Edita

Consello da Cultura Galega

Dirección e coordinación do proxecto

Soledad Pite Sanjurjo

Maquetación e deseño

ávila & pite

Ilustracións de portada e folla de respecto

Soledad Pite Sanjurjo

Ilustracións de Agasallo de cores para Xaquín Lorenzo

Alumnos/ as de Plástica e Visual de 4º da ESO do IES Rosalía de Castro,

de Santiago de Compostela

Realización

Táktika Comunicación

ISBN

84-95415-85-2

Depósito legal

VG-435-2004

4

AGRADECEMENTOS

O noso singular recoñecemento ao Consello da Cultura Galega, que fixo viable este Agasallo de

cores para Xaquín Lorenzo.

A nosa gratitude ao profesor Xosé Manuel González Reboredo, que amablemente puxo á nosa dis-

posición a súa magnífica biblioteca e os seus moitos saberes. Tamén o noso agradecemento á pro-

fesora M.ª do Carme Ríos Panisse, que xentilmente nos cedeu unha primeira edición da Historia de

Galiza de D. Ramón Otero Pedrayo.

Asemade o noso recoñecemento ás profesoras M.ª Consuelo Pacoret, Maka Arca e Gemma Paredes,

todas elas interesadas neste proxecto. Agradecemos tamén a súa sempre amable colaboración a

José Luis, Víctor, Sabela, Pilar e José Antonio.

NOTA

Nos textos a pé de páxina conservamos a grafía empregada na Historia de Galiza. Dirixida por

Ramón Otero Pedrayo. Volume II. Buenos Aires. Editorial Nós. 1962.

Os motivos gráficos empregados nas gardas e nos separadores de fonte corresponden ás figuras nº.

385 e 88 respectivamente.

Xaquín Lorenzo sentiríase moi feliz con este “agasallo de cores” saído das aulas do Instituto

Rosalía de Castro, de Santiago de Compostela, e proxectado para conmemorar o Día das Letras

Galegas 2004.

O mestre da Etnografía galega, dono dos segredos do bo debuxante, sabería apreciar o tra-

ballo dos alumnos e a man rectora dos profesores nunha fermosa tradición que xa deu, en anos ante-

riores, excelentes froitos.

Para o Consello da Cultura Galega resulta moi grato colaborar, unha vez máis, co Instituto

Rosalía de Castro nun ano de dobre efeméride: o 65 aniversario da creación do centro e os catro

séculos da fundación do Colexio San Clemente.

Parabéns por todo iso e, naturalmente, para os que nos agasallan deste xeito, subliñando a

dimensión do persoeiro que lle dá nome ao Día das Letras Galegas 2004.

Alfonso Zulueta de Haz

Presidente do Consello da Cultura Galega

5

Agasallo de cores para Xaquín Lorenzo é unha dobre homenaxe coa que pretendemos con-

memorar o Día das Letras Galegas 2004 no marco do 400 aniversario da fundación do Colexio San

Clemente e do 65 da creación do Instituto Rosalía de Castro.

Homenaxe a ese mestre da Etnografía galega e excelente debuxante que foi Xaquín Lorenzo,

utilizando unha técnica tradicional, a xilografía, para reler os seus traballos nun exercicio de forma-

ción e de creación dos nosos alumnos á altura dos tempos en que vivimos. O pasado fertilizando o

futuro é algo ao que Xaquín Lorenzo nos diría que nunca debemos renunciar.

Homenaxe a este vello e fermoso pazo de San Clemente, hoxe sede do Instituto Rosalía de

Castro, pero tamén albergue de importantes institucións ao longo da súa historia, entre as que des-

tacan as relacionadas coas Artes Plásticas. Este magnífico traballo xilográfico é unha maneira de

lembrar ese pasado artístico a través dunha actividade escolar dos alumnos de Educación Plástica e

Visual. Velaí a mellor maneira que nos recomendaría Hölderlin para rememorar o pasado: facelo vivo

nun acto creativo.

Agradecementos e felicitacións aos alumnos por esta auténtica obra de arte, aos profesores

Soledad Pite, Pedro Ávila e Juanjo Raíces, que sempre nos sorprenden coa súa imaxinación e sen-

sibilidade, e finalmente ao Consello de Cultura Galega porque, unha vez máis, soubo estar presente

co seu apoio e colaboración nas apostas creativas dun centro de Ensino.

Ubaldo Rueda

Director do Instituto Rosalía de Castro

7

AGASALLO DE CORES PARA XAQUÍN LORENZO

Agasallo de cores para Xaquín Lorenzo é un proxecto que xorde ao fío de dedicárselle o Día

das Letras Galegas deste ano 2004 a este insigne etnógrafo ourensán tamén coñecido como Xocas.

Xaquín Lorenzo, vencellado á Xeración Nós dende moi novo, dedicou a súa vida e os seus

saberes á ardua tarefa de recoller, lugar por lugar, aldea por aldea, os usos e os costumes, é dicir, o

xeito de vivir da Galicia rural e mariñeira do seu tempo.

Instruído dende moi neno nas artes do debuxo polo seu pai (gran debuxante, ilustrador do

semanario satírico madrileño Café con gotas, así como de Barcelona cómica ou La República de

Ourense..., entre outros), Xaquín Lorenzo será quen de recoñecer os valores descritivos do debuxo,

para articulalos como linguaxe, e mediante o seu emprego recoller os saberes dun mundo para trans-

mitírnolo a todos nós.

A casa, os oficios, os trebellos e a moblaxe, mesmo os tipos de peiteado das mulleres, serán

obxecto de estudos coidadosamente debuxados por Xaquín Lorenzo. Así, da parroquia de Santa

María de Velle léganos debuxos topográficos, onde mediante sinxelas planimetrías nos amosa o con-

cello, a parroquia e o lugar, mentres que no estudo da casa actual, mediante o emprego das proxec-

cións diédricas e das correspondentes seccións, móstranos as diferentes variedades das vivendas,

xa de montaña, xa de beiramar.

Pola contra, para deixar constancia dos instrumentos de traballo dos labradores, dos mariñei-

ros, dos ferreiros ou dos carpinteiros, Xaquín Lorenzo empregou debuxos a man alzada de liña áxil,

aos que mediante certeiras tramas dota de valor tonal e gran volume, que nos permiten coñecer usos

de tempos xa pasados.

O enxoval doméstico será tamén obxecto de debuxo para Xaquín Lorenzo, así como os pozos,

os cubertos e demais construcións auxiliares.

O carro foi un obxecto de constantes estudos, debuxado ao longo da súa vida con agarimo e

múltiples encadramentos: perspectivas axonométricas para mostrarnos as súas pezas, así como o

seu volume; despezamentos para amosarnos os pormenores parte a parte; visións de fronte ou saxi-

tais... Todo, dende a visión de conxunto, ata a máis pequena peza, foi recollido con agarimo por D.

Xaquín no seu intento de darnos a coñecer aos que viñésemos detrás a nosa herdanza cultural, para

que fósemos capaces de poder valorar e amar as nosas raizames.

Xa que logo dende a disciplina da Plástica e Visual, dando cumprimento ao binomio “Saber

Ver, Saber Facer”, non podiamos deixar de valorar e agasallar a quen de xeito tan nobre empregou

o poder fascinador do debuxo para facer visible non só as ideas senón tamén o mundo.

Aplicámonos logo á tarefa de coñecer as súas obras, seleccionar e traspasar, previa inversión,

unha lámina a prancha de madeira (material moi querido por Xaquín Lorenzo, autor tamén de esplén-

didas maquetas feitas coa punta da navalla) para, mediante o emprego das antigas técnicas xilográ-

ficas, reactualizar, miradas por ollos novos, os vellos traballos de campo do grande investigador.

E así, as alumnas e os alumnos de cuarto da ESO que cursan Plástica e Visual, xunto cos seus

profesores, Juanjo Raíces, Pedro Ávila e Soledad Pite, colleron os lapis e as gubias para, con outra

linguaxe gráfica, reinterpretar a obra de D. Xaquín. Ledos e rebulideiros, traballando con entusiasmo,

foi xurdindo día a día este Agasallo de cores para Xaquín Lorenzo nas aulas do compostelán Instituto

Rosalía de Castro, moi preto do vello edificio que abrigou o Seminario de Estudos Galegos “Padre

Sarmiento”, do que el foi insigne director e sempre valorado mestre.

A xilografía ou gravado en madeira é a máis antiga das técnicas de gravado occidentais, e

aínda que en oriente temos constancia do seu pronto emprego, tanto para estampar sedas, como

para imprimir textos, en Europa non se coñecerán as primeiras impresións sobre papel ata a segun-

da metade do século XIV, sendo a xilografía denominada Bois Protat, encontrada en Mâcon e feita

cara ao 1370, a que se ten por primeira prancha da época. Alcanzará amplo desenvolvemento, tanto

no gravado a fibra como a contrafibra, non só para a realización de naipes, senón tamén como medio

de elaborar e reproducir as estampas relixiosas, aínda que tamén se atopan estampas con outros

motivos gráficos. No século XV realizaranse os primeiros libros xilógrafícos, nos que tanto o texto

coma a ilustración estaban tallados en pranchas de madeira, e será a invención dos caracteres inter-

cambiables o que dará lugar á imprenta.

É a partir do 1460, a raíz do descubrimento do ourive florentino Maso Finiguerra, que atopa

novas maneiras de tratar o gravado en metal, ou talla doce, cando a xilografía irá caendo en desuso,

dadas as múltiples posibilidades que ofrecen os diversos ácidos empregados como mordentes para

obter múltiples valores tonais.

No século XX a técnica xilográfica foi posta en valor polos expresionistas alemáns do grupo

Die Brücke. Así, os pintores L. Kirchner, E. Nolde, O. Kokoschka ou a pintora e gravadora Käthe

Kollwitz, e mesmo o escultor Barlach, deixáronnos mediante esta técnica obras de enorme expresi-

vidade e de trazos vigorosos que confiren ás súas estampacións un efecto de gran dramatismo.

Entre nós, temos que resaltar as magníficas xilografías de Luís Seoane, que con gran mestría

realza as súas imaxes mediante un sabio emprego da riqueza textural que lle achegan as sinuosas

vetas da propia madeira.

Xaquín Lorenzo foi nomeado no 1983 en Ourense Fillo Predilecto da Provincia. No 1984 a

Xunta de Galicia outorgáralle a Primeira Medalla Castelao e este ano 2004 a Real Academia Galega

dedícalle o Día das Letras Galegas.

Tanto para os alumnos coma para os profesores deste Instituto Rosalía de Castro, que cele-

bra este ano o catrocentos aniversario do edificio que o alberga, o Colexio de San Clemente de

Pasantes (ó tempo que os seus primeiros sesenta e cinco anos de existencia como instituto), é moti-

vo de fonda satisfacción que, entre os moitos actos conmemorativos que se realizarán en honor de

D. Xaquín nesta celebración das Letras Galegas, estea presente este Agasallo de cores para Xaquín

Lorenzo, feito con profundo agarimo, por setenta e sete alumnos e alumnas de cuarto da ESO, coma

el amantes do debuxo, que quixeron mediante o emprego dunha antiga técnica, a xilografía, posta ao

día mediante o aditamento do papier collé, impreso e gofrado ao mesmo tempo, renderlle cumprida

homenaxe e colaborar así no espallamento do seu traballo etnográfico, que non é máis, pero tam-

pouco menos, que difundir o seu fondo amor pola Terra.

O noso profundo agradecemento ao Consello da Cultura Galega pola gran sensibilidade con

que acolleu este proxecto e porque soubo valorar o traballo día a día realizado na aula por estes

novos alumnos e alumnas, que son sementes de futuro; esta sensibilidade fixo posible a exposición

dos seus traballos e o fermoso catálogo que os recolle.

Desexamos que vostedes gocen destes traballos tanto coma nós gozamos levándoos a cabo

e saiban miralos con ollos coma os de Xaquín Lorenzo, bos e xenerosos, porque, non teñan dúbida

ningunha, cada unha destas obras é, ante todo, o resultado dun grande entusiasmo.

Soledad Pite Sanjurjo

Profesora de Debuxo

IES Rosalía de Castro

Julia Rey Ramos

Fig. 26. Algúns tipos de portas de casas

Estefanía Castro García

Fig. 29. Tipos de barandas de corredor

Laura Asorey Souto

Fig. 30. Montantes de portas pra dar paso á luz. Exemprares recollidos en Borneiro (Cruña)

Alberto Pose Méndez

Fig. 31. Cubertas de vivendas, a unha, dúas, tres e máis augas

Alba Vidal Cacharrón

Fig. 38. Bisagras, pechos, espellos, fiadores, aldabas, trancas, petadores e cataventos

Javier Martínez Lorenzo

Fig. 41. Prantas de casas terreas con paredes curvas, que lembran as vivendas dos nosos castros

Lucas Mayer Mayer

Fig. 43. Estructura dunha palloza do Cebreiro

Minia Astray Barca

Fig. 46A. Seición dunha casa dun andar

Magdalena Otero Suárez

Fig. 46B. Seición dunha casa dun andar

Alejandro Cancela Rodríguez

Fig. 49A. Casas con sobrado, que na derradeira tén xa desenrolo de primeiro andar

María Novo Domínguez

Fig. 49B. Casas con sobrado, que na derradeira tén xa desenrolo de primeiro andar

Marta Segura Pensado

Fig. 50. Vivendas dun andar con escaleira exterior e corredor

Marta Torres Tarrío

Fig. 55. Casas co patamal desenrolado pra dar orixe ó corredor. Galez (Ourense)

Diego Puente Gómez

Fig. 56. Casa con corredor en Lobeira (Ourense)

Áurea Otero Rodríguez

Fig. 58. Tipos de canzorros

Julia Vilaboa García

Fig. 60. Casa con solaina cuberta totalmente de pedra pra convertila en habitación. Arredores de Lalín (Pontevedra)

Lidia Vázquez Insua

Fig. 97. Nomencratura do forno: 1, capoeira. 2, chapilé. 3, boca. 4, capela. 5, burato. 6, lareira. 7, fornalleira

Heike María Novo Rivas

Fig. 103. Prantas de fornos comunás

María Devesa López

Fig. 109. Puzos con peitoril e distintos artiluxios pra tiral-a i-auga

Elena Cancelas Rodríguez

Fig. 110. Puzos protexidos con casetas. Os tres inferiores son correntes no norleste da Galiza

Nuria Iglesias Cañedo

Fig. 118. Fontes púbricas. As dúas inferiores da esquerda son chamadas “de cabaliño” por teren os canos de pedra; algunhas teñen bebedeiros pró gado

Marcos Ferreiro Senín

Fig. 120. Prantas e alzados de santos ou capelas de tipo popular

Dolores Gippini Pose

Fig. 125. A moblaxe da cociña: escano, mesa, tallos, cantareiro, mesas de levante, galleiro, claveiras,canizo, maseira e banco

Lucía Becoña Lorenzo

Fig. 127. Trebellos da cociña: trasfugueiro, tanazas, foles, abano, trébedes, potes, cazola, cazola das fillós, espeto e burro cocaldeiro dependurado da gramalleira, que cando é de madeira chámase arnelo

Alejandro Márquez Sánchez

Fig. 128. Vasixas da cociña: cazola, pucheiros, cazolas, cazolas de tres pés, chiculateira, barreña, tixola das castañas, vaso, forno da bica, cunca e testo prá bica

Antía Goicoechea Villar

Fig. 131. Aparellos prá luz. Algúns son de carburo; outros pra aceite e gas. Candís pra pendurar e pra espetar, e faroles. Abaixo, a alcuza do gas e o funil pra encher os aparellos

Adrián Orosa Nogueira

Fig. 134. Portairos e cancelas nas paredes de peche das herdades

Ana Otero Rodríguez

Fig. 135. Canzorros, bisagra e pechos de cancelas de herdades

Lara Allegue Castelao

Fig. 136. Angazos pra coller olgas e cabón pró escamallo

Víctor Manuel Calveiro Tato

Fig. 142. Arado con dúas rabizas, da terra de Lalín (Pontevedra)

Fig. 143. Arado con dous tamóns pra xunguir un só animal

Cristina Nogueira Vilas

Fig. 145. Variantes de arados: 1, de rabiza con torno. 2, de rabiza composta. 3, con fouziño pra rompel-o monte. 4, con táboas pra soumar. 5, con pasoeiras pró mesmo

Guillermo Varela Iglesias

Fig. 147A. Tipos de grades cos soliños correspondentes

Santiago Vieites González

Fig. 147B. Tipos de grades cos soliños correspondentes

Antonio Sixto Blanco

Fig. 158A. Bitillos pró gado; os de riba son de vergas e os outros de aramio

María Viñal González

Fig. 158B. Bitillos pró gado; os de riba son de vergas e os outros de aramio

Lucía Sánchez Díaz

Fig. 159. Espantapaxaros de distintos tipos

Pedro Garea López

Fig. 163. O mallo e distintos tipos de artellamentos da mangueira e o pírtigo

Pablo Díaz Vidal

Fig. 166A. Angazos de madeira e ferro e rodos pra limpar e xuntar o centeo despóis da malla

Fernando Suárez Iglesias

Fig. 166B. Angazos de madeira e ferro e rodos pra limpar e xuntar o centeo despóis da malla

Adrián Porto Fernández

Fig. 171. Podón e tixeiras de podar, que son empregadas non somentes prás videiras senón pra todalas prantas

Silvia Fernández Pérez

Fig. 181. Lagar do viño e a súa nomencratura: 1, lagar. 2, trabe. 3, virxes. 4, fuso. 5, penso

Mª. del Carmen Pazos Lago

Fig. 182A. Pota pra faguel-a estila da augardente

Alba Velo García

Fig. 182B. Pota pra faguel-a estila da augardente

Ángela Chenlo Fernández

Fig. 185A. Estructura dun muiño de aceite en Freixido (A Rúa, Ourense)

Sara Del Valle Quintáns

Fig. 185B. Estructura dun muiño de aceite en Freixido (A Rúa, Ourense)

Amara González Noia

Fig. 186. Outro tipo de muiño de aceite no lugar de Larouco (Ourense)

Isabel Blanco Díaz-Cardama

Fig. 190. Reconstrucción do lagar da fig. 189. Á ezquerda, a chemineia pra quental-a i-auga que se precisa nesta angueira

Teresa María Doce Capeáns

Fig. 191. Lagar de aceite en Larouco (Ourense)

Alba Corzón Leises

Fig. 196. Fouciñas de varios tipos

Maitane Campelo Izquierdo

Fig. 197A. Gadaña e variantes. Corno da pedra e pedra. Martelo e zafra de crabuñar

Cayetano García-Bodaño Mariscal de Gante

Fig. 197B. Gadaña e variantes. Corno da pedra e pedra. Martelo e zafra de crabuñar

Diego Llorente Bello

Fig. 198. Gallas e forquitas pra movel-a herba

Pablo Caamaño Rama

Fig. 202. Corres, loros, aro e vincallo, feitos con ramas de carballo

Lorena Delgado Caeiro

Fig. 216A. Máquina de encher os chourizos. A da direita é un sinxelo funil no que se bota o amoado que logo se calca co dedo

Lidia Nieves Nieves

Fig. 216B. Máquina de encher os chourizos. A da direita é un sinxelo funil no que se bota o amoado que logo se calca co dedo

Eloy Romarís Reimunde

Fig. 222. Estructura dunha colmea e aparellos pra crastar

Fig. 223. Tipos de colmeas, de cortizo e de madeira

Lorena Martínez Leboráns

Fig. 225A. Lancha, embarcación especialmente adicada ó emprego do xeito

Cristina Torres Quintáns

Fig. 225B. Lancha, embarcación especialmente adicada ó emprego do xeito

Julio Sánchez Crespo

Fig. 264. Varios tipos de palangres. Os dous inferiores, máis pequenos, chámanse palangrillos. Empréganse especialmente pró cóngaro

Mariña Álvarez Pino

Fig. 300. 1. gadaño; 2, raños de madeira e ferro; 3, sacho; 4, raqueta; 5, cabador, todos iles prá colleita da ameixa;6, gancho e 7, coitelo pra varias castes de mariscos; 8, rapa ou panferra pra percebes e mexilóns; 9, angazos ostreirose 10, tanga, pra collel-as ostras

Prudencio García Doval

Fig. 336. Instrumental dunha fábrica de salazón: 1, tina prá salmoira. 2, cabazo. 3, caño, manga e táboa. 4, portadeira. 5, embudo. 6, cubeta. 7, pá. 8, rodo. 9, truel. 10, banco de envarilladora. 11, varillas de madeira e aramio. 12, envarillador. 13, carrillo. 14, mesa de estivadora

Fernando Martínez de la Riva

Fig. 340. Instrumental da salazón: 1, mazo. 2, machado. 3, martelo. 4, mazo grande. 5, seición do casco, véndose o xabre ou encaixe do fondo. 6, fondo cos piques e a sinal pra pór as pezas. 7, plancha de fondar. 8, semento. 9, fiola. 10, tablón. 11, gallada. 12, vigueta. 13, barra. 14, antenola. 15, tirante. 16, cadea. 17, macho. 18, tableiro. 19, espichador cos seus malletes

Alejandro Montaña Méndez

Fig. 348. Ferramentas do serranchín: 1, tronzador. 2, serra de aire. 3, serra portuguesa. 4, gallas. 5, machado. 6, compás. 7, machada. 8, gato. 9, corda. 10, burro

Xosé Xiao Caamaño Viña

Fig. 351. Ferramentas do cubeiro. 1, furador. 2, 4 e 6, aixós. 3, serra de volta. 5, compás. 7, gargaleira. 8, cepillos de volta. 9. galropa. 10. torniqueta. 11, gancho. 12, marra. 13, sufrideira. 14, sufrideira de furar. 15, punzón. 16, gato

Silvia Mañá Varela

Fig. 386. Ferramentas de ferreiro; 1 e 2 zafras. 3 e 4 bancos de barrenar

Lorena Paredes Pampín

Páx. 19. Tipos de rodas: 1, Lugo. 2, Ourense. 3, Lugo. 4, Bentraces. 5, Xinzo. 6, Loiro. 7, Vilagarcía. 8, Xinzo. 9, Ourense. 10, Vigo. 11, Lobeira. 12, Xinzo. 13, Porriño. 14, Gustei. 15, Pontevedra. 16, Reinante. 17, Caamouco. 18, Vimanzo. 19, Celanova. 20, Santiago

Andrea Martínez Ferreira

Páx. 20. Tipos de rodas: 1, Ourense. 2, Lugo. 3, Foxados. 4, Lonia. 5, Bande. 6, Olelas. 7, Barco de V. 8, Lobeira. 9, Lobeira. 10, Bande. 11, Bande. 12, Lobeira. 13, Ortigueira. 14, Vilaselán. 15, A Graña. 16, Melide. 17, Lugo. 18, Mondariz. 19, Xinzo. 20, Allariz

Raquel Márquez Laso

Páx. 21. Tipos de rodas: 1, Lobeira. 2, Laza. 3, Gudiña. 4, Gudiña. 5, Laza. 6, Pontedeume. 7, Mezquita. 8, Ourense.9, Ourense. 10, Lobeira. 11, Ourense. 12, Santiago. 13, Santiago. 14, Santiago. 15, Ourense. 16, Padrón. 17, Cordeiro. 18, Silleda. 19, Vilagarcía. 20, Vilagarcía

Patricia González Berdullas

Páx. 22. Tipos de rodas: 1, Foxados. 2, Faramello. 3, Ourense. 4, Allariz. 5, Merca. 6, Barbadás. 7, Barbadás. 8, Vilagarcía. 9, Rivadavia. 10, Barbantiño. 11, Ourense. 12, Ourense. 13, Ourense. 14, Rivadavia. 15, Barco de V. 16, Barbadás. 17, Ourense. 18, Ourense. 19, Cenlle. 20, Vigo

Begoña García Melchor

Páx. 23. Tipos de rodas: 1, Lugo (I-5). 2, Ourense (I-2). 3, Lugo (I-3). 4, Bentraces (I-4). 5, Lonia (II-4). 6, Lugo-Ourense (I-1). 7, Lobeira (II-8). 8, A Gudiña (III-3). 9, Id. (III-4). 10, Laza (III-5). 11, Lobeira (III-10). 12, Laza (III-2). 13, Bande (II-10). 14, Allariz (II-20). 15, Mondariz (II-18). 16, Verín (Decor. 12). 17, Vilagarcía (III-20). 18, Ourense (IV-13). 19, Vigo (IV-20)

Beatriz Romero Canedo

Páx. 24. Tipos de eixos: 1, Lobeira. 2, Santiago. 3, Santiago. 4, Santiago. 5, Verín. 6, Mondariz. 7, Vigo. 8, Xinzo de Limia. 9, Bande. 10, Laza. 11, Montederramo. 12, Carracedo (Gudiña). 13, Castro Caldelas. 14, Maceda. 15, Ourense. 16, Foxados. 17, Ourense. 18, Vigo. 19, Ourense

Nerea Sande Ferreiro

Páx. 25. 1, 2, Arteixo. 3, Cardeixón. 4, Ousende. 5, Sur de Galiza. 6, Sur oeste de Ourense. 7, Carracedo

Eduardo Pérez Rodríguez

Páx. 26. Tipos de carro: 1, Ourense. 2, Ourense. 3, Lugo. 4, Ourense

Pablo Pedraza de la Cuesta

Páx. 27. Tipos de carro: 1, Vigo. 2, Ourense. 3, Guillarei. 4, Noia

Jesús Gayoso Criado

Páx. 30. Tipos de carro: 1, Xinzo. 2, Velle. 3, Lobeira. 4, Calvos

Óscar Framil Noenlle

Páx. 31. Tipos de carro: 1, Calvos. 2, Mondariz. 3, Olelas

Germán Rodríguez García

Páx. 62. O carro e a súa nomenclatura. 1, estadullos ou fungueiros. 2, cheda. 3, soallo. 4, eixo. 5, chumaceira. 6, apeladoiras. 7, tufo. 8, cadea. 9, pecho. 10, cabezallo. 11, chabella. 12, camba. 13, ollal. 14, rella. 15, mion. 16, ferra

FONTE HISTORIA DE GALIZA. PUBRICADA BAIXO A DIRECCIÓN DE RAMÓN OTERO PEDRAYO. BUENOS AIRES. EDITORIAL NÓS. 1962. VOLUME II

ETNOGRAFÍA. CULTURA MATERIALI

Fig. 26 Rey Ramos, Julia 4º AFig. 29 Castro García, Estefanía 4º AFig. 30 Asorey Souto, Laura 4º AFig. 31 Pose Méndez, Alberto 4º BFig. 38 Vidal Cacharrón, Alba 4º AFig. 41 Martínez Lorenzo, Javier 4º BFig. 43 Mayer Mayer, Lucas 4º BFig. 46A Astray Barca, Minia 4º AFig. 46B Otero Suárez, Magdalena 4º DFig. 49A Cancela Rodríguez, Alejandro 4º DFig. 49B Novo Domínguez, María 4º BFig. 50 Segura Pensado, Marta 4º BFig. 55 Torres Tarrío, Marta 4º BFig. 56 Puente Gómez, Diego 4º BFig. 58 Otero Rodríguez, Áurea 4º BFig. 60 Vilaboa García, Julia 4º BFig. 97 Vázquez Insua, Lidia 4º BFig. 103 Novo Rivas, Heike María 4º BFig. 109 Devesa López, María 4º DFig. 110 Cancelas Rodríguez, Elena 4º B

II

Fig. 118 Iglesias Cañedo, Nuria 4º DFig. 120 Ferreiro Senín, Marcos 4º DFig. 125 Gippini Pose, Dolores 4º DFig. 127 Becoña Lorenzo, Lucía 4º DFig. 128 Márquez Sánchez, Alejandro 4º DFig. 131 Goicoechea Villar, Antía 4º BFig. 134 Orosa Nogueira, Adrián 4º DFig. 135 Otero Rodríguez, Ana 4º DFig. 136 Allegue Castelao, Lara 4º DFIg. 142-143 Calveiro Tato, Víctor Manuel 4º AFig. 145 Nogueira Vilas, Cristina 4º BFig. 147A Varela Iglesias, Guillermo 4º AFig. 147B Vieites González, Santiago 4º CFig. 158A Sixto Blanco, Antonio 4º CFig. 158B Viñal González, María 4º AFig. 159 Sánchez Díaz, Lucía 4º CFig. 163 Garea López, Pedro 4º DFig. 166A Díaz Vidal, Pablo 4º AFig. 166B Suárez Iglesias, Fernando 4º CFig. 171 Porto Fernández, Adrián 4º BFig. 181 Fernández Pérez, Silvia 4º AFig. 182A Pazos Lago, M.ª del Carmen 4º C

ÍNDICE DE OBRAS DE XAQUÍN LORENZO, INTERPRETADAS POLOS ALUMNOS/ AS DEPLÁSTICA E VISUAL. A NUMERACIÓN É IDÉNTICA Á EMPREGADA NA FONTE DE REFERENCIA

Fig. 182B Velo García, Alba 4º AFig. 185A Chenlo Fernández, Ángela 4º DFig. 185B Del Valle Quintáns, Sara 4º AFig. 186 González Noia, Amara 4º AFig. 190 Blanco Díaz-Cardama, Isabel 4º AFig. 191 Doce Capeáns, Teresa María 4º AFig. 196 Corzón Leises, Alba 4º AFig. 197A Campelo Izquierdo, Maitane 4º AFig. 197B García-Bodaño Mariscal de Gante, Cayetano 4º DFig. 198 Llorente Bello, Diego 4º AFig. 202 Caamaño Rama, Pablo 4º AFig. 216A Delgado Caeiro, Lorena 4º CFig. 216B Nieves Nieves, Lidia 4º AFig. 222-223 Romarís Reimunde, Eloy 4º AFig. 225A Martínez Leboráns, Lorena 4º CFig. 225B Torres Quintáns, Cristina 4º BFig. 264 Sánchez Crespo, Julio 4º CFig. 300 Álvarez Pino, Mariña 4º DFig. 336 García Doval, Prudencio 4º AFig. 340 Martínez de la Riva, Fernando 4º A

III

Fig. 348 Montaña Méndez, Alejandro 4º AFig. 351 Caamaño Viña, Xosé Xiao 4º AFig. 386 Mañá Varela, Silvia 4º A

FONTE REVISTA RAIGAME Nº. 9. REVISTA DE ARTE, CULTURA E TRADICIÓNS POPULARES. ESPECIALXAQUÍN LORENZO. DECEMBRO 1999. DEPUTACIÓN DE OURENSE

Páx. 19 Paredes Pampín, Lorena 4º CPáx. 20 Martínez Ferreira, Andrea 4º C Páx. 21 Márquez Laso, Raquel 4º C Páx. 22 González Berdullas, Patricia 4º CPáx. 23 García Melchor, Begoña 4º CPáx. 24 Romero Canedo, Beatriz 4º D Páx. 25 Sande Ferreiro, Nerea 4º DPáx. 26 Pérez Rodríguez, Eduardo 4º DPáx 27 Pedraza de la Cuesta, Pablo 4º DPáx. 30 Gayoso Criado, Jesús 4º CPáx. 31 Framil Noenlle, Óscar 4º C Páx. 62 Rodríguez García, Germán 4º D

SUMARIO

AGRADECEMENTOS PÁX. 4

PRESENTACIÓN DE D. ALFONSO ZULUETA DE HAZ,

PRESIDENTE DO CONSELLO DA CULTURA GALEGA PÁX. 5

PRESENTACIÓN DE D. UBALDO RUEDA,

DIRECTOR DO INSTITUTO ROSALÍA DE CASTRO PÁX. 7

LIMIAR PÁX. 9

ILUSTRACIÓNS QUE TEÑEN COMO FONTE

A HISTORIA DE GALIZA

DIRIXIDA POR RAMÓN OTERO PEDRAYO PÁX. 13

ILUSTRACIÓNS QUE TEÑEN COMO FONTE

A REVISTA RAIGAME PÁX. 79

FOTOGRAFÍAS CURSO CUARTO -A- E CUARTO -B- PÁX. 92

FOTOGRAFÍAS CURSO CUARTO -C- E CUARTO -D- PÁX. 93

ÍNDICE DE OBRAS INTERPRETADAS PÁX. 95

SUMARIO PÁX. 97

COLOFÓN PÁX. 98

Julia Rey Ramos

Fig. 24 · Tipos de rodas: 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados.1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados.1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados.1, Foxados. 1, Foxados. 1, Foxados.

00