KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odrane 27. i 28. jula 1940. godine, izmeu ostalog, navodi se da se mora mnogo ozbiljnije pristupiti radu meu enama, da je potrebno ukljuiti ene u sve sekcije vodei neumornu borbu za ostvarenje naela: za jednak rad jednaka plata i postavljati uvijek i specijalne zahtjeve ena, te da se kontinuirano trebaju voditi akcije za opta enska prava (pravo glasa, ravnopravnost pred zakonom itd.).Imajui u vidu iskustva feministikih pokreta u svijetu u ovom periodu, mora se primijetiti da razliiti pozivi KPJ upueni enama da se ukljue u narodnooslobodilaku borbu, te generalno dokumenti partizanskih vlasti na poetku rata u kojima se stalno naglaava pitanje ravnopravnosti ena, stvaraju dojam izrazito revolucionarnog i liberalnog duha koji gradi pozitivnu klimu za dalju emancipaciju ena. Sve ove dokumente moemo tumaiti i u irem kontekstu komunistike ideologije o ravnopravnosti ena s mukarcima i/ili potrebe za mobilizacijom i podrkom irih narodnih masa. Prvobitno nije bilo predvieno mobilisanje ena u borbenim jedinicama, ve je njihovo ukljuivanje bilo zamiljeno kroz ilegalni rad u okupiranim oblastima. Do mobilizacije ena u borbenim jedinicama dolazi zbog potrebe za osobljem u sanitetskim slubama, to je aktivnost koja se tradicionalno posmatrala kao podesna za ene. Meutim, ene su se masovno poele prijavljivati u partizanske odrede kao borkinje.Ne postoje tani podaci o ukupnom ueu ena ueu ena u NOV-u, ali procjenjuje se da je rije o 100.000 ena, te da je u jedinicama obino bilo osam do deset posto ena. Od oko 100.000 ena koje su se borile u redovima NOV, procjenjuje se da je poginulo oko 25.000 ena. Od oko 1.700.000 Jugoslavena/ki, koliko je stradalo tokom Drugog svjetskog rata, oko 620.000 bile su ene, a samo u logorima ih je ubijeno vie od 282.000. Kada je rije o enama koje su uestvovale u borbi, u obzir treba uzeti i ene iz pozadine koje su dale ogromne doprinose. Pretpostavlja se da je u raznim oblicima aktivnosti NOP-a u periodu od 1941. do 1945. godine uestvovalo oko pola miliona ena Bosne i Hercegovine.

Oko 9.057 ena je deportovano kao aktivistkinje i saradnice NOP-a u koncentracione logore, od ega su 3.263 ene ubijene ili umrle od gladi i bolesti. Od 103.354 rtve faistikog terora u Bosni i Hercegovini ena je bilo 34.530, sa pukom u ruci borilo se 11.838 Bosanki i Hercegovki, a na raznim frontovima poginulo je 1.787 partizanki.

Ukljuivanje u borbene jedinice, za ene je znailo i poetak borbi sa tradicionalnim predrasudama o mjestu i ulozi ene, kako u njihovim porodicama tako i u jedinicama u koje su odlazile. Iz pria o partizankama, moe se zakljuiti da su mnoge od njih u svojim jedinicama bile zaduene i za patrijarhalno definirane enske poslove kao to je kuhanje i ivanje. Meutim, u isto vrijeme obavljaju i poslove koje su patrijarhalno definisani kao muki poslovi, a na najtee zadatke se esto dobrovoljno prijavljuju. Na taj nain su razbijale tradicionalne predrasude i stereotipe o mjestu i ulozi ene u drutvu.Pri analizama poloaja ena u BiH u toku drugog svjetskog rata fokus se stavlja uloge ena borkinja, bolniarki i ilegalki. Ovo su svakako one uloge koje su bile odluujue za emancipaciju ena u BiH, te za izlazak iz patrijarhalnog drutva u drutvo (makar formalne) jednakopravnosti mukaraca i ena. Meutim, pri tome ne treba zaboraviti ni doprinose onih ena koje su ostajale kui. Iskustvo ovih ena ima zajedniku karakteristiku u svim ratovima: mukarci odlaze na ratite, a poslove koje su do tada obavljali preuzimaju ene. Meutim, one nisu dobile na teret samo preivljavanje vlastite porodice, ve i preivljavanje zajednice i NOV ija je znaajna snaga bila upravo njena pozadina.Trebalo je zasijati, obraditi i ponjeti poljoprivredne kulture, odrati stoku, jer bez toga ne bi bilo partizanske vojske kojoj je bila potrebna hrana, obua, odjea. ene sela su prihvatale, njegovale i prenosile ranjenike, za partizanske bolnice obezbjeivale hranu, a u ofanzivama sklanjale ranjene i bolesne u sklonitima i zemunicama. [] Isto tako, prevoz hrane za vojsku, ruenje komunikacija i vanih objekata za neprijatelja obavljale su veim dijelovima ene.

Nakon Drugog svjetskog rata ispriane su prie i ispjevane pjesme o brinim bolniarkama i hrabrim borkinjama koje su rtvovale svoje ivote za slobodu. Meutim, kako primjeuje Barbara Wiesinger, "ovakva stereotipna heroizacija sakriva probleme i konflikte vezane za oruani otpor ena, ali i istinske motive, iskustva i tumaenja veteranki. Traei motive ukljuivanja ena u NOB, ne treba zaboraviti da je borba za ravnopravnost spolova bila jedan od segmenata ire narodnooslobodilake borbe za slobodu.ene u pozadini pokazale su se neustraivim za vrijeme mnogih neprijateljskih ofanziva. Jedna je tako, kad ju je neprijatelj zapitao Gdje ti je mu? Uzdahnula i rekla Ah kada e ta sloboda. On joj je rekao: Pa sloboda ti je. Ona je odgovorila: Ne, moja je slobada za gorama, kad ona doe onda u biti slobodna.

Emancipaciju od patrijarhalne kulture Lydia Sklevicky vidi kao jadan od osnovnih ciljeva kulturne mijene koja se poinje odvijati tokom NOB-e, a AF kao najznaajniji imbenik ove mijene. Meutim, pitanje je koliko upravo pitanje emancipacije ena bilo motivirajui faktor za ene da se prikljue NOB. Mitra Mitrovi u svom referatu Antifaitiki pokret ena u okviru NOB-e koji je izloila na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, navodi da ene u borbu nisu ule sa zahtjevom za ravnopravnost

Nije tome u tom u tome trenutku bilo mjesta, niti to bilo najvanije, niti su se preko toga mogle pokrenuti ene u velikom broju. ravnopravnost tu, bre nego to se dalo oekivati. Dola je, stekla se kako se jedino i moe stei, kroz zajedniku borbu s narodom, za zajedniku slobodu.

U BiH na poetku Drugog svjetskog rata nije postojao organizirani feministiki pokret koji bi imao jasno definisane ciljeve drutvene reforme koji bi polazili od zahtjeva za odreena prava i slobode. S druge strane, komunistika ideologija je ponudila drugaiji socio-kulturalni kontekst unutar kojeg se profiliraju nove drutvene vrijednosti meu kojima je i ideja ravnopravnosti spolova u svim drutvenim segmentima. U ovakvom novom i drugaijem socio-kulturalnom kontekstu individualni napori ena koje se prikljuuju NOB-u (za)dobivaju nova znaenja i daju rezultate koji e na koncu omoguiti da se iz individualnog djelovanje pree u organizirano djelovanje ena koje se profilira kroz Antifaistiki front ena.

3. ene borkinjePoslije ofanziva u Srbiji u jesen 1941. godine Njemaka je teite akcije protiv ustanka u svojoj interesnoj zoni Jugoslavije prenijela u Bosnu, te je uslijedila ofanziva protiv ustanka u istonoj Bosni od 15. januara do 23. februara1942. godine (druga neprijateljska ofanziva), a zatim od poetka aprila do sredine juna 1942. godine, trea neprijateljska ofanziva u Istonoj Bosni i Hercegovini, a u toku juna i jula ofanziva na Kozaru. ene su, prije svega kao borkinje i bolniarke uestvovale u navedenim bitkama. U okviru Druge neprijateljske ofanzive, glavnina Prve proleterske brigade, prepjeaila je 100 kilometara od Jahorine do Foe, preko Sarajevskog polja i planine Igman. Mar u kojem je uestvovalo vie od 700 boraca/borkinja, od kojih 50 ranjenih i bolesnih, trajao je oko 18 sati, a odvijao se kroz dubok snijeg, pri temperaturi od minus 32 stepena. Krajem augusta 1942. godine Prva proleterska brigada je imala 1099 boraca/kinja , a od toga 1.027 mukaraca i 72 ene. Sa svakom novom popunom brigade, dolazio je i odreeni broj ena - prvo su dole omladinke iz Foe i okoline i iz omladinskih bataljona iz Crne Gore, onda iz Dalmacije i Bosanske Krajine. Procjenjuje se da je ukupno kroz brigadu prolo 710 partizanki, od kojih su 59 poginule kao bolniarke, a 34 kao borkinje. Dvije su proglaene za narodne heroine Olga Jovii i Danica Milosavljevi. Bitka na Kozari kao dio Tree neprijateljske ofanzive, vodila u junu i julu 1942. godine i mobilizirala je cjelokupno stanovnitvo ovog kraja. Obiljeje ove bitke je posebno surov odnos prema civilnom stanovnitvu. U naredbama i uputama koje su izdali Nijemci i NDH, navedeno je da je potrebno sva lica zateena u borbi strijeljati, a sve stanovnitvo pohvatati i sprovesti u sabirne centre: mukarce iznad 14 godina otpremiti u koncentracione logore, mlade ene i djevojke transportovati na rad u Njemaku, starije ene i djecu raseliti ili otpremiti u Jasenovac. I u bitkama koje e slijediti, ene su dale nemjerljive doprinose. Tako na primjer, u Bitci na Sutjesci, uestvovalo je esnaest proleterskih i udarnih brigada iz razliitih krajeva Jugoslavije, a u itavoj grupaciji koja je brojala ukupno 22.148 osoba, 2.883 (13,02%) su bile ene. U mjesec dana koliko je trajala bitka, poginule su 7.543 poginule osobe, a od toga 597 ena od kojih su 352 bile bolniarke. Tokom rat u NVO-u su sluile ukupno 173 lijenice-dobrovoljke i oko 10.000 obuenih bolniarki.

4. Narodne heroine

Za svoje uee u borbi, mnoge ene su odlikovane ordenom narodnog heroja. Prema podacima iz publikacije Heroji naodnooslobodilake borbe, ovaj orden su dobile 1.322 osobe, a od toga 1.231 mukarac i 91 ena. Od 91 ena koje su dobile orden narodne heroine, poginulo ih je 71, i to najvie od posljedica torture ili egzekucija u zatvorima i logorima. U literaturi se navodi i podatak da je ukupno 91 ene koje su proglaene narodnim heroinama, 10 bilo iz Bosne i Hercegovine. Meutim, u analiziranim izvorima se ne daje konkretan spisak ovih 10 borkinja, te se poreenjem razliitih publikacija koje se bave partizankama sa prostora BiH, odnosno bive Jugoslavije izdvaja sljedee borkinje:Danica Materi (1921.-1943.) je roena u selu Trnia Brijeg kod Drvara. Uesnica je NOB-a i lan SKOJ-a od 1941, a lan KPJ od 1942. godine. Bila je lanica Optinskog i Sreskog kominteta KPJ, lanica Optinskog i Sreskog odbora AF-a, te zamjenica politikog komesara u Treoj eti etvrtog bataljona Desete krajike brigade. U aprila 1943. godine, zarobljena je i posle muenja ubijena u Kninu. Za narodnu heroinu proglaena je 27. novembra 1953. godine.

Lepa Radi (1925.-1943.) roena je u selu Ganici kod Bosanske Gradike. Osnovnu kolu je zavrila je u susjednoj Bistrici, a prvi razred enske zanatske kole pohaala je u Bosanskoj Krupi, dok je ostale razrede zavrila u Bosanskoj Gradiki. U njenoj biografiji zapisano je da se jo kao uenica isticala marljivim radom i ozbiljnou, te da je ve tada itala naprednu literaturu. Bila je angaovana i u pripremama ustanka, odnosno radila je na sakrivanju oruja. U novembru 1941. godine uhapena je kao i drugi lanovi njene obitelji. Uz pomo ilegalnih partizanskih saradnika/ca, izlazi iz zatvora 23. decembra 1941. godine. Poslije izlaska iz zatvora sa sestrom Darom, Lepa postaje borkinja 7. partizanske ete 2. krajikog odreda. Kratko vrijeme je bila bolniarka, a zatim sluateljica omladinskog kursa u selu Lamovita pod Kozarom i skojevska aktivistkinja na prijedorskom terenu. Krajem maja 1942. godine poslata je kao politika radnica na podruje Pogrmea, gdje se istakla u radu sa omladino i uestvovala u skoro svim aktivnostima na ovom podruju.Uhvaena je 8. februara 1943. godine zajedno sa zbjegom kojeg je predvodila, a u kojem je bilo 150 ena i djece o kojima se brinula. Nijemci su je osudili na smrt vjeanjem, a kazna je javno izvrena u Bosanskoj Krupi. Sa njom je poginula i Smiljka osi-Raeta. Tada je imala 17. Godina. Za narodnu heroinu proglaena je 20 decembra 1951. godine

Marija Bursa(1920.-1943.) je roena u selu Kamenici kod Drvara. Godine 1939. zavrila je domainski kurs i svom selu i bavila se domainstvom. U NOB-u stupila je 27. jula 1941. godine i te iste godine postaje skojevka. Krajem ljeta 1942. godine primljena je u KPJ. Prvo kao lanica odbora fonda i radne ete u selu, a zatim kao predsjednica seoskog odbora USAOJ-a i lanica odbora AF-a, pa komesarka radne ete i lanica optinskog i sreskog odbora AF-a, aktivno doprinosi NOP-u u jesen 1941. i tokom cijele 1943. godine. Poetkom februara 1942. godine, otila je na svoj lini zahtjev u X krajiku udarnu brigadu, gdje je prvo bila bolniarka u II eti prvog bataljona, a kasnije borkinja-bombaica Prve, pa Tree lete III bataljona sve dok nije ranjena u borbama na Prkosima u noi 17. na 18, septembar 1943, godine prilikom izvlaenja ranjenog druga. U prii o Mariji Bursa zapisano je da je uprkos bolovima na nosilima cijelim putem pjevala narodne pjesme. Od posljedica ranjavanja, umrla je 23. septembra 1943. godine. Neki autori/ce smatraju da je upravo Marija Bursa razbila stereotip partizanske bolniarke poginuvi junaki u izravnoj borbi s neprijateljem. Za narodnu heroinu proglaena je 15. oktobra 1945. godine. Milka Bosni (1928.-1944.) roena je u selu Vrtoe kod Drvara. Pred rat je bila uenica prvog razreda graanske kole. Iako jo uvijek dijete, pridruuje se aktivnostima drvarske omladine. Uestvovala je u prikupljanju hrane i odjee za partizane, u ienju grada, previjala je ranjenike i radila na pisanju i lijepljenju parola. Pred desant na Drvar, postala je skojevla. Tada je bila kurirka u komandi mjesta. Poginula je kada je imala svega 16 godina, a za narodnu heroinu je proglaena 17. maja 1974. godine. Analize starosne strukture pokazuju da je polovina narodnih heroja/heroina otila u rat s manje od 25 godina, a samo njih 325 je imalo vie od 30 godina. Od ukupnog broja poginulih i umrlih narodnih heroja troje su bili mlai od 17 godina. Milka Bosni je imala samo 16 godina kada je poginul a posle svog poznatog podviga skidanja ebeta s partizanskog tenka prilikom desant a na Drvar, u svibnju 1944. godine.

Rada Vranjeevi (1918.-1944.) je roena u selu Rakavice kod Banja Luke u svetenikoj porodici. Osnovnu kolu je zavrila u selu Glogovac, kod Prnjavora, niu gimnaziju u Derventi i Banja Luci. Potom je upisala Uiteljsku kolu u Banjaluci, iz koje je izbaena 1932. godine, zbog svojih politikih stavova. Dalje kolovanje je nastavila u Trgovakoj akademiji u Skoplju iz koje je takoer izbaena zbog svog politikog rada. U svojoj 20-oj godini postala je lanica SKOJ-a. Poetkom 1939. godine uspijeva dobiti posao u Savezu nabavljakih zadruga dravnik inovnika u Beogradu. Krajem 1940. godine, poslije trajka u Savezu inovnikih zadruga iji je bila i organizator, uhapsili su je i izbacili iz slube. U NOP se stupila 1941. godine. Tokom ljeta te godine, ilegalno je radila u partijskoj organizaciji Banja Luke, a u septembru po nalogu KPJ odlazi na osloboenu teritoriju Podrgrmea, gdje postaje lanica prvog Okrunog komiteta KPJ i sekretarica OK SKOJ-a. Poetkom novembra 1942. godine postaje lanica biroa Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu. Bila je predsjednica Oblasnog odbora AF-a, lanica Centralnog odbora AF-a i lanica ZAVNOBiH-a. U desantu na Drvar 25. maja 1944. godine zarobili su je njemaki padobranci, a kasnije je ubijena prilikom pokuaja bijega. Za narodnu heroinu proglaena je 27. Jula 1951. godine. Radojka Laki (1917.-1941.) je roena u Skender-Vakufu. Otac joj je bio uitelj, pa je jo kao dijete stalno selei sa porodicom, obila mnoga mjesta u Bosni i Hercegovini. Jo dok je pohaala bijeljinsku gimnaziju, pridruuje se revolucionarnom omladinskom pokretu, a 1935. godine postaje lanica Saveza komunistike omladine Jugoslavije. U Beogradu upisuje prvo Tehnoloki fakultet, a potom se prebacuje na Filozofski. U SKOJ je primljena 1935. godine, a u KPJ 1937. godine. Otada se posveuje ilegalnom radu u okviru studentskog pokreta i njegovih udruenja u Beogradu, a preko ljeta u Bijeljini i Sarajevu. U NOP stupa 1941. godine i radi ilegalno u okupiranom Sarajevu kao sekretarica partijske elije na Baariji, sve dok nije uhapena u septembru iste godine. S obzirom da nije eljela otkriti svoje ilegalne veze, osuena je na smrt zbog veleizdaje NDH-a i 28. septembra streljana na Vracama u Sarajevu. Za narodnu heroinu proglaena je 8. juna 1945. godine.

Ravijojla Jankovi Rava (1919.-1944.) roena je u selu Osijek kod Sarajeva. Zbog siromatva svoje porodice zavrila je samo dva razreda Graanske kole u Sarajevu, a potom se prebacila u strunu domainsku kolu Kolo srpskih sestara. Prvih dana Ustanka 1941. godine stupa u semizovaku etu NOP odreda Zvijezda u Vlakovu, a u novembru iste godine odlazi na Okruglicu u Visoku etu Varekog bataljona istog odreda. U martu 1942. godine dobrovoljno je stupila u I istono-bosanski udarni proleterski bataljon koji je u maju 1942. godine uao u grupu udarnih bosanskih bataljona, a 2. avgusta u selu ekovii od njih je formirana VI istono-bosanska udarna brigada. Sav borbeni put tih jedinica, prola je Ravijola Jankovi Rada kao borkinja s pukom, kao bombaica, bolniarka, referentica saniteta. Poginula je 3. novembra 1944. godine kod Crvenih Stijena na vrhu Romanije kao porunica. Za narodnu heroinu je proglaena 20. decembra 1951. godine.

Vahida Maglajli (1907.-1943.) roena je u Banja Luci. Zavrila je ensku stunu kolu, a sve do rata bavila se domainstvom. U njenoj biografiji zapisano je da se uz svoju brau, napredne intelektualce, upoznala sa radnikim pokretom i angaovala u razliitim akcijama (radnikim priredbama, izletima, organiziranju predavanja i sl.). Bila je angaovana i po pitanju emancipacije ena, prvo kao sekretarica, a potom i predsjednica enskog pokreta. Odmah po okupaciji, prikljuuje se NOP, a od maja 1941. godine je i formalno lanica KPJ. Kao izuzetna organizatorica, u Banja Luci odrava razgranate mree ilegalnih veza, punktova i baza smjetaja i meusobno povezuje ilegalce, skriva ih od policije, snadbjeva odjeom i ispravama i slino. U oktobru 1941. godine je uhapena ali uspjeva pobjei i prikljuiti se partizanskim odredima. Od tada radi na osloboenoj teritoriji Kozare, Podgrmea i Bihaa, uglavnom sa enama. Okuplja ih u NOB, a naroito uspjeno organizuje muslimanke u Cazinskoj krajini. Na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, izabrana je za lanicu Centralnog odbora AF-a. Poginula je 1. aprila 1943. godine u selu Velika Ruika. Za narodnu heroinu proglaena je 20. decembra 1951. godine. Dragica Pravica je roena je u selu Bjelaa kod Trebinja, u imunoj seoskoj porodici. Nakon zavrene gimnazije u Dubrovniku pridruuje se naprednom omladinskom pokretu, a za vrijeme studija na Filozofskom fakultetu u Beogradu uestvuje u politikim akcijama napredne studentske omladine i SKOJ-a. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije uestvuje u pripremama za oruanu borbu: prikuplja oruje, formira prve partizanske jedinice, a aktivno uestvuje i u oruanim akcijama. U Komunistiku partiju Jugoslavije ulazi u ljeto 1940, a potom se vraa u rodni kraj. U Trebinju je rukovodila politikim radom koji se ticao omladine i ena, a u NOB-u obavlja niz dunosti, kao na primjer dunost sekretarke Sreskog komiteta SKOJ-a za Trebinje i lanice odbora AF-a. Uhapena je krajem 1942. godine. Unato muenjima koje je doivjela, nije odala informacije koje su traile od nje, te je 27. juna 1942. godine streljana u selu Ljubomiru. Za narodnu heroinu je proglaena 8. juna 1945. godine. Uz gore navedene heroine, potrebno je spomenuti i orinu-inu Vrbicu (1913. 1943.) koja je roena u Podgorici, u Crnoj Gori, ali je jedan dio svog ivota provela u BiH gdje je i poginula. lanica je SKOJ-a od 1932. godine, a u KPJ je primljena 1934. godine. U Podgorici je 1932. godine zavrila Trgovaku akademiju, ali kao politiki kompromitovana posao je dobila tek nakon tri godine u Finansijskoj direkciji u Sarajevu gdje je radila svega deset mjeseci. Poetkom marta 1936. godine je uhapena, te je u zatvoru provela pet i pol mjeseci. Vraa se u Podgoricu, a potom upisuje Ekonomsku komercijalnu visoku kolu u Zagrebu. I ovdje je bila ukljuena u ilegalni partijski rad te po drugi put biva uhapena prilikom dijeljenja letaka 11. maja 1937. godine. Nakon suenja odlazi u Beograd i nastavlja svoj politiki rad kao i svoje kolovanje na Ekonomskom fakultetu, te je ponovo uhapena. U martu 1941. godine vraa se u Crnu Goru i ukljuuje se u pripreme za ustanak.U proljee 1942. godine za vrijeme Tree neprijateljske ofanzive, povlai se crnogarskim partizanskim jedinicama u Bosansku krajinu. Od jula 1942. godine do maja 1943. godine radi na glamokom srezu kao lanica SK KPJ gdje je zaduena za agitaciju, propagandu i rad sa enama. Na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a odabrana je za Centralni odbor, U maju 1943. godine na svoj lini zahtjev odlazi sa Drugom krajikom brigadom u centralnu Bosnu kao lanica politodjela da bi se pozvala sa crnogorskim jedinicama. Na tom putu je i poginula 29. maja 1943. godine od minobacake granate na rijeci Blatnici kod Teslia. Za narodnu heroinu je proglaena 24. jula 1953. godine.Orden narodnog heroja, osim pojedincima/kama, dodjeljivao se i grupama, odnosno vojnim i drutveno politikim organizacijama. Tako je ovim priznanjem kolektivno odlikovan i Okruni komitet SKOJ-a za Drvar koji je stradao prilikom Sedme neprijateljske ofanzive 25. maja 1944. godine, a iji su lanovi/ce bili/e Duko Bursa, Duko Baji, Raza Omanovi, Savica Solomun, Ljubo Bosni i Zora Zeljkovi5. Rad na okupiranoj teritoriji

U Drugom svjetskom ratu stvoren je novi lik ene: ene-borca koja je u toku borbe politiki izrasla i sazrela i oslobodila se da vodi i odluuje o svim pitanjima borbe i narodnog ivota. Ovaj novi lik e kasnije biti sveden na predominatnu sliku bolniarke-partizanke. Veliki broj ena ukljuivao se i u ilegalni rad u okupiranim gradovima, koji je izmeu ostalog podrazumijevao i sakupljanje podataka i obavjetenja o vojnim i politikim namjerama neprijatelja, sakupljanje oruja i lijekova za vojsku, organizovanje akcija protiv skupoe, gladi, crne berze, terora i nezakonitih hapenja, pomaganje porodica iji su lanovi otili u partizane/ke ili zatvore te slanje hrane i ostale pomoi zatvorenicima. Obavljajui ove zadatke hiljade ilegalki su bile hapene, muene, izvoene pred prijeke sudove, streljane i javno vjeane, ali mnogobrojni zapisi potvruju da unato svemu najvei broj njih nije odavao informacije o komunistikom pokretu.Za irenje i distribuciju propagandnog materijala, ene Banja Luke, Bijeljine, Mostara, Sarajeva i drugih gradova Bosne i Hercegovine, veoma esto su koristile muslimansku nacionalnu nonju, pa su pod zatitom zara i ferede raznosile propagandni materijal i dostavljale ga do raznih punktova. Takoer, mnoge ilegalke su obavljale kurirske poslove, te su uspjeno prenosile vane poruke sa slobodne teritorije ilegalcima ili iz okupiranih gradova rukovodstvima partizanskih jedinica . Ukupni podaci o rezultatima o mnogih ilegalnih aktivnosti esto nedostaju, ali se u literaturi esto ocjenjuje da su ovakve aktivnosti bile masovne i da su obuhvaale veliki dio stanovnitva u okupiranim gradovima. U mnogim okupiranim gradovima su radile radionice u kojima se proizvodila odjea i obua za partizane, a veoma esto se skupljao i razliit materijal, na primjer sanitetski materijal, koji se potom slao partizanskim jedinicama na slobodnim teritorijima. U Sarajevu se ve u prvim danima ustanka poelo sa prikupljanjem materijala i opreme za potrebe prvih ustanikih oruanih snaga, kao na primjer razni aparati, radio-stanice, dvogledi, mjerne sprave, sanitetski materijal, oprema za propagandnu tehniku, pisae maine, ciklostil, apirografi, papir i drugo, a potom se taj materijal poetkom ustanka prebacivao, posebnim kanalima i vezama, izvan grada. Takoer na nekoliko mjesta u gradu, odrani su sanitetski kursevi, na kojima su, u najveem broju ene dobivale znanja o pruanju prve pomoi. Kako se navodi u publikaciji Sarajevo u revoluciji, ove kurseve pohaale su, izmeu ostalog i Radojka Laki, Olga Naki, Ankica Pavlovi-Albahari, , Hanika Altarac, Milja Lonco, Zlata Kabiljo, Donkica Perera, Slavica Milievi, Branka Blaek, Slavica Kujundi, Emica Kapri, Minja Pravica, Ranka Drakovi, Lepa arki, kao i Duanka Teofanovi, Lujza Paji i Senija Pilavdi u ijim stanovima su se neki od ovih kurseva i odravali. Mnoge od ovih ena poetkom rata e se prikljuiti partizanskim jedinicama.

Veoma esto se predvia, kako u svom istraivanju uoava Emily Greble Bali da mnoge dijelovi BiH nisu bili obiljeeni iskljuivo borbom, otporom i anarhijom, veu su imali funkcionalnu lokalnu vlast sa aktivnim drutvenim i kulturnim ustanova, a jedan takav primjer je Sarajevo koje je bilo najvaniji grad u unutranjosti NDH. U ovom vojnom, administrativnom i kulturnom centru, graani i drutvene voe prilagodili su kole, pozorita, kafane, pijace, novine, muzeje i klubove tekim ratnim uslovima, a djelovala su i brojna drutva meu kojima su se posebno isticali muslimansko dobrotvorno drutvo Merhamet, hrvatsko kulturno drutvo Napredak i hrvatsko-muslimansko kulturno drutvo Narodna uzdanica. S jedne strane, ova drutva su, kako uoava Emily Greble Bali, odravala ivot grada posebno u posljednjoj godini rata postepeno preuzimajui razliite javne funkcije - organizirajui kole, predavanja i ispite, radei na nabavci i daljoj raspodjeli hrane, gradei i odravajui izbjeglike logore i djeje domove. S druge strane, ova drutva su bili vjerni uvari tradicionalnih nacionalnih i vjerskih vrijednosti. Svojim djelovanjem, ova drutva su dovela do savrenstva neke oblike politikog konzervativizma (npr. antidemokraciju i antikomunizam), tradicionalizma (npr. ene u privatnim sferama), te nacionalizma (bilo hrvatskog bilo muslimanskog) i vjerskih vrijednosti (svetost braka, razdvajanje mukaraca od ena u javnosti, ene pod zarom i feredom, itd). S obzirom na izrazito krute i konzervativne stavove, ova drutva su posebno bila zabrinuta zbog politikih aktivnosti mladih ena koje su djelovale u antifaistikim krugovima. Ova drutva, kao na primjer enski odjeli Merhameta i Hurijeta, tokom 1945. godine su pokuavali da se bore protiv pada religioznih vrijednosti tako to su ohrabrivali mlade ene da se angairaju u humanitarne svrhe nadajui se da e pronalazak alternative za politike aktivnosti, mlade ene usmjeriti prema tradicionalnoj ulozi ene u drutvu.6. Pretpostavke stvaranja samostalne organizacije ena

ene su potpomogle partizanski rat i time je stvorena podloga za novu drutvenu ulogu ena. Ta nova uloga je prepoznata i kroz tzv. Foanske propise koje je u februaru 1942. godine izdao Vrhovni tab, a u kojima su date upute za rad narodnooslobodikih odbora kao organa nove revolucionarne vlasti. U ovom dokumentu su definisani osnovni principi nove revolucionarne vlasti, meu kojima su princip ravnopravnosti spolova i prava glasa za sve osobe starije od 18 godina.

Krajem 1942. godine razvitak ustanka u istonoj Bosni i Hercegovini nagovjetavao je poetak novog poleta NOP-a, a znaajnu ulogu u jaanju jedinstva naroda i njegovom aktiviranju na platformi NOB-a imale su masovne borbene organizacije omladine i ena. Rezultat osnaenog razvoja NOP-a bili su osnivaka skuptina AVNOJ-a (Biha, 26. i 27. novembar 1942.), Prva zemaljska konferencija AF-a Jugoslavije (Bosanski Petrovac, 6., 7. i 8. decembar 1942. godine) i osnivaki kongres USAOJ-a (27. 28 i 29. decembar 1942. godine) .Prva zemaljska konferencija AF-a odrana je koncem 1942. godine, ali samo stvaranje AF-a poelo je ranije. Prethistorija AF-a se moe pronai u strategiji Komunistike partije Jugoslavije koja je u periodu izmeu dva svjetska rata bila, izmeu ostalog, usmjerena ka ukljuivanju ena u razliite organizacije radnikog pokreta. Meutim, tek tokom Drugog svjetskog rada poet e se raditi na stvaranju samostalne organizacije ena. Ovakvo organiziranje se deavalo odozdol, a prvi organizovani oblici ena bili su aktivi i odbori koji su zajedno sa omladinskim organizacijama obavljali niz znaajnih poslova, kao to je obrada zemlje, sakupljanje hrane i njeno sklanjanje pred neprijateljima, briga za ranjenike i djecu, kurirski poslovi i slino. Specifinost drutvenog i politikog organizovanja ena u toku Drugog svjetskog rata u odnosu na prethodne periode enskog udruivanje, nalazi se u njegovoj masovnosti, ukljuivanju velikog broja ena sa sela, ena iz razliitih drutvenih slojeva te ena razliitih nacionalnosti. Tako na primjer, u Sanikoj dolini u blizini Kljua u ljeto 1942. godine nakon oslobaanja ovog kraja, osnovana je Prva radna brigada koja je radila na etvi, vritbi ita i branju voa i povra, a u njoj je bio i veliki broj ena. Radne ete ena su organizovane tamo gdje se ukazala potreba, te je tako na primjer, u zimu 1942. godine osam stotina ena Kozare organizirane u radnim etama, krenulo je u Lijeve polje je bilo udaljeno preko 30 kilometara kako bi izvukle ito iz sela u kojem je bio neprijatelj, a nakon uspjeno obavljenog zadatka, vraajui se zatekle su svoja sela u plamenu.

Za vrijeme borbenih zatija, ene su obilazile sela i odravale skupove ena na kojima se govorilo o ciljevima NOB-a, ali i potrebi ena da se ukljue u borbu kako bi se to prije zavrio rat. Dakle, iako je jedan od glavnih zadataka enskog okupljanja bila dalja mobilizacija ena i njihovo ukljuivanje u borbu, sama analiza ovog udruivanja pokazuje da je ono bilo proeto etikom brige. Rat je percipiran kao borba za mir. U publikaciji Borbeni put ena Jugoslavije navodi se da su najee u salama u kojima su se okupljale ene, stajali natpisi sljedee sadraja: Za ivote nae djece, za mir naih domova da nikada vie ne bude klanja i ubijanja mi smo se ujedinile. U Rezoluciji sa zbora ena na teritoriji Rujika navodi se da e jedino borba da donese spas napaenom narodu, ali se pred Narodnooslobilaku vojsku postavlja i zahtjev da svoju ast nikada ne okaljaju krvlju brae druge vjere koji nisu nita skrivili te da ne dopuste da na Narodnsooslobodilaku vojsku padne prokletstvo hiljade nesretnih majki druge vjere nad grobovima njihove nejake djece.21. augusta 1941. godine u Drvaru je odrana Skuptina ena Drvara i okoline. Na Skuptini su razmatrani zadaci ena u pogledu njihovog sudjelovanja u NOB-u i pruanja pomoi partizanskim jedinicama te organiziranjem ena na teritorijalnom principu. U proljee 1942. godine na inicijativu Vrhovnog taba, u Foi je odrana konferencija ena istone Bosne na kojoj je uestvovao veliki broj Muslimanki.Rad na organizovanju ena intenzivirat e se 1942. godine. Tako je na primjer, u martu 1942. godine formiran je sreski odbor ena za srez Drvar, a ve su u aprilu su u svim drvarskim selima postojale organizacije ena; sredinom 1942. godine na podruju Podgrmea formirane su organizacije ena u 72 sela koliko ih je tada bilo; na podruju Kljua i Mrkonji Grada do kraja 1942. godine bilo je 25 seoskih odbora; na osloboenoj teritoriji zapadne Bosne u toku 1942. godine organizacijama AF-a bilo je obuhvaeno preko 40.000 ena.

7. Prva zemaljska konferencija AF-a

Organizacije AF-a e postati izuzetno vane jer su imale ulogu kanala preko kojih su ene artikulisale svoje zahtjeve za ravnopravnou sa mukarcima u svim oblastima drutva . Zlatiborka Popov Mominovi smatra da je AF bio najznaajniji oblik organizovanog uea ena u revolucionarnoj borbi i izgradnji drutva.

Prva zemaljska konferencija Antifaistikog front ena Jugoslavije odrana je u periodu od 6 do 8. decembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu. Na njoj je uestvovalo 166 delegatkinja iz svih krajeva Jugoslavije, a prisutnima se obratio i Josip Broz Tito. Govor druga Tita prvi put je u cjelini objavljen u prvom broju ena danas", a u izvodu ga je donjela i Borba" br. 30 iz decembra 1942. godine. Kasnije je u svim krajevima nae zemlje umnoavan u raznim tehnikama", zajedno sa osnovnim materijalima sa Prve zemaljske konferencije AF.

Vaa dananja skuptina ima veliko historijsko znaenje. Antifaistiki pokret ena postoji u Jugoslaviji ve odavno, ali nikada nije mogao u svojoj punoj organizacionoj formi doi do takvog izraaja kao to je danas doao. [] Moda netko na strani sanja da e u Jugoslaviji poslije rata poeti opet sve po starom, pa e ene prijei u kuhinju i nee odluivati ni o emu. Ali, ene su, drugovi i drugarice, poloile ispit zrelosti; one su pokazale da su sposobne ne samo da rade u kuanstvu, nego i da se bore s pukom u ruci, da mogu i vladati i drati vlast u rukama. I ova skuptina je dokaz da nae ene ozbiljno primaju sudbinu naroda i svoju sudbinu u svoje ruke. Antifaistika fronta ena, koja je uspjela da ujedini ene za velike ciljeve borbe, za konan u pobjedu nad okupatorom i njegovim slugama, ima cilj da dovede ene do konanog osloboenja, da izvojue njihovu graansku ravnopravnost, drutvenu ravnopravnost.

Na Konferenciji AF-a svoje referate su podnosile kako intelektualke i radnice, tako i delegatkinje sa sela. U Rezolucija AF-a uoava se da je prikljuivanje ena NOB-u, bio kljuni povijesni trenutak emancipacije ena i procesa ravnopravnosti spolova:

U redovima narodnooslobodilake vojske i na osloboenoj teritoriji, ene su stekle potpunu ravnopravnost u vojsci, one zauzimaju sve politike i vojne funkcije prema zasluzi i sposobnosti; na osloboenoj teritoriji dobile su pravo biranja i pravo da budu izabrane, te su postale lanovi narodno-oslobodilakih odbora i Antifaistikog vijea narodog osloboenja Jugoslavije.

U toku priprema za Konferenciju definirani su, a na samoj Konferenciji konkretizirani, zadaci AF-a, koji se kako pie Lidija Sklevicky, mogu podijeliti u svije velike grupe: a) zadaci na pomoi vojsci i organizaciji pozadine te b) zadaci s obzirom na specifini poloaj ena (politika i kulturna emancipacija ena).

Konferencija je definisala i najvanije zadatke koje Centralni odbor AF-a treba da realizuje, a meu tim zadacima se izdvajaju sljedei: organiziranje odbora AF-a; organizaciono uvrivanje i osamostaljivanje organizacija AF-a; vee angaovanje ena u izgradnji narodne vlasti i pomoi AVNOJ-u; planski i sistematski rad na politikom i kulturno prosvjetnom uzdizanju ena te obuhvatanje nepismenih ena alfabetskim teajevima; pokretanje lista ena danas i slino. Na Konferenciji je izabran i Centralni odbor AF-a, a za predsjednicu je izabrana Kata Pejnovi, predsjednica AF-a za Liku. Odbor je prvobitno imao 29 lanica, a na plenumu koji je odran 25. i 26. oktobra 1943. godine, proiren je na 38 lanica. Socijalni sastav ovog odbra potvruje da je cilj ove organizacije bio okupiti ene iz svih socijalnih slojeva. Naime, Odbor se sastojao od 14 intelektualki, 9 saljanki, 8 radnica, 5 inovnica i 2 domaice. Meutim, strategija homogenizacije jedinstvene organizacije ena koja se realizirala kroz insistiranja na ukljuivanje ena iz razliitih socijalnih slojeva, veoma esto je, prema miljenju nekih autorica, graniila sa nepovjerenjem prema enama iz viih slojeva i enama koje su dolazile iz vjerskih organizacija.

Centralni odbor AF-a imao je zadatak da koordinira rad AF-a, pomae niim odborima i radi na njihovom osamostaljivanju. S druge strane, nii odbori (seoski, mjesni, optinski, kotarski, okruni, oblasni i pokrajinski), imali su zadatak da redovno informiu Centralni odbor o stanju organizacije. Predvieno je da se rad na neosloboenoj teritoriji odviju putem veeg broja masovnih aktivnosti, dok je na neosloboenoj teritoriji bilo potrebno traiti druge naine da se ene veu za organizaciju. U gradovima je bilo potrebno formirati ilegalne odbore po ulicama, tvornicama, radionicama i slinim mjestima, koji e okupiti mase ene oko sebe i ukljuiti ih u razliite oblike borbe (sabotae, bojkot trita, mobilizacija za NVO i slino). Ovakva organizaciona ema doivljava svoju preobrazbu 1944. godine kada dolazi do reorganizacije AF-a. Ova reorganizacija znatno e poljuljati autonomiju i samostalnost AF-a, a posebno s obzirom na injenicu da odbori AF-a nakon reorganizacije odgovaraju strukturama narodne vlasti, te da dotadanje aktivistkinje AF-a integriraju u te strukture. 8. Ratna organizacija AF-a

Lyadia Sklevicky pravi razliku izmeu dvije ratne faze organizacija AF-a. Prvu fazu (1942.-1943.) karakterie autonomije AF-a unutar narodnooslobodilackog pokreta, dok je druga faza (1944.-1945.) - faza direktne submisije i transmisionog karaktera. Samostalnost organizacija AF koja je obiljeila prvu fazu ove organizacije, naglaena je jo u Direktivnom pismo CK KPJ o zadacima AF-a od 2. novembra 1942. godine u kojem se navodi da je AF po uticajem partije, te da su partijske organizacije dune da joj pomognu, ali ostavljajui joj samostalnost i punu inicijativu u radu. Meutim, ve se 1944. godine, unato svim aktivnostima koje su provodile organizacije AF-a, poinje postavljati pitanje da li je potrebno da i dalje postoji jedna posebna organizacija ena.Nakon Konferencije na kojoj je AF nastavlja proces stasavanja u jedinstvenu organizaciju svih ena Jugoslavije, S obzirom da se na Konferenciji uvidjelo da AF nije vrsto provedena u svim krajevima, delegatkinje su dobile zadatke da po povratku na teren formiraju inicijativne odbore koji bi djelovali dva do tri mjeseca i izvrili pripreme za formiranje stalnih odbora.

S obzirom da su kako primjeuju mnoge autorice i autori, ene svoje zadatke shvaale ozbiljno i odgovorno, tokom 1943, godine nastavio se intenzivan rad na organizacionim razvojem AF-a, te se formiraju mjesni, seoski, okruni i pokrajinski odbori kako na osloboenoj, tako i na neosloboenoj teritoriji. Tako su na primjer, organizovani i ilegalni gradski odbori AF-a u Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Prijedoru, Bosanskoj Dubici, Banja Luci i drugim mjestima. Omasovljenje organizacije deavalo se veoma brzo. Agitaciju za omasovljenje organizacije vrile su same aktivistkinje u sklopu svojih redovnih poslova prilikom okupljanja u mlinovima gdje su dolazile u dodir sa enama iz drugih sela koja nisu obuhvaena organizacijom, zatim prilikom ispomoi na podizanju popaljenih kua, kao i pri obradi polja. O svakoj ovakvoj agitaciji ili akciji referisano je na sjednicama odbora []. U mnogim mjestima lanice AF-a preuzimale su na sebe i brojne druge obaveze, posebno u selima u kojima nije bilo mukog ivlja. Tako su ene u selu Gunjevcima bile glavna radna snaga na zadacima pokreta. Jedan od veoma vanih zadataka je bilo zbrinjavanje ljetine. U tu svrhu se ve u proljee 1943. Godine formiraju omladinske radne ete, koje su, pored omladinki, okupljale i ene, a esto su one bile i mnogo brojnije. Ponjeveno ito se nosilo na desetine kilometara na leima do Kozare i partizanskih magazina. Briga oko ranjenika skoro uvijek je bila zadatak ena i njihove organizacije. Hrana, odjea i druge potreptine organizovano su noene do partizanskih bolnica u Kozari u odreenim vremenskim razmacima, u 15 dana ili krae, zavisno od koliine prikupljene hrane ili pak od vojne situacije. Isto tako je enska organizacija pomagala narodnooslobodilakim odborima oko ishrane partizanskih jedinica na terenu. Sve ove zadatke obavljale su ene uz svoje obaveze u kui i prema ukuanima.

Pored mnogobrojnih zadatka, ene okupljene oko jedinstvene organizacije AF-a, isticale su se i svojim kulturno-prosvjetnim radom. Takoer, i u Rezoluciji AF-a koja je usvojena na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, meu razliitim aktivnostima ena tokom prvih osamnaest mjeseci rata, istie se, pored direktnog i indirektnog uea u borbama, i rad na kultrno-obrazovnom polju koji se oituje u pokretanju i odravanju alfabetskih teajeva, raznih kurseva i enske tampe. Kulturno-obrazovni rad nakon Prve zemaljske konferencije AF-a, list Front slobode u svom izdanju od 07.11.1943. godine, opisuje na sljedei nain: Poele su raditi kulturne grupe, uvjebavati skeeve, recitaciju, pjesme itd. italake grupe za itanje radio-vijesti i partizanske tampe, i analfabetski teajevi itd. Ako krenemo od pretpostavke da je obrazovanje uslov svakog intelektualnog i politikog djelovanja ena, onda s obzirom na kulturno-obrazovnu djelatnost AF-a moemo neupitno zakljuiti da je ova organizacija bila kljuni imbenik emancipacije ena. U ovom kontekstu, posebno je vano spomenuti opu politiku NOP-a koja je bila usmjerena na opismenjavanje i ope obrazovanje stanovnitva, koja je prihvaena i kroz konkretne aktivnosti realizirana upravo kroz organizacije AF-a. Naime, Drugi svjetski rat je zatekao siromanu kolsku tradiciju u BiH, to potvruju podaci o broju i mrei osnovnih i srednjih kola, o broju djece koja su obuhvaena osnovnim obrazovanjem, o broju i procentu nepismenog stanovnitva koji je dostizao procenat i do 75%. NOP je ulagao velike napore u kulturno-prosvjetni rad koji se ogledao prije svega u masovnom opismenjavanju stanovnitva putem prvo individulanih, a onda i masovnih i organiziranih analfabetskih kurseva na slobodnoj teritoriji. Azem Koar u svojoj analazi obrazove politike NOP-a, objanjava da su na slobodnoj teritoriji poketana tri tipa osnovnih kola: kursevi za nepismene, narodna osnovna kola i Narodni univerzitet. Analfabteski teajevi su bili zamiljeni kao kola u malom u kojoj se, pored uenja pismenosti i raunice, stiu znanja iz narodne istorije, drutvenih nauka i osnovnih elemenata ekonomije. U osnovnu narodnu kolu su se upisivale osobe od 6 do 14 godina starosti, u analfabetske teajeve od 14 do 40 godina, dok je Narodni univerzitet trebao da prui opta i struna znanja kolovanim kadrovima. Takoer su organizovani i raznovrsni sadraji kulturno-prosvjetnog rada: odravana su predavanja za narod, konferencije, usmene novine, otvarani domovi kulture, formirani pjevaki horovi, diletantske i muzike sekcije, otvarane itaonice i biblioteke. Veliki dio ovih aktivnosti na sebe je preuzimao AF.

Lydia Sklevicky prosvjetne aktivnosti AF-a posmatra kroz tri razine. Osnovna razina se odnosi na analfabetske teajeve koje je AF organizuje i prije svog zvaninog osnivanja na slobodnoj teritoriji. Sklevicky zakljuuje da je velika zasluga AFZ-a da su nepismene majke poele uiti uz svoju djecu, kursevi su se propagirali i npr. plakatima sa slikama s kursa uz parolu: Smrt nepismenosti-prosvjeta oruzje protiv neprijatelja. Drugu razinu obrazovnih djelatnosti predstavljali su kursevi politikog obrazovanja koji su, kako objanjava Sklevicky, imali zadatak da upoznaju ene s ciljevima NOB-a, znaenjem NOO-a i ravnopravnosti ena, te ih osposobiti za daljnji samostalni rad. Treu razinu predstavljalo je pisanje za ensku tampu i propagiranje njenog itanja.

Jednako obrazovanje jeste pretpostavka drutva ravnopravnosti. Obrazovanje ena u razliitim drutvenim kontekstima pokazalo se kao prvi iako ne i jedini uslov da ene pokau svoje sposobnosti, postanu nezavisne te da ravnopravno s mukarcima uestvuju u razliitim vidovima drutvenog djelovanja ukljuujui i politiko djelovanje. Ako na ovaj nain posmatramo obrazovanje, kao to to ine brojne feministkinje (na primjer Mary Wollstonecrft), moe se ukljuiti da su kulturno-prosvjetne aktivnosti AF-a uticale na dalje ukljuivanje ena u javnu sferu kako u ratnom, tako i poslijeratnom periodu.9. (Ne)uee ena u ZAVNOBiH-u i AVNOJ-uU prvoj polovini 1943. godine BiH je bila poprite borbi u etvrtoj i petoj ofanzivi, iji e rezultat biti oslobaanje skoro cijele teritorije BiH (izuzev Sarajeva i nekoliko gradskih centara te uporita du znaajnih komunikacija) . Ovo je bio period snanog uspona NOP-a, a prema miljenju mnogih autora, snaan oslonac narodne vlasti u okupljanju i aktiviranju naroda na platformi NOP-a i obavljanju sloenih zadataka vojske i rukovoenja privredom, prosvjetom, zdravstvom i drugim oblastima drutvenog ivota, bile su organizacije AF-a i USAOJ-a.U septembru 1943. godine poele su pripreme za odravanje Osnivake skuptine ZAVNOBiH-a, koji e se na prvom zasjedanju u Mrkonji Gradu (25. i 26. novembar 1943. godine) konstruisati kao najvie politiko tijelo NOP-a u BiH. Na ovom zasjedanju prisutne je u ime AF-a pozdravila Rada Vranjei, lanica Centralnog odbora AF-a koja je istakla da su ene, uzevi znaajno uee u NOB-u, postale znaajan oslonac NOP-a. Meutim, velike narative o novoj ulozi ene kao ravnopravnog politikog subjekta, nije pratilo adekvatno prisustvo ena u procesima donoenja znaajnih politikih odluka. Tako na primjer, Vera Katz analizirajui i komparirajui podatke o visokoj zastupljenosti ena u vojsci i neznatno uee vijenica u radu AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a, zakljuuje da u odnosu na brojne obaveze u vojsci i u civilstvu, uee ena u politikim tijelima nije adekvatno pratilo stupanj njihove angairanosti.Od 247 vijenika/ca na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a bile su samo etiri ene (0,6%), i to: Mevla Jakupovi (radnica iz Tuzle), Zora Nikoli (radnica iz Sarajeva), Danica Perovi (kapetanica iz Banja Luke, upravnica bolnice XI divizije) i Rada Vranjeevi (studentica, lanica Centralnog odbora AF-a). Na istom zasjedanju izabrana je lista vijenika AVNOJ-a iz Bosne i Hercegovine, ali na popisu od 103 vijenika nije bilo nijedne ene. S druge strane, Deklaracija ZAVNOBiH-a o pravima graana i graanki BiH, insistira na ravnopravnost ena s mukarcem, kako u politikom ivotu zemlje, tako i u svim oblastima drutvene djelatnosti. U Deklaraciji se navodi da e se izborno pravo u demokratskoj BiH vriti trajnim glasanjem na osnovu opteg, jednakog i neposrednog prava glasa, te da aktivno i pasivno izborno pravo ima svaki graanin i graanka koji su navrili 18 godina ivota.Meutim, makar i skromno prisustvo enskog glasa u javnoj sferi, za mnoge je nagovjetaj ili bar pokazatelj rodne ravnopravnosti koja se oituje kroz nove uloge ena koja implicira i njeno uee u politikom ivotu (budue) drave. Upravo na ovo je upozorila i Danica Perovi u svom govoru na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a: Na II zasjedanju AVNOJ-a donesena je vana odluka o ravnopravnosti ene sa mukarcem i njenom ueu politikom ivotu nae budue drave. Ova odluka ve se oivotvorila. Danas na skuptini politikih predstavnika nae Bosne i Hercegovine vidimo i ene. To je neto novo u politikom ivotu naih naroda. U svom izlaganju ona je prisutne podsjetila da svaki kraj u BiH prati herojske podvige ena, te da je nemogue navesti sva imena bezbrojnih junakinja fronta i pozadine . Navela je primjer Zore Kovaevi, Nene Bokanove i Mire Cikote, podsjetila je prisutne i na to kako su se goloruke borile ene Drvara i unitavale neprijatelja, brojne bolniarke koje su pod kiom neprijateljskih kuruma izvlaile ranjene drugove iz streljakog stroja, pa zatim njegovale te drugove pod najteim okolnostima i uslovima, te je skrenula panju i na to da su ene bile kurike jo od prvih dana ustanka:

Na drugom zasjedanju AVNOJ-a bilo je sedam vijenica (6,54%) od 107 prisutnih vijenika, a od predloena 23 vijenika, tri su bile ene: Olga Marasovi (diplomirana pravnica iz Bijeljine), Zehra Muidovi, (diplomirana pravnica iz Sarajeva) i Sonja opi (seljanka iz Haana, predsjednica Oblasnog odbora AF-a za Bosansku Krajinu). Treem zasjedanje ZAVNOBiH-a koje je odrano u periodu od 26. do 28. aprila 1945. godine u Sarajevu, prisustvovalo je deset ena, odnosno 6,45% u odnosu na 155 prisutniih vjenika/ca, i to: Sonja opi (seljanka iz Haana, Bosnanska Krupa; predsjednica Oblasnog odbora AF-a za Bosansku Krajinu), Mevla Jakupovi (radnica iz Tuzle), Duanka Kovaevi iz Banja Luke, Danica Likar (seljanka iz sreza Bosanski Novi), Olga Marasovi (diplomirana pravnica iz Bijeljine), Zehra Muidovi (diplomirana pravnica iz Sarajeva), Zora Nikoli (radnica iz Sarajeva), Rua Oljaa iz Banja Luke, Lepa Perovi iz Banja Luke i Danica Perovi. Meutim u sastavu Prve vlade Bosne i Hercegovine nijedna ena nije dobila niti jednu resornu funkciju.

ZakljuakRavnopravnost spolova je bila veoma vaan segment komunistike ideologije. Ona je imala neupitni de facto znaaj u trenucima kada je rije o razliitim oblicima ukljuivanja ena u narodnu revoluciju. Meutim kada analiziramo uee ena na mjestima donoenja znaajnih politikih i vojnih odluka, onda moemo zakljuiti da je ravnopravnost spolova o kojoj se govorilo bila prvenstveno deklarativnog karaktera. Meutim, ipak ne moemo porei da su se u ovom raskoraku izmeu stvarnog i deklarativnog desile znaajne promjene koje e otvoriti novo poglavlje u prii o poloaju ena u BiH i organiziranom enskom pokretu.Masovno ukljuivanje ena u NOB (s)ruilo je patrijarhalne slike o pasivnoj ulozi ena i pokrenulo njihove emancipacije. Iz drutva koje karakterizira potpuna elimanacije ena u javnom ivotu, prelo se u drutvo de jure ravnopravnosti ena u svim oblastima politikog, ekonomskog i drutvenog ivota. Ipak, ni kulturalne promjene nisu izostale. Stav o inferiornosti ena bie potisnut divljenjem hrabrostima partizanki ije e prie postati inspiracija za mnogobrojne filmove i pjesme, istina esto i dalje upakovane u patrijarhalno ruho. Drutvene barijere nametnute patrijarhalnom tradicijom nisu nestale preko noi, ali su se promjene desile, a najvie su se odrazile na podruju obrazovanja. Svakako najznaajniji trenutak kada govorimo ne samo o poloaju ena u Drugom svjetskom ratu, nego i generalno o povijesti enskog/feministikog organizovanja u BiH, desio se sa osnivanjem AF-a. Uloga ove organizacije razliito se u literaturi tumai i ocjenjuje. Argumentacija minorizacije uloge AF-a temelji se najee na razlozima njenog kasnijeg (samo)ukidanja. Meutim, ako posmatramo samo osnivanje organizacija AF-a i njihove aktivnosti u toku Drugog svjetskog rat, te nain na koji artikuliu enska pitanja u svom radu, posebno onom kulturno-prosvjetnom, zakljuujemo da je rije o organizaciji koja je najznaajniji trenutak u istoriji feministikog pokreta u BiH. Ovakvom zakljuku se mogu uputiti brojne primjedbe, ukljuujui i one koje se tiu (ne)postojanja feministikog pokreta u BiH. Meutim, pretpostavka dalje diskusije o ovim pitanjima, pretpostavlja ponovno promiljanje znaenja pomova emacipacija i feminizam koji bi bili osloboeni naknadno im upisanih i pripisanih ideolokih konotacija. Tek tada e biti mogue otvoriti ponovo debatu o nedovrenosti kako procesa emancipacije tako i nedovrenosti feministikog pokreta u BiH.Bibliografija 1. Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

2. Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (1941. 1945.) Od sloma stare Jugoslavije do drugog zadjedanja AVNOJ-a, Knjiga I, Vojni institut JNA, Beograd, 1957.

3. Partizanke Hrvatske u NOB-u, Savet antifaistikih boraca i antifaista Republike Hrvatske

4. Sarajevo u revoluciji: Komunistika parija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka, Knjiga II, Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo, 1977.

5. Sarajevo u revoluciji: Revolucionarni radniki pokret (1937. 1941.), Knjiga I, Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo, 1976.

6. Sarajevo u revoluciji: U borbi do punog osloboenja (novembar, 1943. april, 1945), Knjiga IV, Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo, 1981.

7. Sarajevo u revoluciji: Uspjesi i prevazilaenje potekoa u razvoju NOP-a (oktobra, 1941. novembar, 1943.) , Knjiga III, Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo, 1979.

8. Beokovi, Mia ene heroji, Svjetlost, Sarajevo, 1967.9. Biser-Taso Naa ene Bosne i Hercegovine i narodnooslobodilake borbe, U: ena u ratu 1992.-1995.: zbornik radova sa okruglog stola "ena u ratu 1992.-1995.", odranog 26. juna 2008. godine u Sarajevu, Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Kantonalni odbor Sarajevo, 2008.

10. Bosto, Sulejman; Cipek, Miomir i Milosavljevi, Olivera (ur.) Kultura sjeanja:1941./Povijesni lomovi i svladavanje prolosti, Dispunt, Zagreb, 2008.

11. Brajovi, Petar; onlagi, Ahmet; urkovi, Boko; Kovaevi, Veliko; Kun, Viktor; Ljubicic, Nikola; Perovi, Branko; Solter, Franc i Savkovi, Svetislav (reivaki odbor) Neretva: Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1965.

12. Coli, Mladenko Pregled operacija na jugoslovenskom ratitu 1941. 1945., Vojniistorijski institut, Beograd, 1988.

13. epo, Zlatko i Jeli, Ivan Peta zemaljska konferencija KPJ (zbornik radova), Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatskske/kolska knjiga, Zagreb, 1972.

14. iri Bogeti, Ljubinka Odluke pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu enama i njihova realizacija u periodu 1940. 1941., U: epo, Zlatko i Jeli, Ivan (ur.) Peta zemaljska konferencija KPJ, Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske i kolska knjiga, Zagreb, 1972.

15. Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a, 30. Novembar 1943. Godine, Jajce. Preuzeto s: http://www.arhivyu.gov.rs/active/sr-latin/home/glavna_navigacija/leksikon_jugoslavije/konstitutivni_akti_jugoslavije/deklaracija_drugog_zasedanja_avnoja.html, dana 25.05.2014.

16. Direktivno pismo CK KPJ o zadacima AF-a od 02.11.1942. godine. Preuzeto s: http://www.znaci.net/00001/138_52.pdf, dana 27.02.2014.

17. urovi, Milinko (glavni urednik) Sutjeska: zbornik radova/piu uesnici, Knjiga III, Vojnoizdavaki zavod JNA, Beograd, 1959. 18. Filipovi, Muhamed (ur.) Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a (nauni skup odran 23. i 24. novembra 2003.), Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo, 2007.

19. Graa za povijest narodnooslodilake borbe u sjeverozapadnoj Hrvatskoj, Knjiga II (sijeanj lipanj 1942.), Zagreb, 1984. 20. Heroji jugoslovenske Narodnooslobodilake borbe (1941. 1945.)

21. Ivana Panteli, Partizanke kao graanke: drutvena emancijipacija artizanki u Srbiji 1945. 1953., Institut za savremenu istoriju, Evoluta, Beograd 2011. 22. Jambrei Kirin, Renata i Senjkovi, Reana Puno puta bi vas bili izbacili kroz vrata, biste bila ila kroz kroz prozor nutra: preispitivanje povijesti ena u Drugom svjetskom ratu, Narodna umjetnost, 42/2, 2005.23. Jedanaesta krajika brigada, Bosanska Gradika, 1982.

24. Kamberovi, Husnija (glavni urednik) 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati 1945. godine Institut za istoriju, Sarajevo, 2006. 25. Karabegovi, Ibrahim; Kovaevi, Matko; Krili Amna; Tepi, Ibrahim; Niveli, Boris; Dani, Asaf; unji, Marko i Zlatar, Behija (redakcija) Bosna i Hercegovina: od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog rata, tab Vrhovne komande Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1994. 26. Katz, Vera O drutvenom poloaju ena u Bosni i Hercegovini 1942. 1953., Prilozi, 40, Sarajevo, 2011.27. Katz, Vera O utjecaju 1945. na urbano bie Bosne i Hercegovine (Crtice iz graanskog ivota, U: Urbano bie Bosne i Hercegovine, Meunarodni centar za mir/Institut za istoriju, Sarajevo, 1996. 28. Kuan, Viktor Borci Sutjeske, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1996. 29. Lydia Sklevicky, Konji, ene, ratovi, enska infoteka, Zagreb, 1996.

30. Lydia Sklevicky, AF kao potencijalni imbenik procesa kulturne mijene tijekom razdoblja NOB-e, Vloga in obmeje razlike v materijalistinoj teoriji, II, idovsko vpraanje, Ljubljana, 2022. prosinca 1984. 31. Lydia Sklevicky, Modeli integracije emancipatorskog procesa, Antifaistika fronta ena Jugoslavije 1945-1953, Problemi, XXIV, 9, Ljubljana 1986, str. 2023

32. Lydia Sklevicky, Od borbe za prava do prave borbe, ena, XXXIV, 3, Zagreb 1976, str. 92

33. Lydia Sklevicky, Prvi kongres AF-a Hrvatske: putovi integracije ena u novo drutvo, Osloboenje Hrvatske 1945, Zbornik IHRPH, Zagreb 1986.34. Malcom, Noel Povijest Bosne i Hercegovine35. Milinovi, Dako i Petakov, Zoran (pr.) Partizanke: ene u narodnooslobodilakoj borbi, Cenzura, Novi Sad, 2010. 36. Milosavljevi, Danica (glavna urednica) ene Srbije u NOB, Nolit, Beograd, 1975.

37. Milosavljevi, Olivera Potisnuta istina: Kolaboracija u Srbiji 1941. 1944., Ogledi, broj 7, Helsinki komitet za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2006. 38. Mitraevi, Nadeda Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polovini 1943. godine. Preuzeto s: http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf 39. Pekovi, Slobodanka enski asopisi u Srbiji na poetu 20. veka. Preuzeto s: http://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/2423/1/05.pdf, dana 01.04.2014. 40. Peraica, Ana ena na raskriju ideologija, Hrvatsko drutvo likovnih umjetnika, Split, 2007.

41. Petri, Nevnka ovjekove slobode, raanje, samoupravljanje, Svjetlost - OOUR Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Sarajevo i NIGRO Glas, OOUR Izdavaka djelatnost, Banjaluka, 1982.42. Popov Mominovi, Zlatiborka enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u Bosni i Hercegovini i Fondacija Cure, Sarajevo, 2013.43. Petrovi, Jelena i Arsenijevi, Damir (ur.) Jugoslovenski feminizmi, ProFemina, specijalni broj 2, Beograd, 2011. 44. Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a, Biha, 27. novembar 1942. godine. Preuzeto s: http://www.arhivyu.gov.rs/active/sr-latin/home/glavna_navigacija/leksikon_jugoslavije/konstitutivni_akti_jugoslavije/rezolucija_o_osnivanju_avnoja.html, dana: 25.05.2014. 45. Roksandi, Vlado i Javorina-Cvijovi, Ivana (ur.) Intelektualci i rat 1939. 1947. (zbornik radova s desniarskih susreta 2012.), Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu, Zagreb, 2013.

46. Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Historical Contributions, Vol 3./No. 3., januar, 1984. 47. Stoji, Marijana Proleteri svih emalja Ko vam pere arape? Feministiki pokret u Jugoslaviji 1978.-1989., U: Tomi, ore i Atanackovi, Petar (ur.) Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Cenzura, Novi Sad, 2009.48. Stoji, Desanka Prva enska partizanska eta, Historijski arhiv u Karlovcu, Karlovac, 1987.

49. apec, Saa (ur.) Partizanke Hrvatske u Narodnooslobodilakoj borbi, Savez antifaistikih boraca i antifaista Hrvatske, 2013.50. Vasiljevi, Lidija (ur.) Rod i levica, enski informacioni trening centar, Beograd, 2012.

51. Vujkovi, Sarita U graanskom ogledalu: Identiteti ena bosanskohercegovake graanske kulture (1878. 1941.), Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske i Kulturni centar Beograd, Banja Luka/Beograd, 2009.

52. Vukevi Slavo Borbe i otpori u okupiranim gradovima Jugoslavije, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1985. 53. Vuksanovi, Milo Prva proleterska brigada, Narodna knjiga Beograd, Institut za Savremenu istoriju Beograd, Pobjeda Titograd, 1987. 54. Wiesinger, Barbara N. Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, U: Historijska traganja, 4/2009. 55. Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, tom II/knjiga 7, Vojni istorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Beograd 1959.

56. Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, Tom I/knjiga II, Vojni istorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Beograd 1959.

57. Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, Tom 4/knjiga I, Vojni istorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Beograd 1951.

Vie o ovim pripremama vidjeti u: Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.; Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (1941. 1945.) Od sloma stare Jugoslavije do drugog zajedanja AVNOJ-a, Knjiga I, Vojni institut JNA, Beograd, 1957., str. 40. 44.

Filipovi, M.i Benac A. (gl. ur.) Socijalistika republika Bosna i Hercegovina Separat iz II izdanja Enciklopedije Bosne i Hercegovine, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1983., str. 118.

Isto.

Isto, str. 120.

Isto.

Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.; Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (1941. 1945.) Od sloma stare Jugoslavije do drugog zadjedanja AVNOJ-a, Knjiga I, Beograd, 1957., str. 34. 35.

Citirano prema: Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

Tako se u Rezoluciji sa zbora ena na teritoriji optine Rujika (Podgrme) izmeu ostalog navodi: Mi, napaene ene i djevojke sa sela, okupile smo se danas prvi put da slobodno govorimo o sebi, da kaemo nae miljenje o narodnoj borbi, da kaemo da mi uestvujemo u njoj, jer uviamo da e jedino borba donijeti spas naem napaenom narodu (Citirano prema: Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.).

. Filipovi M. i Benac A. (gl.ur.) Socijalistika republika Bosna i Hercegovina Separat iz II izdanja Enciklopedije Bosne i Hercegovine, Nav.dj., str. 120.

Isto., 121.

iri-Bogeti, LjubinkaOdluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu enama i nnjihova realizacija u periodu 1940. 1941., U: epo, Zlatko i Jeli, Ivan Peta zemaljska konferencija KPJ (zbornik radova), Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatskske/kolska knjiga, Zagreb, 1972., str. 76.

Isto, str. 78.

Citirano prema: Mitraevi, Nadeda Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polovini 1943. godine, str. 289. Preuzeto s: HYPERLINK "http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf"http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf, dana 20.05.2014.

: Wiesinger, Barbara N. Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, U: Historijska traganja, 4/2009., str. 208.

Isto.

Milinovi, Dako i Petakov, Zoran (pr.) Partizanke: ene u narodnooslobodilakoj borbi, Cenzura, Novi Sad, 2010., str. 9.

Isto.

Biser-Taso Naa ene Bosne i Hercegovine i narodnooslobodilake borbe, U: ena u ratu 1992.-1995.: zbornik radova sa okruglog stola "ena u ratu 1992.-1995.", odranog 26. juna 2008. godine u Sarajevu, Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Kantonalni odbor Sarajevo, 2008., str. 15.

Isto., str. 15. 16.

Isto, str. 12.

: Wiesinger, Barbara N. Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, Nav.dj., str. 221.

Govor Danice Perovi na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, U: Dokumenti 1943. 1944., Veselin Maslea, Sarajevo, 1968., str. 200.

Mitrovi Mira, referat izloen na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, citirano prema: Lydia Sklevicky Konji, ene, ratovi. enska infoteka, Zagreb, 1996., sr. 28.

Filipovic M. i Benac A. (gl.ur.) Socijalistika republika Bosna i Hercegovina Separat iz II izdanja Enciklopedije Bosne i Hercegovine, Nav.dj., str. 122.

Vuksanovi, Milo Prva proleterska brigada, Narodna knjiga Beograd, Institut za Savremenu istoriju Beograd, Pobjeda Titograd, 1987., str. 133.

Isto, str. 431.

Isto.

Luki, Dragoje Rat i djeca Kozare, Narodna knjiga, Beograd, 1984. Preuzeto s: HYPERLINK "http://www.znaci.net/00001/106.htm" http://www.znaci.net/00001/106.htm, dana 01.05.2104.

Kuan, Viktor Borci Sutjeske, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1996., str. 39.

Isto.

Gavrilovi Vera ene lekari u ratovima 1876. 1845. Na tlu Jugoslavije, Beograd, 1976., citirano prema: Wiesinger, Barbara N. Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, U: Historijska traganja, 4/2009., str. 209..

Despotovi, Ljubia; ljuki, Sran; Gavrilovi, Darko; Perica, Vjekoslav i Velikonja, Mitja Mitovi epohe socijalizma, Centar za istoriju, demokratiju i pomirenje Novi Sad, Centar za evropske pravno-politike studije/Sremska Kamenica, str. 111.

Biografija preuzeta iz: Beokovi, Mia ene heroji, Svjetlost, Sarajevo, 1967., str. 231. 232.

Isto, 339. 340..

Isto., str. 11. 12..

Despotovi, Ljubia i drugi Mitovi epohe socijalizma, Nav.dj., str. 111.

Biografija preuzeta iz: Heroji jugosavenske narodnooslobodilake borbe 1941. - 1945. Preuzeto s: HYPERLINK "http://www.titomanija.com.ba/e-knjige/Narodni%20heroji%20Jugoslavije.pdf" http://www.titomanija.com.ba/e-knjige/Narodni%20heroji%20Jugoslavije.pdf

Biografija preuzeta iz: Beokovi, Mia ene heroji, Svjetlost, Sarajevo, 1967., str. 365. 366..

Isto, str. 105.-106.

Isto, str. 57.-58..

Isto, str. 183.-184.

Isto, str. 266.-267..

Isto, str. 433. 434.

Govor Danice Perovi na Drugom zasjedanju ZAVNOBhH-a. Iz: ZAVNOBIH, Dokumenti 1943. 1944., Veselin Maslea, Sarajevo, 1968, str. 200.

Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

Vukevi Slavo Borbe i otpori u okupiranim gradovima Jugoslavije, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1985., str. 32., 148.

Isto, str. 147.

Nisim Albahari Od aprilsnkog rata do ustanka, U: Sarajevo u revoluciji: Komunistika parija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, 1977., str. 50.

Isto.

Emily Greble Bali Posljednji mjeseci ratnog perioda: Sarajvska iskustva, U: Kamberovi, Husnija (glavni urednik) 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati 1945. godine Institut za istoriju, Sarajevo, 2006. , str. 131.-133.

Isto , str. 140.-141.

Isto , str. 133.

Filipovic M. i Benac A. (gl.ur.) Socijalistika republika Bosna i Hercegovina Separat iz II izdanja Enciklopedije BiH, Nav.dj. str. 123.

Isto.

Biser-Taso Naa ene Bosne i Hercegovine i narodnooslobodilake borbe, Nav.dj., str. 13.

Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

Isto.

Biser-Taso Naa ene Bosne i Hercegovine i narodnooslobodilake borbe, U: ena u ratu 1992.-1995.: zbornik radova sa okruglog stola "ena u ratu 1992.-1995.", odranog 26. juna 2008. godine u Sarajevu, Udruenje za zatitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, Kantonalni odbor Sarajevo, 2008, str. 14.

Citirano prema: Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

apec, Saa (ur.) Partizanke Hrvatske u Narodnooslobodilakoj borbi, Savez antifaistikih boraca i antifaista Hrvatske, 2013.

Biser-Taso Naa ene Bosne i Hercegovine i narodnooslobodilake borbe, Nav.dj., str. 14.

Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

Stoji, Marijana Proleteri svih emalja Ko vam pere arape? Feministiki pokret u Jugoslaviji 1978.-1989., U: Tomi, ore i Atanackovi, Petar (ur.) Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Cenzura, Novi Sad, 2009., str. 110.

Popov Mominovi, Zlatiborka enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u Bosni i Hercegovini i Fondacija Cure, Sarajevo, 2013., str. 77.

Govor druga Tita od 06.12.1942. godine na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a

Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Historical Contributions, Vol 3./No. 3., januar, 1984.

Rezolucija Prve zemaljske konferencije AF-a. Citirano prema: Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Historical Contributions, Vol 3./No. 3., januar, 1984.

Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Nav.dj. , str. 106.

Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Nav.dj.

Isto, str. 93. i 105.

Isto, str. 105.

Isto, str. 93. i 105.

Organizacionu strukturu AF-aizloila je u svom referatu na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, Cana Babovi. Vidjeti vie u: Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Historical Contributions, Vol 3./No. 3., januar, 1984., str. 100-101.

Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Nav.dj.

Isto., str. 101., 108.

Sklevicky, Lydia Konji, ene, ratovi, Nav.dj., str. 86.

Gordana Stojakovi Antifaistiki front ena Jugoslavije (AF) 1946 1953: pogled kroz AF tampu, U: Vasiljevi, Lidija (ur.) Rod i levica, enski informacioni trening centar, Beograd, 2012., str. 16.

Mitraevi, Nadeda Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvo polovini 1943. godine, Nav.dj., str. 289.

Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.

Mitraevi, Nadeda Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvo polovini 1943. godine, Nav.dj., str. 465.

Rezolucija Prve zemaljske konferencije AF-a. Citirano prema: Sklevicky, Lidija Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941. 1945., Historical Contributions, Vol 3./No. 3., januar, 1984.

ene u narodno-oslobodilakoj borbi, Front slobode, 07.11.1943., str. 11.

Koar, Azem O nekim aspektima obrazovno-odgojne politike naroodnosolobodilakog pokreta na podruju Bosne i Hercegovine (1941.-1945.), U: Kamberovi, Husnija (glavni urednik) 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati 1945. godine Institut za istoriju, Sarajevo, 2006. , str. 239. 240.

Isto, str. 231.-233.

Isto, 238.

Sklevicky, Lydia Konji, ene, ratovi, Nav.dj., str. 30.

Isto.

Filipovic M. i Benac A. (gl.ur.) Socijalistika republika Bosna i Hercegovina Separat iz II izdanja Enciklopedije Bosne i Hercegovine, Nav.dj.str. 124.

Isto., 125.

U maju 1942. godine za vrijeme desanta njemakih padobranaca i ofanzive ostalih vojnih formacija, uz jedinice narodnooslobodilake vojske borio se ita narod., a svaka ulica i kua postat e uporite za borbe. Utim borbama poginula je i narodna heroina Rada Vranjei, kao i mnoge druge ene meu kojima su Razija Omanovi i Zora eljkovi, lanice okrunog komiteta SKOJ-a, te Smilja Bursa, sekretarka Optinskog komiteta KPJ za Drvar (Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.).

ZAVNOBIH, Dokumenti 1943. 1944., Veselin Maslea, Sarajevo, 1968., str. 32.

Vera Katz O drutvenom poloaju ena u Bosni i Hercegovini 1942. 1953., Prilozi, 40, Sarajevo, 2011., str. 139.

ZAVNOBIH, Dokumenti 1943. 1944., Veselin Maslea, Sarajevo, 1968., str. 59. 69.

Isto, str. 234.

Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a u kontekstu tada dominatne politike klime naglaava ravnopravnost naroda kao jedan od osnovnih principa nove Jugoslavije, te pod ovu superordiniranu ravnopravnosti moe podvesti i ravnopravnost mukaraca i ena. Tome treba dodati i da je Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a naglasila u posebno uloga enskih i omladinskih organizacija u oslobodilakom ratu.

, Dokumenti 1943. 1944., Veselin Maslea, Sarajevo, 1968., str. 199.

Isto.

Isto, str. 199.-200.

Isto., 174.

Za vrijeme etvte njemake ofanzive opustoena su sela Podgrmea, te se marod povukao u planinu. Zbjegovi su bili dobro organizovani,a na elu svakog su se nalazili narodnooslobodilaki odbori dok je itavim zbjegom koji je brojao preko 5.000 stanovnika rukovodio zajedniki odbor u kome je pored ostalih bile i Sonja opi, njena kerka Smiljka opi-Raeta, Danica Medan iz Jasenice (lanica opinskog narodnooslobodilakog odbora) i Lepa Radikoja je kasnije proglaena za narodnu heroinu (Borbeni put ena Jugoslavije, Leksikografski zavod Sveznanje, Beograd, 1972.).

Vera Katz O drutvenom poloaju ena u Bosni i Hercegovini 1942. 1953., Prilozi, 40, Sarajevo, 2011., str. 141.

Isto.