Wiesław Charczuk Leszek Zugaj

DDzziieejjee ggmmiinnyy ii ssaammoorrzząądduu

ww ZZbbuucczzyynniiee

Lublin-Siedlce 2014

2

Wydawca:

Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie

ul. Jana Pawła II 3, 08-106 Zbuczyn

tel. (25) 641-61-61

e-mail gokzbuczyn@wp.pl

Urząd Gminy Zbuczyn

ul. Jana Pawła II 1, 08-106 Zbuczyn

tel. (25) 641-63-90

e-mail ug@zbuczyn.pl

Zdjęcie na okładce: Budynek gminy Zbuczyn z początku XX wieku, fot. Stanisław

Orzełowski z mamy Jasiński, Historia rodu Jasińskich 1750-2005, b.m. i d.w.; budynek

gminy Zbuczyn 2013, fot. Urząd Gminy Zbuczyn

Recenzent:

dr hab. Dariusz Magier Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podla-

skim/Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

© Copyright Wiesław Charczuk, Leszek Zugaj

© Copyright Urząd Gminy Zbuczyn, Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie

ISBN 978-83-925826

Wydanie I

Druk:

Usługi Introligatorsko-Poligraficzne S.C.

Mariola Pieńkowska & Andrzej Pieńkowski

ul. Wojska Polskiego 58, 08-110 Siedlce

tel. (25) 644-24-88

3

Spis treści

Od wydawcy ......................................................................................................................... s. 5

Wstęp ..................................................................................................................................... s. 7

Rozdział I Historia sołectw należących obecnie do gminy Zbuczyn ......................... s. 11

Rozdział II Gmina Zbuczyn i samorząd do 1795 roku ................................................. s. 41

Rozdział III Gmina Zbuczyn w latach 1795-1863 .......................................................... s. 51

Rozdział IV Gmina Zbuczyn w latach 1864-1918 .......................................................... s. 57

Rozdział V Gmina Zbuczyn w latach 1918-1944 ........................................................... s. 69

Rozdział VI Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1944-1953 .................. s. 85

Rozdział VII Gromadzka Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1954-1972 .......... s. 91

Rozdział VIII Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1973-1990 ............. s. 113

Rozdział IX Gmina Zbuczyn w latach 1990-2014 ........................................................ s. 121

Rozdział X Gmina Zbuczyn w Kadencji 2010-2014 .................................................... s. 129

Zakończenie ...................................................................................................................... s. 135

Bibliografia ........................................................................................................................ s. 137

Aneks ................................................................................................................................. s. 141

Kalendarium ..................................................................................................................... s. 175

4

5

Od wydawcy

Zbuczyn to miejscowość o bogatej historii sięgającej początku XV wieku. Od tam-

tego czasu zawsze była tu siedziba jednej z większych parafii rzymsko-katolickich oraz

lokalnej administracji. Mimo tak bogatej, wielowiekowej historii, okazało się, że my

mieszkańcy niewiele wiemy na ten temat, nie ma też opracowań, do których można by

sięgnąć. Dopóki jest to jeszcze możliwe, postanowiliśmy uratować od zapomnienia

choćby część tej naszej spuścizny. Dobrą okazją do powrotu do tej historii była procedu-

ra nadania insygniów herbowych Gminie Zbuczyn. Aby je opracować należało odwołać

się do historii tej ziemi i tradycji jej mieszkańców. Insygnia to symbole, odznaki godno-

ści i przyjęcie ich jest jednym z ważniejszych momentów w dziejach danego rodu, mia-

sta czy urzędu. Tak samo było w przypadku naszej Gminy.

Nadanie ostatecznego kształtu insygniów Gmina zleciła historykowi, fachowcowi

w dziedzinie heraldyki - Robertowi Szydlikowi z Tłuszcza. Przy tej okazji zwróciliśmy

się również do dr Wiesława Charczuka znanego historyka regionalisty, zajmującego się

historią naszego regionu, który wydał już kilka publikacji dotyczących historii Naszej

Małej Ojczyzny, z prośbą o zebranie tego co można znaleźć w różnych materiałach źró-

dłowych na temat naszej miejscowości i opracowanie krótkiego rysu historycznego.

Opracowanie Pana Szydlika, jak również i Pana Charczuka zawarliśmy

w niewielkiej publikacji pod tytułem „Zbuczyn z herbem w tle”, wydanej przez Gminę

Zbuczyn w listopadzie 2011 r. Dodatkowo Panowie Ci zaprezentowali efekty swojej

pracy mieszkańcom Gminy w czasie Święta Niepodległości na sesji naukowej w Gmin-

nym Ośrodku Kultury. Spotkało się to z dużym zainteresowaniem.

6

Nas, jako władze gminy, zajmowała szczególnie bogata historia naszej miejsco-

wości, jako ośrodka samorządu i administracji lokalnej. Pomyśleliśmy, że warto również

tę stronę lokalnej historii przybliżyć naszym mieszkańcom. W tym celu nawiązaliśmy

kontakt z historykiem administracji z Lublina Panem Leszkiem Zugajem, który jest au-

torem wielu prac opisujących dzieje administracji w wielu ośrodkach z rejonu Polski

Wschodniej. Do historii administracji postanowiliśmy dodać jeszcze informacje

o miejscowościach Gminy Zbuczyn [opracowane przez Pana Wiesława Charczuka] tak,

aby praca ta była osadzona w szerszym kontekście.

Przekazujemy w Państwa ręce publikację, która, jak mamy nadzieję, zainteresuje

wielu, nie tylko mieszkańców gminy i pogłębi wiedzę na temat historii Naszej Małej

Ojczyzny.

Wójt Gminy Zbuczyn

Tomasz Hapunowicz

7

Wstęp

Prawie 600-letnie istnienie Zbuczyna, które zostało udokumentowane historycz-

nie oraz brak opracowania poświęconego dziejom gminy i samorządu w Zbuczynie,

skłoniły autorów do napisania niniejszej książki. Niewątpliwie jest to zadanie niełatwe

ze względu na obszar, jaki zajmuje gmina Zbuczyn, wg danych z 2007 r. teren, który

administracyjnie wchodzi do gminy wynosi 211 km2, co stanowi 0,59% powierzchni wo-

jewództwa mazowieckiego, obejmuje 43 miejscowości, które są zamieszkiwane przez

10 145 mieszkańców1. Zbuczyn jest największą gminą wiejską w powiecie siedleckim.

Wchodzące obecnie 43 miejscowości i 46 sołectw do gminy Zbuczyn na przestrzeni dzie-

jów przynależały na przełomie XIX i XX w. do sześciu gmin: Królowa Niwa, Jasionka,

Czuryły, Pióry, Jakusze, Krasusy. Terytorium gminy kształtowało się właściwie od po-

czątku XIX w. W okresie austriackim istniały na wsi domina, natomiast w okresie Księ-

stwa Warszawskiego każda wieś bez względu na ilość dymów (domów) stanowiła od-

dzielną gminę, w której władza należała do wójta umiejącego czytać i pisać, mianowa-

nego przez prefekta spośród miejscowych obywateli. Stąd też autorzy musieli sięgnąć

do zasobów archiwalnych, z których tylko nieliczne dokumenty ówczesnych gmin za-

chowały się do dnia dzisiejszego. Większość z nich, z lat 1918-1939 dotycząca tego ob-

szaru, zaginęła w czasie II wojny światowej lub została zniszczona przez „nową” wła-

dzę komunistyczną. Podejmując ten temat autorzy mają świadomość, że samorząd to

nie tylko ostatnie lata, to również samorząd szlachecki i samorząd wiejski niewątpliwie

związany z funkcjonowaniem parafii i wsi królewskiej Zbuczyn, wzmiankowanej

w źródłach historycznych na dzień 10 lipca 1416 r.2, którą w swojej pracy podał Bole-

sław Kumor. Prawdopodobnie do opracowania Kumora wkradł się chochlik drukarski.

Autor cytując datę erekcji parafii w Zbuczynie na 1416 r. powołał się na dokument po-

twierdzający udział biskupa Jastrzębca, który w 1418 r. wydzielił z parafii łukowskiej,

parafię zbuczyńską. Stąd też bardziej wiarygodna jest data 1418 r., jako źródło histo-

ryczne potwierdzające erekcję parafii w Zbuczynie3. Samorząd szlachecki funkcjonował

do ostatnich lat istnienia Rzeczypospolitej. Utrata niepodległości przez Polskę i zrywy

niepodległościowe Polaków, zwłaszcza ostatni z 1863 r., gdzie po zdławieniu przez ca-

rat, polskiego oporu zbrojnego, w 1867 r. rząd rosyjski dokonał reformy administracyj-

nej ustanawiając ustrój gmin w zbliżonym do współczesnego ustroju i kształtu z wój-

tem, podwójtem i sołtysem na czele. Taki ustrój przetrwał do lat 30-tych XX w., gdzie

do systemu samorządu gminnego dodano radę gminną.

1 http://zbuczyn.com/index.php?option=com_content&view=article&id=34&Itemid=112 2 B.S. Kumor, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2002, s. 234; Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kurasiowa t. I, nr 328, Kraków-Wrocław 1962, s. 420-422. 3 Zbiór dokumentów małopolskich…, s. 420-422.

8

Kolejna reforma z 1933 r. miała na celu unifikację samorządu gminnego w całej II

Rzeczypospolitej. Lata okupacji hitlerowskiej 1939-1944 na terenie Podlasia, stanowiły

tragiczny okres dla samorządów gminnych. Urzędy gminne z wójtem na czele musiały

z całą bezwzględnością stosować i wykonywać zarządzenia władz okupacyjnych. Jed-

nocześnie zapisały chlubną kartę w dziejach oporu przeciwko okupantom hitlerowskim,

m.in. często wójtowie i pracownicy gminy czynnie działali w konspiracji, pomagając

żołnierzom Polskiego Państwa Podziemnego, ratując lokalną społeczność przed wy-

wózką na roboty do III Rzeszy, kontyngentami. Trudne dla funkcjonowania samorzą-

dów na terenie Podlasia było wejście w lipcu 1944 r. Armii Czerwonej i instalowanie

władzy komunistycznej na różnych szczeblach. Komuniści przyjęli politykę ogranicza-

nia samorządu lokalnych społeczności. Stan ten trwał do 1973 r., kiedy to przeprowa-

dzono reformę administracyjną powołując większe gminy. Wtedy to Gmina Zbuczyn

została ustanowiona w kształcie, w którym funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Na mocy

ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r., nadano jej nowy istniejący

obecnie wymiar prawny.

Zasadniczy trzon pracy został oparty na materiałach wytworzonych przez wła-

dzę carską i administrację rosyjską z II poł. XIX w.: Dziennik Praw Królestwa Polskiego,

t. 52-53, 1859, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 62, 1864, Dziennik Praw Królestwa

Polskiego, t. 64-66, 1866, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 67, 1867, administrację

polską po 1918 r.: Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48, Dziennik

Ustaw z lat 1927-1933, Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935, nr 30, poz. 213 i „nową”

władzę ludową po 1944 r.: Dziennik Ustaw z lat 1944-1948, Dziennik Ustaw z lat 1950-

1954, Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z lat 1954-1969

i Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z lat 1954-1968.

Do ukazania funkcjonowania samorządu gminnego w latach 1973-1990 wykorzystano

Dzienniki Ustaw z lat 1972-1986 i Dzienniki Urzędowe WRN w Siedlcach 1978. Ponadto

wykorzystano w pracy słowniki4. Przy konstrukcji rozdziału pierwszego pomocne były

zasoby znajdujące się w Archiwum Państwowym w Siedlcach Zespół Gminy Zbuczyn,

Akta Gminy Jasionka, sygn. 44, 72, 133 oraz do odtworzenia struktury personalnej ob-

sady urzędów gmin na terenie obecnej gminy Zbuczyn z przełomu XIX i XX w. Pamiat-

naja Kniżka Siedleckoj Guberni na god 1896-1905. Niezbędne przy opracowaniu niniejszej

4Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebow-

skiego, W. Walewskiego, t. I-XIV, Warszawa 1880-1902; Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, opr. S. Kuraś, Warszawa 1983; Konspiracja i opór spo-łeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, Kraków-Warszawa-Wrocław 2007.

9

publikacji okazały się opracowania Kazimierza Rymuta5, Stanisława Rosponda6, Włady-

sława Ćwika i Jerzego Redera7, Józefa Maroszka8, Adolfa Pawińskiego9, Tadeusza Menc-

la10, Mieczysława Gończara11, Feliksa Konecznego12 i Natalii Kondraciuk13. Jako literatu-

rę uzupełniającą wykorzystano prace Włodzimierza Dworzaczka14, Stanisława Litaka15,

Mariana Kallasa16, Dyzmy Gałaja17, Doroty Mączki18 i Marka Mądzika19.

Praca ma układ chronologiczny. Zawiera dziesięć rozdziałów. Rozdział pierwszy

autorstwa Wiesława Charczuka ukazuje w formie słownikowej krótkie dzieje 44 sołectw

należących obecnie do gminy Zbuczyn. Następne rozdziały od drugiego do ósmego zo-

stały opracowane przez Leszka Zugaja. W rozdziale drugim autor przedstawił samo-

rząd szlachecki od XV w do momentu III rozbioru Polski w 1795 r. W kolejnym rozdzia-

le ukazał funkcjonowanie samorządu na terenie gminy Zbuczyn w okresie funkcjono-

wania administracji austriackiej, francuskiej i rosyjskiej. Rozdział czwarty autor poświe-

cił ukazaniu samorządu gminnego w momencie unifikacji Królestwa Polskiego z innymi

obszarami Imperium Rosyjskiego. W następnym rozdziale został ukazany obraz pod-

staw prawnych funkcjonowania władzy lokalnej w II Rzeczypospolitej oraz po zajęciu

Polski przez hitlerowców jesienią 1939 r. W tym rozdziale autor swoje badania ogni-

skował na próbach ujednolicenia władzy gminnej przez rząd Polski w okresie między-

wojennym oraz podporządkowanie samorządu lokalnego okupantowi hitlerowskiemu

i jego restrykcyjnej polityce wobec Polaków. Kolejne trzy rozdziały podejmują ukazanie

obrazu władzy samorządowej w okresie Polski Ludowej i Polski Rzeczpospolitej Ludo-

wej, gdzie władza komunistyczna dążyła do ograniczenia wpływu władzy lokalnej

na społeczność gminną i gromadzką. Autor ukazał zabiegi natury prawno-politycznej

władz komunistycznych do zmonopolizowania władzy centralnej w stosunku do samo- 5 K. Rymut, Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, t. I-VIII, Kraków 1996-2009. 6 St. Rospond, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław 1984. 7 Wł. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977. 8 J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Białystok 1990. 9 Źródła dziejowe Polski, tom XV. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisane przez Adol-fa Pawińskiego, t. IV, Małopolska, Warszawa 1886. 10 T. Mencel, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989. 11 M. Gończar, Samorząd wsi-historia i nowe możliwości, Warszawa 1990. 12 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 13 N. Kondraciuk, Wieś Zbuczyn w latach 1918-1939, mps pracy mgr obronionej w Akademii Podlaskiej w Siedlcach (obecnie Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) w zbiorach autora. 14 Wł. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959. 15 S. Litak, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku, „Roczniki Humanistyczne KUL”, t. XII, z. 2, 1964. 16 M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2001. 17 D. Gałaj, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa 1978. 18 D. Mączka, Powiat siedlecki 1918-1939, Siedlce 2008. 19 M. Mądzik, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, „Annales Universitatis Mariae Cu-rie-Skłodowska”, vol. LX, 2005.

10

rządu lokalnego i podporządkowania go sobie ówczesnej wykładni politycznej. Ostatnie

dwa rozdziały książki autorstwa Wiesława Charczuka zostały poświecone funkcjono-

waniu gminy Zbuczyn w nowej sytuacji polityczno-ekonomicznej po 1990 r.

Opracowanie uzupełniają zakończenie, bibliografia, aneksy i kalendarium opra-

cowane przez Wiesława Charczuka. Aby przybliżyć czytelnikowi wgląd w podział ad-

ministracyjny gminy na przestrzeni dziejów zostały zamieszczone mapy obrazujące

przynależność poszczególnych wiosek do gminy.

Na zakończenie Autorzy pragną serdecznie podziękować Wójtowi Gminy Zbu-

czyn Panu Tomaszowi Hapunowiczowi i jego Zastępcy Panu Januszowi Ginterowi za

wsparcie pomysłu wydania niniejszej publikacji oraz okazanie pomocy w powstaniu

i ukazaniu się na rynku wydawniczym. Szczególne podziękowania autorzy kierują

na ręce dr hab. Dariusza Magiera z Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Ra-

dzyniu Podlaskim i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, który podjął się

zapoznania z maszynopisem pracy i udzielił cennych uwag, które pozwoliły przybrać

ostateczny kształt pracy.

Osobne podziękowania Autorzy kierują pod adresem pracowników Archiwum

Państwowego w Lublinie, Archiwum Państwowego w Warszawie i Archiwum Pań-

stwowego w Siedlcach, Miejskiej Biblioteki Publicznej – Czytelni Regionalnej w Siedl-

cach oraz Urzędu Gminy Zbuczyn, zwłaszcza Pani Marii Konstańczuk – Sekretarz Gmi-

ny Zbuczyn, której znajomość historii ostatnich lat samorządu okazała się bardzo po-

mocna.

11

Wiesław Charczuk

(Siedlce)

Rozdział I

Historia sołectw wchodzących do gminy Zbuczyn

1. BORKI KOSY

Pierwsze historyczne wzmianki tej miejscowości pochodzą z 1507 r. Nazwę

podano jako Kosy. Podobnie brzmiącą nazwę spotykamy w latach 1529 i w 1531 pisaną

przez dwa „s” Kossy: „Miały ćwierć łanu ziemi. W 1552 r. Koschy miały już połowę

łanu, zaś w 1564 r. miejscowość pisana pod nazwą Kosi była z 4 łanami ziemi. Tyle samo

ziemi miały Kosy w 1589. W 1644 r. szlachta miała 4 włóki ziemi [1 włoka=16,8 ha]”.

W XVII w. nazwa miejscowości w źródłach historycznych występuje jako Borki Koszy

(1620 r.). Od 1673 r. do dnia dzisiejszego miejscowość nosi nazwę Borki Kosy. Od 1918 r.

do 1928 r. administracyjnie Borki Kosy należały do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś liczy-

ła 132 mieszkańców i zajmowała obszar 360 morgów ziemi.

2. BORKI WYRKI

Pierwsze historyczne notowania tej miejscowości pochodzą z 1529 r. jako Wyrki,

zaś w 1531 r. znajdujemy informacje pod nazwą Wirki. Była to osada szlachecka jako

wieś 1-łanowa szlachty zagrodowej. W 1552 r. znajdujemy w źródłach historycznych

zapis o półtora łanowej wsi Verky. W 1564 r. następuje rozwój wsi, która posiadała już

4 łany ziemi. O rozwoju wsi świadczy istniejący młyn wodny, który był wykorzystywa-

ny do mielenia zboża wspólnie z Borkami Sołdami. W 1580 r. nazwę wsi pisano jako

Werki Borki, w której mieszkało wielu Borkowskich: „W 1580 r. panem był Daniel Bor-

kowski od siebie i sąsiad od 4 włók, co sami orzą płacił 2 floreny, od pół koła korzeczne-

go 6 groszy, od komornicy bez bydła 2 grosze, suma 2 floreny 8 groszy. Werki miały

w 1589 r. dalej 4 łany”. Od 1620 r. nazwę wsi pisano jako Borki Werki lub Borki Weski.

W 1644 r. szlachta miała w swoim posiadaniu 4 włoki ziemi. Taką nazwę znajdujemy

w spisach pochodzących z XVII-XX w. W II poł. XIX w. miejscowość należała admini-

stracyjnie do gminy Jasionka, do której przynależała do 1928 r. W 1921 r. miejscowość

liczyła 204 mieszkańców i zajmowała obszar 402 morgów ziemi. Obecnie wieś nosi na-

zwę Borki Wyrki.

12

3. BZÓW

Prawdopodobnie pierwsza historyczna wzmianka o tej miejscowości pochodzi

z 1401 r. Była to własność szlachecka, w 1409 r. właścicielem był Mikosz Bzowski. Włady-

sław Jagiełło nadał Stanisławowi s. Mikołaja Bzowskiego wójtostwo w Łukowie. W 1448 r.

właścicielem wsi był Jan Bzowski. Natomiast w1471 r. wieś była własnością Jakuba Roga-

la z Bzowa. W 1529 r. płacono dziesięcinę i 6. grzywien plebanowi zbuczyńskiemu:

„W latach 1531-1533 Bzów zamieszkiwała szlachta bez kmieci, z której był pobór z części

Macieja i Jakuba Gałków, Macieja Gronickiego 1/2 łanu, części Macieja, Mikołaja, Stani-

sława, Jana Szopów 1 łan i części Piotra Bolesty i Leonarda Szopy 1/2 łanu”.

4. CHOJA

Wzmianka historyczna o tej miejscowości pochodzi z 1529 r. i widnieje zapis pod

nazwą Choya. Była to wioska szlachecka bez kmieci. W 1529 r. z tej wsi płacono dziesię-

cinę. Natomiast dla plebana w Zbuczynie płacono 3 1/2 grzywny. W latach 1531-1533

dokonano poboru z części Leonarda Klimkowicza 1/2 łanu kmiecego. Natomiast

szlachta bez kmieci dokonała poboru z części Bernarda 1/4 łanu i Jana Chojeckiego

1/2 łanu. W 1644 r. szlachta miała w swoim posiadaniu 6 i 2/4 włóki ziemi. Według da-

nych z 1787 r. miejscowość tę zamieszkiwało 51 osób w tym 5 Żydów.

5. CHROMNA

Wzmianka historyczna miejscowości Chromna pochodzi z 1529 r. W latach 1531-

1533 nazwę wsi pisano Chrumna. Miejscowość była własnością szlachty bez kmieci.

W 1529 r. z tej miejscowości była płacona dziesięcina księżom wikariuszom w Zbuczy-

nie: „W latach 1531-1533 dokonano poboru z części Pawła i Oty 1/8 łanu, reszta szlachty

dokonała poboru łącznie z 2 łanów. Zaś w 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi”.

Z Chromną jest związany wybitny przedstawiciel polskiego Oświecenia, propagator

piśmiennictwa Kazimierz Chromiński, który urodził się we wsi Chromna w 1759 r.

Pracował w Bibliotece Załuskich w Warszawie nad Słownikiem pisarzy polskich. Po odzy-

skaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. Chromna administracyjnie do 1928 r.

wchodziła do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś była zamieszkiwana przez 147 osób

i liczyła 557 morgów ziemi. W okresie okupacji hitlerowskiej aktywnie działały Naro-

dowe Siły Zbrojne. Po zajęciu terenu gminy Zbuczyn przez Armię Czerwoną w lipcu

1944 r. na terenie wsi Chromna aktywnie operował patrol NSZ podporządkowany

por. Jerzemu Wojtkowskiemu „Drzazga”. Do aktywnych żołnierzy NSZ należeli:

por. Czesław Ługowski „Kobus”, st. sierż. Tadeusz Ługowski „Krogulec”.

13

6. CIELEMĘC

Nazwa historyczna miejscowości wzmiankowana jest już w 1475 r. jako Czele-

macz zaś w 1507 r. spotykamy nazwę Czelomacz a w 1529 r. Cyclyomącz. Obecnie na-

zwa miejscowości brzmi Cielemęc. Miejscowość była własnością szlachecką. Ok. roku

1464 była droga z Cielemęca do Pruszyna. W 1475 r. Cielemęc dziedziczył Piotr Olędzki

zaś w 1507 r. właścicielem Cielemęca był Gniewosz. Kolejnymi właścicielami byli Ścibor

z Cielemęca, Janusz Gojski a w roku 1509 Olędzki z Cielemęca. W dokumentach histo-

rycznych z 1529 r. znajdujemy wzmiankę o dziesięcinie z całej wsi i płaceniu

4 grzywien plebanowi w Zbuczynie. W 1644 r. w Cielemęczu szlachta posiadała 4 włóki

ziemi. Stan zasiedlenia wsi Cielemęc w 1787 r. wynosił 31 mieszkańców. W 1845 r. wła-

ścicielem wsi był Brzeziński, który dostarczył konie na zmianę dla cara, za które otrzy-

mał zapłatę 9 rubli srebrnych i 28 kopiejek.

7. CZURYŁY

Nazwa miejscowości Czuryły jest wzmiankowana w dokumentach historycz-

nych, w 1529 r. jako Czvrily. Miejscowość była własnością szlachecką, z której w 1529 r.

była płacona dziesięcina w wysokości 2 grzywien plebanowi w Zbuczynie. Z tej włości

był dokonany w latach 1531-1533 pobór z 1 łanu. W 1546 r. właścicielem był Mikołaj

Czuryło z Czurył. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. W II poł. XIX w. Czuryły

liczyły 7 domów i 68 mieszkańców. Folwark Czuryły z wsią Radzików Stopki i Olendy

miały powierzchnię 747 morgów, gdzie grunty orne i ogrody zajmowały 466 morgów,

łąki 54 morgi, pastwiska 8 morgów, las-214 morgów, nieużytki i place-5 morgów. Czu-

ryły w 1787 r. były zamieszkiwane przez 35 mieszkańców, w tym 2 Żydów. W 1845 r.

właścicielem wsi był Egiersdorf, który dostarczył konie do zmiany na pocztę w Krzesku

dla cara Mikołaja I, który w maju 1845 r. jechał z Petersburga do Warszawy. Za to

otrzymał zapłatę 9 rubli srebrnych i 28 kopiejek. Po powstaniu styczniowym Czuryły

były gminą z siedzibą urzędu w Tarczach. W latach 1896-1905 wójtem gminy był Anto-

ni Borkowski, funkcję pisarza sprawował Średnicki. W szkole głównym nauczycielem

był Adam Klucznicki. Gmina Czuryły liczyła 2072 mieszkańców i miała powierzchnię

8219 morgów ziemi. W skład gminy Czuryły wchodziły następujące wioski: Bzów,

Choja, Cielemęc, Czuryły, Krzymosze, Lipiny, Ługi, Olendy, Radzików-Stopki, Tarcze,

Wielgorz i Zdany. W 1875 r. w Czuryłach urodził się Jan Egiersdorf, późniejszy mecenas

i dyrektor Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w Siedlcach. W 1917 r. w Czuryłach

powołano do życia Ochotniczą Straż Ogniową. W 1934 r. wójtem gminy Czuryły był

Stanisław Romaniak, podwójtem Julian Kupiński. W 1929 r. miejscowość liczyła 230

mieszkańców. W okresie okupacji hitlerowskiej od 1940 r. działała tajna placówka

14

Narodowej Organizacji Wojskowej, od 1943 r. Narodowych Sił Zbrojnych i Armii Kra-

jowej-dowódca ppor. Józef Ciekot „Lis”. Placówką NOW i NSZ dowodził kierownik

szkoły w Czuryłach Jan Tajchert.

8. DZIEWULE

Dziewule jako miejscowość są wzmiankowane w 1441 r. W 1465 r. spotykamy się

z nazwą Dzevule a w 1509 Dzyewlye. Była to własność szlachecka. W 1441 r. graniczyła

z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1465 r. właścicielem wsi był Jakub z Dziewul. W 1509 r.

dziedzicami byli: Stanisław, 2 Maciejów, Jan, Mikołaj, Andrzej, Jakub, Wojciech,

2 Pawłów, Gabriel, Wawrzyniec, 2 Anny, Katarzyna, Zofia, 2 Heleny. Granica z Grodzi-

skiem przebiegała od lasu Tłuściec, rzeki Żytnia do drogi z Łukowa do Zbuczyna.

Na początku XVI w. granice z Koziestanami przebiegały w sposób następujący: od gra-

nicy Woli Krasuskiej, łąką do rzeki Dziewulka, rzeką przez środek stawu. Następnie

granicę wsi stanowiła droga z Dziewul do młyna Barankowego. W 1529 r. właściciel

wsi płacił dziesięcinę z ról folwarcznych w wysokości 5 grzywien plebanowi w Zbuczy-

nie: „W latach 1531-1533 dokonano poboru z części Andrzeja Dziewulskiego 1 łanu

kmiecego; szlachtą bez kmieci był: Maciej Markowicz 1 łan, Jakub. Natomiast szlachta

zamieszkująca Dziewule Stare w 1644 r. posiadała 10¼ włóki ziemi, zaś szlachta ze wsi

Dziewule Januszowa 4 włóki ziemi”. Wieś ta w 1787 r. liczyła 169 mieszkańców, w tym

10 Żydów. W 1827 r. miejscowość liczyła 48 domów i 260 mieszkańców. W 1845 r. dzie-

dzicem wsi był Lisowski. Pod koniec XIX w. wieś liczyła 43 domy i 298 mieszkańców,

zaś obszar wynosił 1384 morgów ziemi. Od 1880 r. w Dziewulach znajdował się przy-

stanek kolejowy kolei warszawsko-terespolskiej. Obszar folwarku Dziewule miał obszar

607 morgów, gdzie grunty orne i ogrody zajmowały obszar 385 morgów, nieużytki

i place 65 morgów. Na terenie folwarku Dziewule znajdowały się pokłady torfu. Sama

wieś Dziewule liczyła 12 osad (domów) i zajmowała powierzchnię 300 morgów gruntu.

9. GROCHÓWKA

Grochówka jest wzmiankowana w dokumentach historycznych, w 1498 r. jako

Grochowe a w 1546 r. Grochowka. Była własnością szlachecką. W 1498 r. własność Gro-

chówka została skonfiskowana Pawłowi z Wysokina i nadana Janowi z Iwanowej. Przed

podpisaniem unii polsko-litewskiej w 1569 r. potok Krzewica stanowił granicę z Wiel-

kim Księstwem Litewskim. W 1827 r. wieś liczyła 49 domów i 219 mieszkańców. Admi-

nistracyjnie wchodziła do gminy Jakusze, pod koniec XIX w. Grochówka liczyła 60 do-

mów i 408 mieszkańców.

15

10. GRODZISK

Pierwsza wzmianka o Grodzisku pochodzi z 1427 r. jako Grodecz, 1430 r. Grodzacz

i 1441 r. jako Grodzisko. Była to własność szlachecka. W 1427 r. właścicielem Grodziska

był szlachcic Jan Partheka. Następnie właścicielem był w 1430-1431 Maciej z Grodziska.

Kolejnym właścicielem wsi w 1441 r. został Mroczesław z Milanowa, który sprzedał wła-

sność Grodzisk i Sobiestan położone między własnością Zbuczyn, Dziewule i Jasiona Ja-

nowi Zarębie za 8 grzywien oraz 2 konie wartości 9 kóp półgroszków. W 1472 r. właścicie-

lem miejscowości był Jan Rola z Grodziska. W 1509 r. dziedzicami wsi byli: Stanisław

Grodziski, Jan, Katarzyna, Anna, Małgorzata. Wieś graniczyła z Dziewulami. W 1529 r. z

całej wsi była płacona dziesięcina wikariuszom w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 miej-

scowość była zamieszkiwana przez szlachtę bez kmieci, z której pobierano pobór z 1 łanu.

W 1644 r. w posiadaniu szlachty było 3 włóki ziemi”. Grodzisk w 1787 r. był zamieszki-

wany przez 98 mieszkańców, w tym 2 Żydów.

11. IZDEBKI

Pierwsza historyczna wzmianka o Izdebkach pochodzi z 1425 r. Hystepka. Następ-

nie w 1508 r. nazwę miejscowości zwano Isdepky, które rozpadły się na n/w osady:

Izdebki Kosmy, Izdebki Wąsy. Izdebki były własnością Andrzeja, zaś w 1508 r. należały

do Pomiana. W 1514 r. graniczyły z Krzeskiem, Zawadami, Królową Niwą i Wolą Wesołą.

W 1531 r. został zarejestrowany pobór ¼ łanu kmiecego z części Stanisława Głuchowicza.

12. IZDEBKI BŁAŻEJE

Pierwsza wzmianka o tej wsi została odnotowana w dokumentach, w 1529 r. jako

wieś Izdebki, pod nazwą Blazeye zaś w 1531 r. pod nazwą Izdepki Strzelcze, jako półła-

nowa wieś , która w 1552 r. miała już jeden łan ziemi. W 1564 r. zapisano nazwę wsi jako

Strzelcze seu Blazeie z 4 łanami ziemi. W 1580 r. Blezeiow Strzelcze zamieszkiwali sami

Izdebscy, uprawiając 4 łany ziemi. W 1589 r. Blazei Strzelcze miały nadal 4 łany. W 1620 r.

nazwę wsi zapisano już Izdebki Błażeje i w tekście: „P. Izdebski Strzelec z Blazeiow z cze-

śnikami swemi z włok 4”. Ta sama ilość ziemi jest wzmiankowana w 1644 r. Taka nazwa

wsi utrzymała się w źródłach historycznych pochodzących z XVII-XIX w., m.in. w 1787 r.

miejscowość tą zamieszkiwało 43 mieszkańców, w tym 2 Żydów. Podobny zapis nazwy

wsi spotykamy w 1921 r. Taka nazwa utrzymała się do dnia dzisiejszego.

16

13. IZDEBKI KOSNY

Wzmiankę o Izdebkach Kosmach znajdujemy w zapisie pochodzącym z 1529 r. ja-

ko Kosshmy, zaś w 1531 r. jako Isdepki Kosmy, natomiast w 1546 r. jako Coshmow.

W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi 2 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie.

W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu szlachty bez kmieci. W 1546 r. na terenie

wsi Izdebki Kosmy przebiegała granica na rzece Liwiec z Wielkim Księstwem

Litewskim. W 1644 r. miejscowość widnieje pod nazwą Izdebki Koszmy zamieszkiwana

przez szlachtę, która posiadała 4 włóki ziemi. Izdebki Kosmy liczyły w 1787 r. 81 osób,

w tym 9 Żydów. W 1827 r. Komsy liczyły 28 domów i 138 mieszkańców. Pod koniec XIX w.

wieś była zamieszkiwana przez 172 mieszkańców. Wieś obejmowała obszar 743 morgów.

14. IZDEBKI KOŚMIDRY

Początkowo wieś jest zapisana jako Izdebki-Guzy (1529 Gvski) w 1531 r. Isdepki

Gussy a w 1546 r. Isdebki Guzi. Jeszcze w 1644 r. spotykamy zapis miejscowości jako

Izdebki Guzy. Natomiast w 1676 r. widnieje zapis wsi pod nazwą Izdebki Kosmidry

Guzy. Obecnie nazwa wsi to Izdebki Kośmidry. W 1529 r. była płacona dziesięcina.

z całej wsi w wysokości 4 grzywien plebanowi: „W latach 1531-1533 był dokonany po-

bór z części Mikołaja Kośmidra 1/2 łanu kmiecego., tz. Stanisława Guzowicza 1/4 łanu

kmiecego. Wieś zamieszkiwała szlachta bez kmieci: Mikołaj Guzowiez 1/4 łanu, Jan

Sówka 1/4 łanu i Andrzej z bratem. 1/4 ł.”. W 1546 r. przez miejscowość przebiegała

granica z Wielkim Księstwem Litewskim na rzece Liwiec. W 1644 r. szlachta posiadała

5 włók ziemi. W miejscowości Izdebki Kośmidry w 1787 r. mieszkało 76 osób, w tym

5 Żydów. W 1845 r. właścicielem wsi był Szamota, który dostarczył na stację pocztową

w maju 1845 r. konie dla cara Mikołaja I, za co otrzymał zapłatę w wysokości 8 rubli

srebrnych i 28 kopiejek.

15. IZDEBKI WĄSY

Kolejna osada to Izdebki Wąsy, pierwszą wzmiankę historyczną spotykamy już

w 1508 r. jako Isdepky alias Wąsszy, w 1529 r. Wąsy a w 1531 r. Isdepki Vassy. W 1508 r.

graniczyła z własnością Modrzew: „kopiec na granicy z własnością Żurawiniec w miej-

scu zw. Pogorzały Dąbek, smugiem do drogi w miejscu zw. Radzikowe Dąbki, smugiem

nie dochodząc do drogi z Izdebek, lasem do części Piórowskiej w Izdebkach”. W 1529 r.

była pobierana na rzecz plebana zbuczyńskiego dziesięcina z całej wsi w wysokości

5 grzywien: „W latach 1531-1533 był dokonany pobór szlachty bez kmieci z części Bar-

tłomieja, wdowie po Leonardzie, Jakuba, Stanisława, Michała 1 łanu, części Leonarda

17

Pomianowicza i Jakuba Stanisławicza 1 łanu. Górny 1/2 łanu, Jakubowięta 1/2 ł.

W 1580 r. właścicielem Izdebek Wąsów był Adam Pomian Izdebski, który od sąsiadów

i od swych 4 włók, które sami orali, płacił 2 floreny, zagród 3 nie masz, juravit jako opu-

stoszałe”. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włóki ziemi. W 1878 r. miejscowość ta była za-

mieszkiwana przez 87 osób, w tym 7 Żydów.

16. IWANÓW

Pierwszą wzmiankę historyczną odnotowujemy już w 1431 r. jako Jwanowo zaś

w 1507 r. Jwanow. Własność szlachecka bez kmieci rozpadła się na: Iwanów-Dobki,

Iwanów-Kijki, Iwanów-Kwasy. Właścicielem osady był w 1431 r. Sułko z Iwanowa.

Zaś za panowania Zygmunta Starego Iwanów był w 1507 r. w posiadaniu Jana z Iwa-

nowa woźnego. W 1508 r. Iwanowem władali: Stanisław Kościesza i Jakub Iwanowscy.

W 1531 r. w dokumentach historycznych spotykamy Ivanov Dobky. W 1529 r. była po-

bierana dziesięcina z całej wsi 2 grzywien na rzecz plebana i pobór z 1 łanu.

17. IWANÓW KIJKI

Kolejna osada z własności to Iwanów- Kijki. W 1529 r. spotykamy pod nazwą Ky-

iky zaś w 1531 r. Ivanov Kiyki. W wyniku rozpadu nastąpił rozkwit miejscowości Iwa-

nów-Kwasy. W 1529 r. miejscowość nazywała się Qwassy zaś 1531 r. Ivanov Kvvassy,

obecnie Kwasy. Płacono dziesięcinę z całej wsi plebanowi. W latach 1531-1533 dziedzi-

cami osady byli: Jan, Jakub, wdowa Andrzejowa. Był przeprowadzony pobór z ½ łanu.

W 1878 r. w miejscowości Iwanów Kijki mieszkało 29 osób. Pod koniec XIX w. osada

Iwanów Kijki liczyła 7 domów i była zamieszkiwana przez 90 mieszkańców. Zajmowała

powierzchnię 205 morgów gruntów.

18. JANUSZÓWKA

Po raz pierwszy nazwa tej miejscowości została notowana w 1529 r. jako Janus-

sow, ale już w 1564 r. zapisano ją pod nazwą Dziewlki Januszow jako 4-łanową wieś

szlachty zagrodowej. W 1580 r. wieś ta miała 2 gospodarstwa szlachty zagrodowej

na 3 łanach ziemi i nazywała się Dziewule Janusowka. Dawna wieś Dziewule w tym

samym roku, dla odróżnienia zapewne od młodszej Januszówki, zapisana została jako

Dziewule Stare. W latach 1589 i 1620 wieś nosi nazwę Dziewule Janussowka, chociaż

w 1603 r. po wsi Dziewule odnotowano wieś Dziewulki. Od 1678 r. nazwę wsi pisano

Januszowka. W 1827 r. wieś liczyła 9 domów i była zamieszkiwana przez 61 mieszkań-

ców, obejmowała obszar 161 morgów ziemi.

18

19. JASIONKA

Nazwa tej miejscowości jest wzmiankowana w źródłach historycznych już w 1441 r.

jako Jassona zaś w 1529 r. jako Jasyonka a w 1531 r. Vola Jessyenova. Była to własność

szlachecka. W 1441 r. graniczyła z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1529 r. była pobierana

z całej wsi dziesięcina w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana zbuczyńskiego:

„W latach 1531-1533 był dokonany pobór z części Mikołaja Kośmidra Izdebskiego 1 łanu

kmiecego, szlachta bez kmieci: Stanisław 1/2 łanu, Andrzej, Michał, Mikołaj i in. 1/2 łanu,

Bartłomiej, Stanisław i in. 1/2 łanu”. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. W 1787 r.

wieś Jasionka była zamieszkiwana przez 142 mieszkańców, w tym 7 Żydów. W 1827 r.

Jasionka liczyła 35 domów, w których mieszkało 231 mieszkańców. W 1845 r. dziedzi-

cem wsi był Olszewski, który w maju 1845 r. dostarczył na stację pocztową w Krzesku

jako podwody konie na zmianę dla cara, który jechał z Rosji do Warszawy. Za to otrzy-

mał zapłatę w wysokości 8 rubli w srebrze i 38 kopiejek. W latach 90-tych XIX w. wieś

Jasionka liczyła 35 domów i 280 mieszkańców. Zajmowała powierzchnię 1158 morgów

obszaru. Po powstaniu styczniowym Jasionka była gminą. Siedzibą urzędu gminy były

Borki-Wyrki. Wójtem gminy był Franciszek Ługowski pisarzem gminy Antoni Głu-

chowski. Od roku 1900 do 1905 funkcję wójta sprawował Andrzej Nowosielski, pisa-

rzem w gminie był Jan Chejło. Jako gmina Jasionka należała do sądu gminnego okręgu

V w Zbuczynie. Gmina Jasionka była zamieszkana przez 1203 mieszkańców, obejmowa-

ła obszar 4870 morgów. W skład gminy wchodziły następujące wsie: Borki-Kosiorki,

Borki-Paduchy, Borki-Sołdy, Borki-Wyrki, Chromna, Jasionka, Ługi-Rętki, Świercze.

W 1867 r. folwark Jasionka obejmował obszar 319 morgów, z tego grunty orne i ogrody

zajmowały 225 morgów, łąki-10 morgów, grunty orne i pastwiska-14 morgów, lasy-

-46 morgów, zaś nieużytki i place 15 morgów. Po odzyskaniu niepodległości przez Pol-

skę 11 listopada 1918 r., już 31 grudnia 1918 r. odbyły się wybory w gminie Jasionka.

Wójtem został wybrany Franciszek Jasiński, zastępcą Tadeusz Borkowski z Kosów.

Na członków rady zostali wybrani: Józef Jurzyk, Feliks Jasiński (Jasionka) i Józef Ginter,

Jan Borkowski z Kosów. W 1919 r. w Jasionce znajdował się posterunek policji, którego

komendantem był kpr. Józef Chylik. W 1921 r. do gminy Jasionka wchodziły następują-

ce wsie: Jasionka, którą zamieszkiwały 353 osoby i zajmowała obszar 1166 morgów zie-

mi, Wyrki, Chromna, Ługi-Rętki, Sołdy, Paduchy i Borki Kosy. We wsi znajdowała się

szkoła powszechna, w 1925 r. uczyło się 106 dzieci, które uczyło 3 nauczycieli. W okresie

okupacji hitlerowskiej w Jasionce mieściła się placówka Narodowych Sił Zbrojnych.

Obecnie wieś administracyjnie należy do gminy Zbuczyn.

19

20. KARCZE

Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1510 r. i jest zapisana jako Karcze.

Była to własność królewska. W 1510 r. graniczyła z Pogonowem i Plewkami. W 1529 r.

była pobierana dziesięcina w wysokości 1 grzywny na rzecz plebana zbuczyńskiego.

W 1552 r. we wsi mieszkali służebnicy grodzcy [,,servitores castrenses”]. W 1787 r.

w Karczach mieszkało 45 osób.

21. KRÓLOWA NIWA

Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1493 r. i jest zapisana jako Volya

Krzeszka dicta Krolyova Nyva zaś w 1514 Królowa Nywa a w 1529 r. Crzesko Crolowa

Nyva. Obecnie nazwa tej miejscowości to Krzesk-Królowa Niwa. Osada była własnością

szlachecką. W 1514 r. graniczyła z Izdebkami. W 1529 r. była pobierana dziesięcina

z folwarku w wysokości 1 grzywny na rzecz plebana, z reszty wsi 2 1/2 grzywny

na rzecz biskupa. Pod koniec XIX w. wieś Krzesk-Królowa Niwa liczyła 24 domy, w któ-

rych mieszkało 219 mieszkańców, obszar wsi wynosił 1547 morgów ziemi. W skład dóbr

wchodził: folwark Krzesk, Zawady i wsie: Krzesk, Krzesk Stary i Kwasy. Dobra obej-

mowały obszar 2758 morgów ziemi, z tego grunty orne i ogrody obejmowały 1356 mor-

gów, łąki-503 morgi, pastwiska-124 morgi, stawy i inne zbiorniki wodne-9 morgów,

lasy-585 morgów. Na terenie dóbr krzeskich znajdowało się 8 budynków murowanych,

68 drewnianych, znajdowała się gorzelnia i wiatrak oraz pokłady torfu. Sam Krzesk-

Królowa Niwa liczył 44 osady i 1248 morgów ziemi, Krzesk-Stary-21 osad i 775 morgów

gruntów ornych i wieś Kwasy-11 osad i 289 morgów gruntów ornych. Można przyjąć,

że wieś występuje pod nazwą Krzesko Sthare od roku 1564 aż do XIX w. Nazwę miej-

scowości pod nazwą Krzesko Sthare spotykamy w 1603 r. i XVII-XVIII w., z wyjątkiem

1620 r., kiedy to zapisano pod nazwą Krzesko. Wtedy właścicielami Krzeska, Królowej

Niwa i Wesółki byli: Mikołaj Jaruszowicz Krzeski, Anna, Marcin syn Mikołaja, Stanisław

syn Floriana, Jerzy, Krzysztof, Adam, którzy posiadali część majątku w Woli Chomejo-

wej, Jerzy Krzeski Zawadzki, Stanisława Krzeska, Marcin syn Floriana, w 1626 r. płacili

pobór z Glinego Stoku powiat radzyński. Następnie z Krzeskiem był związany Adam

Krzeski vel Krzewski, który w 1643 r. był wojskim łukowskim, ożeniony z Katarzyną

Ryszkowską, zmarł w 1646 r. W 1647 r. sakrament małżeństwa zawarli Anna Krzeska

z Piotrem Szaniawskim, zaś świadkami na ich ślubie byli Krzysztof i Jan Krzescy

de Zawady. Właścicielem rodowitego Krzeska i Woli Chomejowej w 1653 r. był Adam

syn Aleksandra i Marianny Kazanowskiej. W 1667 r. pełnił funkcję skarbnika łukow-

skiego. Właściciele Krzeska, Zawad i Wesółki, brali aktywny udział w życiu politycz-

nym Rzeczypospolitej, m.in. Adam, Aleksander, N. Krzeski, Jan, Jan z Krzeska, Jan

20

z Zawad i Marcin Krzewscy oraz Łukasz i Jakub Krzowscy, podpisali w 1669 r. z woje-

wództwem lubelskim elekcję króla Michała Korybuta. Następnie w 1674 r. Krzesk stał

się dobrem Jana i Michała. W Rejestrze poborowych na Lubelszczyźnie z 1676 r. mamy zapis,

że: „Krzesko Królową Nowę posiadał N. Krzeski, który miał 36 poddanych. W 1695 r.

dobra pod nazwą Krzesko Nowe były w posiadaniu Piotra Krzeskiego syna Bartłomie-

ja”. Kolejną wzmiankę, w której pojawia się nazwa Krzesk mamy z 1696 r., kiedy jest

informacja o udziale właścicieli dóbr Krzeska w elekcji króla Michała. Sąsiadujące

z Krzeskiem dobra Zawady dziedziczył Zawadzki. Była to wioska szlachecka, w 1514 r.

właściciel Zawad płacił dziesięcinę plebanowi pruszyńskiemu. W latach 1531-1533 wła-

dali tymi dobrami Leonard i Mikołaj. Prawdopodobnie byli oni jednego pochodzenia

lub w jakiś inny sposób powiązani z Krzeskimi właścicielami wsi Krzesk, gdyż w 1552 r.

dobra Zawady znajdowały się w rękach rodu Krzeskich, a w 1620 r. w Krzesku dobra

dziedziczył Jerzy Krzeski Zawadzki. Co jest ciekawe w 1683 r. Jan Piotr Zawadzki jest

wymieniany jako rektor szkoły w Trzebieszowie, który w 1699 r. uczestniczył w pracach

komisji do zbadania i ogłoszenia cudowności obrazu Matki Bożej w Leśnej Podlaskiej

powołanej przez biskupa łuckiego Franciszka Michała Prażmowskiego. Zawadzccy brali

aktywny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej, m.in. N. Zawadzki na elekcji

Stanisława Leszczyńskiego w 1733 r. reprezentował województwo lubelskie.

Przynależność Zawad do Krzeska wyjaśnia spisana w języku łacińskim Liber

Babtisatorum (Księga Ochrzczonych) parafii zbuczyńskiej. Znajduje się tam wpis

o chrzcie w 1655 r. Jana Niemiry syna właścicieli Zawad, Karola Niemiry i Jadwigi

z Krzeskich. Jadwiga pochodziła z rodziny Krzeskich – właścicieli Krzeska i pobliskich

folwarków, a w posagu dostała Zawady. Jej mąż Karol Niemira podstoli drohicki był

zapewne synem Wojciecha Niemiry podkomorzego drohickiego (zm. 1645 r.) i wnukiem

Wojciecha Niemiry wojewody podlaskiego (zm. 1625 r.). Dalsze wzmianki już wyraźnie

mówią o przynależności Zawad do dóbr właścicieli Krzeska, m.in. z 1662 r. o narodzi-

nach Katarzyny córki Pawła Maksymiaka de Zawady Krzesk i Heleny właścicieli Krze-

ska i Anny córki zubożałego Grzegorza de Zawady i Maryny.

Jan Niemira, właściciel wsi Iwanów, która na początku XVI w. rozpadła się

na Iwanów-Dobki, Iwanów-Kwasy, Iwanów-Kijki pełnił w 1710 r. funkcję podstolego,

był chorążym drohickim, a od 1718 r. chorążym łukowskim. Jan Niemira nabył

29 czerwca 1724 r. od Stefana Jastrzębskiego wieś Iwanów-Kwasy, części na Żurawińcu

i łan pola na Zawadach. W łacińskich księgach metrykalnych parafii zbuczyńskiej

z XVIII w. zostały odnotowane chrzty kolejnych pokoleń właścicieli Zawad, a więc

i dzieci Jana Niemiry, i Katarzyny z Ciecierskich (z Ciecierskich właścicieli Mordów),

np. wpis z 1704 r. odnosi się do chrztu Karola Niemiry (nadano imię po dziadku -

przyp. W.Ch.), późniejszego chorążego drohickiego. Karol Niemira był bezpotomny,

21

natomiast po jego bracie Piotrze Niemirze pozostało potomstwo. Syn Jana Niemiry

(chorążego Ziemi Drohickiej-przyp. W.Ch.), Piotr - dziedzic dóbr Zawady i Kwasy czę-

ści na Krzesku Królowej Niwie (intromisja w 1748 r.). W 1766 r. dokonał kolejnej intro-

misji do dóbr Krzeska-Królowej Niwy, Krzeska Starego i części na Wólce, Trzciance

i Wesółce, co zostało potwierdzone wpisem do ksiąg wieczystych. Był skarbnikiem

mielnickim (1758 r.), chorąży mielnicki 1768 r. z Marianny Grzybowskiej (matka Jana,

która na mocy kontraktu podpisanego 21 czerwca 1773 r. otrzymała w części podwójnej

prawo do własności dóbr Krzesk-Królowa Niwa), pozostawił syna Jana wylegitymowa-

nego ze szlachectwa w Galicji w 1803 r., pułkownika wojsk koronnych, następnie preze-

sa Rady Obywatelskiej departamentu siedleckiego, dziedzica wsi Królowa Niwa. Piotr

Niemira Chorąży Mielnicki zmarł w 1769 r. Spadkobiercami po nim zostali synowie:

Michał późniejszy skarbnik mielnicki w 1795 r. i Jan, który urodził się jako pogrobowiec

w 1769 r. w Zawadach (wpisu jego chrztu dokonano w księgach kościelnych Zbuczyna

w 1775 r. - przyp. W.Ch.).

Natomiast wdowa po Piotrze Marcjanna z Grzybowskich dokupiła kolejne części

Krzeska- Królowej Niwy, Wesółki, Wólki i Trzcianki od Jana i Ignacego Rzewuskich

w 1773 r., 1774 r. i 1775 r. za sumę 18 000 złotych polskich. W 1787 r. Krzesk-Królowa

Niwa liczył 155 mieszkańców, w tym 15 Żydów.

Od tego momentu dalsze losy dóbr krzeskich związane są z rodem Niemirów

aż do II połowy XIX w. Po śmierci Michała Niemira, który zmarł 12 maja 1844 r. a jego

brat Jan 24 sierpnia 1852 r. (którzy wyrazili ostatnią wolę aby pochować ich w podzie-

miach kościoła Bernardynów w Łukowie-przyp. W.Ch.), nowy okres rozwoju tych dóbr

ziemskich jest związany z Amelią z Piłsudskich Ciołkowską, która na mocy testamentu

z 28 sierpnia 1852 r. odziedziczyła te włości. Amelia na mocy testamentu Jana Niemiry

otrzymała jedną połowę a drugą „przez głowę Anny Bądzyńskiej na mocy testamentu

tejże”, siostra Anna (zmarła wcześniej) zapisała jej w testamencie swoją część dóbr. Do-

bra ziemskie Krzesk-Królowa Niwa pozostawały we władaniu Amelii przez jeden ty-

dzień, potem stały się własnością rodu Marchockich.

Nowy okres w historii dóbr ziemskich wiąże się z osobą nowego właściciela Kle-

mensa Joachima Marchockiego, który 4 sierpnia 1852 r. kupił od właścicielki dobra ziem-

skie, w skład których weszły: Krzesk Majątek, Krzesk-Królowa Niwa, Krzesk Stary i Za-

wady za sumę 400 000 złp. W XIX w. majątek Krzesk-Królowa Niwa z okolicznymi fol-

warkami Zawady i Kwasy liczył wtedy 169 włók chełmińskich przyjmując, że 1 włóka

chełmińska = 16,95 ha, daje nam powierzchnię ponad 2864 ha ziemi. Analizując zapisy

ksiąg wieczystych wynika, że majątek był dobrze zagospodarowany [liczył blisko 1000

owiec, posiadał liczne bydło]. Kilka lat później według szacunku Towarzystwa Kredyto-

wego Ziemskiego wart był 100 000 rbs w przeliczeniu 1 rbs=około 6,7złp.- przyp. W.Ch.

22

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r. Krzesk wraz z regionem znalazł się

pod zaborem austriackim, w granicach tzw. Nowej Galicji. Administracyjnie wchodził

do cyrkułu siedleckiego. W wyniku wojny francusko-polsko-austriackiej 1809 r., Krzesk

wraz z Nową Galicją znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, wchodząc ad-

ministracyjnie od 1810 r. do departamentu siedleckiego. Po klęsce Napoleona w wojnie

z Rosją 1812 r., Krzesk znalazł się w Królestwie Polskim. Tuż przed wybuchem powsta-

nia listopadowego 1830 r. opiekunem rodzin wojskowych w Krzesku był Michał Niemi-

ra-późniejszy poseł. W 1873 r. właściciel dóbr ziemskich Klemens Marchocki folwark

Zawady z przyległościami Krzesk Stary i Kwasy przekazał swojemu synowi Michałowi

Marchockiemu. Na terenie folwarku Zawady istniała osada młynarska z młynem, która

należała do dóbr Krzesk-Królowa Niwa. Na mocy decyzji z 6 października 1868 r. pra-

wo do wieczystej dzierżawy otrzymał Dawid Bojzmow vel Rajzman, pod warunkiem

oddawania rokrocznie 200 korcy zboża na kaszę lub mąkę dla Krzeska Zawady.

Po śmierci Klemensa Joachima Marchockiego dobra krzeskie odziedziczył jego syn Mi-

chał, który miał troje dzieci, na nich skończyła się krzeska linia Marchockich, bowiem

żadne z nich nie pozostawiło spadkobierców, ani nie przeżyło II wojny światowej.

Po śmierci Michała Marchockiego w dn. 9 grudnia 1885 r., właściciela Krzeska

Zawad, z dóbr Krzesk 12 listopada 1886 r., zostały wydzielone Zawady jako spadek,

które otrzymały dzieci Michała Marchockiego: Zygmunt Klemens Marchocki, Stanisław

Marchocki i Janina Natalia Marchocka. Następnie swoje dobra Stanisław Marchocki

sprzedał co zostało potwierdzone wpisem do księgi wieczystej 15 lipca 1898 r. Zygmun-

towi i Janinie Marchockim.

Po stłumieniu powstania styczniowego, car dokonał reformy administracyjnej,

na mocy której Krzesk-Królowa Niwa stał się gminą z siedzibą gminy w Krzesku Sta-

rym. Wójtem w latach 1896-1904 był Wojciech Danielak, pisarzem Józef Grabowski.

Od 1905 r. funkcję wójta gminy Królowa Niwa sprawował Jan Byczuk, pisarzem gmin-

nym Antoni Głuchowski. Nauczycielem w latach 1896-1908 w Szkole Powszechnej

w Krzesku był Stefan Gałęzowski vel Gałęziowski. W latach 1918-1939 r. właścicielem

majątku w Krzesku był Zygmunt Marchocki. Nad bezpieczeństwem w gminie Królowa

Niwa czuwał komendant posterunku policji w Krzesku Bronisław Raczyński. Po nim

funkcję komendanta objął sierż. Bolesław Zalewski i kpr. Feliks Wasak. W 1927 r. ko-

mendantem posterunku policji był st. przod. F. Żukowski. W latach 30-tych XX w. wój-

tem gminy był Jan Danielak. W 1930 r. funkcję komendanta policji w Krzesku pełnił

K. Bąk. Na mocy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dn. 5 marca 1928 r.

gmina Królowa Niwa powiększyła się o następujące miejscowości: Iwanów Kijki, Izdeb-

ki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry-Pytki, Pióry Wielkie

i Sobicze, które zostały włączone po likwidacji gminy Pióry.

23

Tragizm losów właściciela dóbr ziemskich Krzesk-Królowa Niwa jak i mieszkań-

ców dopełniła wojna polsko-niemiecka 1 września 1939 r. i podpisany tajny protokół

między III Rzeszą a ZSRR z 23 sierpnia 1939 r. znany jako pakt Ribbentrop- Mołotow,

na podstawie którego 17 września 1939 r. wojska Armii Czerwonej dokonały agresji

na Polskę.

Warto pamiętać, że od 9 do 11 września 1939 r. we wsi stacjonowała 41 rozpo-

znawcza eskadra lotnicza w sile 8 samolotów typu „Karaś” pod dowództwem kpt. Wła-

dysława Chrzanowskiego.

Po aresztowaniu Zygmunta Marchockiego przez NKWD we wrześniu 1939 r.

i wywiezieniu na Wschód. Zygmunt Marchocki został zamordowany w 1940 r. w Katy-

niu. Pod nieobecność właściciela majątku na mocy decyzji Sądu Okręgowego w War-

szawie z dn. 8 marca 1940 r. kuratorami prawnymi włości Klemensa Ścibora Marchoc-

kiego zostali mianowani: Ignacy Parczewski i Wacław Józefowicz. Sąd Okręgowy

w Warszawie 8 maja 1940 r. zwolnił z prawa kuratorów do majątku Krzesk. Natomiast

mianował nowym kuratorem majątku adwokata z Warszawy Tłuchowskiego i Tade-

usza Sokołowskiego z majątku Krzesk. Nominalnie funkcje kuratorów nad majątkiem

Marchockiego objęli z dn. 12 maja 1940 r. Zapewne też wtedy zarządcą majątku z ra-

mienia wojsk okupacyjnych był wysokiej rangi oficer niemiecki. W okresie okupacji hi-

tlerowskiej na terenie Krzeska funkcjonowała placówka Armii Krajowej „Krzak”, która

podlegała pod Ośrodek V Zbuczyn „Wierzba”. Komendantem placówki AK w Krzesku

był ppor. Władysław Starzyński „Mazurek”, potem funkcję komendanta objął Józef

Grzegorzewski „Gołąb”, natomiast Wojskową Służbą Ochrony Powstania kierował

kpr. Marian Danielak, zaś Wojskową Służbą Kobiet Ludmiła Wajszczuk „Maria”.

W Krzesku działały również Bataliony Chłopskie. Na terenie Krzeska funkcjonowało

tajne nauczanie, którym kierował Edward Michalak.

Ostateczny cios dobrom ziemskim Krzesk-Królowa Niwa zadała władza komuni-

styczna w 1944 r. Komuniści chcąc zakamuflować prawdę o losach właściciela Krzeska,

w „Monitorze Polskim” zamieścili ogłoszenie wzywające aby Zygmunt Klemens Ścibor

Marchocki stawił się lub osoby mające informacje o losach jego, powiadomiły Sąd

Grodzki w Siedlcach. W ogłoszeniu podano kłamliwe informacje jakoby Zygmunt Mar-

chocki został zabrany przez uzbrojone bandy [czytaj żołnierze radzieccy-przyp. W.Ch.],

które grasowały w powiecie siedleckim w drugiej połowie września 1939 r. Na mocy art.

1 Dekretu z dn. 24 sierpnia 1945 r. [Dz.U. RP Nr 34, poz. 204] i stosownie do ust. 2 ust. 1

lit. „e” Dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej

[Dz.U. RP Nr 3 poz. 13 z 1925 r.] dobra krzeskie zostały przejęte na rzecz Skarbu

Państwa. Zatwierdzono to pismem Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Lublinie

z dn. 6 sierpnia 1946 r. W sumie dobra ziemskie Krzesk, które poddano parcelacji liczyły

24

1271 ha, z tego dobra Zawady 540,14 ha, gruntów ornych 266 ha i majątek Krzesk 730,96

ha, z tego gruntów ornych 371,75 ha. Po upaństwowieniu majątku Klemensa Ścibora

Marchockiego przez komunistów po 1944 r., w dworze wybudowanym w I poł. XIX w.

w stylu klasycystycznym siedzibę znalazł posterunek Milicji Obywatelskiej, Poczta, bi-

blioteka gminna i siedziba gminy. Od 1 stycznia 1949 r. gmina Królowa Niwa została

wyłączona z województwa lubelskiego i włączona do województwa warszawskiego.

Z dniem 29 września 1954 r. gmina Królowa Niwa została zniesiona. Funkcję wójtów

pełnili: Czesław Zbucki, Czesław Pasiak s. Walentego, Józef Izdebski z Wąsów, Jan Go-

lec, Mieczysław Starzyński, Stanisław Grochowski z Grochówki i Józef Żelechowicz

z Krzeska Starego. Sekretarzem gminy był Józef Kokoszkiewicz, Mieczysław Godlewski

z Krzeska Starego i Maria Kamecka. Od 1 stycznia 1973 r. Krzesk i okoliczne miejscowo-

ści zostały włączone do gminy Zbuczyn.

22. KRASUSY

Dzieje tej miejscowości sięgają 1418 r., kiedy po podziale parafii łukowskiej pozo-

stała przy niej wieś Kraschuscha z 4 kmieciami. W tym i następnym stuleciu należała

ona do Łukowa, a po utworzeniu parafii w Trzebieszowie do niej. W 1529 r. zapisano ją

Crasussa Antiqua zapewne dla odróżnienia od innych wiosek szlachty zagrodowej,

od niej młodszych, które już istniały w 1529 r., miały swoje nazwy: Golowyerzchy, Ląka,

Ząbry, Wolya Smolnya, do których dodawano wówczas określenie zaznaczające ich

związki z gniazdem rodowym: Krasusa. W 1531 r. były Crasussa Golowierzchi, Crasus-

sa Marczinovyata, Crasussa Lanka, Crasussa Zambri - Smolna Wola występuje w tym

rejestrze jako samodzielna wieś. Do wymienionych powyżej działów doszła w 1552 r.

Crassusza Miklusche. Bardziej skomplikowaną sytuację odnotowuje rejestr z 1580 r.,

gdzie w jednym kompleksie zapisano: „Kraszusza Zembry i Wola Zembrowa, w dru-

gim: Krasusza Mikluse, Konopczina Wola i Smolanka”. Osobno zapisano także Golo-

wierzchy Krasusza. Ponadto Krasusza Marczyszowietha, Smolna Wola oraz Żaky Kra-

susza zostały zapisane bez podania danych. Uwzględniając fakt, iż części te nikną z na-

stępnych spisów należy przyjąć, że już w 1580 r. poborcy nie zastali tak nazywanych

działów Krasuszy. Smolna Wola mogła zmienić nazwę na Smolanka, Żaki i Marcinowię-

ta zapewne zostały wchłonięte przez sąsiednie działy, stąd chyba brak danych przy ich

nazwach. W XVII w. rejestry odnotowują: Krasuszę Zembry, Wolę Łączną, Wolę Ko-

nopczyną, Smolankę, Gołewierzchy i Miklusze. Jednakże nazwa Krasusy była używana

na określenie całej aglomeracji osadniczej. Świadczy o tym zapis z 1721 r. - „Krasus wio-

sek numero 7”, przy czym podana liczba działów wsi może oznaczać, iż jako samo-

dzielne policzono części następnie wchłonięte przez działy sąsiednie. Wspólna nazwa

25

Krasusze funkcjonowała jeszcze w XIX w., kiedy to na tym terenie zorganizowano gmi-

nę „mającą ten sam obszar co dawna okolica szlachecka”. Gmina ta odnotowana została

pod nazwą Krasusy w 1921 r., ale osiedla tej nazwy już nie było. Zob. Gołewierzchy,

Łęcznowola, Mikłusy, Smolanka, Wólka Konopna, Zaolszynie, Zembry, Krasusza Żaki,

Krasusza Marcinowięta.

23. KWASY

W XVI w. wieś należała do wsi Iwanów, którą w 1529 r. zanotowano jako Qwas-

sy. W 1531 r. Iwanow Kwassy były małą półłanową wioską szlachty zagrodowej , tyleż

ziemi miały w 1552 r. W 1564 r. Iwanow Kwassi miały już dwa łany ziemi. W 1580 r.

nazwa miejscowości występuje pod nazwą jako Iwanow Kwaszy , w 1589 r. jako Iwa-

now Kwasy , zaś w 1620 r. jako Iwanow Kwaszi. W 1683 r. zapisano tę wieś jako Kwasy,

co jest wyrazem usamodzielnienia się tej wsi działowej. Odtąd występują tylko Kwasy

w XVIII-XX w. W 1787 r. widniej zapis tej wsi jako Kwassy, którą zamieszkiwało

27 mieszkańców. W 1921 r. miały one 24 budynki oraz 167 mieszkańców . Od 1978 r.

występuje jako samodzielna wieś .

24. LIPINY

Pierwsza historyczna wzmianka tej miejscowości jest odnotowana w 1507 r. pod

nazwą Lipiny. Była to wieś szlachecka jako własność bez kmieci. W 1507 r. dziedzicami

wsi byli: Mikołaj, Jan, Maciej, Wojciech. Własność ta graniczyła ze Stokiem: „potokiem

do lasu Borek, lasem z powrotem do tegoż potoku, bagno Smug koło pola własność Li-

pin, do drogi z Lipin do Stoku, borem, bagnem, dąbrową do granicy Woli Siedleckiej”.

W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi w wysokości 2 1/2 grzywny na rzecz ple-

bana. W latach 1531-1533 z tej włości był dokonany pobór: Maciej 1/8 łanu, brat Jan

Wojciech, Matys 1/2 łanu, Maciej i Stanisław ss. Leonarda 1 łanu.

25. ŁĘCZNOWOLA

Pierwsza wzmianka tej osady została po raz pierwszy zapisana w 1529 r. w para-

fii Trzebieszów, która nosiła nazwę Ląka. W 1552 r. Crasusza Lanka była to wieś szlach-

ty zagrodowej, która gospodarowała na 2 gospodarstwach, ponadto 4 właścicieli upra-

wiających ziemię rękoma 6 chłopów. W 1564 r. Krasusa Łąka miała 6 łanów ziemi w rę-

kach szlachty zagrodowej. W 1603 r. tę osadę zapisano jako Łączna Wola, podobna na-

zwa tej osady widniała w 1620 r. jako Wolia Łączna, zaś w 1683 r. występuje Łęczny

Wola. W XVIII i XIX w. osadę nazywano jako Łęczna Wola. W 1827 r. wieś liczyła

26

13 domów, w których zamieszkiwało ok. 130 osób i zajmowała obszar 54 morgów zie-

mi. Od 1877 r. występuje Łęcznowola. Podobnie ta miejscowość była nazywana

w 1884 r. i 1921 r. Taka nazwa tej wsi figuruje w do dnia dzisiejszego.

26. ŁUGI GOŁACZE

Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z II poł. XVI w. Dział wsi Ługi notowany

jest w dokumentach historycznych od 1552 r. Wówczas to zanotowano w rejestrze wieś

pod nazwą Gulasze et Dominiky. Dział Dominiki notowany jest jedynie w tym spisie

i dlatego sądzimy, iż został następnie włączony do działu Gołasze. W 1564 r. pod wsią

szlachty zagrodowej Othi zapisano, iż płaci ona również „de sorte Lubaczow”, co trzeba

chyba uznać za wadliwe spisanie Gulaczow, które występują również jako część wsi

Othy w 1552 r. Najwidoczniej szlachta nazywana Gołasze miała pola w obydwu wsiach:

Oty i Ługi. W 1580 r. występują jedynie Othy, zaś w 1603 r. Otty Ługowszczy i Gułacze .

Taki zapis należy rozumieć, iż pola wsi Oty z rąk szlachty o takim nazwisku przeszły

w ręce Ługowskich. Stąd w 1620 r. zanotowano pod wsią Ługi Othi: „P. Sebastian Łu-

gowski z Lugow Gulaczow i Othow z cześnikami swemi, z włok 8, które sami orzą”.

W 1644 r. miejscowość nosi nazwę Ługi Otti y Gulaczy, w których szlachta posiadała

8 włók ziemi. W latach następnych doszło do połączenia tych działów wsi, które noszą

wspólną nazwę w 1678 r. Ługi Gulasze, zaś w XVIII w. Ługi Gułacze, a w 1787 r. już

widnieje zapis Ługi Gudacze. Od roku 1827 spotykamy się z zapisem tej wsi jako Ługi

Gołacze. Zmianę w nazwie osady spotykamy w XIX w. kiedy to w brzmieniu nazwy wsi

i od jego końca pisane są ciągle Ługi Gołasze. Sama wieś Gołacze w XIX w. była za-

mieszkiwana przez 10 mieszkańców, liczyła obszaru 5 morgów gruntu. Administracyj-

nie przynależała do gminy Jasionka. Tak zapisano ostatni raz w 1967 r. natomiast naj-

nowszy spis z 1978 r. notuje Ługi Gołacze jako część wsi Chromna.

27. ŁUGI RĘTKI

Nazwa tej miejscowości jest notowana po raz pierwszy już w 1529 r. pod nazwą

Rędky. W 1564 r. były Rethki, wieś szlachty zagrodowej z 4 łanami ziemi. W 1580 r.

nazwę tej osady spotykamy pod nazwą Ręthky Lugi, w których było 2 właścicieli, każdy

na 2 łanach, podobnie było w 1589 r. W 1620 r. wieś Lugi Rethki płaciła (z Retkow)

od 4 łanów ziemi, zaś w 1644 r. szlachta posiadała 4 włóki. Natomiast w XVIII i XIX w.

nazwę tej miejscowości pisano jako Ługi Rętki i Ługi Rętkie, zaś w 1899 r. nawet Ługi

Rządki. Zapis wsi Ługi Rętkie funkcjonował jeszcze w II Rzeczypospolitej. W 1921 r.

w trakcie spisu powszechnego spotykamy nazwę miejscowości jako Ługi Rętkie, po-

dobnie brzmiąca nazwa tej wsi była w 1933 r. W latach 1918-1928 miejscowość admini-

27

stracyjnie przynależała do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś była zamieszkiwana przez

126 mieszkańców i zajmowała obszar 378 morgów ziemi. Obecna nazwa wsi Ługi Rętki

funkcjonuje od 1967 r.

28. ŁUGI WIELKIE

Pierwsza wzmianka o tej wsi działowej szlachty zagrodowej w parafii Zbuczyn,

notowana jest od 1529 r. jako Lugy. Jednocześnie zapisano inny dział tej wsi Rętky, zaś

w 1552 r. pojawiają się także Gołasze i Dominiki. Wieś Lugy w 1531 r. była zamieszkała

przez szlachtę zagrodową w 7 gospodarstwach na 3,5 łanach ziemi: „W 1552 r. miała już

8 gospodarstw z 5 łanami w rękach co najmniej 17 właścicieli”. W 1564 r. Ługi miały

8 łanów ziemi i mieszkało tam wielu Ługowskich. Od 1580 r. w odróżnieniu od sąsied-

nich działów tej wsi zaczęto je nazywać Ługi Wielkie. Taką nazwę noszą w XVII-XX w.,

m.in. w 1644 r. jest wzmiankowana jako Ługi Wielkie liczące 8 włók ziemi. W 1787 r.

wieś Ługi Wielkie była zamieszkiwana przez 81 mieszkańców, w tym 5 Żydów.

29. MACIEJOWICE

Pierwsza wzmianka o wsi Maciejowice pochodzi z I poł. XVI w. W spisie wsi

szlachty zagrodowej Wysokinin odnajdujemy informację, że już notowana nazwa wsi

jest od 1531 r. jako Wissokinin Maczyeiowyata. Porównanie tego zapisu, gdzie występu-

ją trzy działy wsi Wysokinin z zapisami Liber retaxationum (Księga dochodów benefi-

cjów diecezji krakowskiej z roku 1529-przyp. W.Ch.) pozwala stwierdzić, iż dział ten

powstał zapewne w początkach XVI w., a w 1529 r. spisano go jako Wysokynya. Taką

nazwę miejscowości zapisywano również w 1552 r. jako Wyssokinin Maczieiowiątha,

podobnie w 1564 r. W 1580 r. przy wsi Grochówka spisano łan ziemi wsi Maczieyowicze

bez drugiego członu, chociaż widnieje w tym rejestrze i wieś Wissokinia Maczieiowicze.

Podobnie Wisokinin Macieiowice w 1589 r. zaś w 1603 r. ponownie tylko Maczieiowi-

cze. Następnie znowu w 1620 r. znajdujemy zapis wsi Wiszokinin Maczieiowicze.

W dalszych spisach z XVII-XVIII w. ciągle Maciejowice, z wyjątkiem 1673 r., kiedy to

zapisano Wysokinin Maciejowice i 1786 r. Wysokiny Maciejowice. Podobnie dwu czło-

nowy zapis tej wsi znajdujemy w spisie z 1827 r. Później widnieją już wyłącznie Macie-

jowice i tak ten zapis wsi figuruje do dnia dzisiejszego.

30. MODRZEW

Nazwę wsi Modrzew spotykamy w 1508 r. jako Modrzewye. Była to własność

szlachecka. W 1508 r. dziedzicami byli: 2 Janów, Marcin, Maciej, Dorota, Pióro z Izde-

bek. Własność Modrzew graniczyła z włościami Izdebki-Wąsy. W 1529 r. była płacona

28

dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie: „W la-

tach 1531-1533 osadę zamieszkiwała szlachta bez kmieci. Był pobierany pobór do wojska

łącznie z 1 łanu”. W 1787 r. miejscowość Modrzew zamieszkiwało 134 mieszkańców,

w tym 12 Żydów. W Modrzewiu mieściła się siedziba gminy Pióry. Wójtem był Andrzej

Radzikowski, pisarzem Gracjan Zalewski. W 1902 r. funkcję wójta sprawował Jan Kra-

suski, pisarzem gminy był Józef Żuk. Zmiana nastąpiła w 1903 r. kiedy to funkcję wójta

sprawował Jan Radzikowski, nowym pisarzem w gminie Pióry został Leopold Dmow-

ski. W szkole w Modrzewiu w latach 1896-1905 głównym nauczycielem był Jan Kudła.

31. OLĘDY

Nazwa wsi Olędy jest wzmiankowana już 1475 r. jako Olondy, następnie w 1507 r.

Olądy, zaś 1529 r. pod nazwą Olądi zaś w 1531 r. pod nazwą Wladi. Była to własność

szlachecka, w 1475 r. jej właścicielem był Piotr Olonczsky. Następnie w latach 1500-1507

był Gniewosz Olączki z Olend. Kolejnym właścicielem wsi był w 1514 r. Maciej z Olęd.

W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz pleba-

na. Ponadto w latach 1531- 1533 był pobierany pobór do wojska z 1 łanu.

32. PLEWKI

Miejscowość Plewki jako dział wsi Tchórzew pod nazwą Tchorzow alias Plewky

jest wzmiankowana w 1507 r. Miejscowość Plewky zapisano w parafii Zbuczyn w 1529 r.

zaś w 1531 r. Plewki jako wieś szlachty zagrodowej. Następnie wieś została w 1552 r.

zapisana jako Pliewky natomiast w latach: 1564, 1580 i 1589, 1603 wieś jest wzmianko-

wana jako Plewky. W 1620 r. wieś tę zapisano już Tchorzow Plewki, podobna nazwa tej

miejscowości jest wzmiankowana w 1644 r., zaś szlachta zamieszkująca ją gospodarowa-

ła na 6½ włóki ziemi. W 1787 r. miejscowość pod nazwą Tchórzew Plewki zamieszkiwa-

ło 92 mieszkańców w tym 7 Żydów. Podobnie nazwę tę miejscowości pisano w XVII-

XIX w. Ostatni raz nazwę Tchorzow Plewki zapisano w 1899 r., chociaż jeszcze w 1877 r.

spotykamy zapis wsi jako tylko Plewki. Podobny zapis tej miejscowości spotykamy

w okresie II Rzeczypospolitej, w 1921 r. oraz już w okresie Polski Rzeczpospolitej Lu-

dowej w 1967 r.

33. POGONÓW

Wieś Pogonów jest wzmiankowana w 1507 r. jako Pogonow. Była własnością

szlachty. W 1507 r. właścicielami byli Leonard i Hieronim z Pogonowa. W 1510 r.

tę miejscowość dziedziczyli: Paweł, Jakub, Leonard, Marcin, Maciej Janowicz zwany

29

Kynkowie, Jakub Janowicz i in. Wieś miała granice z Plewkami: „od ściany krasuskiej

lasem do Dębowej Kłody przy drodze z Pogonowa do Tchórzowa, dalej tymże lasem

do granicy własności Karcze. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi w wysoko-

ści 2 1/2 grzywny wikariuszom w Zbuczynie. W latach 1531-1533 był pobór szlachty

bez kmieci z 1 łanu”.

34. RZĄŻEW

Pierwsza nazwa tej wsi jest wzmiankowana w 1531 r. pod nazwą osada Boruthi,

która nie została zidentyfikowana. Prawdopodobnie została włączona lub zrosła się

z osadą Rzążew. Była to własność szlachecka bez kmieci: „W latach 1531-1533 dziedzi-

cem był Maciej Rzążewski [Rzassewski, Rząszowszki], Stanisław, Leonard 1/2 łanu, Jan,

Mikołaj, Feliks, Marcin Niemierkowie 1/2 łanu”.

35. SMOLANKA

Miejscowość ta stanowiła pierwotnie dział wsi Krasusza, która jest notowana

od 1580 r. Być może nazwa była kontynuacją osady Smolna Wola, występującej od 1529 r.,

gdy zapisano Wolya Smolnya w parafii Tuchowicz. Odnotowano ten dział Krasuszy

jeszcze w latach 1531, 1552 i 1564 oraz w 1580 r., nie podając jednak danych. Zważyw-

szy, że w roku tym odnotowana jest Smolanka, a zarówno w niej, jak i we wspominanej

poprzednio Smolnej Woli, zamieszkiwali Krasuscy i Miklusze, można przyjąć, iż oby-

dwie nazwy odnoszą się do tej samej osady. W XVII i XVIII w. pisano ją Smolanka poza

dwoma wyjątkami, gdy to w 1673 r. wyszczególniono Krasuse Smolanka), podobnie

taka nazwa znajduje się na mapie Perthées'a. Później jest wzmiankowana nazwa tylko

Smolanka, która funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

36. SOBICZE

Pierwsza historyczna wzmianka wsi Szobycze pochodzi z 1507 r. Administracyjnie w

XVI w. wieś należała do powiatu łukowskiego, parafii Zbuczyn. Była to wieś szlachecka, której

właścicielem był Jakub z Szobycz. W 1529 r. właściciel wsi płacił plebanowi w Zbuczynie dzie-

sięcinę w wysokości 2 grzywien. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu. W 1546 r.

wieś Szobycze z rzeką Liwiec stanowiła granicę Korony z Wielkim Księstwem Litewskim. Po

1795 r. miejscowość znalazła się od zaborem austriackim. W latach 1809-1814 należała do Księ-

stwa Warszawskiego. Od 1815 r. wieś należała do Królestwa Polskiego. W 1827 r. wieś nosiła

nazwę Sobice i administracyjnie wchodziła w skład gminy Pióry, w której pozostała do 1928 r.

Po zniesieniu gminy Pióry w 1928 r. wieś Sobicze została włączona administracyjnie do gminy

30

Królowa Niwa, do której przynależała do 1954 r. Od 1954 r. do 1972 r. Sobicze należały do

gromady Krzesk Majątek. Po reformie administracyjnej od 1973 r. wieś należy do gminy Zbu-

czyn Poduchowny a od 1 stycznia 2004 r. do gminy Zbuczyn.

37. STARY KRZESK

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1409 r. notowana jest pod na-

zwą Micosius Krzeszky. W sporze granicznym między właścicielami Wierzejek oraz

Wysokina w 1418 r. wśród świadków występuje Stanislaus de Czyrzk, którą to miej-

scowość wydawca błędnie zidentyfikował jako Czerśl. Mógł to być jednak tylko Krzesk,

gdyż leży blisko obu wymienionych poprzednio miejscowości i tylko osoba pochodząca

z Krzeska mogła być dobrze zorientowana w sporze, nie zaś ktoś z daleko położonej

Czerśli. W 1430 r. wieś królewska występuje jako Crzesco, zaś w 1431 r. Crisko, nato-

miast już w 1448 r. zapisano ją Kozesko. Sprzyjający za panowania Kazimierza Jagiel-

lończyka dalszy rozwój osadnictwa w tej wsi, doprowadził do wydzielenia przed

1493 r. Woli Krzeskiej, zwanej ponadto Królowa Niwa. Natomiast już za panowania

Zygmunta Starego w 1529 r. odnotowano ją jako Krzesk, zaś w latach 1531 i 1552 Crze-

sko. W 1564 r. zapisano tę wieś jako Krzesko Sthare, podobnie nazwa brzmiała w 1603 r.

i ciągle była tak zapisywana w XVII-XVIII w., z wyjątkiem 1620 r., kiedy to zapisano

Krzesko. W 1787 r. Krzesk Stary zamieszkiwało 107 mieszkańców, w tym 14 Żydów.

Od 1827 r. w XIX w. występuje tylko Krzesk. Na przełomie stuleci, kiedy w pobliżu tej

wsi założono folwark Krzesk, notowany w 1921 r. zaczęto starszą wieś nazywać Starym

Krzeskiem i tak jest do dzisiaj.

38. ŚWIERCZE

Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1509 r. jako Borky, potem w 1529 r.

Swyrcze natomiast w 1531 r. Borki Swirze. Obecnie nazwa wsi to Świercze. W 1509 r.

właścicielem wsi był szlachcic Jan Swyerz z Borków. W 1529 r. była z tej wsi pobierana

dziesięcina dla wikariuszy w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 był dokonany pobór

z części Leonarda 1/2 łanu we własnej uprawie, 1 łanu kmiecego. Ponadto w tej wsi

znajdował się młyn”.

39. TARCZE

Pierwsza wzmianka pochodzi z 1529 r. jako Tharcze. Miejscowość była własno-

ścią szlachty bez kmieci. W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi w wysokości

3 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie. W latach 1531-1533 był dokonany pobór

31

z 1 łanu. W 1531 r. wieś obejmowała obszar 1 łanu. W 1580 r. właścicielem był Stanisław

Mieczkowski, który: „ od sąsiad swych od 4 włók, które sami uprawiali płacił 2 floreny,

od 2 zagród bez ról 8 groszy. W sumie płacił 2 floreny 4 grosze”. W 1644 r. szlachta za-

mieszkująca tę miejscowość miała w posiadaniu 4 włóki ziemi.

40. TCHÓRZEW

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1531-1533 i była zapisana jako

Tchorzow Glowki, podobną nazwę spotykamy jeszcze w 1924 r. Tchórzew-Główki

prawdopodobnie była częścią wsi Tchórzów Rogale. Była to własność szlachty. bez

kmieci: „ W latach 1531-3 był dokonany pobór Andrzejowa i Plewczyna z 1/2 łanu; Bar-

tłomiej z synowcami 1/2 łanu; zaś w 1533 r. Jan Czerwony i Marcin Pyrkusz oddali po-

boru z 1/2 łanu”. W 1529 r. była płacona dziesięcina zapewne łącznie z Tchórzowem-

Rogalaimi. W 1644 r. szlachta posiadała 6 włók ziemi. Zaś pierwsza wzmianka o Tchó-

rzewie Rogale pochodzi z 1529 r. i jest zapisana jako Tchorzow, zaś w latach 1531-1533

jako Thchorzow Rogalie, obecnie to Tchórzew. W 1787 r. Tchórzew był zamieszkiwany

przez 143 mieszkańców, w tym 10 Żydów. Miejscowość była własnością szlachty bez

kmieci. W 1529 r. z całej wsi była płacona dziesięcina w wysokości 6 grzywien na rzecz

plebana w Zbuczynie. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu. W 1644 r. wieś

Tchórzew-Rogale liczyła 6 włók szlacheckich ziemi.

41. WOLA KRASUSKA alias SMOLNA

Pierwsza wzmianka tej miejscowości pochodzi z 1507 r. jako Volya Kraszvszka

dicta Smolna. Natomiast w 1529 r. jest zapisana jako Wolya Smolnya a w 1531 r. Smolna

Wola, obecnie Smolanka administracyjnie należy do gminy Zbuczyn. Miejscowość była

własnością szlachecką. Wieś w 1507 r. dziedziczyli: Adam, Jan, Mikołaj, Paweł, Piotr,

Wojciech i Zofia. Smolanka graniczyła z Dziewulami i Koziestanami: „W 1529 r. była

pobierana dziesięcina z pewnych ról w wysokości 1 grzywny 22 groszy na rzecz plebana

w Trzebieszowie. Był pobierany w latach 1531-1533 pobór z 1/2 łanu”.

42. WYSOKINY

Wieś była zamieszkiwana przez szlachtę zagrodową, pierwsze historyczne

wzmianki dotyczące tej miejscowości pochodzą z XV w. i są związane z dziejami parafii

Trzebieszów. Po raz pierwszy występuje w 1418 r. jako Wyszokino, która graniczyła

z Wierzejkami leżącymi o 3,5 km na północ od Trzebieszowa. Leżała wówczas w środku

wielkiego lasu zwanego Tłuścieć. Odnotowano ją w 1440 r. jako Wissokinino, zaś w 1489 r.

32

Wiszakynin. Na przełomie XV/XVI w. w wyniku akcji osadniczej Wysokinin wieś roz-

padła się na trzy części, ale jako Wysokynyo tota występuje jeszcze w 1529 r. Później

zapisywano już tylko poszczególne działy (zob. Jakusze, Maciejowice, Tęczki). W 1531 r.

wieś Wysokiny miała ½ łanu Maczewiata, ¼ łanu Paskowska. Wysokiny Łączki miała

1 łan: „W 1580 r. wieś Łączki miał w posiadaniu Wawrzyniec Wysokiński, który płacił

od 4 sąsiad swych, od 5 włók, które sami orali 2 floreny 15 groszy; od pięciu części dwu

kół młyńskich i od zagrody bez roli 14 groszy. We wsi Maciejowice super Grochówka

właściciel Krzysztof Sulan z Koszmiderem od włoki co sami orzą płacili 15 groszy. Na-

tomiast właściciel Wysokin Łączki Wawrzyniec Wysokiński od sąsiad swych od 5 włok,

które sami orzą płacił 2 floreny 15 groszy, od pięciu części 2 kół młyńskich i od zagrody

bez roli 14 groszy. Następnie właściciel Jan Wiaczkowicz z części Jagustinowskiej

od włók co sam orze, płacił 15 groszy i od szóstej części dwu włók 2 grosze”. Jeszcze

w 1827 r. miejscowości Tęczki, Jakusze i Maciejowice są wzmiankowane jako Wysokiny

(Wysokiny Jakusze, Wysokiny Maciejowce i Wysokiny Łączki). Potem ta nazwa zanika.

W 1827 r. Wyskokiny Maciejowice obejmowały 33 domy, w których mieszkało

146 mieszkańców, Wysokiny Jakusze 26 domów i 134 mieszkańców i Wysokiny Łączki

56 domów i 264 mieszkańców. Obecnie nazwy miejscowości to: Maciejowice, Tęczki

i Jakusze.

43. ZAWADY

Pierwsza wzmianka historyczna tej miejscowości pochodzi z 1514 r. Administra-

cyjnie przynależała do powiatu łukowskiego i parafii Zbuczyn. Była własnością sąsiadu-

jącą z Izdebkami. W 1529 r. właściciel Zawad płacił dziesięcinę z całej wsi w wysokości

11/2 grzywny plebanowi w Pruszynie. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z części

Leonarda i Mikołaja z 1 łanu kmiecego. W 1552 r. w Zawadach drobne działki posiadali

Krzescy. W XIX w. wieś należała do gminy Królowa Niwa i parafii Zbuczyn. Pod koniec

XIX w. wieś posiadała 8 domów i 156 mieszkańców. Folwark Zawady wchodził w skład

dóbr Krzesk. W 1827 r. Zawady posiadały 15 domów i 126 mieszkańców. Obecnie Za-

wady stanowią część wsi Stary Krzesk. Administracyjnie przynależą do gminy Zbuczyn

i powiatu siedleckiego.

44. ZBUCZYN

Pierwsza wzmianka miejscowości pochodzi z 1418 r. kiedy zapisano Zbuczin, na-

stępnie 1441 r. Sbuczyn, 1448 a w 1500 Sdbuczyn. Zbuczyn graniczył w 1441 r. z Grodzi-

skiem i Sobiestanem. W 1509 r. biegła przez Zbuczyn droga do Łukowa. Zbuczyn był

własnością królewską, następnie w 1522 r. był własnością starosty łukowskiego. W 1459 r.

33

Paweł Szczekocki [star. łuk.] zastawił Zbuczyn Janowi z Łańcuchowa podkomorzemu

lubelskiemu. W 1500 r. Grzegorz s. Wawrzyńca ze Zbuczyna został zapisany na studia

na Uniwersytecie Krakowskim. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 3 łanów

kmiecych. W 1472 r. Jan Rola z Grodziska ręczy za szlachcica Stanisława wójta ze Zbu-

czyna obwinionego przez Pawła ze Szczekocin starostę łukowskiego o zabranie kupcom

wozu z 2 końmi i rzeczami. W latach 1531-1533 dokonano poboru od wójta dziedzica

Rogali z 1 łanu. Zbuczyn należący do dekanatu radomskiego w 1418 r. bp Wojciech

[Jastrzębiec] na życzenie Władysława Jagiełły dokonał erekcji kościoła parafialnego

w Zbuczynie włączając do nowej parafii wszystkie nowo lokowane wsie położone za

lasem Tłuściec, a należące dotąd do parafii w Łukowie, wraz z dziesięciną z ról szla-

checkich, zastrzegając świętopietrze i dziesięcinę z ról kmiecych dla parafii w Łukowie,

zaś dziesięcinę z nowizn dla bpa. Władysław Jagiełło nadaje Rosławowi plebanowi

i kościołowi w Zbuczynie 2 łanów z niwami w 3 polach, 2 karczmy, 4 zagrodach, zezwa-

la na wykopanie stawu na rzece Dębowicy oraz wolny przemiał w młynach królewskich

w Zbuczynie i Wiśniowie, wyrąb w lasach Zbuczyn Wiśniów i Jagodna; uwalnia

od obowiązku wypasu bydła. Bydło plebana miało być wypasane wspólnie z bydłem

kmieci. W 1448 r. bp Zbigniew [Oleśnicki] przejął dla stołu biskupiego m.in. dziesięcinę

snopkową z ról kmiecych w Zbuczynie. Ok. 1464-71 Maciej pleban w Zbuczynie zgodził

się na erygowanie parafii w Pruszynie. W 1471 r. bp Jan Lutkowic wyłączył z parafii

Zbuczyn okręg parafii Pruszyn. W 1519 r. Maciej Taraskowski pleban w Zbuczynie. Na-

stępnie w 1522 r. Zygmunt I zezwolił, aby po śmierci lub rezygnacji obecnego plebana

Macieja prezentować na plebanię w Zbuczynie Pawła Krasowskiego prepozyta kościel-

nego Wszystkich Świętych w Krakowie, plebana w Łukowie i notariusza królewskiego.

W 1529 r. z dóbr zbuczyńskich była płacona dziesięcina snopkowa z ról kmiecych bi-

skupowi. Natomiast zagrodnicy plebana mieli płacić czynsz po 18 gr. Pleban, 4 wikariu-

sze i nauczyciel pobierali dziesięcinę z ról folwarcznych, sołtysich i od kmieci plebana

w Zbuczynie w wysokości 1 grzywny, dziesięciny z ról folwarcznych we wsiach Borki,

Bzów, Choja, Chromna, Cięlemęcz, Czepiele, Czuryły, Dziewule, Grodzisko, Iwanów

Izdebki, Januszów, Jasionka, Karcze, Kornica, Królowa Niwa, Krzesk, Lipiny, Ługi,

Marszczybrody. Modrzew, Olędy, Ostoje, Pióry, Pogonów, Radomyśl, Radzików, Rzą-

żów, Sobice, Tarcze, Tchórzów, Wesoła, Wielgorz, Wiśniów, Wola Kamienna, Zabłocie,

Zdany, Żórawiniec, Wysokinin-Maciejowięta. Dochód parafii łącznie z kolędą 4 grzy-

wien ogółem wyniósł 167 grzywien, 6 groszy. W latach 1531-1533 był dokonany pobór

z 1 łanu kmiecego plebana i młyna. Okręg parafii obejmował w/w wsie oraz Boruty,

Kaczory, Koziostany, Wolę Wiśniowską i Zawady. W 1531 r. wieś Zbuczyn miała 3 łany,

plebana 1 łan, młynarza 1 łan i sołtysi 1 łan. W 1552 r. Zbuczyn był wsią królewską, któ-

ra liczyła 41 osad i 10 karczmarzy uprawiających rolę. W 1580 r. właścicielem Zbuczyna

34

był Piotr Kosierski sługa starościński, który płacił od 12 włók i z dziesięciną 12 florenów,

od półwłoczka co na dwór obróconego 5 groszy, od 6 zagród na rolach 1 floren 6 groszy,

od 5 zagrodników bez ról 20 groszy „de resto” na sprawiedliwe oddanie wójt przysiągł.

Wójtem był Jan Piechotka.W sumie płacono 14 florenów 1 grosz. W 1779 r. zbuczyńskie

starostwo niegrodowe obejmowało miasto Zbuczyn z wsią i wójtostwem. Posiadał je

Ignacy Cieszkowski, kasztelan liwski z żoną Franciszką z Sufczyńskich, opłacając kwar-

ty 1102 złp 15 groszy. Na sejmie z 1773-1775 Stany Rzeczypospolitej nadały te dobra na-

rodowe w posiadanie Zielińskiemu chorążemu liwskiemu. W 1827 r. w Zbuczynie znaj-

dowało się 47 domów, w których mieszkało 380 mieszkańców. W I poł. XIX w. Zbuczyn

był majoratem rządowym, oddzielony od dóbr rządowych Wiszniów, w 1844 r. został

nadany płk Mielnikow, którego obszar wynosił 3810 morgów ziemi. Natomiast folwark

Zbuczyn obejmował 25 domów, 356 mieszkańców i 1585 morgów ziemi, zaś wieś Zbu-

czyn 27 domów, 239 mieszkańców i 924 morgów obszaru. Aktywną działalność miesz-

kańcy Zbuczyna zapisali w czasie powstania styczniowego 1863 r. Swoje korzenie zwią-

zane ze Zbuczynem wywodzi, późniejszy naczelnik cywilny powiatu sokołowskiego

w okresie działania Rządu Narodowego Jan Matliński „Janko Sokół” ożeniony z Matyl-

dą Lisikiewicz. Za działalność powstańczą wielu mieszkańców Zbuczyna i gminy Zbu-

czyn zapłaciło wysoką cenę, m.in. Adam Lisikiewicz otrzymał 6 lat ciężkiej katorgi

na dalekiej Syberii, Józef Wolnik vel Wolanin został skazany na 10 lat ciężkich robót

na północy Syberii, zaś Stanisław Mołażewski-oficer ze Zbuczyna, otrzymał karę osie-

dlenia się na dalekiej Syberii bez prawa powrotu do Polski. Po upadku powstania stycz-

niowego Zbuczyn był siedzibą gminy. W 1896 r. wójtem był Krystian Okniński, pisa-

rzem Maciej Błaszczyk. W 1900 r. nastąpiła zmiana na stanowisku wójta. Funkcję tę objął

Wojciech Dziewulski. W Zbuczynie znajdowała się siedziba V okręgu sądu gminnego.

W 1896 r. sędzią był Eustachy Wojciechowski, ławnikami byli: Adam Krasuski, Stani-

sław Wroczyński, Józef Księżopolski, Jan Błoński. Następnie w latach 1900-1905 sędzią

był Stanisław Wroczyński, ławnikami byli: Ignacy Okniński, Paweł Pogonowski, Franci-

szek Pióro. Pisarzem w sądzie gminnym był Jan Błoński. W szkole zbuczyńskiej na-

uczycielem była w latach 1896-1905 Wanda Żukowska. W II poł. XIX w. w skład gminy

Zbuczyn wchodziły następujące wsie: Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Karcze, Okni-

ny, Radomyśl, Rówce, Zabłoć i Zbuczyn. W latach 1896-1905 proboszczem parafii zbu-

czyńskiej był Nikodem Małachowski, wikarymi: Julian Święcicki, Władysław Wierzbic-

ki, księżem rezydentem Leon Zakrzewski. W momencie wybuchu I wojny światowej na

teren Zbuczyna przybył Stefan Pióro, z zamiarem założenia konspiracyjnej placówki

Polskiej Organizacji Wojskowej. Komitet założycielski POW tworzyli: Franciszek Tar-

kowski, Aleksander Wierzejski, Bolesław Dziewulski i Piotr Wierzejski. Po odzyskaniu

niepodległości przez Polskę w listopadzie 1918 r. funkcję wójtów w Zbuczynie sprawo-

35

wali: Władysław Krasuski, Stanisław Barszcz i od 1937 r. do września 1939 r. Franciszek

Zbucki. Na dzień 29 listopada 1920 r. wójtem gminy Zbuczyn był Władysław Krasuski

zaś Radę Gminy tworzyli: Edward Chrominski (Dziewule), Adolf Iwanowski (Gro-

dzisk), Stanisław Jastrzębski (Januszówka), Benedykt Baszkiewicz (Karcze), Paweł Ja-

strzębski (Okniny), Władysław Orzyłowski (Radomyśl), Benedykt Perka (Rówce), Józef

Sobiczewski (Zabłocie), Konstanty Domański (Zbuczyn-Kolonia), Marceli Szufranek

(Zbuczyn-Folwark), ks. Edward Markiewicz (Zbuczyn-Księżyzna). Jako zastępcy człon-

ków Rady Gminy byli: Leopold Próchenko, Józef Ostrowski, Antoni Wierzejski (Zbu-

czyn), Jan Borkowski (Radomyśl), Julian Rosiński, Władysław Królikowski (Zbuczyn).

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w Zbuczynie w latach 1919-1927 sie-

dzibę miał Sąd Pokoju. W latach 1919-1921 funkcję sędziego sprawowali Stanisław Wro-

czyński i Edmund Orzechowski. Ławnikami byli: Paweł Jastrzębski, Michał Mamcarz,

W. Orzyłowski, P. Pogonowski, Aleksander Wierzejski, S. Wiśniewski. Funkcję sekreta-

rza Sądu Pokoju sprawował Jan Błoński i W. Gawron. W 1919 r. w Zbuczynie funkcjono-

wał posterunek policji, komendantem był kpr. Antoni Nowosielski. Następnie w 1922 r.

została założona organizacja pod nazwą Związek Strzelecki z prezesem Aleksandrem

Wierzejskim i komendantem Witoldem Protasiukiem. W 1921 r. Zbuczyn liczył 956

mieszkańców. Po klęsce Wojska Polskiego w czasie Wojny Obronnej we wrześniu 1939 r.,

Zbuczyn znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie, dystrykcie warszawskim. Wójtem

gminy był Witold Dziewulski z Grodziska. Na początku 1940 r. por. Bolesław Prochen-

ka „Lot” zaczął tworzyć struktury Ośrodka V ZWZ Zbuczyn pod kryptonimem „Wierz-

ba”. Duże zasługi dla rozwoju konspiracji wojskowej na terenie Zbuczyna i okolic, poło-

żył chor. Jan Gawinkowski „Olszyna”, który został wyznaczony na komendanta pla-

cówki Zbuczyn. Poza Armią Krajową na terenie Zbuczyna aktywnie działała siła zbroj-

na Obozu Narodowego-Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne.

Struktury konspiracji narodowej tworzyli: Julian Radzikowski - przed wojną prezes koła

SN w Zbuczynie i małżeństwo Irena i Jerzy Wojtkowscy. Jerzy Wojtkowski był synem

Ludwika Wojtkowskiego-aptekarza, który w 1937 r. sprowadził się do Zbuczyna. Apte-

ka Wojtkowskich w okresie okupacji pełniła rolę punktu kontaktowego i kolportażowe-

go podlaskich narodowców. Jerzy Wojtkowski, pracował w aptece jako laborant, jedno-

cześnie po nawiązaniu kontaktów z mjr. Wiktorem Chylińskim organizował struktury

konspiracyjne NSZ na terenie gm. Zbuczyn pod kryptonimem „kompania nr 204”.

W okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej Zbuczyn był siedzibą Gminnej Rady Naro-

dowej. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa sie-

dleckiego. W wyniku reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 r. Zbuczyn należy

do powiatu siedleckiego i województwa mazowieckiego. 1 stycznia 2004 r. zmieniono

nazwę miejscowości Zbuczyn Poduchowny na Zbuczyn.

36

45. ZDANY

Pierwsza wzmianka historyczna o tej miejscowości pochodzi z 1529 r. i zapisana

została pod nazwą Zdany, natomiast w 1531 r. Sdani. Była to własność szlachecka bez

kmieci. W 1529 r. była pobierana dziesięcina w wysokości 2 grzywien na rzecz plebana

w Zbuczynie, a w latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu. W 1580 r. Bartizel

Mieczkowski dał pobór od wszystkich Zdanowskich, od 4 włók, które sami orzą, płaco-

no 2 floreny, zaś w 1644 r. szlachta miała w posiadaniu 4 włóki ziemi. W 1827 r. w miej-

scowości Zdany było 30 domów i 166 mieszkańców. Pod koniec XIX w. było 22 domy,

w których zamieszkiwało 122 mieszkańców, zaś obszar wsi wynosił 511 morgów ziemi.

Obecnie administracyjnie wchodzi do gminy Zbuczyn.

46. ŻURAWIENIEC

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1508 r. i jest zapisana jako Zo-

rawynyecz. Następnie nazwa tej wsi pojawia się w grupie wsi związanych w XVI w.

wspólną nazwą Iwanów. W 1531 r. jest wzmiankowana jako wieś szlachty zagrodowej

yecka pisana Zoravinyecz (Żórwieniec), podobna nazwa funkcjonowała w 1564 r., miała

2 łany. W 1580 r. nazwa wsi to Zorawiniecz zaś właściciel wsi Andrzej Krasuski od są-

siad swych, od 4 włók, które sami orzą, płacił 2 floreny, od zagrody bez roli 4 grosze.

Razem płacono 2 floreny 4 grosze. Podobną nazwę pisano w 1589 i w latach 1620, 1673.

W 1644 r. miejscowość ta liczyła 4 włóki szlacheckie ziemi. Zaś w XVIII w. pisano nazwę

tej wsi Zurawiniec i Żurawieniec, zaś na mapie Perthées'a zaznaczono Iwanow Zura-

wienice. Natomiast w 1827 r. wieś liczyła 5 domów i 31 mieszkańców i była pisana jako

Żurawieniec. W 1867 r. znajdowało się 371 morgów ziemi dworskiej i mieszkało 35 wło-

ścian. Pod koniec XIX w. Żurawieniec był wsią i folwarkiem, który administracyjnie

przynależał do gminy Królowa Niwa i parafii Zbuczyn, który liczył 3 domy i 29 miesz-

kańców. Ostatni raz notowany w 1899 r., widnieje też na mapie z końca XIX w. Nato-

miast tej wsi nie ma już w spisie powszechnym z 1921 r.

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Lublinie:

Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w., sygn. 49.

Archiwum Państwowe w Siedlcach:

Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 133.

37

Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 44.

Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 72.

Akta gminy Zbuczyn, sygn. 875.

Cabaj Jarosław, Podanie Dworzańskie starostwa Wiśniewskiego 1777 roku, czyli jak Dymitr

i Józefa Jabłonowscy dzierżawę królewszczyzny synowi przekazali, „Historia i Świat”,

Nr 2/2013.

Charczuk Wiesław, Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komuni-

stycznej na terenie gminy Zbuczyn w latach 1944-1956, „Radzyński Rocznik Humanistycz-

ny”, t. 11, 2013.

Charczuk Wiesław, Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Zbuczynie (1916-2006), Siedlce 2010.

Charczuk Wiesław, Formacje zbrojne Obozu Narodowego na Południowym Podlasiu w latach

1939-1947, Siedlce 2003.

Charczuk Wiesław, Kartka z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku Nowym (lata

1925-1929), „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” nr 2, 2010.

Charczuk Wiesław, Podlasianie rozstrzelani w Katyniu 1940 r. Próba analizy ofiar, [w:] Dzie-

je-filozofia-życie. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Iwanowi Akinczycowi w 70.

rocznicę urodzin, red. Edward Jarmoch, Siedlce 2011.

Charczuk Wiesław, Z dziejów Zbuczyna w XV-XXI wieku, „Rocznik Międzyrzecki”,

t. XLII, 2012.

Charczuk Wiesław, Zbrodnia ludobójstwa komunistycznego aparatu bezpieczeństwa dokonana

na członkach opozycji antykomunistycznej w Siedlcach 12-13 kwietnia 1945 roku, Siedlce 2011.

Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959.

Dzieje Lubelszczyzny, t. III: Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego, opr.

Stanisław Kuraś, Warszawa 1983.

Dzieje Lubelszczyzny, t. IV: Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego wojewódz-

twa lubelskiego, opr. Stefan Wojciechowski, Anna Sochacka, Ryszard Szczygieł, Warsza-

wa 1986.

Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w., Archiwum Państwowe w Lublinie.

Garbaczewski Jerzy, Krótki zarys dziejów wsi gminnych powiatu siedleckiego do 1948 r., Sie-

dlce 2012 (mps).

Garbaczewski Jerzy, Zarys historii siedleckiej policji (do 1948 r.), Siedlce 2012.

38

Góra Stanisław, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, Warszawa 1976.

Grzegorek Leopold, Słownik biograficzny związanych z woj. Siedleckim twórców i krzewicieli

kultury A-K, część I, Siedlce 1983.

Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J., t. III, Lipsk 1839.

Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, opr. Marek Woliński, t. I, Szczecin 2004.

Herbst Stanisław, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warsza-

wa 1983.

Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w l. 1400-1500, oprac., Jerzy Zathey i Jerzy

Reichan, Wrocław 1974.

Kiryk Feliks, Z badań nad urbanizacją Lubelszczyzny w dobie Jagiellońskiej, „Rocznik

Naukowo-dydaktyczny WSP w Krakowie”, Prace Historyczne VI, z. 43, 1972.

Kondraciuk Natalia, Wieś Zbuczyn w latach 1918-1939, mps w zbiorach autora.

Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, Kraków-

Warszawa-Wrocław 2007.

Kordaczuk Sławomir, Powiat siedlecki. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2013.

Korneć Grażyna, Tajna oświata na południowym Podlasiu i wschodnim Mazowszu 1939-1944,

Siedlce 2006.

Krawczak Tadeusz, W szlacheckim zaścianku, Siedlce-Warszawa 1993.

Księga dochodów beneficjentów diecezji krakowskiej z 1529 r. (tzw. Liber Retaxationum),

wyd. Zofia Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968.

Kumor S. Bolesłw, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2005.

Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w., „Roczniki

Humanistyczne KUL”, t. XII, z. 2, 1964.

Litwiński Robert, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919-1939, Lublin 2001.

Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. Andrzej Wyczański, Wrocław-Warszawa 1959.

Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Augu-

sta II Sasa 1697-1733, oprac. Henryk Gmiterek, Lublin 2001.

Mazurkiewicz Józef, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.

Mączka Dorota, Powiat siedlecki 1918-1939, Siedlce 2008.

Mądzik Marek, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, „Annales Uni-

wersitatis Mariae Curie-Skłodowska”, vol. LX, 2005.

39

Obzor Siedlckiej Guberni za god 1887.

Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1877 god.

Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god.

Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1901 god.

Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1905 god.

Plewczyński Marek, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce 1448-1995, red. nauk.

Edward Kospath-Pawłowski, Siedlce 1996.

Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, Warszawa, b.d.w.

Powiat Siedlecki, pod red. Czesława Górskiego, Siedlce 1935.

Rejestry poborowe województwa lubelskiego. (Rejestr z r. 1531 wyd. Adolf Pawiński), Polska

XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. IV, Warszawa 1886.

Słownik Biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, pod red. Arkadiusza

Kołodziejczyka przy współpracy Wiesława Charczuka i Dariusza Grzegorczuka,

t. I, Siedlce 2009.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski,

t. XIV, Warszawa 1895.

Szafran Przemysław. Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958.

Walka i martyrologia nauczycielstwa na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu w latach okupacji hitle-

rowskiej, pr. zespołowa, Warszawa 1987.

Zawadzka Aniela, Szkoła siedlecka w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1944, Warszawa 1986.

Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, wyd. Stanisław Kuraś, t. I- II, Lublin

1965-1973.

Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. Stanisław Kuraś i Irena Sułkowska-Kurasiowa,

t. I-VIII, Kraków-Wrocław 1962-1975.

40

41

Leszek Zugaj

(Lublin)

Rozdział II

Gmina i samorząd do 1795 roku

Okolice Zbuczyna obecnie wchodzą w skład powiatu siedleckiego i wojewódz-

twa mazowieckiego, są zatem związane z regionem mazowieckim. Jednak przez wieki

ten obszar należał do województwa lubelskiego, a wcześniej nawet sandomierskiego20.

Te tereny w czasach średniowiecza stanowiły wschodnie rubieże państwa polskiego.

Po zjednoczeniu państwa polskiego na początku XIV wieku stanowiły część wojewódz-

twa sandomierskiego. Dopiero od 1474 r. powołano osobne województwo lubelskie

na czele z wojewodą. Nowe województwo podzielone było na powiaty: lubelski, łukow-

ski (zwany też ziemią łukowską) i urzędowski. Zbuczyn wchodził w skład powiatu łu-

kowskiego stanowiącego północną część województwa lubelskiego21.

Zbuczyn i okolice na mapie Polski Wacława Grodeckiego opracowanej w 1562 roku

w Bazylei22.

20 W. Ćwik W., J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju

władz, Lublin 1977, s. 40-42. 21 Tamże. 22 Theatrum Orbis Terrarum / John Michalski// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. nacz. Bożena Bednarek-Michalska, Nr 1/2007 (82) luty. Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzysze-

42

Na czele województw stali wojewodowie mianowani przez króla. Ich władza by-

ła jednak symboliczna. W powiatach (w tym łukowskim) ustanawiano starostów gro-

dowych. Do 1611 r. obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on

urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta w dawnym powiecie, a król go tyl-

ko zatwierdzał. Starosta grodowy był właściwym naczelnikiem powiatu. Do jego obo-

wiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako

dzierżawca królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe,

ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. Starosta stał na czele władz grodz-

kich (powiatowych) stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty

było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościń-

skich) podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie (sądownic-

two karne). Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych ro-

kach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz podsta-

rościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Posiadał nadto starosta prawo mie-

cza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji

jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując po-

rządku na swym terenie, a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię kró-

lewskie w powiecie brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), któ-

re przychodziły z kancelarii królewskiej, a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy

na swoim terenie23. Powiat łukowski (ziemia łukowska) posiadała swojego odrębnego

starostę. Najniższą jednostką podziału administracyjnego były parafie katolickie. Miały

one często kształt terytorialny zbliżony do współczesnych gmin. Stanowiły okręgi po-

mocne przy zbieraniu podatków państwowych i lokalnych. Zarówno powiat łukowski

jak i sąsiednie Podlasie (województwo podlaskie) zasiedlone było przede wszystkim

przez drobną szlachtę. Pochodzili oni głównie z Mazowsza. Zbuczyn i okolice zostały

zagospodarowane w końcu XIV i w XV stuleciu, po ustaniu niszczycielskich najazdów

litewskich. Pierwsza wzmianka o Zbuczynie pochodzi z 1418 roku (Zbuczin), w tymże

roku ta wioska stanowiąca własność królewską, stała się ośrodkiem nowej parafii. Za-

pewne już wcześniej miejscowość była ośrodkiem handlowym. Właśnie takie naturalne

centra stawały się siedzibami parafii. Nowa parafia została wyłączona z rozległej parafii

łukowskiej. Stało się tak na prośbę króla Władysława Jagiełły. Nową parafię utworzył

ówczesny biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec. Ciekawostką jest fakt, że ziemia łu-

kowska podlegała wówczas pod odległy Ośrodek Diecezjalny w Krakowie. W skład

nie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2007. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2007/82/michalski.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187. 23 W. Krawczuk, Listy sejmikowe w świetle INSTRUCTUARIUM kancelarii królewskiej, [w:] „Czasopismo-

Prawno Historyczne”, 1994, t. 46, z. 1-2, s. 63-68.

43

nowej parafii włączono wsie: Borki, Bzów, Choja, Chromna, Cielemęcz, Czepiele, Czu-

ryły, Dziewule, Grodzisko, Iwanów Izdebki, Januszów, Jasionka, Karcze, Kornica, Kró-

lowa Niwa, Krzesk, Lipiny, Ługi, Marszczybrody, Modrzew, Olędy, Ostoje, Pióry, Po-

gonów, Radomyśl, Radzików, Rzążów, Sobice, Tarcze, Tchórzów, Wesoła, Wielgorz,

Wiśniów, Wola Kamienna, Zabłocie, Zdany, Żórawiniec, Wysokinin-Maciejowięta, Bo-

ruty, Kaczory, Koziostany, Wola Wiśniowska i Zawady24.

W tym czasie sieć osadnicza w rejonie Zbuczyna była już w większości ustanowio-

na i funkcjonuje do tej pory. Tylko sporadycznie niektóre miejscowości współczesnej gmi-

ny powstały dużo później, po XVI stuleciu (na przykład Lucynów dopiero w XIX wieku).

Poniższa tabela ilustruje wykaz sołectw współczesnej Gminy Zbuczyn i daty pierw-

szych wzmianek historycznych:

Miejscowość Pierwsza wzmianka Dawna nazwa

Borki Kosy 1507 Kosy25

Borki Wyrki 1529 Wyrky26

Bzów 1409 Bzowski27

Choja 1529 Choja28

Chromna 1529 Chromna29

Cielemęc 1430 Cielemeczka30

Czuryły 1529 Czvrily31

Dziewule 1441 Dziewlie32

Grochówka 1498 Grochove33

Grodzisk 1441 Grodzisk34

Izdebki 1416 Blasey35

Janoszówka 1529 Janussow36

Jasionka 1441 Jassona37

24 Dzieje Lubelszczyzny, tom III, słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, opr. S. Kuraś, Warszawa 1983, s. 286. 25 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, t. I-VIII, Kraków 1996-2009, t. I, s. 287. 26 Tamże, t. I, s. 289. 27 Tamże, t. I, s. 484. 28 Tamże, t. II, s. 60. 29 Tamże, t. II, s. 83. 30 Tamże, t. II, s. 129. 31 Tamże, t. II, s. 241. 32 Tamże, t. II, s. 507. 33 Tamże, t. III, s. 375. 34 Tamże, t. III, s. 383. 35 Tamże, t. III, s. 541. 36 Tamże, t. IV, s. 89. 37 Tamże, t. IV, s. 118.

44

Karcze 1510 Karcze38

Krzesk 1409, 1529 Krzesky, Królowa Niwa39

Kwasy 1529 Qwassy40

Lipiny 1507 Lipiny41

Łęcznowola 1529 Ląka42

Ługi Rętki i Ługi Wielkie 1507 Othy43

Maciejowice 1522 Maciejowice44

Modrzew 1508 Modrzew45

Olędy 1475 Olondy

Pogonów 1507 Pogonów

Rówce Brak danych Brak danych

Rzążew 1531 Rzasow46

Smolanka 1529 Smolanka alias Wola Krasuska47

Sobicze 1507 Sobice48

Stary Krzesk 1429 Krzesko49

Świercze 1529 Borki-Świercze50

Tarcze 1529 Tacze51

Tchórzew 1531 Tchorzów-Główki52

Tchórzew Plewki 1507 Tchórzów-Plewki53

Tęczki 1529 Wysokinin Tęczki54

Wesółka 1514 Wola Wesoła55

Zawady 1514 Zawady56

Zdany 1529 Zdany57

38 Tamże, t. IV, s. 330. 39 Tamże, t. V, s. 393. 40 Tamże, t. V, s. 523. 41 Tamże, t. V, s. 136. 42 Tamże, t. VI, s. 321. 43 Tamże, t. VI, s. 392. 44 Tamże, t. VI, s. 428. 45 Tamże, t. VII, s. 207. 46 Dzieje Lubelszczyzny…, s. 206. 47 Tamże, s. 270. 48 Tamże, s. 217. 49 Tamże, s. 119. 50 Tamże, s. 35. 51 Tamże, s. 238. 52 Tamże, s. 241. 53 Tamże. 54 Tamże, s. 281. 55 Tamże, s. 273. 56 Tamże, s. 284.

45

W większości były to wioski drobnoszlacheckie zamieszkałe przez szlachtę, peł-

noprawnych obywateli dawnej Rzeczpospolitej. Szlachta łukowska miała możliwość

uczestniczenia w sejmikach lubelskich odbywających się w Bronowicach (dziś dzielnica

Lublina). Sejmik był podstawowym organem samorządu szlacheckiego. Na sejmikach

wybierano posłów (sejmik elekcyjny), wysłuchiwano relacji posłów (sejmik relacyjny),

omawiano sprawy gospodarcze i podejmowano uchwały w tej sprawie (sejmiki gospo-

darcze), wybierano też deputatów (sędziów) do Trybunału Koronnego. Każdy szlachcic

miał też prawo uczestnictwa w sejmie elekcyjnym wybierającym króla58. Teoretycznie

sam mógł nawet zostać królem59. W każdym z powiatów istniało szereg urzędów (pod-

komorzy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy...), z którymi czasem nie wiązały

się żadne rzeczywiste funkcje: Z życiem codziennym szlachty nierozdzielnie były związane

godności ziemskie, stanowiące ustawiczny przedmiot jej zabiegów. Dodawały splendoru nazwi-

sku i czyniły szlachectwo pełnym60.

Szlachta posiadała też prawo do własnego sądownictwa ziemskiego. Wybierano

sędziów ziemskich, którzy sądzili sprawy cywilne szlachty. Sąd ziemski zbierał się

w Łukowie, ale też często w innych mniejszych ośrodkach, w tym także w Zbuczynie61.

Zatem prawie cała ludność parafii Zbuczyn posiadała pełne prawa publiczne i własny

samorząd ziemski w postaci sejmików i własnego sądownictwa. Nieco inaczej wygląda-

ło to w przypadku ludności chłopskiej. W końcu XIV wieku, po ustaniu najazdów litew-

skich, zasiedlono na nowo te opustoszałe tereny. Prawie wszystkie grunty w okolicy

późniejszego Zbuczyna rozdano drobnej szlachcie, która sama zajęła sie zagospodaro-

waniem nowym obszarów. Późniejszy Zbuczyn pozostał własnością królewską. Należa-

ło zachęcić chłopów do osadnictwa w tej wsi. Wieś zorganizowano na tak zwanym

prawie niemieckim, w odróżnieniu od wcześniej stosowanego prawa polskiego. Prawo

niemieckie był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na pol-

skiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości

rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. W takich wsiach chłopi

mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając głównie czynsz.

Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków.

Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dzie-

dzicznych. Miał też prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu

prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych.

57 Tamże, s. 286. 58 A. Lityński, Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Katowice 1974, passim. 59 Na przykład pradziadkowie późniejszego króla Jana III Sobieskiego pochodzili z małej wioski Sobie-szyn koło Ryk. 60 J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych 1505-1795, Poznań 1999, s. 184. 61 Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.

46

Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Miesz-

kańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa

sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą

wiejską62. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa pol-

skiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję wojewodów i kasztelanów. W tamtych odle-

głych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak „wójt”, „sołtys”, „ławnicy”.

Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojo-

wych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobistą niezależnie

od pochodzenia. Ziemia była dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa

określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około 16-17 ha63. Od XVI wieku

ograniczano samodzielność wsi na prawie niemieckim. Rola wójtów (sołtysów) spadła.

Jak wspomniano wyżej Zbuczyn pozostawał wsią królewską, jednak z czasem stał się

siedzibą starostwa niegrodowego, czyli zespołu dóbr królewskich na czele ze starostą,

który jednak nie posiadał uprawnień sądowych nad ludnością (starosta królewski stał

na czele sądu grodzkiego). Zbuczyn jako siedziba starostwa niegrodowego, parafii

i miejsce odbywania targów zyskiwał na znaczeniu. Położony był przy ważnym szlaku

handlowym. W 1658 r. król potwierdził tygodniowe targi w Zbuczynie64. Coraz częściej

nazywano Zbuczyn miastem, czy też miasteczkiem, jednak nie posiadał on praw miej-

skich65. Zapewne dzierżawcy królewskiego Zbuczyna chcieli poprzez nazywanie tych

dóbr miastem podnieść swój prestiż. W 1740 r. król August III Sas oficjalnie pozbawił

Zbuczyn praw miejskich, których nigdy nie posiadał. System ekonomiczny w Polsce

XVII i XVIII wieku zwano gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą. Dominacja szlachty

doprowadziła do regresu cywilizacyjnego kraju. Na to nałożyły się liczne wojny czasów

XVII i XVIII wieku. Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy

samorządu. Nazywano je prawem gromadzkim. „Gromadę” tworzyła cała ludność da-

nej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on do pomocy

ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie była poddana da-

nemu panu, ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę, z którą pan musiał się liczyć

i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Ustalanie czynszów i danin na rzecz staro-

sty należało do wspólnych porozumień gromady i starosty. Wśród mieszkańców wsi -

gromady istniały różne kategorie chłopów: kmiecie, dzierżawiący grunty dziedzicznie

oraz zagrodnicy, chałupnicy i komornicy, stanowiący różne kategorie chłopów, od po-

siadających dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio,

62 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, pod red. J. Leskiewiczowej, t. I, Warszawa 1964, s. 409. 63 Tamże. 64 J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej, w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Białystok 1990, s. 214. 65 Tamże.

47

po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo pod prze-

wodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach „rugowych” wybierany przez

gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się oskarżycielem pu-

blicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez mieszkańców gromady

od czasu ostatniego sądu. Stosowano kary pieniężne lub chłostę. Za zabójstwo stosowa-

no karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana lub gromady - odebranie gruntu. Karę

oznaczała ława wiejska, a dziedzic ją zatwierdzał lub łagodził66. Mieszkańcy wsi kró-

lewskich posiadali jeszcze jedno ważne uprawnienie, przysługiwała im możliwość skar-

gi na działalność starosty do sądów referendarskich (w Warszawie).

66 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924, s. 105-132.

48

Fragment spisu podatkowego z 1531 r.67

67 Źródła Dziejowe Polski tom XV, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisane przez

Adolfa Pawińskiego, Małopolska t. IV, Warszawa 1886, s. 382-384.

49

Fragment spisu podatkowego z 1531 roku68.

68 Tamże, s. 382-384.

50

Mapa Rzeczpospolitej z 1772 r. z zaznaczonym Zbuczynem69.

69 Le Royaume de POlogne, divise ne fes Duches et Provinces, et subdivise en Palatinats, Avec Prowilege 1752.

51

Leszek Zugaj

(Lublin)

Rozdział III

Gmina Zbuczyn w latach 1795-1863

W 1795 r. upadła I Rzeczpospolita. Lubelszczyzna została zajęta przez Cesarstwo

Austrii. Ziemie zajęte przez Austriaków w ramach III rozbioru Polski zostały nazwane

Galicją Zachodnią. Tę prowincję podzielono na cyrkuły, w tym cyrkuł łukowski ze Zbu-

czynem70. Wkrótce połączono cyrkuły w większe jednostki. Zbuczyn w 1802 r. włączono

do cyrkułu bialskiego71. Krótki okres rządów austriackich cechował się wieloma zmia-

nami administracyjnymi, ale nie odegrały one większej roli w późniejszych podziałach.

W 1807 r., w wyniku wygranych wojen Napoleon cesarz Francji doprowadził do utwo-

rzenia Księstwa Warszawskiego z ziem II i III zaboru pruskiego. W 1809 r. wojska Księ-

stwa Warszawskiego oraz wojska francuskie rozpoczęły wojnę z Austrią. Austria prze-

grała wojnę i cała dawna Galicja Zachodnia, w tym Lubelszczyzna weszła w skład Księ-

stwa Warszawskiego. W ten sposób Zbuczyn stał się częścią Księstwa. W czasach au-

striackich Zbuczyn stanowił własność rządową i tak też było w czasach Księstwa War-

szawskiego i następnych latach72. Księstwo Warszawskie było namiastką państwa pol-

skiego podległą całkowicie woli Napoleona i podporządkowane jego polityce wojennej.

W czasach Księstwa Warszawskiego podzielono kraj na nowe jednostki administracyj-

ne. Władze Księstwa Warszawskiego nie chciały odwoływać się do dawnych podziałów

terytorialnych z czasów I Rzeczpospolitej ani do podziałów z czasów zaboru austriac-

kiego. Oparto się głównie na granicach naturalnych (np. rzeki). Nowy podział admini-

stracyjny nie wszystkim się podobał, ale mimo początkowych oporów ze strony społe-

czeństwa (…) podział ten jest o wiele bardziej racjonalny i korzystny z punktu widzenia intere-

sów ludności aniżeli dotychczasowe podziały. Jest rzeczą godną podkreślenia, iż stał się on pod-

stawą prawie wszystkich późniejszych podziałów tej części kraju w XIX i XX wieku73. W po-

czątkach 1810 r. Lubelszczyznę podzielono na departamenty (na czele z prefektami)

70 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz,

Lublin 1977, s. 66. 71 Tamże. 72W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ...., s. 77. 73 Tamże.

52

i powiaty (na czele z podprefektami)74. Utworzono w tym czasie departament podlaski

z siedzibą w Siedlcach. W ramach departamentu powołano między innymi powiat sie-

dlecki ze Zbuczynem75. W czasach Księstwa Warszawskiego został zapoczątkowany

samorząd gminny. Utworzono gminy miejskie wiejskie, mające pewne formy samorzą-

du, ale pod ścisłą kontrolą właścicieli ziemskich, którzy sprawowali również obligato-

ryjnie urząd wójta. Każda wieś stanowiła oddzielną gminę wiejską76.

Zbuczyn i okolice. Mapa austriacka z 1803 roku (Carte von West Gallizien, Erzherzog Carl 1808)77.

W 1815 r., wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte, upadło również Księstwo

Warszawskie. Na gruzach tego państwa powstało Królestwo Polskie pod berłem cara

Rosji. Rosjanie przejęli system administracyjny dawnego państwa. Nowe przepisy o po-

dziale administracyjnym weszły w życie 16 stycznia 1816 r. Według nowych regulacji

departamenty zostały nazwane województwami i nie zmieniły kształtu. Utworzono za-

tem województwo podlaskie (dawny departament siedlecki)78. Utrzymano też powiaty,

które miały być odtąd tylko okręgiem wyborczym. Rosjanie wprowadzili za to nowy

74 Tamże. 75 Tamże. 76 Dekret z 23 lutego 1809 roku (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, nr 1-12, 1810, s. 201-209). 77 Carte von West Gallizien, Erzherzog Carl 1808. 78 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ...., s. 84.

53

podział na obwody skupiające po kilka powiatów w ramach województw. Zbuczyn

włączono w skład obwodu siedleckiego i powiatu siedleckiego79.

Po powstaniu listopadowym nastąpił nacisk na unifikację Królestwa Polskiego

z Rosją. Ukazem carskim z 8 marca 1837 r. województwa przemianowano na gubernie.

Właśnie gubernie były podstawową jednostką podziału w carskiej Rosji. Dodatkowo

od 1842 r. obwody przemianowano na powiaty, a dawne powiaty na okręgi. Funkcjo-

nował podział kraju na gubernie, powiaty i okręgi bez większego znaczenia. Rozpoczęła

działalność gubernia podlaska, która dzieliła się na powiaty: łukowski, bialski, radzyń-

ski i siedlecki (ze Zbuczynem)80. Organizacja gmin wiejskich w Królestwie Polskim

(po 1815 r.) pozostawała praktycznie taka sama jak w czasach Księstwa Warszawskiego81.

Dopiero w 1859 r. władze przeprowadziły ważną reformę ustroju gminnego.

Od tej pory gmina musiała składać się z przynajmniej 50 dymów82 pod zarządem jedne-

go wójta. Powołano zatem większe jednostki terytorialne. Jeżeli jeden właściciel ziemski

miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje (sprawna umiejętność czytania i pi-

sania), to zostawał wójtem. Mniejsze majątki ziemskie mogły być połączone w jedną

gminę. Właściciele ziemscy sami wybierali spośród siebie wójta i przedstawiali do za-

twierdzenia przez Komisję Rządową do Spraw Wewnętrznych. Jeżeli przedstawiony

kandydat nie miał kwalifikacji, właściciele musieli przedstawić inną osobę. W razie kło-

potów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rządowa na koszt wła-

ścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszkańców, zatwierdzonych

przez naczelnika powiatu. Na wsiach powołano sołtysów wybieranych przez społecz-

ność wiejską83. W ten sposób każda wieś w okolicy Zbuczyna stanowiła oddzielną gmi-

nę wiejską z własnym wójtem. Dopiero w 1859 r. powołano większe gminy skupiające

po kilka, kilkanaście wsi.

79 Tamże. 80 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ....,s. 93. 81 T. Mencel, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem [w:] Gmina wiejska i jej samorząd,

pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 109. 82 Inaczej domów. 83 Tamże, s. 118-119.

54

Zbuczyn na mapie Królestwa Polskiego z 1826 roku84.

Zbuczyn i okolice w 1839 roku85.

84 Mapa jeneralna województwa kaliskiego ułożona według najlepszych źródeł przez Juliusza Colberg, Warszawa 1826. 85 Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.

55

Fragment: Dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1859 roku. Dekret o reformie podzia-łu gmin wiejskich (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1859, s. 5).

56

57

Leszek Zugaj

(Lublin)

Rozdział IV

Gmina Zbuczyn w latach 1864-1918

W 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu

powstania przystąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć

chłopów od walki. Ziemia dworska użytkowana przez nich stała się ich własnością.

W każdej wsi przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne

osobne dla poszczególnych miejscowości, w których dokładnie określono ilość gruntów

należących do każdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi mu-

sieli spłacić otrzymaną ziemię, ale dostawali ją na własność. Zmieniło to zupełnie sto-

sunki własnościowe na polskiej wsi. Drugą reformą władz carskich było powołanie sa-

morządowych gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 r. zupełnie zmienił ustrój gminny

na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzie-

lona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urzędach

gminy ludzi chłopskiego pochodzenia86.

Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie

(folwarki). Ukaz carski wprowadzający ustrój samorządu gminnego został podpisany

w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 r87. Od tej pory każda gmina składała się z wiosek, ko-

lonii, folwarków i dworów, niezależnie od podziałów własności dworskiej. Utworzono

gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem88.

Jak wspomniano wyżej, w 1864 r. nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym

od 1859 r. Ich granice początkowo pozostawały bez zmian. Najważniejsze było to, że no-

we gminy zbiorowe były wyłączone spod władzy właścicieli ziemskich. W 1866 r. przy-

stąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji państwa. Miało to na celu unifi-

kację tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z początkiem 1867 r. zreorganizowano podział

na gubernie. Powołano gubernię siedlecką wraz z okolicami Zbuczyna89. W ramach tejże

86 J. Szumski., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, 1996, t. IV, s. 39. 87 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864, s. 37 i n. 88 Tamże. 89 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B.

Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I-XIV. Warszawa 1880-1902, t. IX, s. 465.

58

guberni powołano między innymi powiaty: siedlecki i łukowski. Wraz z reformą „guber-

nialno-powiatową” przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni

i powiatów. Mniej więcej z dwóch gmin, z czasów 1859 r., powołano jedną nową gminę.

Zmiany zostały ogłoszone z końcem 1866 r. (19/31 grudnia) i weszły w życie z począt-

kiem 1867 r.90

W ramach powiatu siedleckiego powołano między innymi gminy: Zbuczyn, Czu-

ryły, Jasionka, Pióry, Królowa Niwa. W składzie tychże gmin znajdowały się obszary

współczesnej Gminy Zbuczyn. Obszar współczesnej Gminy wchodził też w skład są-

siednich powiatów. W powiecie łukowskim w gminie Jakusze znajdowały się miejsco-

wości: Maciejowice i Tęczki, natomiast w gminie Krasusy, w tym samym powiecie,

znajdowały się miejscowości: Łęcznowola, Smolanka kolonia, Smolanka wieś.

Fragment mapy Królestwa Polskiego z przełomu XIX i XX wieku91.

90 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279 i n. 91 Podział administracyjny Królestwa Polskiego, według map Centralnego Komitetu Statystycznego, Warsza-

wa 1917.

59

Nagłówek aktu powołania gmin wiejskich na przełomie 1866 i 1867 roku (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279).

60

Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni siedleckiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 376- wersja rosyjska).

61

Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni siedleckiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 367- wersja polska).

62

W tym miejscu należy opisać ówczesny ustrój gminny, ponieważ w większości

obowiązywał aż do 1933 r.92 Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne,

w którym mogli brać udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie.

Należało mieć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczyć w obra-

dach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: sędziowie pokoju, duchowni, urzędnicy

policji powiatowej oraz osoby pozostające pod nadzorem policji. Zebrania gminne od-

bywały się raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwołać też nadzwy-

czajne zebrania. W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urząd lub też skła-

dał sprawozdanie finansowe, zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub

najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnień zebrania gminnego należało:

wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urzędników gminnych,

uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotyczących całej gminy,

przeznaczenie środków opiekuńczych i na urządzenie szkół gminnych,

ustanowienie działań i rachunków osób z wyboru w gminie pracujących,

rozporządzanie nieruchomym majątkiem całej gminy,

wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy,

wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego

prawa lub innych postanowień zajdzie potrzeba wyrażenia zgody całej gminy lub

wypowiedzenia się.

Do ważności uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecność przynajmniej

połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub większością głosów,

a w przypadku równości decydował głos wójta. Każdy uprawniony miał jeden głos.

W przypadku rozpatrywania spraw zamiany, sprzedaży czy regulacji gruntów gmin-

nych potrzebna była zgoda przynajmniej dwóch trzecich wszystkich uprawnionych go-

spodarzy. Uchwały zapisywane były w specjalnej księdze. Mogło się zdarzyć, że zebra-

nie gminne nie dokonało rozkładów podatków nałożonych na gminę. W tym przypad-

ku wójt po porozumieniu z ławnikami i sołtysami sam nakładał podatki na poszczegól-

ne gromady. Uchwały zebrania gminnego nie wymagały zatwierdzania przez naczelni-

ka powiatu, jeśli podejmowane były w ramach kompetencji. W praktyce naczelnik po-

wiatu osobiście lub poprzez swoich przedstawicieli kierował często obradami zebrania

gminnego. W czasach carskich wybory wójtów przebiegały nie zawsze zgodnie z pra-

wem. Podczas zebrań gminnych częstowano wódką, piwem pozyskując w ten sposób

głosy. Według ukazu carskiego gmina dzieliła się na gromady. Gromada składała się

z włościan jednej wsi lub kolonii posiadających w niej prawo własności lub jakąkolwiek

92 Na podstawie ukazu carskiego z 2 marca 1864 roku i J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej,

„Studia Łomżyńskie”, 1996, t. IV, s. 38-42.

63

nieruchomość. Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gro-

madzkich, w których nie mogli uczestniczyć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rol-

ni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni

właściciele nieruchomości na terenie gromady. Od 1880 r. mogły w nich także uczestni-

czyć kobiety–właścicielki gruntów. Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporządzało

mieniem wspólnym (gromadzkim) oraz naradzało się w sprawach całej gromady.

Ukaz carski o urządzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku

(Dziennik Praw Królestwa Polskiego, tom 62, rok 1864, s. 37).

64

Wójt gminy. Władza wójta rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. Był on

zobowiązany:

donosić zwierzchności o samowolnie wydalających się z gminy i o popełnionych

w gminie nieporządkach,

donosić zwierzchności policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypad-

kach jak pożary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp.,

zabezpieczać ślady przestępstw, dochodzić i zatrzymywać winowajców,

wykonywać wyroki sądów,

zwoływać i zamykać zebranie gminne,

wnosić sprawy pod jego obrady,

mieć nadzór nad urzędnikami i sołtysami,

czuwać nad wypełnieniem rządowych i gminnych powinności oraz wojskowego

zaciągu,

mieć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie,

przestrzegać rzetelności miar i wag w publicznych miejscach sprzedaży,

opiekować się ubogimi, sierotami i dotkniętymi kalectwem lub chorobą.

W ukazie carskim zapisano: wójt winien się naradzać z ławnikami i sołtysami

i wzywać ich do wspólnego z sobą działania, a w szczególności w tych sprawach, które

dotyczą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy. Wójt miał prawo ukarać każdego

w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub karą pie-

niężną do wysokości 1 rubla z zamianą na dwudniową robotę publiczną. Wójt miał pra-

wo kontrolować świadectwa osób przejeżdżających przez gminę i czasowo na jej terenie

przebywających. Miał prawo przywoływać do urzędu każdą osobę oraz przeprowadzać

rewizję prywatnych domów w obecności dwóch ławników lub sołtysów. Wójt był na te-

renie gminy przedstawicielem i wykonawcą władzy państwowej oraz wykonawcą

uchwał zgromadzenia gminnego. Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelni-

kiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby

wojskowej. Jeżeli wójt przez dwie kadencje sprawował „należycie” urząd, mógł zwolnić

od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to poważna zachęta dla wójtów. Wójt po-

sługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł być ukarany.

Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Każda wieś lub kolonia sta-

nowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym spośród mieszkańców sołtysem. Soł-

tys miał następujące uprawnienia:

zwoływać i zamykać zebranie gromadzkie oraz czuwać nad porządkiem na ze-

braniach,

wnosić pod obrady zebrania gromadzkiego sprawy dotyczące dobra gromady,

65

wykonywać uchwały zebrania gromady.

W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego zbieraniem

podatków zajmował się właśnie sołtys. Podobnie jak wójt w gminie, tak i sołtys w groma-

dzie mógł ukarać winnych. Prowadzeniem ksiąg gminnych zajmował się pisarz gminny.

Sprawował swoje obowiązki pod nadzorem wójta. Pisarz pociągany był do odpowie-

dzialności za brak dokładności w treści podjętych uchwał. Zdarzało się czasem,

że gmina nie miała dość środków na utrzymanie pisarza, wtedy obowiązki prowadzenia

ksiąg spadały na wójta. Pisarz był przyjmowany do gminy na zasadzie najmu, kontraktu

za zgodą wójta, ławników i sołtysów lub też na zasadzie uchwały zebrania gminnego.

Osoba piastująca stanowisko pisarza musiała być wykształcona. Władze powiatowe, we-

dług ukazu, miały czuwać nad tym, aby pisarze nie przywłaszczyli sobie zbyt wielkiej

władzy. W praktyce pisarze często stawali się faktycznymi kierownikami pracy w gminie.

Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej

25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za prze-

stępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejętność czytania

i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym, z wyjątkiem pisarza.

Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata. Na wójtów i sołtysów zebranie

gminne lub gromadzkie wybierało dwóch kandydatów. Jednego z nich zatwierdzał na-

czelnik powiatu, drugi zostawał zastępcą (podwójcim, podsołtysem). Naczelnik powia-

tu mógł nie dopuścić do urzędowania niewygodnych dla siebie osób i zarządzał po-

nowne wybory. Wójt i sołtysi obejmowali urzędy po zaprzysiężeniu przez naczelnika

powiatu. Wójta ze stanowiska mógł zwolnić gubernator, natomiast sołtysa – naczelnik

powiatu. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 r.

ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce peł-

nomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłat-

nie. Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów, odsuwano

szlachtę i ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz państwową. Wypeł-

niali różne czynności zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki

i funkcje porządkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołty-

sów. Praktyka stale wskazywała, że rząd nad gminą sprawował naczelnik powiatu

i starszy strażnik ziemski za pośrednictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dys-

ponował prawnymi, jak i pozaprawnymi możliwościami, aby nieposłusznego wójta

podporządkować, bądź usunąć z urzędu93. Gminy wiejskie początkowo były też po czę-

ści organem sądowniczym dla miejscowej ludności, powstały sądy gminne na czele z wój-

93 J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, 1996, tom IV, s. 40.

66

tem i ławnikami. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania94. W 1876 r. zreformowa-

no system sądownictwa podstawowego. Sądy oddzielono od gmin. Powstały okręgi są-

dowe złożone z dwóch lub więcej gmin na czele z sędziami pokoju oraz ławnikami. Sę-

dzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. Sądy te zajmowały się cywil-

nymi sprawami mieszkańców95. Opisy powyżej wymienionych gmin w okolicy Zbuczyna

można odnaleźć w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z końca XIX wieku. Gmina

Zbuczyn liczyła 10506 morgów obszaru i 2562 mieszkańców (dane z około 1895 roku),

wśród ludności na stałe zamieszkującej gminę było: 13 prawosławnych, 1 protestant,

156 wyznania mojżeszowego. W skład gminy wchodziły: Dziewule, Grodzisk, Januszów-

ka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłoć i Zbuczyn96. Gmina Czuryły, w końcu

XIX wieku liczyła: 2072 mieszkańców, 8219 morgów obszaru, należała do sądu gminnego

okręgu II w osadzie Mordy, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Czuryły był we

wsi Tarcze. W skład gminy wchodziły: Bzów, Choja, Cielemięc, Czuryły, Krzymosze,

Lipiny, Ługi Wielkie, Olendy, Radzików-Stopki, Tarcze, Wielgorz, Zdany97.

Gmina Jasionka w tym samym czasie należała do sądu gminnego okręgu V

w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Jasionka był we wsi Borki Wy-

ryki. Gmina liczyła: 1203 mieszkańców i 4870 morgów obszaru. W skład gminy wcho-

dziły: Borki – Kosiorki, Borki – Kosy, Borki – Poduchy, Borki – Sołdy, Borki – Wyryki,

Chromna, Jasionka, Ługi Rętki i Świercze98.

Gmina Pióry w końcu XIX wieku należała do sądu gminnego okręgu V w Zbu-

czynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Pióry mieścił się we wsi Modrzew.

Gmina liczyła 2361 mieszkańców i 8920 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły:

Izdebki – Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Wąsy, Iwanów – Kijki, Iwanów – Przywo-

ry, Modrzew, Ostoje, Pióry Pytki, Pióry Wielkie, Radzików – Kornica, Radzików – Oco-

ki, Radzików Wielki, Rząrzew i Sobice99.

Gmina Królowa Niwa także należała do powiatu siedleckiego, sądu gminnego

okręgu V w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Gmina liczyła 2040 mieszkańców

i 8611 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły: Izdebki – Kośmidry, Kamionowa

Wólka, Królowa – Niwa, Krzesk Stary, Kwasy, Pogonów, Popas, Tchórzew, Tchórzew –

Główki, Tchórzew – Plewki, Tchórzew – Rogale, Wesółka i Zawady100.

94 Tamże. 95 Tamże. 96 Słownik Geograficzny…, s. 534. 97 Tamże, t. I, s. 882. 98 Tamże, t. III, s. 481. 99 Tamże, t. VIII, s. 185. 100 Tamże, t. IV, s. 690.

67

Mapa części powiatu siedleckiego 1907 roku101.

Do 1912 r. funkcjonowała gubernia siedlecka. Następnie została zlikwidowana

i włączona w skład guberni lubelskiej102. Ówczesne gminy były narzędziem rusyfikacji.

W urzędach gmin prowadzono korespondencję po rosyjsku. Pisarze gminni musieli

znać ten język i często byli to Rosjanie. Szkolnictwo także prowadzono po rosyjsku. Do-

datkowo każdy mieszkaniec gminy musiał płacić dość duże podatki na utrzymanie

szkół. Powodowało to opór ludności wiejskiej. Gminy powyższe funkcjonowała w gu-

berni lubelskiej i w powiatach siedleckim oraz łukowskim od 1915 r.

Latem 1914 r. rozpoczęła się I wojna światowa. Wkrótce działania wojenne wkro-

czyły na terytorium Królestwa Polskiego. Jesienią 1915 r. całe Królestwo Polskie zostało

zajęte przez wojska niemieckie i austro-węgierskie. Okolice Siedlec włączono w skład

niemieckiej strefy okupacyjnej. Rosjanie ustąpili na wschód likwidując urzędy i zabiera-

jąc ze sobą wszelkie akta103. Dla ziem okupowanych przez Niemców utworzono Gene-

ralne Gubernatorstwo Warszawskie, a dla ziem austriackich Generał Gubernatorstwo

Lubelskie. Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Niemcy rozpoczęli pobór kon-

tyngentów. Spowodowało to szybkie ubożenie ludności. Niemcy i Austriacy pozwalali

101 J. K. Bazewicz, Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907. 102 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ...., s. 107. 103 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 67.

68

na działalność organizacji o charakterze charytatywnym. W gminach powołano komite-

ty obywatelskie w celu niesienia pomocy i zaspokajania potrzeb mieszkańców oraz

współdziałania z władzami. Nadal działały urzędy gminne z wójtem na czele, podległe

całkowicie władzy okupacyjnej. Nowością było to, że akta spisywano w języku pol-

skim104.

104 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna....., s. 122.

69

Leszek Zugaj

(Lublin)

Rozdział V

Gmina Zbuczyn w latach 1918-1944

Jesienią 1918 r. wojskowa władza austro- węgierska i niemiecka załamała się. Już

7 listopada 1918 r. w Lublinie ogłoszono powstanie Rządu Ludowego Republiki Pol-

skiej. Gdy w kilka dni później Józef Piłsudski wyruszał z Magdeburga (z obozu dla in-

ternowanych) zamierzał przyjechać właśnie do Lublina, ale Rada Regencyjna w War-

szawie105 przekazała mu swoje uprawnienia i wkrótce także rząd lubelski podporząd-

kował się Piłsudskiemu106. Władze lokalne tworzono w oparciu o dawne powiaty. Po-

czątkowo rządzili nimi komisarze wyznaczeni przez rząd w Warszawie, następnie sta-

rostowie. W sierpniu 1919 r. powołano województwo lubelskie wraz z powiatami łu-

kowskim i siedleckim107. Odrodzone państwo tworzono z czterech różnych jednostek

państwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o różnych trady-

cjach, językach urzędowych i różnych ustrojach samorządu. Zewsząd zagrażali wrogo-

wie. Początkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odrębne dla dawnych zabo-

rów ustroje samorządu lokalnego. Na obszarze byłego Królestwa Polskiego utrzymano

w mocy ustawę o samorządzie gminnym z marca 1864 r. Zmodyfikowano ją jednak de-

kretem Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. Według dekretu Naczelnika Państwa

gmina, tak jak poprzednio, pozostała formą samorządu zbiorowego, w jej skład wcho-

dziły gromady wiejskie – sołectwa. Nadal główną instytucją gminy pozostało zgroma-

dzenie gminne, odtąd mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele gminy

(w tym także kobiety) bez względu na stan majątkowy. Zebrania winny odbywać się raz

na kwartał, w praktyce działo się to w miarę potrzeby, najczęściej raz w roku dla uchwa-

lenia budżetu. Zgromadzenie zajmowało się sprawami majątku gminy, zatwierdzało

budżet, zajmowało się sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochro-

ną zdrowia, opieką nad ubogimi108. Co roku zebranie gminne uchwalało budżet. Koszty

działalności gminy pokrywano we własnym zakresie. Dochody pochodziły z majątku

105 Powstała z inicjatywy Niemców w czasie I wojny światowej. 106 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna....., s. 124. 107 Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919, nr 65, poz. 395. 108 Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48.

70

gminy, ze świadczeń od mieszkańców i dodatków do państwowego podatku grunto-

wego (gmina pobierała podatki państwowe) liczonego od 1 ha. Czasem ustalano dodat-

kowe podatki, na przykład od zbytku mieszkaniowego. Płaciły go osoby posiadające

wolne, niezamieszkałe pomieszczenia109. Zupełnie nowym organem była rada gminy

wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała się z 12 członków

oraz 6 zastępców (w razie śmierci lub wygaśnięcia mandatu do rady wchodził automa-

tycznie zastępca z największą liczbą głosów)110. Rada przygotowywała wnioski i budżet,

zarządzała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych

i wójta. Rada zbierała się przynajmniej raz w miesiącu lub częściej na żądanie co naj-

mniej 5 członków. Uchwały podejmowano większością głosów. Raz w roku rada gminy

przedstawiała wyniki swojej działalności na forum zebrania gminnego. Wybory do rad

gminnych zarządzał starosta. W razie słabej działalności rad gminnych, wojewoda miał

prawo ją rozwiązać i zarządzić nowe wybory111. Na czele rady gminy stał wójt wybiera-

ny przez zgromadzenie gminne.

Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedsta-

wicielami władzy samorządowej. Zarządzenia dotyczące wyborów wójta, radnych i soł-

tysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (bądź nie) wójtów i sołtysów i to

przed nim składali oni przysięgę służbową. Zebranie gminne wybierało dwóch kandyda-

tów na wójta. Pierwszego na liście zazwyczaj starosta mianował wójtem, drugiego po-

dwójcim. Kandydaci musieli mieć dobre opinie z posterunku policji. W przypadku od-

rzucenia przez starostę jednego z kandydatów na wójtów, przeprowadzano ponowne

wybory. Wójt reprezentował gminę na zewnątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Doku-

menty musiały mieć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone

przez władze zwierzchnie, nie pracował codziennie, bywał w urzędzie gminy w miarę

potrzeby. Z kasy gminnej otrzymywał wynagrodzenie, lecz było ono bardzo niskie –

na poziomie najniższych wynagrodzeń pracowników gminnych. Wójtowie posiadali naj-

częściej gospodarstwa rolne i to one były podstawą dochodów. Często w aktach można

znaleźć zażalenia wójtów na niskie wynagrodzenie za pracę na rzecz gminy. Była to za-

tem praca społeczna. Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy – urząd gminy, który skła-

dał się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego pomocni-

ków (było ich zazwyczaj dwóch) oraz woźnego. Pisarza gminnego zatrudniano w poro-

zumieniu ze starostwem. To właśnie on ponosił prawie cały ciężar pracy biurowej

w gminie. Przez jego ręce przechodził praktycznie każdy dokument. Sekretarz musiał

mieć odpowiednie wykształcenie – najczęściej średnie. Wysyłano ich na rozmaite kursy

109 Tamże. 110 Tamże. 111 Tamże.

71

doszkalające. Za swoją pracę otrzymywał największe uposażenie. Najczęściej było ono

trzykrotnie większe od zarobków wójta. Sekretarz gminy najczęściej mieszkał

w urzędzie gminy na jej koszt. Miał czasem kawałek gruntu gminnego na swoje potrze-

by. W czasach II RP często przenoszono pisarzy z jednego urzędu do drugiego. Prefero-

wano osoby z zewnątrz nieposiadające rodziny na terenie gminy. Wójtowie i pisarze

gminni stanowili elitę gminną. To najczęściej oni zakładali ochotnicze straże pożarne,

spółdzielnie mleczarskie. Urząd gminy był czynny od poniedziałku do soboty. Tylko

wójt i sekretarz posiadali klucze do kasy gminnej. Pomocnicy sekretarza to najczęściej

miejscowi młodzi mężczyźni po ukończeniu gimnazjum. Czasem mieszkali w urzędzie

gminy. Wyróżniający się pomocnicy zostawali pisarzami gminnymi. Funkcje pomocnicze

i porządkowe spełniał woźny gminny. To on pilnował więźniów w areszcie gminnym,

rozpalał w piecach, roznosił dokumenty i chodził do siedziby starostwa z korespondencją.

Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samo-

rządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys.

Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustala-

ły podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały się działalno-

ścią opiekuńczą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letnią kadencję. Równocześnie

wybierano podsołtysa – zastępcę sołtysa. Wybory sołtysa zarządzał starosta powiatowy

i to on odbierał przysięgę od nowo powołanego sołtysa. Przed zatwierdzeniem wójta

czy sołtysa starosta zawsze wysyłał pismo do Policji Państwowej, by sprawdzić czy

„prowadzi się on moralnie” i czy nie ma żadnych zastrzeżeń wobec kandydata. Ówcze-

sne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosyć restrykcyjne. Gdy na przykład

sołtys chciał zrezygnować z funkcji (a zdarzało się to często), władze powiatowe mogły

nie wyrazić na to zgody i za uchylanie się od obowiązków oporny sołtys trafiał do wię-

zienia. Sołtys reprezentował wieś, zbierał wszelkie podatki gminne, przekazywał ogło-

szenia gminne i powiatowe, czasem pracował w charakterze listonosza. Raz w tygodniu

w urzędzie gminy miała miejsce odprawa sołtysów, na której omawiano ważne sprawy

gminy, przekazywano zarządzenia władz zwierzchnich. Sołtys posiadał specjalną od-

znakę. Podobną odznakę miał też wójt, często w formie ozdobnego łańcucha. Sołtys or-

ganizował warty nocne. Każdy gospodarz, co pewien czas miał obowiązek pełnić nocne

warty w celu ochrony przed złodziejami i pożarami. Sołtys kontrolował wykonanie szar-

warków, czyli nieodpłatnych prac na rzecz gminy, które świadczyli wszyscy gospodarze

w zależności od areału gruntów. Przeliczano je na dniówki piesze i konne. Z pomocą

szarwarków remontowano i budowano drogi. Sołtys wyznaczał kolejność stójki konnej –

obowiązek każdego gospodarza do przewożenia furmanką urzędników gminnych, poli-

cjantów i nauczycieli podczas pełnienia obowiązków służbowych. Wiązało się to z bra-

kiem innych środków lokomocji (rower był rzadkością).

72

Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku112.

112 Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48.

73

Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku113.

113 Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48.

74

W okresie po I wojnie światowej miejscowości współcześnie wchodzące w skład

gminy Zbuczyn wchodziły w skład gmin: Zbuczyn, Czuryły, Jasionka, Pióry w powiecie

siedleckim114, w skład gminy Jakusze w powiecie łukowskim (Maciejowice, Tęczki)

i w skład gminy Krasusy (Łęcznowola, Smolanka kolonia, Smolanka wieś)115.

W 1921 r. przeprowadzono w całym kraju spis powszechny. Według niego gmina

Zbuczyn liczyła: 483 domy, 2980 mieszkańców (1450 mężczyzn, 1530 kobiet).

Pod względem wyznania było: 2817 katolików, 27 prawosławnych, 2 greko - katolików,

134 wyznania mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości

polskiej 2954, narodowości rusińskiej 5, narodowości żydowskiej 9, narodowości biało-

ruskiej 11, narodowości litewskiej 1116. Gmina Czuryły liczyła: 412 domów, 2593 miesz-

kańców (1298 mężczyzn, 1295 kobiet). Pod względem wyznania było: 2473 wyznania

katolickiego, 58 wyznania prawosławnego, 1 wyznania ewangelickiego, 61 wyznania

mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2503, na-

rodowości niemieckiej 1, narodowości rusińskiej 2, narodowości żydowskiej 44, naro-

dowości białoruskiej 33, narodowości litewskiej 7, narodowości rosyjskiej 3117.

Gmina Jasionka liczyła: 234 domy, 1388 mieszkańców (664 mężczyzn, 724 kobiet).

Pod względem wyznania było: 1296 wyznania rzymsko – katolickiego, 20 wyznania pra-

wosławnego, wyznania greko – katolickiego 2, wyznania mojżeszowego 70. Pod wzglę-

dem narodowościowym było: narodowości polskiej 1314, narodowości rusińskiej 8, naro-

dowości żydowskiej 58, białoruskiej 6, litewskiej 2118.

Gmina Pióry liczyła: 410 domów, 2196 mieszkańców (1103 mężczyzn, 1093 kobie-

ty). Pod względem wyznania było: 2063 katolików, 35 prawosławnych i 98 wyznania

mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2184, na-

rodowości niemieckiej 1, narodowości Rusińskiej 1, narodowości żydowskiej 4, białoru-

skiej 5, litewskiej 1 i węgierskiej 1119.

114 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubelskie, Warszawa 1925, s. 98. 115 Tamże, s. 71. 116 Tamże. 117 Tamże, s. 92. 118 Tamże, s. 93. 119 Tamże, s. 94.

75

Szczegółowe dane o gminach Czuryły, Jasionka, Pióry i Zbuczyn według spisu

powszechnego z 1921 roku (Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV,

województwo lubelskie, Warszawa 1925).

76

Szczegółowe dane o gminach Jakusze i Krasusy według spisu powszechnego z 1921

roku (Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubel-

skie, Warszawa 1925).

W latach dwudziestych doszło do wielu zmian administracyjnych w okolicy

Zbuczyna. W 1927 r. została zniesiona gmina Krasusy w powiecie łukowskim, woje-

wództwie lubelskim. Wsie: Gołowierzchy, Łęcznowolę, Smolankę, Wólkę Konopną oraz

Kolonię Smolankę włączono do gminy Celiny. Wsie: Mikłusy, Zembry i Zaolszynie włą-

czono do gminy Trzebieszów. Gmina Jakusze została w całości włączona w skład gminy

Trzebieszów120. Na mocy Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 mar-

ca 1928 r. zniesiono także gminy: Jasionka i Pióry121.

Wchodzące w skład gminy Jasionka miejscowości: Borki – Kosiorki, Borki – Sołdy

i Borki Paduchy włączono do gminy Wiśniew. Miejscowości: Jasionka, Chromna, Borki

– Wyrki, Borki – Świercze, osadę Ługi Gołacze należącą częściowo do wsi Chromna,

częściowo do wsi Ługi – Rętki włączono do gminy Zbuczyn, zaś wieś Ługi – Rentki

włączono do gminy Czuryły122.

Wchodzące w skład gminy Pióry miejscowości: Rzążew, Radzików – Oczki, Ra-

dzików – Wielki i Kornica włączono do gminy Czuryły; miejscowości: Iwanów Kijki,

Izdebki Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry – Pytki, Pióry

Wielkie i Sobicze włączono do gminy Królowa Niwa123.

120 Dz. U. 1927 nr 31 poz. 281. 121 Dz. U. 1928 nr 31 poz. 301. 122 Tamże. 123 Tamże.

77

Lata dwudzieste były dość ciężkie dla samorządów gminnych. Wszyscy dopiero

uczyli się demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo dużym problemem w po-

czątku lat dwudziestych była szalejąca inflacja. Uchwalony, na przykład, na początku

1923 r. budżet należało co miesiąc nowelizować. Nie sprzyjało to wcale inwestycjom

w budowę dróg i szkół.

Zdarzało się, że propozycję rządowe dofinansowania inwestycji były odrzucane

przez gminy, gdyż kwoty te w ciągu kilku miesięcy stawały się śmiesznie niskie i gmina

musiała sama dokończyć zaczętą budowę.

Według skorowidza gmin opracowanego na podstawie drugiego powszechnego

spisu ludności i budynków z dnia 9 grudnia 1931 r., gmina Zbuczyn liczyła 81,1 km2, po-

wierzchnia użytków rolnych wynosiła 61,4 km2, w tym gruntów rolnych było 49,1 km2.

Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 IX 1921 r. wynosiła 613, a na dzień

9 grudnia 1931 r. wynosiła 729. Na dzień 30 IX 1921 r. gminę zamieszkiwało 3800 osób,

a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 4417 mieszkańców. Gmina Czuryły liczyła

74,0 km2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 59,7 km2, w tym gruntów rolnych było

47,5 km2. Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 września 1921 r. wynosiła 549,

a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 649. Na dzień 30 września 1921 r. gminę zamiesz-

kiwało 3598 osób, a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 3774 mieszkańców124.

Gmina Królowa Niwa liczyła 84,3 km2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła

74,6 m2, w tym gruntów rolnych było 59,9 km2. Liczba budynków mieszkalnych

na dzień 30 września 1921 r. wynosiła 642, a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 691.

Na dzień 30 września 1921 gminę zamieszkiwało 3962 osoby, a na dzień 9 grudnia

1931 r. gmina liczyła 4177 mieszkańców125.

124 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, cz. I, województwa centralne i wschodnie, Warszawa 1933, s. 31. 125 Tamże.

78

Fragment mapy administracyjnej z 1933 roku126.

W 1933 r. dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce.

Według nowej ustawy gminnej127 z 23 marca 1933 r. zniesiono zebranie gminne, czyli

zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu

przekazano częściowo radzie gminnej. Mimo to według nowych przepisów rada gminy

miała mniejsze uprawienia. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delega-

tów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku

przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym

wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12.

Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego

nie wiązał się z żadnym wynagrodzeniem. Namiastką zniesionego zebrania gminnego

było zebranie gromadzkie. Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin

na gromady wiejskie, które obejmowały jedną lub kilka wsi. Podział na gromady był

ogłaszany w Dzienniku Urzędowym Województwa. Zebranie gromadzkie zbierało

się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Podejmowało ono

126 Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej, podział na gminy według stanu z dnia 1 kwietnia 1933 roku, Warszawa 1933. 127 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294.

79

uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kaden-

cje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych

gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys

oraz jego zastępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny budżet. Wybory zatwier-

dzał starosta powiatowy. Każdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa

lub podsołtysa miał obowiązek sprawowania obowiązków do końca kadencji. Składali

oni przysięgę służbową na ręce starosty. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gro-

mady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył

zebraniom. Do sołtysa należały też sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego,

przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków

związanych z poborem wojskowym.

W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ – zarząd gmi-

ny. Przejął on część uprawień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele

z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników.

To właśnie zarząd gminy, na co dzień sprawował władzę w gminie. Przygotowywał on

projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja

członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy

w głosowaniu tajnym. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on

odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz proto-

kołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierow-

nikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego.

Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty,

w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze

jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w te-

renie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Wójt, jako organ rządowy, działał

jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością spra-

wował starosta, który miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy

w przypadkach łamania prawa. Zgodnie z powyższymi nowymi rozwiązaniami praw-

nymi należało podzielić gminę na gromady wiejskie (odpowiednik sołectw).

80

Fragment ustawy o częściowej zmianie ustroju gminnego (Dz. U. rok 1933, nr 35, poz. 294).

81

W 1933 r. gminy wiejskie zostały podzielone na gromady (sołectwa), w skład któ-

rych wchodziła jedna, dwie lub kilka miejscowości. Według danych z 1935 roku w skład

gminy Zbuczyn wchodziły gromady: Dziewule, Grodzisk, Karcze, Okniny, Zabłocie

(Zabłocie wieś, Radomyśl wieś, Radomyśl kolonia, Januszówka wieś), Zbuczyn (Zbu-

czyn kolonia, Jasionka wieś, Borki – Kosy wieś, Chromna wieś, Ługi – Gołacze wieś),

Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka (Zbuczyn parcele, Borki – Wyrki wieś, Borki Świer-

cze wieś, Koryta osada, Rówce wieś128.

W skład gminy Królowa – Niwa wchodziły gromady: Izdebki – Kosny (Izdebki –

Kosny wieś, Izdebki – Błażeje wieś, Izdebki – Kośmidry wieś), Krzesk Stary, Krzesk –

Królowa Niwa (Krzesk – Królowa Niwa.

W skład gminy Czuryły wchodziły gromady: Bzów, Czuryły, Cielemęc, Krzymo-

sze (Krzymosze wieś, Krzymosze folwark), Lipiny (Lipiny wieś, Ługi – Rentki wieś),

Ługi (Ługi – Wielkie wieś, Zdany wieś), Olędy (Olędy wieś, Lucynów kolonia, Leśni-

czówka kolonia), Radzików (Radzików – Kornice wieś, Radzików Oczki wieś, Radzi-

ków Wielki wieś), Radzików Stopki, Rzążew, Tarcze (Tarcze wieś, Choja wieś), Wiel-

gorz. wieś, Krzesk folwark), Kwasy (Kwasy wieś, Iwanów – Kijki wieś, Izdebki – Wąsy

wieś), Modrzew, Pióry – Wielkie (Pióry – Wielkie wieś, Ostoje wieś, Pióry – Pytki wieś),

Pogonów (Pogonów wieś, Tchórzew – Plewki wieś, Golizna osada), Sobicze (Sobicze

wieś, Wesółka wieś), Tchórzew (Tchórzew – Rogale, Główki wieś), Zawady (Zawady

folwark, Kamienna Wólka wieś)129.

Gromady: Łęcznowola, Smolanka (Smolanka wieś, Smolanka Podgaj kolonia)

wchodziły w skład gminy Celiny w powiecie łukowskim, województwie lubelskim130.

Podział gminy Zbuczyn na gromady (Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935 nr 30 poz. 213).

128 Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935 nr 30 poz. 213. 129 Tamże. 130 Tamże.

82

Lata trzydzieste były dużo lepszym okresem rozwoju samorządu gminnego, mi-

mo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów

i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpły-

nął na możliwość większych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwar-

kiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to także

czas zorganizowania się licznych ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i or-

ganizacji społeczno politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego,

Wychowania Fizycznego i wielu innych. W każdej gminie świętowano rocznice naro-

dowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowie-

dzialności, który tak bardzo przydał się w czasie nadchodzącej wojny.

Gminy Zbuczyn, Czuryły i Królowa Niwa w latach 30-tych XX wieku131.

1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. W końcu września obszar gminy

został opanowany przez Niemców. Władze okupacyjne zmieniły administrację podbite-

go kraju. Powołano Generalne Gubernatorstwo, podzielono na dystrykty. Powołano

także dystrykt warszawski wraz z okolicami Siedlec. Podział na gminy pozostał, na po-

131 Mapa opracowana przez Autorów na podstawie przedwojennej mapy sztabowej.

83

wiaty także, mimo że często zmieniały się granice. Gminy Czuryły, Królowa Niwa

i Zbuczyn nadal wchodziły w skład powiatu siedleckiego132.

Okupant w dniu 28 listopada 1939 r. wydał zarządzenie „o zarządzie gmin pol-

skich”. Gminy stały się odtąd narzędziem władz okupacyjnych. Władze niemieckie

zniosły samorząd wiejski. Rozwiązano rady gminne, zarządy gmin i rady gromadzkie.

Pozostały tylko organy wykonawcze – wójt i sołtysi oraz urząd gminy z sekretarzem.

Niemcy nie mogli zastąpić całego aparatu administracyjnego swoimi ludźmi. Przedwo-

jenni wójtowie i sołtysi najczęściej pozostawali początkowo na swoich stanowiskach.

Odsetek Niemców wśród nich był znikomy. Wójtowie i sołtysi stali się funkcjonariu-

szami niemieckich starostw. Do ich głównych zadań należała organizacja kontyngentów

oraz wyznaczanie ludzi do pracy przymusowej. Mieli też obowiązek wskazywania osób

współpracujących z podziemiem oraz osób ukrywających się (np. Żydów)133. Wójtowie

i sołtysi organizowali prace szarwarkowe na rzecz Niemców. Władze niemieckie zezwo-

liły na powstanie komisji doradczych przy wójcie jako organie doradczym. Jednak peł-

nię odpowiedzialności ponosił wójt. Komisja mogła doradzać w sprawach realizacji za-

rządzeń niemieckich, dbać o estetykę wsi, organizować pomoc społeczną. Komisja sta-

nowiła coś w rodzaju „okupacyjnego samorządu”. Wielu wójtów, sołtysów i doradców

pełniło swoją funkcję z polecenia podziemia134. Wójta mianował starosta i zatwierdzał

szef okręgu (dystryktu). Starosta miał pełną władzę nad wójtem, kontrolował go i mógł

uchylić każdą jego decyzję lub zmienić jego zarządzenie. Wójtowie i sołtysi mieli obo-

wiązek dokładnego wypełniania poleceń władz okupacyjnych, byli za to osobiście od-

powiedzialni. W trudnych warunkach okupacyjnych ludzie ci przyjmowali różne po-

stawy. Niektórzy spośród polskich wójtów i sołtysów starali się łagodzić los swych

współrodaków z narażeniem własnego bezpieczeństwa; zdarzały się jednak wypadki

kolaboracji135.

Urząd gminy bywał celem ataków partyzanckich. Niszczono akta kontyngentowe

oraz zwykłe akta gminne. Obok oficjalnych struktur władz gminnych wyznaczanych

i kontrolowanych przez Niemców istniały też struktury polskiego państwa podziemne-

go. Każda gmina w ówczesnej Polsce miała podziemnego, konspiracyjnego wójta.

W czasie wojny rozbudowano urząd gminy, aby zapewnić sprawny pobór podatków

i kontyngentów. Co tydzień każdy sołtys musiał stawić się w urzędzie gminy i wysłu-

chać kilkunastu zarządzeń w sprawie kontyngentów, podwód, podatków, bezpieczeń-

stwa i wielu innych spraw. Sołtysi musieli zwracać uwagę na zaciemnienie mieszkań

132 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna...., s. 147. 133 M. Gończar, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 27. 134 Tamże, s. 28. 135 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s. 154.

84

każdej nocy oraz wyznaczać warty nocne. Sołtysi przekazywali zarządzenia ludności

i organizowali skup żywności. Prowadzili kartoteki kontyngentowe. Kontyngenty były

bardzo rozmaite, objęto nimi prawie wszystkie rodzaje produkcji rolniczej. Władze nie-

mieckie ściągały kontyngenty: zbożowy, drobiarski, mięsny, warzywny, mleczny, ziem-

niaczany, słomy, miodu, jaj, buraka cukrowego, lnu, konopi. Oprócz tego zbierano także

podatki. Każde gospodarstwo było dokładnie wymierzone i oszacowane pod względem

dochodów. We wsiach wyznaczono tak zwanych „bańkowych” zbierających bańki

z mlekiem od gospodarzy. Za niedostarczenie mleka na czas groziła grzywna oraz re-

kwizycja krowy. Jak można sobie wyobrazić, zorganizowanie poboru tylu różnych pro-

duktów rolniczych nie było łatwe. Ludność miała poważne opóźnienia w oddawaniu

kontyngentów. Sołtysi na każdej odprawie byli ponaglani do terminowego rozliczania

kontyngentów i podatków. Dla tych, którzy opóźniali się w oddawaniu kontyngentów,

powstał doraźny sąd gminny. Ogłoszenia w tej sprawie rozklejano w gminie. Oprócz

sądów były też inne sposoby dyscyplinowania opornych. Stosowano kary zbiorowe.

Na przykład gromady wiejskie, które nie oddały 100% kontyngentów, nie miały prawa

przemiału zboża w młynach.

85

Leszek Zugaj

(Lublin)

Rozdział VI

Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1944-1953

W lipcu 1944 r. obszar ziemi siedleckiej został zajęty przez Armię Czerwoną.

Niemiecka administracja szybko opuściła ten teren. Początkowo władzę przejmowali

przedstawiciele delegatury Rządu na Kraj, bowiem legalnym rządem był Rząd Londyń-

ski, który w każdej gminie miał swojego przedstawiciela. W lipcu 1944 r. w Lublinie

powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działający pod osłoną ZSRR (faktycz-

nie powołano go wcześniej w Moskwie). To właśnie przedstawiciele tego komitetu,

przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczną władzę w terenie. W każdej

gminie, opanowanej przez Sowietów, ustanowiono komendanta wojennego, który bar-

dzo szybko odsunął od władzy prawowitych przedstawicieli. Sprzyjało temu skoncen-

trowanie dużych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wejścia Rosjan two-

rzono na nowo urząd gminy na czele z wójtem. Byli to z reguły ludzie z autorytetem

tolerowani przez wojska radzieckie. Wraz z wejściem Sowietów ustalono obowiązkowe

kontyngenty na rzecz Armii Czerwonej i wojsk polskich. Miały one podobny wymiar

jak te z czasów wojny, zwano je „świadczeniami rzeczowymi”. Z czasem je obniżano,

aż do zniesienia w 1947 r.

W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano się na przedwojennych rozwią-

zaniach ustrojowych. Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekre-

ty w sprawach organizacji obszaru kraju wyzwolonego spod okupacji niemieckiej. Dnia

21 sierpnia 1944 r. dekret PKWN przywrócił przedwojenne podziały na województwa,

gminy i gromady136. Powiat siedlecki powrócił do województwa lubelskiego, jednak nie

na długo. Z dniem 1 stycznia 1949 r. z obszaru województwa lubelskiego wyłączono

obszar powiatu siedleckiego i włączono go do województwa warszawskiego137.

136 Dz. U. 1944 nr 2 poz. 8. 137 Dz. U. 1948 nr 49 poz. 371.

86

Władze PKWN-u wprowadziły nowe rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono

wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 września 1944 r. wydano dekret o organizacji

i zakresie działań rad narodowych138.

Miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 r. Rady narodowe stanowiły

uspołecznioną formę sprawowania administracji139. Była to instytucja nieznana w społe-

czeństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufnością. Rady narodowe zostały włączone

w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego

został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 r.140 Zagwarantowano istnienie

wspólnot samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym mająt-

kiem i osobowością prawną. Wspólnota samorządowa posiadała swoje organy wyko-

nawcze – zarządy oraz uchwałodawcze – rady narodowe (zamiast poprzednich rad

gminnych). Zakres działań organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 r.).

Jednocześnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy pań-

stwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były

prezydia rad narodowych, złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków.

To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje zarządów

gmin. Organ ten działał kolegialnie, zbierając się na sesjach141.

Gminne rady narodowe składały się z nie mniej niż 16 i nie więcej niż 36 radnych,

„reprezentujących w miarę możliwości ludność poszczególnych wsi”. W skład gminnej

rady narodowej wchodzili odtąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwale-

niem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzeszeń

społecznych, organizacji młodzieżowych, przedstawiciele wojska, nauki i pracy spo-

łecznej142. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji

społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także

osoby z przedwojennego samorządu, autorytety miejscowe, nawet księża. Te osoby wy-

rzucano przy częstych „reorganizacjach” rad zarządzanych przez rady wyższego szcze-

bla. Wola ludności poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygod-

nych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gmin-

nej rady. Preferowano ludzi związanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie mająt-

kowym. Największa „akcja wymiany” radnych miała miejsce w 1948 r. Gminne rady

narodowe w głosowaniu tajnym większością głosów wybierały zarząd gminny jako or-

gan wykonawczy. Składał się on z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta

138 Dz. U. 1944, nr 5 poz. 22. 139 Tamże. 140 Dz. U. 1944, nr 14, poz. 74. 141 Tamże. 142 Tamże.

87

i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starostę143. Kompetencje zarządów były

takie same jak przed wojną, ale z czasem zaczęto pomniejszać ich rolę. Ich funkcje

przejmowały prezydia rad narodowych, spychając wójta do mało znaczącej w gminie

roli wykonawcy poleceń prezydium GRN. Zarząd gminy miał do pomocy urząd gminy

z sekretarzem na czele. W urzędach zatrudniono więcej urzędników–referentów. Byli to

referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrud-

niano także woźnego. Wiązało się to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w admi-

nistracji lokalnej były bardzo niskie i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urzęd-

ników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zastąpili ich nowi – ukształtowani

według zupełnie nowych wzorców.

Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku gmina Czuryły liczyła 3916 mieszkańców, gmina Królowa Niwa 4431, natomiast gmina Zbuczyn 4718 mieszkańców. (Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 34 ).

143 Dz. U. 1933, nr 35, poz. 294.

88

Tuż po wojnie praca urzędników gminnych była bardzo trudna. Wszystko

za sprawą podziemia niepodległościowego, które walczyło z władzą komunistyczną.

Nowa władza nie cieszyła się poparciem ogółu ludności. Powszechnie odbierano ją jako

narzuconą przy pomocy Armii Czerwonej. Świadczyły o tym prawdziwe wyniki refe-

rendum z 1946 r. (słynne hasło 3 razy „tak”) oraz wyborów ze stycznia 1947 r. Masowe

fałszerstwa spowodowały przejęcie pełni władzy przez komunistów. Typowa dla tego

pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad naro-

dowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczyć w organach ustanowionych przez

komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło

spowodować pobicie przez siły niepodległościowe. Wymierzanie publicznie kar ciele-

snych było standardową karą dla zwolenników nowego ładu. Często zdarzało się,

że niektórzy członkowie władz gminnych wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie, porzucając

ważne funkcje we władzach lokalnych.

Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kultural-

nymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody

samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za ko-

rzystanie z urządzeń komunalnych, a także z pożyczek, dotacji Skarbu Państwa

oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy).

Gromady wiejskie w okresie powojennym działały w oparciu o dawne rozwiąza-

nia prawne. Nadal istniało zebranie gromadzkie na czele z sołtysem i radą gromadzką.

Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola

zaczęła być ograniczana. Formalnie rozporządzały majątkiem gromadzkim, niewiele

go pozostało, ponieważ został upaństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły

bowiem podział majątku na państwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie

i majątek gromadzki w tym podziale przeszły na własność państwa. Do 1950 r. formal-

nie nadal działał samorząd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele

uprawnień do samodzielnego działania. W systemie rad narodowych dominująca rola

została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urzędniczemu. Następowała

biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny majątek samorządowy,

bo jego nowy właściciel – Skarb Państwa – nie potrafił temu skutecznie przeciwdziałać144.

Samorząd gminny nie miał prawa istnieć w socjalistycznym państwie. Na mocy

ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej145 znie-

siono samorząd terytorialny (pozostał nadal okręg zwany gminą). Jego cały majątek

przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady

gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity

144 M. Gończar, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 36. 145 Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130.

89

system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe

były organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze

kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały prezydia,

które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych146.

Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscową lud-

ność147. Pierwsze wybory przeprowadzono jednak dopiero w 1954 r. W ten sposób peł-

nię władzy w gminie przejęły rady narodowe oraz prezydia – organ kolegialny.

Już wcześniej obniżano rolę wójta i zarządu, teraz zlikwidowano te pozostałości sana-

cyjnej Polski. Prezydia zbierały się na sesjach, podobnie jak wcześniej zarządy gminy.

Pozostały nadal urzędy gminy pracujące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze

wchodzili odtąd w skład prezydium148.

Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom; od czasu wejścia przepisów

z 1950 r. podlegali przewodniczącym gminnych rad narodowych. Po wojnie utrzymy-

wał się podział na gromady wiejskie z sołtysami na czele. Nie miały one jednak żadnych

uprawnień samorządowych. Według stanu z 1952 r. w skład gminy Czuryły wchodziło

19 gromad: Bzów, Choja, Cielemęc, Czuryły, Krzymosze, Leśniczówka, Lipiny, Lucy-

nów, Ługi – Rentki, Ługi Wielkie, Olędy, Radzików – Kornica, Radzików – Oczki, Ra-

dzików – Stopki, Radzików Wielki, Rzążew, Tarcze, Wielgorz, Zdany149.

W skład gminy Zbuczyn wchodziło 15 gromad: Borki – Kosy, Borki – Wyrki,

Chromna, Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Jasionka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rów-

ce, Zabłocie, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka150.

W skład gminy Królowa Niwa wchodziło 19 gromad: Izdebki – Błażeje, Izdebki –

Kosny, Izdebki – Kośmidry, Izdebki – Wąsy, Krzesk – Królowa Niwa, Krzesk Majątek,

Krzesk Stary, Kwasy, Modrzew, Ostoje, Pióry – Pytki, Pióry Wielkie, Plewki, Pogonów,

Sobicze, Tchórzew, Wesółka, Wólka Kamienna, Zawady151.

Miejscowości, które współcześnie wchodzą w skład gminy Zbuczyn: Grochówka,

Maciejowice, Tęczki w 1952 r. wchodziły w skład gminy Trzebieszów, zaś gromady

Łęcznowola i Smolanka wchodziły w skład gminy Celiny w powiecie łukowskim, wo-

jewództwie lubelskim152.

W latach 1953-1954 rozpoczęto kampanię propagandową informującą o potrzebie

zmian w administracji. Władza ludowa miała znaleźć się bliżej ludu, a nie tylko w czę-

sto odległej siedzibie gminy. „Sanacyjny” przeżytek w postaci gmin miał zostać zlikwi-

dowany. Z końcem 1954 r. gminy zakończyły działalność.

146 M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2001, s. 396. 147 Tamże. 148 Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130. 149 Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa, s. 33. 150 Tamże, s. 36. 151 Tamże, s. 34. 152 Tamże, s. 145.

90

91

Leszek Zugaj

(Lublin)

Rozdział VII

Gromadzka Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1954-1972

Już w 1953 r. rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym

kraju najniższego szczebla. Dawne granice gmin miały się zmienić. Gminy miały zastą-

pić mniejsze jednostki – gromady. Celem reformy miało być włączenie coraz szerszych

rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijaniu ich twórczej

inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi153.

Zlikwidowano już samorząd gminny, teraz likwidacji miały ulec także gminy.

Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolek-

tywnych gospodarstw rolnych, na kształt radzieckich kołchozów. 25 września 1954 r.

weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego154. W miejsce dotychcza-

sowych gmin powstały nowe gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących

ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspól-

ne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne (art. 2). Liczba mieszkańców mia-

ła się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadra-

towych. Na czele całości stała gromadzka rada narodowa z prezydium (przewodniczą-

cy, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków)155. Początkowo gromadz-

kie rady narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadz-

kie rady: kierują w swoim zakresie na terenie gromady działalnością gospodarczą, spo-

łeczną i kulturalną (art. 10)156.

W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz

powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółową kon-

trolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromada uchwalała budżet (z czego poło-

wa szła na kilkuosobową administrację), zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła

sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżety gromadzkie powiązane były z bu-

153 Wstęp do ustawy z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracji wsi i powołaniu gro-

madzkich rad narodowych, Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191. 154 Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191. 155 Tamże. 156 Tamże.

92

dżetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły

być prowadzone, gdyż przekraczało to możliwości niewielkiej gromady. W tych czasach

w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zada-

niem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i mak-

symalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały

kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności pu-

blicznej z wyjątkiem szkół. Często Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO

itp. pozostawały poza granicami gromady, skazując je na niesamodzielny byt.

Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowiązki soł-

tysów przejęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gro-

madzką radę narodową. Do ich zadań należało organizowanie czynów społecznych,

zwoływanie zebrań wiejskich, wystawianie świadectwa pochodzenia zwierząt. Co ty-

dzień uczestniczyli w odprawach. Pełnomocnik nie był wybierany przez mieszkańców

wsi i nie reprezentował ich. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwującym wy-

konywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach 1954–1958 zebrania

wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty157

w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła się i nigdy nie została

przez wieś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezen-

tował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy, egzekwującym wykonywanie przez

obywateli obowiązków wobec państwa. W latach 1954–1958 zebrania wiejskie nie mogły

uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty.

Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad na-rodowych (Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191).

157 M. Gończar, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 37.

93

Gromady miały stać się zalążkiem przyszłych dużych kolektywnych gospo-

darstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. Na przy-

kład w wykonywaniu siewów poszczególne wsie miały współzawodniczyć i dodatko-

wo cała gromada współzawodniczyła z inną. Formalnie każde gospodarstwo rolne było

prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i każdy rol-

nik, który za wcześnie lub za późno zasiał zboże mógł mieć kłopoty. Za niewykonanie

planów groziły kary. Do najłagodniejszych należało wywieszenie nazwiska „opornego

chłopa” na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim158.

W październiku 1956 r. system stalinowski upadł. Władzę przejął Władysław

Gomułka. Na razie wycofano się z projektu powszechnej kolektywizacji. System podzia-

łu na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 r. weszła w życie no-

wa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia159. Rozpoczęto także

proces komasacji gromad w większe jednostki, większość z nich była bowiem komplet-

nie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie

bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej, więc

ludzie odbierali to z nieufnością. Według ustawy o radach narodowych z 1958 r. precy-

zyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwa-

lała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego

terytorium, jak budżet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania.

Do zadań gromadzkich rad należało w szczególności: współdziałanie z kółkami rolniczymi,

spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłową gospodarkę w lasach, współdziałanie

ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarząd mieniem gromadzkim, drobnymi zakła-

dami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszczeń i obsługa szkół podstawowych,

przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek160. Aparatem wykonawczym i zarzą-

dzającym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym - komisje rady. Organami

pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodni-

czący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarządzający rady, reprezentowało radę

na zewnątrz i organizowało jej pracę. Przewodniczący prezydium wybrany przez radę

musiał być zatwierdzony przez Powiatową Radę Narodową. Komisje rady opiniowały

i inicjowały sprawy mające być przedmiotem sesji, kontrolowały działalność aparatu pre-

zydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium.

Sekretarz gromadzki nie wchodził odtąd w skład prezydium, stojąc na czele biu-

ra gromadzkiego złożonego z kilku urzędników (referentów). W biurze gromadzkim

pracował też przewodniczący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad gro-

158 L. Zugaj, Historia samorządu i administracji w gminie Milejów, Lublin 2010, s. 81. 159 Dz. U. 1958, nr 5, poz. 16 (tekst ujednolicony Dz. U. 1975, nr 26, poz. 139). 160 Tamże.

94

madzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 r. Wyborom tym towarzyszyła wielka akcja

propagandowa. Kolejne wybory również przeprowadzano w podobny sposób. Fre-

kwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą –

Front Jedności Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane, władze przywiązywały,

wzorem ZSRR, dużą wagę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były

trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były cztero-

letnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 1969161.

Przed każdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampanię wyborczą,

co oznaczało zebranie, na którym mieszkańcy mieli wysuwać swoje postulaty (np. budo-

wy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały się programem wyborczym. Z ich wypeł-

nieniem bywało różnie. Jednym z problemów ówczesnej administracji było rozdrobnie-

nie. W dawnej gminie utworzono po kilka gromadzkich rad narodowych z osobnymi biu-

rami gromadzkimi. W każdej z tych gromad należało zapewnić lokal, sprzęt biurowy

i kadry. Często był z tym duży problem. Pensje były niskie i trudno było znaleźć kompe-

tentne osoby do pracy. Według ustawy o radach narodowych z 1958 r. na wsiach na nowo

powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie.

Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotyczących poszczególnych

wsi, wchodzących w skład gromady zwołuje się zebranie mieszkańców tych wsi (zebranie wiejskie).

Dla zapewnienia stałej łączności między poszczególnymi wsiami a gromadzką radą narodową i jej

prezydium mieszkańcy wsi wybierają sołtysa. Powrócono do zebrań wiejskich. Sołtys uczest-

niczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Okres po 1956 r. dla wsi polskiej jest stosun-

kowo dobrze oceniany. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na siłę two-

rzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej.

Zmniejszono wymiary obowiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu.

Poprawiło się zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane, tak potrzebne

na wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską, ogrodni-

czą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Utworzono Państwowe

Ośrodki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze

postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wieś za-

sypano nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić162.

Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpoczęła

działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika gromadzkiego.

Rozpoczęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod względem rentowności. Duży nacisk

kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po preferencyjnych cenach ku-

pować maszyny rolnicze. Kółka prawie siłą zakładano w każdej wsi. Z czasem tworzono

161 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969. 162 Z. Landau, W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1991, s. 270.

95

Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające na celu stworzenie lepszych usług dla rolni-

ków. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z planów kolektywizacji rolnictwa. Pod-

trzymywano nierentowne Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produk-

cyjne, które się nie rozwiązały. W PGR-ach nadal panował bałagan. Wiele jeszcze było

marnotrawstwa w gminnych spółdzielniach mających monopol na handel, skup i usługi

na wsiach163.

Dużo sił i środków poświęcono słusznej akcji podniesienia poziomu oświaty, czy-

telnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Bo-

rykały się one często z licznym problemami. Z końcem 1954 r. w powiecie siedleckim

w województwie warszawskim oraz w powiecie łukowskim powołano między innymi

następujące gromady:

GROMADZKA RADA NARODOWA BORKI – WYRKI 1954 - 1959

W skład gromady Borki - Wyrki z siedzibą GRN w Borkach – Wyrkach, weszły

obszary gromad: Borki – Kosy, Borki – Wyrki z gminy Zbuczyn oraz obszary gromad:

Helenów, Kosiórki, Paduchy, Sołdy z gminy Wiśniew164.

Gromada nie została uznana przez ówczesne władze wojewódzkie za przyszło-

ściową i została zniesiona z końcem 1959 r. wsie: Sołdy, Paduchy, Kosiorki, Helenów

włączono do gromady Wiśniew165, zaś pozostały obszar gromady włączono do groma-

dy Zbuczyn Poduchowny166.

GROMADZKA RADA NARODOWA KRZESK MAJĄTEK 1954 - 1972

W skład gromady Krzesk majątek z siedzibą GRN w Krzesku Majątku weszły ob-

szary gromad: Izdebka – Kośmidry, Krzesk Majątek, Krzesk Nowy, Sobicze, Wesółka

z gminy Królowa – Niwa oraz obszar gromady Grochówka z gminy Trzebieszów

w powiecie łukowskim, województwie lubelskim167.

Gromada została uznana za przyszłościową i w 1960 r. do gromady włączono ob-

szar wsi: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny ze zniesionej gromady Izdebki – Wąsy168

oraz obszar wsi Tęczki ze zniesionej gromady Jakusze w powiecie łukowskim, woje-

wództwie lubelskim169.

163 Tamże. 164 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 165 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438. 166 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439. 167 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 168 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438. 169 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.

96

W 1962 r. do gromady włączono wsie: Izdebki – Wąsy, Kwasy, Stary Krzesk, Za-

wady ze zniesionej gromady Krzesk Stary170. Gromada funkcjonowała do końca 1972 r.

GROMADZKA RADA NARODOWA KRZESK STARY 1954 - 1961

W skład gromady Krzesk Stary z siedzibą GRN w Krzesku Starym weszły obsza-

ry gromad: Krzesk Stary, Kwasy, Plewki, Tchórzew, Wólka Kamienna, Zawady z gminy

Królowa Niwa171.

W 1960 r. do gromady włączono obszar zniesionej gromady Izdebki – Wąsy172.

Gromada została jednak zniesiona z końcem 1961 r. Obszar wsi: Tchórzew, Tchórzew –

Plewki, Wólka Kamienna włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny. Izdebki – Wą-

sy, Kwasy, Stary Krzesk, Zawady do gromady Krzesk173.

GROMADZKA RADA NARODOWA IZDEBKI – WĄSY 1954 - 1959

W skład gromady Izdebki - Wąsy z siedzibą GRN w Izdebkach - Wąsach weszły

obszary gromad: Izdebki – Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Wąsy, Modrzew, Ostoje,

Pióry – Pytki, Pióry Wielkie z gminy Królowa – Niwa174.

Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Obszar wsi: Izdebki Błażeje, Izdebki

Kosny włączono do gromady Krzesk. Obszary wsi: Ostoje, Pióry Wielkie, Pióry Pytki,

Modrzew włączono je do gromady Radzików Wielki175. Pozostały obszar gromady zo-

stał włączony do gromady Krzesk Stary176.

GROMADZKA RADA KRZYMOSZE 1954 – 1959

W skład gromady Krzymosze z siedzibą GRN w Krzymoszach weszły obszary gro-

mad: Czuryły, Krzymosze, Leśniczówka, Lucynów, Olędy, Wielgorz z gminy Czuryły177.

Z końcem 1959 r. z gromady wyłączono obszar wsi Wielgorz i włączono go do

gromady Radzików Wielki178. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r., a jej obszar

włączono do gromady Tarcze179.

170 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292. 171 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 172 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439. 173 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292. 174 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 175 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438. 176 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439. 177 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 178 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438. 179 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439.

97

GROMADZKA RADA RADOMYŚL 1954 - 1961

W skład gromady Radomyśl z siedzibą GRN w Radomyśli weszły obszary gro-

mad: Januszówka, Okniny z wyłączeniem przysiółka Okniny Małe, obszar gromad:

Okniny Nowe, Radomyśl, Zabłocie z gminy Zbuczyn180. W 1960 r. do gromady włączo-

no wieś i kolonię Smolanka ze zniesionej gromady Krynka z powiatu łukowskiego, wo-

jewództwa lubelskiego181 Gromada została zniesiona z końcem 1961 r.

Nowe Okniny, Okniny – Pozdrój, Radomyśl, Stare Okniny, Zabłocie włączono

do gromady Wiśniew. Januszówkę i Smolankę włączono do gromady Zbuczyn Podu-

chowny182.

GOMADZKA RADA RADZIKÓW WIELKI 1954 - 1972

W skład gromady Radzików Wielki z siedzibą GRN w Radzikowie Wielkim

weszły obszary gromad: Radzików – Kornica, Radzików – Oczki, Radzików – Stopki,

Radzików Wielki, Rzążew z gminy Czuryły183.

W 1960 r. do gromady włączono obszary wsi: Ostoje, Pióry Wielkie, Pióry Pytki,

Modrzew ze zniesionej gromady Izdebki – Wąsy184.

GROMADZKA RADA TARCZE 1954- 1972

W skład gromady Tarcze z siedzibą GRN w Tarczach weszły obszary gromad:

Bzów, Choja, Cielemęc, Lipiny, Ługi – Rętki, Ługi Wielkie, Tarcze, Zdany z gminy Czu-

ryły185. W 1960 r. do gromady włączono obszar zniesionej gromady Krzymosze186.

GROMADZKA RADA ZBUCZYN PODUCHOWNY 1954- 1972

W skład gromady Zbuczyn Poduchowny z siedzibą GRN w Zbuczynie Podu-

chownym weszły obszary gromad: Chromna, Dziewule, Grodzisk, Jasionka, Karcze,

Rówce, Zbuczyn kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka z gminy Zbuczyn

oraz gromada Pogonów z gminy Królowa – Niwa187.

180 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 181 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63. 182 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292. 183 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 184 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438. 185 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67. 186 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439. 187 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.

98

W 1960 r. do gromady włączono wieś Łęcznowola ze zniesionej gromady Wólka

Konopna w powiecie łukowskim, województwie lubelskim188. W 1962 r. do gromady

włączono wsie: Tchórzew, Tchórzew – Plewki, Wólka Kamienna ze zniesionej gromady

Krzesk Stary oraz Januszówkę i Smolankę ze zniesionej gromady Radomyśl189.

Powiat łukowski, województwo lubelskie

GROMADZKA RADA NARODOWA JAKUSZE 1954 - 1959

W skład gromady Jakusze z siedzibą GRN w Jakuszach weszły obszary gromad:

Jakusze, Tęczki, Wierzejki i Kurów z gminy Trzebieszów190.

Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Wsie: Jakusze, Kurów i Wierzejki

włączono do gromady Trzebieszów, wieś Tęczki została włączona do gromady Krzesk

w powiecie siedleckim, województwie warszawskim191.

GROMADZKA RADA NARODOWA KRYNKA 1954 - 1959

W skład gromady Krynka z siedzibą GRN w Krynce weszły obszary gromad:

Krynka, Smolanka i Role z gminy Celiny192.

W 1957 r. z gromady Krynka wyłączono wieś Role i kolonię Borki i włączono je

do gromady Nurzyna193. Gromada została zniesiona z końcem 1959 roku. Wieś Krynka

została włączona w skład gromady Gręzówka, wieś i kolonia Smolanka zostały włączo-

ne do gromady Radomyśl w powiecie siedleckim, województwie warszawskim194.

GROMADZKA RADA NARODOWA WÓLKA KONOPNA 1954 - 1959

W skład gromady Wólka Konopna z siedzibą GRN w Wólce Konopnej weszły

obszary gromad: Wólka Konopna, Łęcznowola i Gołowierzchy z gminy Celiny195. Gro-

mada została zniesiona z końcem 1959 r. Wsie: Wólka Konopna i Gołowierzchy zostały

włączone w skład gromady Zembry, wieś Łęcznowola została włączona do gromady

Zbuczyn w powiecie siedleckim, województwie warszawskim196.

188 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63. 189 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292. 190 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64. 191 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63. 192 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64. 193 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1957 nr 11 poz.85. 194 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63. 195 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64. 196 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.

99

GROMADZKA RADA NARODOWA ZEMBRY 1954 - 1968

W skład gromady Zembry z siedzibą GRN w Zembrach weszły obszary gromad:

Zembry, Zaolszynie, Mikłusy, Płudy i Maciejowice z gminy Trzebieszów197. W 1960 r.

do gromady włączono wsie: Wólka Konopna i Gołowierzchy ze zniesionej gromady

Wólka Konopna198. Gromada została zniesiona z końcem 1968 r. Wsie: Gołowierzchy

i Wólka Konopna zostały włączone do gromady Nurzyna. Wsie: Mikłusy, Płudy, Zaol-

szynie, Zembry i Maciejowice zostały włączone do gromady Trzebieszów199.

GROMADZKA RADA NARODOWA TRZEBIESZÓW 1954 - 1972

W skład gromady Trzebieszów z siedzibą GRN w Trzebieszowie weszły obszary

gromad: Trzebieszów I, Trzebieszów II, Trzebieszów III, Trzebieszów IV, Leszczanka

i Wylany z gminy Trzebieszów200.

W 1960 r. do gromady włączono wsie: Jakusze, Kurów i Wierzejki ze zniesionej

gromady Jakusze201. W 1969 r. do gromady włączono wsie: Mikłusy, Płudy, Zaolszynie,

Zembry i Maciejowice ze zniesionej gromady Zembry202.

197 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64. 198 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63. 199 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1968 nr 13 poz. 100. 200 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64. 201 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63. 202 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1968 nr 13 poz. 100.

100

Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67).

101

Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67).

102

Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67).

103

WYKAZ RADNYCH GROMADZKICH 1954-1972

GROMADA BORKI WYRKI

Kadencja 1954-1957203

Kadencja 1958-1961204

203 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174. 204 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.

104

GROMADA IZDEBKI WĄSY

Kadencja 1954-1957205

Kadencja 1958-1961206

205 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174. 206 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.

105

GROMADA KRZESK MAJĄTEK/KRZESK

Kadencja 1954-1957207 Kadencja 1958-1961208

Kadencja 1961-1965209

207 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174. 208 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7. 209 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.

106

Kadencja 1965-1969210

Kadencja 1969-1972 (1973)211

210 Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz. 116. 211 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz. 98.

107

GROMADA KRZESK STARY

Kadencja 1954-1957212 Kadencja 1958-1961213

Kadencja 1961-1965214

212 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174. 213 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7. 214 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.

108

GROMADA TARCZE

Kadencja 1954-1957215 Kadencja 1958-1961216

Kadencja 1961-1965217

215 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174. 216 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7. 217 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.

109

Kadencja 1965-1969218

Kadencja 1969-1972 (1973)219

218 Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz. 116. 219 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz. 98.

110

GROMADA ZBUCZYN

Kadencja 1954-1957220 Kadencja 1958-1961221

Kadencja 1961-1965222

220 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174. 221 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7. 222 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.

111

Kadencja 1965-1969223

Kadencja 1969-1972 (1973)224

223 Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz. 116. 224 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz. 98.

112

Okres gromadzkich rad narodowych to lata 1954-1972. Cechował się częstymi

zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt

małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo wąskie kompe-

tencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to większych gro-

mad. Gromady zarządzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu

z nich miało wyższe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie sta-

linowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych.

113

Leszek Zugaj (Lublin)

Rozdział VIII

Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1973-1990

W latach 1954-1972 podstawową jednostką podziału administracyjnego kraju po-

zostawały gromadzkie rady narodowe (gromady). Gromady w powszechnej opinii nie

sprawdzały się, zajmując się głównie poborem podatków. Powstały w czasach stalini-

zmu, ich celem była kolektywizacja wsi i nie przystawały do rzeczywistości lat siedem-

dziesiątych XX wieku. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 r. oraz VI Plenum

PZPR w 1972 r. W początkach 1972 r. władze państwowe podjęły decyzję o powołaniu

gmin – większych jednostek terytorialnych, często w granicach dawnych gmin (funkcjo-

nujących do 1954 r.). 29 listopada 1972 r. Sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin

i zmianie ustawy o radach narodowych225.

Władze Wojewódzkiej Rady Narodowej postanowiły powołać gminę Zbuczyn.

W skład nowoutworzonej gminy Zbuczyn Poduchowny z siedzibą Gminnej Rady Naro-

dowej w Zbuczynie Poduchownym weszły obszary sołectw: Borki – Kosy, Borki – Wyrki,

Bzów, Chromna, Choja, Cielemęc, Czuryły, Dziewule, Grochówka, Grodzisk, Izdebki –

Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Kośmidry, Izdebki – Wąsy, Januszówka, Jasionka, Kar-

cze, Krzesk Królowa Niwa, Krzesk Majątek, Kwasy, Lipiny, Lucynów, Łęcznowola, Ługi –

Rętki, Ługi Wielkie, Maciejowice, Modrzew, Olędy, Pogonów, Rówce, Rzążew, Sobicze,

Stary Krzesk, Smolanka, Tęczki, Tchórzew, Tchórzew – Plewki, Tarcze, Wesółka, Wólka

Kamienna, Zawady, Zbuczynka, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zdany226.

W 1973 r. gmina Zbuczyn Poduchowny składała się z 45 sołectw, zamieszkiwało ją

10983 mieszkańców, w tym z roli utrzymywało się 8629 mieszkańców. Obszar gminy wy-

nosił 18867 ha, w tym użytków rolnych było 16417 ha. Na terenie gminy było 40 kółek rol-

niczych, 1 PGR, filia Państwowego Ośrodka Maszynowego, 1 MBM, 2 Gminne Spółdziel-

nie, 2 posterunki MO, 2 Ośrodki Zdrowia, 2 punkty apteczne, 2 Urzędy Stanu Cywilnego,

2 lecznice weterynarii oraz 61 punktów handlowych i 87 punktów usługowych227.

225 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312. 226 Dz. U. WRN w Warszawie 1972 nr 20 poz. 407. 227 Archiwum Państwowe w Warszawie, PWRN Warszawa – Wydział Organizacyjno – Prawny, sygn. 4453, k.21.

114

Według ustawy o gminach, gminne rady narodowe pozostawały organem władzy

państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa

głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykonanie na terenie gminy zadań państwowych,

wzrost i unowocześnienie produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój

gospodarczy, społeczny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umoc-

nienie dyscypliny społecznej228.

Akt powołania gminy Zbuczyn (Dz. Urz. WRN Warszawa, 1972, nr 20, poz. 407).

228 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312.

115

Nowa ustawa o samorządzie gminnym wprowadziła dość rewolucyjne zmiany

w PRL-u. Wprowadzono wyraźny podział między funkcjami stanowiącymi i wyko-

nawczymi (do tej pory istniała jedność w postaci prezydium gromadzkich rad naro-

dowych). Organem uchwałodawczym stała się gminna rada narodowa. Liczyła ona

od 20 do 50 radnych. Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony

przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach (co 1-2 miesiące), podejmując uchwały,

które jako organ wykonawczy realizował naczelnik gminy. Gminna rada spośród sie-

bie wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał, od 1974 r.,

pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Bardzo ważną rolę w gminie odgrywał

przewodniczący GRN, który nadzorował również naczelnika gminy. Przewodniczący

GRN, jego zastępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej.

Prezydium gminnej rady narodowej reprezentowało GRN na zewnątrz. Wybory

do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia

1973 r. Dlatego też początkowo w gminnych radach narodowych zasiadali dawni rad-

ni gromadzcy (styczeń-listopad 1973). Wybory do rad narodowych przeprowadzono

następnie: 5 lutego 1978 r., 17 czerwca 1984 r. i 19 czerwca 1988 r. Gminne rady naro-

dowe powoływały komisje gminne. Komisje zbierały się cyklicznie omawiając szcze-

gółowe problemy gminne (np. komisja rolnictwa). Nowością w systemie gminnym

było powołanie urzędu gminy. Był to terenowy organ administracji państwowej do wyko-

nywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany

przez wojewodę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię

o kandydaturze229.

Naczelnik gminy wykonywał zadania przy pomocy podległego mu urzędu gminy

i kierowników zakładów podporządkowanych gminnej radzie narodowej230. Urząd gmi-

ny zasadniczo dzielił się na trzy części: biuro urzędu, gminną służbę rolną

i urząd stanu cywilnego. Urząd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekre-

tarza biura urzędu gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy gminy231.

Gminna służba rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył ze-

spół kilku osób sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizujący jego

sprawy. W ramach urzędu gminy funkcjonował urząd stanu cywilnego na czele z kie-

rownikiem232.

229 Tamże. 230 Szkolenia naczelników gmin rozpoczęto już latem 1972 roku. W październiku tego roku rozpoczęli oni

organizację urzędów gmin. Na podstawie wspomnień naczelników Gmin Santok i Niedźwiada w posia-daniu autora. 231 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 315. 232 Tamże.

116

Urząd Gminy Zbuczyn rozpoczął pracę 1 stycznia 1973 roku na mocy ustawy

z 29 listopada 1972 r. O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych233. Urząd

funkcjonował w oparciu o Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r.

w sprawie zakresu działania naczelnika gminy, organizacji i zadań urzędu gminy

oraz niektórych spraw pracowniczych234.

Gminnej radzie narodowej podlegały wszelkie instytucje gospodarcze i państwo-

we na terenie gminy (np. GS SCh i posterunki MO). Miały one obowiązek składania

sprawozdań. Gminy stały się z zamierzenia okręgiem samowystarczalnym dla wsi.

Na jego terenie działała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, zbiorcza szkoła

gminna, biblioteka gminna, gminny ośrodek zdrowia, spółdzielnia kółek rolniczych itp.

Z początkiem czerwca 1975 r. weszła w życie reforma administracji ustanawiająca dwu-

stopniowy podział (zamiast trzystopniowego). Zlikwidowano powiaty, tworząc jedno-

cześnie nowe, mniejsze województwa (zamiast 17 województw – 49). Gmina Zbuczyn

została włączona w skład województwa siedleckiego235.

Lata siedemdziesiąte był to okres wielkich zmian epoki Edwarda Gierka. Na pol-

skiej wsi zaczęto doceniać młodych, prężnych rolników. Po raz pierwszy od lat wieś nie

czuła się wykorzystywana przez władze. Rolnicy mogli nabyć maszyny rolnicze. Znie-

siono uciążliwe obowiązkowe dostawy, sklepy zostały lepiej zaopatrzone. Wprowadzo-

no bezpłatne ubezpieczenia zdrowotne dla rolników. Powstało wiele nowych murowa-

nych domów i budynków gospodarczych. Przez wielu starszych ludzi na wsi okres ten

jest bardzo dobrze wspominany. Po latach upokorzeń i ciężkiego życia na wsi dużo się

zmieniło. Początkowy entuzjazm epoki Edwarda Gierka zakończył się w drugiej poło-

wie lat siedemdziesiątych kryzysem gospodarczym. Sposobem na przezwyciężenie kry-

zysu było powołanie Gminnych Komisji Kontroli Społecznych w każdej gminie w sierp-

niu 1978 r. Tropiły one nieprawidłowości w dystrybucji dóbr, ale niewiele to pomogło.

Latem 1980 r. wiele zakładów pracy rozpoczęło strajki. Doprowadziło to do zalegalizo-

wania ruchu „Solidarności” (wrzesień 1980). 13 grudnia 1981 r. wprowadzono stan wo-

jenny. Działalność gminnych rad narodowych została tymczasowo zawieszona. Wzno-

wiły działalność wiosną 1982 r. W 1982 r. powinny się odbyć wybory do rad narodo-

wych, lecz z uwagi na stan wojenny przełożono je na rok 1984.

Po zniesieniu stanu wojennego władze postanowiły coś zmienić na terenach wiej-

skich, aby spacyfikować nienajlepsze nastroje. Ustawa z 20 lipca 1983 r. O systemie rad

narodowych i samorządu terytorialnego236 powołała nowe instytucje na kształt samorządu

233 Tamże. 234 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 315. 235 Dz. U. 1975, nr 17, poz. 92. 236 Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185.

117

terytorialnego. Każde sołectwo stało się jednostką samorządu wiejskiego. Nie był to sa-

morząd w pełnym tego słowa znaczeniu. Przepisy były dość pokrętne i różnie je inter-

pretowano.

Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami,

ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie decydowały o sprawach lokal-

nych, powoływały sołtysa i radę sołecką jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł

stanąć przewodniczący rady sołeckiej, ale często kierował nią sołtys, pełniący jednocze-

śnie funkcję przewodniczącego rady sołeckiej. Główną osobą reprezentującą samorząd

wiejski stawał się przewodniczący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebrań wiejskich

przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. So-

łectwo mogło uchwalić swój statut i powoływać komisje. Nadzór nad samorządem wiej-

skim sprawowała rada narodowa i naczelnik. Nowa ustawa obligowała naczelnika gmi-

ny i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich. Wszelkie sprawy dotyczące po-

szczególnych wsi musiały być ustalane z danym samorządem wiejskim. Wybory do rad

sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 r., natomiast kolejne jesienią 1988 r.

W dniu 19 czerwca 1988 r. przeprowadzono ostatnie wybory do rad narodowych

w Polsce. Ogłoszono po raz pierwszy prawdziwe wyniki frekwencji, które były bardzo

niskie. Zmiany zapoczątkowane w 1989 r. doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy

o samorządzie gminnym, który nadał samorządność dotychczas istniejącym gminom.

Z końcem kwietnia 1990 r. zakończyła się przed terminem kadencja rad narodowych.

Rozpoczął się nowy etap w historii gminy Zbuczyn.

118

WYKAZY RADNYCH GMINNYCH 1973-1990237

Kadencja 1973-1978

Kadencja 1978-1984238

Biardzka Halina Borkowski Kazimierz Cabaj Henryk Celiński Janusz Chojecki Tadeusz Chromiński Adolf Chromiński Władysław Cisak Zbigniew Danielak Maria Gorzała Władysław Grochowski Jan Stefan Izdebska Zofia Jasińska Krystyna Jasiński Gustaw Jastrzębski Aleksander Jastrzębski Ferdynand Jastrzębski Jan Kaślikowski Józef Koczkodaj Jan Koszara Wiesław Lelental Józefa Lipiński Mieczysław Ługowski Józef Ługowski Piotr Ługowski Stanisław Markowski Stanisław Mikulska Jadwiga Niedbało Maria Orzyłowski Tadeusz Pasiak Alfons Pasiak Czesław Rzążewski Eugeniusz Siwiec Zbigniew Sobiczewski Piotr

Soszyński Józef Sprzęczak Euzebiusz Struż Marianna Tchórzewski Czesław Tchórzewski Franciszek Tkaczyk Janina Ulanowski Stanisław

237 Na podstawie obwieszczeń o wynikach wyborów do rad narodowych z lat 1973,1978,1984 i 1988. 238 Dz. Urz. WRN Siedlce, 1978, nr 1, poz. 1.

119

Uziębło Jadwiga Wielogórski Edward Wilczyński Tadeusz Wojciechowski Henryk Wyczółkowski Zdzisław Wysokiński Alfred Wysokiński Józef Wysokiński Zdzisław Zbucki Andrzej

120

Kadencja1984-1988239 Kadencja 1988-1990240

239 Dz. Urz. Województwa Siedleckiego, 1984, nr 1, poz. 1. 240 Dz. Urz. Województwa Siedleckiego, 1988, nr 7, poz. 4.

121

Wiesław Charczuk

(Siedlce)

Rozdział IX

Gmina Zbuczyn w latach 1990-2010

Przemiany społeczno-polityczne w Polsce zapoczątkowane obradami okrągłego

stołu, następnie wolnymi wyborami 4 czerwca 1989 r., sprawiły, że nowego wymiaru

nabrał również samorząd terytorialny. Pierwszym krokiem była ustawa z 8 marca

1990 r. O samorządzie terytorialnym, w której zapisano, że mieszkańcy gminy tworzą

z mocy prawa wspólnotę samorządową. Ta wspólnota wraz z odpowiednim terytorium

stanowi gminę, która posiada osobowość prawną i wykonuje zadania publiczne

w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Do zakresu działania gminy należą

wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz

innych podmiotów. Podstawowym obowiązkiem gminy jest zaspokajanie potrzeb zbio-

rowych wspólnoty, które jest zadaniem własnym gminy. W szczególności obejmuje ono:

ład przestrzenny, gospodarkę terenami i ochronę środowiska,

gminne drogi, ulice, mosty, place oraz organizację ruchu drogowego,

wodociągi, kanalizację, utrzymanie czystości, usuwanie i utylizację odpadów

komunalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną,

ochronę zdrowia, pomoc społeczną, oświatę, kulturę i kulturę fizyczną,

lokalny transport zbiorowy, komunalne budownictwo mieszkaniowe oraz tar-

gowiska,

zieleń i cmentarze komunalne, porządek publiczny i ochrona przeciwpożarowa,

utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.

Oprócz zadań własnych, ustawy mogą nakładać na gminę obowiązek wykony-

wania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej. Mieszkańcy gminy podejmują

rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za po-

średnictwem organów gminy. Organem uchwałodawczym i kontrolnym gminy jest ra-

da gminy, do jej wyłącznej właściwości należy m.in.:

uchwalanie statutu gminy,

wybór i odwoływanie zarządu, stanowienie o kierunkach jego działania oraz

przyjmowanie sprawozdań z jego działalności,

122

uchwalanie budżetu gminy, przyjmowanie sprawozdań finansowych i udzielanie

zarządowi absolutorium z tego tytułu,

uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,

uchwalanie programów gospodarczych ,

podejmowanie uchwał w sprawie podatków i opłat oraz w sprawach majątkowych.

Organem wykonawczym gminy jest zarząd, w skład którego wchodzą wójt, jako

przewodniczący zarządu, jego zastępca i pozostali członkowie. Wybiera ich w liczbie

od 4 do 7 rada gminy spośród swoich członków, w głosowaniu tajnym. Zarząd wykonu-

je uchwały rady gminy i zadania gminy, a w szczególności:

przygotowuje projekty uchwał rady i określa sposoby ich wykonywania

wykonuje budżet i gospodaruje mieniem komunalnym

zatrudnia i zwalnia kierowników gminnych jednostek organizacyjnych

wykonuje zadania zlecone

W Gminie Zbuczyn pierwszym wybranym demokratycznie wójtem był Dariusz

Jasiński, który sprawował funkcję od 20 czerwca 1990 r.241, do 30 września 1990 r.242

Po jego rezygnacji, rada gminy w dniu 16 października, na to stanowisko wybrała Ka-

zimierza Prochenkę, ówczesnego przewodniczącego rady gminy. Natomiast na stano-

wisko przewodniczącego rady gminy, w dniu 25 października 1990 r. rada wybrała

Adama Cisaka. Organem uchwałodawczym w gminie była rada gminy, zaś organem

wykonawczym zarząd gminy z wójtem na czele243. W tym okresie zarząd gminy liczył

siedmiu członków: Adam Cisak, Tadeusz Godlewski, Andrzej Wróbel, Henryk Chomka,

Jan Radzikowski, Jan Ługowski, Jan Putkowski244.

W tym miejscu warto podkreślić, że pierwsza kadencja rad gmin (1990-1994) była

okresem wielu, niekiedy dość burzliwych i zaskakujących zmian. Wszyscy uczyli się

demokracji lokalnej.

Kolejne wybory do rady gminy Zbuczyn zostały przeprowadzone 19 czerwca

1994 r., Radni ponownie wybrali na wójta Kazimierza Prochenkę, który już 5 września

1995 r. został odwołany z tej funkcji, a nowym wójtem został Stanisław Zacharczuk245,

piastujący to stanowisko do dnia 20 marca 1997 r. W tym okresie przewodniczącym ra-

dy gminy był Adam Cisak246, którego w 1995 r. zastąpił Marek Celiński247. W skład Za-

241 Archiwum Urzędu Gminy [dalej: AUG] w Zbuczynie, RGW0043, Uchwała Nr II/5/90. 242 AUG w Zbuczynie, Biuro Rady Gminy [dalej: BRG] Zbuczyn 0043, Uchwała Nr VI/21/90. 243 Tamże, k. 7. 244 Tamże, k. 35. 245 AUG w Zbuczynie, BRG Zbuczyn 0043, Uchwała Nr XIV/53/95. 246 Tamże, Protokoły z Sesji Rady Gminy w Zbuczynie 1994, uchwała Nr I/1/94 Rady Gminy w Zbuczy-nie Poduchowym z dn. 30 czerwca 1994, k. 23. 247 Tamże, k. 24.

123

rządu Gminy Zbuczyn wchodziły następujące osoby: Tadeusz Godlewski, Edward Iz-

debski, Dariusz Jasiński, Jan Ługowski, Jan Putkowski i Andrzej Wróbel248.

Jak widać z przedstawionych danych również w drugiej kadencji w gminie

Zbuczyn miały miejsce burzliwe i zaskakujące zmiany. Pewien okres stabilizacji trwał

od 1997 r., kiedy to ponownie w dniu 20 marca 1997 r. na stanowisko wójta został wy-

brany Kazimierz Prochenka, który tę funkcję pełnił do końca kadencji, czyli do dnia

19 listopada 2002 r.249

Ustawą z dnia 15 lutego 2002 r. określono liczbę radnych do 15 osób w gminach

liczących do 20 000 mieszkańców15. Natomiast ustawą z dnia 20 czerwca 2002 r. zarząd

gminy został zastąpiony jednoosobowym organem wykonawczym w osobie wójta16.

Była to zmiana fundamentalna dla samorządu gminnego, która w zasadniczy sposób

wzmocniła organ wykonawczy. Od tej pory wójt, wybrany w wyborach powszechnych,

nie musiał obawiać się, że może być odwołany z tej funkcji z dnia na dzień, jak to bywa-

ło w poprzednich kadencjach. Również na nim spoczęła dużo większa odpowiedzial-

ność, która wcześniej rozkładała się na wielu członków zarządu.

27 października 2002 r. zostały przeprowadzone wybory do rad gmin i wójtów

według nowej ordynacji wyborczej. W Zbuczynie nowym wójtem wybranym w wybo-

rach powszechnych został Roman Prochenka, który na zastępcę wójta powołał Stani-

sława Biardzkiego. Na przewodniczącego Rady Gminy Zbuczyn został wybrany przez

radę gminy Sławomir Górka.

Kolejna zmiana na stanowisku wójta gminy i przewodniczącego Rady Gminy na-

stąpiła dopiero po 8 latach, w wyborach do rad gminnych 21 listopada 2010 r., kiedy to

wójtem został wybrany Tomasz Hapunowicz, który od 2 grudnia 2010 r., po złożeniu

ślubowania sprawuje funkcję wójta. Na jego zastępcę został powołany Janusz Ginter,

zaś przewodniczącym Rady Gminy został wybrany Stanisław Kondraciuk, a wiceprze-

wodniczącą Izabela Sysik.

W latach 90-tych XX w. nastąpiły zmiany przynależności terytorialnej gminy

Zbuczyn, do końca 1998 r. gmina należała do województwa siedleckiego. Z dniem

1 stycznia 1999 r. została włączona do województwa mazowieckiego i powiatu siedlec-

kiego250.

248 Tamże, k. 59. 249 Wywiad autora z Wójtem Gminy Zbuczyn Tomaszem Hapunowiczem, dn. 20 grudnia 2013 r. 250 Dz. U. z 2002 r. Nr 23, poz. 220. 16 Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984.

124

WYKAZ RADNYCH RADY GMINY ZBUCZYN

Kadencja 1990-1994251

L.p. Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Borkowski Henryk

Chomka Henryk, Prochenka Zbysław

Putkowski Jan

Górka Sławomir

Jasiński Dariusz

Ługowski Jan

Krasuski Henryk

Jasiński Stefan

Wróbel Jan

Wróbel Andrzej

Prochenka Franciszek

Prochenka Kazimierz

Tchórzewski Mieczysław

Ługowski Edward

Radzikowski Jan

Godlewski Tadeusz

Pasiak Wojciech

Karpowicz Romuald

Nowosielski Zenon

Grochowski Leon

Domański Franciszek

Cisak Adam

Głuchowski Bogusław

Chromna

Zbuczyn Kolonia

Zbuczynka

Zbuczynka

Zbuczyn Poduchowny

Bzów

Łęcznowola

Jasionka

Grodzisk

Smolanka

Dziewule

Dziewule

Rzążew

Cielemęc

Ługi Wielkie

Stary Krzesk

Modrzew

Tchórzew

Maciejowice

Tęczki

Nowy Krzesk

Nowy Krzesk

Izdebki-Kosny

17 Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn, Biuro Rady Gminy 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1990 r., k. 20.

125

Kadencja 1994-1998252

L.p. Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Celiński Marek

Chojecki Alfred

Cielemęcki Jan

Cisak Adam

Domański Franciszek

Dyl Henryk

Głuchowski Krzysztof

Godlewski Tadeusz

Izdebski Edward

Jasiński Dariusz

Jasiński Franciszek

Ługowska Małgorzata

Ługowski Jan

Pogonowski Janusz

Prochenka Kazimierz

Putkowski Jan

Radzikowski Józef

Sysik Izabela

Wróbel Andrzej

Wróbel Jan

Zacharczuk Stanisław

Zbucka Alicja

Dziewule

Maciejowice

Rzążew

Krzesk Nowy

Krzesk Nowy

Jasionka

Kosny

Stary Krzesk

Grochówka

Zbuczyn Kolonia

Borki-Wyrki

Ługi Wielkie

Bzów

Pogonów

Dziewule

Zbuczyn Poduchowny

Modrzew

Zbuczyn Kolonia

Smolanka

Grodzisk

Cielemęc

Zbuczyn Poduchowny

252 AUG Zbuczyn, BRG 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1994 r., k. 55.

126

Kadencja 1998-2002253

L.p. Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Chromiński Waldemar

Cisak Adam

Dobrowolski Zdzisław

Głuchowski Bogusław

Grochowski Leon

Gruda Józef

Jasiński Franciszek

Kędziora Zbigniew

Kubak Marek

Lewicka Janina

Ługowska Małgorzata

Marczak Marek

Nowińska Bożena

Prochenka Tadeusz

Radomyski Tomasz

Radzikowski Dariusz

Radzikowski Henryk

Ryszkowski Andrzej

Świniarski Edmund

Zacharczuk Stanisław

Zbucka Alicja

Zdanowski Stanisław

Tchórzew

Nowy Krzesk

Zbuczyn

Izdebki-Kosny

Tęczki

Stary Krzesk

Borki-Wyrki

Rówce

Nowy Krzesk

Zbuczyn

Ługi Wielkie

Januszówka

Dziewule

Dziewule

Zbuczyn

Modrzew

Łęcznowola

Borki-Kosy

Zawady

Cielemęc

Zbuczyn

Bzów

253 Tamże, Sesja Rady Gminy (protokoły) 1998, k. 2.

127

Kadencja 2002-2006254

L. p Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Grochowski Leon

Ługowska Grażyna

Radomyski Tomasz

Marczak Marek

Gruda Józef

Orzyłowska Renata (do 9.02.2004 r.)

Dziewulski Andrzej (od 30.05.2004 r.)

Grochowski Tadeusz

Górka Sławomir

Cisak Adam

Nowińska Bożena

Radzikowski Henryk

Chromiński Waldemar

Tchórzewska Krystyna

Sobiczewski Krzysztof

Wierzejski Marek

Tęczki

Borki-Wyrki

Zbuczyn

Januszówka

Stary Krzesk

Jasionka

Borki-Kosy

Maciejowice

Zbuczyn

Krzesk-Królowa Niwa

Dziewule

Łęcznowola

Tchórzew

Czuryły

Rzążew

Zbuczyn

Kadencja 2006-2010255

L.p. Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Górka Sławomir

Celiński Dariusz

Dziewulski Andrzej

Ułanowski Grzegorz

Ługowski Zdzisław

Cisak Adam

Zbuczyn

Dziewule

Borki-Kosy

Cielemęc

Rówce

Krzesk-Królowa Niwa

254 AUG Zbuczyn, BRG 0044, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2004, k. 3. 255 AUG Zbuczyn, BRG 0045, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2007, k. 2.

128

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

Gruda Józef

Lipiński Krzysztof

Ługowski Dariusz

Marczak Wiesław

Radomski Tomasz

Sobiczewski Krzysztof

Wierzejski Marek

Woźniak Waldemar

Sylwester Żelechowicz

Stary Krzesk

Lipiny

Izdebki-Kosny

Grodzisk

Zbuczyn

Rzążew

Zbuczyn

Wólka Kamienna

Grochówka

Kadencja 2010-2014256

L.p. Nazwisko i imię Miejsce zamieszkania

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

Furman Marek

Górka Sławomir

Gruda Józef

Izdebska Marzanna

Jasińska Urszula

Kondraciuk Stanisław

Lipiński Krzysztof

Ługowski Dariusz

Prochenka Krzysztof

Prokopiak Jacek

Radzikowski Henryk

Rzążewski Marek

Sysik Izabela

Ułanowski Grzegorz

Żelechowicz Sylwester

Smolanka

Zbuczyn

Stary Krzesk

Zbuczyn

Wólka Kamienna

Jasionka

Lipiny

Izdebki-Kosny

Dziewule

Krzesk-Królowa Niwa

Łęcznowola

Rzążew

Zbuczyn

Cielemęc

Grochówka

256 AUG Zbuczyn, BRG 0046, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2011, k. 2.

129

Wiesław Charczuk

(Siedlce)

Rozdział X

Gmina Zbuczyn w kadencji 2010 – 2014

W wyborach, które odbyły się w dniu 21 listopada 2010 r., wyborcy postanowili

dokonać zmian w składzie Rady Gminy i na stanowisku Wójta. Po raz pierwszy na rad-

nych zostali wybrani: Marek Furman, Marzanna Izdebska, Urszula Jasińska, Stanisław

Kondraciuk, Krzysztof Prochenka, Jacek Prokopiak i Marek Rzążewski. Na swojego

przewodniczącego rada wybrała Stanisława Kondraciuka, a na zastępcę Izabelę Sysik257.

Na stanowisko Wójta wybrano Tomasza Hapunowicza, który w latach 2006 -2009

pełnił stanowisko dyrektora Gminnego Ośrodka Kultury w Zbuczynie. Na swojego za-

stępcę powołał Janusza Gintera.

Już na początku swojej kadencji Uchwałą nr VII/33/11 z dnia 8 kwietnia 2011 r.

w sprawie herbu, flagi i pieczęci Gminy Zbuczyn, Rada Gminy Zbuczyn ustanowiła in-

sygnia herbowe Gminy. Aby opracować te insygnia należało odwołać się do historii

gminy i tradycji jej mieszkańców. Insygnia to symbole, odznaki godności i przyjęcie ich

jest jednym z ważniejszych momentów w dziejach danego rodu, miasta czy urzędu.

Tak samo było w przypadku naszej Gminy. Nadanie ostatecznego kształtu insygniów

Gmina zleciła historykowi, fachowcowi w dziedzinie heraldyki Robertowi Szydlikowi.

Na początku kadencji rozpoczęto kontynuację budowy sali gimnastycznej przy

Szkole Podstawowej w Czuryłach, której budynek w stanie surowym stał już od kilku lat.

Ostatecznie salę oddano do użytku w grudniu 2012 r., przeznaczając łącznie na ten cel

933 tys. zł, z czego 150 tys. pozyskano z Ministerstwa Sportu258. Budowa tej sali była naj-

większą, ale nie jedyną inwestycją w obszarze oświaty. Okazało się, że prawie wszystkie

obiekty wymagają pilnych remontów i inwestycji. Zbudowano oczyszczalnie ścieków

przy szkołach w Borkach-Kosach, Czuryłach, Dziewulach i Borkach-Wyrkach oraz place

zabaw przy szkołach w Krzesku - Królowa Niwa, Czuryłach, Dziewulach, Borkach-

Kosach i Borkach-Wyrkach. Wykonano parkingi z kostki brukowej przy szkołach w Zbu-

257 Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn, Biuro Rady Gminy 0046, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2011, k. 2. 258 Relacja wicewójta Gminy Zbuczyn Janusza Gintera udzielona Autorowi w dniu 17 grudnia 2013 r.

130

czynie, Krzesku-Królowa Niwa i Dziewulach. Wymieniono piece i zmodernizowano ko-

tłownie w szkołach w Borkach-Kosach i Czuryłach. Zbudowano ogrodzenia przy szko-

łach w Krzesku-Królowa Niwa i Zbuczynie. Wartość wymienionych wyżej inwestycji

wyniosła ponad 1 mln zł, z czego 30 % to dotacje z różnych źródeł259.

We wszystkich szkołach wykonano również wiele ważnych remontów, oto nie-

które z nich: elewacja w Ługach Wielkich, remont sali gimnastycznej i orynnowania

w Zbuczynie, remont sali gimnastycznej i świetlicy w Krzesku-Królowa Niwa, adaptacja

pomieszczeń na Punkt Przedszkolny w Dziewulach, remont sali gimnastycznej, sal lek-

cyjnych i naprawa kominów w Borkach-Kosach i inne.

Gminę czeka jeszcze jedna duża inwestycja w obszarze oświaty, a mianowicie

budowa sali gimnastycznej przy szkole w Dziewulach. W 2014 r. zostaną wykonane

fundamenty. Całkowity koszt budowy wyniesie ok. 1,4 mln zł.260

Uczniowie szkół w gminie, jakby odwdzięczając się za okazaną im troskę,

w ostatnich latach osiągają znacznie lepsze wyniki niż wynosi średnia w powiecie

w testach na zakończenie szkoły podstawowej i gimnazjum. W naszych szkołach kulty-

wowane są wartości chrześcijańskie i patriotyczne. Najlepszym wyrazem tego było uro-

czyste nadanie imienia Kardynała Stefana Wyszyńskiego Szkole Podstawowej w Dzie-

wulach i planowane we wrześniu br. nadanie imienia Żołnierzy Wyklętych Gimnazjum

w Borkach-Kosach.

Nie mniejszą troską niż uczniowie, otaczane są w naszej gminie dzieci w wieku

przedszkolnym. W roku szkolnym 2013/14 nauczaniem przedszkolnym objętych jest

445 dzieci, to blisko 50 % więcej w stosunku do roku 2010/11 (310 dzieci). Dzieci

te uczęszczają do 10 placówek, w tym aż do 6 placówek dzieci młodsze niż 5-ciolatki. Ro-

dzice przedszkolaków, prawie z każdej miejscowości, mogą oddać swoje dzieci pod opie-

kę gminnych placówek oświatowych, co jest sytuacją dość wyjątkową, jak na typową,

dość dużą, gminę wiejską. Oprócz Publicznego Przedszkola w Zbuczynie, dzieci uczęsz-

czają do Niepublicznych Przedszkoli w Borkach-Kosach, Izdebkach-Kosnach i Ługach

Wielkich, Niepublicznego Punktu Przedszkolnego w Dziewulach, przedszkola w ramach

Zespołu Szkół Niepublicznych w Borkach-Wyrkach i oddziałów przedszkolnych w Ze-

spole Szkół w Krzesku-Królowa Niwa. Dodatkowo 5-cio i 6-ciolatki objęte nauczaniem

przedszkolnym uczęszczają do szkół podstawowych w Czuryłach, Dziewulach i Zbuczy-

nie. Ta baza jest bezustannie rozszerzana i doskonalona. W 2011 r., kosztem pomieszczeń

biurowych Urzędu Gminy, rozbudowano Gminne Przedszkole w Zbuczynie o jeden od-

259 Tamże. 260 Relacja wójta Gminy Zbuczyn Tomasza Hapunowicza udzielona Autorowi w dniu 19 grudnia 2013 r.

131

dział (25 dzieci), a w Dziewulach adaptowano pomieszczenia na Punkt Przedszkolny

(25 dzieci), który został otwarty w marcu 2013 r.261

Inny bardzo duży i ważny obszar inwestycji, który jest przedmiotem szczególnej

troski władz gminy, to budowa infrastruktury kanalizacyjnej i drogowej. W 2011 r.

dokończono budowę sieci kanalizacyjnej w Zbuczynie oraz zmodernizowano oczysz-

czalnie ścieków na łączną wartość 2,2 mln zł (1,3 mln zł dotacji).

W 2013 r. rozpoczęła się budowa oczyszczalni ścieków w Tęczkach dla całej

wschodniej części gminy. Budowa oczyszczalni zostanie zakończona w 2014 r. Jedno-

cześnie trwają prace związane z budową I etapu sieci kanalizacyjnej w miejscowości

Krzesk-Królowa Niwa. Łączny koszt I etapu to blisko 4 mln zł. W zakresie rozbudowy

infrastruktury drogowej największą inwestycją była modernizacja drogi powiatowej

Mościbrody-Zbuczyn o łącznej wartości 9 mln zł. Gmina Zbuczyn dołożyła do tej inwe-

stycji 1 mln zł. Również wspólnie z powiatem wykonano asfalt na drodze do Maciejowic

(udział gminy w wysokości 200 tys. zł) oraz na drodze Zbuczyn – Grodzisk /udział

Gminy – 300 tys. zł./. Dodatkowo zmodernizowano i wyremontowano wiele dróg

gminnych w tym: wybudowano chodnik na ul. Słonecznej w Zbuczynie, położono asfal-

ty na drogach w Borkach-Kosach, Modrzewiu, Smolance, Januszówce, Krzesk Majątku,

Grodzisku, Borkach Wyrkach oraz wykonano stabilizację kilkudziesięciu kilometrów

dróg kruszonym gruzem, pospółką, kruszywem dolomitowym i żużlem we wszystkich

z 46 sołectw262.

W 2012 r. kosztem 1,5 mln zł (łączny koszt budowy 3,6 mln zł), dokończono bu-

dowę zbiornika retencyjnego w Rówcach. W 2013 r. utworzono tam kąpielisko, budując

podstawową infrastrukturę i zatrudniając ratowników. Również w 2011 r. w centrum

Zbuczyna zbudowano okazały plac zabaw o wartości blisko 350 tys. zł (dotacja ponad

200 tys. zł). W tym samym roku zbudowano boisko wielofunkcyjne ze sztuczną na-

wierzchnią przy Filii Gminnego Ośrodka Kultury w Krzesku Starym o wartości ponad

500 tys. zł. Jedną z najdłużej oczekiwanych przez środowisko sportowe inwestycji była

budowa stadionu piłkarskiego w Zbuczynie263.

Władze gminy starają się, aby mieć dobrze wyposażone i wyszkolone jednostki

Ochotniczych Straży Pożarnych. W tym celu dokonuje się wielu inwestycji i zakupów.

Najważniejszą z nich była budowa Strażnicy OSP w Dziewulach o wartości prawie

1 mln zł. W okazałym budynku oprócz garaży i pomieszczeń dla strażaków znajdzie się

również miejsce na świetlicę wiejską i sklep. Zakupiono wiele sprzętu dla strażaków,

w tym: samochód gaśniczo-ratowniczy dla OSP w Krzesku Królowa-Niwa (wartość po-

261 Tamże. 262 Tamże. 263 Tamże.

132

nad 500 tys. zł), samochód ratownictwa technicznego dla OSP w Zbuczynie, łódź

o napędzie elektrycznym do ratownictwa wodnego dla OSP w Dziewulach oraz sprzęt

hydrauliczny i gaśniczy. Na te cele co roku gmina ubiega się i otrzymuje dotacje z Wo-

jewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej264.

Baza placówek kulturalnych gminy powiększyła się o filię GOK w Krzesku Sta-

rym, mieszczącą się w zmodernizowanym budynku starej szkoły. Po adaptacji, wyposa-

żeniu w odpowiedni sprzęt i budowie boiska wielofunkcyjnego, obiekt pełni rolę pla-

cówki kulturalno-rekreacyjno-szkoleniowej.

Zgodnie z danymi przed wyborami obietnicami Rada Gminy w 2011 r. podjęła

uchwałę o utworzeniu tzw. funduszu sołeckiego, który funkcjonuje od 2012 r. W ciągu

3 lat rozdysponowano ponad 1,5 mln zł, z czego ponad 300 tys. zł zostanie zrefundowa-

ne z budżetu Państwa. Okazało się, że uruchomienie tego funduszu było przysłowio-

wym strzałem w dziesiątkę. Mieszkańcy poszczególnych miejscowości, uwierzyli, że coś

może zależeć od nich samych i zaczęli brać bardzo aktywny udział w rozdysponowaniu

tych środków. To oni najlepiej wiedzą na co i w jaki sposób należy wydać te pieniądze.

Oprócz wymiaru finansowego ważny jest wymiar pobudzenia społecznej aktywności.

Dodatkowo te stosunkowo niewielkie środki są przez mieszkańców pomnażane,

gdyż dokładają do nich swoją pracę, inicjatywę, pomysły. Wykorzystanie tego funduszu

pokazało również co dla mieszkańców jest najważniejsze. Zdecydowana ilość środków

idzie na remonty dróg oraz świetlic wiejskich i strażnic OSP. Dotychczas rozpoczęto

prace remontowe w świetlicach i strażnicach w Jasionce, Chromnej, Bzowie, Rzążewie,

Tęczkach, Plewkach, Wesółce, Wólce Kamiennej, Krzesku- Królowa Niwa, Krzesku Ma-

jątku, Choi czy Tarczach. Dzięki działaniom gminy udało się wcześniej uregulować stan

prawny obiektów w Jasionce, Modrzewiu, Wesółce, Rzążew, Maciejowicach, Wólce

Kamiennej, Choi, Tarczach, Krzesku – Królowa Niwa, Tchórzewie. Następne sprawy są

w toku. W przypadku świetlic i strażnic gmina nie poprzestaje jedynie na funduszu so-

łeckim. Dzięki środkom pozyskanym z PROW (385 tys. zł), udało się przeprowadzić ge-

neralny remont strażnicy OSP w Grochówce na łączną kwotę 586 tys. zł. Dodatkowo

w tej miejscowości, obok strażnicy, zakupiono działkę rolną z przeznaczeniem na boisko

piłkarskie. Na początku 2014 r. został rozstrzygnięty przetarg na budowę nowych świetlic

w Łęcznowoli, Smolance i Maciejowicach. W tym roku powstaną mury tych obiektów.

Dbamy również o nieliczne zabytkowe obiekty znajdujące się na terenie naszej

gminy. Na wniosek Wójta Rada Gminy udzieliła dotacji celowej Parafiom Rzymsko-

Katolickim w Zbuczynie i Krzesku Majątku w wysokości po 50 tys. zł na renowacje ko-

264 Tamże.

133

ściołów wpisanych do rejestru zabytków265, w 2014 r. Gmina wyremontowała zabytko-

wą bramę w Krzesku Majątku.

Województwo mazowieckie ma najwyższy w kraju wskaźnik organizacji poza-

rządowych, bo aż 22 na 10 tys. mieszkańców. Jednak bez Warszawy wskaźnik ten jest

najniższy w kraju i wynosi zaledwie 10 organizacji. Na tym tle, nasza gmina, z ponad

30 organizacjami na 10 tys. mieszkańców, wygląda imponująco. Jest to efekt aktywności

społecznej naszych mieszkańców, ale również dobrej współpracy i wsparcia, jakie tym

organizacjom udzielane jest przez władze gminy: „Cenimy bardzo potencjał, jaki zawie-

rają w sobie te organizacje i staramy się wspierać je ze wszystkich sił. W tym celu powo-

łałem specjalny zespół złożony z pracowników samorządowych i przedstawicieli orga-

nizacji, do opracowywania rocznych programów współpracy i następnie monitorowa-

nia ich realizacji” – mówi Tomasz Hapunowicz Wójt Gminy Zbuczyn266. Szczególną rolę

odgrywają w naszej gminie oświatowe organizacje pozarządowe, które prowadzą wiele

placówek oświatowych, w tym: Zespół Szkół Niepublicznych w Borkach Wyrkach,

Przedszkole, Szkołę Podstawową i Gimnazjum w Izdebkach-Kosnach, Szkołę Podsta-

wową w Ługach Wielkich, Przedszkole w Borkach-Kosach oraz Gimnazjum i Punkt

Przedszkolny w Dziewulach. Oprócz działalności oświatowej, dzięki aktywności tych

organizacji, mieszkańcy gminy mogą uczestniczyć w wielu kursach zawodowych i języ-

kowych, dzieci w licznych zajęciach pozalekcyjnych, sportowych, turystycznych i kultu-

ralnych. Organizacje pozarządowe pozyskują wiele środków finansowych, za które

do naszych szkół trafia dużo sprzętu dydaktycznego, a do jednostek OSP sprzętu gaśni-

czego. Ze względu na wielość tych organizacji i dużą ich aktywność, nie sposób jest do-

kładnie wyliczyć korzyści jakie przynosi ich działalność mieszkańcom naszej gminy.

Można tylko oszacować, że rocznie organizacje te pozyskują ze źródeł zewnętrznych

ponad milion złotych. Jednak znacznie ważniejsza jest ich rola, której w żaden sposób

nie da się zmierzyć i wycenić, w budowaniu obywatelskiej, odpowiedzialnej społeczno-

ści naszej gminy.

Położenie na wschodnich rubieżach województwa, blisko wschodniej granicy

kraju, nie przeszkadza nam w nawiązywaniu współpracy z mieszkańcami krajów za-

równo na wschodzie, jak i zachodzie Europy. W latach 2010-2012 młodzież z Zespołu

Szkół w Zbuczynie realizowała w ramach Comeniusa program pod nazwą „Pomóż so-

bie – znajdź szczęście w pomaganiu innym”, wspólnie z młodzieżą z Hiszpanii, Szwecji,

Bułgarii i Grecji. Nasza młodzież złożyła wizytę w Szwecji i Hiszpanii oraz na podsu-

mowanie całego programu, gościła w Zbuczynie uczestników ze wszystkich krajów.

265 Relacja wicewójta Gminy Zbuczyn Janusza Gintera udzielona Autorowi w dniu 17 grudnia 2013 r. 266 Relacja wójta Gminy Zbuczyn Tomasza Hapunowicza udzielona Autorowi w dniu 28 marca 2014 r.

134

Natomiast uczniowie ze Szkoły Podstawowej w Czuryłach, również w ramach

Comeniusa, realizowali w latach 2011-2013 program „Jedna bajka, jedna gra, jeden ta-

niec, ale wiele przyjaciół”, wspólnie z uczniami ze szkół w Wielkiej Brytanii, Hiszpanii,

Turcji, Rumunii i Bułgarii. Uczniowie i nauczyciele z Czurył złożyli wizytę we wszyst-

kich krajach uczestniczących w programie, a następnie uczniów z tych krajów gościli

u siebie. Te przyjaźnie zaowocowały również nawiązaniem przyjacielskich kontaktów

naszej gminy z władzami miasta Babeni w Rumunii, gdzie bardzo serdecznie przyjmo-

wana była nasza młodzież. Po złożonej wizycie przez Wójta Tomasza Hapunowicza

w Rumunii, na Narodowe Święto Niepodległości, obchodzone uroczyście w naszej gmi-

nie w dniu 11 listopada 2013 roku, przyjechał Mer Miasta Babeni w Rumunii – Pan Ion

Bizic. Już od kilku lat Gmina Zbuczyn utrzymuje przyjacielskie kontakty z Gminą Lip-

niki z Ukrainy. Wójt tej Gminy Pan Eugeniusz Dorosz również, już po raz kolejny, był

naszym gościem w Dniu Niepodległości w ubiegłym roku. Wielokrotnie też gościliśmy

w Lipnikach, tuż przy granicy z Polską, w gminie zamieszkałej przez Polaków.

135

Zakończenie

Dzieje gminy i samorządu w Zbuczynie niewątpliwie są związane z powołaniem

parafii w Zbuczynie w I poł. XV w. Stąd też administracyjna przynależność tych terenów

do województwa sandomierskiego, potem do lubelskiego, wpłynęła na funkcjonowanie

samorządu na przestrzeni wieków. Utworzenie województwa lubelskiego w 1474 r.

z powiatem łukowskim, włączyło teren Zbuczyna pod jurysdykcję starosty grodowego,

który na tym terenie sprawował władzę w imieniu króla. Utytułowanie Zbuczyna jako

parafii w XVI w., jednocześnie uczyniło ją jednostką administracyjną, terytorialnie zbli-

żoną do współczesnej gminy, której zdaniem było zbieranie podatków lokalnych i pań-

stwowych. Zbuczyn jako osada królewska, miała pewne przywileje, mieszkańcy sami

wybierali ławników sądowych, wieś rządziła się na prawie niemieckim, był sołtys

(zwany wójtem), który miał prawo zakładania karczem i nie podlegał prawu polskiemu.

Dało to początek samorządności wiejskiej. Kolejny etap samorządności przypadł na po-

czątek XIX w., kiedy to po wejściu gminy Zbuczyn do departamentu siedleckiego

w 1809 r., został zapoczątkowany samorząd gminny, który znajdował się pod ścisłą kon-

trolą właścicieli ziemskich. Zniesienie Księstwa Warszawskiego na mocy kongresu wie-

deńskiego oddało, ten teren pod panowanie administracji rosyjskiej, co wywarło istotny

wpływ na samorząd lokalny. W 1859 r. administracja carska, przeprowadziła reformę

samorządową na terenie Królestwa Polskiego, powołując większe jednostki terytorialne

pod zarządem jednego wójta. Mimo że, reforma wprowadziła większe jednostki teryto-

rialne, to nadal w zarządzaniu gminą nie zaszły istotne zmiany, ponieważ nadal właści-

ciel ziemski, który posiadał umiejętność czytania i pisania, zazwyczaj zostawał wójtem.

Dla samorządu lokalnego można uznać za istotną reformę, rok 1867, kiedy to na mocy

ukazu carskiego powołano gminy i ustrój gminny, który przetrwał do 1933 r. Wtedy

to powołano zebranie gminne jako ciało uchwałodawcze gminy, w którym mogli brać

udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie. Co jest istotne w dzie-

jach samorządności lokalnej, od wpływu na zgromadzenie gminne i wybór wójta zostali

odsunięci właściciele ziemscy. Odzyskanie niepodległości przez Polskę w listopadzie

1918 r. stanowiło nowy wymiar w funkcjonowaniu urzędów gminnych. Jako przejaw

demokratyzacji życia na szczeblu lokalnym było pozwolenie do udziału w zgromadze-

niu gminnym kobietom, bez względu na stan majątkowy. W 1933 r. przeprowadzono

kolejną reformę samorządową, w której dokonano unifikacji władzy terytorialnej, znie-

siono zebranie gminne, które zastąpiono zebraniem gromadzkim. Wójt został umoco-

wany w tej strukturze władzy lokalnej jako przedstawiciel władzy rządowej.

Sprawdzianem dla samorządu gminy Zbuczyn był okres okupacji hitlerowskiej,

wójt i gmina stała się narzędziem wykonawczym zarządzeń okupanta. Niemcy rozwią-

136

zali samorząd wiejski. Pozostawieni na stanowisku wójt i sekretarz stali się funkcjona-

riuszami niemieckiego starosty. Do głównych zadań wójta należało zabezpieczenie po-

rządku na terenie gminy, realizacja dostaw kontyngentowych, zabezpieczenie aprowi-

zacyjne garnizonu niemieckiego w Siedlcach. Nierzadko gminy stawały się zakonspiro-

wanymi ośrodkami Polskiego Państwa Podziemnego, a wójtowie aktywnymi członkami

struktur konspiracyjnych, np. wójt gminy Zbuczyn Witold Dziewulski był w struktu-

rach Armii Krajowej, czy wójt gminy Krzesk-Królowa Niwa Aleksander Wierzejski ak-

tywnie działał w strukturach konspiracyjnych Armii Krajowej. Zajęcie Podlasia przez

Armię Czerwoną latem 1944 r. oraz instalowanie władzy komunistycznej w powiecie

siedleckim, przyniosło nowy wymiar dla pracy struktur władzy lokalnej. Monopolizacja

władzy komunistycznej, sprawiła, że następowała marginalizacja władzy wójta na rzecz

prezydium rady narodowej. Dalsze podporządkowanie lokalnych struktur władzy ów-

czesnej linii politycznej, nastąpiło w latach 50-tych XX w., kiedy to zlikwidowano gmi-

ny, zaś powołane gromady miały stać się zalążkiem dużych struktur kolektywnych go-

spodarstw rolnych wzorem radzieckich kołchozów. Stąd też głównym zadaniem gro-

mady była realizacja narzuconych planów skupu i podatków. Dość istotne zmiany

w funkcjonowaniu samorządu terytorialnego nastąpiły w 1973 r., kiedy to powołano

gminę Zbuczyn, w obecnym kształcie terytorialnym oraz radę narodową jako organ

uchwałodawczy. Co jest ciekawe od 1974 r. przewodniczącym rady zostawał pierwszy

sekretarz PZPR, który po linii partyjnej nadzorował pracę naczelnika gminy. Proces „so-

cjalizacji” wsi, który wystąpił w II poł. lat 70-tych XX w., został przerwany wprowadze-

niem na terenie całego kraju 13 grudnia 1981 r., stanu wojennego, który zawiesił działal-

ność gminnych rad narodowych. Kosmetyczne zmiany rząd komunistyczny w sprawie

samorządu terytorialnego wprowadził po zniesieniu stanu wojennego uchwalając usta-

wę z 20 lipca 1983 r., na mocy której, powołano „samorządne” sołectwa, nad którymi

władzę sparowała rada narodowa i naczelnik. Zmiany zapoczątkowane w 1989 r. do-

prowadziły do uchwalenia nowej ustawy, która nadała samorządność dotychczas istnie-

jącym gminom. Nowe demokratyczne wybory do rad gminnych zostały przeprowadzo-

ne 27 maja 1990 r. Na przykładzie gminy Zbuczyn, możemy stwierdzić, że był to okres

dość burzliwy, pełen zaskakujących decyzji, np. pierwszy wybrany wójt sprawował

funkcję przez 3 miesiące. Społeczność uczyła się od podstaw demokracji na poziomie

lokalnym. Podobne procesy były w innych gminach na ternie kraju. Obecnie gmina

Zbuczyn, to prężna jednostka terytorialna, która realizuje politykę państwa na szczeblu

gminy zgodną z wymogami na miarę potrzeb społeczności lokalnej XXI wieku.

137

Bibliografia

a) Źródła archiwalne

Archiwum Państwowe w Siedlcach (APS)

- Akta Gminy Zbuczyn, sygn. 875, sygn. 548, sygn. 72.

- Akta Gminy Jasionka, sygn. 133, sygn. 44.

Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn

- Biuro Rady Gminy 0052, 0043, 0042, 0044, 0045, 0046.

Archiwum Państwowe w Warszawie

- Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Warszawa, sygn. 4453.

Archiwum Państwowe w Lublinie

- Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w. sygn. 49.

b) Dokumenty normatywne

- Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, nr 1-12, 1810.

- Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1859, 1864, 1866.

- Dziennik Ustaw Państwa Polskiego, 1918-1998.

- Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925.

- Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1933.

- Lubelski Dziennik Wojewódzki, nr 30, 1935.

- Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947.

- Wykaz gromad PRL według stanu z 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952.

- Dzienniki Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie, 1954-1971.

- Dzienniki Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, 1954-1968.

- Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Siedlcach, 1978.

- Dziennik Urzędowy Województwa Siedleckiego, 1984-1988.

c) Źródła drukowane

- Atlas geograficzny ilustrowany Królestwa Polskiego, pod red. Józefa Michała Bazewi-

cza, Warszawa 1907.

- Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J., t. III, Lipsk 1839.

138

- Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w l. 1400-1500, oprac., Jerzy Zathey

i Jerzy Reichan, Wrocław 1974.

- Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. Andrzej Wyczański, Wrocław-

Warszawa 1959.

- Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania

Augusta II Sasa 1697-1733, oprac. Henryk Gmiterek, Lublin 2001.

- Obzor Siedlckiej Guberni za god 1887.

- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1877 god.

- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god.

- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1901 god.

- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1905 god.

- Rejestry poborowe województwa lubelskiego. (Rejestr z r. 1531 wyd. Adolf Pawiński),

Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. IV, Warszawa 1886.

- Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, wyd. Stanisław Kuraś, t. I- II, Lublin

1965-1973.

- Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. Stanisław Kuraś i Irena Sułkowska-Kurasiowa,

t. I-VIII, Kraków-Wrocław 1962-1975.

- Źródła Dziejowe Polski tom XV, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-

statystycznym opisane przez Adolfa Pawińskiego, Małopolska t. IV, Warszawa 1886.

d) Opracowania

Aleksnadrowicz Piotr, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska w 150 rocznicę erekcji (1818—

1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej, Siedlce 1971.

Charczuk Wiesław, Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komu-

nistycznej na terenie gminy Zbuczyn w latach 1944-1956, „Radzyński Rocznik Humani-

styczny” 2013, t. 11.

Charczuk Wiesław, Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Zbuczynie (1916-2006),

Siedlce 2010.

Charczuk Wiesław, Formacje zbrojne Obozu Narodowego na Południowym Podlasiu

w latach 1939-1947, Siedlce 2003.

Charczuk Wiesław, Kartka z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku Nowym

(lata 1925-1929), „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2010, nr 2.

Charczuk Wiesław, Podlasianie rozstrzelani w Katyniu 1940 r. Próba analizy ofiar, [w:]

Dzieje-filozofia-życie. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Iwanowi Akinczycowi

w 70. rocznicę urodzin, red. Edward Jarmoch, Siedlce 2011.

Charczuk Wiesław, Z dziejów Zbuczyna w XV-XXI wieku, „Rocznik Międzyrzecki”

2012, t. XLII.

139

Charczuk Wiesław, Zbrodnia ludobójstwa komunistycznego aparatu bezpieczeństwa doko-

nana na członkach opozycji antykomunistycznej w Siedlcach 12-13 kwietnia 1945 roku,

Siedlce 2011.

Ćwik Władysław, Reder Jerzy, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów

administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.

Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959.

Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego,

opr. Stanisław Kuraś, Warszawa 1983.

Dzieje Lubelszczyzny, t. IV: Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego woje-

wództwa lubelskiego, opr. Stefan Wojciechowski, Anna Sochacka, Ryszard Szczygieł,

Warszawa 1986.

Gałaj Dyzma, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa 1978.

Garbaczewski Jerzy, Krótki zarys dziejów wsi gminnych powiatu siedleckiego do 1948 r.,

Siedlce 2012 (mps).

Garbaczewski Jerzy, Zarys historii siedleckiej policji (do 1948 r.), Siedlce 2012.

Gloger Zygmunt, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.

Gończar Michał, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990.

Góra Stanisław, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, Warszawa 1976.

Grzegorek Leopold, Słownik biograficzny związanych z woj. Siedleckim twórców i krzewi-

cieli kultury A-K, Siedlce 1983, część I.

Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, opr. Marek Woliński, t. I, Szcze-

cin 2004.

Herbst Stanisław, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, War-

szawa 1983.

Kallas Marian, Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001.

Kiryk Feliks, Z badań nad urbanizacją Lubelszczyzny w dobie Jagiellońskiej, „Rocznik

Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, Prace Historyczne VI, 1972, z. 43.

Kondraciuk Natalia, Wieś Zbuczyn w latach 1918-1939, (mps w zbiorach autora).

Koneczny Feliks, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.

Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, Kraków-

Warszawa-Wrocław 2007.

Kordaczuk Sławomir, Powiat siedlecki. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2013.

Korneć Grażyna, Tajna oświata na południowym Podlasiu i wschodnim Mazowszu 1939-

1944, Siedlce 2006.

Krawczak Tadeusz, W szlacheckim zaścianku, Siedlce-Warszawa 1993.

Krawczuk Wojciech, Listy sejmikowe w świetle Insructuarium kancelarii koronnej

„Czasopismo Prawno-Historyczne” 1994, t. 46, z. 1-2.

140

Kumor Bolesłw S., Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2005

Landau Zbigniew, Roszkowski Wojciech, Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995.

Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w., „Roczniki

Humanistyczne KUL” 1964, t. XII, z. 2.

Litwiński Robert, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919-1939,

Lublin 2001.

Lityński Adam, Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Katowice 1974.

Maroszek Józef, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej, w drugiej połowie XVII

i w XVIII, Białystok 1990.

Ługowski Piotr: Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne

obiektu [w:] „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2006, t. 3.

Mazurkiewicz Józef, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.

Mączka Dorota, Kościół św. Stanisława w Siedlcach 1532-2000, Siedlce 2001.

Mączka Dorota, Powiat siedlecki 1918-1939, Siedlce 2008.

Mądzik Marek, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, „Annales

Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2005, vol. LX .

Mencel Tadeusz, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:]

Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.

Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2009, t. I-VIII.

Plewczyński Marek, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce 1448-1995,

red. nauk. Edward Kospath-Pawłowski, Siedlce 1996.

Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, Warszawa, b.d.w.

Powiat Siedlecki, pod red. Czesława Górskiego, Siedlce 1935.

Słownik Biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, pod red. Arka-

diusza Kołodziejczyka przy współpracy Wiesława Charczuka i Dariusza Grzegor-

czuka, t. I, Siedlce 2009.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Suli-

mierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego, Warszawa 1880-1902, t. I-XIV.

Rospond Stanisław, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław 1984.

Szafran Przemysław. Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958

Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie” 1996, t. IV.

Topolski J., Polska w czasach nowożytnych 1505-1795, Poznań 1999.

Walka i martyrologia nauczycielstwa na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu w latach okupacji

hitlerowskiej, pr. zespołowa, Warszawa 1987.

Zawadzka Aniela, Szkoła siedlecka w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1944,

Warszawa 1986.

141

Aneks

PODZIAŁ NA GMINY POWIATU SIEDLECKIEGO NA PRZEŁOMIE

XIX i XX W.

Źródło: Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god [dalej: PKSG], s. 82.

142

Źródło: PKSG na 1900 god, s. 237.

143

Źródło: PKSG na 1903 god, s. 128.

144

Źródło: PKSG na 1905 god, s. 109.

145

ZBUCZYN JAKO SIEDZIBA SĄDU V OKRĘGU W 1896 R.

Źródło: PKSG na 1896 god, s. 108.

146

WYKAZ CZŁONKÓW I ICH ZASTĘPCÓW RADY GMINY ZBUCZYN

29 LISTOPDA 1920 R.

L.p. Nazwisko i imię

Miejsce zamieszkania

1. Chromiński Edward Dziewule

2. Iwanowski Adolf Grodzisk

3. Jastrzębski Stanisław Januszówka

4. Baszkiewicz Benedykt Karcze

5. Jastrzębski Paweł Okniny

6. Orzyłowski Władysław Radomyśl

7. Perka Benedykt Rówce

8. Sobiczewski Józef Zabłocie

9. Konstańczuk Zygmunt Zbuczyn kolonia

10. Domański Konstanty Zbuczyn kolonia

11. Szufranek Marceli Zbuczyn folwark

12. Markiewicz Edward ks. Zbuczyn księżyzna

Zastępcy członków Rady Gminy Zbuczyn

1. Próchenko Leopold Dziewule

2. Ostrowski Józef Okniny

3. Wierzejski Antoni Zbuczyn

4. Borkowski Jan Radomyśl

5. Rosiński Julian Zbuczyn kolonia

6. Królikowski Władysław Zbuczyn folwark

Źródło: APS, Akta Gminy Zbuczyn, sygn. 72, Wykaz członków Rady Gminnej i ich zastępców gminy Zbuczyn, k. 13.

147

PRZYNALEŻNOŚĆ ADMINISTRACYJNA WSI OBECNIE WCHODZĄCYCH

DO GMINY ZBUCZYN

Miejscowość Przynależność administracyjna

Borki – Kosy W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Borki – Wyrki, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchow-ny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Borki – Wyrki W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Borki – Wyrki, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchow-ny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Bzów W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Choja W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Chromna W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Cielemęc W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Czuryły W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1959 do gromady Krzymosze, w latach 1960 - 1972 do gromady Tar-cze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Dziewule W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w la-tach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Grochówka Kolonia. W latach 1867 – 1927 do gminy Jakusze, w latach 1927 – 1954 do gminy Trzebieszów, w latach 1954 – 1972 do groma-dy Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Grodzisk W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Izdebki – Błażeje W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki – Wąsy, w latach 1960 - 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Izdebki – Kosny W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki – Wąsy, w latach 1960 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Izdebki – W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –

148

Kośmidry 1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Izdebki – Wąsy W latach 1867 – 1928 dogminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki – Wąsy, w latach 1960 - 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny. gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do

Januszówka W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w la-tach 1954 – 1961 do gromady Radomyśl, w latach 1960 - 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Jasionka W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Karcze W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w la-tach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny.

Krzesk – Królowa Niwa

W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Krzesk – Majątek W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Kwasy W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro-mady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Lipiny W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Lucynów W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1959 do gromady Krzymosze, w latach 1960 - 1972 do gromady Tar-cze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Łęcznowola W latach 1867 – 1927 do gminy Krasusy, w latach 1927 – 1954 do gminy Celiny, w latach 1954 – 1959 do gromady Wólka Ko-nopna, w latach 1960 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchow-ny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Ługi Wielkie W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Ługi – Rętki W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Maciejowice W latach 1867 – 1927 do gminy Jakusze, w latach 1927 – 1954 do gminy Trzebieszów, w latach 1954 – 1968 do gromady Ze-mbry, w latach 1969 – 1972 do gromady Trzebieszów, od 1973 roku do gminy/ Zbuczyn Poduchowny.

Modrzew W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki –

149

Wąsy, w latach 1960 – 1972 do gromady Radzików Wielki, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Olędy W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1959 do gromady Krzymosze, w latach 1960 - 1972 do gromady Tar-cze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Pogonów W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Rówce W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w la-tach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Rzążew W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Radzików Wielki, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Smolanka W latach 1867 – 1927 do gminy Krasusy, w latach 1927 – 1954 do gminy Celiny, w latach 1954 – 1959 do gromady Krynka, w latach 1960 – 1961 do gromady Radomyśl, w latach 1962 - 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Sobicze W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchow-ny.

Stary Krzesk W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro-mady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Tarcze W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Tchórzew W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro-mady Zbuczyn, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchow-ny.

Tchórzew – Plewki

W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro-mady Zbuczyn, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchow-ny.

Tęczki W latach 1867 – 1927 do gminy Jakusze, w latach 1927 – 1954 do gminy Trzebieszów, w latach 1954 – 1959 do gromady Ja-kusze, w latach 1960 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Wesółka W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Wólka Kamienna W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro-

150

mady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Zawady W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro-mady Zbuczyn, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchow-ny.

Zbuczyn W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w la-tach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.

Zdany W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Podu-chowny.

Źródło: Opracowanie własne Autorów.

151

WYKAZ SOŁTYSÓW WSI WCHODZĄCYCH DO GMINY ZBUCZYN W 1941 ROKU

Źródło: APS, Akta Gminy Zbuczyn, sygn. 548, Pismo Wójta Gminy Zbuczyn z wyka-

zem poborów wójta i sołtysów za czas od 1 sierpnia 1939 r., k. 47.

152

WYKAZ RADNYCH GMINY ZBUCZYN W LATACH 1990-2010

Źródło: Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn, Biuro Rady Gminy 0043, Protokoły z Se-

sji Rady Gminy 1990, k. 20.

153

Źródło: AUG Zbuczyn, BRG 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1998, k. 2.

154

Źródło: AUG Zbuczyn, BRD 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 2003, b.n.k.

155

Źródło: AUG Zbuczyn, BRG 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 2010, b.n.k.

156

UCHWAŁA Nr VII/33/11

Rady Gminy Zbuczyn

z dnia 8 kwietnia 2011 r.

w sprawie herbu, flagi i pieczęci gminy Zbuczyn

Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt. 13 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gmin-

nym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.) oraz art. 3 ustawy z dnia

21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach (Dz. U. Nr 31, poz. 130 z późn. zm.),

po zaopiniowaniu przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, Rada Gminy

Zbuczyn uchwala co następuje:

§ 1

Ustanawia się herb, flagę i pieczęć Gminy Zbuczyn, których wzory graficzne stanowią

odpowiednio załączniki o numerach 1, 2 i 3 do niniejszej uchwały.

§ 2

Herbem Gminy Zbuczyn jest; na tarczy hiszpańskiej w polu złotym buk czerwony

a między jego górnymi rozchylającymi się konarami na tarczy błękitnej krzyż podwójny

złoty.

§ 3

Flagą Gminy Zbuczyn jest prostokąty płat sukna o proporcjach wysokości do szeroko-

ści 5:8, składający się z pięciu poziomych płatów: czerwonego – stanowiącego 1/10 wy-

sokości flagi, złotego (żółtego) – 1/10 wysokości, błękitnego – 6/10 wysokości, złotego

(żółtego) – 1/10 wysokości, czerwonego – 1/10 wysokości. Na środku błękitnego płata

umieszczono Herb Gminy Zbuczyn, którego wysokość wynosi 1/2 wysokości flagi.

§ 4

Pieczęcią Gminy Zbuczyn jest koło o średnicy 36 mm. W otoku majuskulny napis

GMINA ZBUCZYN gdzie oba słowa oddzielone są od siebie ażurowymi sześciopro-

miennymi gwizdkami. W środku wewnętrzne perełkowe koło, w które wpisane są kon-

157

turowo godła Herbu Gminy Zbuczyn tj. buk a między jego górnymi rozchylającymi się

konarami krzyż podwójny na tarczy.

§ 5

1. Herb, flaga i pieczęć gminy określone w § 2, 3 i 4 niniejszej uchwały są znakami

prawnie chronionymi.

2. Rozpowszechnianie z wyłączeniem publikacji naukowych, popularnonaukowych

i służących celom promocji Gminy Zbuczyn oraz używanie herbu, flagi i pieczęci

Gminy, wymaga zgody Wójta Gminy Zbuczyn.

§ 6

Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Zbuczyn.

§ 7

Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędo-

wym Województwa Mazowieckiego.

PRZEWODNICZĄCY RADY GMINY

Stanisław Kondraciuk

158

Załącznik nr 1 do Uchwały: HERB GMINY ZBUCZYN

Na tarczy hiszpańskiej w polu złotym buk czerwony a między jego górnymi rozchylającymi się konarami na tarczy błękitnej krzyż podwójny złoty.

Uzasadnienie:

- buk czerwony nawiązuje do etymologii nazwy miejscowości gminnej – Zbuczyna po-

łożonego nad rzeką Zbuczynką;

- podwójny krzyż na błękitnej tarczy to godło osobiste Władysława Jagiełły (a później

także całej dynastii), które nawiązuje do ufundowania w Zbuczynie parafii i kościoła

przez tego monarchę w 1418 r.

Według Stanisława Rosponda267, nazwę miejscowości gminnej Zbuczyn (Podu-

chowny268) wywodzić należy od buka, czyli drzewa bukowego. Buk w herbie Gminy

Zbuczyn ma zatem znaczenie podwójne – etymologiczne i topograficzne zarazem, jako

że miejscowość ta leży nad rzeczką Zbuczynką. Ten sam autor przy w swoim opisie po-

daje: było to ongiś mto [miasto], wyszczególnione w 1418 r. jako wieś królewska z ufundowa-

nym wtedy kościołem przez Władysława Jagiełłę269. Tę samą informację znajdujemy w Słow-

niku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich:

Zbuczyn, pierwszy raz odnotowany w źródłach w roku 1418 był od początku

swych dziejów związanych z Ziemią Łukowską, która w okresie rozbicia dzielnicowego

należała do księstwa krakowskiego i sandomierskiego, później województwa sando-

mierskiego, a następnie - od 1474 roku – do województwa lubelskiego, gdzie stanowiła

odrębny powiat. Łuków stanowił również siedzibę starostwa grodowego.

O znaczeniu Zbuczyna w dawnych wiekach najlepiej świadczy fakt,

że w I Rzeczypospolitej istniało tu jedno ze starostw niegrodowych (a więc stolica po-

wiatu) Ziemi Łukowskiej leżącej w północno-zachodniej części Województwa Lubel-

skiego. Starostwa grodowe były dwa: Lubelskie i Łukowskie, niegrodowe zaś: Urzędowskie, Ka-

zimirskie, Parczowskie, Wąwolnickie, Kąkolownickie, Zbuczyńskie i inne270 – czytamy w Geo-

grafii Historycznej ziem dawnej Polski Zygmunta Glogera. Dalej autor podaje także i taką

267 St. Rospond, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 451. 268 1 stycznia 2004 dotychczasową nazwę Gmina Zbuczyn Poduchowny zmieniono na Gmina Zbuczyn 269 St. Rospond, op. cit., s. 451. 270 Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903, s. 187.

159

informację: W Ziemi Łukowskiej były miasta: Łuków, stołeczne ziemi, z sądami ziemskimi

i grodzkimi, Radzyń, Siedlce, Kock, Serokomla i Zbuczyn271.

Warto nadmienić, że parafia zbuczyńska jest jedną z najstarszych w okolicy272.

Na terenie dzisiejszej diecezji siedleckiej – najstarszą (parafię św. Stanisława w Siedlcach

erygowano dopiero w 1532 r.273) a w granicach dawnej Ziemi Łukowskiej prawdopo-

dobnie czwartą najstarszą274 po Łukowie (parafia erygowana 1250 r.; siedziba Ziemi

przejściowo była także siedzibą samodzielnego biskupstwa, w latach 1254-1257, gdy

w miasteczku obecni byli Templariusze sprowadzeni to przez Bolesława Wstydliwego),

Kocku (przed 1327 r.) i Tuchowiczu (przed 1351 r.). Taką metrykę Zbuczyna podaje tak-

że Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.275

Obszar obecnej gminy Zbuczyn ulegał kilkakrotnym zmianom. Pierwotna parafia

zbuczyńska obejmowała swym zasięgiem kilka dzisiejszych gmin, podczas gdy obecnie

na terenie Gminy Zbuczyn funkcjonuje aż pięć parafii. Własność ziemska na terenie dzi-

siejszej Gminy była w przeszłości zróżnicowana. Część Zbuczyna należała do kościoła

(parafii), a po upadku Powstania Listopadowego utworzono tu rządowy majorat276.

Część ziem należała do licznych rodów drobnoszlacheckich. Wszystkie one miały zbli-

żony status materialny i żaden nie zapisał się w historii okolic czynami, które wynosiły-

by go ponad inne rody. Stąd żadne z godeł ziemskich nie było brane pod uwagę przy

opracowywaniu herbu Gminy.

Patronem parafii w Zbuczynie jest Św. Biskup Stanisław Męczennik. Postać ta,

przedstawiana w ikonografii we własnej postaci, z klęczącym u jego stóp Piotrowinem,

wykorzystana już została w herbie Stanisławowa (w powiecie mińskim). Dlatego także

patron parafii nie był brany pod uwagę jako postać, do której należałoby nawiązać

w herbie. Stąd władze Gminy Zbuczyn wraz z całą Radą Gminy uznały za stosowne

sięgnąć po florystyczny motyw buku odnoszący się wprost do nazwy miejscowości

gminnej oraz godła osobistego Władysława Jagiełły dla uczczenia faktu ufundowania

przez tego monarchę parafii i kościoła w Zbuczynie w 1418 roku. Wydarzenie to jest

271 Ibidem, s. 193. 272 Por. Piotr Aleksandrowicz, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska w 150 rocznicę erekcji (1818—1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej, Siedlce 1971. s 33. 273 Piotr Ługowski: Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu [w:] „Wschod-ni Rocznik Humanistyczny”, t. 3, 2006, s. 95-147. Por. także: Dorota Mączka, Kościół św. Stanisława w Siedl-cach 1532-2000, Siedlce 2001. 274 Prawdopodobnie czwartą najstarszą – według zachowanych dokumentów, ale mogła być i drugą naj-starszą, gdyż w 1418 roku odbyła się w Zbuczynie powtórna erekcja parafii – data pierwszej nie jest dziś znana. 275 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. B. Chle-bowskiego i innych, T. XIV, s. 434. 276 Ibidem.

160

obecne w lokalnej tradycji historycznej i stanowi ważny fakt spajający wspólną świado-

mość lokalnej społeczności.

Symbolika kolorów:

Czerwień – symbolizuje przelaną krew, miłość, wspaniałomyślność i hart ducha, ogień

oraz Syna Bożego

Złoto (żółcień) – symbolizuje królewski majestat, wiarę, stałość, mądrość i chwałę a tak-

że Boski majestat oraz króla

Błękit – symbolizuje czystość, lojalność i wierność, piękno, niezawisłość i Matkę Bożą

Zastosowana kolorystyka jest uproszczona. Właściwe odwzorowanie kolorów powinno

być zgodne z niżej podaną paletą CMYK:

Czerwony: C = 0%, M = 100 %, Y = 100%, K = 0%

Złoty / Żółty: C = 0%, M = 15 %, Y = 100%, K = 0%

Błękitny: C = 100%, M = 15 %, Y = 0%, K = 0%

Czarny: C = 0%, M = 0 %, Y = 0%, K = 100%

161

Załącznik nr 2 do Uchwały: FLAGA GMINY ZBUCZYN

Flagę Gminy Zbuczyn stanowi prostokątny płat sukna o proporcjach wysokości do szerokości 5:8,

składający się z pięciu poziomych płatów: czerwonego – stanowiącego 1/10 wysokości flagi, złote-

go (żółtego) – 1/10 wys., błękitnego – 6/10 wys., złotego (żółtego) – 1/10 wys., czerwonego – 1/10

wys.

Na środku środkowego płata umieszczono Herb Gminy Zbuczyn, którego wysokość wynosi 1/2

wys. flagi.

Załącznik nr 3 do Uchwały: PIECZĘĆ GMINY ZBUCZYN

Pieczęć Gminy Zbuczyn ma kształt okrągły i średnicę 36 mm. W otoku majuskulny napis GMI-

NA ZBUCZYN gdzie oba słowa oddzielone są od siebie ażurowymi sześciopromiennymi gwiazd-

kami. W środku wewnętrzne perełkowe koło w które wpisane są konturowo godła Herbu Gminy

Zbuczyn tj. buk a między jego górnymi rozchylającymi się konarami krzyż podwójny na tarczy.

162

GMINA ZBUCZYN W OBIEKTYWIE

Budowa oczyszczalni ścieków – Krzeska – Królowa Niwa

Sala gimnastyczna w Czuryłach

163

Strażnica Ochotniczej Straży Pożarnej w Dziewulach

Plac zabaw w Borkach-Kosach zbudowany w ramach Programu Radosna Szkoła

164

Modernizacja drogi powiatowej Zbuczyn-Mościbrody

Boisko wielofunkcyjne przy Filii Gminnego Ośrodka Kultury w Krzesku Starym

165

Budowa kanalizacji w miejscowości Zbuczyn

Filia Gminnego Ośrodka Kultury w Starym Krzesku

166

Panorama Zbuczyna z lotu ptaka

Kościół parafialny w Zbuczynie pw. Św. Stanisława BM i Aniołów Stróżów,

zbudowany w latach 1880-89, w stylu neobarokowo toskańskim

167

Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej i plebania z 1909 r. w Krzesku - Majątek

Wiatrak koźlak w miejscowości Krzesk-Królowa Niwa

168

Gminne Zawody Pożarnicze – Czuryły 22 czerwca 2014 r. Grupa Żeńska OSP Czuryły

cieszy się z zajęcia I miejsca.

Otwarcie stadionu piłkarskiego w Zbuczynie (wrzesień 2013)

169

Uroczyste złożenie wieńca pod pomnikiem poległych w Zbuczynie (11 listopada 2013)

Odznaczenia strażaków Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku – Królowa Niwa

(2013)

170

Dni Gminy Zbuczyn (lipiec 2013)

Dożynki w Krzesku-Królowa Niwa (wrzesień 2013)

171

Zalew w miejscowości Rówce

Kąpielisko nad zalewem w miejscowości Rówce

172

Obchody Dnia Żołnierzy Wyklętych w Borkach-Kosach (9 marca 2014)

Obchody Dnia Żołnierzy Wyklętych w Borkach-Kosach (9 marca 2014)

173

Bieg w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja – Krzesk – Królowa Niwa

Bieg Niepodległości w Zbuczynie

174

175

Wiesław Charczuk

(Siedlce)

Kalendarium historii miejscowości i gminy Zbuczyn

9 lipca 1418 r. – erekcja parafii zbuczyńskiej przez króla Władysława Jagiełłę

1430 r. – zawarcie umowy między plebanem zbuczyńskim Maciejem a Janem Pruszyńskim

na erekcję parafii w Pruszynie

1459 r. – zastawienie dóbr Zbuczyna przez Pawła ze Szczekocin – starostę łukowskiego Janowi

z Łańcuchowa - podkomorzemu lubelskiemu

1474 r.- utworzenie przez króla Kazimierza Jagiellończyka województwa lubelskiego, w skład

którego administracyjnie wchodził Zbuczyn

1519 r. – funkcję plebana w Zbuczynie sprawuje Maciej Taraskowski

1522 r. – Zbuczyn przechodzi na własność starosty łukowskiego

1562 r. – na mapie Wacława Grodeckiego wydanej w Bazylei Zbuczyn jest zaznaczony jako miasto

1580 r. – funkcję wójta w Zbuczynie sprawuje Piotr Kosierski

1589 r. – budowa drugiego drewnianego kościoła w Zbuczynie

1658 r. – za sprawą J. Zalewskiego Zbuczyn otrzymał od króla Jana Kazimierza przywilej usta-

nawiający targi niedzielne

1660 r. – na terenie Zbuczyna zostają zakwaterowani żołnierze z dywizji hetmana Stefana Czar-

nieckiego

1673 r. – funkcję plebana sprawuje w kościele zbuczyńskim Jan Dłużniewski

1738 r. – budowa trzeciego drewnianego kościoła przez Tomasza Sufczyńskiego - kasztelana

lubelskiego

1740 r.- król August III Sas oficjalnie pozbawił Zbuczyn praw miejskich

1769 r. – Zbuczyn stał się własnością kasztelana liwskiego Ignacego Cieszkowskiego

1773-1774 – dobra zbuczyńskie otrzymał za zasługi chorąży liwski Zieliński

1777 r. – starostą zbuczyńskim został Krzysztof Cieszkowski

176

8 lipca 1794 r. – w Zbuczynie stacjonował gen. Karol Sierakowski ze swoim sztabem

1795 r. - Zbuczyn wraz z regionem znalazł się pod zaborem austriackim w granicach tzw. Nowej

Galicji.

1802 r.- Zbuczyn administracyjnie wszedł do cyrkułu bialskiego

1809 r. – Zbuczyn wchodzi administracyjnie w skład Księstwa Warszawskiego

1810 r. – Zbuczyn należy administracyjnie do departamentu siedleckiego

16 stycznia 1816 r.- na mocy decyzji cara departamenty zostały województwami i Zbuczyn ad-

ministracyjnie wszedł do województwa podlaskiego

1818 r. – dobra zbuczyńskie zostały przez Rosjan przekształcone w majorat rządowy

1837 r. – otwarcie szkoły parafialnej w Zbuczynie

1844 r. – właścicielem Zbuczyna został płk Aleksy Mielnikow – dowódca pułku huzarów króla

hanowerskiego

czerwiec 1863 r. – spotkanie gen. Michała Heydenreicha-Kruka z Adamem Lisikiewiczem

w jego domu w Zbuczynie

1864 r.- ukaz carski wprowadził samorządowy charakter gminy, została oddzielona od władzy

właścicieli ziemskich (dziedziców)

1867 r.- Zbuczyn administracyjnie wszedł do guberni siedleckiej

1876 r.- oddzielenie sądów od gmin

1885 r. – Zbuczyn siedzibą władz gminy

1880-1889 – budowa nowego, murowanego kościoła w Zbuczynie w stylu neobarokowo-

toskańskim

1906 r. – konsekracja nowo wybudowanego kościoła przez biskupa Franciszka Jaczewskiego

1914 r. – tworzenie na terenie Zbuczyna i okolic struktur Polskiej Organizacji Wojskowej

sierpień 1915 r.- Zbuczyn znalazł się pod okupacją niemiecką

1916 r. – powołanie do życia Ochotniczej Straży Ogniowej

1919 r. – parcelacja majątku po ucieczce na wschód w 1915 r. Mikołaja Mielnikowa; powstanie

Zbuczyna Parcele

1920 r. – udział mieszkańców gminy Zbuczyn w wojnie polsko-bolszewickiej

177

15 sierpnia 1925 r. – budowa przez mieszkańców Zbuczyna pomnika upamiętniającego pole-

głych w obronie ojczyzny w latach 1914-1920

5 marca 1928 r. – rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych została zniesiona gmina Ja-

sionka. Miejscowości: Jasionka, Chromna, Borki-Wyrki, Borki-Świercze, osada Ługi Gołacze

należąca częściowo do wsi Chromna, częściowo do wsi Ługi-Rętki włączono do gminy Zbuczyn

23 marca 1933 r.- reforma samorządowa-zniesienie zebrania gminnego i przekazanie częściowe

uprawnień zgromadzenia ogółu gospodarzy radzie gminnej

1935 r.- w skład gminy Zbuczyn wchodziły gromady: Dziewule, Grodzisk, Karcze, Okniny, Za-

błocie, Zbuczyn, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka

1937 r. – funkcję wójta gminy Zbuczyn sprawuje Franciszek Zbucki

28 września 1939 r. - Zbuczyn administracyjnie wszedł do dystryktu warszawskiego Generalne-

go Gubernatorstwa

28 listopad 1939 r.- okupant niemiecki wydał zarządzenie „O zarządzie gmin” na mocy której

został zniesiony samorząd wiejski

1940 r. – tworzenie konspiracyjnych struktur Ośrodka V ZWZ Zbuczyn „Wierzba”

28 czerwca 1942 r. – aresztowanie w Siedlcach przez żandarmerię hitlerowską Jana Łukawskie-

go - nauczyciela Szkoły Powszechnej w Zbuczynie

21 sierpnia 1944 r.- dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przywrócił przedwo-

jenne podziały na województwa, gminy i gromady; Zbuczyn wszedł administracyjnie do woje-

wództwa lubelskiego

11 września 1944 r.- komuniści wydali dekret „O organizacji i zakresie działań rad narodowych”

12 na 13 kwietnia 1945 r. – funkcjonariusze siedleckiego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa

Publicznego zamordowali bezprawnie 16 osób, wśród nich: Aleksandra Wierzejskiego ze Zbu-

czyna i braci Wacława i Stanisława Chacińskich z Karcz

25 czerwca 1945 r. – został zastrzelony przez funkcjonariuszy UB Czesław Moskwiak „Silny”-

dowódca patrolu Narodowych Sił Zbrojnych podległy kpt. Jerzemu Wojtkowskiemu „Drzazga”

1 stycznia 1949 r.- Zbuczyn został administracyjnie włączony do województwa warszawskiego

20 marca 1950 r.- na mocy ustawy O terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniesiony

został samorząd terytorialny (pozostał okręg zwany gminą)

1952 r.- w skład gminy Zbuczyn wchodziło 15 gromad: Borki-Kosy, Borki-Wyrki, Chromna,

Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Jasionka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłocie, Zbu-

czyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka

178

25 września 1954 r.- ustawa o reformie podziału administracyjnego, która w miejsce gmin po-

wołała gromady położone na terenie jednej lub kilku sąsiadujących ze sobą dawnych gmin;

Zbuczyn jako siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej; w jej skład weszły gromady: Chromna,

Dziewule, Grodzisk, Jasionka, Karcze, Rówce, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbu-

czynka i z gminy Królowa Niwa gromada Pogonów

1 stycznia 1973 r.- Zbuczyn jako gmina; w jej skład weszły następujące sołectwa: Borki-Kosy,

Borki-Wyrki, Bzów, Chromna, Choja, Cielemęc, Czuryły, Dziewule, Grochówka, Grodzisk, Iz-

debki-Błażeje, Izdebki-Kosny, Izdebki-Kośmidry, Izdebki-Wąsy, Januszówka, Jasionka, Karcze,

Krzesk-Królowa Niwa, Krzesk Majątek, Kwasy, Lipiny, Lucynów, Łęcznowola, Ługi-Rętki, Ługi

Wielkie, Maciejowice, Modrzew, Olędy, Pogonów, Rówce, Rzążew, Sobicze, Stary Krzesk, Smo-

lanka, Tęczki, Tchórzew, Tchórzew-Plewki, Tarcze, Wesółka, Wólka Kamienna, Zawady, Zbu-

czynka, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zdany

czerwiec 1975 r.- Zbuczyn na mocy reformy administracyjnej został włączony do województwa

siedleckiego

8 marca 1990 r.-ustawa O samorządzie gminnym, w której zapisano, że mieszkańcy tworzą z mocy

prawa wspólnotę samorządową

1990 r.- wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Kazimierz Prochenka

1995 r. – wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Stanisław Zacharczuk

1997 r.- ponownie wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Kazimierz Prochenka

1 stycznia 1999 r. – na mocy nowej reformy administracyjnej Zbuczyn znalazł się w wojewódz-

twie mazowieckim

2002 r.- wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Roman Prochenka

1 stycznia 2004 r. – nastąpiła zmiana nazwy miejscowości Zbuczyn Poduchowny na Zbuczyn

2006 r.- ponownie wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Roman Prochenka

2010 r. – wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Tomasz Hapunowicz

styczeń 2011 – Komisja Heraldyczna przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji

pozytywnie zaopiniowała projekt herbu gminy Zbuczyn

8 kwietnia 2011 r. – Rada Gminy Zbuczyn przyjęła uchwałę w sprawie herbu, flagi i pieczęci

gminy Zbuczyn