E DREJTA ROMAKE 1.Perioda e rregullave t pashkruara t sjelljes, jus non scriptumJus non scriptum apo rregullat e pashkruara t sjellje zbatoheshin n fazat e lashta t zhvillimit t rregullave romake t sjelljes. N kt koh mbretrit ishin organet operative t bashksis romake e cila ende nuk kishte ligje t prcaktuara me siguri.

N kt period mbretrit aplikonin rregullat zakonore ,,mors majorum, q kishin lindur n kuadrin e gjensit dhe rregullimit shoqror gjentil. Meq n kt period nuk ka pasur ndarje klasore, rregullat e sjelljes t shoqris romake nuk kishin rndsi juridike. Prandaj n zhvillimin e rregullave romake t sjelljes, periodn m t lasht duhet ta quajm period t zakoneve.Rregullat zakonore, t krijuara n gjirin e nj grupacioni shoqror dhe q u imponoheshin shtresave t tjera shoqrore si rregulla t sjelljes, u bn rregulla t s drejts zakonore. 2.Perioda e rregullave zakonore t sjelljesMos, mores majorum, diuturna, longa ose inveterata coensetudo ishin shprehje romake t rregullave zakonore t sjelljes. Bashksia gjentile ishte nj bashksi gjentilsh solidar, pjestart e bashksis gjentile nuk jetonin t paorganizuar dhe n anarki. N gjirin e organizats gjentile u konsoliduan disa rregulla t sjelljes, q u prgjigjeshin interesave vitale t gjensit dhe t t gjith antarve t tij. Prandaj, ktyre rregullave, me prjashtime t rralla, u nnshtroheshin t gjith pjestart e gjensit, pa ndonj dhun t posame dhe t bindur thell. Ndrsa ata q nuk u bindeshin prgjigjeshin para asambleve t gjentilve dhe n fund mund t prjashtoheshin nga jeta e bashksis. 3.Perioda e s drejts zakonorea)Jus dhe fas ishin institute t s drejts romake. Termn fas romakt e prdornin pr t treguar zakonet dhe rregullat juridike zakonore me karakter religjioz, ndrsa termn jus e prdornin pr t treguar rregullat e sjelljes q shrbenin pr rregullimin e marrdhnieve midis shtetit romak dhe qytetarve t tij si dhe marrdhnieve ndrmjet qytetarve. N kohn m t lasht, pr shkak t mentalitetit t romakve, t gjith rregullat zakonore dhe ato zakonore juridike, kishin karakter sakral dhe bnin pjes n lmin e t drejts religjioze fas. Me ndarjen e njerzve n klasa dhe me imponimin e rregullave zakonore t krijuara n kuadrin e nj klase, si rregulla t sjelljes s klass tjetr, filluan t krijohen edhe rregullat e jusit ose t s drejts profane. N kohn e Republiks s hershme ky proces kishte prparuar mjaft dhe ather u b ndarja e rregullave me karakter religjioz dhe profan.b)Leges regiae prmbajn rregulla shum arkaike mbi rregullimin e marrdhnieve shoqrore n organizatn klano-fisnore, mbi kultin romak dhe religjionin, mbi marrdhniet midis burrit dhe gruas, si dhe atit dhe fmijve. Prve ksaj n prmbledhje ruhen edhe dispozitat e para nga lmi i s drejts penale dhe civile. 4.Perioda e s drejts s shkruar, jus scriptumPerioda e jus scriptum filloi n Rom, kur me krkesn e plebejasve u regjistruan rregullat e s drejts zakonore q i aplikonin magjistratt patricien. Regjistrimi i rregullave t s drejts zakonore kishte pr qllim pengimin e arbitrarizmit t organeve patriciane dhe q plebejasve tu jepej minimumi i siguris juridike. Pr ta realizuar kt, plebejasit duhej ta thyenin doemos me qndres dhe vitalitet jo vetm rezistencn e organeve shtetrore, por edhe rezistencn e tr klass s patricve, si rezultat i lufts s qndrueshme t plebejasve doli lex XII tabularum apo ligji i XII tabelave.

5 .Ligji i XII tabelavePrpjekjet e plebejasve q t regjistrohen rregullat juridike zakonore, bn q t themelohej komisioni prej tre antarsh i cili qe drguar n Greqi ti studionte ligjet e Solonit. Pas kthimit t komisionit, qe suspenduar magjistratura e rregullt konsullata dhe n vend t konsujve u zgjodhn decemviri legibus scribendis, t cilt i regjistruan rregullat juridike n 10 tabela dhe ua paraqitn komicioneve centurione pr aprovim. Meq u konstatua se tabelat e propozuara nuk prmbanin t gjitha dispozitat juridike, pr vitin tjetr u zgjodhn decemvirt e rinj t cilt ua parashtruan komocioneve centuriane edhe dy tabelat e fundit. Kshtu lindi ligji i XII tabelave, i cili gjat tr historis s Roms konsiderohej si fons omnis publici privatique juris, q prfaqsonte ligjin e athershm . Teksti i ligjit ishte i shkruar n pllaka bakri dhe i ekspozuar n forum. Kodi prmbante dispozita:-Mbi procedurn gjyqsore dhe mbi ekzekutimin e aktgjykimeve (tab. 1 3);-Mbi marrdhniet familjare dhe mbi t drejtn trashgimore (tab. 4 5);-Mbi marrdhniet pronsore (tab. 6 8);-Mbi veprat penale (tab. 9);-Mbi aktet religjioze (tab. 10), si dhe-Dispozita tjera pr rregullimin e lloj lloj lmive t jets shoqrore (tab. 11 dhe 12). 6.Ligjet leges Vendimet e komicioneve me prmbajtje t prgjithshme dhe abstrakte quheshin leges ose ligje: ligji sht ajo q urdhron dhe prcakton populli. Iniciativn pr t nxjerr ligje e kishin magjistratt me jus agendi cum populo. Magjistratt prpilonin propozimin ligjor rogatio dhe e ekspozonin n forum. Pas tri nundinesh mblidheshin asamblet q t votonin pr propozimin ligjor me ,,uti rogas ose me ,,antiquo. Kur shumica e centurioneve apo shumica e tribuseve votonin pr rogacion e magjistratve, rogacioja e aprovuar merrej si ligj ose lex. Ligji i aprovuar nuk e obligonte popullin romak pr gjersa:1.Nuk e ratifikonte senati, dhe2.Magjistrati nuk e kishte prpiluar drejt formalisht tekstin e ligjit q pastaj ekspozohej n forum. Me rastin e prpilimit t tekstit t ligjit, magjistrati duhej q m par ta shkruante patjetr PRESCRIPTION q prmbante shnimet mbi propozuesin e ligjit dhe mbi kryetarin e komisioneve, si dhe pr ditn , vendin e seancs dhe votimin. Pas preascriptios shkruhej tekstualisht ROGACIOJA. Rogacioja e aprovuar, nuk dallonte fare nga propozimi i magjistratit, sepse asamblet nuk diskutonin, por propozimin e aprovonin apo e refuzonin n trsi. N fund, n tekstin e ligjit parashikohej patjetr edhe sanksioni, gjegjsisht masat q do t prdoreshin kundr personit i cili nuk i prmbahej dispozitave ligjore. 7.Vendimet e conilia plebis PlebiscitaVendimet me prmbajtje abstrakte juridike t aprovuara n asamblet e plebejasve quheshin plebiscita. Meq n asamblet plebejase, patrict nuk kishin t drejt vote, konsiderohej se plebiscita nuk e detyronin tr popullin romak. Konsiderohej se plebiscita ishin leges specialis (ligje t veanta), sepse ishin t detyrueshme vetm pr plebejasit. Gjat lufts me patrict, sipas dispozitave t lex Hortensia, plebejasit arritn q vendimet absolute juridike t marra n asamblet e tyre ti bnin t detyrueshme edhe pr patrict. Kshtu, plebiscita pr nga fuqia juridike u barazuan me ligjet e aprovuara n koncione.

8.Ediktet e Magjistratve Magjistratt romak kishin jus edicendi, apo t drejtn q urdhrat e drejtuara qytetarve romak, ti deklaronin gojarisht n koncione ose ti jepnin me shkrim n forum. Edhe urdhrat e para t magjistratve edhe t dytat quheshin ,,edicta. Me an t edikteve, magjistratt kryenin tri detyra t rndsishme, kujdeseshin pr aplikimin, prmirsimin dhe plotsimin e rendit ekzistues juridik. Me fjal t tjera, me ndihmn e edikteve magjistratt ja prshtatnin kushteve konkrete jetsore tr rendin juridik romak. Nga kjo veprimtari e magjistratve, veanrisht nga veprimtaria e pretorve, u zhvillua nj varg i tr i ri rregullash juridike, i njohur si e drejt honorare apo magjistratore. 9.Interpretatio Fillimet e shkencs juridikePasi doli ligji i XII tabelave, si burime themelore t s drejts romake konsideroheshin leges dhe plebiscitas. Prmbledhja e rregullave juridike q prmbanin kto dy burime, quhej jus legitimum. Megjithat, nuk prmbante tr jus civile romake, n t ciln bnin pjes edhe zakonet e shumta juridike q lindn n periodn e t drejts s pa shkruar si dhe zakonet e shumta t krijuara me aplikimin e jus legitimumit. Interpretatio ishin rregullat e reja q i krijonin klerikt t vetmit njohs t drejtsis me interpretimin ose shpjegimin e dispozitave ekzistuese juridike. Klerikt jepnin kshilla juridike, ndihmonin n rastin e lidhjes s punve juridike dhe u msonin zhvillimin e drejt t kontesteve. 10.Karakteristikat e prgjithshme t s drejts s lasht RomakeKarakteristikat e t drejts s lasht ishin:-PRIMITIVIZMI:-KONZERVATIZMI,-FORMALIZMI,-KONFUZIONI,-E DREJTA E ASHPR, DHE-E DREJTA PERSONALE. 1. E drejta zakonore T drejtn zakonore e prbnin rregullat juridike t krijuara pa intervenimin e ligjdhnsit, me plqim n heshtje dhe me prdorimin e prsritur dhe t gjat nga ana e tr popullit. Fuqia e detyrueshme e ktyre rregullave juridike, sipas mendimit t juristve romak buronte aty se t drejtn zakonore e krijoi dhe e aprovoi populli i cili edhe sipas dispozitave t rregullimit shtetror romak kishte t drejt t nxirrte rregulla juridike: ku sht pra dallimi se a po e shpreh populli vullnetin e tij me votim apo me sjellje t vrtet dhe fakte. Megjithat, t gjitha zakonet e krijuara n jetn e popullit nuk jan trajtuar si rregulla juridike. Si rregulla juridike ishin vetm zakonet q nuk i kundrshtuan rendit pozitiv dhe vlersimit t arsyeshm t marrdhnieve midis njerzve. Fuqi t detyrueshme kishin vetm ato zakone t cilat n frymn e rendit juridik plotsonin zbraztirat ligjore. 2.Ligjet dhe PlebiscitaVendimet e komisioneve (leges) dhe vendimet e koncileve (plebiscita) pas lex Hortensia, me prjashtim t konfuzioneve n kohn e Suls, kishin fuqi t mjetit juridik, e detyronin tr popullin. Prandaj edhe juristt klasik romak, shum shpesh, leges dhe plebiscita i shnonin me termin gjenerik leges. do ligj i aprovuar n asamble, kishte 3 pjes themelore prbrse:1.Preascriptio,2.Rogatio, dhe3.Sanctio. Preascriptio prmbante shnimet pr propozuesin dhe kryetarin e asambleve, pr ditn dhe vendin e seancs, si dhe pr mnyrn e votimit. Rogatio ishte propozimi i pandryshuar ligjor, sepse n koncionet romake nuk kishte as diskutim as ndryshime t projektit ligjor. Projekti ose aprovohej ose refuzohej n trsi. N fund t tekstit ligjor prmbante edhe Sanksionin, gjegjsisht parashikonte masat q do t prdoren kundr personave q nuk do tu prmbahen dispozitave ligjore. Sipas sanksionit ligjet ndaheshin n:-Leges perfectae ishin ligjet q shpallnin nul do veprim t ndrmarr kundr dispozitave ligjore;-Leges minus quam perfectae , prkundrazi, nuk e anulonin veprimtarin e ndrmarr, por e dnonin kryesin e veprs penale.-Leges imperfectae as q i anulonin veprimet e ndrmarra, as q parashikonin dnim kundr personit q kishte cenuar dispozitat juridike. Ligjet e aprovuara n asamblet, q kur u hoq e drejta e ratifikimit n senat, obligon qytetart qysh n momentin e shpalljes s rezultateve t votimit. Ligjet, zakonisht, nuk kishin veprim retroaktiv dhe vlenin gjer ather kur n mnyr t parashikuar nuk abrogoheshin. Mosprdorimi i gjat, pa intervenim pozitiv ose me heshtje t ligjdhnsit, nuk bnte q ligji t abrogohej. Ligjet mund t abrogoheshin vetm n mnyr formale me rogacio t kundrta. Nse rogatio e kundrt e abrogonte kategorikisht tr ligjin paraprak, konsiderohej se ligji ishte abroguar; n rast t abrogimit kategorik parcial t tekstit t vjetr ligjor me rregulln e re, ligji derogohej; n rast t aprovimit t rogacios, me t ciln ndryshonin ose prsoseshin dispozitat e mparshme, ligji konsiderohej si i abroguar ndrsa rastet e plotsimit t dispozitave ekzistuese njiheshin si subrogacio. Ligjet e aprovuara n asamble vlenin ekskluzivisht pr qytetart romak dhe zakonisht pr t gjith qytetart romak. Ligjet ishin rregulla abstrakte dhe t prgjithshme t sjelljes, t parashikuara pr qytetart romak dhe t aprovuara n asamble sipas propozimit (rogacios) t magjistratve. N rastet e rralla, edhe pse n kundrshtim me dispozitat e ligjit t XII tabelave: rogacionoheshin dhe aprovoheshin aty ktu edhe disa leges specialis apo privilegia. Leges specialis apo privilegia ndaheshin n:Privilegia favorabilia rastet kur individt ose grupe t popullsis, prkundrejt shumics, merrnin pozit t favorizuar; dhePrivilegia odiosa rastet kur me individt ose grupet e popullsis sillej n mnyr diskriminuese 3 Ediktet e magjistratve T gjith magjistratt romak kishin jus edicendi apo t drejtn q me goj (in concione) ose me shkrim n tabelat e bardha (in blanco) tua komunikonin urdhresat qytetarve dhe banorve t tjer t shtetit romak. Autorizimin pr t dhn edikte e shfrytzonin m shpesh pretort dhe edilt n qytetin e Roms, ndrsa n provinca, drejtuesit dhe kuestort. 4. Senatus consulta dhe orationes principum Qysh kur n kohn e principats filloi t humbte veprimtaria ligjdhnse e asambleve, mendimet e senatit apo senatus consulta morn fuqi t prgjithshme juridike t detyrueshme, gjegjsisht u bn burime direkte t s drejts romake: mendimi i senatit sht ajo q vendos dhe urdhron senati: ai ka fuqin e ligjit, edhe pse sht mohuar dikur. Senatus consulta aprovoheshin n mbledhjet e senatit sipas propozimit t princepsit ose ndonj magjistrati tjetr. Pas diskutimit dhe votimit pr propozim, mendimet evidentohen dhe vendoseshin n arkivin shtetror. Konsiderohej se senatus consulta e obligonte popullin n momentin e dorzimit t dokumentit t shkruar n arkivin shtetror, pra edhe para se ti shpallej popullit me an t komunikimit n koncione apo duke ekspozuar tekstin n forum. Gjat zhvillimit t mtejshm t principats, kur marrdhniet midis senatit dhe princepsit tani m ishin spastruar, senati nuk votonte m prkitazi me propozimet e princepsit: i aprovonte me aklamacion. Prandaj, si burime t drejtsis nuk merreshin m mendimet e senatit, por arationes principum fjalimet ose rekomandimet e princepsit, t mbajtura ose t lexuara n mbledhjen solemne t senatit. 5.Respona prudentiumResponsa prudentium apo mendimet profesionale t juristve, t konsultuara qoft nga gjyqtart qoft nga qytetart individual, kishin fuqin e detyrueshme, gjegjsisht u bn burim i t drejts romake. Rrall, kur ekspertt e konsultuar juridik nuk pajtoheshin n mes tyre, qytetari ishte i autorizuar q nga mendimet e propozuara t zgjidhte lirisht at q do t prdorte n zgjidhjen e shtjes juridike. T drejtn e dhnies s mendimeve profesionale publike sipas autorizimit t principesit e fitonin juristt m t dalluar t rendit shoqror t senatorve dhe ekuestorve. 6.Constitutiones principumRregullat juridike q i krijonte princepsi quheshin constitutiones principum apo vendime t princepsit: vendimi i princepsit sht vendim i perandorit me dekret, edikt dhe letra. Asnjher nuk dyshohej se vendimet e principesit nuk kan fuqi ligjore, meq perandori vet sipas ligjit merrte imperiumin. Konstitucionet e principesit ndaheshin n konstitucione me prmbajtje t prgjithshme dhe konstitucionet me t cilat perandort zgjidhnin rastet konkrete. Ediktet ose shpalljet e perandorve, si dhe ediktet e magjistratve t juridikaturs, ishin urdhra publike t drejtuara banorve t shtetit. Mandata ishin udhzime t dhna drejtuesve t provincave dhe npunsve t tjer shtetror pr kryerjen e funksioneve q u ishin besuar. Aktvendimet e princepsit n shtjet konkrete administrative dhe gjyqsore ishin decreta. Prgjigjet e princepsit shtjeve juridike t privatve apo organeve shtetrore quheshin rescripta ose epistolae (subscriptiones).

7.Karakteristikat e prgjithshme t s drejts klasike romake N baz t veprimtaris s magjistratve dhe juristve q tia prshtatnin rendin juridik marrdhnieve t porsakrijuara ekonomike dhe shoqrore t Roms, jus civile e lasht, e prbr prej jus legitimum dhe t drejts s perandorve, u zgjerua me nj varg t tr rregullash t reja t s drejts honorare. E drejta honorare, i rregullonte marrdhniet midis qytetarve romak. Kjo e drejt ishte e bazuar n parimet e drejtsis s vrtet (jus aequum) dhe n mirbesimin dhe nderin e ndrsjell t njerzve (cuod bonum et aequm est).Karakteristike e ketyre rregullave ishte heqja dore nga formalizmi,simbolika dhe vrazhdesite tjera te se drejtes se lashte.Me qellim te mbrojtjes se gjitheaneshme te te drejtave te qytetareve hyne ne perdorim actions in factum speciale. BURIMET E S DREJTS N ROMN POSTKLASIKEN periudhn postklasike asnj organ shtetror, me prjashtim t perandorit, nuk kishte t drejtn e krijimit aktiv t rregullave juridike. Prkundrejt jusit apo drejtsis q prmbanin veprat e juristve klasik, drejtsia q buronte nga konstitucionet perandorake n kt period quhej leges.Ligji i t cituarit

Veprat e juristve klasik n periodn e tret ishin burim i vetm i prshtatshm i njohurive mbi t drejtn e kohrave t kaluara. Gjyqtarve dhe palve u lejohej q me rastin e rregullimit t marrdhnieve, t cilat nuk ishin t rregulluara me konstitucionet perandorake, tu referoheshin zgjidhjeve q prmbanin veprat e ruajtura e sidomos ato t Papianit, Gait, Paulisit, Ulpianit dhe t Mondestinit. shtja e prdorimit t veprave t juristve klasik si burime t drejtsis n periodn postklasike dhe zgjidhja e konflikteve n rast mendimesh t ndryshme t prfaqsuara n veprat e juristve u shqyrtua definitivisht n vitin 426 n ligjin mbi t cituarit t perandorit Valentinian. Sipas ligjit mbi t cituarit, si burime t drejtsis merreshin t gjitha veprat e Papianit, Paulusit, Gait, Ulpianit dhe t Modestinit, si dhe veprat e atyre juristve, mendimeve t t cilve u referoheshin t pest t prmendurit. Konstitucionet apo legesBurimi aktiv I rregullave me detyrim te pergjithshem te sjelljes ne perioden e trete ishin vetem konstitucionet e perandoreve qe quheshin leges.Si konstitucione te perandorit perveq edikteve te permendura apo leges generals edhe me tutje u ruajten mandatet qe tani ishin te kodifikuara decretet dhe rescriptet.Per shkak te ndarjes se shtetit romak ne perandorin e lindjes dhe te perendimit dolen edhe sanksionet pragmatike si nje nder burimet e drejtesise.Pragmatica sanctio ishte nje shkrese e perandorit te perandorise qe I dergohej perandorit te gjysmes tjeter dhe kerkohej qe konstitucioni I caktuar I marre nga perandori adresant te konsiderohet si burim I drejtesise edhe ne terrenin e perandorit tjeter. Karakteristikat e prgjithshme t s drejts postklasike romakeE drejta klasike romake me ndryshimet e paevitueshme t cilat n rendin juridik i futi zhvillimi ekonomik i Roms dhe konstelacioni i ri i fuqive shoqrore, u aplikua edhe n kohn e dominatit. Ndryshimet n rendin klasiko juridike dhe t prshtaturit e rendit juridik kushteve t reja ekonomiko shoqrore, nuk ju besuan m as magjistratve as juristve. Kt detyr dhe t drejt e mori perandori. Lindn rregulla juridike t cilat i rregullonin marrdhniet e fillit t nj rendi t ri ekonomiko shoqror dhe atij feudal. U eliminua ndarja e s drejts romake n jus civile dhe jus gentium, si pasoj e barazimit formalo - juridike i t gjith banorve t lir t Roms n pozitn e shtetasit t Roms. T dy rendet u tretn n nj rend t ri unik juridik i quajtur JUS. Lindi rendi i ri juridik i quajtur leges, i cili paraqet nj sintez t rregullave juridike t t gjith popujve q jetonin n Perandorin Romake (kjo e drejt paraqet embrionin e t drejts feudale). Mbrojtja e t drejtave t qytetarve u ishte ln organeve shtetrore t organizuara n baz t centralizimit demokratik. N t drejtn postklasike u b harmonizimi i kundrshtimeve n mes t jus it dhe rendit juridik q e krijuan perandort leges, me an t Kodifikimit t perandorit Justinian. Kodifikimi i JustinianitPerandori Justinian e bri prmbledhjen e tr t drejts romake nga t gjitha burimet e librave t shkruara q prmbanin jus in dhe burimet q prmbanin leges. Qllimi i kodifikimit t s drejts romake ishte krijimi i nj sistemi unik juridik pr shtetin romak dhe me kt kthimi i siguris juridike pr qytetart romak. Justiniani kt vepr madhshtore e bri me ndihmn profesionale t juristve, gjykatsve, administratorve shtetror, profesorve t shkollave juridike dhe mbikqyrsit e zyrave perandorake, Tribunianit. Kodifikimi i Justinianit sht i prbr prej 4 pjesve:-DIGESTA apo PANDECTAE ishte prmbledhja e tr jus-it n nj trsi prej 50 librash. Si burim i materies s kodifikuar, komisionit i shrbyen veprat e juristve klasik dhe ediktet e pretorit. Digestat rregullonin shtjet nga lmi i t drejts publike dhe asaj private;-INSTITUCIONES ishin prfshir n 4 libra. Instituciones ishte prmbledhja e rregullave juridike q n form t sublimuar rregullojn marrdhniet nga e drejta statusore, familjare, obligatore, reale, trashgimore dhe shtjet nga procedura penale dhe civile.-CODEX REPETITAE PRAELECTIONIS - apo botimi i spastruar i Kodifikimit t ri t Justinianit prfshinte normat nga t gjitha lmt e drejtsis, e cila sht nj vepr e madhe e ndar n 12 libra, dhe-NOVELLAE apo konstitucionet e reja t Justinianit ishin fryt i veprimtaris ligjdhnse t Justinianit pas prfundimit t puns n kodifikimin dhe prmblidhnin 150 konstitucione, prmbajtja e t cilave thellohet n t gjitha lmt e jets juridike. Kodifikimi i Justinianit n mesjet u quajt Corpus juris civilis. E DREJTA PERSONALE JUS QUOD AD PERSONAS PERTINENT Kuptimi i t drejts statusoreE drejta q u prket personave (e drejta personale), sht ndar n dy grupe themelore n veprat e juristve romak: n rregulla juridike q rregullojn shtjet e zotsis juridike dhe t veprimit t subjekteve t drejtsis si pjesmarrs n jetn publike dhe private t Roms dhe q zhvillohet jasht kuadrit t familjes dhe n rregulla juridike q rregullojn pozitn juridike t personave t ndryshme brenda familjes romake. E tr e drejta personale ndahet n:I.T drejtn Statusore, dheII.T drejtn familjare.

E drejta statusore sht nj prmbledhje rregullash juridike me t cilat rregullohej pozita juridike (statusi) i personave t ndryshm ose e kategorive t tra t banorve t shtetit romak si pjesmarrs n jetn publike dhe private t Roms, me fjal t tjera, e drejta statusore paraqet prmbledhjen e rregullave juridike me t cilat rregullohen shtjet mbi zotsin juridike dhe t veprimit t subjekteve t drejtsis.

a)Zotsia juridike dhe e veprimit Me rastin e prcaktimit t statusit t subjekteve t drejtsis juristt romak prdornin shprehjet zotsi juridike dhe veprimi (capitas juridica dhe capitas agenti). Me zotsi juridike romakt kuptonin cilsin e nj personi t caktuar q t jet titullar i t drejtave dhe detyrimeve. Meq t drejtat dhe detyrimet i prkitnin lndve t shumllojshme, u b zakon q t dallohen zotsia juridike n lmin e t drejts publike (jus publicum) dhe zotsia juridike n lmin e t drejts private (jus privatum). Zotsia juridike n lmin e t drejts publike prmblidhte autorizimet parciale ose t plota t subjekteve t caktuara q t marrin pjes n jetn publike t shtetit romak si titullar t s drejts aktive dhe pasive t votimit (jus sufragi dhe jus honorum) si ushtar n legjionet romake, pjesmarrs n solemnitetet religjioze dhe profane romake dhe n prgjithsi si persona t cilve u ishte lejuar t ndikonin n ritmin e punve shtetrore. Zotsia juridike n lmin e t drejts private prfshinte autorizimet e subjekteve t caktuara q t jen titullar t t drejtave parciale ose t plota brenda shtetit romak dhe t prdorin institucionet e t drejts familjare (jus connubi), institucionet e t drejts kontestuese (legitimatio activa et passiva). Me zotsi t veprimit romakt kuptonin zotsin juridike t njohur t subjektit t drejtsis q t dal pavarsisht n komunikimin privato juridik dhe t prdor pavarsisht t drejtat e njohura, si dhe ti plotsoj pavarsisht t gjitha detyrimet e marra, pra q n emr t vet dhe llogari t vet personale t ndrmarr personalisht pun juridike me qllim q ti gzoj t drejtat e veta dhe t prgjigjet personalisht pr t gjitha detyrimet e marra dhe veprimet e bra antiligjore. Zotsia e veprimit sht e ndar n dy nnlloje: n zotsi veprimi n kuptim t ngusht ose zotsi pr ndrmarrjen e punve juridike n emr t vet dhe llogari t vet dhe n t ashtuquajturn prgjegjsi pr veprim antiligjor, t njohur si prgjegjsi deliktore.

b)Subjektet e drejtsis N baz t dispozitave t rendit juridik, vetm njerzit mund t jen titullar t t drejtave dhe detyrimeve apo subjekte t drejtsis, pasi drejtsia ekziston mu pr shkak t njerzve (hominum omne jus constitutum est). Kjo nuk do t thot se si subjekte t drejtsis n kohn e Roms merreshin vetm individt. Subjektiviteti juridik u njihej edhe kolektiveve. Ai u njihej edhe masave t ndara t vlerave q shrbenin pr plotsimin e nevojave t nj rrethi m t gjer apo m t ngusht njerzish. Pra, subjektet e drejtsis ndaheshin n:-Persona t caktuar individualisht ose persona fizik (personae physicae), dhe-Persona moral ose juridik (personae morales apo personae juridicae). Personat juridik si subjekte t drejtsis, ndaheshin n:-Shoqata njerzish (sodalitates, collegia, universitates personarum), dhe-Grumbuj sendesh apo fondacione (universitates rerum, causae plae). ZOTSIA JURIDKE E PERSONAVE FIZIK T gjith personat fizik ose njerzit si individ, nuk kan qen prher subjekte t drejtsis. N rregullimin shoqror gjentil zbatohej rregulla se vetm pjestart e gjensit n terrenin e gjensit si shok t barabart mund t gzojn t gjitha t mirat e jets s prbashkt dhe mund t marrin pjes t barabart n zgjidhjen e t gjitha shtjeve nga jeta e gjensit. T gjith personat tjer fizik merreshin si armiq, t cilt duhej ose ti asgjsoje ose ti bje skllevr, pra konsideroheshin objekte q shokt gjentil me forcn q kishin mund ti prdornin kur t donin. Kur u zgjerua organizata gjentile dhe kur u b shtet, t drejt jete t lir n terrenin e aleancave gjentile dhe shtetit t ri kishin jo vetm antart e gjenseve t bashkuara n aleanc gjentile dhe jo vetm personat q n pikpamje etnike i takonin popullit q e organizoi shtetin, por edhe fiseve t tra t nnshtruara dhe t inkorporuara. Prve ktyre dy grupeve t banorve ekzistonin edhe personat t cilve n asnj period nuk u njihej as e drejta themelore n jet. Kta ishin persona fizik n pozitn e skllevrve. Tri kategorit e prmendura t personave prej t cilve t part gzonin t gjitha t drejtat e garantuara me rendin juridik, kurse t dytt vetm t drejt jete dhe lirie, ndrsa t trett nuk e kishin as kt t drejt, n burimet e s drejts romake quheshin shtres e personave q gzonin status civitatis ose t drejtn e statusit t qytetarit, si shtres e personave q gzonin status libertatis ose t drejtn e liris dhe si shtres e personave q gjendeshin instatu servitutis, apo n gjendje skllevrie. Prandaj me rastin e shpjegimit t zotsis juridike t personave fizik, n t drejtn romake duhet t prmendim status civitatis, status libertatis, si dhe pozitn e njerzve q nuk gzonin asnjrin prej ktyre statuseve, pasi gjendeshin n pozitn e skllevrve ose t objekteve t drejtsis. Zotsia juridike e qytetarve romak (status civitatis)Personat fizik q kishin pozitn e qytetarve romak (status civitatis) nuk kishin t drejta t barabarta. Brendia e t drejtave t qytetarve romak ndryshonte jo vetm n epokat e ndryshme t zhvillimit t shtetit romak, por edhe sipas pozits q e zinin individt n hierarkin shoqrore.

a)Mnyra se si fitohej statusi i qytetarit Statusi i qytetarit romak fitohej ose me t lindur (jus sanguis) ose me natyralizim (naturalisatio). T drejtn e jets dhe t statusit t qytetarit romak e fitonin bile n astin e lindjes fmijt e martess s qytetarit romak me qytetaren romake, fmijt jolegjitim t qytetares romake, si dhe fmijt e lindur t gruas, e cila n momentin e lindjes gjendej n skllavri, dhe gjat kohs sa ishte shtatzn gzonte t drejtat qytetare bile pak koh (favor libertastis). Zotsia juridike e fmijs s lindur niste n momentin e prfundimit t lindjes, apo n momentin kur fmija ndahej nga zorra e krthizs (partus perfectus). Q t gzonte zotsi juridike t qytetarit romak, fmija i ndar nga zorra e krthizs, duhej t ishte e gjall. N t drejtn klasike kishte mospajtime midis sabianve dhe prokuleanve se a do t trajtohej si i gjall fmija q kishte dhn fardo shenje t jets apo vetm ai q pas lindjes kishte qar. Dominoi mendimi i sabianve se sht e mjaftueshme fardo shenje e jets. Zotsin juridike nuk mund ta kishte fmija q skishte lindur. Pr fmij e palindur q u kishte vdekur ati pasi kish zn fmija dhe para gjestacionit t kryer, rrall her merrej n konsiderim rregulla: infans conceptus pro jam nato habetur, quotiens de commodis ejus agitur. N baz t rregulls s prmendur, pr trashgimtart akoma t palidhur ruheshin sidomos t drejtat trashgimore dhe disa t drejta t tjera pronsore dhe kjo nn dy kushte: trashgimtari duhej t linde i gjall dhe s largu dhjet muaj pas vdekjes s atit prezumptiv. Personat q nuk lindnin si qytetar romak, mund ta fitonin statusin e qytetarit romak nprmjet t t ashtuquajturit natyralizm. Natyralizmi mund t ishte privat ose publik. Natyralizimi privat i personave t lindur pa status qytetari i lejohej do pater familiasi apo shefit t familjes romak me adoptim t personave alieni juris ose nprmjet t abrogimit t personave sui juris. N t drejtn e lasht, do skllav i liruar nga patroni me manumissio censu, me testamento ose me vindicta, fitonte statusin e qytetarit t Roms. N periodn klasike t drejtn e statusit t qytetarit nuk e gzonin t gjith skllevrit e liruar, e bile as skllevrit e liruar n mnyr formaliste: statusin e qytetarit e fitonin vetm ata t liruar, me rastin e lirimit t t cilve respektoheshin dispozitat e ligjit Fufia Caninia dhe Aelia Sentia. N t drejtn postklasike mbizotroi pikpamja q do skllavi t liruar nga patroni - qytetari, duhej ti njihej e drejta qytetare, pavarsisht nga mnyra e lirimit. Natyralizimi publik ose natyralizimi me vendim t organeve shtetrore mund t ishte ose i rregullt ose i jashtzakonshm. Natyralizimi i rregullt u lejohej personave q i plotsonin kushtet e parashikuara. Kushtet e parashikuara ishin m t buta pr personat n pozita latinsh, dhe pak m t ashpra pr personat n pozita peregrinsh. Natyralizimi i jashtzakonshm u lejohej ose individve q kishin merita t jashtzakonshme pr Romn ose tr qyteteve dhe disa popujve.

b)Prmbajtja e statusit t qytetarit romak Gjat zhvillimit t shtetit romak doln nj varg autorizimesh publiko juridike pr t cilat sot sht br zakon q t trajtohen si prmbajtje e t drejtave qytetare romake, edhe pse shum prej ktyre t drejtave nuk kan ekzistuar si t drejta qytetare gjat tr zhvillimit t shtetit romak, dhe as si t drejta t prshtatshme pr t gjith qytetart e tij. N lmin e t drejts publike sht e zakonshme q si t drejta qytetare t merren kto: -jus sufragi ose e drejta aktive e votimit, (e drejta pr t votuar n asamble);-jus honorum ose e drejta pasive e votimit, (e drejta t zgjedhesh titullar i shrbimeve publike);-e drejta e shrbimit n legjione;-e drejta e pjesmarrjes n solemnitete religjioze dhe profane, dhe-n jetn publike t shtetit n prgjithsi. Prmbajtja e prhershme e t drejts s qytetarit n lmn e t drejts private prmendet:-jus conubii ose e drejta pr t lidhur martes, dhe -jus commercii apo e drejta pr ti prdorur institucionet e t drejts pronsore romake:t drejtn e prons dhe t drejtat tjera reale,t drejtn e lidhjes s marrdhnies obligatore,t drejtn e trashgimit n kuptimin aktiv dhe pasiv, dhet drejtat e mbrojtjes juridike. T gjitha t drejtat e numruara, ato publiko juridike dhe ato privato juridike, bile edhe ather kur ishin ndr t drejtat qytetare, nuk u prshtateshin njlloj t gjith qytetarve t Roms. T drejtat e prmendura mund ti prdornin n mas ekskluzivisht cives optimo jure ose shtresat e privilegjuara t popullsis romake, (patrict, nobilt, honestiores). Cives minito jure ose shtresat e shtypura t qytetarve romak, zakonisht nuk kishin jus honorum, vende vende nuk kishin jus sufragi, e aty ktu nuk kishin as t drejtn e conubiumit.

c)Kufizimet e zotsis juridike t qytetarve romak Prve kufizimeve t zotsis juridike t shtresave t shtypura t qytetarve, n t drejtn romake ekzistonin edhe kufizimet e veanta nprmjet t cilave brendia e t drejts s qytetarit t kategorive t caktuara t personave apo qytetarve individual, bhej edhe m e ngusht. 1 Kufizimet me t cilat prmbajtja e t drejts s qytetarit bhej e ngusht pr kategori t tra banorsh, mund t merren si t prgjithshme. Ekzistonin kufizimet e prgjithshme pr gra, pr personat alieni juris dhe pr pagan, pr heretik, pr apostat dhe pr ebrej, si dhe pr kolon. 2 Kufizimet nprmjet t cilave brendia e statusit t qytetarit u ngushtua shum apo prkohsisht pr individ nga shkaku i rrethanave t veanta q prfshin kta persona, mund t merren si t veanta ose individuale. Kufizimet e veanta ose individuale t brendis s t drejtave t qytetarve apo t subjektivitetit juridik, parashikoheshin: pr nexi dhe pr addicti, pr personat in mancipio, pr auctorati, pr ab hoste redempti, pr personat intestabiles, pr personat cum nota censoria, pr personat infam dhe pr turpes personae. 3 Rastet e tjera t humbjes s disa t drejtave civile parashikoheshin si sanksion pr shkak t sjelljes s disa personave e cila sipas vlersimit t opinionit publik ose sipas dispozitave kategorike juridike shnohej e palejueshme dhe e pandershme.d)Humbja e zotsis juridike t qytetarve romak Capitis deminutio maxima dhe media Statusi i qytetarit romak humbte pr shkak t vdekjes natyrore ose civile t personave t ndryshm.1.Vdekja natyrore vinte kur shuheshin shenjat e fundit t funksioneve fiziologjike t organizmit t njeriut. Prcaktimi i astit t vdekjes natyrore ishte shum i rndsishm: n at moment shuheshin t gjitha t drejtat e qytetarit t vdekur dhe hapej trashgimi (delatio hereditatis). N rastet e trashgimit, prej astit t hapjes s trashgimit e gjer n momentin e akuizicionit apo marrjes s trashgimit nga trashgimtart e rregullt, vlente ky fiksion: zotsia juridike e t vdekurit (de cjusit) vazhdonte gjersa trashgimtart e thirrur n rregull, t mos e pranonin trashgimin. Pr shkak t rndsis s madhe t vrtetimit t dits dhe momentit t vdekjes, juristt klasik prpiqeshin ta zgjidhnin edhe shtjen e t ashtuquajturve komorient, apo t personave q kishin vdekur n ndonj katastrof t prbashkt. Pr zgjidhjen e ksaj shtjeje, doli fiksioni: konsiderohej se biri madhor, q kish vdekur s bashku me t atin, kish rrojtur pas t atit, ndrsa i ati kish rrojtur pas t birit t mitur. Ky fiksion nuk u aplikua parimisht: kur ishte fjala pr komorientt nga radht e t liruarve, vlente rregulla se edhe ati edhe biri madhor vdiqn n mnyr simultane, sepse n kt mnyr mbroheshin t drejtat trashgimore t patronit. 2.Vdekja civile mund t shkaktohej nga nj varg i tr ngjarjesh a faktesh juridike relevante t cilat n t drejtn romake u ndan n dy grupe themelore: n fakte q sillnin capitis deminutio maxima ose humbjen e statusit t qytetarit dhe lirin, dhe fakte q sillnin capitis deminutio media ose humbjen e statusit t qytetarit pa e humbur lirin. Pr rikthimin e statusit t qytetarit edhe me rastin e capitis deminutio maxima edhe me rastin capitis deminutio media, kur humbja e statusit t qytetarit nuk paraqiste sanksion pr shkak t veprave penale, shrbente institucioni i jus postliminii. N rastet tjera, rikthimi i statusit t qytetarit (riintegrimi) mund t lejohej ekskluzivisht me vendimin e organeve kompetente shtetrore (beneficio principali). Pozita juridike e sklleverve,ServiNjera nga rregullat themelore te se drejtes romake thoshte:Servile Caput Nullum Jus Habet-Sklleverit nuk kane kurrfare te drejtash,nuk trajtoheshin si njerz.Per te drejten romake ata trajtoheshin si res sende dhe vegla qe flasin (instrumentum vocale) dhe qe gjendeshin ne pushtetin e pakufizuar te patronit . Burimet e skllaveriseNe zhvillimin e metejshem te ekonomise romake nevoja per skllever behej gjithnje me e madhe.Per plotesimin e kesaj nevoje furnizimi me skllever behej prej burimeve te ndryshme.Burimi themelor I skllaverise ishin roberit e luftes te cilet beheshin prone e atij qe I kishe zene rober.Burimi I dyte ishte skllaverimi I vete qytetareve per shkak qe nuk ishin paraqitur per tu evidentuar ne regjistrat zyrtare tatimore.Skllever shpalleshin edhe personat e zene ne vjedhje si dhe personat alieni juris. Permbajtja e skllaveriseE drejta e lashte romake I garantonte patronit te skllavit te drejten e jetes dhe te vdekjes se skllavit.Ky pushtet I pakufizuar pronesor I patronit mbi skllavin kushtezoi qe mardheniet reciproke te patronit dhe sklleverve te ishin te rregulluara ekskluzivisht ne menyre faktike.Nga vullneti I patronit varej se si do te ishte pozita e sklleverve dhe nuk ishte aq e pameshirshme dhe e tmerrshme sepse sklleverit ne bashkesi me patronet I punonin parcelat e vogla tokesore dhe se bashku me ta jetonin ne familia te perbashket.Perveq kesaj vet fakti qe sklleverit ishin njerz la njefare refleksi si edhe ne te drejten e lashte :Varrezat e sklleverve merreshin si loci religiosi-si vende te shenjta. Menyra e nderprerjes se skllaveriseSipas dispozitave te se drejtes se lashte romake patronet e sklleverve sipas vullnetit te lire dhe nese me kete zbatonin forma te parashikuara kishin te drejte ti lironin sklleverit.Format e parashikuara per lirimin e sklleverve quheshin manumissions.E drejta e lashte njihte tri forma te manumisioneve:Manumisio vindicta,manummisio testament dhe manumissio censu.Forma me e lashte e lirimit te sklleverve sipas vullnetit te patronit ishte e ashtuquajtura manumission vindicta ose lirimi ne forme te gjykimit sa per sy e faqe.Me rastin e kesaj menyre patroni I skllavit vinte para magjistratit me ndonje skllave dhe qytetar madhor romak e prekta me vindicta apo simbolin e shtizes dhe I thoshte fjalet solemne dhe magjistrati e shpallte skllavin te lire.Manumissio testamento skllavi lirohej me deshiren e fundit te patronit.Skllavi mund ta fitonte lirin ne momentin e delacionit (sevus orcinus) ose pas kalimit te afatit te parashikuar.Manumissio censu lirohej skllavi nga evidentimi ne regjistrat e censorit si obligues ushtarak dhe tatimor. Pozita juridike e te liruarve,LibertinetPas aktit te lirimit,sklleverit beheshin te liruar apo libertine.Pozita juridike e te liruarve varej para se gjithash nga pozita juridike e patronit si psh sklleverit e liruar nga peregrinet fitonin poziten juridike te peregrineve at ate liruar nga latine fitonin zotesin juridike te latineve ndersa sklleverit e liruar nga qytetaret romak mund te fitonin poziten e qytetarit ose statuse civitatis.Libertinet ose te liruarit ne krahasim me qytetaret e lindur ne liri ishin ne pozite me te keqe ne dy pikepamje:1)Libertinet kishin pozite me te keqe juridike sesa cives minute jure te lindur ne liri .2)Ne baze te aktit te manumissios apo te lirimit libertine mbeten me mardhenie varesie ndaj ish pronarit te tye I cili pas manumisies fitonte poziten e patronit.Pozita me e keqe juridike e ketyre te liruareve ishte ne perjashtimin nga jus honorum apo e drejta publike qe te ushtronin funksione publike zgjedhore dhe ne kufizimin e conobiumit te tyre pasi qe u ndalohej te martoheshin me personat e rangut me te larte shoqeror(Senatoret).Qdo I liruar ishte I detyruar ti shprehte respekt (obsequeium) dhe te sillej ne menyre mirnjohese ndaj familjes se tij pasi qe mund te kthehej perseri ne skllaveri .Mirnjohja duhej te ju shprehej me dhurata ne raste solemniteti,ndihme patronit,heqja dore nga e drejta e padise etj.Te liruarit obligoheshin edhe per disa detyrime tjera te njohura me emrin operae ose pune ne interest e patronit.Opera officiales e obligonte te liruarin te ndihmonte ne kryerje e puneve te rregullta shtepiake ndersa Opera fabriles ishte obligim I te liruarit qe nje kohe te prodhonte per patronin duke punuar ne pasurine bujqesore apo aktivitet tjeter ekonomik. Zotesia e veprimit e personave fizikdo personi fizik t cilit i njihej zotsia juridike nuk kishte edhe zotsin e veprimit apo zotsin q n emr dhe llogari t tij t lidhte pun juridike e q personalisht t prgjigjej pr veprimet e ndrmarra antiligjore (deliktet). Qysh prej kohrave m t lashta n t drejtn romake u pa fakti se vetm ata persona fizik q me moshn e tyre, me kualitetet psikike, morale dhe fizike dhe sipas pikpamjeve t romakve, me seksin e tyre, garantonin se n komunikimin juridik mund t silleshin si njerz t arsyeshm, ruanin t drejtat e tyre dhe mund t prgjigjeshin pavarsisht pr veprimet antiligjore. N t gjitha rastet kur pr shkak t papjekuris, pr shkak t seksit, mungesave psikike, morale dhe fizike t subjekteve t drejtsis, nuk kishte garanci t ktill, sipas dispozitave t s drejts romake subjekteve t till defekt u merrej n trsi apo pjesrisht zotsia e veprimit. Mungesa e zotsis s veprimit zvendsohej me institucionin e tutoris te ata persona t cilt natyrisht as q mund t ishin t zot t vepronin (t miturit dhe grat). Ndrsa me institucionin e kujdestaris te personat t cilt duhej t kishin zotsi veprimi, por kt cilsi e kishin humbur pr shkak t t metave personale (personat me t meta psikike, morale dhe fizike). Kufizimet e zotsis s veprimit t t miturveSi t mitur ose impuberes, sipas dispozitave t s drejts s lasht konsideroheshin t gjith personat meshkuj dhe femra q nuk kishin arritur moshn e pubertetit apo t pjekuris seksuale, (pr femrat mosha 12 vjeare, ndrsa pr meshkuj mosha 14 vjeare). Personat e mitur gjer kur mbushnin moshn 7 vjeare quheshin infantes. N kt koh nuk kishin fare zotsi veprimi. Pas moshs 7 vjeare, t miturit prbnin grupin e personave t quajtur impuberes infantia majores (personat e mitur t dal prej fmijris). Zotsia juridike e ktyre personave ishte e kufizuar: kishin t drejt t lidhnin pun juridike me t cilat prmirsonin pozitn e tyre ekonomike, ndrsa nuk kishin zotsi veprimi pr punt juridike me t cilat do ta keqsonin pozitn e tyre ekonomike. Pr sa i prket prgjegjsis deliktore t t miturve, konsiderohej se n pikpamje deliktore dhe penalo juridike mund t jen prgjegjs t gjith personat q jan n pubertet (personat madhor) dhe ata t mitur q jan afr pjekuris. Me fjal t tjera, n pikpamje penalo juridike dhe deliktore prgjigjeshin personat madhor dhe t mituri e dal prej fmijris t miturit pasi mbushin 10 vjet. Ndrsa nuk prgjigjeshin infantes dhe t miturit e vegjl. Kufizimet e zotsis s veprimit t femraveFemrat sui juris, pas plotsimit t moshs 12 vjeare liroheshin nga tutoria mbi t miturit. Kjo nuk do t thot se n at moment fitonin zotsin e plot t veprimit. Ato ngaleni me zotsi t kufizuar veprimi dhe hynin nn pushtetin e tutorit mbi grat madhore. Zotsia e veprimit e grave nn tutori ishte dika m e gjer se zotsia e veprimit t impuberes infantia majores. M von filluan t ju jepeshin disa t drejta pr t lidhur pun juridike, por me plqim t tutorit. Kshtu n shtjen e zotsis s veprimit, grat u barazuan me burrat. Kufizimet e zotsis s veprimit t personave me t meta psikike, morale dhe fizikePersonat fizik t ngelur mbrapa n zhvillimin psikik pr aq sa nuk mund t kuptonin rndsin e veprimeve t tyre, nse kjo gjendje prcillej me shenja t dukshme t marrzis ose t molisjes, zhvisheshin nga zotsia e veprimit gjat kohs s smundjes. Kur rregullimet e tyre shfaqeshin koh pas kohe, n kohn e qetsimit kishin zotsi t plot veprimi. Zotsi t kufizuar t veprimit kishin edhe t ashtuquajturit batakinjt ose prodigt, apo personat q pa arsye shkaprderdhnin trashgimin e gjyshit dhe kshtu rrezikonin ekzistencn e familjes, pr shkak t ksaj mungese morale, ktyre personave u caktohej kujdestari. N at rast kishin zotsi t kufizuar veprimi, e cila pr nga prmbajtja barazohej me zotsin e veprimit t t miturve t dal nga fmijria. Edhe personat me t meta fizike kishin aty ktu zotsi t kufizuar veprimi, mirpo vetm sa i prket atyre punve juridike, forma e t cilave nuk mund t prmblidhej pr shkak t t mets ekzistuese fizike. Kufizimet e zotsis s veprimit t personave m t rinj se 25 vjeT gjith personat m t rinj se 25 vje, pas ndrprerjes s tutoris, nuk fitonin zotsi t plot t veprimit, pasi ishin t detyruar q me rastin e disa veprimeve t krkonin plqimin e kujdestarit. Zotsia e veprimit t ktyre personave ishte dika m e madhe se zotsia e veprimit e inpuberes infantia majores. Kshtu kufiri i pjekuris apo e zotsis s veprimit u ngrit prej 14 n 25 vje pr meshkuj, po kur edhe grat u liruan nga tutoria mbi grat, edhe pjekuria e tyre u ngrit n kt mosh. Vetm n raste t rralla dhe sipas lejes s veant t perandorit, n t drejtn postklasike disa nga meshkujt mund t fitonin zotsin e plot t veprimit kur mbushnin moshn 20 vjeare. Kufiri i poshtm pr gra ishte n raste t rralla mosha 18 vjeare. ZOTSIA JURIDKE DHE AJO E VEPRIMIT E PERSONAVE JURIDIKPersonat juridik t cilve u njihej statusi q t ishin titullar t t drejtave dhe detyrimeve dhe q me ndihmn e organeve t tyre t shprehnin vullnetin duke hyr n marrdhniet juridike midis tyre dhe me personat juridik, ekzistonin edhe sipas dispozitave t s drejts romake, duke filluar prej kohrave m t lashta edhe pse as n t drejtn e lasht, as n at klasike, as postklasike nuk ishte prpunuar teoria e personave juridik.

Personat juridik n t drejtn e lashtNga dispozitat e ruajtura sht vshtir t prcaktohet se cils shoqat t njerzve dhe cils mas sendesh i njihej zotsia juridike dhe ajo e veprimit n kohn e t drejts s lasht. sht e sigurt se zotsin juridike e kishte shteti romak. Shteti romak jo vetm q kryente funksione pushteti, funksione t personit juridik t s drejts publike, por kishte edhe funksione t qarta t personit juridik t s drejts private. Prve shtetit romak, sipas dispozitave t s drejts s lasht, statusi i personit juridik apo moral u njihej edhe disa enteve t emancipuara shtetrore dhe shoqrore, q kishin detyra t caktuara sakt pr realizimin e t cilave kujdeseshin me ndihmn e mjeteve t tyre. Organizatat e ktilla t emancipuara ishin komunat latine dhe peregrine, tempujt, kolegjiumet e krishterve dhe kolegjiumet e npunsve shtetror. Tek personat juridik e drejta e lasht nuk bnte akoma dallimin midis autorizimeve publike dhe private. Gjensi romak u njehsua si person juridik me formimin e shtetit romak. Gjensit n funksion i mbetn vetm autorizimet privato juridike t prfaqsimit t bashksis s gjentilve t barabart t lidhur me pasurin e prbashkt tokat e gjentilve. Sipas dispozitave t s drejts s lasht, prve gjensit ekzistonin edhe disa persona tjer juridik t s drejts private: his (sodalibus) potestatem fecit lex (tab. XII) pactionem quam velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant. Personat juridik n t drejtn klasike E drejta klasike e zhvilloi teorin mbi themelimin, tiparet, veprimtarin dhe shuarjen e personave juridik. N kohn e principats u pa se shteti i takonte dy grupeve t autorizimeve juridike:-Shteti sht subjekt i t drejts publike si titullar i pushtetit shtetror (imperium),-Por edhe subjekt i t drejts private si titullar i autorizimeve pronsore privato juridike (fiscus). Sipas dispozitave t s drejts klasike, personat juridik t s drejts publike dilnin n baz t: vendimit t organeve kompetente shtetrore. Vendimi i organeve shtetrore mund t ishte akt intern juridik: ligj, edikt, senatus consultum, constitutio principis, po mund t ishte edhe traktat ndrkombtar (traktatet e aleancs n baz t t cilave krijoheshin njsi t reja vetqeverisse). Personat juridik t s drejts private lindnin ose: -me vendim t organeve shtetrore, ose -me iniciativ t personave privat.

Sipas vendimit t organeve shtetrore, si person juridik vepronte shtetit n funksion fiskusi. Veprimtaria e shtetit si fiskus person juridik i t drejts private qndronte n komunikim pronsor me qytetart romak, banort e tjer romak dhe n tregtin ndrkombtare. Prve fiskusit, si person juridik t s drejts private vepronin edhe ndrmarrjet e pavarura ekonomike shtetrore, entet shtetrore dhe njsit vetqeverisse, marrdhniet e t cilave me qytetart, nuk bazoheshin n imperium. Themelimi i personave juridik privat me iniciativn e m s paku tre qytetarve romak, nevojitej leja paraprake e organeve shtetrore. Leja pr themelimin e personave juridik mund t ishte e prgjithshme ose e veant. E veant, kur ishte fjala pr themelimin e personave juridik me statut krejt t ri, ndrsa e prgjithshme kur ishte fjala pr themelimin e personave juridik me statute t tipizuara p.sh. shoqata varrimi apo shoqata humanitare. Personat juridik q themeloheshin me iniciativn e personave fizik, quheshin persona juridik privat, pr dallim nga personat juridik q themeloheshin me vendim t organeve shtetrore e q quheshin persona juridik publik. Personat juridik ndaheshin n ndrmarrje ekonomike dhe n shoqata dhe fondacione ose persona juridik, qllimi themelor i t cilve ishte plotsimi i disa detyrave t prgjithshme, politike, sociale, kulturale, humanitare dhe detyra t tjera joekonomike.

Personi juridik t cilit sipas koncesionit t prgjithshm ose t veant i njihej statusi i subjektit juridik, mund t kryente t gjitha ato pun juridike q ishin patjetr t lidhura me qllimin pr t cilin ishte themeluar. Jasht cakut t qllimeve themelore, personi juridik nuk kishte zotsi juridike. Personat juridike shtetror suprimoheshin me vendim t organeve kompetente shtetrore. Personat juridik t themeluar me iniciativn e qytetarve , suprimoheshin ose me vendimin e mbledhjes s antarve, ose me humbjen e qllimit pr t cilin ishte themeluar shoqata, apo me humbjen e pasuris ose humbjen e plot t antarve. Ata mund t shprndaheshin edhe me vendim t organeve shtetrore, kur ekzistimi i tyre ishte n kundrshtim me dispozitat e reja dhe me rendin sundues. Pas suprimimit t personit juridik, pasuria e tij ose bhej pron e arks shtetrore, ose lehej, me urdhr q ti dorzohej personit t ri juridik q do t themelohej pr t njjtin qllim, sidomos te shoqatat ekonomike, mund t ndahej mes antarve t mparshm. Personat juridik n t drejtn postklasike N t drejtn postklasike teoria e personave juridik u plotsua me dy novitete t rndsishme:-E para n kodifikimin e Justinianit ishin t ndara qart universitates personarum dhe universitates rerum, dhe-E dyta midis universitates personarum ose shoqatave t njerzve u shfaq nj lloj i ri i personave juridik: shoqatat me dhun. Universitates personarum ishin personat juridik t cilt me an t pasuris s tyre ushtronin veprimtari ekonomike, politike, sociale, humanitare ose religjioze. Antart e tyre kishin t drejt vote n asamble apo mbledhje t shoqatave dhe mund t zgjedheshin n drejtorin e shoqats. Universitatis rerum ishin persona juridik q posedonin pasuri t veanta (arcam). Kto ishin entet shtetrore me t ardhura t pavarura dhe me detyra t pavarura, si dhe fondacionet (spitalet, shtpit e pleqve, strehimoret, kishat etj). Universitatis rerum ose personat juridik pa organizat t veant, ishin masat pasurore t personifikuara, t cilave rendi juridik ua njihte statusin e personit juridik ose zotsin juridike dhe at t veprimit pr shkak se duhej t shrbenin pr plotsimin e nevojave t prgjithshme ose t nj rrethi jo t veuar njerzish. Pr drejtimin e pasuris kujdeseshin organet e ktyre personave. N radht e personave juridik t bashksive t njerzve u institucionalizua lloji i personave juridik me karakteristika t veanta, shoqatat me dhun, ku mbisundonte dhuna administrative. Kto shoqata themeloheshin nga shtetit me qllim t stabilitetit ekonomik dhe forcimit t shtetit. Shoqata me dhun ishin shoqatat profesionale t zejtarve, puntorve dhe tregtarve. N kto shoqata librez e antarsis ishte shenja n trupin e antarve.

E DREJTA FAMILJARE DHE FAMILJA Kuptimi i t drejts familjare. Status familiaeJuristi Gai paraqiti shtjen mbi marrdhniet midis personave sui juris dhe personave alieni juris. Msimet e Gait mbi marrdhniet midis personave alieni jursi dhe sui juris prfshijn kryesisht 3 grupe themelore t shtjeve:1.shtjet mbi marrdhniet midis burrit dhe gruas (e drejta martesore);2.shtjet mbi marrdhniet midis babait si titullar t patria potestas dhe fmijve, gjegjsisht personave q ishin nn patria potestas (e drejta atrore), dhe3.Grupin e shtjeve mbi plotsimin e zotsis s veprimit t personave sui juris, t cilt pr shkak t mos pjekuris, pr shkak t seksit ose pr shkak t t metave psikike, morale dhe fizike, kishin zotsi t kufizuar veprimi (e drejta tutoriste dhe kujdestare). Personat sui juris dhe personat alieni jurisN baz t pozits juridike t familjes qytetart romak ndaheshin n persona sui juris dhe alieni juris. Qysh prej ligjit t XII tabelave, si persona sui juris merreshin t gjith personat e seksit mashkull dhe atij femr, t cilt gzonin status libertatis dhe status civitati, ku mbi ta nuk ishte vendosur pushteti i atit ose i burrit (patria potestas, manus). Persona alieni juris konsideroheshin t gjith personat, pa marr parasysh seksin dhe moshn dhe pa marr parasysh q kan gzuar edhe status libertatis edhe status civitatis, kur mbi ta ishte i vendosur pushteti i shefit t familjes, qoft si pushtet i burrit (manus), qoft si pushtet i atit (patria potestas). Kjo ndarje statusore e qytetarve romak ishte karakteristik e familjes patriarkale romake. Rrnjt e para t ksaj ndarje u shfaqn kur u krijua gjensi patriarkal pr shkak t ndarjes natyrale t puns ndrmjet meshkujve dhe femrave e cila solli ,,humbjen historike t seksit femror. Pater familias ishte i vetmi person sui juris, ndrsa t gjith t tjert, antar t familjes, ishin personat alieni juris ose persona t s drejts s huaj. Gjinia agnate dhe kognate Sipas dispozitave t s drejts moderne, gjinia sht lidhje gjaku e cila ekziston nga vet natyra midis personave me prejardhje t prbashkt. Kjo ka rndsi juridike, sepse n baz t gjinis midis t afrmve, lindin shum t drejta dhe detyrime. N t drejtn e lasht romake lidhjet e gjakut midis disa personave nuk kishin vetvetiu rndsi juridike. Q t kishte rndsi juridike duhet t ishin t prcjella me faktin e jets s prbashkt brenda familjes. N t drejtn e lasht romake gjinia nuk merrej sipas gjakut dhe sipas prejardhjes, por sipas faktit t jets s prbashkt. Kjo ishte gjinia e ashtuquajtur agnate. N familjen romake si bashksi konsumuesish, mbizotroi gradualisht pikpamja se si t afrt, pavarsisht nga shtja e bashksis s jets, duhet marr t gjith personat q midis tyre kan lidhje gjaku. Ather sistemi i gjinis s gjakut u mposht definitivisht nga sistemi i t ashtuquajturs gjini gjaku apo kognate.a)Gjinia agnate T afrm agnat sipas dispozitave t s drejts s lasht ishin t gjith personat:1.Q jetonin n nj konzorcium ose n nj familje nn patria potestas ose manus t prbashkt;2.Q dikur jetonin n nj konzorcium ose nn patria potestas apo manus t prbashkt n nj familje, mirpo pushteti mbi ta kishte pushuar pr shkak t vdekjes s pater familiasit, dhe3.Q kishin pr t jetuar n nj konzorcium ose n nj familje nn patria potestas apo manus t prbashkt sikur ndonjri nga pasardhsit e tyre t mos kishte vdekur para se t vendosej ai pushtet. Pr llogaritjen e afrsis s gjinis agnate prdoreshin kryesisht dy mjete ndihmse:1.Ndarja e t afrmve agnat n grupe t: agnatve m t afrt dhe m t largt; Grupin e antarve m t afrt ose agnatve me t drejta m t mdha e prbnin personat q n momentin e caktuar jetonin nn pushtetin e nj pater familiasit. Kta agnat quheshin sui. Dy grupet e agnatve m t largt i prbnin personat:a)Q dikur kishin jetuar, dheb)Q bile kan mundur t jetonin nn patria potestas t njjt. dhe2.Ndarja sipas shkallve t gjinis brenda grupeve t ndryshme Afrsia e gjinis s personave t ndryshm brenda grupeve t ndryshme t agnatve, shprehej me shkalln e farefisnis, e cila prcaktohej me faktin se sa lirime prej patria potestas duhej kryer n mnyr q personat n fjal t bhen sui juris.

b)Gjinia kognate T afrm kognat ishin t gjith personat q direkt apo indirekt rridhnin bile prej njrit paraardhs t prbashkt. T afrmit kognat, pra, rridhnin edhe nga ana e babait edhe nga ana e nns dhe sipas ktij kriteri ndaheshin n t afrm t degs s atit dhe t degs s mms. T afrmit e gjakut ndaheshin:1. n t afrm n vij t drejt, dhe 2.n t afrm n vij t trthort. T afrm n vij t drejt ishin persona q n nj varg t pandrprer rridhnin njri nga tjetri. T afrmit e trthort ishin personat q rridhnin nga nj paraardhs i prbashkt, e jo njri nga tjetri (vllezrit, motrat, dajt, mbesat, xhaxhallart, niprit). T afrmit kognat ndaheshin edhe n t afrm prej babait dhe prej nns dhe t afrm prej babait apo nns. Ndarja tjetr me rndsi e t afrmve kognat ishte ndarja n t afrm martesor (legitimi) dhe jolegjitim. c)Krushqia apo affinitas paraqet afrsin farefisnore e cila n saje t martess, krijohej midis burrit dhe t afrmve kognat t gruas, si dhe midis gruas dhe t afrmve kognat t burrit. Afrsia e krushqis llogaritej sipas afrsis s gjinis kognate.

Familja romake Gjat historis s Roms, pas shkatrrimit t rregullimit shoqror gjentil jan shfaqur dhe zvendsuar tri forma t familjes:-Consortiumi,-Familja patriarkale e agnatve, dhe-Familja kognatea)Consortiumi ose kooperativa familjare e agnatve i prin familjes patriarkale romake, dhe u zhvillua menjher pas shpartallimit t gjensit, kur u b e mundur q pavarsisht t jetojn dhe veprojn grupe prodhuesish m t vogla se sa gjensi i mparshm.,,Anticum consortium, si e quajti kt bashksi Aulo Gai, ose ,,societas fratrum, prbnin t afrmit e lir dhe t barabart agnat, zakonisht ata ishin vllezr me pasardhsit e tyre. N krye t kooperativs gjendej antari m i vjetr ose kryeplaku i zgjedhur, ndrsa antart tjer t vjetr, merrnin pjes me t drejta t barabarta n zgjidhjen e t gjitha punve.b)Familja patriarkale e agnatve - Kur zhvillimi i fuqive prodhuese bri t mundshme jetn e grupeve m t vogla prodhuesish se konsorciumi, n Rom u organizuan t ashtuquajturat familje patriarkale t agnatve (familia, familia pecuniaque, domus). Mirpo, qysh n kohn e ligjit t XII tabelave ekzistonin padit pr ndarje (actio familiae erciscundae, actio de communi dividundo). Me padi pr ndarje do pjestar i gjenerats m t vjetr n konsorcium kishte t drejt q t krkonte ndarjen e pasuris s konsorciumit dhe s bashku me personat q me konsorcium lidheshin nprmjet tij, t formonte personalisht familjen e vet. Qytetari i ktill n familjen e posaformuar kishte pozitn e shefit (pater familis), ndrsa t gjith antart e tjer ishin nn pushtetin e tij (personat alieni juris). Familjet e posaformuara t t afrmve agnat n patria potestas t shefit t familjes ishin edhe m tutje bashksi t mbyllura ekonomike. Qllimi i ktyre bashksive ishte q me jet dhe pun t prbashkt t siguronin mjetet m t domosdoshme pr ekzistimin e antarve dhe pr vazhdimin e familjes. N familjen e agnatve, pater familiasi ishte personi ,,quo in domo dominium habet, personi i cili n ekonomin shtpiake ushtron pushtetin. Dominiumi i shefit t familjes quhej edhe patria potestas. Patria potestas i prkiste ,,et in res et in personas dhe prfshinte:1)Pushtetin e plot dhe t prjetshm mbi gruan e tij dhe grat e t gjith bijve t martuar (manus);2)Pushtetin e plot dhe t prjetshm mbi fmijt e vet dhe t gjith antart e tjer t lir t domusit (patria potestas n kuptimin e ngusht);3)Pushtetin e plot dhe t prjetshm mbi skllevrit q punonin n kuadrin e domusit (domonica potestas);4)Pushtetin mbi personat e lir t cilt prkohsisht gjendeshin n domus n baz t mancipiumit, skllavris debitore ose t ndonj pune tjetr juridike, dhe5)Pushtetin e plot mbi tokat, mbi veglat e prodhimit, mbi prodhimet e puns dhe mbi pasurin tjetr n kuadrin e domusit (dominium, propristas, prona).c)Familja kognate Krijimi i ekonomis latifondist bri t mundur q familja patriarkale e agnatve t ndahej nga familia rustica familje prodhuese dhe n familia urbana familje konsumuese.Familja e kognatve lindi gradualisht dhe u zgjerua me prmirsimin ekonomik dhe personal t pozits s personave alieni juris, me mbizotrimin e martess pa manus, si dhe me rendin e ri ligjor t trashgimit. Familja e kognatve si bashksi e t afrmve t gjakut dominoi definitivisht n kohn e Justinianit. Familja kognate ndahej n dy lloje:a.N familje n kuptimin e ngusht, dheb.N familje n kuptim t gjer. Familja kognate n kuptim t ngusht ishte bashksia e t afrmve t gjakut q jetonin n ekonomi t prbashkt shtpiake. Personat q i nnshtroheshin pushtetit t pater familiasit n kt familje, ishin: gruaja, fmijt dhe personat e adoptuar. Pushteti i pater familiasit nuk ishte m as i pakufizuar as i prjetshm. Familja kognate n kuptim t gjer nuk ishte as bashksi prodhimi, as bashksi konsumi. Ajo ishte nj grup i t afrmve t cilt ,,ab ejusdem ultimi genitoris sanguine proficiscuntur rridhnin nga gjaku i paraardhsit t prbashkt.d)Cognatio servilis Marrdhniet familjare t skllevrve n t drejtn romake nuk kishin kurrfar rndsie gjer me fitoren e parimit t gjinis kognate. Fitorja e parimit t gjinis kognate nxori parimin e kufizuar t bashksive familjare skllavrore (ndalimi i separatio dura). E DREJTA MARTESORE Kuptimi i martessGjensi, konzorciumi dhe familja patriarkale e agnatve nn pushtetin e patrias familias prfaqsonte bashksi t gjera familjare, n kuadrin e t cilave kishte nj numr t madh meshkujsh t aft pr martes dhe nj numr t madh vajzash t afta pr martes. Meq kto bashksi ishin egzogame, meshkujve u lejohej t martoheshin vetm me vajzat e lindura jasht rrethit t familjes, ndrsa vajzave, q t martoheshin me meshkuj t grupeve tjera t familjare. Prandaj, me rastin e do lidhjeje t martess lindnin 2 shtje themelore:1)shtja se nn far kushtesh mund ta braktisnin grat familjen e tyre t mparshme dhe t bhen antare t familjes s burrit, dhe2)shtja se far pozite juridike kishte gruaja n familjen e re. shtja e par sht zgjidhur n shum mnyra. N kohn m t lasht, krkohej plqimi ekskluzivisht i kryetarve t familjes. M von prve plqimit t kryetarve t familjes ishte i nevojshm edhe plqimi i bashkshortve dhe m n fund plqimi i bashkshortve ishte i vetmi q kishte rndsi juridike. shtja e dyt po ashtu sht zgjidhur ndryshe n t drejtn e lasht dhe ndryshe n at klasike dhe postklasike. N t drejtn e lasht gruaja pas martess bhej person alieni juris e cila u nnshtrohej urdhrave t pater familiasit. N t drejtn klasike dhe posklasike humbi varsia e drejtprdrejt e gruas ndaj pater familiasit t burrit. Pr kt koh vlente definicioni: martesa sht lidhje midis mashkullit dhe femrs dhe bashksi e tr jets, ndarje reciproke e drejtsis hyjnore dhe njerzore. Po kshtu martesa mori definicionin edhe si: martesa sht lidhja midis burrit dhe gruas, q prbn bashksin e pandar t jets. Prandaj, n t drejtn romake martesa ishte bashksi monogame e jets, e rregulluar me dispozita juridike midis mashkullit dhe femrs. Kushtet pr lidhjen e martessPr lidhjen e martess juridikisht t rregullt romake duhej patjetr t realizoheshin disa kushte ose t ashtuquajturat elemente konstitutive (kryesore ose esenciale). Elementet konstitutive t martess romake ishin:-Jus conubii,-Affectio maritalis,-Puberteti i bashkshortve, dhe -Forma e parashikuar me ligj. Jus conubii kishin ekskluzivisht qytetart romak dhe latint e vjetr, me kufizimet pr plebejas gjer me lex Canuleia, pr qytetart libertin n kohn e principats, ndrsa pr pjestart e grupeve t lidhura me profesione, n t drejtn postklasike. Affectio maritalis apo qllimi q t formonin bashksin martesore, n t drejtn e lasht nuk ishte i domosdoshm t ekzistonte te bashkshortt e ardhshm. N at koh mjaftonte q kt qllim ta shprehnin kryetart e familjeve prkatse. N t drejtn klasike u krkua q ekzistonte si te bashkshortt e ardhshm ashtu edhe te kryetart e familjeve. N t drejtn postklasike mjaftonte q t ekzistonte ekskluzivisht te personat q lidhnin bashksin martesore. Personat q kishin arritur n pubertet konsideroheshin, femrat t cilat kishin mbushur moshn 12 vjeare dhe meshkujt moshn 14 vjeare. Format e parashikuara me ligj pr lidhjen e martess romake ishin: conferreatio, coemptio dhe usus. N rast t mosplotsimit t ndonjrit nga kushtet e prmendura, konsiderohej se martesa nuk ekzistonte dhe se lidhja ekzistuese nuk mund t ket pasoja t lidhura me institucionin e martess. Pengesat martesore Rrethanat t cilat nuk bnte t ekzistonin me rastin e lidhjes s nj martese t caktuar, quhen pengesa martesore. Sipas t drejts martesore si pengesa martesore konsideroheshin:-Martesa ekzistuese ishte njra nga pengesat themelore martesore, sepse Roma prej fillimit t krijimit t s drejts romake gjer me shkatrrimin e shtetit romak, dinte vetm pr martesn monogamike. Lidhja e martess prkundrejt ksaj pengese, sillte infamin.-Smundja shpirtrore ishte po ashtu penges martesore, nse dukej para se t vendosej lidhja martesore.-Gjinia e gjakut po ashtu ishte penges martesore, n vij t drejt pa kufizime, ndrsa n vij t trthort gjer n shkalln e katrt. Krushqia ishte penges martesore vetm n vij t drejt, ndrsa gjinia civile n po at mas sikurse sht gjinia sipas gjakut. Prve pengesave t prmendura, n kohn e Augustinit ishin parashikuar edhe shum t tjera: ndalohej martesa ndrmjet qytetarit t lindur n liri dhe t liruars me sjellje t kqija, ndalohej martesa ndrmjet senatorit dhe t liruarve n prgjithsi, si dhe martesa ndrmjet ktyre personave dhe artistve. M von ndalohej martesa ndrmjet tutorit dhe pupiles; ndrmjet drejtuesit t provincs dhe grave t domiciluara n terrenin e provincs; ndrmjet krishterve dhe paganve; ndrmjet personave q ishin betuar se nuk do t martohen; ndrmjet atyre q kishin shkelur kurorn si dhe martesa e ushtarve. Fejesa SponsaliaFejesa paraqet dhnien dhe marrjen reciproke t premtimeve pr lidhjen e martess s ardhshme. Forma e lidhjes s fejess n t drejtn e lasht ishte sponsio solemne ndrmjet prindrve t bashkshortve t ardhshm, ku mund t ishin t pranishm edhe bashkshortt e ardhshm, mirpo prezenca e tyre nuk kishte rndsi juridike. N baz t fejess n t drejtn e lasht rezultonte detyrimi q t lidhet martesa e kontraktuar. N baz t fejess s asaj kohe mund t krkohej vetm zhdmtimi nga personi q kishte prishur fejesn pa arsye. Kthimin e dhuratave mund ta krkonte ana e pafajshme. N t drejtn klasike dhe postklasike fejesa mund t lidhej edhe me marrveshje joformale. Kur prishej fejesa kontraktohej zhdmtimi i veant n form kapari (arra sponsalicia). Format pr lidhjen e martessMartesa juridikisht t rregullta duhej t lidheshin doemos sipas formave t parashikuara juridike. Format parashikuara ndryshuan n etapa t ndryshme t zhvillimit t s drejts. Si form m e vjetr e vendosjes s lidhjeve juridikisht t rregullta martesore, n burimet historike prmendej grabitja (raptus mulierum). Coemptio apo blerja formale e gruas u shfaq pothuajse me siguri n periodn e blerjes reale t grave, pater familiasi i nuses n pranin e liberpensit dhe 5 dshmitarve ja dorzonte nusen kryetarit t familjes s dhndrit apo vet dhndrit (nse ishte sui juris), ndrsa dhndri vet ose kryetari i familjes s tij i jepnin kryetarit t familjes s nuses nummus unus (monedh t vogl) n emr t mimit simbolik. Pas ktyre formaliteteve konsiderohej se ishte lidhur martesa juridikisht e rregullt romake. Forma e dyt e parashikuar pr lidhjen e martess ishte e ashtuquajtura confareatio. Kjo ishte forma m solemne q e prdornin shtresat e patricve t shoqris romake. Kur lidhej martesa n kt form, duhej doemos t ishin t pranishm t fejuarit, pontifex maximus, flamen Dialis dhe s paku 10 qytetar madhor romak. T gjith t pranishmit detyroheshin q tia sillnin viktimn Jupiterit (panis farreus) dhe ta prcillnin nusen gjer n shtpin e dhndrit. N dyert e shtpis, dhndri i jepte nuses zjarr dhe uj dhe i ofronte buk, ndrsa duke marr bukn, zjarrin dhe ujin, duhej t thoshin: ubi tu Gaius, ibi ego Gaia (kudo q t jesh ti, do t jem edhe un).

Forma m e shpesht dhe m e thjesht pr lidhjen e martess romake ishte usus (fakti i jetess s prbashkt). Usus si form pr lidhjen e martess u shfaq n qarqet e varfra t plebejasve dhe ishte nj transferim i thjesht i nuses n shtpin e dhndrit. Kjo bashksi e gruas dhe e burrit dallonte konkubinatet e zakonshme pr nga i ashtuquajturi affectio maritalis. Paramendohej se affectio maritalis ekziston sa her kur n bashksin jetsore gjendeshin meshkuj dhe femra t t njjts pozit shoqrore. Pr shkak t thjeshtsis s vet, ususi prdorej pothuajse si form e vetme pr lidhjen e martesave n kohn e t drejts klasike. Mirpo, ather, krahas me formn e ususit u zhvillua edhe institucioni i njohur me emrin usurpatio trinoctii. N t vrtet mendohej se gruaja q sht martuar sipas usus, pasi kalonte nj vit, nse tr kohn ishte n shtpin e burrit, hyn nn manus t burrit apo t kryetarit t familjes s tij. Pr t mos ngjar kjo, qe br zakon q grat para kalimit t afatit t parashikuar, ti kalonin tri dit jasht shtpis s burrit. N at rast nuk hynin nn manus t burrit, ose t kryetarit t familjes s tij, por ngelnin sui juris, po qese kishin qen ashtu para lidhjes s martess, gjegjsisht po qese kishin qen nn patria potestas t kryetarit t familjes s tyre t mparshme. Marrdhniet personale t bashkshortveN martesn e lidhur n njrn nga format e vjetra coemptio, confereatio mbi gruan ushtrohej pushteti ose manusi i kryetarit t familjes s burrit apo vet burrit, nse ishte sui juris. Martesa e ktill njihej si martes me manus. Prkundr ksaj, n martesn e lidhur me usus nuk vendosej manusi as i burrit, as i kryetarit t familjes s tij. N kt martes, grat ngelnin persona sui juris, nse kishin qen ashtu para lidhjes s martess, gjegjsisht ngelnin nn pushtetin e pater familiasit t tyre, nse para lidhjes s martess ishin alieni juris. Kjo martes njihej si martes pa manus. Marrdhniet e bashkshortve n martesn me manus ndryshonin esencialisht prej marrdhnieve t bashkshortve n martesn pa manus.

a)Marrdhniet e bashkshortve n martes me manus. Martesa me manus ishte martes tipike e t drejts s lasht. N kt martes gruaja bhej antare e familjes s burrit dhe varej drejtprdrejt nga kryetari i familjes. Ajo bhej agnat me agnatt e burrit, ndrsa nuk ishte m agnat me familjen e t atit. E tr pasuria e gruas kalonte mbi kryetarin e familjes s re. E drejta themelore dhe e vetme q e fitonte gruaja n martes me manus ishte e drejta e trashgimit.

b)Marrshniet e bashkshortve n martes pa manus. Martesat pa manus ishin tipike n zhvillimin klasik dhe postklasik t shtetit romak. N martesat pa manus, gruaja nuk bhej agnat me agnatt e burrit, ngelte agnat n familjen e saj t mparshme, kurse bhej person sui juris, nse kt pozit e kishte n momentin e lidhjes s martess. Martesa pa manus kishte pasoja t caktuara juridike q rezultonin nga fakti i ekzistimit t lidhjes martesore: burri dhe gruaja ishin t detyruar t respektonin dhe t ndihmonin njri tjetrin dhe t abstenonin nga do veprim q do t rrezikonte ekzistimin e bashksis martesore. Prandaj nuk guxonin t ngrinin padi ndaj njri tjetrit. Burri mund t krkonte nga gruaja t jetonte n ekonomin e tij shtpiake dhe kishte t drejt t administronte vlerat e pajs t gruas gjersa e shfrytzonte pajn. Sipas ediktit t Augustit dhe Klaudit, grave u ndalohej t hynin borxh dhe t garantonin pr detyrimet e reja t burrit. Po kt qllim kishte edhe ndalimi i dhuratave midis bashkshortve. Pozita e pavarur e gruas n martesn pa manus shkaktoi mohimin e t drejtave trashgimore t gruas n familjen e burrit, bile iu mohua e drejta reciproke trashgimore midis nns dhe fmijve. Nna dhe fmijt nuk ndodheshin n gjini agnate, por vetm n at kognate.

Paja dhe dhurata paramartesorePasuria q e kishin n dispozicion bashkshortt pr t lehtsuar barrn e bashksis martesore, prfshinte dy masa t ndara t vlerave:a)Pajn (dos) q e sillte gruaja, dheb)Dhuratn paramartesore (donatio ante nuptias) q e sillte burri.

A.Paja (dos) Pasuria t ciln me rastin e lidhjes s martess ja dorzonte gruaja burrit pr lehtsimin e jets s prbashkt quhej paj (dos). Paja ishte pjes e pandar e martesave romake. Detyrat e caktimit t pajs e ngarkonin gruan, nse ishte alieni juris. M von kjo detyr ngarkonte t atin edhe kur vajza ishte e emancipuar, kurse n t rrall edhe nnn. Mnyrat e kontraktimit t pajs ishin t ndryshme. Dorzimi i pajs bhej me do veprim q mjaftonte t konstatohej se burri posedonte vlerat e pajs (mancipatio, in jure cesio, traditio) ose mundsin q t shfrytzonin disa t drejta (kuaziposedimi i t drejtave n baz t stipulimit, cedimit t aktiveve etj.). Regjimi juridik mbi vlerat e pajs gjat kohvazhdimit t martess ishte i ndryshm. N t drejtn e lasht vlente rregulla se paja n momentin e lidhjes s martess bhej pron e burrit ose e pater familiasit t tij, kur buri ishte alieni juris. Paja e marr ngelte pron e ktyre personave kur vdiste gruaja bile edhe n rast shkurorzimi. N t drejtn klasike, paja nuk bhej m pron e burrit. Gjat kohvazhdimit t martess, burri ose pater familiasi i tij, kishin t drejt administrimi mbi vlerat e pajs dhe detyroheshin q dobit e fituara nga vlerat e pajs ti prdornin. N rastet kur martesa zgjidhej me shkurorzim, zbatohej rregulla q n do rast lejohej bile restituimi (rikthimi) i kufizuar i vlerave t pajs. Parimet e t drejts klasike pr pronn mbi gjrat e pajs dhe pr restituimin e pajs u prvetsuan edhe n kohn postklasike. Ather u caktua rregulla q burri ta kthej pajn gjithmon, nse nuk sht trashgimtar i gruas. Pr kthimin e pajs ishte actio ex stipulatu, me t ciln krkohej restituimi i dos adventicia. Prve ksaj, n t drejtn postklasike gruas i lejohej padia vendikatore pr disa gjra t pajs, ndrsa pr sigurimin e restituimit t pajs, n favor t gruas u parashikua edhe hipoteka e prgjithshme e priveligjuar mbi tr pasurin e burrit.

B.Dhurata paramartesore Dhuratat paramartesore ishin pjesa e pasuris q e ndante burri, zakonisht n lartsin e vlers s pajs dhe q ia dhuronte gruas s ardhshme pr lehtsimin e jets bashkshortore. Dhuratat paramartesore edhe m tej ngelnin nn administrimin e burrit. Kur zgjidhej martesa pr shkak t vdekjes s burrit, donatio ante nuptias i takonte fmijve, ndrsa gruaja e gzonte t drejtn e uzufruktit, kurse n rast shkurorzimi me fajin e burrit, donatio ante nuptias kalonte n pron t gruas. N do pikpamje tjetr donatio ante nuptias barazohej me pajn. N kodifikimin e Justinianit emri i ktij institucioni pat ndryshuar n donatio propter nuptias sepse Justiniani lejoi q kjo dhurat t jepej edhe gjat kohvazhdimit t martess. Zgjidhja e martessSipas dispozitave t s drejts romake martesa mund t zgjidhej ekskluzivisht me veprimin e fakteve t reja juridike: -Ngjarjeve natyrore, dhe -Veprimeve njerzore.

a)Zgjidhja e martess pr shkak t vdekjes dhe pr capitis deminutio Vdekja natyrore e burrit, e gruas apo e q t dy bashkshortve shkaktonte zgjidhjen e martess ashtu si shkaktonte edhe humbjen e prgjithshme t zotsis s juridike. Pas vdekjes s njrit nga bashkshortt, binte posht edhe pengesa martesore pr shkak t ekzistimit t lidhjes martesore. N at rast burrat mund t lidhnin menjher martes t re, ndrsa pr gra ishte caktuar tempus lugendi. Martesa zgjidhej edhe n t gjitha rastet kur ndonj qytetar romak psonte capitis deminutio maxima dhe media, sepse q t dy institucionet lidheshin me humbjen e statusit t qytetarit, pra edhe me humbjen e jus conubii.

b)Zgjidhja e martess me shkurorzim N t drejtn e lasht lejohej zgjidhja e martess me shkurorzim. Kt t drejt e kishte ekskluzivisht burri dhe pater familiasi i burrit. Shkurorzimi lejohej pr shkak t shkeljes s kuror, pr shkak t alkoolizimit, pr shkak t dshtimit t fmijs etj. Gruaja nuk e kishte kt t drejt, sepse nuk ia lejonte pozita n familje si person alieni juris. Forma e shkurorzimit ishte korelative ndaj forms s lidhjes: martesa e lidhur n formn conferatio zgjidhej n formn differatio; martesa e lidhur n formn coemptio zgjidhej n formn remancipatio, ndrsa martesa e lidhur n formn e ususit zgjidhej me shkurorzim t vrtet t bashksis martesore me urdhr t burrit. Shkurorzimi i njanshm me vullnetin e burrit, e njohur n t drejtn e lasht, nuk qndroi dot si mnyr e vetme e zgjidhjes s martess n periodn kur mbizotruan martesat pa manus, edhe gruaja e fitoi t drejtn q t krkoj shkurorzimin. Shkurorzimi lejohej edhe me marrveshje reciproke t bashkshortve. Pr shkaqe shum t arsyeshme shkurorzimin mund ta krkonte edhe pater familiasi i gruas. Shkaqet e shkurorzimit nuk ishin t caktuara. Shkurorzimi bhej edhe ather kur nuk kishte kurrfar arsye, prve dshirs, qoft e njrit nga bashkshortt. Forma e parashikuar e shkurorzimit ishte deklarimi para dshmitarve ose libellus repudii i shkruar. N t drejtn postklasike, pr shkak t ndryshimeve n pikpamjet morale q i solli me vete krishterizmi, perandort nxirrnin dispozita religjioze mbi shkurorzimin. N kt koh ekzistonin dy lloje themelore t shkurorzimit:1.Divortium cum damno apo shkurorzimi i prcjell me pasoja t kqija, dhe2.Divortium sine damno apo shkurorzimi pa pasoja t kqija. Shkurorzimi i prcjell me pasoja t kqija ndahej n dy lloje:-N shkurorzimin pa shkak t parapar juridik, dhe-Shkurorzimi i njanshm me fajin e njrit nga bashkshortt. Pasoja e dmshme q goditnin njrin nga bashkshortt fajtor pr shkurorzim me pasoja t kqija ishin:Humbja e pajs, Ndalimi i martess s re,Deportimi. Shkurorzimi pa pasoja t kqija ndahej n dy lloje: -Shkurorzim me marrveshje reciproke t bashkshortve, dhe -Shkurorzim me vullnetin e njrit nga bashkshortt por pr shkaqe t arsyeshme si jan: impotenca, smundjet seksuale etj. Shkaqet q i jepnin t drejt njrit nga bashkshortt t pafajshm t shkurorzohej pa kurrfar pasojash t dmshme ishin kto:Shkelja e kurors,Vepra e rnd penale, Rrezikimi i jets,Jeta imorale, etj. Forma e shkurorzimit ishte deklarata e shkruar para dshmitarve.

TUTORIA DHE KUJDESTARIA Kuptimi i tutoris dhe kujdestarisTutoria dhe kujdestaria jan institucione juridike t lidhura shum ngusht me shtjen e zotsis s veprimit t personave sui juris. Duke marr parasysh rregullat mbi organizimin e pushtetit familjar dhe pr shkak t nj vargu rrethanash natyrore (mosha, seksi, cilsit psikike, morale dhe fizike), problemi i zotsis s veprimit shfaqej te ata persona, t cilt pr fardo arsye nuk jetonin nn patria potestas, apo t cilve u njihej statusi i personave sui juris, kur gjendeshin n rrethana t tilla sa nuk mund t pritej q n mnyr t arsyeshme t prdorin pavarsisht t drejtat e njohura. Pr rastet e ktilla ishte e nevojshme t krijohet rregulla mbi plotsimin e zotsis s veprimit t personave q nuk kishin zotsi veprimi t pakufizuar ose t kufizuar. Prmbledhja e rregullave juridike q rregullonin materien e prmendur e prbnte t drejtn tutoriste dhe kujdestare. Me fjal t tjera, n t drejtn romake ekzistonin dy institucione t cilat kishin pr qllim t plotsonin mungesn e zotsis s veprimit te personat pa aftsi. Tutoria ishte institucion me t cilin plotsohej mungesa e zotsis s veprimit t kategorive t tra t personave q pr shkak t moshs ose seksit nuk ishin n gjendje t dilnin vet n komunikimin juridik. Kujdestaria ishte institucion me t cilin plotsohej mungesa e zotsis s veprimit te personat t cilat nga vet natyra duhej t kishin zotsi t plot veprimi, mirpo nuk ishte ashtu pr shkak t t metave personale (personat e smur psikikisht, batakinjt, personat me t meta fizike). Tutoria mbi t mituritT miturit sui juris t gjinis mashkullore dhe femrore gjersa bheshin madhor, duhet t ishin patjetr nn tutori (tutela, mbrojtje).

a)Mnyrat e krijimit t tutoris Tutoria mbi t miturit vendosej:-Me dispozitn e dshirs s fundit t kryetarit t familjes (tutela testamentaria),-Me ligj (tutela legitima), ose-Me vendim t organeve kompetente shtetrore (tutela dativa). Tutela testamentaria njihej qysh n ligjin XII tabelave. do pater familias kishte t drejt q n testament me dshirn e fundit tu caktonte tutorin t gjith personave t mitur prej sui, t gjith personave t cilt n momentin e vdekjes s pater familiasit do t bheshin sui juris. Tutela legitima ose tutoria me ligj konstituohej kur pater familiasi nuk u kishte caktuar me testament tutorin personave t mitur sui juris. N at rast, t drejtn dhe detyrn e tutorit e kryenin ata t afrm agnat meshkuj t t miturit, q ishin t parashikuar si trashgimtar intestator n rast t vdekjes s tij. Kur parimet e gjinis agnate doln prej prdorimit nn presionin e gjinis kognate, tutela ligjore e agnatve u hoq m par nga grat sipas lex Claudia, e pastaj u hoq gradualisht edhe nga t miturit sui juris. T drejtn e tutoris e fitonte m par nna e pastaj kognatt e tjer. Kur tutori nuk ishte i caktuar as me testament, as me ligj dhe kur personat e autorizuar ose nuk donin ose nuk mund ta pranonin detyrn e tutorit, organet kompetente shtetrore ishin t autorizuara ta zgjidhnin personin q do ta merrte kt detyr. Organet shtetrore t autorizuara pr ti emruar tutort ishin pretort dhe tribunt plebejas, ndrsa n provinca, drejtuesit.

b)Shkaqet pr refuzimin e detyrs s tutorit T gjith personat q ishin thirrur n mnyr t rregullt q ta kryenin detyrn e tutorit, ishin t obliguar ta pranonin kt detyr. N raste t veanta, disa persona nuk mund ta pranonin detyrn e tutorit, kurse t tjert kishin t drejt ta refuzonin.

Detyrat e tutorit nuk mund ti pranonin personat e paaft, si t paaft konsideroheshin t gjith personat q me cilsit personale, ose me pozitn juridike, ose me profesion, nuk garantonin se do ta kryenin drejt detyrn e tutorit. Shkaqet e paaftsis ishin skllavria, pozita e peregrinit, smundja mentale, shurdhimi, nemitja, shrbimi ushtarak, kur ishte kreditor ose debitor ndaj pupilit, mosha jo e pjekur dhe seksi femror. T drejtn pr ta evituar ushtrimin e detyrs s tutorit e kishin personat e varfr, t vjetrit, dhe t smurt; personat q kishin ushtruar tri tutori t tjera; pjestart e disa korporatave; personat q merreshin me disa profesione t lira (filozoft, mjekt, oratort, atlett); personat t cilve u njihej jus liberum, si dhe personat q mund ta emronin qytetarin q do ta kryente detyrn e tutorit m me sukses. Pr kto shkaqe kujdeseshin organet shtetrore vetm sipas krkess s palve.

c)Autorizimet e tutorit Detyra themelore e tutorit ishte q t mbrojturin apo pupilin t mos e linte pa mbrojtje. T drejtat e tutorit n t ushtruarit e detyrs vareshin nga mosha e pupilit. Fmijt gjer n 7 vje ishin plotsisht pa zotsi t veprimit. Kujdesi pr ngritjen dhe edukimin e ktyre fmijve i qe besuar rregullisht nns. Tutori nuk merrte pjes n punt e edukimit. Kishte detyr ti paguante shpenzimet e alimentimit, duke i shfrytzuar mjetet e pupilit. Pasurin e pupilit nn 7 vje tutori e administronte plotsisht vet. Tutori u prmbahej patjetr edhe rregullave t veanta, t aprovuara me qllim t mbrojtjes s interesave t pupilit. N baz t ktyre rregullave, tutort ishin t detyruar q mjetet e lira t pupilit n t holla ti investonin n toka ose ti jepnin hua, dhe u ndalohej q pa leje t organit kompetent shtetror ose bile pa dispozit n testamentin e pater familiasit, ti shisnin tokat dhe sendet tjera m t vlefshme t pupilit. Rregullat mbi kryerjen e detyrs s tutorit ishin dika t tjera n rast kur pupili ishte person mbi 7 vje. Edhe n kto raste, tutort kishin t drejt q pa plqimin dhe pa prezencn e t miturit ti lidhnin t gjitha punt dhe ti ndrmerrnin t gjitha veprimet juridike, t domosdoshme pr mbrojtjen e interesave t pupilve, nse nuk sht fjala pr pun t atilla kur ishte e domosdoshme prezenca e t autorizuarit juridik. Aktet e ndrmarra nga inpuberes infantia majores ishin t plotfuqishme bile edhe pa plqimin e tutorit, nse paraqiteshin akte fitimi, ndrsa ishin t pavlefshme kur ishte fjala pr aktet e marrjes s detyrimeve. Q aktet e marrjes s detyrimeve t ishin t plotfuqishme, krkohej q me kto akte, n momentin e ndrmarrjes, t merrte pjes edhe tutori e q me lejen e tij ta plotsonte mungesn e zotsis s veprimit t pupilit.

d)Shuarja e tutoris Tutoria shuhej kur vdiste pupili, kur psonte capitis deminutio dhe kur bhej madhor. Prve ksaj, tutoria shuhej: kur vdiste tutori, kur tutori psonte capitis deminutio; kur pr shkaqe t arsyeshme hiqte dor nga tutoria, si dhe kur bhej i paaft apo i dyshimt se pr interes t tij po e shfrytzon pasurin e pupilit. Kur tutoria shuhej nga ndonj shkak personalisht t tutorit, duhej emruar tutor t ri.

e)Prgjegjsia e tutorit N t drejtn e lasht dihej pr dy mjete themelore t mbrojtjes s interesave t pupilve nga tutort e pandrgjegjshm. Mjeti i par ishte actio suspecti tutoris. Kt padi mund ta ngrinte do person, nse kishte vrejtur keqprdorimin e tutorit. Dnimi bnte t shkputej marrdhnia tutoriste dhe sillte infamin e tutorit t mparshm. Mjeti i dyt ishte actio de rationibus distrahendis. Kt padi e ngrinte pupili mparshm pasi ndrpritej marrdhnia tutoriste, kur ekzistonte dyshimi se llogarit mbi administrimin e pasuris s pupilit nuk ishin spastruar krejt. Aktgjykimi figuronte in duplum. N t drejtn klasike, prve mjeteve t prmendura juridike, pr mbrojtjen e interesave t pupilve u parashikua detyrimi i tutorit q n momentin e lidhjes s marrdhnies tutoriste t depononte pengun se do ta ruante pasurin e pupilit. N t drejtn postklasike interesat e pupilve mbroheshin edhe me hipotekn e prgjithshme t privilegjuar mbi pasurin e tutorit. Tutoria mbi grat Tutoria mbi grat u vendos, kryesisht, njsoj sikurse edhe tutoria mbi t miturit. Megjithat, kur u pa se asnj shkak serioz nuk fliste n favor t institucionit t tituris mbi grat madhore, romakt, duke i mbetur besnik tradits pr nga forma, n esenc e ndryshuan tr kt institucion me parashikimin e t ashtuquajturs tutela optiva dhe tutela fiduciara. Tutelia optiva mbshtetej n dispozitat e testamentit dhe i jepte t drejt bashkshortes s pater familiasit q sipas vullnetit t lir ta zgjedhte tutorin. Tutela fiduciara dilte n rastet kur gruaja nn tutori dshironte ti ikte tutoris ligjore t agnatve. N at rast gruaja lidhte martes formale dhe merrej vesh me burrin formal q menjher tia rimanciponte personit i cili do ta lironte nga pozita in mancipio dhe kshtu t merrte rolin e tutorit. Gjat kohs kur gruaja ishte n tutori, ndaj saj tutori nuk kishte personalisht kurrfar t drejtash. Nuk kishte as t drejtn q vet t administronte me gjrat e gruas. I vetmi autorizim i tutorit ishte dhnia e plqimit me rastin e punve m solemne t s drejts s lasht. Punt tjera juridike gruaja i ndrmerrte pavarsisht Kujdestaria mbi t marrt Kujdestaria mbi t marrt dihej qysh prej ligjit XII tabelave. Kujdestart e tyre ishin agnatt ose gjentilt m t afrm. N rastet kur kujdestarin nuk e ushtronte asnjri prej ktyre personave, t marrve u caktohej kujdestari sipas vendimit t organit kompetent shtetror. Organi q vendoste pr caktimin e kujdestaris detyrohej ti merrte parasysh personat q i kishte emruar pater familiasi me testament si t prshtatshm q ta kryenin kt detyr. T marrt pa momente qetsimi ishin fare pa zotsi veprimi, ndrsa ata me momente kur qetsoheshin kishin zotsi t plot veprimi. Kujdestari i t marrit kishte t drejt t administronte lirisht me t gjitha gjrat e t mendurit. Kujdestaria mbi prishsitQytetart q shpenzonin pa arsye pasurin e trashguar me ligj, sipas vendimit t organeve kompetente mund t mbeteshin pa zotsi veprimi. N at rast binin nn kujdestari t agnatve. N kohn klasike prishs mund t shpalleshin edhe personat q shkaprderdhnin pasurin, po qese e kishin trashguar edhe me testament. Prishsve t ktill ua caktonin kujdestarin organet kompetente shtetrore. Mbi pasurin e prishsve, kujdestart kishin liber am administrationem nn kushte t njjta nn t cilat e kishin edhe mbi pasurin e personave infantia majores. I vetmi dallim ishte se nuk i referoheshin interpositio auctoritatis d.m.th. n asnj pun juridike nuk vepronin s bashku me prishsin. Kujdestaria mbi personat m t rinj se 25 vjeN fillim t shek. t dyt t epoks s vjetr, bashkkontraktuesit e t miturve nn 25 vje duhej patjetr t ishin shum syel pr t mos rn n ndonj gabim, q do t shkaktonte prdorimin e exceptio legis Plaetoriae. Pr shkak t ktyre rreziqeve q mund t prfundonin n disfavor t bashkkontraktuesve t personave pa prvoj, u dobsua mjaft pozita ekonomike e personave m t rinj se 25 vje. Pr tu evituar mosbesimi ndaj tyre, u krijua institucioni i kujdestaris s veant, e ashtuquajtura kujdestari mbi personat m t rinj se 25 vje. N fillim t shpalljes s ktij institucioni qe br zakon q kur lidhej nj pun juridike, prve personit m t ri se 25 vje, t merrte pjes curator ad certam causam, i caktuar nga organi kompetent (pretori) Kujdestari i personave m t rinj se 25 vje, i caktuar nga organi kompetent shtetror sipas krkess s t miturit, kishte pothuajse autorizime t njjta me autorizimet q kishte tutori n administrimin e pasuris s pupilit. Detyra themelore e kujdestarit ishte t jepte consensus pr lidhjen e punve juridike q ngarkoheshin edhe pr tjetrsimin e pasuris s pupilit. E DREJTA REALEParaqet prmbledhjen e rregullave juridike me t cilat prcaktohen t drejtat e subjekteve t ndryshme, q ta shfrytzojn nj send pr interes t tyre n mnyr t plot ose t pjesrishme.