ی تاریخ اسالمنامهنامه علمی ـ پژوهشی پژوهشفصل

1391 پاییزم، هفتسـال دوم، شماره 136 - 123صفحات

های تصوف و تسنن درپیوستگی 1م تا ششم هجریهای سوخراسان سده

2کتر هادی وکیلید 3شریفانسیه سادات حسینی

چكیده

از پذش ويژه در خراسذان و دوره تصوف و عرفان اسالمي در تاريخ مذهبيي ايذران ذ اسالمي ذ گوناگون كرد مهابب است. چگونگي روي اي رخوردارجايگاه ويژهاز ،مغولدر ايذن مسائل مهم ، از درازناي تاريخ آن دردر اين زمشن باگشريسوو تغششر پديده اين

ششذرر ذ ،حنفذي و شذاف يبمچذون رخي از مهابب تسنن رود. شمار ميموضوع پنجم ذ پشونذد سده از، اين گراي و ارتياط نزديكخود ك گرايشدند تصوف و عرفان

د، سشار علماي شاف ي در اين پشوند و رشرود انجامشد. گمان ميشري ت ا عرفان ششرر ر پايذ آن، ذ جرگذ ك از پهيرشي رخوردار شد اين دوره . تصوف دراندتأثشر گهارده بذايباچذون كربم ا توجذ ذ منذا ي كوشد مي. اين مقال درآمدسنت مهابب ابل

چگونگي تاريخي، ملل و نحل، رجال و طيقات و شرح زندگاني عرفا و علماي مهابب گويد.آن پاسخ مؤثر در عوامل و چشسري ر خراسان تسنن د ا تصوف ند پشو

كليد واژگان تصوف، خراسان، شري ت، حنفي، شاف ي.

.15/6/91. تاریخ پذیرش، 17/3/91.تاریخ دریافت، 1 vakili355@yahoo.comوسی مشهد، گروه تاریخ، مشهد، ایران. . استادیار دانشگاه فرد2 ensiehh@yahoo.com. دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شیراز، گروه تاریخ، شیراز، ایران. 3

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

128

طرح مسأله

گـران، ایـران پژوهشکه از دید بسیار مهم بوده؛ چنانتصوف در تاریخ اسالم و ایران ،از ظهـور اسـالمپـیش اسـت. رفتـه بـه شـمار میاز نخستین مراکـز پـرورش تصـوف

از های جدید به ایران بودند و منطقـه خراسـان خراسان محل ورود اندیشه ن والنهریبینکه از اوایل دوران ساسـانی از مرزهـای تأثیر پذیرفت های عرفانی چینی و هندی اندیشه . ندشمالی خراسان به ایران راه یافته بود شرقی و

امـا تصـوف تـا ، دانندظهور اسالم میآغاز تصوف و صوفیان را کسانی تاریخ پیدایی شهیر کسانی که به صوفی . بیشتر استنبوده دوم هجری در قلمرو مسلمانان سده اواخر کمـابیش . خوانـد «صوفی»توان نمیآنان را نشین بودند که مؤمنانی زاهد و گوشه ،شدنددر تبلیـ و پیـدا شـد و صـوفیان و مـذهت تصـوف پس از ظهور اسـالم، سوم سده از

تـأثیر گـذارد. های میانـه سده رایش به تسنن در جامعه اسالمیِویژه گگسترش اسالم بهمسـلمان از فقها و متكلمان مذهبی در بیشصوفیان ،مادلونگهای بر پایه پژوهشحتی .(40 )مادلونگ، اندمؤثر بودهها تركشدن

سیاسـی تـا دید از ان پدید آمد که دوراین خراسان در ای مهم وبرجستهدادهای روی

مـذهبی نیـز ایـن ـ فرهنگی دید از ند.ثیرگذار بودأر تحوالت جهان اسالم تقرن د چند

بیشتر شهرهای خراسان کانون مذهبی بسیاری برجسته بود. اسالم در جغرافیای سرزمین

برخـی از علمـای که رفتند؛ چنانبه شمار میهای برجسته مذهبی و شخصیتعالمان از

پیشینه خراسان در پذیرش بر اثر برخاستند. این دوره از خراساندر مشهور جهان اسالم

کـه تر بـود؛ چنانآمادهجذب تصوف برای از اسالم، این منطقه پیش های عرفانی اندیشه

از پـیش دوره گرفت. تصـوف درجا صورت آناسالمی در میان عرفان ایرانی و یپیوند

ستند.ای از خراسان برخایافت و صوفیان برجستهفراوانی مغول، رونق و رشد

. بـرای نمونـه، گرفتـه اسـتسـامان تصوف و تاریخ آن بارهدربسیاری های پژوهشاثر دیگری بـه نـام و با نوشت تصوف ایرانی از منظر تاریخی آنبه نام یکوب اثرزرینرا دو کتاب صـوفیان برجسـته ایـران ، آن را کامل کرد. این جو در تصوف ایرانوجستش ایپیـدایآغـاز از را و سیر تصوف را تعریف صوف و مكاتت مختلف تشناساند بازمی

البته گاهی کند. میبررسی ، های درونی تصوف و طرایق صوفیانهدر زمینهآن و تحوالت

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

129

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

129

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

129

هـا مكتت. مادلونگ نیز در زدپردامینیز هنگام معرفی صوفیان از دیدگاه تاریخی به آنان در اره فـر و مـذاهت اسـالمی که چند مقاله درب های میانههای اسالمی در سدهو فرقه آثار دیگرکند. میدرباره تصوف و عرفان از دید تاریخی بحث ای مقالهقالت در بردارد،

عرفانی و اصول و مبانی تصوف و سیر تحـوالت درونـی ویژگی در این زمینه، بیشتر به بـه ارتبـات تصـوف بـا و طرائق، مكاتت، مشاهیر و آثـار آنـان معطوفنـدشناسایی آن و

اند. مصـطفی کامـل الشـیبی پرداختهتر کمهای مذهبی از دیدگاه تاریخی شریعت و فرقه، دسـتاین اثر و دیگر آثار از ایـن دارد. بستگی میان تصوف و تشیعهمبا نام یکتابنیز

بـه و سلسله متصوفه را دانند حضرت علی و امامان میدار وامعرفان اسالمی را کمابیش امامـان های عارفانه این ادعا و توجه به زندگانی زاهدانه و عبادت .کنندآنان منسوب می

، ای شـیعی داردکه تصوف ریشـه ه استبرانگیختها ذهنشیعه، این تناظر تاریخی را در در بسـتر اسـالمی و های نخسـتین در سـدهکم دسـتشواهد تاریخی تصوف اما بر پایه

جستار . این گراییدبه تشیع آرام رامآششم سده از کمابیش تسنن زاده شد و رشد کرد و در را تنهـا تصـوف ارتبات و پیوستگی تسنن و عرفان و ،تاریخی یبا روشکوشد که می

کند.گیری قلمرو خراسان تا سده ششم هجری بررسی و پی

تسنن تصوف وهای نخستین پیوند

اتـت مك . بیشتر مذاهت فقهی وه استاین دوره در خراسان، تسنن بودفراگیر مذهت

امـا برخـی از ایـن ، جا به خراسان راه یافـتاز آن کالمی تسنن در عرا شكل گرفت و

ند. همچـون شـكوفایی رسـید به اوج رونـق و وکردند مذاهت در منطقه خراسان رشد

شـافعی حنفی وبیشتر خراسانی شافعی و مذهت کالمی اشعری. تسننِ مذهت حنفی و

از حنبلی پیروان اندکی داشـت. البتـه برخـی چون مالكی وهای آن همهدیگر فرق بود و

کرامیـه کـه ماتریدیـه وپدیـد آمدنـد. همچـون نیـز در خراسـان کالمی مذاهت وفرَ

یگسترش یافتند. پیـروان خراسـان خراسانی بودند و در این منطقه رشد وآنها سسان ؤم

کـه ؛ چنانفزونـی گرفتنـدششـم سـده تا آرام آرامو بودند تشیع نیز در این دوره اندکی

پیـروان بـا از دید آمـاری، و گیری داشتند های ششم و هفتم شمار چشمسده شیعیان در

کردند. رقابت می( خراسانفراگیر در مذهت )تسنن درون مـذهت آغـاز مهد تصوف بـود. تصـوف در ،اسالمینخستین سده خراسان از

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

130

پیونـد فی و شافعی حنبیشتر با مذاهت ،در میان مذاهت و فر تسننو تسنن رشد کرد . حتـی برخـی ازکـردحنفیـان نفـوذ نخسـت در ،صـوفیههـای آموزهو باورهـا . داشت

و عبـدا نویسندگان طبقات صوفیه، ابوحنیفه را در شمار نخسـتین صـوفیان نـام بـرده. (116هجـویری، ) اندمتقدم و شاگرد ابوحنیفه را صوفی دانستهحنفیِ روزی مبارك مَبن

بیشـتری از حنفیـان از صـوفیان و زاهـدان دوره خـود بـه شـمار مار شدر قرون بعدی ، ( 261) ( و بایزید بسـطامی 234) حرب(، احمد بن 161رفتند. ابراهیم ادهم )می

های سـدهصوفیان برجسته خراسـانی بودنـد. دو طریقـه معـروف در همـان از نخستین ( که در 296) رمذیمنسوب به حكیم ت« حكیمیان»: در خراسان شكل گرفتنخستین

( کـه در مـرو 342) پیـروان ابوالعبـاس سـیاری« سیاریان»معروف بود و بلخ و ترمذ حـاکم فضائل بلخا در ،مـذهتحنفی . نـام بسـیاری از صـوفیانساکن بودندبسـیاری از علمـای حنفـی صـوفی بـه و عبدالغافر فارسی در آثار خـود آمده نیشابوری

مسـل در قـرن سـوم و چهـارم افـزایش حنفیـان صوفیاشاره کرده است. این آثـار از بـر و دانستند میایمان جزئی از دیگر حنفیان عمل را رغم بهاین گروه کنند. حكایت می

که ابـوبكر کالبـاذی )م چنانکردند؛ تأکید میرسیدن به حقیقت برای پیروی از شریعت را دربـاره التعـرف لمـذهت التصـوف ،( محدث حنفی و صوفی معروف بخـارا 385

رابطه عرفان و شریعت نوشت. بـا آنان گاهی به مخالفـت و باز نكردبرای خود جایی در میان حنفیان تصوف باری، الخیر، ابوسعید ابوبا بسیاری از اصحاب رأی )حنفیان( برای نمونه، . پرداختندمیصوفیان

و 68میهنـی، ) کردندصوفی معروف قرن پنجم مخالف بودند و کرامات وی را انكار میسـده ویژه از ایـن ارتبـات بـهگراییدنـد و شافعیان نیز در همین زمان به تصـوف (.172

و بـا مذهت ( کـه شـافعی 387ابونصر سراج طوسی )م که فزونی گرفت؛ چنانچهارم الخمعبفيبالتصوفچهارم هجـری در سده در نیمه ، بودروزگار همکالباذی مـذهت بسیاری از مشـایخ صـوفیه شـافعیی دهد. آشتتصوف را با شریعت کوشید که دانـد مذهت میالخیر وی را شافعینامه ابوسعید ابومنور نویسنده زندگیمحمد بنبودند.

بر همـین ،از شافعیپس های صوفیانه همه مشایخ و صاحبان طریقتکه است بر این و بـه و خواستند را می که صوفیان مذلت نفساند آن را برگزیدهدلیل بدین و بودهمذهت

و مذهت شـافعی نیـز بـا ایـن اندیشـه گماشتند همت میاحتیات وافر در مسائل مذهبی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

131

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

131

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

131

صـوفیان ،و بنـابراین« تر فـرا گرفتـه اسـتاو کار دین تنـگ» ،ویبود. به گفته سازگاردیگر متفـاوت بـا یـ دو مـذهت حنفـی و شـافعی ،وگرنهبرگزیدند مذهت شافعی را

منـور در . البتـه محمـد بن(22 و 20 منـور،)ابنبرتـری نـدارد دیگری یا یكی بر نیستند گـزارش بـه زیـرا کـرده؛ اغرا ای اندازهمذهت بودند تا که همه صوفیان شافعیباره این

ت. بوده اسمذهت نیز فراوان صوفیان حنفیشمار منابع، ای . بسـیاری از علمـبودنـددر قرن چهـارم صـوفی بسیاری از علمای بزرگ شافعی

تــوان یافــت کــه مذهت صــوفی و صــوفیان شــافعی را در منــابع ایــن دوره میشــافعی کند:داللت میارتبات نزدی تصوف با مذهت شافعی وجودشان بر

ج ترین مروّچهارم بود که بزرگ ۀسدابوالقاسم نصرآبادی از بزرگان مشایخ صوفیه . 1 رفت؛به شمار میشافعی استاد بسیاری از صوفیانو حالج در نیشابورهای اندیشه و 3 سبكی،)بود تاریخ صوفیهنویسنده زکریا ابوالعباس نسوی، محمد بناحمد بن. 2 ؛(42چهارم در مرو که بـه تصـوف سده فقیه بزرگ شافعی در ،ابوعلی دقا نیشابوری. 3

؛(4/150 ؛ سبكی،175 عساکر،ابن)از نزدیكان ابوالقاسم نصرآبادی بود ، روی آوردرفـت بـه شـمار میوسهل صعلوکی فقیه معـروف از صـوفیان مشـهور زمـانش اب. 4

؛(182 )نیشابوری،عبدالرحمن السلمی از مشایخ بـزرگ صـوفیه در قـرن چهـارم حسین ابومحمد بن. 5

. وی به گفته سبكی، تصوف را از پدر و جدش به ارث برد. آثار وی از صـد بودهجری کتابی نیـز در طبقـات پرداخت. او حدیث ی به امالو چهل سال گرفت فزونی میکتاب

؛(143ـ 144 /4، سبكی)صوفیه داشته است مذهت ( از صوفیان شـافعی 440مثنی، ابوسعد استرآبادی )م علی بناسماعیل بن. 6

(.293 /4)همان، نیشابور بود از عوامـل مهمـی ، نمای کرامیـهو صوفیپدید مذاهت مختلف با فرقه نو یهادرگیری

هت شـافعی و حنفـی بـه تصـوف اتصـوف و روی آوردن مـذگـرفتن رونق به کهبود در جــذب پیــروان و دیگر بــا یــ هــا، رقابــت مــذاهت عامــل ایــن درگیریانجامیــد. های اجتماعی و فرهنگی در جامعه بود.ییجوبرتری

سس آن ؤ. مپدید آمدسوم در خراسان سده مذاهت کالمی تسنن بود که در کرامیه از

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

132

بـه پرهیزکـاری وزنـدگی زاهدانـه که ( بود 255 کرام سیستانی )ممحمد بن ابوعبدا

های بسیاری نیز خانقاه بودند وشهیر بعدها نیز پیروان او همه به پارسایی وآوازه داشت

برخـی از دیگـر شـهرهای در خراسان داشتند. وی به غرجسـتان، هـرات و نیشـابور و

او ه دعـوت مسـلمانان بـنابسیاری از کهچنان؛ خراسان رفت و به تبلی آیینش پرداخت

طبقات پایین جامعه، روسـتاییان ومردمان بسیاری از و (224 )نیشابوری، اسالم آوردند

گسـترش و تعبدش به مذهت او گرویدنـد. زهد ظاهر پارسایانه وبا توجه به کشاورزان

اجتمـاعی ـ سی پنجم به اوج رسید و به قدرت سیاسده چهارم و اوایل سده کرامیه در

گـزارش شـهرها از برخـی هـای کرامیـه دردست یافت. مقدسـی از خانقاهگیری چشم

پیشوایان زهد و تقوای(. 474 /2 )مقدسی، کرامیه دانسته استاز آنِ خانقاه را دهد ومی

ماننـد هـاییویژگی مقدسـیرفـت. بـه شـمار می مـردم در جـذب مهمی عامل ،کرامیّه

کـه (58 /1 شـمرَد )مقدسـی،برمی کرامیـانبرای « و گدایی ، پستیصّت، تعپرهیزکاری»

مـردم گـرایش در ها ویژگی. این بوده است آنان و اجتماعی اعتقادیخصال ۀدهندنشان

رفت.به شمار میکرامیه رقیت سختی برای صوفیان ، . بنابراینبه آنان بسیار تأثیر گذارد

نـزد و به تزهـد و تعبـد معـروف بودنـد، گراییدند مینه صوفیابه اینكه رغم بهکرامیه

شـان بـه مخالفـت روزگارهمطرائق صوفیانه پذیرفتـه نشـدند و خـود نیـز بـا صـوفیان

کـه در نیشـابور بـا ؛ چناندیدندمیاجتماعی خود پرداختند و گروه صوفیان را رقیت می

تصـوف در ایـن (.69 و 68 منور،)ابنمخالفت کردند الخیر صوفی معروف، ابوسعید ابی

عضـوی مورخان صوفی، کرامیـه را . متفاوت بودبسی گری کرامیه دوره با زهد و صوفی

و تصوف و صوفیان به شمار نیاوردند. پیروان کرامیه از طبقـات فقیـر شـهر و روسـتا از

طبقه اعیان و علما و بزرگان معروف مذهت شافعی و حنفـی بودنـد و از صوفیان بیشتر

ه با کرامیه بـود انگرایش مذهت حنفی و شافعی به تصوف، مخالفت همه آنانگیزه شاید

زهـد و عرفـان و فقهـی، کالمـی و صـوفیانه بـود ،مذهبی ایزیرا این گروه فرقه باشد؛

جایگـاه پذیریآسـیتو به آنـان مردم هایجذب بسیاری از تودهموجت افراطی کرامیه

بـه ورزیـد، بسیار مخالفت میبا کرامیه ویژه مذهت شافعی که به ؛دیگر مذاهت شده بود

به مذهت شافعی جذب شد تا بتواند بـا آرام آرامتصوف توان گفت مییا گرایید تصوف

آن باشد.عرفانی طالبان کمبود کنار زدن گروه افراطی کرامیه، خود جایگزین

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

133

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

133

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

133

ششم(تا های پنجم )سده تسنن پیوست تا گسست تصوف و

نیمه دوم سده پنجم، قرن ششم و اوایل قرن هفـتم ، وفتاریخ تص هایترین دورهمهم

تر قویجا در آنکه تسنن یافت و تصوف بیشتر در شر ایران )خراسان( گسترش است

و از صـوفیان زیسـت می( 465یـا 469)م پـنجم هجـریدر سده بود. هجویری که

ه بـمعرفی صوفیان برجسته مناطق اسـالمی، در كشفبالمحجوبدر بود خراسانی

سیصـد گویـد تنهـا کنـد و میاشـاره میهمه صوفیان اهل خراسان از نام بردن دشواری

و این »ویژه داشته است: طریقتی ی از آنان، صوفی خراسانی را در زمان خود دیده که

«ســت کـی آفتــاب محبــت و اقبـال طریقــت انــدر طـالع خراســان اســتا جملـه از آن

و ثیرگـذار أجهـان اسـالم ت مـذهبی دردیـد دوره از ایـن (. خراسان در 216 )هجویری،

ویژه در زمینه تصوف سرآمد دیگر مناطق اسالمی بود. فرهنگ شر ایران بـه تصـوف به

مردمـان اشـتراکات فرهنگـی آسـیای میانـه و به هنـد و اشنزدیكیو بر اثر تر بودمایل

جـا، نآدر ش تمرکـز وبـه ایـن منطقـه جذب تصوف زمینه ، دیگرها با ی این سرزمین

نُمود.تر میفراهم

امـا نمایان است، سوم و چهارم هجری هایسدهکمابیش در به تصوف تسنن گرایش

دیگر یـ و این دو بـه پیوست شریعت مذهت و هاز اوایل قرن پنجم بآرم آرامتصوف

قشـیری برای نمونه، مذاهت تسنن به شمار آمد. از که حتی تصوف ؛ چناننزدی شدند

فضـایل در شمارش (. اسفراینی نیز 13 )قشیری،خوانده فر مذهت تسنن صوفیان را از

سنت، ششمین فضیلت را اختصاص یافتن تصوف و علم اشارات به مـذهت تسـنن اهل

افزون بسیاری از فقها و متكلمان بزرگ سنی ،. از این پس(173 اسفراینی،)است دانسته

بـه صـوفیان معـروف زمـان خـود از ،بودندبسیار شهیر در مذهت خاص خود بر اینكه

،بنـابراین شـد.پیشـین در ایـن زمینـه حـس نمیدوگانگی یا ضـدیت رفتند و شمار می

کسـانی زیـرا راه یافـت؛حوزه دینی و اجتمـاعی به نشینی بیرون آمد و تصوف از گوشه

. بیشتر صوفیان ایـن جای دهنددر چهارچوب شریعت و احكام را تصوف کوشیدند که

ــه تصــوف روی میدر آنهــا، تبحــر و علــوم شــرعی وختن آمــدوره پــس از ــد ب آوردن

بودنـد کشانی (. البته در این دوره برخی از صوفیان افراطی، ریاضت392 /1جوزجانی، )

هـای بـه دور از روابـو و فعالیتجـای داشـتند و و در بطـن آن پیونـد که با شـریعت

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

134

ویژه حاکمـان منفـور م بـهبرخی از مردکردند و به همین سبت، نزد زندگی میاجتماعی

(.578و 417ـ 418 رازی،بودند )قزوینی

ایـن دوره کـه فقیـه و شـهیر ( از صـوفیان 465قشیری )م ابوالقاسم عبدالكریم بن. وی رفـتبـه شـمار مینمونه کامل پیوند تصوف و شریعت ،متكلم شافعی اشعری بود

ریقـت بـود و مریـدان و و صـاحت طمعـروف صـوفی زمان، و همفقیه و امام شافعیان پـرداختن بـه اما هنـوز در زمـان وی ،(153ـ 160 /5 شاگردان بسیاری داشت )سبكی،

شـد؛ شـمرده میناشایسـت ،اجتماعی و رسیدگی به امور دنیوی برای صـوفیان کارهای. بـرای نشینی و عزلت و زهد و عبادت افراطی متـرادف بـودگوشهبا صوفی زیرا معنای

یحیی نیشابوری از بزرگان علمای شافعی کـه از مریـدان ابوالقاسـم بنپدر محمد نمونه، رسیدگی به امور شهر و سرگرم را او به دلیل اینكه با وی مالقاتش آغاز ، در بودقشیری (.2ـ 3 )قشیری،شد پشیمان ش(شیخ و مراد)از آمدن نزد قشیری ،1مردم دید

در هـای او کـه تالش وند دهـدویژه با مكتت اشعری پیقشیری توانست تصوف را بهدرباره تفسیر قرآن بـه زبـان لطائف االشارات فی القرآنهایش آشكار است. آثار و کتابنیـز رسئلهبقشاريههوی در .(28 ست )حـایری،وآثار ااین دست صوفیانه از او نشـان دهـد. دیگر با یـ را آنان و پیوند بخواندمسل صوفیان را اشعریکوشید که

:استگفته

های بدانید که پیران این طایفه بنا کردند قاعـده کارهـای خـویش بـر اصـلهای خویش نگاه داشتند از بدعت و آنچـه سـلف درست اندر توحید و نیت

سنت بر آن بودند بر آن بیسـتادند از را بر آن یافتند برین گرفتند و آنچه اهل .(13توحیدی کی اندر وی تشبیه و تعطیل نه )قشیری،

مذهت را اشـعری انآنـ صـوفیانبود، در توصـیف فر اسفراینی نیز که اشعری ابوالمظتصوف که از سده چهارم به مذهت شـافعی نزدیـ ،بنابراین (.173 داند )اسفراینی،می

پیوستگی کوشش برای . البته پیوستمذهت شافعی و اشعری به شده بود، در قرن ششم بلكـه برخـی از ،مذهت شافعی نبود ۀویژ ،پس از آن پنجم وسده تصوف و شریعت در

عثمان هجویری علی بنبرای نمونه، . کردندمیحنفیان صوفی نیز به این پیوستگی توجه

. هنگامی که ابوالقاسم قشیری ریاست شهر را بر عهده داشت.1

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

135

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

135

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

135

بـود کـه در شهیری از حنفیان كشفبالمحجوب( صاحت 465/ 469جالبی )م حنبلیـان نیـز در ایـن دوره (. 28 )حـایری،بسیار تـأثیر گـذارد شریعت باپیوند تصوف

که از میان حنبلیـان نیـز ؛ چنان تسنن به تصوف روی آورندفرَ دیگرهمچون کوشیدند ای ظهور کردند. ابواسماعیل عبدا بن ابومنصور محمد انصاری هروی صوفیان برجسته

امـا ،مذهت شـافعی داشـتنخست در خراسان بود. وی انترین آنمعروف، ( 481)م االسـالم یدان بسـیاری داشـت و بـه شیخدر هرات مراو بعدها به مذهت حنبلی گروید.

او .(328 /5 )سـبكی،شد مردم هرات میان گری حنبلیموجت گسترش و شهرت یافتبسـیار مـذهت حنبلـی بـارهو در را درباره تصوف نوشـت منئزلبالسئليهن

سلمان بـن شـیخ ابوصـالي نیشـابوری )م احمد بن .(272ـ 273 /4 )همان،بود تعصت ماز مشـایخ صـوفیه نیشـابور بـه شـمار و رن پـنجم قـلیان معروف دیگر حنب از ( 450 (.120 رفت )صریفینی،می

متكلمـان اشـعری و ؛ یعنی صوفیان کالم اشعری و فقه شافعی بیشتر رواج داشتنزد ترین متكلم اشعری، ابوحامـد بزرگگراییدند. میها به تصوف دیگر گروهبیش از شافعی

بود. وی پس از سرآمد شدن در شـریعت و کـالم ( 450ـ 505وسی )طمحمد غزالی ید و آن را تنهـا راه رسـیدن بـه معرفـت یهای گوناگون به تصوف گراو آگاهی از دانش

سـه ،«هفتاد و دو فرقه امت»معروف بندی مسلمانان بنابر حدیث دانست. وی در تقسیمدانـد یان میبهتـرین، بـدترین و میانـه و بهتـرین امـت را صـوف :دشمرَبرمیبر آن گروه و در پـی بسـی تـأثیر گـذارد در پیوستگی تصوف بـا شـریعت نیز غزالی .(76 )غزالی،

.بودفقهی کردن عرفان عرفانی کردن فقه و شریعت وبـاره و دیدگاه جامعه نیـز درپیروان فراوانی داشت خراسان ششم دردر سده تصوف

رفـت. فخـر لمانان بـه شـمار میای از مذاهت مسبه عنوان فرقهکه کرد؛ چنانتغییر آنان ،صوفی نبود و در این زمینـه شـهرتی نداشـت شخودرغم اینكه بهرازی در قرن ششم

یاد نكردن از صـوفیان در جرگـه ایـن و معتقد بود امت اسالم خواندتصوف را از فرَترین بلكه بهترین و نزدی ،«ا معيفة»وی تصوف را، راه خطا بوده است. مذاهت

تالش برخی از علمـای ،بنابراین .(81 )فخررازی، خواندبرای شناخت خداوند می هاراهتصوف و عرفان به حوزه دیـن و شـریعت بـه برای آوردن پنجم، در سده ویژه به تسنن

های پس از آن، تا دورهاز قرن پنجم را تصوف نتیجه رسید. آندره میكل رونق و اعتالی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

136

یـاد « ین تصـوفیخیزش آ»از آن به و داند سنن میای از پیروزی مذهت تنشانه و جلوه (.275 كل،یم) کندمی

كشفبماننـد . شدنوشته تصوف و رجال صوفیه بارههای مهمی در این دوره درکتاب

اثـر عبـدالكریم رسائلهبقشاريههعثمان هجویری، علی بناثر المحجوبو بـدا انصـارینوشـته خواجـه ع طبقات الصوفیهو منازل السائرین، ابوالقاسم قشیری

عبدالرحمن السلمی.نوشته طبقئتبالصوفرهاهل تسـنن میان کشف و کرامات صوفیان و زیارت مرقد آنان پذیرش تقدیس اولیا و

. به گفتـه مرتضـی رازی در کردندو انكار درا نپذیرفتکار رواج داشت. البته حنبلیان این سـفراینی و گـروه معتزلـه کـه ابوحنیفـه و اپذیرفتنـد؛ جـز را وی زمان او همـه تسـنن

انگیزه بـه(. زیارت قبور اولیـا و مشـایخ صـوفی 122 کردند )رازی،را انكار می شکراماتکه بـر است که از ابوالمعالی جوینی روایت شده چنان ؛بودهرایج طلت خیر و استجابت

تربت شداد حكیم برود و هـر کـه را ،هر که را قضای حوایج دینی باشد» گفت:منبر میزیـارت مرقـد .(185، )بلخـی« به مشهد شیخ احمد خضرویه حاضر شود ،دنیاوی باشد

در قرن ششم رواج داشـت نیز شیخ بایزید بسطامی از بزرگان صوفیه و صاحت طریقت مشـایخ از کـه رفتنـد میزیارت قبر بزرگان حنفی چنین حنفیان به هم(. 4 )ناصرخسرو،و ابـوحف کبیـر و ابوسـلیمان جوزجـانی ابوحنیفـه ؛ بزرگـانی همچـون صوفیه بودند

محضـر از صوفیان بـه جستن (. مردم به قصد زیارت، تبرك و تیمّن 370و 213 )بلخی، (.578و 418 رازی،)قزوینیرفتند آنان مینیز ضد صوفی هایاین دوره، گرایشدر رخنه عمیق تصوف در مذهت تسننرغم بهجوزی متكلم اشعری و شـافعی که ابننانچ ؛شدسنت متعصت دیده میبرخی از اهلدر

ویژه صوفیان زمان خود )قـرن ششـم( را بـه صوفیه به تخبرسبالخرسمذهت در بـه گفتـه او . کـردتوصـیف خواهیگـذرانی و آسـایشبه خوشسختی انكار و آنان را

صـوفیان ، امـا بردنـدو در انزوا به سـر میپرداختند میصوفیان پیشین همواره به عبادت پذیرفتـه برخـی از متعصـبان ، نـزد سلف خودبا رفتار صوفیان متفاوت یبا رفتارمد نوآروش بـا و آنهـا را آنـان پرداختـه برخی از صفات به توصیف چنین وی همشدند. نمی

.(134ـ 256 جوزی،است )ابندانسته اسالم و سنت مخالف قزوینـی . برای نمونـه، دکردنو انكار میپذیرفتند نمیصوفیان این دوره را نیز شیعیان

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

137

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

137

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

137

و ایشـان را باطـل و رد کـردسـختی صوفیان زمانش را به نقضدر رازی )قرن ششم(سنت، عاملی برای محكومیـت و رد مـذهت وابستگی صوفیان را به اهلاو شمرد. منفور )قرن ششم( نیز (. سید مرتضی رازی578و 417ـ 418 رازی،دانست )قزوینیمیتسنن

ماندنمطرود به که توصیف کرد ای را به گونه انو آنخواند مذهت ا سنیهمه صوفیان رتـوده علما و بزرگان شیعی، مردم )افزون بر (. 122 )رازی،انجامید میتصوف و صوفیان

، مردم گشئتئره بجهئنگزارش جوینی در . بنابر شیعی( صوفیان را منكر بودندویژه قـرن و سـبزوار در خراسـان بـهد کردنـانكار میصوفیان را ،ششمسده سبزوار در

زمانی که سلطان شاه ،این گزارشبر پایه بوده است. شهیر پنجم و ششم به شیعی بودن ، اهـل سـبزوار بـه کـردبرادر تكش خوارزمشاه سبزوار را محاصره و در فتي آن اصـرار

و شد بانزد سلطان آنان تا شفیع شدند توسل ماحمد بدیلی از بزرگان صوفی در آن شهر هنگـامی کـه شـیخ احمـد از رغم این مـاجرا، بهاما ، سلطان نیز شفاعت وی را پذیرفت

او ،اهالی آن به سبت انكاری که با اهل صفه و مشایخ داشتند»...، رفتسبزوار بیرون میپیـرم احمـد ایـن ،گفتند و او گفت اگر قومی منكرتر از ایـن طایفـه بـودیرا فحش میکه به عقت او رسـید و چنان ؛و آن قوم تیر در عقت او انداختندجا فرستادی عاجر را آن

(.24 /2 )جوینی،« شیخ بدان اکتفا نكردکارهـای تسنن گرایش داشت. سوی با مذهت و شریعت، به شپیوندآغاز تصوف از

)از آرام آرامتصـوف امـاسده هفتم فزونی گرفـت، اوایل ششم تا اواخر سده از صوفیان . مكتـت صـوفیانه کبرویـه کـه در شداز تسنن جدا و به تشیع نزدی قرن هفتم به بعد(

( تأسیس شـد، در نفـوذ تشـیع در تصـوف 618الدین کبری )م نجمبه همت خراسان های مشـترك ویژگیاز ،کید بر اصل والیت معنویأ. تتأثیرگذار و مهم بوده استایرانی رهای فقهـی و کالمـی صـورت معیارفت، اما به شمار میتشیع اتحاد تصوف وو عامل که برخی از شـیعیان بـه تصـوف چنان. بودنداهل تسنن از و بیشتر متصوفه، بود ظاهری

در محـدوده مـذهت خـود احتیـات رغم اینكـه نیـز بـهسـنت ، صوفیان اهلیدندگرایمیو اعتقـاد داشـتندبـه ایـن دوسـتی و داشتند را دوست میبیت اهلبیشترشان کردند، می

عرفـانی و بـاطنی در دیـد از ،نامیـد هتوان شیعفقهی و کالمی آنان را نمیید از داگرچه .بودندجرگه شیعیان

های برخـی داشت. آموزهگرایش به تشیع نیز ، اما مذهت )شافعی( بودالدین سنینجم

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

138

یدیگـرشـمار و سوتر بود همسعدالدین حمویه با عقاید شیعیان همچون از شاگردانش بودنـد. ماننـد رویه بعدها در نزدی کردن تصوف به تشـیع مـؤثری از پیروان سلسله کب

از علی همـدانی و پـس پدید آورد.را « تشیع سنی» ،عالءالدوله سمنانی که به گفته مولهتـدریجی و یتحـولبنشـینند و بزرگان طریقـه کبرویـه در جایگاه نوربخش توانستند او ایـن تحـول در تـاریخ کـه کنند ایجاد ( از تسنن به تشیع)گرایش محسوس در تصوف نا

نفوذ کـرد تصوف آرام به آرامتشیع پس (. 517ـ 518 /5 )بویل، ایران بسیار تأثیر گذاردپس دوران مغول و دوام و کمال تشیع در و بود تشیع همراه فراوان با رشد این خود که .و پیوند خوردنش به این مذهت انجامیدتصوف به تشیع به نزدیكی بیشتر ،از آن

نتیجه

را بـه مذاهت و فـر مختلـف ، شور و حال عرفانیاش از بر اثر برخورداریتصوف های پـنجم ویژه در خراسان سدهبه خاص از تاریخ ایرانای برههدر سوی خود کشاند و

افـزود. شبر اهمیـتبه تصوف، توجه علمای مذاهت و فر اسالمی ید و ششم درخش وبا شریعت، عرفـان و مرتبو شدن اندیشه خود و ستنپیوصوفیان برای های تالشبر اثر بـدل مستقل ایبه مذهت و فرقه شحتی خوددرآمد و حوزه دین و شریعت به تصوف گیر بـود. چشمدر این زمینه چون محمد غزالی همویژه افرادی علمای تسنن بهتأثیر شد. سـهم البته . روی آوردندتصوف حنبلی به حنفی، شافعی وهمچون تسنن گوناگون فرَ

، علمـایش بـا ایـن مـذهت و پیونددر این اقبال از دیگران مذاهت بیشتر مذهت شافعی تر بود.محسوسکـه را بـی چـون و چـرا نپذیرفتنـد؛ چنانتصوف اسالمی و مذاهت همه فرَباری،

هـای مـذهبی کردنـد. شـیعیان و دیگـر گروهبرخی از اهل تسنن، صـوفیان را انكـار میوابسـته بـه گریِصـوفیبـا ،صـوفیانه داشـتند هـایکه خود گرایشنیز کرامیه همچون

هـای بـه واسـطه آموزه، اندیشه صوفیان هفتمسده مذاهت تسنن مخالف بودند. از اوایل و بـا شـد بـه تشـیع نزدیـ ، شیعیهای دارای گرایش گریِهای صوفیبرخی از مكتت

گراییـد؛ ف بیشتر به تشـیع گری، تصوتشیع در این دوره و رشد صوفیفراوان گسترش پیوست.تشیع سرعت به که بهچنان

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

139

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

139

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

139

نامهکتاب

ترجمـه علـی تخبرسبالخارس (، 1368الدین ابـوالفرج )جوزی، جمالابن .1 ذکاوتی قراگزلو، تهران، نشر دانشگاهی.

تبررنبكذببالمفتاي بفايب (، 1420عساکر، ابوالقاسم علـی )ابن .2

، تعلیقـات مئبهنسبباليباالمئمباليبالحسانباالعاعي جا، مكتبه االزهریه للتراث.محمد زاهد الكوثری، بی

اسياربالتوحردبفايبمقئمائتب(، 1366منور میهنی، محمـد )ابن .3

تصحیي محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه. عر باليبسعرد التبصريبفيبالدهنبوب(، 1374طاهر )المظفر شاهفور بناسفراینی، ابی .4

فاي بالهائلنرن تمررزبالفيقهبالنئجرهبعنبال المثنی. منتبةبغداد،

حسـین ترجمـه عبـدا محمـد بن فضئل بلخ (، 1350الدین )بلخی، صفی .5 جا، بنیاد فرهنگ ایران.حسینی بلخی، بی

تئره باهيانبازبآمدنبسخجوقرئنبتئب(، 1380بویل، ج. آ ) .6

فيوپئعاايبلولاالباهخنئناائنب پااشواهبلانشاا ئ ب

هران، امیرکبیر.، ت5ترجمه احسن انوشه، ج كمبيهج( بتصحیي عبـدالحی طبقئتبنئصي ب(، 1342الدین سراج )جوزجانی، منهاج .7

حبیبی قندهاری، کابل، انجمن تاریخ افغانستان.ــ ) .8 ــوینی، عطامل ــد تاائره بجهئن شاائ (، 1329ج ــحیي محم ، تص

عبدالوهاب قزوینی، لیدن، مطبعه بریل.بنــدا ) .9 ــابوری، ابوعب ــاکم نیش ــه تاائره بنرشاائلور(، 1375ح ، ترجم

جا، نشر آگه.محمدحسین خلیفه نیشابوری، تصحیي محمدرضا شفیعی کدکنی، بیآسـتان ب، مشـهداهيانبوبجهئنباسالم(، 1368حائری، عبـدالهادی ) .10

قدس رضوی.اعتقااائلاتبفاااي ب (، 1413عمـــر )رازی، فخرالـــدین محمـــد بن .11

تحقیق محمد زینهم محمد عزب، قـاهره، المسخمرنبوبالمشيكرن ب بولی.مكتبه مد

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

یز پایم،هفتره شمام، دول سا

1391

140

تبصيةبالعوامبفيبمعيفاةبمقائالتب(، 1313رازی، مرتضی ) .12

، تصحیي محمد اقبال، تهران، مطبعه مجلسی.االنئم

طبقاائتبالشاائفعرهب(، 1383نصــر عبــدالوهاب )الــدین ابیســبكی، تاج .13

تحقیق محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، دون مكـان، النبي کاء.مطبعه عینی البابی الحلبی و شر

مکئتراببفئرساغبازالاغب فضائه ب(، 1362غزالی، محمـد ) .14

، تصحیي عباس اقبال، تهران، امیـر االنئمبمنبرسئه بحجةاالسالم( کبیر.

تئره بنرسائلوربالمنتناببمانب(، 1363فارسی، عبـدالغافر ) .15

المدرســین فــی جمئعااةابــراهیم صــریفینی، قــم، بۀ، گــردآوردالساارئ العلمیه فی قم المقدسه. الحوزة

بـه کوشـش نـادر ،سفينئمهبنئصيخسيو(، 1372یانی، ناصرخسرو )قباد .16 پور، تهران، انتشارات و آموزش انقالب اسالمی.وزین

نقضبلعضب در «نق بع مثالت النواصت»(، 1358قزوینی رازی، عبدالجلیل ) .17

الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی.تصحیي جاللب،فضئلحباليوافضاحمـد ترجمـه حسـن بن ،سئلهبقشاريههر(، 1361قشیری، عبـدالكریم ) .18

جا، انتشارات علمی و فرهنگی.الزمان فروزانفر، بیعثمانی، تصحیي بدیعائ باساالميبلرباائبوبفيقاهمنتب(، 1375مادلونگ، ویلفرد ) .19

های اسالمی.ترجمه جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهش ائ بمرئنه سد نبالتقئسار بفاغباحسا(، 1361احمـد )مقدسی، ابوعبدا محمد بن .20

نقـی منـزوی، تهـران، شـرکت مؤلفـان و ترجمـه علی ،معيفهباالقئلر مترجمان ایران.

ترجمـه حسـن فروغـی، ،اسالمبوبتمدنباسالمي(، 1381میكل، آندره ) .21 تهران، سمت.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020

گیستپیو

درن سنو تف صوی تها

ده سانراسخ

ریهجم ششتا وم سایه

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

141

9

شمل، اوالس

یز پایم،یكره ا

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

Err

or!

Un

kn

ow

n s

wit

ch a

rgu

men

t.129

\* M

ER

GE

FO

RM

AT

|

135

|ل

محطا

خ

ده.نش

ف عری

ب تیا

{

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

141

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

9

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

س

یز پایم،یكره شمال، اوال

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

یز پایم،یكره شمال، اوالس

1389

141

تصـحیي كشافبالمحجاوب (، 1358عثمـان )هجویری، ابوالحسن علی بن .22 ژکوفسكی، تهران، کتابخانه طهوری.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.i

sihi

stor

y.ir

at 1

5:23

+03

30 o

n M

onda

y Ja

nuar

y 27

th 2

020