realizacje
45
Dwr szlachecki w Niegowici historia, problemy konserwatorskie
Piotr S. Szlezyngerhistoryk architekturyWydzia Turystyki i RekreacjiAkademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Niegowi jest miejscowoci intere- sujc ze wzgldu na dug histori oraz zachowane zabytki z XVIII-XX w. dzwonnic i zabudowania plebanii (w tym drewnian stodo z wozowni) oraz dwr z pozostaociami zabudowa gospodarczych i parku. Wie znana jest z konkursu architektoniczne-go na nowy dwr, ogoszonego w 1913 r. z inicjatywy Wodkw wacicieli majtku. Wzili w nim udzia take architekci zajmujcy si konserwacj i badaniem zabytkw architektury. Ostatecznie budynek wznie-siono pniej. Celem artykuu jest ukazanie architek-tury pierwotnego dworu, nastpnie przedstawienie konkursu na now budowl, dalej analiza (atrybucja) wzniesionego w midzywojniu budynku i problemy konserwatorskie zwizane z jego odnowieniem.
Niegowi pooona jest w gminie Gdw, okoo 30 km na poudniowy wschd od Krakowa, w atrak-cyjnej krajobrazowo dolinie Raby, midzy Bochni a Dobczycami. Jak piknie napisano w krakowskim Czasie w marcu 1894 r.: z jednej strony wsi przy wjedzie stoi dwr, z drugiej koci, jak dwie strani-ce kresowe1. Wie zaoono jako ulicwk o kierunku pnoc-poudnie, z placem targowym zwanym przez mieszkacw rynkiem porodku wsi2. Brak jest da-nych dotyczcych pierwotnego dworu i niewiele na temat wzniesionej na jego miejscu obecnej rezydencji3.
Dwr nie zosta uwzgldniony w Katalogu Zabytkw Sztuki. Nie objo go rwnie I i II wydanie (1964 i 1973) Spisu Zabytkw Architektury i Budownictwa w Polsce. Pojawi si dopiero w wydaniu III, a nastpnie bdnie datowany w Atlasie zabytkw architektury4. W 1981 r. opracowano inwentaryzacj architektoniczn obecnego dworu5. Autor niniejszego tekstu w 1982 r. wykona jego wstpne opracowanie historyczne, ale nie udao si wwczas zgromadzi materiau ikono-graficznego6. Podstawowe dane historyczne wskazano, analizujc zabytkowy park podworski w 1985 r., nie-stety praca w czci historycznej nie jest pozbawio-na bdw, co zwaszcza dotyczy wieku XIX i XX7. W 2008 i 2009 r. zrealizowano projekty ogrodu.
Historycznie majtek nalea do rnych waci-cieli. Pierwszy Wisson de Negowez zosta wymienio-ny w 1263 i 1288 r.8; w 1389 r. obj majtek wojewoda czycki Jan Ligza herbu Pkozic9, ktry przybra na-zwisko Niewiarowski10. Jan Dugosz w Liber beneficio-rum informuje (1470) o praedium militare bez podania waciciela11. W 1506 r. wacicielem wsi by Jasschek Andrea de Nyegowiecze12. Od 1581 do 1629 r. Niego-wici i Cichaw wada Adam Niewiarowski13. Od 1629 r. wacicielk villa Niegoviec cum curia et pra-edio jest Magdalena Gouchowska z Niewiarowskich14. W 1680 r. wacicielem Niegowici wraz z Marszowi-cami, Klczanami i Podgrodziem by Adam Jzef Lu-bowiecki herbu Kuszaba, starosta owicimski15. Dalej
realizacje
46
wsplnie waday majtkiem jego crki (w czciach): niezamna Lubowiecka i jej siostry, ktre wyszy za Stanisawa Zborowskiego herbu Jastrzbiec i Fran-ciszka Raszowskiego herbu Nacz16. Od 1. wierci XVIII w. do 1803 r. wacicielami byli Grzbscy her-bu Jastrzbiec17. Od okoo 1803 r. dobra naleay do-ywotnio do Antoniego Ciepielowskiego (1760-1833)18. Po jego mierci przejli je spadkobiercy ona Anna z Gostkowskich Ciepielowska herbu Gryf19 i crka20. Za spraw maestwa tej ostatniej z Konstantym Be-noe (1793-1855)21, majtek po mierci Anny Ciepielow-skiej w 1847 r.22 przeszed na wasno rodziny Benoe (Beno) herbu Taczaa, spolonizowanej francuskiej szlachty23. W 1855 r. s ju dziedzicznymi wacicielami majtku24. Konstanty Jan Nepomucen Benoe25 i Flo-rentyna mieli jedynego syna Atanazego (1827-1894)26,
onatego z Justyn baronwn Borowsk (1830-1891)27, crk Ludwiki z eleskich herbu Cioek i Hieronima Borowskiego herbu Jastrzbiec28. Atanazy zaangao-wa si w dziaalno w organizacjach niepodlegociowych ju w 1846 r., w 1862 r. utworzy Komitet Obywatelski w Krakowie, w 1863 r. w porozumieniu z biaymi z Krlestwa zaoy Naro-dowy Komitet dla Zachodniej Galicji. By posem na Sejm Krajowy od 1861 do 1863 r., a jako pose do Rady Pastwa w Wiedniu od 1882 r. z kurii wielkiej wasnoci ziemskiej okrgu bocheskie-go peni obowizki prezesa koa polskie-go29. Justyna zmara w 1891 r. w Merano, a sam Benoe w Wiedniu, w 1894 r.30
W wczesnej prasie krakowskiej uka-zay si liczne relacje z pogrzebu Atana-zego Benoe31. Na pogrzebie, ktry mia miejsce w Niegowici z udziaem rzeszy ziemiastwa, posw i urzdnikw, a-mano tarcze herbowe Benoe: z mierci p. Atanazego wygasa rodzina Beno, ktra przed dwoma przeszo wiekami przybya z Francji do Polski i za zasugi oddane krajowi przyjta w poczet szlach-ty polskiej otrzymaa herb Taczaa. Po naboestwie o g. wp do 1 eksportowa X. Kardyna [Albin Dunajewski (1817- -1894), arcybiskup krakowski od 1879 r.]
zwoki do grobw rodzinnych pod kocioem. Frag-menty korespondencji Czasu powtrzone zostay w kalendarzu Czecha na 1895 r.32: kondukt zmie-rzajc ku sklepom kocielnym, gdzie mieszcz si groby rodzinne Beno [...] gdy trumn do grobu spuszczano, strzaska pose August Gorayski [onaty
1. Niegowi, plan wsi, mapa sytuacyjno-wysokociowa, 2006 r., skala 1: 1000, Oddzia Geodezji Urzdu Gminy w Gdowie1. Niegowi, village map, site and altitude map, 2006 r., scale 1: 1000, Geodesic Department of Commune Office in Gdw
2. Niegowi, fragment planu katastralnego z dworem Benoe z 1847 r., sekcja III, skala 1:2880, w: APKr Bochnia2. Niegowi, fragment of a cadastral map with Benoe manor of 1847, section III, scale 1:2880, in: APKr (Archaeological Landscape Park) Bochnia
1
realizacje
47
z Borowsk]33 tarcze herbowe Atanazego Taczaa Benogo, jako ostatniego potomka tej rodziny wyga-sej na nim zupenie34.
Atanazy Benoe pochowany zosta wraz z on w krypcie pod naw drewnianego kocioa, jej pozo-staoci s pod posadzk dziedzica przed obecnym kocioem35.
W 1894 r. dobra hipoteczne Niegowi, Marszow-ce i Klczany (154 ha) stay si wasnoci Zdzisawa Romana Wodka herbu Sulima (1852-1928), waciciela ssiedniej Dbrowicy36. Zakupi je od spadkobiercw Benoe z sum posagowych ony, Albiny (1860-1937), crki Jana Ewangelisty Goetz-Okocimskiego37, herbu wasnego, waciciela browaru w Okocimiu38. Syn Jan Zdzisaw po lubie z Zofi, z domu Goetz-Okocimsk, w 1912 r. obj dobra hipoteczne Niegowi, a mae-stwo zamieszkao w kamienicy rodziny ony w Krako-wie39. Po mierci Zdzisawa Romana Wodka 31 lipca 1928 r. 24 sierpnia tego roku dobrami zamienili si dziedziczcy je synowie. Jan Zdzisaw (1885-1940) obj Dbrowic, a Roman Jan (1881-1937)40 Niegowi i za-mieszka we dworze wybudowanym przez jego brata41. Po mierci Romana Jana Wodka w 1937 r.42, ostatnim wacicielem majtku w Niegowici by jego syn Roman Ludwik Wodek (1921-1988)43. Zdewastowany przez Rosjan w 1945 r. majtek Wodkw, liczcy ponad 100 ha, uleg parcelacji44.
Zaoenie dworskie, usytuowane okoo 250 m na poudnie od wsi, jest od niej oddzielone Krlewskim Potokiem i obszernym stawem dworskim, po ostatniej wojnie przejtym przez mieszkacw wsi. Z otaczaj-cego dwr naturalnego parku pozosta fragment przed fasad. Cao zaoenia o krajobrazowym ukadzie przestrzennym, sigajcym poowy XIX w., na planie zblionym do prostokta o powierzchni ok. 4,85 ha, ujta jest drzewami. Najstarszy inwentarz (1726) wy-mienia: ogrd woski niedawno zaoony, a w fol-warku stodoy, obor, stajnie, wozownie, kuchni, browar45.
Plan katastralny z 1847 r. ujmujcy ca wie obj take zaoenie dworskie46. Wida na nim od zachodu dwr wzniesiony rwnolegle do drogi, prowadzcej do zabudowa wsi. Przed budynkiem zwraca uwag pod-jazd na planie koa z nieco przeskalowanym gazonem. Od wschodu, wzdu granicy obszaru dworskiego z cigncymi si polami uprawnymi, zaoono ogrody
podzielone na geometryczne, nierwnej wielkoci kwa-tery. Budynki gospodarcze stay w poudniowej czci zaoenia i oddzielono je ogrodzeniem od czci rezy-dencjonalnej. Od pnocy wzdu stawu i potoku bie-ga droga, stanowica trakt spacerowy, ujty podwj-nym szpalerem drzew.
W latach 30. XX w. zlikwidowano okrgy gazon (z ktrego pozostaa stara lipa), a na jego miejscu wyty-czono drog z dojazdem do dworu47. Po II wojnie wia-towej wycito w parku dworskim wiele drzew, w tym dziesi starych dbw48, a nastpnie podzielono go ogrodzeniem i we wschodniej czci wzniesiono tu-czarnie49. W 1988 r. wycito stare drzewa nad stawem dworskim50. Zachoway si jednokondygnacyjne, kryte dwuspadowymi dachami murowane budynki XIX- -wiecznego folwarku: czworaki mieszkania dla su-by, stajnia i spichlerz o architekturze charakterystycz-nej dla XIX w., odbiegajcej stylistycznie od obecnego dworu.
Czytelna jest gwna o kompozycji o kierunku wschd-zachd z budynkiem dworu porodku. Uj-ty szpalerami drzew staw pozostaje w cisym zwiz-ku kompozycyjno-widokowym z czci dworsko- -parkow.
Istotne s osie widokowe z dworu przez park, mostek i staw w kierunku kocioa oraz w kierunku mostku i dalej wzdu Krlewskiego Potoku. Pomi-dzy stawem a zaoeniem dworskim, od pnocnego zachodu, blisko mostku na potoku wzniesiono ka-mienn kapliczk (1828 r.). Inskrypcja na postumencie kamiennej figury w. Jana Nepomucena (uwaanego za wybawc toncych) stanowi wiadectwo szczliwego zakoczenia wypadku z udziaem rocznego Atanazego Benoe51.
2
realizacje
48
Nie wiemy, jak wyglday kolejne dwory stawiane w tym samym miejscu, gdy dokumenty rdowe s skpe. Pierwszym problemem jest ustalenie, czy budy-nek wybudowany przez Grzbskich w 1. po. XVIII w. przetrwa do XX w. i czy przedstawiaj go dwie od-nalezione przez autora fotografie dworu z pocztku XX w. Dodatkowo mona stwierdzi, e opublikowany przez Mari Majk w 1968 r. opis drewnianego dworu datowanego na przeom XVIII i XIX w. o konstrukcji zrbowej jest niezgodny ze stanem na fotografiach52. Nie udao si odnale zdjcia, na ktre powoaa si autorka53.
Wspomniany, najstarszy Inwentarz dworu niego-wickiego z 1726 r. jedynie wymienia dwr w budynkach dobry, ale z dachem wymagajcym naprawy. Prawdo-podobnie w tym stanie przetrwa do krwa
