EDRNE MURADYYE VAKFININ MAL YAPISI VE GELM (1598-1647)

KAYHAN ORBAY*

Edirnede kurulu Muradiye Klliyesi, Sultan II. Muradn Edirnede kurduu vakf klliyesi iinde mali adan en kuvvetli olandr. Dier ikisi erefeli Cami Klliyesi ile Cami-i erif ve Darl-Hadis Vakfdr.1 1434-36 yllar arasnda tesis edilen Muradiye Klliyesi kendisine vakfedilmi ve Dou Balkanlara yaylm olan kylerden toplad gelirlerle muazzam bir bteye sahip, bu btesini dzenli maa ve aylk demeleri, cret demeleri ve vakfn ileyiinin icap ettirdii her nevi mal satn alm yoluyla ehir iktisadi ve ticari yaamna aktaran yeniden-datmc bir iktisadi kurumdur.2 Bu alma Muradiye Klliyesini, XVII. yzyl banda Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki en nemli iktisadi ve sosyal kurumlarndan biri olarak tanmlamakta ve onun kurumsal ve mali tarihini 1598-1647 (h. 1006-1057) tarihleri arasndaki muhasebe kaytlar zerinden incelemektedir.3

alma, bir sultan vakfnn, bireysel bir kurum olarak iktisadi ve mali tarihine ynelik monografik bir usl izlemekle birlikte4, ulalan sonularn vakfn temsil kabi-

* Do. Dr., Orta Dou Teknik niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Anka-ra/TRKYE, korbay@metu.edu.tr

1 Kayhan Orbay, Muhasebe Defterlerine Gre 17. Yzyl Balarnda erefeli Camii Vakf, H.. Trkiyat Aratrmalar, Say 15, 2011, s. 159-165; Kayhan Orbay ve Hatice Oru, Sultan II. Muradn Edirne Cmi-i erf ve Drl-hads Vakf (1592-1607), .. Tarih Dergisi, 56, 2012/2, s. 1-24.

2 Kayhan Orbay, Vakflarn ktisadi Boyutu; Yeni Ariv Kaynaklar ve ktisadi Yaklamlar, 6. Uluslararas Trk Kltr Kongresi Bildirileri (The Sixth International Congress of Turkish Culture), Ankara, Pulat, 2009, cilt III, s. 1463-1474.

3 Muradiye muhasebe defterlerinden birinin neri iin bkz., mer Ltfi Barkan, Edirne ve Civarn-daki Baz maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, I/2, 1964, s. 301-313.

4 Bu usl ile yrtlen baz vakf almalar iin bkz., Suraiya Faroqhi, Vakf Administration in Sixteenth Century Konya: The Zaviye of Sadreddin-i Konevi, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 1974, 17/2, s. 145-72; idem Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth and Seventeenth-Century Documents, Turcica, Revue DEtudes Turques, 13, 1981, s. 90-121; Stphane Yerasimos, Le Waqf du Defterdar Ebul Fazl Efendi et ses Bnficiaires, Turcica, Revue DEtudes Turques, 33, 2001, s. 7-33; Kayhan Orbay, Bursada Sultan II. Murad Vakfnn Mali Tarihi (1608-1641), .. ktisat Fakltesi Mecmuas, cilt: 61, say 2, 2011, s. 293-322; idem, Edirne II. Bayezid Vakfnn Mali Tarihi (1597-1640), A.. Gneydou Avrupa almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Dergisi (GAMER), 1/1, 2012, 113-141; idem, Orhan Gazi Vakfnn Mali Tarihinden Bir Kesit (1593-1641), Vakflar Dergisi, 38, 2012, s. 65-84.

984 KAYHAN ORBAY

liyeti nispetinde blgesel tarmsal ekonomiye ve Edirne ehrinin iktisadi durumuna dair malumat verecei ve gelimeleri aksettirecei iddia edilebilir.5 Bir vakflar ehri olan Edirnedeki dier sultan ve vezir vakflarnn ayn usl ile tetkiki sonucunda blgenin ve ehrin iktisadi geliimine ynelik daha gvenilir neticelere ulalmas da mmkn olacaktr.

almann inceledii zaman aral gnmz Osmanl tarih yazmnda yaygn bir ekilde kriz ve deiim veya dnm dnemi olarak adlandrlmaktadr.6 Buna ramen, yakn zamanda dzenlenen Kriz ve Dnm altaylarnda7 sunulan tebliler ve mzakerelerde ifadesini bulduu zere, Osmanl tarihinin eitli alanlarn alan tarihiler kriz ve deiim adlandrmasn evvelki k para-digmasna eletirel bir bak asnn, dnemin gelimelerini sorgulayc bir yakla-mn ve 17.yy Genel Krizi Tezi8 ile birlikte deerlendirmenin erevesini izen,

5 Vakflarn mali ve kurumsal tarihlerinde tespit edilen deiimleri yerel ve genel iktisadi ve sosyal koullar ile birlikte deerlendiren baz almalar iin bkz., Suraiya Faroqhi, A Great Foundation in Difficulties: Or Some Evidence on Economic Contraction in the Ottoman Empire of the Mid-Seventeenth Century, Revue dHistoire Magrebine, 47-8, 1987, s. 109-121; idem, Agricultural Crisis and the Art of Flute-Playing: The Wordly Affairs of the Mevlevi Dervishes (1595-1652), Turcica, Revue DEtudes Turques, 20, 1988, s. 43-69; Kayhan Orbay, Gazi Sleyman Paa Vakfnn Mali Tarihi ve 17. Yzylda Trakya Tarmsal Ekonomisi, A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, 30/49, 2011, s. 145-181; idem, Financial Development of the Waqfs in Konya and the Agricultural Economy in the Central Anatolia (Late Sixteenth Early Seventeenth Centuries), Journal of the Economic and Social History of the Orient, 55, 2012, s. 74-116.

6 Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Studies in Ottoman Social and Economic History, London, Variorum Reprints, 1985, V, s. 284-286; Suraiya Faroqhi, Crisis and Change, 1590-1699, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. Halil nalck ile Donald Quataert, New York, Cambridge University Press, 1994, s. 413-636; idem, Politics and Socio-Economic Change in the Ottoman Empire of the Later Sixteenth Century, Sleyman the Magnificent and His Age, The Ottoman Empire in the Early Modern World, ed. Metin Kunt ve Christine Woodhead, London, Longman, 1995, s. 91-113; Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, stanbul, Dergah Yaynlar, 1997. ayrca bkz., Linda Darling, Revenue-Raising and Legitimacy; Tax Collection and Finance Administration in the Otoman Empire 1560-1660, Leiden, E.J. Brill, 1996, s. 1-21. k paradig-masnn almas ve altn a tasavvurunun terk edilmesi gerektiini nemle vurgulayan ve farkl dnem-selletirme teklif eden baz eletirel almalar iin bkz., Jane Hathaway, Problem of Periodization in Ottoman History, Turkish Studies Association Bulletin, 1996, 20/2, s. 25-31; Linda Darling, Another Look at Periodization in Ottoman History, Turkish Studies Association Journal, XXVI/2, 2002, s. 19-28.

7 lki 2008 senesinde 11th International Congress of Economic and Social History of Turkey bnyesinde bir panel olarak organize edilen bu altay serisinin ikincisi 2012 senesinde Tarih Vakf ve stanbul ehir niversitesi ev sahipliinde, ncs 2013 senesinde Tarih Vakf ve O.D.T.. ev sahipli-inde 17. Yzylda Osmanlda Kriz ve Dnm ad altnda gerekletirilmitir. Ayrca bkz., Kahra-man akul, Bir altayn Ardndan 17. Yzylda Osmanl mparatorluu: Kriz ve Dnm, Toplumsal Tarih, 223, 2012, s. 22-37.

8 17. Yzyl Genel Krizi tartmas iin bkz., E. J. Hobsbawm, The General Crisis of the European Economy in the 17th Century-I, Past and Present, 5, 1954, s. 33-53; Theodore K. Rabb, The Struggle for Stability in Early Modern Europe, New York, Oxford University Press, 1975; Philip Benedict, Introduction, Early Modern Europe, From Crisis to Stability, ed. Philip Benedict ve Myron P. Gutmann, University of Delaware Press, 2005, 11-14; Geoffrey Parker and Leslie M. Smith, Introduction, The General Crisis of the Seventeenth Century, ed. Geoffrey Parker and Leslie M. Smith, London, Routledge & Kegan Paul, 1978, s. 1-25.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 985

rehberlik eden bir adlandrma olarak grmekte ve aslnda kriz ve deiim anlay-na da temkinli yaklamaktadr. Bu aamada Osmanl tarihilerinin deiim ve dn-m tespite almakla birlikte devamllklar vurgulamay ve ariv malzemesini eitlendirerek daha salkl bir yaklam ve tahlil arayn srdrmekte olduunu sylemek hatal olmayacaktr. Vakf muhasebeleri zerinden yaplan almalar da malzemenin eitlendirilmesi ile yantlar bulmaya ama ayn zamanda sorular ret-meye ynelik bir aba olarak deerlendirmek mmkndr.

Evvela, 17. yzylda Osmanl tarmsal ve kentsel ekonomisi ile ticaretinin bir kriz ierisinde olduunun kat bir netice eklinde ifade edilmediini ve hatta alma-larn halen erken safhalarnda olduunu teslim ederek, Osmanl zelinde krizin muhtemel sebebleri ve grnm zerine ska telaffuz edilen birka tezi sralamak faydal olacaktr. Bylece, vakflar zerine almalarn ne ynde katklar olacana da deinmek imkan doacaktr.

Bu tezlerden birisi 17. yzyln bir nfus azalmas dnemi olduu eklindedir.9 Dahas, Muradiye Vakfnn gelirlerini temin ettii Balkanlar iin nfus dn bir demografik felaket olarak adlandran almalar vardr.10 Bylesi bir nfus deii-minin tarmsal ekonomi asndan sonucu retim daralmasdr. kinci bir tez daha ziyade Anadolu corafyasn etkisi altna alan yaygn isyanlarn, yani Celali syanla-rnn, iktisadi ve sosyal yaamdaki ykm etkisidir.11 syanlar neticesinde syiin temin edilemedii, emniyetsizliin hakim olduu, topran ekmeden terkedip kaan

9 Birok alma iinden unlara baklabilir; Wolf-Dieter Htteroth, Landliche Siedlungen im sdlichen Inneranatolien in den letzten vierhundert Jahren, Gttingen, Universitat Gttingen, 1968; Wolf Htteroth, The Demographic and Economic Organization of the Southern Syrian Sancaks in the Late 16th Century, Social and Economic History of Turkey (1071-1920), papers presented to the Fisrt International Congress on the Social and Economic History of Turkey, Hacettepe University, Ankara, July 11-13, 1977, ed. Osman Okyar and Halil nalck, Ankara, Meteksan, 1980, s. 35-47; Suraiya Faroqhi, Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century, II, Turcica, Revue DEtudes Turques, XI, 1979, s. 103-153; Machiel Kiel, Remarks on the Administration of the Poll Tax (Cizye) in the Ottoman Balkans and Value of Poll Tax Registers (Cizye Defterleri) for Demographic Research, Etudes Balkaniques, 4, 1990, s. 70-104; Michael Kiel, Hrazgrad Hezargrad Razgrad the Vicissitudes of a Turkish Town in Bulgaria, Turcica Revue DEtudes Turques, vol. XXI-XXIII, 1991, s. 495-563; Oktay zel, Population Changes in Ottoman Anatolia During the 16th and 17th Centuries: The Demographic Crisis Reconsidered, International Journal of Middle East Studies, 36, 2004, s. 181-205; Mehmet z, Population fall in seventeenth century Anatolia: some findings for the district of Canik and Bozok, Archivum Ottomanicum, 22, 2004, s. 159-171.

10 Bruce McGowan, Economic Life in the Ottoman Europe; Taxation, Trade and the Struggle for Land, 1600-1800, Cambridge, Cambridge University Press, 1981. Bu almay karlatr; Maria N. Todorova, Was There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the Seventeenth Century?, Etudes Balkaniques, 2, 1988, s. 55-63.

11 M. aatay Uluay, XVII. Asrda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, Manisa Halkevi Yaynlarndan Say: XI, 1944; William J. Griswold, The Great Anatolian Rebellion 100-1020 / 1591-1611, Berlin, Klaus Schwarz, 1983; Karen Barkey, Bandits and Bureaucrats, New York, Cornell University Press, 1994; Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar, stanbul, Cem Yaynevi, 1995; Oktay zel, The Reign of Violence: the Celalis, c.1550-1700, The Ottoman World, ed. Christine Woodhead, London-New York, Routledge, 2011, s. 184-202.

986 KAYHAN ORBAY

kyl kesimi ile birlikte youn bir i-g ve retim d yaand, ticari hayatn da bundan etkilendii iddia edilmektedir. Anadolu corafyas iin yer yer salam kantlarla ortaya koyulan bu olaylarn Balkanlar zerinde de bir takm tesirlerinin olacan tasavvur edebiliriz. Ama ayn olaylarn Balkanlarda tezahr ettiini ispat-lama noktasna henz gelinmemitir. Bir dier tez, iklimsel deiim ve bu deiimin tarmsal ekonomi zerinde etkileri meselesidir.12

Sultan ve vezirlere ait vakflar devasa btelerini temin eden krsal ve kentsel varlklarnn kaytlarn ihtiva eden ve gnmze kalan seri halindeki muhasebeleri sayesinde nfus deiimleri, yaygn isyanlar ve hava olaylar ile bunlarn tarmsal ve kentsel ekonomi zerindeki etkilerini bazan dorudan bazan dolayl olarak gstere-bilmektedir. Krsal ekonomiyi veya ehir ekonomisini ciddi ekilde etkileyen gelime-ler vakflarn maliyesini de etkilediinden bu gelimeleri tespit ve takip etmek mm-kn olabilmektedir.

Muradiyenin Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Defterler Tas-nifinde MAD 512 cildi iinde yeralan ve 1598 (1006-07) senesine denk gelen bir tam yllk mali dneminde toplam beklenen geliri (asl- ml) 2.600.000 aka kadardr.13 Muhasebe dnemi bir tam gne yln kapsamaktadr ve bu bakmdan muhasebede dnemsellik ilkesine sadktr. Muhasebe defteri (muhsebe-i mahslt ve ihrct) mali dnem bittikten sonra yazlm olmasna ramen toplam gelir mebla aslnda vakfn cari mali dnemde, yani 1598 senesinde fiilen kasasna giren nakit deildir. Muhasebe kaytlarndaki asl- ml terimi toplam gelir olarak evirilse dahi bu terime ilikin ilave baz aklamalar yapmak lzumludur. Seltn ve vzer vakflarnda grlen muhasebe dzeninde herhangi bir mali dnemin toplam gelir rakam nceki dnemlerden devreden tahsil edilememi gelirleri de ierir. Bu gelirler cari dnem iinde de tahsil edilemeyebilir. Toplam gelirin iinde aylk bazda toplanan kira gelir-leri de bulunur. Bu gelirler genellikle ilgili muhasebe dneminde fiilen tahsil edilen miktarlar ile hesap edilirler ve toplam gelir rakamna dahil edilirler. Ancak muktaa gelirlerinde durum byle deildir. Muktaa gelirleri fiili tahsilat miktarlar ile deil szlemelerde tespit edilen miktarlar ile kaydedilir ve bylece toplam gelire eklenir.

12 William Griswold J., Climatic Change: A Possible Factor in the Social Unrest of Seventeenth Century Anatolia, Humanist and Scholar, Essays in Honor of Andreas Tietze, eds. Heath, W., Lowry and Do-nald, Quataert, Istanbul, The Isis Press and the Institute of Turkish Studies, 1993, s. 37-57; Jack A. Goldstone, East and West in the Seventeenth Century: Political Crises in Stuart England, Ottoman Turkey, and Ming China, Comparative Studies in Society and History 30/1 (1988): s. 103-42; P. I. Kuniholm, Archaeological Evidence and Non-Evidence for Climatic Change, in The Earths Climate and Variability of the Sun Over Recent Millennia, Phil. Trans. R. Soc. Lond. A, eds. S. J. Runcorn and J. C. Pecker (1990): s. 645-55; Sam White, The Climate of Rebellion in the Early Modern Ottoman Empire, New York, Cambridge University Press, 2011.

13 Vakfn Hicri takvimle tarihlenmi muhasebe dnemlerinin birebir Miladi tarihe evrilmesi g-tr. Hicri 1006-07 senelerini ksmen kapsayan muhasebe dneminin ou Miladi 1598 senesi iine d-mektedir. Metinde ve tablolarda verilen tarihleri bu izahat istikametinde anlamak gerekir.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 987

yleyse, toplam gelir rakamn bir vakfn mali durumunu ve geliimini izlerken mali vaziyetin dorudan bir gstergesi olarak kullanmak sakncaldr.

1598 senesinde toplam gelirin 787.000 aka kadar nceki mali dnemden dev-retmitir (bakiyye-i muhsebe-i sene-i maziye). Bu mebla vakfn kasasnda tuttuu nakitle birlikte tahsil edemedii gelirlerini de ierir. Nitekim, devreden bakiyyeden 371.000 aka kadar cari yl yani 1598 ylnda tahsil edilmitir (minh makbz, minh tahsl). Bu meblan tamam bir nceki yldan kalan alacaklardan olumakta-dr. Bunun iinde Birgos Kazasnda yeralan Hasanlu ve evresindeki kylerden oluan muktaadan 70.000 aka, Yanbolu Kazasnda slavne ve evresi muktaasndan kalan 64.500 aka ilk gze arpan yksek meblalardr. Gecikmeli bir tahsilat olsa dahi, vakfn btn bu alacaklar tahsil edebilmi olmas mltezimle-rin deme gl yaamadn gstermektedir. Mltezimlerin iltizam szlemele-rinde tespit edilmi ykmllkleri gereince topladklar gelirlerden vakfa yapacak-lar deme taksitlerinde hibir ekilde bir iktisadi skntya iaret etmeyen baz gecik-meler olabilir. Yine nceki yldan devreden ve cari ylda tahsil edilen bu gelirler arasnda bir nceki mtevelli Mustafa Efendi zerinde grnen 150.000 aka, Halka Pnar Nehri eltiklerinden vakf gelirlerini toplamakla vazifeli kimsenin (cbi-i eltik) tahsil ettii ama nceki muhasebe dneminde vakf kasasna teslim etmedii 37.606,5 aka deerindeki 616,5 kile pirin, vakfn aylk kira gelirlerinin tahsili ile vazifeli Rdvan adl vakf grevlisinin (cbi-i mhere) dkkanlar ve odalarn kirala-rndan tahsil edip nceki dnem zarfnda vakfa teslim edemedii 1.000 akann kayd da bulunmaktadr. Vakf cabilerinin uzak gelir blgelerinden tahsil ettikleri gelirleri bazan ilgili dnem iinde vakf kasasna teslim edememeleri sradandr. Vakf mtevellileri de vakfn kasalarn evlerinde tuttuklarndan mtevelli deiimi halinde kasa nakitinin saym ve devrinin zaman almas tabidir.

Vakf Gelirleri

Vakfn 1598 senesinde cari dnemden kaynaklanan gelirlerinin toplam 1.851.355 akadr. Bunun sadece 14.605 akas vakfn kentsel kkenli kaynaklarn-dan toplad aylk kira gelirleridir. Bunun da 7.150 akas Edirnedeki dkkanlar, serhne ve odalardan 12 Hicri aylk kira geliri ve dier 7.455 akalk ksm Siroz Kasabasndaki hamam, dkkanlar ve bir zemin muktaasndan toplanmtr.

ltizam Gelirleri

Muktaa bedelleri muhasebe defterlerinde szleme deerleri ile kaytldr ve 1598 senesinde vakfn muktaa gelirleri 1.037.835 akalk toplam szleme deerine sahiptir. Rakamlar fiilen vakfn tahsil ettii mebla ifade etmez. Toplam gelir raka-m da muktaa gelirlerini szleme deerleri ile ierdiinden gerekleen geliri temsil etmez. Dier taraftan, mali dnem kapatldktan sonra kaleme alnan muhasebe defterini bir bte olarak adlandrmak uygun deildir. Muktaa gelirleri szleme

988 KAYHAN ORBAY

bedelleri ile kaytlyken, aylk bazda toplanan gelirler ounlukla fiili tahsilat miktar-lar ile kaydedildiinden toplam gelire tam olarak beklenen gelir de diyemeyiz. Muhasebe defterlerinin burada daha fazla tafsilatna girmeyeceimiz belirli bir d-zeni ve kaideleri vardr. Ancak unu da ifade etmek gerekir; muhasebe defterlerinin yaplar, defter tutma usulleri ve terminolojisi oturmu ve standartlam bir gr-nm arzeder.

Vakfn muktaa gelirlerinin 300.000 akalk ksm Gmlcine Kazasndaki Bori Ky ve evresi ile birlikte bir muktaa birimi oluturan Gmlcinedeki rsm- yacyndan gelmektedir. Gmlcine Kadlnda hazrlanan yllk muktaa szlemesinin bedeli 900.000 akadr ve cari yl szleme mddetinin ilk yldr. Defterdeki kadm ve ziyde od kaytlarna istinaden bu muktaa biriminin nceki yldaki bedelinin 283.383 aka olduunu ve 16.617 akalk bir bedel art (ziyde) gerekletiini anlyoruz.

Ayn Bori Kynn dalyanlar ise ayr bir muktaa birimi olarak yllk 120.000 akaya baz kimseler (der uhde-i baz kesn) tarafndan nakit ve tek seferlik deme (ber vech-i makt) ile iltizama alnmtr.

Yanbolu Kazasndaki slavne Ky ve evresi yllk 500.000 aka bedelle il-tizama verilmitir. lk yl olan (an kst- sene-i l) cari ylda denecek miktar 166.667 akadr.

Birgos Kazasna bal Hasanlu ve evresindeki kylerden kurulu bir dier muktaa biriminin yllk bedeli 410.000, szlemenin ilk yl olan cari yla ait deme tutar 136.667 akadr.

Edirne Kazas dahilindeki Sazldere, Dye Hatun ve evresi kylerinden oluan muktaa biriminin yllk bedeli 203.500 akadr. Bu birimin ikinci ylna ait bedel 67.833 aka ile kaytldr.

psala Kazasnda avu Ky ve evresindeki kyler bir muktaa birimi olarak nceki yl yllk bedeli 210.000 aka olmak zere Yenieri Mehmed tarafndan iltizam edilmitir. ltizam szlemesinin ikinci ylna denk gelen cari ylda denecek bedel 70.000 akadr.

Zara-i Atik Kazasnda Hereste (Horupite) Ky muktaas ki szlemesi Edirne kads naibinin hccetine nazaran yllk 100.000 aka bedellidir, cari ylda 33.334 aka demektedir. Bu muktaa biriminin nceki yl 31.000 aka olan bedeli cari ylda 2.334 aka art gstererek iltizam edilmitir.

Hayrabolu Kazasnda Lahna ve evresi kylerinden mteekkil muktaa biri-minin yllk bedeli 100.000 akadr. Cari yl szlemenin ikinci yldr (an kst- sene-i sn) ve yllk bedeli 33.333 aka olarak kaytldr.

Vakfn Zara-i Cedd, Zara-i Atik ve Yanbolu Kazalarndaki yacyn- evkftan toplayaca vergiler bir dier muktaa birimi olarak dzenlenmi ve Mahmud bin

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 989

Malko tarafndan ilk yl demesi 26.667 aka olmak zere yllk 80.000 akaya iltizam edilmitir.

Filibe Kazasnda Kara Reis Kynden vakf gelirleri yllk 20.000, yllk 60.000 akaya iltizam edilmitir. Yine Filibe Kazasndaki Halka Pnar ve evresinde-ki kylerden vakf gelirleri nceki yl yllna 90.000 aka bedelle iltizam edilmi-tir. Szlemenin ikinci yl olan cari ylda denecek bedel 30.000 aka olarak veril-mitir.

Baba Eski Kazasnda yeralan Orulu Ky muktaas ile Edirne Kazasnda yeralan mlek Ky mukta'as birlikte yllk 100.000 akaya iltizam edilmitir. Cari yl bu muktaaya ilikin szlemenin son yldr ve yllk bedeli 33.334 akadr.

Vakfn Dorudan Toplad Gelirler (ber-vech-i emnet)

Vakf baz krsal gelirlerini emnet usul ile toplamaktadr (ber-vech-i emnet zabt ode). Bu usulde vakfn daimi ve maal grevlileri olan cbler gerektiinde vakfn ktibleri ile beraber vakfn gelirlerini toplamakta ve teslim etmektedirler. Va-kf 1598 senesinde bu yntemle 797.335 aka gelir tahsil etmitir. Bu gelirin en m-him ksm 491.930 aka ile Filibe Kazasnda Kara Reis ve Halka Pnar eltik tarla-larndan toplanan gelirlerden olumaktadr. Vakf bu yerlerden 478 md ve 5 kile pirin tahsil etmitir ki 1 md = 20 kile hesabyla toplam 9.565 kile etmektedir. Top-lanan pirincin 432 md kadar tek bana Kara Reis blgesinden sadece 32 md kadar Halka Pnar blgesinden gelmektedir. Bu miktar pirincin parasal deeri farkl fiyat seviyelerinden 491.930 aka etmektedir. Pirin kile bana 50, 58 ve 60 aka fiyattan satlmtr. Miktarca en byk sat 6.672 kile ile 50 akalk fiyattan olmu-tur.

Vakfn cizye vergisi tahsilat bir dier nemli gelir kalemidir. Vakf 2.689 hane mkelleften hane bana 70 aka, toplam 188.230 aka cizye vergisi tahsil etmitir. Emnet usul ile toplanan dier bir gelir kalemi Yanbolu ve slavne Kazalarndaki vakf arazilerinde yerleiklerden (mtemekkinn- reya-yi evkf- mezbre) ber mceb-i -i emr-i erf nakit olarak toplanan (ber vech-i makt) ve aslnda bedel-i avrz ve teklif karl olan 55.000 akalk hayme behdr. Vakfn Gmlcine, Zara-i Cedd ve Atik, Hasky, Yanbolu, Ahyolu ve dier Kazalarda yacyn- imret diye anlan yrkler elinden tahsil ettii yadan (revgan- sde) elde ettii gelir ise 62.175 aka-dr. Bu mebla aslnda nefer bana 3 kyye sadeya hesabyla 829 neferden tahsil edilen toplam 2.487 kyyenin, kyye bana 25 akadan yekndr.

eitli Gelirler

Vakfn yukarda saylan gelirlerinin dnda bir de eitli gelirler kalemi (emvl-i mteferrika) bulunmaktadr. 1598 senesinde toplam sadece 1.580 aka olan bu gelir

990 KAYHAN ORBAY

kalemi czi miktarda sat yaplan buday ve pirin ile vakf tbhnesinde vefat eden bir kimsenin muhallefatndan olumaktadr.

Vakf Giderleri

Maa ve Aylk demeleri

Vakf giderlerini ifade eden ve muhasebe defterinde giderler ksmna geildiine iaret eden terim olan vuzia-zalik teriminin altnda 1.568.698 rakam kaytldr. Muha-sebe defteri ilke olarak giderler ksmnda ilk nce el-vezif terimi altnda maa ve aylk demelerini kaydeder. Vakfn 1598 senesinde on Hicri aylk bir dnem iin maa ve aylk demeleri toplam 544.607 akadr. Bu mebla vakfn daimi hizmetlisi 148 kii ile vakftan aylk alan 121 kii iin yaplan toplam demedir. Btn bu kimselere yevm 1.281,5 akadan on aylk dnem iin 499.785 aka denmitir. Ayrca 44.822 aka el-mhere olarak denmitir. Vakfn yapt baz maa ve aylk demelerinin dnemi el-vezif terimi altnda kaytl olan dneme denk gelmiyor ise (1598 iin bu on aylk bir dnemdir), dnemsel olarak farkl olan bu demeler el- mhere terimi altnda ayr-ca belirtilir. Dahas defter iindeki maa ve aylk demelerinin ayrntl kaytlarnda da ayn terim ile farkl dneme sahip demeler ayrca kaydedilir. Bu dnemsel farkllk bir ok sebebden kaynaklanabilir; vakf hizmetlisinin dnem iinde greve balamas, bir dierinin vefat etmesi, vazifesinden ayrlmas, vakfn baz aylara ait demeleri ertele-mesi veya nceki dnemde ertelenen ve verilmeyen maa ve aylklarn cari dnemde verilmesi durumlarnda, maa ve aylk demeleri ana giriinde kaytl dnemden farkl dneme sahip demeler oluur.

Vakfn maal olarak 148 kiiye istihdam salamas ve onlara maa demesi ola-rak dzenli satnalm gc aktarmas Edirne ehir ekonomisindeki merkezi nemini ve arln gstermektedir. Vakf alanlarna yaplan demeler, vakftan aylk alan kimselere yaplan demelerle birlikte vakfn yeniden-datmc ilevini de ifade et-mektedir.

Toplam maa ve aylk demeleri iinde vazfehrn demeleri olarak adlan-drdmz, vakfn 148 kiilik daimi hizmetlilerine yaplan demeler on aylk d-nem iin 209.235 akadr ve bunlarn iinde farkl bir dnem iin deme yer alma-maktadr. Vakftan aylk alan 121 kii14 (zevidharn) iin ise on aylk dnemde yaplan demelerin toplam 44.822 akalk el- mhere ile birlikte 290.550 akadr.

Vakf alanlar cemaatlar halinde vazifelerine gre tasnif edilerek ana muha-sebe defterine kaydedilmitir. Defter istihdam edilenleri isim, grev ve maa miktar-lar ile birlikte ait olduklar cemaat altnda kaydetmektedir. Tablo 1 vakftaki bu cemaatleri grevli saylar ile birlikte listelemektedir. Mevlevhnede grevli drt kiiden brahim elebi mesnevihndr ve yevm 15 aka maa almaktadr. Dier sadece yevm birer aka maa alan arhn, muarrif ve kayymdr. Hademe-i imret

14 Kaytl 145 kiiden 121i mevcd bulunmaktadr.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 991

kadrosu altnda 33 kii bulunmaktadr. Yevm 60 aka maa ile vakf mtevellisi mer Bey burada kaytldr. Vakfn nzr Piri ise yevm 20 aka maa almaktadr. Bu kii, vakfn daha sonradan nezaretinin devredilmesiyle birlikte vakf nzr olarak kaytlarda yeralan Drssade Aasndan nce, vakfiye artlarna nazaran nzr vazifesinde istihdam edilen kimsedir. Vakf ayn kadro altnda ktip istihdam etmektedir. Bunlar srasyla ktib-i muhsebe, ktib-i evkf ve ktib-i kilrdr. Vakf ayrca ktibn kadrosunda ky ve muktaalardan gelirlerin tahsili iin de ktipler istihdam etmektedir.

Tablo 1: Muhasebe Defterinde Yeraldklar Srayla Vakf Grevlileri (1598 se-nesi)

Cemat Grevli says Cemat Grevli says

Ahali-i cmi-i erf 24 Devr-hnn 11

Eczhnn- cmi-i erf 31 Mevlevhne 4

Msebbihn 14 Hademe-i imret 33

Enmhnn maa salavtyn

5 Cbiyn ve ktibn ve mutemedn- evkf

26

1598 senesi muhasebe defteri vakfn aylk demeleri yapt kimseleri cemat-i zevidhrn girii altnda herhangi bir alt-ayrm yapmakszn saymaktadr. 1601 (1009-10) ylna denk gelen defterde ise zevidhrn alt-ayrmlarla listelenmitir. Daha aydnlatc olduundan vakfn cemat-i zevidhrn girii altnda listeledii kimseler ve bunlara yaplan demelerle ilgili ksa izahat bahsi geen ikinci defterdeki kaytlar zerinden yapmak uygun olacaktr. Bu kaytlarda vakfn zevidhrn terimi altnda ne eitli kesimlere maa ve aylk demekte olduu, kendi btesinden baka vakflar nasl destekledii ve vakfn yeniden-datmc ilevinin uzantlar daha rahat grle-bilmektedir.

1601 senesi kaytlarnda cemat-i zevidhrn ana balnn hemen altnda vazfehrn- cmi-i atik der mahmiyye-i Edirne bal yer almaktadr. Bu alt-balk altn-da yeralan ilk kaytta Cmi-i Atik Medresesi Mderrisi ile birlikte medrese talebele-rine harlk ve yemek iin (maa talebe ve tamiyye) yevm 95 aka tahsisatn kayd dlmtr. kinci kaytta ise II. Murad tarafndan kurulan Haleb Medresesinin mderrisi ile birlikte talebelere harlk ve yemek iin tahsis edilen yevm 86 akann kayd yeralmaktadr. Bunlardan baka, Edirnedeki Cmi-i Atikin dier grevlileri-ne maa demeleri, Edirnede Talk Medresesi talebelerine yemek demeleri (tamiyye, tam-beh) ile ilgili kaytlar bulunmaktadr.

Bundan sonra Malkara Kasabasnda yeralan Cmi-i Atikin yedi alanna yaplan demeler (cemat-i mteferrike-i cmi-i atik der kasaba-i Malkara) ile ayn caminin em-i revgan masraf iin verilen akann kayd verilmitir.

992 KAYHAN ORBAY

Bir sonraki alt-balk cemat-i zevidhrn der sakinn- mahmiyye-i Edirnedir. Bura-daki ilk kayt eyh Ali c Zviyesi eyhi Alaeddine verilen yevm 15 akalk ayl-n kayddr. Kaytlarda ismi geen kimselerden bazlar muhtemelen fiilen grevle-rini icra etmeyen ve emekliye ayrlm kimseler olmallar. 1601 senesinde kaytl 74 kiiden ilgili muhasebe dnemi iinde vefat etmitir ve bir dier ne ise sebebi not edilmemekle birlikte [b]ki kayd ile hi deme yaplmamtr. Vakfn deme yapt ve Edirnede ikamet eden bu kimseler arasnda tafsilat verilmediinden grev yerleri bilinemeyen vaiz, hatip, imam ve mezzinler bulunmaktadr. Vakfa ait bir ky olan mlek Ky mescidinin imam ve mezzini, dervi lakabl kiiler ve baz kadnlar da aylk alanlar arasndadr.

Bir dier alt-balk oniki kiinin isminin verildii cemat-i mtekidn an ebn-i siphiyn ve gayruhu eklindedir. Sonraki alt-balk ise cemat-i zevidhrn der sakin-i mahmiyye-i stanbuldur ve burada 43 kii kaytldr ki bunlar iinde eyh nvanl kimse-ler ve kadnlar da vardr. Bylece 1601 senesinde cemat-i zevidhrn ana bal altnda toplam 132 kii kaytldr.

Harcamalar

1598 senesinde vakfn maa ve aylk demeleri dndaki harcamalar ve tamirat giderleri (el-ihrct maa meremmt) 1.024.091 akadr. Bu meblan iinde en mhim yekn 866.651 aka ile imaret mutfann satnalm giderleridir.

Mutfak Harcamalar

1598 senesinde vakf et satnalm iin 278.762 aka harcamtr. Et 359 gn boyunca piirilen yemeklerde hergn 84 kyye kullanlmak zere sarf edilmitir. Vakf mutfann un tketimi iin 121.149 aka, buday iin 121.689 aka, pirin iin 117.114 aka ve sadeya tketimi iin 82.047 aka harcanmtr. Bunlar mutfak harcamalar iinde en byk harcama kalemlerini oluturan gda mallardr. maret mutfanda piirilen yemek ve tatllarda ayrca bal, badem, niasta, zm, koruk, erik, nohut, kabak, karabiber, safran, zeytinya, ekmek, tuz, soan ve pestil kulla-nlmaktadr. Ocaklar iin odun satn almnn maliyeti olan 66.782 aka da mutfak harcamalar iinde gsterilmektedir.

Vakf misafirlere verilen ziyafetlerin masrafn ayrca kaydetmitir (beh-i harc- ziyfet-i msfirn). Misafirler ve eraf iin et ve tavuk (tavuk orbas iin), binek hayvanlar iin arpa ve yulaf sarf edilmitir ki 1598 senesinde misafir arlamann vakfa maliyeti 48.260 akadr.

Cami ve imaret hizmetlileri ile misafirler iin vakf mutfanda reel ve turu da yaplmaktadr ve bunlarn masraflar ayr bir alt-balk altnda verilmektedir. 1598 senesinde reel ve turu yapm iin 3.515 aka masraf edilmitir. Bu gider kalemi

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 993

mali adan nemsiz olduundan vakfn gelir-gider tablolarnda yer vermeye gerek grlmemitir.

Ayn Hesaplar

Vakfn gda mallar stou ile yl iinde yapt almlar ve sarfiyatlarn dkm muhsebe-i vridt ve mesrift- kilr- imret balkl ayr bir kiler muhasebesinde ayrntl olarak verilmitir. Ana muhasebe defterine ilitirilen bu ayn muhasebeyi bir mfredt defteri olarak deil de ayn hesaplara dair bir ana muhasebe olarak kabul etmek uygun olacaktr.

Kiler muhasebesinde yeralan kaytlara gre vakfn bir nceki dnem sonunda kilerinde kalan 150 kile buday cari dneme devretmitir. Ayrca 3.400 kile kadar buday cari dnem iinde satnalnmtr. Tm bu budayn 702 kilesi yl iinde toplam 312 gn piirilen buday orbasnda kullanlmtr. 1.600 kile kadar deir-mende tlerek un elde edilmitir. Sadece 2 kile 3 inik miktar aure yapmnda kullanlm ve 106 kile ise anbar eksii (kesr-i anbr) olarak kaydedilmitir. Bylece sene sonunda 1.165 kile kadar bir kiler stou kalmtr.

Vakf satn ald buday deirmende ttrerek 1.517 kile un temin etmitir. Vakfn kilerinde ise 144 kile un zaten mevcuttur. Ayrca pazardan 3.241 kile un satnalnmtr. Un aslen ekmek yapmnda kullanlmaktadr. Unun 4.050 kilesi 360 gn boyunca fodula ekmei piirilmesinde kullanlmtr.15

1598 senesi muhasebe dnemi banda 596 kile pirin zaten kilerde mevcuttur ve yl iinde 1.797,5 kile daha pirin satnalnmtr. Pirincin 861 kilesi 328 gn bo-yunca piirilen ve sabahlar, Ramazan ve mbarek gecelerde ikram edilen pirin orbasnda, 757 kile kadar Cuma akamlar, Ramazan geceleri ile mbarek gn ve gecelerde hazrlanan dane ve zerdede, 250 kile kadar ise misafirlere sunulan yemek-lerde kullanlmtr.

Sadeyadan bal ve bademe, karabiberden safran ve tuza kadar birok gda maddesi kiler stoklarnda mevcuttur ve yl iinde de yeni satnalmlar yaplmtr. Zeytinya satnalm ise mutfak harcamalar ksmnda kaytl olmasna ramen ta-mam kandillerde kullanlmtr. Arpa ise tamamen hayvan yemi olarak misafirlerin ve vakfn nazr, katip, cabi ve mutemedlerine verilmitir.

Dier Harcamalar, cret demeleri, Tamirat Giderleri

Vakf yukarda saylan gider kalemleri ile az aada deineceim cret deme-leri ve tamirat masraflar dnda kalan harcamalarn dier harcamalar (ihrct- sire) bal altna almtr. Bu balk altnda vakfn ok eitli gider kalemleri sayl-

15 Hergn 11 kile ve 1 inik un ekmek piirilmesinde kullanlmtr.

994 KAYHAN ORBAY

maktadr. Mesela aure maliyeti, temizlik ve mutfak malzemeleri alm, aydnlatma iin yaplan harcamalar, ve vakfn fiili ileyiinin lzum gsterdii her trl mal alm ile denen harlar dier harcamalar kalemi iinde yer almaktadr. Bunlar arasnda torba, uval, krekten kat almna, mahkeme, hccet ve sicil masraflarndan Med-rese-i Cami-i Atik ve Medrese-i Talk talebelerinin Ramazan ay yemeklerinin demesine kadar eitli masraflar da bulunmaktadr. Dier harcamalar kaleminin toplam 1598 senesinde 39.502 akadr.

Vakf ilerinin grlmesi iin dedii cretleri ayr olarak cretler (el-crt) bal altnda kaydetmektedir. Bunlar vakf anbarndan deirmene budayn nakli ve deirmenden anbara unun nakli iin arabaclara denen cretler, deirmenciye denen cret, vakfn satn ald et ve tuz gibi gda mallarnn hammaliye creti, kandilleri yakan kimse ile mumcuya denen cretler, vakf kynn anbarndan vakf kilerine pirincin nakli iin denen cretler benzeri demelerdir ve 1598 sene-sinde 13.267 akadr.

Vakf kendi hizmet binalar ile gelir getiren mlklerinin dzenli onarmlarn stlenmektedir ve bununla ilgili harcamalarn el-meremmt bal altnda kaydetmek-tedir. 1598 senesinde bu giderlerin toplam 52.896 aka gibi nemli bir miktara ulamaktadr.

deme ve Nakd Teslimatlar

Vakfn yukarda saylan giderleri dnda baz deme ve teslimatlar vardr. 1598 senesi kaytlarna gre bu teslimatlardan biri II. Muradn Filibedeki Cmi-i Atik Vakf mali sknt ekip alanlarnn maalarn deyemediinden, bu vakfa maa demelerinde destek olmak zere sz konusu vakfn cbsine teslim edilen 15.742 akadr. Ayrca nceki mtevelli zamannda denmemi baz maalarn demesi ile veresiye satnalnan karabiber ve mastaki iin yaplan demeler de bu-lunmaktadr. Vakf ayrca kendi cemat-i zevidhrn arasnda yeralan kimselerin nceki mtevelli dneminde denmeyerek eksik kalan 47.100 akalk aylklarn da demitir.

Vakfn hem cari dnemden hem de nceki yllardan tahsil edemedii gelirleri 493.382 aka olarak kaytldr. Vakfn kaytl alacaklar 1582 / 990 senesine kadar geriye gitmektedir. 1582-85 yllar arasnda vakfn mtevellisi olan Ali Bey zamann-dan mltezimlerin ve vakf kylerinin reayasnn borcu olarak grnen grece nem-siz baz meblalar kaytldr. Vakfn Filibe Kazasndaki Halkapnar kynn cbsi olan Muradn elinde 1585den beri kalan 5.020 aka ile ayn kazadaki Kara Reis Kynn cbsi olan Kara Mustafann yine ayn yln vakf gelirlerinden elinde kalan 74.600 akann kayd ilgintir. psala Kazasndaki avu Kynn mltezimi de 1585 senesi muktaa bedelinin 10.000 akasn vakfa dememitir. Birgos Kaza-sndaki Hasanlu Kynn mltezimi ise 1583-84 ylndan 131.000 aka ve 1585 ylndan 22.000 akay vakfa dememitir.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 995

1587-88 yllarnda mtevelli olan Abdulbkinin elinde vakfn 5.000 akas kal-d gibi onun dneminden yacyn- evkf elinde 13.000 aka kadar vakf geliri tahsil edilemeden kalmtr. Sonraki mtevelli Mustafa Efendi dneminden ise toplam 123.576 aka tahsil edilemeden kalmtr. Yanbolu Kazasndaki slavne Ky muktaasndan Hicri 999, 1001 ve 1005 senelerinden olmak zere yl eksik de-me yaplm olmas dikkat ekmektedir. Vakfn Yanbolu, Ahyolu, Zara-i Atik ve Cedd Kazalarndaki rsmt- ycyn muktaasndan da Hicri 1001, 1002, 1003 ve 1005 senelerinden 51.000 akann zerinde geliri tahsil edilememitir. Cari dnem-den ise 77.357 aka alacak kalmtr. Bunun iinde yine slavne Ky muktaasndan kalan 34.000 aka kadarlk alacak, Hasanlu Ky muktaasndan 20.000 aka kadarlk alacak ve vakfn yacyan reayasnn vergilerinin muktaasndan kalan 13.000 aka kadarlk alaca miktarca nemli olanlardr.

Bylece vakf, tm giderler karlandktan, gecikmi maa ve bor demeleri ya-pldktan ve tahsil edemedii tm gelirleri toplam gelir (asl- ml) rakamndan d-tkten sonra, kasasnda nakit mebla olarak 491.225 aka gibi muazzam bir fazla tutmutur.

Vakfn Mali Geliimi ve Blgesel Ekonomi

Muradiye Vakfnn incelediimiz muhasebe defterleri zerinden 1598-1647 d-nemi zarfndaki mali geliimine gemeden nce, vakfn Barkan tarafndan muhasebe defterlerinin neredildii 1488-89 mali yllarndaki gelir rakamlar ile 1598 senesindeki rakamlar arasnda bir karlatrma yaplabilir. Barkan ve Pamuk tarafndan yaynla-nan fiyat endesklerine dayanarak, 1489 ile 1598 yllar arasnda fiyatlarn yaklak %468,5 art gsterdii grlmektedir.16 Ancak, eer 1489 ile 1599 yl deerlerini dikkate alnrsa, bu art oran %373e decekti.17 Bu fark fiyatlar yldan yla ciddi deiimler gsteren hububatn endeks iindeki arlndan kaynaklanmaktadr. Oysa, vakf gelirleri, hele ki iltizam usul ile iletildiklerinde yldan yla olaanst koullar ortaya kmadysa- daha istikrarl bir seyir izlerler. yleyse, elde pek az yla ait veri varken, bylesi karlatrmalar zerinden fikir yrtmek ne kadar makul olabilir soru-su yerindedir. ekince altnda bu endeks deerlerini kabul ederek vakf gelirlerinin geliimi ile bir karlatrma yoluna gidilebilir. Vakfn cari dnemden kaynaklanan gelirleri 1489 ylnda 354.000 akayken 1589 ylnda 1.851.000 akaya ykselmitir. Bu rakamlar gelir kaynaklarnn sabit kald kabul ile- yaklak %523 art ifade eder.

16 1489 senesinde tketici fiyatlar endeks deeri 1.30, 1598 senesinde ise 6,09 olarak verilmektedir, bkz., mer Ltfi Barkan, The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies, 1975, 6, s. 3-28; evket Pamuk, stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469-1998, Ankara, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Aralk 2000.

17 1599 senesi iin endeks deeri 4,85 olarak verilmektedir.

996 KAYHAN ORBAY

Bu durumda vakfn gelirlerinin fiyat artlarn takip etmesinin de tesinde ciddi bir reel art gsterdii sylenebilir.

Cari dnemden kaynaklanan gelirler zerinden 1489 ile 1589 yllar arasnda yaplan karlatrma vakfn gelirlerini reel olarak arttrdn gsterirken, sadece kentsel kira gelirlerine bakldnda artc bir sonu ortaya kmaktadr. 1489 yl muhasebesine gre vakf, Sirozdaki hamamndan yirmi ay iin 46.667 aka, Yanboludaki hamamndan ise dokuz ay iin 4.584 aka kira geliri elde etmektedir.18 Vakfn Sirozda bulunan ve 15 bb olarak kaydedilen dkkanlar yirmi aylk bir dnem iin 3.400 aka, Edirnede yeralan 11 bb dkkan ise on aylk bir dnem iin 7.759 aka kira geliri getirmektedir. Bir yzyl sonra, 1598 ylnda Siroz ve Yanbolu hamamlarnn kayd yeralmamaktadr. Vakfn Sirozdan gelen kira gelirleri olarak 7.455 aka kaytldr ki bu mebla says belli olmayan dkkanlarn kiralar ile bir zemin muktaasndan elde edilmektedir. Yine 1598 ylnda vakfn Edirnedeki dkkanlar, odalar ve bir serhneden kira geliri ise yllk 7.150 akadr.

Edirneden elde edilen kira gelirini aylk bazda hesap edersek hem 1498de hem de 1598de 596 aka civarnda olduunu grrz. Aradaki bir asr farka ramen, stelik bu zaman zarfnda fiyatlar katlanm iken, kira gelirinin deimemi olmasn, vakfn akrtnn harap olup gitmemi olduu varsaym altnda, vakfn kira gelirleri-ni fiyat artlarna uyduramamas ve hatta bu bakmdan yapsal bir zaafiyeti olduu eklinde deerlendirebilir miyiz? Vakfn 1488 ve 1489 yl muhasebelerinde kiralama iin icre-i vhide dnda bir yntem kullandna dair emare yokken 1598 ve sonra-snda icreteyn yntemi kullanld tespit edilebilmektedir.

Vakflar aylk kira gelirlerini anil-mahert bal altnda kaydederken aslnda icre-i meccele gelirlerini kaydetmektedir. cre-i muaccele gelirlerini ise bu tr gelirler aylk veya yllk bazda bir dzenlilik arzetmediklerinden dier gelirler (emvl-i mteferrike) ksmna kaydetmektedirler. Maalesef elimizde mevcut en ayrntl kayt-lar muhtevi ana muhasebe defteri dahi bu gelirleri dkkanlarla ilikilendirerek kira bedellerinin seyrini salkl bir biimde tespite imkan vermemektedir. Aslnda yksek kira gelirleri olan vakflar muhakkak ki bu gelirlerin takibi amacyla, hatta bazan sadece bu ile grevli bir ktib-i mhert istihdam ederek ayrntl kaytlar ieren mfredat defterleri tutmaktaydlar. Eer ki bu tr defterler gnmze kalabilmi olsayd kira gelirlerinin seyri ile ilgili gvenilir kaynaklar bulunacakt. Vakfn icreteyn yntemini kullanm olmas dolaysyla kira gelirlerinin fiyat hareketlerine uyum salayamadn rahata sylemek imkan yoktur.

Bir yzyl ncesine ait rakamlarn bulunmasnn tevik ettii bu karlatrmay uzatmadan sonlandrarak, daha gvenilir ve daha youn verilerin olduu esas analiz

18 Barkan, maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar, s. 301; Gkbilgin, Tayyib M. (2007). Edirne ve Paa Livas; XV. ve XVI. Asrlarda Vakflar Mlkler Mukataalar. stanbul: aret Yay, s. 205.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 997

dnemine gemek uygun olacaktr. 1598 ylnda vakf hem Edirne hem de Sirozdaki akrtndan kira geliri elde etmekteyken 1601 senesinde sadece Edirnedeki akrt kira geliri getirmektedir. Edirnedeki akrttan gelen kira gelirlerini muhasebeler zerinden aylk bazda izlemek mmkndr. Tablo 2 bize aylk bazda kira geliri toplamnn 1601-1623 arasnda art veya azal ynnde deiim gsterdii yllar gstermektedir. Edirnedeki vakf akrtndan 1598 senesinde aylk 595 aka kadar bir kira geliri elde edildii belirtilmiti. Bu aylk kira geliri 1601 senesinde nasl 713 akaya ykselmitir? Yant 1601 senesi muhasebe defterinin tamirat giderlerini kay-dettii el-meremmt bal altnda yazldr. Buradan anlalmaktadr ki Edirnede Ali Paa ars yaknndaki vakf dkkanlar daha nce yanmtr ve 140.000 akann zerinde masraf edilerek yeniden bina edilmilerdir. Ayrca, vakfn Sirozdaki ha-mamnn tamiri iin de 1.000 aka kadar bir masraf yaplmtr. Edirneden elde edilen aylk kira gelirindeki artn sebebi yeni dkkanlarn kiraya verilmesi olmaldr. 1602 yl muhasebesi bu yeni bina edilen dkkanlarn 55.000 aka tutan muaccele cretlerini kaydetmektedir.

Tablo 2: 1601-1623 arasnda deiim gsterdii yllara gre aylk kira gelirleri

Sene 1601 1603 1606 1609 1610-11 1616 1623

Aka 713 773 834 841 861 871 797

1603 senesinde aylk kira bedelinin 773 akaya ykselmesinin muhtemel sebebi de yeni dkkanlarn kiraya verilmesi olabilir. Bunu her ne kadar kesin olarak tespit etme imkanmz yoksa da, 1604 ylnda yeni bir dkkan iin alnan icre-i muaccele bedeli kaydna istinaden iddia etmek mmkndr.

Vakf bir yandan da harap olmu ve kira geliri getirmeyen akrtn tamir etmek-tedir. 1604-05 mali dneminde, 1488-89 yl defterlerinde kaydn grdmz Yanboludaki hamamn tamiri iin 10.500 aka kadar bir harcama yapld kaytldr. Ayn mali dnemde, 1598 senesinden sonra kira gelirine ait bir kayt gremediimiz Sirozdaki dkkanlarn tamiri iin de 1.600 aka sarf edilmitir. Bylece Sirozdaki vakf dkkanlar ile bir zeminin tapu resmi 3.655 aka gelir getirmitir. Ancak her nedense bu gelir kayd aylk gelirler bahsine deil eitli gelirler (emvl-i mteferrike) ksmna kaydedilmitir. zleyen 1605 yl muhasebesinde iki dkkann daha yeniden inas iin 13.766 aka harcandna dair kayt bulunmaktadr.

1606 senesine gelince Edirnedeki akrtdan elde edilen aylk kira bedeli bir kez daha ykselmitir. Bu yl Yanboludaki hamamn tamiri iin 4.120 aka daha har-canmtr. Sirozdaki akrtn kaydnn 1606 senesi muhasebesinde ne aylk gelirler ne de eitli gelirler ksmnda kayd yoktur ve bunu izah edecek bir bilgi yoktur. 1605 ylnda yeni ina edilen dkkanlardan alnan vergi gelirleri de 1605 ve 1606 yllarn-da eitli gelirler ksmna, 1605 ylnda mahsul-i resm-i duhn ve 1606 ylnda

998 KAYHAN ORBAY

mahsul-i resm-i dkkn eklinde kaydedilmitir. Bu dkkanlardan, 1606 ylnda Ali Paa ars yaknnda olan attar dkkan iin yllk 1.000 aka, Cami-i Atik yaknndaki bakkal dkkan iin 3.000 aka vergi alnmtr. Bylesi bir gelir kayd 1608 senesi kaytlarnda tekrar etmemektedir. Bir ihtimal bu dkkanlarn, ayrca kira bedelleri ile birlikte Edirnedeki akrtn aylk kira geliri 1606 senesinde 834 akaya ykselmi olabilir.

1609 senesinde ve hemen ardndan 1610-11 mali dneminde Edirneden elde edilen kira gelirleri bir kez daha artmtr. Bu yllarn defterlerinde Sirozdaki ha-mam ve dkkanlarn kayd yeralm ancak kira bedeli yazlmadan bk notu dl-mtr. 1610 yl iine denk gelen bir muhasebede Sirozdaki hamamn daha nce harap olduu ve battal kald, Ahmed Paann kendi cebinden tamiratn yaptrd grlmektedir. yle anlalyor ki vakf Ahmed Paaya 50.000 akalk tamirat mas-raflarn toplu olarak geri demitir. Kira gelirlerindeki artn nedeni bu kez yeni dkkanlarn inas deil mevcut olanlarn kira bedellerinin art olabilir. 1612-13 yl defterinde yeralan bir kayt bu dkkanlardan birini, Cami-i Atik yanndaki bakkal dkkann ileten Ahmed Paann kethdas Hasan Aann lm ile mahlul kal-mas zerine iletmeyi kiralayan Saray- Atik Aas Yusuf Aann dedii 40.000 akalk muaccele bedelini vermektedir.

1616 ylnda kira geliri bir kere daha art gstermitir. Bu yl Sirozdaki hamam ve dkkanlarn kayd olmakla birlikte hl notu dlmtr. Vakf Sirozdaki akrtn tamir etmesine ramen henz bunlardan gelir temin edememektedir. Dier taraftan inceleme dnemine giren defterlerde kayd bulunmayan ancak aslnda vakf akrlar arasnda yeralan Yanboludaki bir hamamn tamirine dair kayd da 1616 yl defterinde grlmektedir. Vakf bu hamamn tecdid ve tamiri iin 58.000 akann zerinde bir harcama yapmtr.

1623 senesinde ise Edirne akrtndan gelirler aylk 797 akaya dmtr. Bu dn sebebi serhnenin 1623 senesi ncesinde yanmasdr. 1623 senesi kaytla-rnda serhnenin 23.000 aka masrafla yeniden ina edildii ve icre-i muaccele bedeli olarak 10.000 aka alnd kaytldr.

Muhasebe defterlerinde bir boluktan sonra 1629 senesi iindeki drt aylk bir muhasebe defterinde yaklak 12.000 aka yllk bedelle vakfn Filibede dkkanlar, hamam ve zeminleri kayd grlmektedir. Hem 1629 hem de 1629-30 muhasebele-rinde bk kayd yeralan bu akrtn daha evvel hibir muhasebede kayd bulunma-maktadr. Bu tarihten sonraki muhasebe defteri 1640-41 mali dnemine aittir. Edir-nedeki akrtn kira geliri aylk bazda 750 akaya gerilemitir. Dier taraftan, Fili-bedeki akrt iki yllk bir dnem iin 20.448 akaya kiraya verilmitir. 1642de Filibedeki bu akrtn gelir getirdii grlmektedir. Ancak hemen arkasndan 1643 ylnda ayn gelir kaynaklar hl kalmtr. Sonrasnda ise yine kira geliri getirmiler-dir. Yanboluda tamiratna giriilmi olan hamamn ise kayd grnmemektedir.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 999

1643 senesi muhasebesinde Sirozdaki hamamn kira geliri getirdii tespit edilmekte-dir. Ancak mevcut dier defterlerde bu hamamn bakaca bir kayd yoktur.

Mevcut muhasebe defterlerinde kentsel gelirlerle ilikili btn kaytlar birlikte deerlendirildiinde, her eyden nce icreteyn usulnn kullanm ve muaccele gelirle-rini takip etme gl karsnda, kira gelirlerinin gvenilir bir seyrini kurmann mmkn olamad grlmektedir. Bu nedenle en azndan Muradiye Vakf zelinde kira gelirlerinin fiyat hareketlerine uyum salad veya salayamad ynnde kesin bir sonuca ulamak doru olmayacaktr. Buna ramen, vakfn kira gelirleri toplamn deprem, yangn ve sel benzeri afetler ile zaman iinde oluan ypranmalarn etkiledi-ini grmek mmkndr. Vakfn bu ekilde harap olan gelir kaynaklarn tamir etmek iin ayrabildii mali imkanlarn kira gelirlerinin yeniden toparlanmas ve artmas iin gerekli olduu izlenimi edinilmektedir.

Krsal Gelirler

Muradiye vakfnn 1598 yl muhasebe defteri iltizam gelirleri ksmnda bedel artlarna iaret eden ilave kaytlar19 sayesinde elimizde bir nceki yln muhasebe defteri mevcut olmasa dahi 1597 senesi iltizam gelirleri toplam hesap edilebilir. Bu kaytlara istinaden 1597de 1.018.834 aka olan iltizam gelirleri 19.001 aka art ile 1598de 1.037.835 aka olmutur. Elbette bu fiili tahsilat miktarlarnda deil szle-me bedellerinde gerekleen bir arttr, ama bu art nihayetinde tarmsal koullarda istikrar ve mltezimlerin msbet beklentilerini ifade etmektedir denilebilir. Dier taraftan 1595-97 yllar stanbul iin hazrlanan gda fiyatlar endeksinin ykseldii yllardr. Her ne kadar vakflarn arzi fiyat art veya azallarn izleyen yllarn szleme bedellerine yansttna dair bir kant yoksa da, buday fiyatndaki artn muktaa szlemelerine yansm olmas ihtimali de gz nnde tutulabilir.

Sadece iltizam bedelleri zerinden 1598-1647 aralna baktmzda vakfn muktaa gelirlerinin dm olduunu gryoruz. Dier taraftan ayn aralkta s-tanbul iin hazrlanan tketici ve gda mallar endekslerinin deerleri de dmtr. Muradiye vakf kaytlarndan elde ettiimiz hububat fiyat verileri de fiyatlarda bir d gstermektedir. Fiyatlar uzun dnemde derken iltizam bedellerinin de ve-rimlilik art veya yeni arazilerin tarmsal retime almad varsaym ile elbette vakf ynetiminin ihmal ve usulszl olmadn da kabul ederek dmesi olaan karlanabilir.

Daha ksa mesela yllk bazda analiz edildiinde ise hem tarmsal retim mikta-rnda hem de fiyatlarda ciddi dalgalanmalar yakalanabilir. Bu dalgalanmalar iltizam

19 kadm ve ziyde od kaytlar.

1000 KAYHAN ORBAY

bedellerine yansmadklarndan kat zerindeki szleme bedelleri zerinden tarm-sal retimi izlemek mmkn olmayacaktr.

1598 senesinde vakf nceki dnemden 787.052 akann devrettiini kaydet-mektedir. Bu meblan ne kadarnn kasa nakiti ne kadarnn alacaklardan olutuu akca kaydedilmemi olsa bile hesaplamak mmkndr. Defter zaten bu mebladan 371.027 akann cari dnem iinde tahsil edildiine dair kayd derek bu miktar akann nceki dnemlerde tahsil edilememi alacaklar olduunu ifade etmektedir. Defter sonunda kaytl alacaklar toplam ise 493.382 akadr. Bu mebla dnem bittiinde nceki yllar ile cari yldan tahsil edilemeyen gelirlerin toplamn vermek-tedir. Bunun 77.357 akas cari dnem gelirlerinin tahsil edilememesinden doan bir alacaktr. Bu son mebla toplam alacaklardan dtmzde 416.025 aka kalr ki ite bu nceki yllardan devreden ve dnem sonunda hala tahsil edilemeyen alacak-larn toplamdr. Bu toplama dnem iinde tahsil edilen alacaklar yani 371.027 akay eklediimizde bu sefer cari mali dnemin bandaki alacak miktarn buluruz. Bu ilemin sonucu 787.052 akadr, yani tamamen nceki yldan devreden meblaa eittir. Baka bir deyile vakf nceki yldan hi nakit fazlas aktaramamtr. Bu mali durum asndan iyi bir gsterge deildir. Ancak vakf maliyesini bir nceki dnem zorlayan koullarn ne olduu tespit edilememektedir. Grlecei gibi bte fazlas olarak nakit devretmemesinin sebebi nakdi teslimatlar da olabilmektedir.

1598 senesinde vakf maa ve aylk demelerini yerine getirmitir. maret mut-fa tam ilemitir ve mutfak harcamalar fiyatlarn yksek olmas nedeniyle 900.000 akaya yaklamtr. Satnalmlar, cret demeleri ve tamirat giderleri karlanmtr. stelik 85.000 aka kadar bor ve gecikmi maa demesi yaplmtr. Cari dnemin gelirlerinden 77.357 akay tahsil edememi halde vakf mali dnemi 491.225 aka gibi muazzam bir bte fazlas ile kapamtr. Bu kadar yksek bir fazla kaydnda nceki dnem alacaklarndan 370.000 aka kadar bir meblan tahsili sayesinde btedeki bymenin ve cari dnemde tahsil edilemeden kalan gelirlerin dk olmasnn, dahas merkezi hazineye nakd teslimat yaplmam olmasnn ciddi pay vardr.

1601 senesinde, nceki dnemden bir milyon akann zerinde bir mebla dev-retmitir. Aslnda bu meblan 417.765 akas an beh-i erz olarak kaytldr. Bu, vakfn Kara Reis ve Halka Pnar blgelerinden nceki sene tahsil edemedii ve cari yla devreden, cari ylda tahsil edip satn yapt 458 md pirinten gelen gelirdir. Pirincin 6.290 kilesi satlmtr ve 417.765 aka gelir temin edilmitir. 2.874 kile ise anbarda kalmtr. Maalesef nceki yl tahsil edilebilmi ve satlm veya anbara e-kilmi pirin var mdr yoksa tamam m cari yla devretmitir bilinememektedir. 1598 senesinde vakfn ayn blgelerden tahsilat miktar 478 mddr ki tamamnn satndan 491.000 aka kadar bir gelir elde edilmitir. Bu gelir 1598 senesinde, 1601 senesinde olduu zere muhasebe defterinin bana deil, emanet usul ile toplanan gelirler ksmna kaytldr.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1001

1601de vakfn toplam muktaa gelirleri sadece toplam szleme bedelleri iti-bariyle hesaplandnda 1598 senesine kyasla dmtr. Toplam rakamn dm olmasnn esas sebebi bir muktaa birimi oluturan Sazldere ve Dye Hatun kyleri ile evresinin kaytlarda yer almamasdr. Yoksa, dier muktaa birimlerinin pek ounun szleme bedeli ykselmitir. Sazldere ve Dye Hatun muktaa biriminin neden kaytlarda yer almad bir muammadr. Bu birim 1598 senesinde kaydedildi-inde yllk szlemenin ikinci ylndayd. 1602 senesi ise yeni bir yllk szle-menin son yldr. Szlemenin ikinci yl 1601 ve ilk yl 1600 olmaldr. Aslnda 1601 senesi muhasebesinin devreden alacaklardan tahsilatlar kayd altnda, bu muktaa biriminin 1600 senesi bedelinden 59.484 akann tahsil edilemeden devret-tiini ve 1601 yl iinde tahsil edildiini okuyoruz. Demek ki yeni bir szleme ya-plm, birim iltizam edilmitir. Ancak bu muktaa biriminin 1601 senesine ait de-meleri veya bu birimden cari ylda tahsil edilemeyen gelirlere ait kayt bulunmamak-tadr.

Dier birok muktaa bedelinin 1598 ile 1601 arasnda artm olmas dikkat ekicidir. stanbul iin hazrlanan endeksler tam bu ksa zaman aral iin art deil 1598 ylna kadar trmanan endeks deerlerinde bir rahatlama ve gerileme gster-mektedir. Un ve ekmek fiyatlar da stanbulda dmektedir. Ancak stanbulun iaesi mhim ve farkl bir mevzuu olduundan ehirde fiyatlar belirleyen faktrler de ok eitlidir. stanbuldaki fiyat hareketleri hemen yaknndaki Edirne ehrindeki fiyat hareketleri ile ksa dnemde farkllk arzedebilir. Nitekim, bu ksa aralkta bu-day, un ve arpa fiyatlar Edirnede artm veya art ynnde bir eilime girmilerdir. Szleme bedellerinin ykselmesi fiyatlardaki bu eilim ve art beklentisi ile alakal olabilir.

Kat zerinde bedelleri ykselen muktaa birimlerinden fiili tahsilat miktarla-rna bakldnda tahsilat orannn olduka yksek olduu grlmektedir ki bu ml-tezimlerin tahsilat gl yaamadn, dolaysyla tarmsal retimi zorlayan bir gelimenin olmadn ifade etmektedir. Daha nceki yllardan birikip gelen alacak-larla birlikte tahsil edilemeyen gelirler toplam 554.000 aka kadardr. Bunun en byk ksm 274.000 aka ile 991-93/1583-85 yllarndan kalan alacaklardr. Vakf cari dnemden sadece 38.000 akaya yaklaan bir mebla tahsil edememitir.

Vakfn emanet usul ile toplad gelirler iinde nemli bir paya sahip olan Ka-ra Reis ve Halka Pnar nehirleri eltik mahsul 1601 senesinde 339 mde dm-tr. 1598 senesinde mahsl 478 md ve pirincin kilesi vakfn satnalm kaytlarna gre ortalama 65 aka kadar, 1600de ise mahsl en az 458 md ve pirincin kilesi yine satmalm kaytlarna gre ortalama 59 akadr. Pirincin kilesi satnalmlara nazaran daha dk tespit edildiini tahmin ettiimiz sat fiyatna gre 1601 ve 1602 yllarnda srasyla 66,5 ve 74,5 aka kadardr. Fiyatlarn bir lde mahsuldeki d yansttn sylemek mmknse dahi blgesel tarmsal retim hakknda bir karm yapmak salkl olmayacaktr.

1002 KAYHAN ORBAY

Vakfn emanet usul ile toplad bir dier gelir cizye vergisidir. Cizye hanesi 1598 ylnda 2.689 ve toplam vergi geliri 188.230 akayken 1601de hane says 2.700 ve gelir 189.000 aka olarak kaytldr. Bu rakamlar bir nfus artna iaret etmekle birlikte izleyen yllarda hane says sabitlenerek en azndan 1630 ylna kadar hane says ve toplam cizye geliri miktar deitirilmemitir. Bu durumun aslnda cizye mkellefi nfusun deimemesi, cizye vergisi ykmllnn sabitlenmesi veya vakfn cizye mkelleflerini tespit ve kaydnda ihmali ile deil de, vakfa deme yapan mkellef saysnn sabit olmas ve cizye gelirlerindeki artn ziyde-i cizye geliri olarak merkezi hazineye gitmesi ile aklamak mmkndr. Dier taraftan sabit kalan rakamlar ziyde-i cizye miktarndaki deiimi bilmediimiz srece vakf kyle-rinde bir nfus d olmadnn kant olarak da alnmamaldr.

Vakfn Yanbolu ve slavne Kazalarndaki arazilerinde yerleik olan reayadan maktu olarak tahsil ettii gelir de 55.000 aka olarak muhtemelen reaya ile uzlama yoluyla tespit edilmi ve en azndan 1640 ylna kadar bu mebla deimemitir. Ancak, bir ok kazaya yaylm yrklerden vakfn tahsil ettii nakd vergi geliri ki nefer bana 3 kyye sadeya hesab zere toplanmaktadr, nefer saysna ve sadeya-n fiyatna gre deimektedir. 1598 ylnda 829 nefer, 1601de ise 927 nefer mkellefdir. Bu farkn gvenilir bir biimde nfus artna delil tekil edecei d-nlmektedir. Kyye bana fiyat ayn yllarda 25 akadan 30 akaya ykseldiinden toplam vergi geliri de 62.175 akadan 83.443 akaya ykselmitir. Ayrca bu rakam-lar vakfn her yl dzenli olarak saym yaptn ve vergi matrahn gncellediini gstermektedir. Maalesef bu saymlara dair ayrntl kaytlar ieren bir defter rne-ine henz tesadf edilmemitir.

Vakfn maa demeleri grece istikrarl bir seyir izlemektedir. Maa demeleri toplamn daha ok demelerin ka aylk dnemi kapsad belirlemektedir. Aylk demeleri ise ayn lde istikrarl deildir. Vakftan aylk alan kimselerin says ve aylklarn miktar, demelerin kapsad dnemin deiimi ile birlikte bazan ciddi dalgalanma gsterebilmektedir. 1601 ylnda, rnein, aylk demeleri yani zevidharna demeler 400.000 akann zerine kmtr ki ayn yl maa demeleri toplam sadece 187.000 aka kadardr. Aylk demeleri vakf maliyesini zorlayan nde gelen gider kalemlerinden biridir.

maret mutfa harcamalar da gerek gda fiyatlar gerekse satnalm miktarndaki deiimler nedeniyle yldan yla dalgalanmalar gsterir. 1598 ile karlatrldnda 1601 ylnda mutfak harcamalar 135.000 aka kadar azalmtr. Ne deimitir, bu fark nasl olumaktadr? 1598de un satnalm miktar 3.241 kiledir ve kile bana 37,38 aka fiyattan 121.149 aka denmitir. 1601de ise alm miktar 3.559 kileye, fiyat 47 akaya ve toplam bedel 167.242 akaya ykselmitir. Dier taraftan satnalnan et miktar dm ve et iin yaplan harcama da 25.000 aka kadar azalmtr. Mutfak harcamasnn seviyesini en ok etkileyen gda mal olan budayda ise satnalm miktar 3.426 kileden 1.590 kileye dmtr. Ancak kile bana fiyat 35,52 akadan 48,10 akaya ykselmitir. Buday satnalmnn toplam maliyeti fiyattaki arta ramen

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1003

miktardaki ciddi dten dolay 121.689 akadan 76.475 akaya gerilemitir. Ksaca ifade etmek gerekirse fiyat seviyeleri ve satnalm miktarlar mutfak harcamalarnn bykln etkilemektedir. Satnalm miktarlar da ncelikle vakfn stoklar ve bir lde mali koullar ile ilikilidir. Vakf kilerinde nceki dnemden devreden buday, un ve saire miktar oksa cari dnemde satnalm miktar dmektedir. Vakf maliyesi zorlanyor ise stoklardan yaplan satlar artabilmekte ve sonraki dneme daha dk bir kiler mevcudu devretmektedir.

u soru akla gelebilir; 1601 ylnda vakfn ok az miktarda buday satn almas mutfan ileyiinde ve yemeklerin karlmasnda bir aksamadan m kaynaklanmak-tadr? Bu soruyu yantlarken genellikle vakf ana muhasebe defterinin sonuna ekle-nen ve muhsebe-i anbr ve kilr olarak adlandrlan, vakfn ayn gelir ve gider hesaplarn toplu olarak gsteren bir defterden yararlanyoruz. Bu defterlerin kendi muhasebe dnemleri vardr ve ana muhasebeden farkl olabilirler. 1598 senesi kiler muhasebesi bir senelikken, 1601 yl hesaplar 11 ay ve 5 gnlk bir dnemi kapsa-maktadr.

1598 senesinde vakfn kilerine giren buday miktar 3.576 kiledir. Bunun 150 kilesi nceki dnemden devreden kiler stoudur. Yl iinde 3.426 kile daha satn alnmtr. 1601 senesinde ise devreden stok 498 kile ile daha yksektir. Sene iinde ise sadece 1.590 kile satn alnmtr. Bylece kilere giren toplam buday miktar 2.088 kile olmutur.

Peki bu miktarlar nerelere sarf edilmitir? 1598 senesinde budayn en byk ksm, 1.600 kile ile deirmende tlerek un yaplmtr. 702 kile buday, 312 gn boyunca, sabahlar, Cuma akamlar ve Ramazan akamlar sunulan buday orba-snda sarf edilmi ve 1.165 kile kilerde kalarak sonraki yla devretmitir. 1601 sene-sinde ise 650 kile buday deirmende tlm, buday orbas ise sadece 258 gn piirilmi, 580 kile buday sarf edilmitir. Sadece buday orbasnn piirildii gnler eksik deildir. Fodula ekmei de 1598de 360 gn piirilirken, 1601de 318 gn pii-rilmitir. 1601de misafirler iin kurulan sofra says ile dane ve zerde pien gecelerin says da azdr.

Yukarda verilen rakamlar bize 1601 senesinde gda fiyatlar artm olmasna karn vakfn mutfak giderlerindeki d aklamaktadr. Ancak bu durum vakfn maliyesinde bir zorlanma sonucu bir tasarruf tedbiri midir?

Vakfn dier harcamalar kaleminde nemli bir deiiklik yoktur ancak cret demeleri 111.000 akann zerine kmtr. Artn temel sebebi 8.910 kile pirincin Kara Reis ve Halka Pnardan vakf kilerine, kile bana 6,5 ile 12 aka arasnda deien fiyatlardan nakli iin arabaclara denen 78.125 akadr.

Vakf yine 1601 senesinde Edirnede yanan dkkanlarn inas iin ciddi bir ta-mirat masraf stlenmitir. Yl iinde yaplan tamiratlarn toplam masraf 143.000 akay bulmutur. Dahas 100.000 aka kadar bir mebla nceki dnemlerden kalan

1004 KAYHAN ORBAY

maa ve aylk demeleri ile bor geri demelerine gitmitir. Bunlarn stne 100.000 aka da merkezi hazinelere teslim edilmitir. Bylece dnem sonunda vakf kasasn-da nakit kalmamtr. Nitekim, bir sonraki 1602 yl muhasebesinde, 1601 yl defte-rinin alacaklar ksmnda kaytl 554.426 akalk alacaklar toplam dnda devreden hibir nakit kayd yer almamaktadr.

1601 senesinde, vakfn muktaa gelirlerinden tahsilat orannn yksek ancak muktaa bedelleri toplamnn 1598e kyasla biraz daha az olduunu, pirin satn-dan gelen gelirlerin de ayn ekilde dm olduunu, dahas emanet usul ile topla-nan gelirler iinde nemli paya sahip olan eltik mahsulnn de az olduuna dei-nilmiti. Gelirlerdeki azalmaya karn aylk demelerinde art, nakliye ve tamirat giderlerinin yksek olmas, bor geri demeleri, merkezi hazinelere nakd teslimatlar neticesinde vakfn mali dengesinin tehlikeye girdiini ve muhtemelen bu sebepten mutfak harcamalarn kst sylenebilir.

zleyen 1602 senesinde vakf nceki dnem kilerine ektii pirinten 6.228 kile satarak 465.000 aka kadar bir gelir elde etmitir. Muktaalarn szleme bedelle-rinde hibir deiim yoktur. Ancak geen sene kaytlarda grnmeyen Sazldere ve Dye Hatun ve evresi muktaa birimi yeniden yeraldndan muktaa bedelleri toplam artmtr. Dahas cari yl muktaa gelirlerinden sadece 25.000 aka tahsil edilemeden kalmtr. Gelirlerdeki bu artla btenin bymesine karn vakf nce-ki dnemden devreden alacaklardan hemen hibir tahsilatta bulunamamtr.

Emanet usul ile toplanan gelirlerde ise eltik mahsulnn arttn, yacyndan alnan vergi gelirlerinin ise mkellef saysnn 927den 875e dmesi ve ya iin tespit edilen fiyatn deimemesi sonucu hafife azaldn gryoruz. Bu yl dier gelirler kaleminin icre-i muaccele creti toplanmas sayesinde artt da grlyor.

Vakfn maa ve aylk demelerinde dikkate deer bir deiim yoktur. Mutfak harcamalarnda bir miktar art olmutur. Misafirler iin ok daha fazla sayda sofra kurulup yemek sunulduundan bu masraf kalemi 58.000 akaya yaklamtr. Buna karlk cret demeleri kalemi geen yla kyasla yarya dmtr. Bu kalem iinde nemli yekunu olan nakliyat masraf iin geen yl 8.910 kile pirincin nakline denen 78.125 akaya karlk bu yl 5.214 kilenin nakline 36.536 aka denmitir. Tamirat giderleri, gecikmi maa ve bor demeleri de geen yla nazaran ok dmtr. Buna karlk vakf merkezi hazinelere drt ayr tarihte olmak zere toplam 294.103 aka nakd teslimatta bulunmu ve kasasnda nakit kalmamtr. Bu teslimatlardan ilki mtevelli eliyle 23 Mart 1603 (10 evval 1011) tarihindedir ve 130.000 akadr. kincisi iki gn sonra 10.000 aka, 17 Mays 1604de 126.103 aka ve son olarak ayn yl 26 Maysda 28.000 akadr.

Bu tarihlerin tm aslnda bu teslimatlarn kaytl olduu muhasebe defterinin hesaplar kapad 9 Mart 1603 tarihinden sonradr. Ama son iki teslimat defterin yazld ayda gereklemitir. Bu istisnai bir durum deildir. Muhasebe defteri he-saplar kapandktan ok sonra yazlmaktadr ve baz nakd teslimatlar hesap dnemi

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1005

sonras gerekleseler bile cari dnemin bir ilemi imicesine muhasebe defterine kaydedilmektedir. Baz rneklerde bu misal teslimatlar ana muhasebe defterine kay-dedilmemi olsalar dahi icmal muhasebede cari dnemin bir ilemi gibi kaydedile-bilmektedir.

1603 senesinde vakf, anbara ektii pirinten nceki yllara nazaran daha az sat yapm ve sadece 200.000 akaya yakn bir gelir edinmitir. nceki dnemler-den devreden alacaklardan da tahsilat yaplamamtr. ltizam bedellerinde ciddi bir deiim yoktur. Dolays ile vakf mali yla grece dar bte imkanlar ile balamtr. Emanet usul ile toplanan gelirlere baktmzda da vakfn eltik gelirleri dndaki gelirlerinde bir deiim gremiyoruz. Ancak, Kara Reis ve Halka Pnar nehirleri eltik gelirleri bir afet-i semv nedeniyle 1.265 kileye kadar dmtr. Bu miktar pirincin tamam 63.250 akaya satlmtr. Vakf pirin satnalmnda bulunmadan, Kara Reis kyndeki anbarnda tuttuu ve satmad 4.581 kile pirin ile vakf kile-rinde nceki dnemden devreden pirin sayesinde yl iindeki sarfiyatn karlam-tr.

Aslnda afet-i semvnin mali etkisi bu kadarla snrl deildir. Cizye gelirleri de toplanamamtr. Tahsil edilemeyen iltizam gelirleri ile birlikte cari dnem gelirle-rinden tahsil edilemeyen mebla yekunu 363.000 akay gemitir. nceki yllar da dahil edildiinde alacaklarn toplam 936.000 akaya ulamtr.

Vakf 750.000 akaya yaklaan mutfak harcamasnn 180.000 akasn veresiye yapmtr. Bu mali koullara karn misafirlere sunulan yemekler iin yaplan harca-malar 90.000 akay amtr. Vakf mali yl 64.500 aka ak ile kapamtr.

1604 yl iine denk gelen aylk bir muhasebe defteri devreden alacaklardan 130.000 aka kadar bir tutarn tahsil edildiini kaydetmektedir. Bunu izleyen on aylk muhasebe defteri 196.000 aka kadar bir meblan daha tahsil edildiini yaz-maktadr ki bunun 159.000 aka kadar az yukarda tahsil edilemediini sylediimiz cizye vergisi gelirleridir. 1604-05 yllarna denk gelen bu iki adet ardk ve eksik dnemli muhasebe birlikte deerlendirildiinde bir ok muktaa biriminin iltizam bedelinin arttn gryoruz. Vakfn r-i erz olarak toplad gelire bakarak eltik mahsulnn de yeniden normal seviyelerine geldiini syleyebiliriz.

Yacyndan toplanan nakd gelir, mkellef says 1603 senesindeki 875 kiiden 1.050 kiiye ktndan ykselmitir. Vakfn eitli gelirler (emvl-i mteferrike) kalemi ciddi bir art gstererek 145.000 akay amtr. Aslnda bunun 141.000 aka kadar anbardan satlan 2.000 kile kadar pirinten gelen gelirdir.

Biribirini tamamlayan bu iki defter yaklak bir yllk bir zaman diliminde 330.000 akann zerinde bor demesi ve nakd teslimat yapldn kaydetmekte-dir. 64.509 aka -ki bu mebla tam olarak bir nceki yln yani 1603 ylnn bte ana denktir,- vakfn mtevellisine geri denmitir. Ksaca, 1603 yl bte an vakf mtevellisi cebinden karlamtr. Vakfn 1603 senesinde veresiye satnalm

1006 KAYHAN ORBAY

yaptn yazmtk. Bu almlarn demeleri yaplmtr. 54.000 aka kadar bir meb-la vakf fazlas (zevid-i evkf) ad altnda mtevelli eli ile merkezi hazineye teslim edilmitir. Ayrca 100.000 aka emr-i erf uyarnca 11 Haziran 1604 tarihinde (13 Muharrem 1013) sefer-i hmyn hazinesine teslim edilmitir. 1604, 1605 ve 1606 yllar fiyatlarn ar yksek olduu yllardr. Bunun sonucu mutfak giderleri de yk-selmitir. Vakfn cari dnem gelirlerinden 400.000 aka kadar bir mebla tahsil edememesiyle birlikte, muhasebe 232.000 akalk bir ak ile kapanmtr.

1605 ylna denk gelen defter bir msvedde defterdir ve sadece drt aylk bir dnemi kapsamaktadr. Vakf her zamanki gibi anbardan pirin satm ve 200.000 akaya yakn bir yekunu kasasna koymutur. 125.000 aka kadar bir mebla muktaa birimin bedellerinden pein olarak tahsil edilmitir. Ayrca vakf Ahmed Paa Vakf mtevellisinden 100.000 aka, dergh- l yenierilerinden birinden 6.000 aka olmak zere toplam 106.000 aka borlanmtr. Bu ksa muhasebe dneminde maa ve veresiye almlardan birikmi borlarn geri demelerine dair kaytlar vardr. Yansra, evvelce vakf harcamalar iin mtevellinin kendi cebinden vakfa verdii 70.000 aka kadar bir meblan geri demesi kaytldr.

1606 ylna denk gelen on aylk muhasebe defterinde pirin satndan 390.000 aka kadar bir gelir geldiini, devreden alacaklarn bir milyon akaya yak-latn okuyoruz. Bu alacaklardan yaklak 180.000 aka ki bunun 148.000 aka kadar sadece Hicri 1013ten kalan alacaklardr, tahsil edilebilmitir. ltizam bedelle-rinde ykseli veya d ynnde ufak oynamalar vardr. Vakfn pirin r gelirleri 7.800 kileyi amtr. Bunun 3.760 kilesi Filibe anbarndan satlarak 188.000 aka temin edilmitir. Yacyndan mkellef says 29 kii artla 1.079 kii olmu, bylece vergi geliri 2.600 aka kadar artmtr.

Vakf giderlerinde mutfak harcamalar dnda ciddi bir deiim yoktur. Mutfak giderleri, et, un ve sadeya alm miktarlarndaki arttan dolay, fiyatlarn da yksek seyrettii bu dnemde bir milyon yz bin akann zerine kmtr. Vakf gecikmi maa demeleri ve veresiye almlar iin 188.000 aka kadar demi, Darssaade Aal Hazinesine de 127.430 aka teslim etmitir. 844.000 akann zerinde bir alaca kaydederek dnemi 4.955 aka fazla ile kapamtr. Ancak bu meblan al-tnda da teslim be hizne-i mire-i drs-sade notu dlmtr.

Sonraki yl, 1607de, vakfn pirin satndan gelirleri hari hibir gelir kalemin-de nemli bir deiim olmamtr. Vakfn yerel anbarlardan devreden pirin satn-dan geliri sadece yaklak 168.000 aka ve cari mahsulattan sat geliri 91.000 aka-dr ki bu rakamlar nceki ylara kyasla dktr. Dier taraftan geen seneye naza-ran byk gider kalemlerinde bir azal vardr. Bylece vakf Darssaade Aal Hazinesine de 200.000 aka teslim etmitir. nceki yllarda birikip devreden muaz-zam bir alacak miktar devam etmektedir. Ama cari yldan tahsilat oran olduka yksektir. Vakf dnemi 30.000 aka kadar bir fazla ile kapayabilmitir.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1007

1608de pirin mahsul hayli yksektir. Fiyatlar ise 1607 ve 1608 yllarnda n-ceki yllardaki yksek seviyelerinden tedricen inmektedir. Emanet usul ile elde edi-len gelirler ykselmitir. nk pirin rnden 6.000 kile (nceki yl 2.000 kile ve 90.000 aka gelir) satlarak 270.000 aka elde edilmitir. Vakfn geen yl ky anbarlarnda brakt pirincin satndan sadece 175.000 aka kadar bir gelir geldi-ini, kiler mevcudundan pirin sat yapmadn ve nceki yllardan devreden ala-caklarndan da sadece 30.000 aka kadarlk bir mebla tahsil ettiine bakarak cari yl r tahsilatndan bu yksek miktarda sat gayet makul grebiliriz.

Mutfak harcamalar, sarfiyat deimemi olmakla birlikte baz kalemlerde satnalm miktarndaki azalma ve fiyatlardaki d ile birlikte gerilemitir. Nihayet vakf muazzam bir bte fazlas elde etmekteyken 400.000 aka Darssaade Aal Hazinesine teslim edilmitir. Cari yl gelirlerinden tahsil edilemeyen gelirler 157.000 akaya km, bunlara ramen 48.594 aka bte fazlas ile dnem kapanmtr.

1609 senesinde avu Ky ve evresi 106.000 aka bedelli bir muktaa biri-miyken emanet usul ile iletilmeye balanmtr ve 70.400 aka gelir elde edilmitir. Sadeya gelirleri mkellef says 1.079dan 1.132ye kmasna ramen kyye bana fiyat 30 akadan 26 akaya dtnden azalmtr. 1606 sonrasnda balayan fiyat-lardaki geveme 1609 senesinde de devam etmektedir. Bu sene vakfn satnalm ka-ytlarna gre sadeyan kyyesi de ortalama 26,36 akaya dmtr.

Vakfn eitli gelirler kalemi olduka yksektir. Tek bana 345.000 aka, 5.700 kile pirincin satndan gelmitir. Aslnda pirin r tahsilatnn ok yksek olduu 1607 ylnda vakfn yerel anbarlara ektii pirin imdi satlmaktadr.

Vakf bu yl da 200.000 akay Darssaade Aal Hazinesine teslim etmitir. Cari yldan 242.000 aka kadar gelir tahsil edilemediinden, nceki yllardan kalan-larla birlikte alacaklar toplam 1.160.000 akay bulmutur. Ancak vakf dnemi 389.000 aka kadar bir bte fazlas ile kapamtr.

Btenin ak verdii 1603, denk geldii 1602, fazla verdii 1609 yllarn kar-latrarak vakfn bte deerlerini etkileyen faktrlere daha yakndan bakabiliriz. Bte a verilen 1603 ylnda cari dnemin iltizam bedelleri toplam, emanet usul ile toplanan gelirler, eitli gelirler kalemi ve aylk gelirler toplam hepsi birden 1.552.000 akadr. Btenin denk geldii 1602 ylnda ayn kalemlerin toplam biraz daha dk, 1.475.000 akadr. Btenin ciddi bir fazla verdii 1609da ise bu top-lam 1.856.000 akaya kmtr. Aslnda muktaa bedelleri toplam 1.055.000 aka-ya gerilemitir. Ama bir muktaa biriminin emanet gelirleri iine alnmas ile ema-net usul ile toplanan gelirler 444.000 akaya ve aslnda 1607 ylnda tahsil edilip anbarlara ekilen ykl miktarda pirincin satlmas ile eitli gelirler kalemi 347.000 akaya ykselmitir.

Bte a yl olan 1603 ylnda bteyi dardan destekleyen nemli bir ka-lem olan yerel anbarlarda tutulan pirinten yaplan sat geliri 198.000 aka, denk

1008 KAYHAN ORBAY

bte yl olan 1602de 465.000 aka, 1609da ise 228.000 akadr. Bu son rakamlar-la birlikte 1603 yl btesi dier iki yldan bir hayli geride kalmaktadr. 1602 ve 1603 yllarnda devreden alacaklardan tahsilat yaplamazken 1609da 49.000 aka kadar bir alacak tahsil edilmitir. Bylece 1603 bte a ylnda gelirler toplam 1.750.000 aka, 1602 denk bte ylnda 1.940.000 aka, 1609 bte fazlas ylnda 2.133.000 akadr.

Ancak bir de cari yl gelirlerinden tahsil edilemeyen gelirleri karmak lazmdr. 1603de 364.000 aka, 1602de sadece 25.000 aka, 1609da 242.500 aka cari d-nem gelirlerinden tahsil edilemeyince, fiili bte imkanlar yle olumaktadr; 1603de 1.386.000 aka, 1602de 1.915.000 aka, 1609da 1.890.500 aka.

Grlyor ki 1603 btesini daraltan en nemli faktr tahsil edilemeyen gelir-lerdir. 1602 yl btesini genileten faktrler ise cari yl gelirlerinin baarl bir ekil-de tahsil edilmi olmas ve aslnda 1601 ylnda r olarak tahsil edilip yerel anbarlarda braklan pirincin satndan gelen gelirdir. 1609 yl bte imkanlarn artran ise hem 1608 hem de 1607 ylnda r olarak tahsil edilip, anbarlara ekilip, cari ylda satlan pirintir.

Peki nasl 1603 yl btesi bu derece darken sadece 64.500 aka ak verilmi-tir? Nasl 1602 btesi bu derece geniken mali dnem fazla retememitir? Nasl 1609 btesi 389.000 aka gibi muazzam bir fazla elde etmitir?

1603te vakfn giderleri toplam 1.388.000 aka, 1602de 1.589.000 aka ve 1609da 1.290.000 akadr. 1602 ve 1603te maa ve aylk demeleri 610.000 aka kadardr. 1609da ise 502.000 akadr. 1609da maa ve aylk demelerinin az olma-s daimi alanlarn say veya toplam maa demelerinde bir dten kaynaklan-mamaktadr. Vakftan aylk alanlarn says ve aylk demeleri toplam dmtr.

1602, 1603 ve 1609 yllarnda mutfak giderleri srasyla 804.000 aka, 748.000 aka ve 603.000 akadr. 1609da mutfak giderlerinin dmesi satnalm miktarlar-nn kslmasndan ziyade fiyatlarn dm olmasndandr.

Misafirlerin arlanmas iin yaplan masraflar 1602de 58.000 aka kadarken, 1603de 91.000 aka, 1609da ise 29.000 akadr. Dier harcamalar kalemi ise 1609da dier iki yla gre 20.000 aka kadar yksektir. Yine 1609da cret deme-leri toplam 1602den 20.000, 1603den 30.000 aka kadar fazladr. Tamirat giderle-rindeki farklar tabloyu pek etkileyecek seviyede deildir.

Bu rakamlar daha byk bteye sahip 1609 ylnn giderlerinin de dk oldu-unu gsteriyor. 1603 yl ise tam tersine en zayf bte imkanlarna sahipken gider-lerin en yksek olduu yldr. Ancak buna ramen bu yl bte ann sadece 64.500 aka kadar olmasn izah edecek bir rakam daha var. 1603de mutfak harca-malarnn 180.000 akas veresiye karlanmtr. Dolays ile fiilen kasadan kan mebla 748.000 aka deil 568.000 aka kadardr.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1009

Son olarak bte dengesini belirleyen deiken geri demeler ve nakd teslimat-lardr. 1603 senesinde sadece 14.500 aka kadar bir gecikmi maa ve/veya bor demesi yaplmtr. Bte ann daha da byk olmamasn belirleyen son ve nemli bir faktr budur. 1602 senesinde ise 294.000 aka kadarlk bir meblan tamam vakf bte fazlas olarak Darssaade Aal Hazinesine teslim edilmitir. Btenin geni olmasna ramen 1602de vakfn kasasnda hi nakit fazla kalmama-snn sebebi budur. 1609da ise dorudan Darssaade Aal Hazinesine teslim edilen 200.000 akalk mebla dahil olmak zere, nakd teslimat, maa ve bor de-meleri toplam 262.000 akadr.

u ana kadar anlatlanlarla birlikte bu ksa karlatrma, bize, vakf maliyesi asndan vakfn ana gelir ve gider kalemlerinin seviyesi kadar, vakf maliyesini rahat-latan veya zorlayan baka kalemlerin bulunduunu, satnalm ve demelerin kslma-s veya ertelenmesi benzeri uygulamalarn olduunu, borlanma imkannn bulun-duunu, iltizam, maktu ve emanet gibi farkl tahsilat yntemlerinin uygulandn, bedellerin pein tahsil edilebildiini, gelir kaynaklarnn tahrir edildiini ve gncel-lendiini, dolays ile vakf maliyesinin yllara yaylm ekilde dengesini koruyacak bir mali idareyi tesis edebileceini gstermektedir.

1610 ve 1610-11 muhasebeleri dnemsel olarak eksiktir ve ikisi birlikte bir yllk bir sreyi kapsamaktadr. Mukataa gelirlerinin szleme bedelleri toplamnda ciddi bir deiim grlmemektedir. Hicri 1018 (1609-10) yllarnda olan bir fet-i semvnin Hasanlu ve evresi mukataa blgesini etkilemesi dolaysyla 30.000 akann iltizam bedelinden dld kaytldr. Ayrca, vakf mtevellisi Muhammed Aann vakfn 290.000 akalk nakitini evinde muhafaza ettii, ancak kendisi vakf ileri iin baka yerlerdeyken evin yand ve nakdin tamamen zayi olduunu anlatan bir evrak bulunmaktadr. Bylece sz konusu mebla muhasebe sonunda kalan mebladan dlmtr. Ancak mtevelliden toplamda 394.000 aka kadarlk bir meblan hesab sorulmaktadr. Geriye kalan 104.000 aka mtevelli zimmetinde notu ile alacak olarak kaydedilmi ve bylece hesaplar kapatlmtr.

zleyen dneme, yani 1611-12 dnemine ait defter mevcut deildir. 1612-13 muhasebe dneminde artk vakfn biriken alacaklar bir milyon drt yzbin akay amtr. stelik bu alacaklardan cari dnem iinde hibir tahsilatta bulunulamam-tr. Cari yldan da 285.000 aka kadar bir alacak dounca, sonraki dnemde, yani 1613de alacaklar toplam bir milyon altyz bin akaya ulamtr. Dier taraftan alacaklardan 156.000 aka kadar tahsil edilebilmitir. Bunlara karn mali istikrar daha da bozacak ekilde gelirlerde bir d veya giderlerde bir ime yoktur. Vakf bu iki yl iinde Darssaade Aal Hazinesine toplam 500.000 aka nakd teslimat-ta bulunmutur. Elbette, bu teslimatlar sonunda dnem sonu kasa nakiti de 1613de 3.727 akada (1612-13de 8.935 aka) kalmtr.

Bundan sonra 1640 ylna dein sadece 1616, 1619, 1623 ve 1629-30 yllarna ait defterler elimizdedir. Baz yllardaki ani fiyat oynamalarna karn (1623de fiyat-

1010 KAYHAN ORBAY

lar ani ykseli gsterir), fiyatlar genel olarak yzyln ilk onylndaki kadar yksek olmadndan, vakf pirin satlarndan yksek gelirler elde edememektedir. Dier taraftan mutfak giderleri de fiyatlara bal olarak dktr. Bu yllarda vakfn alacak-larnn birikmeye devam ettiini grmekteyiz. Bu az saydaki defter bize vakfta ciddi bir mali darboaz izi vermiyor. Defterlerde ilgin bir kayt yeralyor. Yanboluda zaman iinde harap olan bir kprnn tamiri iin vakf toplam 168.000 aka kadar bir masraf etmitir. 1619da bu masraf karlamak iin 106.000 aka Sultan Ahmed Han vakfndan dn alnmtr. Yine ayn yl, bir fet-i semv sebebiyle slavne muktaas bedelinden 80.000 aka dlmtr.

1640 ile 1647 yllar aras iin yine bir seri deftere sahibiz. 40larn hemen ba-nda vakfta nakit akmnda bir sknt yaand izlenimi ediniliyor. Vakfn, iltizam bedellerinden pein tahsilatlar arttrmasnn yansra 1640 senesinde 150.000 aka ve 1641 senesinde 100.000 aka olmak zere mtevelliden nakd yardm ald da grlyor.

1640-41 yl muhasebesi cizye mkellefi hane saysnda ciddi bir azal gsteri-yor. 1601 ile 1630 yllar arasnda deimeksizin 2.700 haneden hane bana 70 aka olmak zere 189.000 aka olarak toplanan cizye geliri, 1640 ve 1641 yllarnda sade-ce 1.500 haneden toplanmtr. 1645de hane says 1613e km, 1647de 1595e gerilemitir.

Vakf 1640-41e denk gelen iki yl iinde Darssaade Aal Hazinesine 250.000 aka teslim etmi, yine Yanboludaki kprnn tamiri iin 68.000 aka masraf etmitir. Bundan bir nceki, on yl kadar ncesine, 1630 ylna ait defterde kaytl olan alacaklarn hibirinin 1640-41 yl muhasebesinde kaytl olmadn gryoruz. Byk ihtimalle ou toplanamam ve toplanamayaca da grldn-den kaytlardan silinmitir. Bu nedenle defterde alacak olarak sadece iki yl iinde tahsil edilemeyen 54.620 akalk alacan kayd yeralmaktadr. Nihayetinde de iki yllk bir zaman dilimini kapsayan muhasebe 39.000 aka kadarlk bir ak ile ka-panmtr. Tahsil edilemeyen gelirlerin dk olmas ve vakfn iltizam bedellerini nemli oranda pein tahsil edebiliyor olmas tarmsal koullar asndan olumlu bir gstergedir. 1642 senesinde pein tahsilatlarn toplam 680.000 akaya kadar yk-selmitir. Dier taraftan 1642 ve 1643 yllarnda vakfn emanet usul ile toplad eltik gelirleri hl kalmtr. 1643 ve 1645 yllarnda pein tahsilat miktarlar da d-mtr. 1643de vakfn yacyndan toplad vergi gelirlerinde de hl kayd vardr. 1645 ve 1646 yllarnda ise sadece 646 neferden vergi alnmtr. Dahas kyye bana fiyat 22 akaya gerilediinden vakfn geliri 88.000 aka dolaylarndan 40.000 akaya kadar gerilemitir. Ancak 1647de yeniden 912 nefer mkellef kaytldr. nceki yllarda 1.182 nefer mkellefin kaytl olduunu hatrlatalm. Vakf bu yllarda ilti-zam gelirleri asndan ciddi bir tahsilat gl yaamam olmakla birlikte kayda deer bir bte fazlas da yaratamamtr. Buna ramen 1647 senesinde Hicri 1056 yl iin 150.000 aka ve 1057 yl iin yine 150.000 aka olmak zere toplam 300.000 aka Darssaade Aal Hazinesine teslim edilmitir. Dier taraftan tam

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1011

olarak ayn yllarda 300.000 akann mtevellinin yardm olarak vakfa verildii de kaytldr.

Genel Deerlendirme

Muradiye Vakf, Edirne ve Balkanlarn en byk vakflarndan birisi olarak ik-tisadi ve kurumsal tarih asndan nemli bir alma konusu oluturuyor. Vakf yaygn gelir kaynaklar ile yerel ve blgesel ekonominin iinde yeraldndan, dolays ile iktisadi gelimelerden etkilendiinden, vakfn allmas, ayn zamanda iktisadi gelimeleri grmek asndan nemlidir. Bu alma ise daha ok vakfn bireysel kurumsal ve mali tarihi ile ilikilidir. Byle bir almann en temel ve birincil ariv malzemesi elbette vakfn tm mali ilemlerini kaydeden muhasebe defterleridir. Bu defterler ayn zamanda kurumun fiili ileyiiyle ilgili bir ok meseleyi de akla kavuturur. Dier taraftan, Muradiye benzeri yaygn krsal ve kentsel gelirlere sahip, devasa bteleri idare eden, eitli hayr ileri ve hizmetleri gren byk vakflarn, braknz iktisadi, mali, idari ve sosyal ynleri, yani bir ok vehesini birlikte ele al-may, sadece tek bir vehesini bile ortaya karmak pek ok monografik almann, farkl kaynaklarn da katks ile yazlmasn gerektirecektir. Bu gerei dikkate alarak, vakfn mali tarihi zerine bu yndeki ilk almann kapsad yarm yzyllk dne-me ait mali tablonun bir zeti sunulacaktr.

Vakfn kentsel kkenli gelirleri btesinin yzde birini dahi oluturmamaktadr. creteyn ynteminin kullanlmas nedeniyle kentsel gelirlerin geliimini gvenilir biimde izlemek mmkn olamamaktadr. Ancak alma, kentsel gelirlerin afetler-den sklkla etkilendiini ve aslnda bu tr gelirlerin de dalgalanmalar gsteren bir doas olduunu gstermektedir. Vakfn gelirlerinin seviyesini de afetlerin getirdii ykm ve bunun karsnda stlenilen tamiratlar belirlemektedir. Tamiratlar sonras icre-i muaccele ve icre-i meccele gelirleri artmaktadr.

Vakfn ekonomideki arlnn gstergelerinden biri, onun giderlerine ait ra-kamlardr. Vakf, 150 civarnda bir alan kadrosu istihdam etmektedir ve bu kiile-re yllk 200.000 aka kadar bir gelir aktarmaktadr. Ayn zamanda, ok sayda kii vakftan aylk almaktadr ve bu kiiler iin baz yllarda 300.000 aka civarnda bir aylk denmektedir. Btn bu kiiler iinde aslnda baka baz vakf kurumlarnn, camii, mescid ve medreselerin alanlar da yeralmaktadr. Baka bir deyile, Mura-diye Klliyesi, dorudan Klliyeye ait bina ve hizmetlerin tesinde, Edirne ve Mal-karada, vakf kylerinde yer alan vakf ve hizmet kurumlarnn da giderlerini kar-lamaktadr.

Tm bu giderlerin btesi ise vakfn krsal blgelerden temin ettii ve kasasnda toplad dzenli gelirleridir. Kasada toplanan gelirin nemli bir ksm maa ve aylk demeleri yoluyla yeniden datlmaktadr. Vakf sadece nakd gelirlerini deil, ayn olarak tahsil ettii hububat da belirli anbarlarda toplayarak ve buralardan satarak veya vakf nakliyesini de stlenerek vakf kilerine ekip satn yaparak da aslnda

1012 KAYHAN ORBAY

hem bir yeniden-datm ilevi yerine getirmektedir hem de Edirnenin iaesinde nemli bir rol stlenmektedir.

Vakfn imaret mutfa iletmesi de nemli bir hizmetidir. Dier yandan, mutfak sarfiyat iin yerel pazarlardan yaplan ve deeri bazan yllk bir milyon akaya yak-laan satnalmlar yoluyla da yerel pazarlar ve ticareti desteklemektedir. Btn bun-lara vakfn tamirat ve nakliyat ilerinden dier her trl masraflarna varncaya de-in envai satnalmlarn da eklersek, ehir iktisadi yaamnda arln, ticari hayata getirdii canll tahmin edilebilir.

Vakf btesi baz yllarda ak vermi veya fazla retememitir. Aslnda vakfn hayli yksek meblalarda bte fazlas elde ettii yllar da vardr. Ancak dier bir ok Seltn vakfnda olduu gibi bte fazlasn Darssaade Aal Hazinesine devret-mektedir. Dolaysyla vakf bir yandan da merkezi hazineleri desteklemektedir. Hatta 1604de olduu gibi dorudan sefer-i hmyn hazinesine nakd teslimatta dahi bulunmutur.

Vakfn btesinin esasn oluturan krsal gelirler baz yllarda afetler sebebiyle dmtr. Afetlerin etkileri 1603, 1609-10 ve 1619 yllar muhasebelerinde kaytl-dr. Ancak afetin etkiledii blge farkl kazalara yaylan kyleri olan vakfn mali durumunu vahim bir biimde etkilememitir. Dahas fiyatlar zerinde de kayda deer bir etki grlmediinden afetin etkisinin yerelle snrl kald sylenebilir. Muhakkak ki bir doal afetten kaynaklanmakszn hasatn kt gittii yllar da olma-ldr. Vakf, 1608 ve 1609 yllarnda slavne ve evresi muktaa blgesinin, 1610 ve 1617-18 yllarnda ise Hasanlu ve Lahna ve evresi muktaa blgesinin mltezimle-rinden nemli miktarda geliri tahsil edememitir. Hasatn zayf olmas mltezimlerin mkellefiyetlerini yerine getirmemi olmalarnn u an iin muhtemel bir izahdr. Yine, 1623-24, 1626-27 ve 1627-28 yllarnda da mltezimlerin elinde ciddi gelirler kalmtr. Bu tarihlerden en azndan 1623 senesinde fiyatlarn ani ykseli gsterdi-ini tespit edebiliyoruz. Dier yllar iin ise fiyat verisi bulunmamaktadr. 1642 yln-da emanet usul ile toplanan eltik gelirlerinin hl kalmas, 1643 ylnda ise hem eltik gelirlerinin hem de yacyndan toplanan gelirlerin hl kalmas tespit ettiimiz ama arkasndaki sebebi henz bulamadmz bir dier gelir kaybdr.

Sonu olarak, bte imkanlar daha ok krsal gelirlere bal olan Muradiye Vakfnn herhangi bir yldaki bte dengesi, ilk olarak nceki yllarn tarmsal koul-lar ile ilikilidir. Tarmsal koullarn iyi olmas gelirlerin artmas veya en azndan daha eksiksiz tahsil edilmesi demek olduundan bte imkanlarn bytmektedir. Tersine, tarmsal koullar ve fiyatlar vakf iin elverisiz olduunda, tahsilat glkle-ri nedeniyle gelir ve gider dengesini tutturmak zorlamakta ve vakf veresiye almlar ile maa demelerini erteleme yoluna gitmektedir. Bu ise sonraki yllarn btelerine ilave ykler bindirmektedir. kinci olarak cari yln tarmsal koullar ve fiyatlar vakfn mali durumunu belirlemektedir. Fiyatlar vakfn hem gelirlerinin hem de gi-derlerinin hacmini belirleyen nemli bir faktrdr. Fiyat artlarnn, zellikle de an

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1013

ve geici fiyat artlarnn iltizam bedellerine yansmadn biliyoruz. Ancak vakf, nakde evirebilecei nemli miktarda ayn geliri, daha dorusu pirin ve sadeya kendi cbleri ile toplamaktadr. Bu iki rnn fiyat, sattan gelen mebla, dolays ile bte bykln etkilemektedir. maret mutfann sarfiyat da ciddi bir gider kalemidir ve gda mallar fiyatlar bu kalem zerinde etkilidir. Etki eden bir dier faktr ise vakf kileri mevcududur.

Herhangi bir yl sonunda vakfn mali tablosunu ekillendiren nemli faktrler-den birinin merkezi hazinelere teslimatlar olduunu, teslimatlarn nihayetinde vakf kasasnda kalan mebla tamamen alp gtrebileceini grdk. Baz arz durumlar da vakf zora sokabilmektedir. 1609-10 yllarnda mtevellinin evindeki yangn sonu-cu vakfn 300.000 akaya yakn nakdinin kayb buna iyi bir rnektir. Dier taraftan vakf zor bir mali dnemi veresiye satnalmlar, maa ve aylk demelerini erteleme yoluyla aabilmekte, mali skntsn yllara yayabilmektedir. Dahas vakfn borlan-dn, zellikle vakfn kendi mtevellisi elinden ciddi meblalarn bor olarak alnd-n, bylece nakit akmndaki skkln da alabildii grlmektedir.

ncelediimiz yarm yzyllk dnem iinde tarmsal nfusta retim ve vergi ge-lirlerini etkileyen bir deiim tespit edilememektedir. Anadolu corafyasnda Celali syanlar srasnda gzlediimiz nfus hareketleri ve tarmsal retim dne benzer gelimeler de grlmemektedir. Ar hava koullarna da balanabilecek kt hasat yllar tespit edilebilse dahi tarmsal retim ve fiyatlar zerinde etkilerin ksa mrl ve yerel kald izlenimi edinilmektedir. Nihayet, 17. yzyln ilk yarsnda vakfn grd hayr ileri ve hizmetlerinde ve yeniden-datmc ilevinde ciddi bir gerile-me veya aksama tespit edilememektedir.

1014 KAYHAN ORBAY

Tablo 3.1: Vakf Gelir ve Giderleri

Hicri Miladi Defter

893-94 1488

894-95 1489

1006-07 1598 MAD 512

100720 1599 MAD 512

1009-10 1601 MAD 2769

1010-11 1602 MAD 2769 MAD 1900

Toplam gelir / asl- ml 436.718 404.172 2.638.407 1.023.060 2.430.835 2.494.050

Devreden bakye-i mziye beh-i erz der-zimem

81.980 19.142 787.052 984.607 1.072.124 654.449 417.765

1.019.394 464.968 554.426

Devreden alacaklardan tahsil / minh tahsil ode

371.027 137.678

Cari dnemden gelirler / mahslt

354.738 385.030 1.851.355 38.453 1.358.621 1.474.656

Aylk gelirler / mhert 14.605 9.26921 8.556

Aylk bazda gelir 713 713

Muktaa gelirleri 1.037.835 35.260 1.015.002 1.182.836

Bori ve evresi ile rsm- yacyn

300.000 320.000 320.000

Bori dalyanlar 120.000 120.000 120.000

slavne 166.667 168.334 168.334

Hereste (Horupite) 15.495 20.018 33.334 33.334 33.334

Hasanlu ve evresi 136.667

Lahna ve evresi 33.333 173.33422 173.334

Sazldere ve Dane Hatun ve evresi

67.833 67.834

Zara-i Cedd ve Atik, Yanbolu Kazalarndan rsm- yacyan

26.667 30.000

30.000

Kara Reis 11.176 1.280 20.000 26.666 26.666

avu ve evresi 5.981 6.868 70.000 80.000 80.000

Orulu ve mlek 33.334 33.334 33.334

Halka Pnar ve evresi 542 3.136 30.000 30.000 30.000

ber-vech-i Emnet gelirler 797.335 327.443 322.750

Kara Reis ve Halka Pnar eltik geliri

491.930 339 md23 378 md24

Cizye hane says 2.689 2.700 2.700

Cizye geliri 188.230 189.000 189.000

20 3 aylk. 21 13 aylk 22 Hasanlu ve evresi muktaa birimi ile birlikte. 23 Hemera der anbar ode. 24 Hemer der anbr ode der Karye-i Kara Reis.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM 1015

adr bedeli / hayme beh 55.000 55.000 55.000

Sadeya / rugan- sde 62.175 83.44325 78.750

eitli gelirler / emvl-i mteferrike

1.580 3.193 6.907

63.334

Toplam giderler / vuzia-zalik

1.568.698 396.543