Edukacja ekologiczna w szkole wiejskiej i go- spodarstwie

Stanisław Czachorowski

Edukacja ekologiczna w szkole wiejskiej i go-spodarstwie agroturystycznym

- propozycje programowe

Copyright © 2001 by Stanisław Czachorowski

OLSZTYN 2003

S. Czachorowski - 2 - Edukacja ekologiczna w szkole wiejskiej-

STRESZCZENIE

PODSTAWY PROGRAMOWE...................................................................................................................3

EDUKACJA EKOLOGICZNA – ścieżka międzyprzedmiotowa w szkole podstawowej...................4 PRZYRODA – szkoła podstawowa...................................................................................................5 EDUKACJA EKOLOGICZNA- ścieżka międzyprzedmiotowa w gimnazjum...................................7 Wykorzystanie drobnego zbiornika wodnego jako narzędzia edukacyjnego w realizacji treści programowych .................................................................................................................................8

SCHEMATY POWIĄZAŃ TREŚCI PROGRAMOWYCH..............................................................................15

Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „gospodarstwo agroturystyczne” wg modelu gwiaździstego .................................................................................................................................16 Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „zadrzewienia śródpolne” według modelu gwiaździstego .................................................................................................................................17 Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „drobne zbiorniki śródpolne” według modelu gwiaździstego .................................................................................................................................18 Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „źródła”........................................................19 według modelu gwiaździstego ........................................................................................................19 Model interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „ochrona środowiska z perspektywy gospodarstwa domowego – odpady, energia, zużycie wody” według modeli linearnego (przepływowego) ............................................................................................................................20

PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ .................................................................................................21

OMÓWIENIA WYBRANYCH TEMATÓW................................................................................................30

Gospodarstwo domowe ..................................................................................................................31 Zadrzewienia śródpolne.................................................................................................................34 Woda i drobne zbiorniki śródpolne................................................................................................43 Źródło.............................................................................................................................................47


PODSTAWY PROGRAMOWE


EDUKACJA EKOLOGICZNA – ścieżka międzyprzedmiotowa w szkole podstawowej Cele edukacyjne

1. Dostrzeganie zmian zachodzących w otaczającym środowisku oraz ich wartościowa-nie.

2. Rozwijanie wrażliwości na problemy środowiska. Zadania szkoły

1. Ukazanie zależności stanu środowiska od działalności człowieka. 2. Ukazywanie mechanizmów i skutków niepożądanych zmian.

Treści 1. Wpływ codziennych czynności i zachowań w domu, szkole, miejscu zabawy i pracy

na stan środowiska naturalnego. 2. Style życia i ich związek z wyczerpywaniem się zasobów naturalnych. 3. Przykłady miejsc (w najbliższym otoczeniu), w których obserwuje się korzystne i nie-

korzystne zmiany zachodzące w środowisku przyrodniczym. 4. Degradacja środowiska - przyczyny, wpływ na zdrowie człowieka oraz jej związek z

formami działalności ludzi. 5. Obszary chronione oraz ich znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej; za-

sady zachowania się na obszarach chronionych. Osiągnięcia

1. Prowadzenie obserwacji w najbliższej okolicy. 2. Wskazywanie pozytywnych i negatywnych aspektów ingerencji człowieka w środowi-

sko.


PRZYRODA – szkoła podstawowa Cele edukacyjne

1. Zainteresowanie światem, jego różnorodnością, bogactwem i pięknem. 2. Rozumienie zależności istniejących w środowisku przyrodniczym. 3. Zdobycie umiejętności obserwacji zjawisk przyrodniczych i dokonywania ich opisu. 4. Poznanie współzależności człowieka i środowiska. 5. Poznanie zachowań sprzyjających bezpieczeństwu ludzi i przyrody. 6. Wyrobienie poczucia odpowiedzialności za środowisko.

Zadania szkoły 1. Dostarczanie wiedzy na temat człowieka, udzielanie uczniowi pomocy w zrozumieniu

samego siebie. 2. Przekazywanie wiedzy na temat budowy i złożoności świata ożywionego i nieożywio-

nego oraz warunków życia. 3. Umożliwianie prowadzenia obserwacji środowiska w najbliższej okolicy oraz pozna-

wanych regionach. 4. Przeprowadzanie ćwiczeń kształtujących umiejętność orientowania się w terenie i na

mapie. 5. Umożliwianie prowadzenia obserwacji zjawisk przyrodniczych, wykonywania pro-

stych eksperymentów i interpretowania ich wyników. 6. Pobudzanie wrażliwości uczniów na piękno świata i wartość życia. 7. Kształtowanie postawy szacunku do zwierząt i przyrody oraz odpowiedzialności za

ich stan. Treści

1. Wspólne cechy budowy i czynności organizmów. 2. Złożoność świata żywego, znaczenie różnych sposobów jego porządkowania. 3. Przykłady różnorodności roślin, grzybów i zwierząt oraz środowisk ich życia. 4. Opis miejsca zamieszkania (formy terenu, skały, wody, gleba, roślinność). 5. Warunki życia ludzi w najbliższym otoczeniu. 6. Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa. 7. Krajobraz najbliższej okolicy - obserwacje i opisy: 8. składniki naturalnego krajobrazu 9. sposoby zagospodarowania obszaru 10. ludzie i kultura 11. zależność życia ludzi od czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych. 12. Krajobrazy nizinne, wyżynne i górskie: 13. środowisko i jego zagospodarowanie (na przykładzie wybranych krajobrazów Polski) 14. krajobrazy naturalne i przekształcone przez człowieka 15. przykłady pozytywnego i negatywnego zagospodarowania przestrzeni 16. krainy Polski. 17. Wybrane krajobrazy świata: 18. lądy i kontynenty 19. oceany. 20. Pogoda i klimat, obserwacje meteorologiczne. 21. Właściwości różnych substancji i ich zastosowanie: 22. metale i niemetale 23. mieszaniny jednorodne i niejednorodne 24. woda i roztwory wodne; rozpuszczanie i krystalizacja 25. właściwości materii o różnych stanach skupienia


26. przemiany chemiczne znane z życia codziennego (np. spalanie, korozja, ścinanie biał-ka).

27. Kinetyczno-molekularny model budowy materii. 28. Podstawowe zjawiska fizyczne: 29. mechaniczne 30. elektryczne i magnetyczne 31. optyczne i akustyczne. 32. Czynności życiowe człowieka, etapy rozwoju człowieka ze szczególnym uwzględnie-

niem dojrzewania biologicznego, zasady higieny. 33. Znaczenie wybranych gatunków roślin, grzybów i zwierząt dla człowieka. 34. Bakterie i wirusy - zagrożenia i korzyści dla człowieka. 35. Substancje szkodliwe dla organizmów żywych i ich oddziaływanie na środowisko

przyrodnicze. 36. Wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze 37. Wpływ środowiska na zdrowie człowieka: 38. substancje szkodliwe i ich wpływ na organizm człowieka 39. rola wody, powietrza, gleby, ich odtwarzalność, czystość i skażenie. 40. Ziemia w Układzie Słonecznym, obserwacje astronomiczne. 41. Podróże i odkrycia geograficzne.

Osiągnięcia 1. Całościowe postrzeganie rzeczywistości przyrodniczej. 2. Obserwowanie przyrodniczych składników środowiska i ich opis. 3. Gromadzenie i integrowanie wiedzy koniecznej do opisywania zjawisk przyrody. 4. Rozpoznawanie stanów fizjologicznych organizmu człowieka. Dbałość o zdrowie

przez stosowanie zasad higieny i korzystanie z różnych form rekreacji. 5. Dostrzeganie walorów przyrodniczych najbliższego regionu, znajomość prawnie

chronionych obiektów i obszarów przyrodniczych. Rozpoznawanie - z wykorzysta-niem atlasów i prostych kluczy - pospolitych gatunków roślin i zwierząt.

6. Dostrzeganie zależności między czynnikami środowiska przyrodniczego i kulturowe-go.

7. Wyjaśnianie zjawisk fizycznych i astronomicznych. 8. Obserwowanie i identyfikowanie różnorodnych substancji i procesów chemicznych w

najbliższym otoczeniu. 9. Właściwe korzystanie z dostępnych produktów chemicznych. 10. Dostrzeganie wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze. 11. Orientowanie się w terenie. 12. Czytanie i interpretowanie map, wykresów, tabel. 13. Rozwiązywanie prostych zadań problemowych dotyczących miejsca zamieszkania i

okolicy. 14. Dostrzeganie przyrodniczych i kulturowych walorów najbliższego regionu.


EDUKACJA EKOLOGICZNA - ścieżka międzyprzedmiotowa w gimnazjum Cele edukacyjne

1. Uświadamiania zagrożeń środowiska przyrodniczego, występujących w miejscu za-mieszkania

2. Wyzwolenie postawy aktywnej wobec zagrożeń środowiska przyrodniczego, występu-jących w miejscu zamieszkania

Zadania szkoły 1. Tworzenie warunków do poznawania współzależności między różnymi składnikami

środowiska oraz rozumienia przyczyn i skutków ingerencji człowieka w świat przyro-dy.

2. Kształtowanie proekologicznej motywacji uczniów. Treści

1. Przyczyny i skutki niepożądanych zmian w atmosferze, biosferze, hydrosferze i lito-sferze.

2. Różnorodność biologiczna (gatunkowa, genetyczna oraz ekosystemów) - znaczenie jej ochrony.

3. Żywność - oddziaływanie produkcji żywności na środowisko. 4. Zagrożenia dla środowiska wynikające z produkcji i transportu energii; energetyka ją-

drowa - bezpieczeństwo i składowanie odpadów. Osiągnięcia

1. Dostrzeganie, opisywanie i wyjaśnianie związków między naturalnymi składnikami środowiska, człowiekiem i jego działalnością.

2. Krytyczna analiza relacji między działalnością człowieka a stanem środowiska. 3. Organizowanie działań służących poprawie stanu środowiska w najbliższym otocze-

niu. 4. Podejmowanie działań ekologicznych w najbliższym otoczeniu i we własnym życiu. 5. Umiejętność przestrzegania zasad ładu i porządku w miejscach publicznych.


Wykorzystanie drobnego zbiornika wodnego jako narzędzia edukacyjnego w realizacji treści programowych

Nauczanie przyrody powinno w dużym stopniu opierać się o bezpośrednie obserwacje w naj-

bliższym otoczeniu. Drobny zbiornik wodny (naturalny lub sztuczny) może być dobrym „laborato-

rium” i naturalną „hodowlą” dla nauczyciela. W ciągu całego roku obserwować można bardzo dużo

gatunków, typów i gromad zwierząt i roślin. Bogactwo planów budowy, różnorodnych przystosowań,

typów troficznych i ekologicznych czynią biocenozy drobnych zbiorników bardzo atrakcyjnymi dy-

daktycznie. Istotne są także warunki bezpieczeństwa. Należy wybrać zbiornik (zbiorniki) płytkie i z

bezpiecznym dojściem do wody. Przygotowanie pomostów i kładek ułatwi obserwacje bezpośrednie w

środowisku.

Jeśli zbiornika naturalnego nie ma w bezpośrednim sąsiedztwie szkoły, można taki zbiorni-

czek zbudować.

Istotą zmian w szkolnictwie jest zorientowanie działań na efekty. Ułożenie wiadomości jest

drugorzędne i uzależnione od sytuacji lokalnej. Z oczywistych względów treści nauczania w wielu

szczegółach powinny być różne w szkole wiejskiej i miejskie, w miejscowości nadmorskiej i górskiej,

w krajobrazie silnie zanieczyszczonym i miejscowości puszczańskiej. Inny program będzie w szkole z

dostępem do rzeki, innym w szkole znajdującej się w krajobrazie z licznymi drobnymi zbiornikami.

Aby silniej młodzież zmotywować do nauki i żeby pełniej i trwalej ugruntować zdobyte umie-

jętności, wiadomości, ukształtowane postawy, konieczne jest silne ukierunkowanie procesu dydak-

tycznego na sprawy lokalne, związane z najbliższym otoczeniem. Dodatkowo powinny być to proble-

my z życia codziennego i mało abstrakcyjne.

Niże przedstawiono układ treści w dwojaki sposób. Najpierw w układzie dyscyplin akademic-

kich – tradycyjnie. Ułatwi to nauczycielom dostrzeżenie konkretnych wiadomości. W drugim podej-

ściu zaakcentowano problemy. Jest to bardziej efektywne podejście i ukierunkowane na cele eduka-

cyjne i zadania szkoły.

Drobny zbiornik. Treści programowe – przyroda w szkole podstawowej 1. Wspólne cechy budowy i czynności organizmów.

na przykładzie organizmów występujących w najbliższym otoczeniu, w tym w drob-nym zbiorniku (odwołanie się do obserwacji terenowych i obserwacji w klasie, uzu-pełnione wiadomościami z podręczników itd.)

2. Złożoność świata żywego, znaczenie różnych sposobów jego porządkowania. systematyka, podstawy klasyfikacji, filogeneza, nierozwiązane problemy (np. niespor-

czaki) 3. Przykłady różnorodności roślin, grzybów i zwierząt oraz środowisk ich życia.

opisane w dalszej części szczegółowo 4. Opis miejsca zamieszkania (formy terenu, skały, wody, gleba, roślinność).


drobne zbiorniki jako elementy krajobrazu 5. Warunki życia ludzi w najbliższym otoczeniu.

wpływ drobnych zbiorników na mikroklimat, miejsca wylęgu komarów, malaria 6. Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa.

drobne zbiorniki wodne, stałe i okresowe, zagłębienia w terenie 7. Krajobraz najbliższej okolicy - obserwacje i opisy.

krajobraz polodowcowy (zbiorniki naturalne), zbiorniki antropogeniczne (piaskownie, żwirownie, glinianki, torfianki, wykopy budowlane)

8. Składniki naturalnego krajobrazu zbiorniki okresowe śródleśne, śródłąkowe, zbiorniki zalewowe w dolinach rzek, oczka

polodowcowe 9. Sposoby zagospodarowania obszaru

wykorzystanie zbiorników w hodowli ryb, ptactwa wodnego, nutrii, wodopoje dla by-dła, miejsca rekreacji, wysypiska śmieci, użytki ekologiczne

10. Ludzie i kultura literackie opisy przyrody dotyczące krajobrazu wiejskiego i drobnych zbiorników

(stawów) w lekturach szkolnych, odnoszenie się do „nieużytków”, wpływ codzien-nych przyzwyczajeń konsumenckich na produkcje odpadów, gospodarka odpadami w gminie, dzikie wysypiska, akcje „sprzątania świata”, konstrukcje wodne: młyny, hy-droelektrownie, znaczenie „białej energii: i małej retencji wód,

11. Zależność życia ludzi od czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych. przekształcenia w rolnictwie, rozwój agroturystyki: wykorzystanie przyrodnicze tere-

nów rolniczych 12. Środowisko i jego zagospodarowanie (na przykładzie wybranych krajobrazów Polski)

j.w. (zalesianie terenów porolniczych, wpływ rozwoju dróg na populacje płazów, two-rzenie uzytków ekologicznych)

13. Krajobrazy naturalne i przekształcone przez człowieka zbiorniki naturalne i antropogeniczne, świadome i celowe tworzenie nowych zbiorni-

ków dla ochrony gatunków i zwiększenie bioróżnorodności 14. Przykłady pozytywnego i negatywnego zagospodarowania przestrzeni

negatywne: zaśmiecanie, zanieczyszczanie (np. gnojowica), zasypywanie, likwidowa-nie drobnych zbiorników

pozytywne: wkomponowanie w krajobraz rolniczy jako użytki ekologiczne i refugia dla zwierząt pożytecznych (np. ropuchy), renaturalizacja glinianek, zbiorników w pia-skowniach i żwirowniach, likwidacja dzikich wysypisk śmieci.

15. Pogoda i klimat, obserwacje meteorologiczne. znaczenie zmian klimatu na biocenozy drobnozbiornikowe (wahania klimatyczne w

cyklu 10-letnim, stuletnim, polodowcowe zmiany klimaty, gatunki reliktowe w zbior-nikach astatycznych (rozwój gatunków północnych w czasie wczesnej wiosny – fazy zimnej wody i niskiej trofii)

16. Woda i roztwory wodne; rozpuszczanie i krystalizacja związki mineralne i organiczne w wodzie, zasolenie wód powierzchniowych, źródła

soli, zakwaszenie i związek z energetyką, eutrofizacja 17. Właściwości materii o różnych stanach skupienia

różne stany skupienia wody, znaczenie gęstości wody w różnych temperaturach dla życia organizmów w wodach stojących

18. Przemiany chemiczne znane z życia codziennego (np. spalanie, korozja, ścinanie białka). ogrzewanie domów, źródła energii i wpływ na stan środowiska lokalnego, skutki glo-

balne (eksport i import zanieczyszczeń, globalne ocieplenie klimatu i skutki lokalne)


19. Podstawowe zjawiska fizyczne: mechaniczne, elektryczne i magnetyczne, optyczne i aku-styczne.

tarcie i ślizganie się na lodzie (bezpieczne lodowiska), właściwości optyczne i elek-tromagnetyczne wody w różnych stanach skupienia, zjawisko tęczy i zorzy polarnej

20. Znaczenie wybranych gatunków roślin, grzybów i zwierząt dla człowieka. gatunki hodowlane (ryby, rak, kaczki, gęsi), pijawka lekarska, gatunki łowne (np. dzi-

kie kaczki), gatunki „szkodliwe i pożyteczne”, znaczenie ekologiczne, bioróżnorod-ność jako element walorów turystycznych (np. agro-turystyka)

21. Substancje szkodliwe dla organizmów żywych i ich oddziaływanie na środowisko przy-rodnicze.

eutrofizacja zbiorników, zanieczyszczenie wód środkami ochrony roślin oraz odpada-mi (dzikie śmietniki), rodzaje opakowań, nawyki konsumenckie, sposoby konserwo-wania żywności

22. Wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze wykorzystanie zadrzewień i zbiorników śródpolnych w kształtowaniu krajobrazu

23. Rola wody, powietrza, gleby, ich odtwarzalność, czystość i skażenie. cykle krążenia wody w skali globalnej i lokalnej, zanieczyszczenie wód powierzch-

niowych


Drobne zbiorniki wodne. Schemat rozłożenia treści programowych z rozbi-ciem na dyscypliny akademickie

Biologia

Glony Glony jednokomórkowe, kolonijne (różne kształty kolonii: niktowate kuli-ste itp.), budowa komórki, zróżnicowanie systematyczne, - obserwacje pod lupą i mikroskopem

Rośliny naczyniowe Budowa organów roślin, przystosowania roślin do życia na lądzie i w wo-dzie, typy ekologiczne roślin wodnych (helofity, elodeidy, izoetidy, nimfe-idy), obserwacja fotosyntezy, (z wykorzystaniem rzęsy wodnej, moczarki kanadyjskiej, trzciny, pałki wodnej, turzyce, grążel itp.) - obserwacje w terenie, obserwacje makroskopowe, eksperyment w klasie

Mikroorganizmy Obserwacja bakterii i grzybów, obserwacje mikroskopowe, hodowle na różnych pożywkach, obserwacja fermentacji (drożdże)

Pierwotniaki Budowa organizmów jednokomórkowych, organella, formy kolonijne, zróżnicowanie systematyczne, pojęcie samożywności i cudzożywności, ewolucja organizmów wielokomórkowych

Bezkręgowce - Gąbki - obserwacja makroskopowa i mikroskopowa - Jamochłony - obserwacja stułbi w warunkach naturalnych i hodowli - Wrotki, niesporczaki - budowa, powiązania filogenetyczne - Pierścienice - (plan budowy i tryb życia pijawek: gatunki pasożytni-

cze, drapieżne, padlinożerne), powstanie i znaczenie ewolucyjne me-tamerii

- Mięczaki - budowa, zróżnicowanie systematyczne, cykle życiowe - Skorupiaki, zróżnicowanie systematyczne, formy ekologiczne (plank-

ton, bentos, fitofagi, drapieżcy), cykle życiowe, formy reliktowe, przystosowania do życia w wodzie, zróżnicowanie funkcjonalne od-nóży, procesy oligomeryzacji i tagmatyzacji w ewolucji stawonogów (wioślarki, widłonogi, rak pręgowany, ośliczka, kiełż, dziwogłówka wiosenna, przekopnica) - obserwacje terenowe, obserwacje makro-spokowe w klasie

- Pajęczki - budowa, przystosowanie do życia w wodzie pająka topika - Owady, - budowa, zróżnicowanie systematyczne (ważki, jętki, siatko-

skrzydłe, wielkoskrzydłe, chruściki, chrząszcze wodne, pluskwiaki wodne, motyle wodne, muchówki wodne), przystosowania do życia w wodzie, oddychanie tlenem atmosferycznym i rozpuszczonym w wo-dzie, zróżnicowanie morfologicznie larw owadów wodnych, formy ekologiczne (plankton, nekton, bentos), różne sposoby odżywiania, owady chronione (ważki) owady zagrożone cykle życiowe

RÓŻ

NO

RO

DN

OŚĆ

I ZŁ

OŻ

ON

OŚĆ

ŚW

IAT

A Ż

YW

EG

O


Geografia

Ryby Budowa, przystosowania do życia wodnego, gatunki chronione, zna-czenie w ekosystemach wodnych, znaczenie gospodarcze dla człowie-ka

Płazy Budowa i rozwój, tryb życia traszki, żaby, ropuchy, wędrówki w celach rozrodczych, znaczenie zbiorników wodnych dla występowania płazów w krajobrazie rolniczym, gatunki chronione Gady Budowa i rozwój (zaskroniec, żółw błotny), gatunki chronione w Pol-sce

Ptaki Budowa, zróżnicowanie systematyczne, różne typy ekologiczne , ptaki gniazdujące w drobnych zbiornikach i tylko żerujące, miejsca lęgowe w krajobrazie rolniczym

Ssaki Budowa, rozwój, przystosowania do życia na lądzie, gatunki chronio-ne, sposoby odżywiania (rzęsorek rzeczek, norniki, piżmak bóbr, wy-dra), gatunki obce (norka amerykańska, piżmak).

RÓŻ

NO

RO

DN

OŚĆ

I ZŁ

OŻ

ON

OŚĆ

ŚW

IAT

A Ż

YW

EG

O

KR

AJO

BR

AZ

NA

JBL

IŻSZ

EJ

OK

OL

ICY

Opis terenu - wybrane krajobrazy świata, regiony geograficzne Polski, typy kra-

jobrazu, opis krajobrazu, waloryzacja estetyki krajobrazu, - typy zbiorników ze względu na pochodzenie, trwałość, krajobraz - orientacja w terenie, rozpoznawanie stron świata, warunki pogo-

dowe - ukształtowanie terenu, elementy krajobrazu - wykonanie szkicu terenu i szkicu zbiornik

Środowisko i jego zagospodarowanie - antropogeniczne przekształcenia zbiorników wodnych - znaczenie wody w przyrodzie i dla gospodarki człowieka - cykle biogeochemiczne: krążenie wody, azotu, węgla, fosforu w

skali globalnej i lokalnej - zanieczyszczenie wód i atmosfery w skali globalnej i lokalnej


Chemia

Fizyka i matematyka

Przedmioty humanistyczne, społeczne i artystyczne Plastyka: Plenery malarskie w terenie, wykorzystanie farm wodnych i olejnych (substancje rozpuszczal-ne w wodzie, rozpuszczalne w oleju, związkach ropopochodnych). Muzyka: Piosenki żeglarskie, piosenki o tematyce przyrodniczej, przestawianie nastroju w muzyce, naśladowanie dźwięków, rytm. Język ojczysty Wybrane fragmenty z lektur szkolnych dotyczące opisów stawów i innych zbiorników wod-nych, konkurs literacki na esej (wypracowanie) o miejscowym zbiorniku wodny, konkurs poetycki, konkurs recytatorski, ćwiczenie umiejętności opisywania obiektów (opis zbiornika) i nastrojów emo-cjonalnych, ćwiczenie umiejętności wypowiedzi ustnej i pisemnej. Język obcy Słownictwo dotyczące zbiornika, roślin i zwierząt, krajobrazu, gospodarstwa domowego, dzia-łalności człowieka, rolnictwa, zanieczyszczenia środowiska, ochrony przyrody. Historia Ja wyglądał świat i moja miejscowość 10, 100, 300... itd., lat temu, jak mogło wyglądać oto-czenie zbiornika wodnego, krajobraz, jakie żyły zwierzęta, rośliny, jakie były kultury, ludzie jakiej narodowości mogli przebywać nad zbiornikiem. Technika Wykonanie przyrządów pomiarowych i pomocy dydaktycznych.

Róż

noro

dność

zwią

z-kó

w c

hem

iczn

ych

Woda jako rozpuszczalnik, związki mineralne rozpuszczalne w wodzie i nierozpuszczalne, sole, kationy i aniony, przewodnictwo elektroli-tyczne wody, metale i niemetale, tworzywa sztuczne, pH, związki or-ganiczne w wodzie (azotany, fosforany), zanieczyszczenie wód grun-towych

Związki chemiczne obecne w gospodarstwie domowym i możliwość ich przedostania się do zbiorników (opakowania plastykowe, metale, środki czystości, środki ochrony roślin, kleje i rozpuszczalniki wykorzystywane w budownictwie i meblarstwie.

Właśc

iwoś

ci m

ater

ii - właściwości optyczne wody - właściwości materii o różnych stanach skupienia (gaz, ciecz,

ciało stałe) - podstawowe zjawiska fizyczne, wykorzystanie praw mechaniki w

konstrukcji urządzeń wodnych (młyn wodny, hydroelektrownia), zamiany energii, praca, tarcie, entropia, akustyka (rozchodzenie się fal dźwiękowych nad wodą i w różnych ośrodkach)


Wiedza o społeczeństwie Przygotowanie i organizacja akcji prośrodowiskowych (sprzątanie brzegów zbiorników, zmiana postaw konsumenckich, przeciwdziałanie eutrofizacji), kontakty z władzami lokalnymi itp. Układ treści według problemów – nauczanie zintegrowane (w szkole pod-stawowej :przyroda oraz ścieżka „edukacja ekologiczna”) Odniesienie do celów kształcenia jak i zadań szkoły Opis zbiornika (przyrodniczy, artystyczny, literacki): Jaki jest? Czym różni się od innych? Jak powstał? Jest elementem Jakiej większej całości? Co w nim żyje? Jakie rośliny i zwierzęta występują, jakie odwiedzają? Jak funkcjonuje, na co wpływa i co ma wpływ na zbiorniki i jego biocenozy? Jak zmienia się zbiorniki, jego wygląd, biocenozy, funkcjonowanie:

- w różnych porach dnia (temperatura, chemizm, aktywność zwierząt itp.)? - w różnych porach roku? - w cyklu kilku-kilkunastu lat (wahania klimatyczne)? - w cyklu kilkuset letnim i wielu tysięcy lat (przekształcenia klimatyczne, zlodowacenia, zmia-

ny krajobrazu)? - czy i jak zachodzi sukcesja ekologiczna?

Jaki wpływ na zbiornik i jego biocenozy ma: - rolnictwo - gospodarstwa domowe - drogi komunikacyjne - globalne zmiany (zakwaszenie, gazy cieplarniane, globalizacja gospodarki0 - sposób ogrzewania domów

Jakie znaczenie ma zbiornik dla zwierząt? Czy można aktywnie chronić zagrożone gatunki płazów, gadów, ptaków, bezkręgowców i roślin w zbiornikach wodnych i ich otoczeniu? Co ja mogę zrobić?


SCHEMATY POWIĄZAŃ TREŚCI PROGRAMOWYCH


Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „gospodarstwo agrotu-rystyczne” wg modelu gwiaździstego

Biologia Rośliny uprawowe, zwierzęta hodowlane, modyfikacje gene-tyczne, szkodniki roślin, zwie-rzęta pożyteczne, chwasty, bio-logia rozwoju

Język polski Literatura związana z wsią (np. Reymont), opis przyrody i krajo-brazów wiejskich

Matematyka Rachunek ekomo-niczny w gospodar-stwie i turystyce (dodawanie, mnoże-nie, dzielenie, staty-styka

Geografia Typy krajobrazów, ukształtowa-nie terenu a rolnictwo, strefy klimatyczne – wpływ na rolnic-two, geografia upraw, turystyka

Historia Starożytne kultury rolni-ków w różnych częściach świata, udomowienie roślin i zwierząt hodowlanych,

Religia/etyka Kain i Abel, po-moc głodującym

Wiedza o społeczeństwie Problem restrukturyzacji rolnictwa, integracja z Unią Europejską

Plastyka Techniki plastyczne z wyko-rzystaniem surowców natu-ralnych: ziemniaki, słoma, glina, wiklina, drewno, sznu-rek, wzornictwo rustykalne, rękodzieło ludowe

Gospodarstwo agroturystyczne


Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „zadrzewienia śródpol-ne” według modelu gwiaździstego

Biologia Budowa organów roślin, tkanki roślinne, fotosynteza, cykl ży-ciowy, wzrost, gatunki drzew, pietra roślinne w lesie, sukcesja ekologiczna

Język polski Fraszki Kochanowskie-go, literatura: opisy przyrody lasu, pocho-dzenie nazw drzew, samodzielny opis, kon-kurs recytatorski

Matematyka Obliczanie powierzchni różnych figur, oblicza-nie wysokości drzewa (geometria), szacowa-nie liczebności

Geografia Strefy klimatyczne, biomy roślinne, fitogeografia, handel drewnem, szlaki transportu lądowego i morskiego, rozpo-znawanie stron świata

Historia Wierzenia pogańskie, święte gaje, misja św. Wojciecha, Celtowie, rozwój cywilizacji zwią-zany z zasobami leśnymi

Religia/etyka Adopcja, odpo-wiedzialność za bezdomnych, pro-blem prywatnej własności ziemi

Wiedza o społeczeństwie Problem bezdomności, konsekwencje wylesiania, historyczne i współczesne katastrofy ekologiczne, organizowanie się ludzi wobec klęsk, konflikt: „boga-ta północ-biedne południe”

Plastyka Fotografie, plenery plastycz-ne, techniki z wykorzysta-niem kory, suchych liści, architektura drewniana, ka-pliczki przydrożne

Zadrzewienia śródpolne

Technika Drewno jako suro-wiec, techniki obróbki drewna, wikliniarstwo, narzędzia i maszyny do obróbki drewna

Fizyka tarcie, maszyny, roz-kład sił, dźwignie itd.


Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „drobne zbiorniki śród-polne” według modelu gwiaździstego

Biologia Rośliny i zwierzęta zbiorni-ków wodnych, zróżnicowa-nie zwierząt bezkręgowych, gatunki chronione, rozwój płazów

Język polski Stawy, jeziora, gli-nianki w opisach przyrody, wypowiedź ustna, opowiadanie, rym i rytm w poezji

Matematyka i fizy-ka Bryły, obliczanie objęto-ści i powierzchni brył, szacunkowe obliczanie liczebności, statystyka, pomiary odległości, wzorce długości, optyka

Geografia Krajobraz polodowcowy, antropo-geniczne zmiany krajobrazu, ukształtowanie terenu, wzniesienia i zagłębienia, zbiorniki odpływowe i bezodpływowe

Historia Znaczenie zbiorników wodnych dla rozwoju cywilizacji, antropoge-niczne zbiorniki wod-ne, nawodnienia histo-ryczne i współczesne

Religia/etyka Stary i Nowy Te-stament, sadzawki Jerozolimy

Wiedza o społeczeństwie Dostęp do źródeł wody, dostęp do linii brzegowej jezior i rzek, rozwój ekonomiczny obszarów rolniczych i popegeerowskich, bezrobocie na wsi, integracja z Unią Europejską

Plastyka Plener malarski, roślin-ne i zwierzęce motywy w sztuce, impresjo-nizm, secesja Muzyka Piosenki o tematyce przyrodniczej

Drobny zbiornik wodny w krajobra-

zie rolniczym


Przykład interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „źródła” według modelu gwiaździstego

Biologia Przystosowania roślin i zwierząt do życia w wodzie i źródliskach, biocenozy gorą-cych źródeł

Język polski Opisy przyrody, pisanie listu Język obcy Słówka dotyczą-ce wody

Matematyka Obliczanie wy-dajności, mierze-nie prędkości przepływu

Geografia Uzdrowiska, wody leczni-cze, typy źródlisk, erozja terenu, zasoby wody na Ziemi, cykl krążenia wody pogoda

Historia Mity greckie (Aretuza), baśnie i podania pogań-skie, starożytność, śre-dniowiecze, związek zakładanych osiedli i grodów obronnych z ujęciami wody

Fizyka Grawitacja, siły kapilarne, stany skupienia wody

Plastyka Farby wodne, zajęcia plenerowe

ŹRÓDŁA, KRYNICE, ZDROJE....

Chemia Woda jako rozpuszczalni, rozpuszczalne i nieroz-puszczalne związki mine-ralne, związki organicz-ne, azotany, fosforaty, zasolenie wód


Model interdyscyplinarnego ujęcia zagadnienia „ochrona środowiska z per-spektywy gospodarstwa domowego – odpady, energia, zużycie wody” we-dług modeli linearnego (przepływowego)

Historia Dzieje wykorzystania energii, rozwój cywilizacji, wykorzystanie drewna, węgla, ropy naftowej, energii atomowej itd.

Geografia Zasoby energetyczne Polski, złoża węgla, ropy naftowej, alternatywne źródła energii

Technika

Budowa wiatraków, hydroelektrowni, ogniw elektrycznych

Fizyka

Pojecie energii, zamiany energii praca

Ochrona środowiska + matematyka

Pomiar zużycia energii w domu, rodzaje urządzeń elektrycznych Pomiar produkcji odpadów w gospodarstwie domowym

Chemia

Rodzaje tworzyw sztucznych, chemia węgla i ropy naftowej

Biologia (przyroda)

Rośliny i zwierzęta wód śródlądowych, gatunki zagrożone wyginięciem

Chemia + biologia + fizyka (przyroda)

Związki organiczne, napięcie powierzchniowe, detergenty, eutrofizacja wód

Wiedza o społeczeństwie

Recykling, reusing, społeczne ruchy prośrodowiskowe

Religia/etyka

Postawa wobec życia – konsumpcyjny styl życia, postawa umiarkowanej konsumpcji


PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ


SCENARIUSZ ZAJĘĆ Prowadzący:

Ćw.

PRZEDMIOT: edukacja ekologiczna/przyroda Liczba godz.: 1+1

Temat: Ocena krajobrazu miejskiego/wiejskiego

Szczegółowe cele kształcenia: zapoznanie z prostymi metodami oceny krajobrazu,

Treści nauczania: Pojęcie krajobraz, przedmiot badań ekologii krajobrazu, estetyka i walory sozologiczne krajobrazu miejskiego, warunki środowiskowe urbicenozy, metody ewaluacji różnych cech krajobrazu. Porów-nanie krajobrazu wiejskiego i miejskiego

Metody i formy realizacji zajęć: 1. Wprowadzenie teoretyczne dotyczące ankietowych metod oceny krajobrazu 2. Wyjaśnienie ćwiczenia, przydzielenie fragmentów dzielnicy do zbadania, rozdanie ankiet. 3. Samodzielna praca uczniów w grupach w terenie 4. Podsumowanie wyników, porównanie sumarycznych ocen dla całej dzielnicy lub wsi

Materiały: 1. Ankieta oceny estetyki krajobrazu miejskiego 2. Plan miasta 3. Planszety, coś do pisania

Literatura pomocnicza: Richling A., J. Solon, 1996. Ekologia krajobrazu. PWN, W-wa319 s. Pawlaczyk P., A. Jermaczyk 1997. Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wydanie drugie, zmienione i uzu-pełnione. Wyd. Lub. Klubu Przyr., Świebodzin, 244 str.

Forma zaliczenia: Wypełniona ankieta z pisemną propozycja zmian w zagospodarowaniu i ankie-towanego fragmentu miasta.

Autor: S. Czachorowski


Ocena krajobrazu miejskiego – karta pracy 1. Estetyka krajobrazu

a) elementy wprowadzone przez człowieka są właściwie wkomponowane w naturalne środowisko (5 pkt.)

b) styl elementów antropogennych nie w pełni dostosowany do otoczenia (3 pkt.) c) wyraźny brak harmonii pomiędzy naturalnym środowiskiem a elementami sztucznymi (0 pkt.) 2. Architektura

Oceń piękno architektury (skala 0-5 pkt.), które elementy są ładne (5 pkt.), a które wyraźnie szpecą (0

pkt.)?

3. Zagospodarowanie terenu

d) funkcjonalne, racjonalne ((5 pkt.) e) miejscami wyraźne „niedociągnięcia” (3 pkt.) f) całkowicie błędne, niefunkcjonalne i nieracjonalne (0 pkt.) 4. Szlaki komunikacyjne

Oceń funkcjonalność przejść dla pieszych, możliwości poruszania się rowerzystów (także deskorolka-

rzy i łyżworolkarzy), osób niepełnosprawnych, czy istnieje wyraźny konflikt między ruchem kołowym

a pieszymi? Weź pod uwagę wygodę i bezpieczeństwo (0-5 pkt).

5. Zapach

Świeże, czyste powietrze (5pkt.), niezbyt intensywny zapach (3 pkt.), stały, intensywny zapach lub

zapylenie (0 pkt.)

6. Hałas

g) bardzo niski poziom lub brak (5 pkt.)

h) słaby (3 pkt.)

i) stały, głośny (0 pkt.)

- określ źródła hałasu

7. Śmieci

brak (5 pkt.), b) mała ilość (3 pkt.), c) dużo (0 pkt.)

Czy są kosze na śmieci, czy jest ich wystarczająca ilość?

8. Roślinność

Czy wystarczająco jest zieleni (5 pkt.), czy też wymagane są uzupełnienia częściowe (3 pkt.), brak

całkowicie (0 pkt.)

Jakie gatunki dominują wśród drzew i krzewów, czy są trawniki, rabaty kwiatowe, dzikie łąki?

Średni wiek drzew (orientacyjnie: np. stare, bardzo młode)

9. Place zabaw

Czy są miejsca do zabaw dla dzieci i młodzieży (0-5 pkt.)

Widoczne są ślady wandalizmu - bardzo (0 pkt.), wcale (5 pkt.)

10. Co i jak należałoby zmienić, aby polepszyć walory estetyczne i funkcjonalne ocenianego terenu (z

uwzględnieniem funkcji ekologicznych) ( wykorzystaj drugą stronę kartki)


SCENARIUSZ ZAJĘĆ

Prowadzący:

Ćw.

PRZEDMIOT: edukacja ekologiczna/przyroda Liczba godz.: 2+2

Temat: Ocena zużycia energii w gospodarstwie domowym Szczegółowe cele kształcenia: postawy konsumenckie, nowoczesne technologie zmniejszające energochłonność urządzeń domowych, ogrzewanie, ocieplanie budynków, koszty ekonomiczne Treści nauczania: Konsumpcja energii w gospodarstwie domowym i przemyśle, energetyka, źródła energii odnawial-nej i nieodnawialnej, technologie energooszczędne i energochłonne.

Metody i formy realizacji zajęć: 1. Wprowadzenie do tematu ćwiczeń 2. Rozdanie instrukcji i wyjaśnienie zadań a. Ocena sprzętu AGD na podstawie oferty sklepowej (karta pracy nr 1) b. Ocena zużycia energii elektrycznej w gospodarstwie domowym – karta pracy nr 2 (uwaga –

trzeba zlecić wykonanie ćwiczenia miesiąc wcześniej, aby studenci zdążyli pojechać do swoje-go domu!)

Zestawienie wszystkich urządzeń elektrycznych w domu (miksery, młynki do kawy, odkurza-cze RTV, pralki itp.) z wyszczególnieniem mocy i ocenie częstości używania – czy da się je czymś zastąpić? 3. Inne źródła energii i jej zużycie (gaz, CO, piec olejowy, piec węglowy) – koszty utrzymania

(dyskusja) Materiały: 1. Karta pracy nr 1. 2. Karta pracy nr 2. 3. Dane statystyczne odnoszące się do zużycia energii oraz przykładowe dane z gospodarstw do-

mowych 4. Charakterystyki energochłonności i kosztów eksploatacji różnych typów ogrzewania, wpływ na

środowisko Literatura pomocnicza:

Forma zaliczenia: Kary pracy z komentarzem ewentualnie esej skierowany do prasy lokalnej



Karta pracy nr 1

1. Wybierz dowolny rodzaj urządzenia gospodarstwa domowego (lodówka, odkurzacz, telewizor,

mikser-robot kuchenny, mikrofalówka, pralka, kuchnia gazowa, kuchnia elektryczna, komputer). 2. Udaj się do wybranego, dowolnego sklepu i porównaj sprzęt różnych modeli i producentów

uwzględniając energochłonność, cenę i koszty eksploatacji wpisując do poniższej tabeli. Zestawienie cech produktu .....................

producent model moc (kW) cena (zł) koszty eksplo-atacji inne niż

energia

uwagi – jakość produktu, er-

gonomia,


Karta pracy nr 2

Ocena zużycia energii w gospodarstwie domowym

Analizowane gospodarstwo domowe: liczba osób........, miejsce (wieś, miasteczko, duże miasto)1, po-wierzchnia mieszkania ........... m2, sposób ogrzewania ................. . (gazowe, CO, piec węglowy, ko-cioł olejowy itp.) 1. Wypisz wszystkie urządzenia elektryczne znajdujące się w domu, z uwzględnieniem ich mocy 2. Oszacuj tygodniowy lub miesięczny czas pracy oraz zużycie energii w ciągu roku 3. Sprawdź zużycie energii w miesiącu i roku (wg rachunków) i cenę energii. 4. Wpisz średnia cenę urządzenia w sklepie 5. Czy jest możliwość zmniejszenia zużycia energii poprzez zmianę nawyków domowników lub/i

wymianę na bardziej energooszczędne urządzenie? W jakim czasie inwestycja zwróciłaby ponie-sione nakłady?

6. Wskaż urządzenia wcale lub bardzo rzadko używane (praktycznie więc zbędne) 1 2 3 4 5 6 7 8 9

L.p. Rodzaj urządzenia Model Moc

Czas pracy w ciągu tygodnia

lub miesią-ca

Zużycie energii w

ciągu mie-siąca (ro-

ku)

Koszt energii w

zł

Cena urzą-dzenia w sklepie

Czas w jakim

zwróci się moderni-

zacja

1 Podkreśl właściwe


SCENARIUSZ ZAJĘĆ

Prowadzący:

Ćw.

PRZEDMIOT: edukacja ekologiczna/przyroda Liczba godz.: 1+1, 1+1

Temat: Ocena produkcji odpadów w gospodarstwie domowym Szczegółowe cele kształcenia: zapoznanie z pojęciami, różne typy odpadów, reusing, recykling, segregacja odpadów, sposoby utylizacji, wskazanie na prośrodowiskowe postawy konsumenckie Treści nauczania: Oznakowania produktów w sklepie, różne typy odpadów, powtórne wykorzystanie, segregacja i odzyskiwanie surowców z odpadów, towary nadmiernie opakowane,

Metody i formy realizacji zajęć: 1. Ocena ilości odpadów w domu – analiza kosza na śmieci (zlecić wykonanie1-3 tygodnie wcześniej) – na

zajęciach dyskusja: czy można zmniejszyć ilość odpadów? Jak? 2. Ocena produktów w sklepie, oznakowanie, towary nadmiernie opakowane (karta pracy nr 1) 3. Ocena produkcji odpadów w gastronomii (karta pracy nr 2) 4. Ocena dowolnego produktu (student otrzymuje opakowanie i ma je opisać, ze wskazaniem spo-

sobów zmiany postawy konsumenckiej w kierunku zmniejszenia uciążliwości dla środowiska) – dyskusja lub praca pisemna indywidualna

Materiały: 1. Instrukcja „analiza kosza na śmieci” 2. Karta pracy nr 1 3. Karta pracy nr 2 4. Różne opakowania 5. Piktogramy występujące na towarach świadczące o rodzaju tworzywa lub o „ekologiczności”

produktu. Literatura pomocnicza:

Forma zaliczenia: Karty pracy, sprawozdanie (ocena dowolnego produktu) (ew. esej do prasy)



Karta pracy nr 2

Ćwiczenie do wykonania w barze, restauracji lub w domu

a b c d e Rodzaj na-czynia

Cena jednost-kowa

Koszty odzysku

woda energia środki czyszczą-

ce

Wywóz śmieci

Pensja pracow-

nika Np. kubek,

filiżanka

Talerz

sztućce

Koszty odzysku – w przypadku naczyń jednorazowych koszty zakupu + koszty wywozu śmieci, w przypadku naczyń wielokrotnego użytku, koszty zakupu podzielone przez ilość użycia + koszty mycia (a, b, c, e) a – szacunkowe zużycie wody w przeliczeniu na jedną sztukę (obliczyć na podstawie łącznego zużycia

wody, wszystkich prac zużywających wodę, ilości mytych naczyń) b – szacunkowe zużycie energii na jedną sztukę (j.w.), z uwzględnieniem mycia, dezynfekcji, suszenia c – szacunkowe koszty środków czyszczących (j.w.) d – szacunkowe koszty utylizaji jednorazowych naczyń (koszty wywozu śmieci, ilość zużywanych

sztuk, objętość w śmieciach) e – szacunkowe koszty pracy związane z myciem naczyń


SCENARIUSZ ZAJĘĆ Prowadzący:

Ćw.

PRZEDMIOT: edukacja ekologiczna/przyroda Liczba godz.:

Temat: Ocena zużycia wody w gospodarstwie domowym Szczegółowe cele kształcenia: postawy konsumenckie, zużycie wody w gospodarstwie domowym, technologie zmniejszające zużycie wody, zanieczyszczenia wody, ścieki, sposoby oczyszczania ścieków, związki organiczne w ściekach, produkty zawierające fosforany i bezfosforanowe Treści nauczania: 1. Zmywać czy używać naczyń jednorazowych, dom, bar (ocena produktu, cena, ile razy użyto, koszty odzysku; mycie, zakup nowego, wywóz śmieci, energia, środki czyszczące – czy mają wpływ na cenę dania, potrawy

Metody i formy realizacji zajęć: Porównanie różnych środków piorących pod kątem zawartości fosforanów, obserwacja zużycia wody w gospodarstwie domowym z rozbiciem na różne cele. Dyskusja nad sposobami zmniejszenia zużycia wody

Materiały wytworzone przez uczniów:

Literatura pomocnicza:

Forma zaliczenia:



OMÓWIENIA WYBRANYCH TEMATÓW


Gospodarstwo domowe

Czy byłeś choć raz Drogi Czytelniku "pod namiotem" lub w innych warunkach polowych spę-

dziłeś jakiś czas, np. w ramach wakacyjnego wypoczynku? Czy mieszkałeś choć trochę w mało cywi-

lizowanych warunkach wiejskich bez wodociągu, bez kuchni gazowej i prysznica?

Co jest takiego urzekającego we wczasach „pod gruszą”, ustronnym biwaku pod namiotem,

gospodarstwie agroturystycznym lub mało cywilizowanym domku? Chcę tera z odwołać się do Two-

jego doświadczenia, jeśli przeżyłeś choć kilka dni w warunkach jakie wyżej wymieniłem, to dialog

nasz będzie łatwy...

Choćby tylko wakacyjne, urlopowe kilka dni w warunkach polowych z dala od wygód cywili-

zacji. Codziennie trzeba przygotować coś do zjedzenia. Wstajesz rano. Trzeba rozpalić w piecu (kuch-

ni), aby zagotować wodę na herbatę lub kawę. Układasz gałązki, potem grubsze polana. Nie od razu

udaje się rozpalić. Czuwasz nad ogniem i dokładasz drewna. Zagotowanie wody na takiej węglowej

kuchni zajmuje więcej czasu niż gotowanie na gazie.

Pora obiadu. Trzeba narąbać drewna do kuchni. Ciężka, lecz przyjemna praca. Widzisz jej

efekty. Teraz trzeba wynieść popiół z kuchni. Ponownie rozpalasz ogień. Zabrakło wody, musisz ją

przynieść ze studni. Kilkanaście, może kilkadziesiąt metrów dźwigasz na własnych ramionach. Trochę

Ci ciężko. Dlatego starasz się oszczędzać wodę. Obiad najlepiej jednogarnkowy - mniej zmywania, do

którego trzeba zagrzać wodę...

Mija dzień, idziesz na grzyby , na ryby lub zbierasz jagody. Jeszcze tego samego dnia przy-

rządzasz zupę grzybową, może smażone ryby, a może pierogi z jagodami. Dzień za dniem, w dużym

stopniu wypełniony pracami wiązanymi z zaspakajaniem głodu. Bardzo dużo czynności, dużo pracy,

aby przygotować jeden posiłek.

Czy jesteś tym zmęczony? Raczej nie. We wszystkich tych pracach kryje się jakieś piękno,

można by rzec, że jakaś mistyka. A potrawy zupełnie inaczej smakują! Nawet przypalona kiełbaska na

ognisku. Trudno to opisać, to trzeba przeżyć, poczuć zmysłami i intuicją. Jeżeli tego nie doświadczy-

łeś, drogi Czytelniku- to przy najbliższej okazji spróbuj.

Wiele osób z miasta lubi wyjechać na wieś i pomagać w pracach gospodarskim. Do jednego

gospodarstwa agruturystycznego przyjeżdża mężczyzna ze Śląska. Bardzo lubi pomagać w pracach

polowych. Właściciel gospodarstwa specjalnie dla niego zostawił kawałek ziemi (reszty nie uprawia).

Jednego roku ambitny Ślązak w swoim zapale złamał koło w ciągniku. W kolejnym sezonie bardzo

zmęczył się przy zwózce siana lub słomy, że wzywano masażystę. A mieszczuch był szczęśliwy! Lu-

dzie z blokowisk tęsknią za prostymi, męczącymi pracami. To jest psychiczny odpoczynek

Potem Czytelniku wrócisz do blokowiska. Ile czasu zajmuje Ci przygotowanie posiłku? Kilka

minut. Hot-dog w budce na rogu, pizza w kilka minut odgrzana w kuchence mikrofalowej? Obiadów,

śniadań czy kolacji nie jemy razem, każdy osobno, jak pies – żeby ktoś czasami kęsa nie pochwycił?


Przed telewizorem zagapieni w niebieski ekran. Nawet nie patrzysz na to, co jesz. Dużo, bardzo wol-

nego czasu, z którym nie wiadomo, co zrobić.

Jeśli nie wszystkie, to przynajmniej duża część patologii społecznych, brutalnych pobić, chu-

ligaństwa, wybryków, narkomanii, alkoholizmu bierze się z braku sensu życia. Nie wiemy, co ze sobą

zrobić. Dobrodziejstwo cywilizacji - mechanizacja pracy – przynosi uboczny efekt w postaci nadmiaru

wolnego czasu, którego wcale nie wykorzystujemy na kontakty międzyludzkie. I wydaje się to nie-

zwykłe, że ludy „prymitywne” w gruncie rzeczy mniej czasu w ciągu dnia przeznaczają na pracę (za-

spokajanie głodu itp.), a więcej godzin w ciągu dnia spędzają na kontaktach socjalnych (w tym roz-

rywka i zabawa). Jak to możliwe? Koszty naszego industrialnego, konsumpcyjnego życia są po prostu

wielkie i musimy dużo, bardzo dużo pracować... aby kupić dmuchane żarcie w jednorazowych opa-

kowaniach!

Czy zauważyłeś Czytelniku, że na wsi ludzie sa bardzie do siebie otwarci? Przechodząc obok

siebie zazwyczaj się pozdrawiają, nawiązują rozmowę. Czy widziałeś coś takiego na zatłoczonym

miejskim chodniku? Zupełnie inny styl życia. I może dlatego agroturystyka jest coraz bardziej popu-

larna, także i w naszym kraju.

Cywilizacja „uwolniła nasze ręce” od pracy, dając nam dużo wolnego czasu. I teraz nie wie-

my, co z tym czasem zrobić. Nie-jednokrotnie tracimy sens życia... Do codziennych czynności nie

musimy wkładać dużo wysiłku. Lecz nasz organizm wymaga ruchu i wysiłku. Jeśli zrezygnujemy z

ruchu to odbije się to niekorzystnie na naszym zdrowiu. Z braku naturalnego ruchu uprawiamy sport.

Sport jest tylko surogatem, substytutem i dlatego ta k trudno być nam wytrwałym i sumiennym. Cza-

sami wygląda to już na groteskę: jedziemy własnym samochodem na salę gimnastyczny, do lasu, by

tam pobiegać, rozruszać swoje mięśnie. My sobie truchtamy, a za nami jedzie samochód - w nim nasz

kierowca, aby wygoda była pod ręką... A może by tak iść pieszo? Ruch dla nas, a dla środowiska

mniejsze zużycie energii i surowców?

Podobnie jest z jedzeniem. W zasadzie nic nie musimy robić, restauracja - a raczej bar szyb-

kiej obsługi, półprodukty, mrożonki, suszone, konserwowane czym się da. Szybkie, dmuchane żarcie:

chrupki, chipsy, pieczywo z polepszaczami (takie bardzo pulchne bułeczki, lecz jak naciśniesz, to

prawie nic nie zostaje). Już nawet do torebek z mąką czy płatkami kukurydzianymi pompuje się po-

wietrze- po to, żeby opakowanie zdawało się większe, a cena... uzasadniona. Konserwowane jedzenie

z supermarketów jest raczej mało wartościowe, dlatego codziennie łykamy różne witaminy.Nasze

domy są tak urządzone, że nawet nie mamy gdzie zjeść wspólnego posiłku, powoli i z dostojeństwem,

z mistyką szerszą niż zapychanie żołądka. Maleńka kuchnia (stół dla domowników się nie zmieści) i

kilka ciasnych klitek - dla każdego domownika jego własna „klatka” - i nie ma gdzie zjeść. Jemy

szybko, przed telewizorem... i cierpimy na nadwagę. Czy aby nie „zmienił stryjek siekierki na kijek”?

Powrót do samodzielnego przygotowywania posiłków we własnym gospodarstwie domowym to nie

jakaś dziwna, „ciemngrodzka” filozofia. Przemawia za nim kilka argumentów natury zdrowotnej. Zbyt

szybkie jedzenie powoje choroby i nie syci!


Ewolucyjnie tak został już ukształtowany nasz system trawienny, że soki żołądkowe pobudza-

ne są przez wzrok i węch. Najlepiej jeść: posiłki o stałych porach. Przed posiłkiem, jeśli patrzymy na

potrawy, pobudzamy i „rozkręcamy” nasz system trawienny. W tym czasie sycimy się wzrokiem... i w

rezultacie mniejsza ilość: potrawy zaspakaja nasz głód. Gdy jemy w pośpiechu, niedokładnie gryząc,

oszukujemy swój organizm, a żołądek przeciążamy. W rezulta3cie jemy więcej niż rzeczywiście po-

trzebujemy. I tylko tyjemy! Niezależnie od tego cierpimy na różne choroby układu pokarmowego.

Wyrzucając ze swojego życia (i kultury!) mistykę przygotowywania posiłków, wspólne, spokojne ich

spożywanie - zubożamy swoje życie. Kto je długo, je mniej...

Kolejną korzyścią z samodzielnego gotowania we własnym gospodarstwie domowym będą

mniejsze wydatki finansowe. Po pierwsze nie zapłacimy za zbędne opakowania, nie zapłacimy za

mrożenie, suszenie, konserwowanie, nie zapłacimy za cudzą pracę. A przy okazji trochę mniej śmieci

wywiezionych zostanie na wysypisko.

W mieście już jako tako problem śmieci jest rozwiązany. Na wsi jeszcze nie. Do niedawna

prawie wszystkie odpady z domu wiejskiego były poddawane powtórnej obróbce. Teraz, gdy nadmiar

opakowań nie daje się spożytkować ani skarmić zwierzętom, obok gospodarstw rosną góry śmieci.

Czasem trafiają do lasu. Społeczności wiejskie muszą „zauważyć” problem i nauczyć się go rozwią-

zywać.


Zadrzewienia śródpolne

Nasz współczesny świat przesycony jest pośpiechem. Jednakże coś co powstaje w pośpiechu i

w dużej ilości jest zazwyczaj tylko tandetą. Rzeczy wspaniałe i cenne rodzą się w codziennej i żmud-

nej pracy. Za przykład może służyć drzewko bonsai - rezultaty osiąga się po wielu latach systema-

tycznej i cierpliwej pracy. Pośpieszni nowobogaccy chcą mieć wszystko od zaraz. Kupują gotowy

trawnik i wieloletnie drzewa w doniczkach. Trawnik wystarczy rozwinąć jak dywan, poustawiać

drzewka... i ogród gotowy. Powierzchowny efekt osiągany jest w kilka godzin. Lecz brak najważniej-

szego - emocjonalnego związku z przyrodą i własnym (czy naprawdę własnym?) ogrodem. Tę więź

uzyskuje się jedynie przez własny pot lub codzienne obserwowanie.

Rezultaty osiąga się dzięki ciągłym wysiłkom i ćwiczeniom, dzięki codziennej pracy

bez oglądania się na poklask i blask telewizyjnych jupiterów. Cichość, skromność i wytrwała

praca - oto cechy współczesnego bohatera - bohatera sadzącego las.

Opowieść prawdziwa

Skutkiem intensywnej gospodarki wylesianie są duże powierzchnie naszej Ziemi.

Żyzne krainy zamieniają się w jałowe pustynie. Nieurodzajna ziemia nie może utrzymać lu-

dzi. Wsie pustoszeją i zamierają. Podobny los spotkał pewien górzysty teren w południowej

Francji. Pewien człowiek, po stracie żony i dziecka, przeniósł się w góry. Jednak kraina przy-

pominała pustynię smaganą wiatrem, o ziemi popękanej z powodu suszy. Rosły tylko nielicz-

ne krzewy. Ludzie byli przygnębieni, napełnieni niechęcią do świata i innych ludzi, nerwowi i

tylko szukali okazji, aby opuścić zamierające wioski. Strumienie wyschły a wodę czerpano z

głębokich studni. Brak lasów (wcześniej wyciętych dla potrzeb przemysłu) powodował szybki

spływ powierzchniowy wód po roztopach czy opadach, a poziom wód gruntowych systema-

tycznie się obniżał.

Elzeard Bouffier - bo tak nazywał się nasz cichy bohater - trafnie ocenił przyczynę

kłopotów. Codziennie przez wiele lat sadził las. Podczas wypasu owiec robił drągiem zagłę-

bienia w ziemi i wrzucał w nie żołędzie. Wrzucił w ziemię wiele dziesiątek tysięcy żołędzi.

Wiele nigdy nie wykiełkowało, inne uschły, inne zostały zjedzone przez owady lub gryzonie.

Potem sadził także buki i brzozy. Miał też szkółkę wokół swojego obejścia. Sadził las na zie-

mi, która nie była jego. Na ziemi niczyjej? Ale czy cokolwiek na Ziemi do nas naprawdę na-

leży? Czyż nie pożyczyliśmy jej od naszych dzieci i wnuków?


Elzeard nie zastanawiał się, czyja jest ziemia potrzebująca drzew. Wytrwale sadził. Po

wielu latach wyrósł las wielu tysięcy dębów, buków i brzóz, las szerokości jedenastu kilome-

trów . Nasz ekologiczny bohater nie zląkł się I Wojny Światowej i sadził dalej. Nikomu też

nie chwalił się swoją pracą, ani nie wystawiał piersi do orderów. Modlił się jedynie o to, żeby

Bóg dał mu jeszcze kilka lat życia, w czasie których zdąży zasadzić wiele nowych drzew...

W naszym dzisiejszym rozumieniu był bezrobotny. Iluż takich bezrobotnych zamiesz-

kuje wszystkie wiejskie zakątki naszego kraju? Nasz bohater był bezrobotny – ale czy był

bezczynny? Nie. Sensu życia nie warto tracić wraz z utrata pracy zarobkowej!

W wyniku codziennych zabiegów Elzearda wzgórza zalesiły się, wokół powstały

strumienie czystej wody. Wiatr przywiewał nasiona kolejnych roślin i drzew. Pojawiły się

wierzby, a łąki rozkwieciły się nowymi roślinami. Pojawiły się pszczoły i motyle. Robiło się

coraz piękniej. Nikt nie podejrzewał, że to wszystko to dzieło jednego człowieka.

Po dwudziestu latach pewien poważny urzędnik państwowy przyszedł do Elzearda i

przestrzegał go przed rozpalaniem ognia poza domem, aby nie spowodować pożaru tego "na-

turalnego" lasu. Wielu myślało, że las odrodził się samoistnie.

„Urodzić drzewo” Dlaczego masz siedzieć bezczynnie - sadź las. Rozsiewaj nasiona drzew w swoim naj-

bliższym otoczeniu. Niech obok ciebie wyrośnie wspaniały las. Możesz także wyhodować

sadzonkę drzew u siebie w domu (zaczynając od pojedynczego nasionka...) i wiosną lub je-

sienią zasadzić w swojej najbliższej okolicy. Będziesz mógł wtedy obserwować jak rozwija

się drzewo, klon, dąb, buk, brzoza, kasztanowiec. Jest to pomysł także na długookresowe (ca-

łoroczne) doświadczenie szkolne. Nauka biologii połączona będzie z uczeniem działania na

rzecz najbliższego otoczenia. Nie można chronić Ziemi nie czyniąc nawet najmniejszych

kroczków. Czyż Elzeard nie może być wzorem bohatera?

Posadzić młode drzewko Życie ludzkie jest bardzo krótkie. Zbyt krótkie, aby towarzyszyć w całym życiu jedne-

go dębu. Po drugie, być może trudno jest posadzić drzewo rozpoczynając od nasion. Na osie-

dlu mieszkalnym, wśród przepełnionych bloków z betonu drzewo ma niewielkie szanse na

wzrost. Może być zdeptane, zasikane oraz połamane. Na osiedlu drzewo jest bezpieczne do-

piero jak jest duże... Skorzystaj więc z gotowych sadzonek. Dobrą okazją jest kupowanie


drzewek świątecznych - choinek - w doniczce. Wiosną można je zasadzić w najbliższej okoli-

cy. W późniejszych latach będziesz spacerował i wspominał dawne święta.

Zaadoptuj drzewo

Lecz może nie warto czekać z obserwacjami twojego drzewa aż urośnie? Uzupełnie-

niem powyższych propozycji może być "zaadoptowanie" już rosnącego, wieloletniego drze-

wa. Są bezdomni ludzie, bezdomne zwierzęta. Przygarnia się je i opiekuje się nimi. Ty za-

adoptuj drzewo. Po co? Przede wszystkim jako obiekt obserwacji i odkrywania świata. Świat

jest jednością. Jego istotę można poznawać i starać się zrozumieć na przykładzie najbliższego

otoczenia. W książkach są spisane mądrości. Lecz są to tylko uogólnienia, prawa, zasady.

Bardzo one ułatwiają zrozumienie świata. Lecz nie wystarczą, potrzebny jest konkret.

Wszystkie prawa możesz "dotknąć" i "zobaczyć" tuż obok ciebie. Jest więc to pomysł na

szkołę. A skoro "mądrej głowie dość po słowie" - to twórczy nauczyciele będą wiedzieli jak

wykorzystać i zmodyfikować pomysły zawarte w niniejszym tekście.

Celem wyhodowania, posadzenia lub tylko adopcji (najlepiej wszystko razem) jest

prowadzenie samodzielnych obserwacji. To zadanie może być indywidualnym, hobbystycz-

nym poznawaniem świata (ludzie mają różne hobby - znaczki, monety, pocztówki, a dlaczego

nie mają zaopiekować się drzewem?), lecz także całorocznym, klasowym przedsięwzięciem.

Jeżeli zaprowadzimy kronikę obserwacji i będziemy przechowywali rezultaty uczniowskich

badań, to umożliwimy uczniom uczestniczenie w wieloletnim przedsięwzięciu. Efektem bę-

dzie poznanie cyklu życiowego drzewa, poznanie potrzeb życiowych drzew oraz poznanie

struktury i funkcjonowania najmniejszych jednostek mini-ekosystemów. A nawet tego co się

dzieje z ludzkich spraw sąsiedztwie naszego drzewa.

Jeżeli jesteś indywidualnym obserwatorem, to zaprowadź dziennik obserwacji. Pamięć

ludzka jest ulotna. Warto zapisywać obserwacje i spostrzeżenia. Zapiski to nie jedyny sposób

na dokumentowanie obserwacji. Mogą być to także zdjęcia fotograficzne, rysunki oraz zbiory

eksponatów: zielnik, pióra, ślady zwierząt itp. Tak jak każdy hobbysta potrzebować będziesz

innych osób podzielających twą pasję. Dobrze jest kontaktować się z innymi, dobrze jest pra-

cować w grupie i porównywać wyniki obserwacji (lub sadzeń drzew).

Jeśli do twojej wsi lub gospodarstwa przyjeżdżają turyści (agro-turyści), to może ze-

chcesz im opowiedzieć im o swoim drzewie, o swoich drzewach. Opowiedzieć im jak i o

czym szumią. Znasz zapewne sławnego polskiego poetę z Czarnolasu. Jak pięknie pisał o


swojej lipie. Przez całe wieki wielu ludzi marzyło o schronieniu się w jej cieniu. A może i ty

potrafisz o swoim drzewie tak pięknie opowiadać? Ale wcześniej musisz je poznać. Także

mieszkańców tego drzewa. Wtedy będziesz miał o czym opowiadać, będziesz potrafił poka-

zywać te na co dzień nie dostrzegane rośliny i zwierzęta. Zwłaszcza przez zabieganych

mieszczuchów...

Szkolne ćwiczenia Jeżeli chcesz wykorzystać niniejszy pomysł w szkole to:

Podziel klasę na grupy lub pozwól każdemu uczniowi pracować indywidualnie. Wtedy

będą to "grupy" jednoosobowe. Praca indywidualna ma sens jedynie w starszych klasach,

lub w przypadku bardzo prostych ćwiczeń.

Niech każda grupa wybierze w pobliżu szkoły "swoje drzewo" - to będzie proces adopcji.

Może być to stary park podworski, zadrzewienie śródpolne lub dziczejący sad w opusz-

czonym gospodarstwie. Ową "adopcję" można udokumentować jakimś "dokumentem" lub

ceremoniałem. Dzięki takim zabawom dzieci silniej zwiążą się emocjonalnie z wybranymi

drzewami i będą miały większą motywację do obserwacji i działań. (Jeśli prowadzisz go-

spodarstwo agroturystyczne do adopcji drzew możesz zachęcić swoich pensjonariuszy.

Możliwe, że za rok znowu zechcą przyjechać, aby zobaczyć jak rozwija się ICH drzewo).

Uczniowie będą mieli zadanie obserwować drzewo przez cały rok . Jeśli chcesz, możesz

zaproponować obserwacje w następnych latach. W tym przypadku dobrze będzie organi-

zować przynajmniej raz w roku wystawy lub mini konferencje. Tematyką swą powinny

one obejmować problemy deforestacji (wylesiania) kontynentów, wpływ rozwoju cywili-

zacji na strukturę lasów, problemy ochrony kompleksów leśnych, zmiany klimatyczne,

efekty ochotniczych nasadzeń lasów itp. Im szersza, bardziej globalna problematyka, tym

lepiej. Działania lokalne (a takim jest "adoptowanie" drzew lub sadzenie drzew) będą łą-

czyły się z problemami globalnymi, ogólnoziemskimi.

Obserwacja powinna być ukierunkowana. W tym celu można stosować różnorodne ankie-

ty lub karty obserwacji z poleceniami. W niniejszym artykule postaramy się przedstawić

kilka propozycji to twórczego zaadoptowania. Każda grupa może otrzymać identyczne

polecenia lub mogą one być zróżnicowane (i uwzględniać np. indywidualne zaintereso-

wania, zdolności, predyspozycje). Instrukcja ma ułatwić zadanie w obserwowaniu, ma

ukierunkować obserwacje. Niech jednak nie ogranicza poznawczej ciekawości i umożli-

wia uzupełnianie obserwacji o własne uczniowskie pomysły. Masz szansę zindywiduali-


zować nauczanie według zdolności i zainteresowań. I nie chodzi tylko o sam zakres in-

formacji. Dzieci uzdolnione artystycznie zaopatrz w polecenia "artystyczne" zwracające

ich uwagę na piękno, kształt, szum drzewa, zasugeruj ułożenie wiersza, opowiadania itp.

Dzieci bardziej uzdolnione matematycznie zainspiruj do różnorodnych pomiarów, np. jak

obliczyć wysokość, ile może być liści na drzewie itd.

Kartoteka drzewa Każde drzewo zostanie opisane i będzie miało własną kartotekę z różnorodnymi da-

nymi. A może warto pokusić się o komputerową bazę danych? Wykorzystując modę na kom-

putery można próbować stworzyć listę dyskusyjną w sieci komputerowej. Zadbaj jednak, aby

przynajmniej część informacji była tego samego rodzaju. Dobrym uzupełnieniem może być

fotografia, rysunek itp.

Obserwacje i fotografowanie najlepiej jest powtórzyć w różnych porach roku, co

najmniej czterech. Na zakończenie roku podsumujcie całoroczne obserwacje, porównajcie

obserwacje z różnych pór roku. Dobrym uzupełnieniem może być wystawa fotografii, rysun-

ków, opisów, zasuszonych liści, owoców, odcisków kory, spisów odwiedzających te drzewa

ptaków i owadów (może ich zdjęcia lub ilustracje?). Dobrym uzupełnieniem będzie literacka

inscenizacja, prezentacja wierszy, konkurs wiedzy botanicznej, konkurs wiedzy o drzewach

itp. A może także akcja sadzenia drzew?

Przykłady zadań do wykonania Znajdź swoje drzewo. Twoje drzewo jest (zakreśl ołówkiem właściwe słowa):

duże, średnie, małe, grube, cienkie, wysokie, niskie, zdrowe, wesołe, smutne, chore, liściaste, iglaste,

proste, krzywe, sękate, brzydkie, ładne

UWAGA, system ankietowy stosuj z umiarem, ułatwia on obserwacje i ukierunkowuje je,

lecz nie rozwija umiejętności językowych. Dobrym rozwiązaniem są polecenia: określ

wielkość drzewa, jego grubość, jakie sprawie wrażenie itp. Taki sposób wydawania pole-

ceń nie krępuje inwencji twórczej i wyobraźni. W wersji trudniejszej można zapropono-

wać zmierzenie wysokości, obwodu w pierśnicy, próbę określenia wieku oraz gatunek

drzewa.

Rozpoznaj jaki to gatunek drzewa. Wypisz cechy charakterystyczne dla tego gatunku, tak

aby można było rozpoznać w stanie bezlistnym (wiosna), po liściach, korze, kwiatostanie i

owocach, a więc w każdym okresie wegetacyjnym. Czy jest to możliwe?


Znajdź liść ze swojego drzewa leżący na ziemi (starajmy się unikać zrywania liści, jeśli to

możliwe), obrysuj jego kształt na kartce w kratkę. Oblicz powierzchnię liścia. Czy potra-

fisz obliczyć łączną powierzchnię wszystkich liści twojego drzewa? Można też polecić

uczniowi zasuszenie liścia do zielnika. Swoisty "klaser" z zasuszonymi liśćmi różnych

drzew będzie dobrą pomocą dydaktyczną pomagającą w rozpoznawaniu różnych gatun-

ków drzew oraz pomagający w utrwalaniu zdobytej wiedzy. Oprócz zielnika liści można

zasuszyć w zielniku kwiatostany, zrobić kolekcję owoców i nasion, fragmentów kory itp.

Przyjrzyj się swojemu drzewu. Czy ono żyje? Skąd o ty wiesz?

Jak myślisz, jakie inne gatunki potrzebują twojego drzewa do przeżycia? (zobacz też po-

jęcie konsorcjum). Jak można zaobserwować procesy życiowe, np. fotosyntezę, oddycha-

nie, przewodzenie wody, transport soków od liści do korzeni, ruchy cytoplazmy itd.

Jakie zwierzęta (owady, inne bezkręgowce, ptaki, ssaki itp.) żyją na twoim drzewie, które

tylko odwiedzają je na chwilę, czy jest jakieś gniazdo, galasy i wyrośla na liściach? Czy

są jakieś ślady obecności zwierząt?

Jeśli drzewo znajduje się w pobliżu domów ludzkich to zaobserwuj czy ktoś spaceruje i

odpoczywa w cieniu drzewa, czy odwiedzają je pieski i zostawią swoje Ślady zapachowe

itd.

Jakie ptaki gniazdują na gałęziach lub dziuplach, jakie żerują na twoim drzewie, a jakie

tylko przysiadają na gałęziach?

Określ charakter kory, jaka ona jest: szorstka, gładka, twarda, miękka, jakiego koloru, czy

są na niej jakieś porosty, czy jest czysta czy brudna, pokaleczona czy nie?

Zrób odcisk kory: przyłóż kartkę papieru do pnia i zamaluj ją Świecową kredką.

Tak wykonane rysunki mogą być dobrym uzupełnieniem zbioru kory lub fragmentów pni

drzew wraz z korą, pozyskanych z martwych drzew.

Jaki jest nastrój pod twoim drzewem (przyjemnie, tajemnic, strasznie, ponuro, radośnie,

cicho itp.). Napisz o swoich odczuciach

Czego potrzebuje twoje drzewo do przeżycia?

Wypisz kilkanaście przymiotników opisujących Twoje drzewo, a potem ułóż wiersz lub

opis.

Narysuj lub namaluj swoje drzewo (niekoniecznie realistycznie).

Nadaj imię swojemu drzewu.


Interdyscyplinarność Wyżej przedstawiono kilka propozycji do wyboru. Oczywiście można rozszerzać za-

kres obserwacji. Temu poświęcona będzie dalsza część niniejszego opracowania. Teraz

chciałbym zwrócić uwagę na możliwość przeprowadzenia zajęć interdyscyplinarnych. Można

starać się połączyć zagadnienia z botaniki, zoologii, ekologii, ochrony środowiska, plastyki

(rysowanie drzewa, odciski kory, rzeźbienie w korze lub drewnie, kolaże z suchych liści, bu-

kiety), wychowania technicznego (obróbka drewna, ludziki kasztanowe), języka polskiego

(układanie wiersza, opisu, opowiadania, przygotowanie inscenizacji), języka obcego (słówka

związane z drzewem), geografii (pory roku, klimat), historia (jakich wydarzeń świadkiem

mogło być twoje drzewo oraz inne drzewa, np. dąb Bartek itp), matematyki (obliczenia wyso-

kości drzewa, obliczanie wieku, liczenie powierzchni drzewa, itp.), chemii (woda, związki

organiczne, polimery), muzyki (piosenki o tematyce leśnej itp.). Z pewnością jest miejsce

także dla religii (drzewo wiadomości złego i dobrego) oraz na wspólne szkolne przedsięwzię-

cia z konkursami, ogólnoszkolnymi spotkaniami, quizami wiedzy itp. Jest też miejsce na wy-

chowanie społeczne jak i zdrowotne oraz wychowanie fizyczne: ćwiczenia w terenie z wyko-

rzystaniem drzew i kłód leżących na ziemi.

Dalsze obserwacje Dodatkowe obserwacje mogą dotyczyć wzrostu drzewa, obserwowania środowiska

wokół drzewa (klimat, własności glebowe, stosunki wodne, pH gleby, zanieczyszczenie gle-

by, powietrza itd.) i porównanie z wymaganiami tego konkretnego gatunku. Czy warunki są

optymalne dla twojego drzewa, czy też są niekorzystne? Jakie gatunki innych zwierząt i roślin

związane są z tym jednym drzewem? Jak zmieniają się one w ciągu roku?

Jeśli się głęboko zastanowić i pomyśleć, okaże się że wiele zagadnień i problemów w

mniejszym lub większym stopniu związanych jest z twoim "zaadoptowanym" drzewem. I nie

jest to nic nadzwyczajnego. Świat jest całością, a nasze "zaadoptowane" drzewo jest swo-

istym oknem na wszechświat.

Pojęcie konsorcjum Analizując biocenozę w aspekcie wymiany materii, łatwo zauważymy, że oprócz po-

wszechnie znanych łańcuchów troficznych oraz zbiorowisk roślinnych celowe jest wyróżnia-

nie zgrupowań organizmów trwale powiązanych ze względu na wspólne korzyści. Zgrupowa-

nia takie nazwano konsorcjami. Konsorcjum (konsorcja, związek zgrupowań konsorcjalnych)


to strukturalne jednostki biocenozy, w których powiązane są ze sobą autotrofy i heterotrofy

(organizmy samożywne i cudzożywne). Konsorcjum stanowi np. pojedyncze drzewo wraz z

zespołem właściwych mu organizmów: pasożytów, saprofitów, epifitów, symbiontów, fitofa-

gów, zapylaczy i organizmów roznoszących diaspory. Saprofity to bakterie, grzyby i drobne

bezkręgowce, które odżywiają się martwą materią: opadłymi liśćmi drzewa, usychającymi

gałązkami czy próchniejącym drewnem (np. w dziuplach). Fitofagi do zwierzęta zjadające

tkanki roślinne, np. liście. Większość z nich do owady, lecz nie na należy zapominać o krę-

gowcach. Epifity to rośliny rosnące na innych roślinach zamiast na ziemi. W naszych lasach

będą to przede wszystkim porosty i mchy, rzadziej rośliny zielne. Symbionty to organizmy,

które wzajemnie odnoszą korzyści ze wspólnego życia. W odniesieniu do drzew najbardziej

znane są grzyby mikoryzowe.

Warto wspomnieć także o organizmach pomagających drzewom w zapylaniu (w na-

szym klimacie najczęściej rośliny są wiatropylne lub owadopylne). Będą to przede wszystkim

owady. Ważną grupą są także zwierzęta roznoszące diaspory - nasiona, zarodniki, urwistki

itp. Nasiona niektórych drzew opadają na glebę wyłącznie z wykorzystaniem siły grawitacji,

inne wykorzystują wiatr. Niektóre rozprzestrzeniają się z wykorzystaniem różnych zwierząt.

"Wynalazek" owocu właśnie temu służy. Często nasiono zdolne jest do kiełkowanie, jedynie

gdy przejdzie przez przewód pokarmowy zwierzęcia.

Drzewo będziemy nazywali determinantem konsorcjum, zaś wszystkie związane z

nimi organizmy - konsortami. Konsorty to organizmy powiązane troficznie (pokarmowo) lub

siedliskowo z determinantem konsorcjum. Możemy wyróżnić konsorty I-go rzędu, czyli bez-

pośrednio związane z determinantami konsorcjum (w naszym przypadku drzewem), albo wy-

łącznie troficznie (np. fitofagi), albo troficznie i siedliskowo (pasożyty roślinne, zwierzęce

endobionty, symbionty) lub tylko siedliskowo (epifity, zwierzęta zamieszkujące rośliny, szu-

kające schronienia lub gniazdujące ptaki). Konsorty związane troficznie z drzewem czerpią z

niego materię i energię (fitofagi, pasożyty roślin), samą materię (półpasożyty) lub też energię

i materię z wyjątkiem azotu (konsorty wiążące wolny azot). Związek endobiontów zwierzę-

cych, pasożytów lub symbiontów z rośliną wyższą polega nie tylko na korzystaniu z wytwo-

rzonych przez nią substancji organicznych i energii, ale także na wydalaniu metabolitów do

wnętrza tkanek roślinnych. Omawiane konsorty mogą wykorzystywać jako źródło materii i

energii żywe i obumarłe organy roślinne oraz jej przyżyciowe wydzieliny (np. wosk).

Konsorty drugiego rzędu wykorzystują jako źródło materii i energii organizmy skła-

dające się na konsorty pierwszego rzędu, zarówno żywe jak i martwe oraz ich odchody i wy-

dzieliny. Będą więc konsortami drugiego rzędu drapieżcy (pająki, owady drapieżne, ptaki


owadożerne), pasożyty. Konsorty II-go rzędu nie są bezpośrednio związane z drzewem, lecz

mogą pośrednio poprzez konsorty I-go rzędu wpływać na roślinę. Możemy wyróżnić także

konsorty wyższych rzędów.

Związki konkretnego drzewa z innymi organizmami można porównać do sił pola ma-

gnetycznego - im dalej od źródła tym słabsze pole. Tak jest i z drzewem, wzajemne oddzia-

ływania słabną, aż można je uznać za bliskie zera.

Krajobraz porolny W związku ze zmianami gospodarczymi w całej Europie od początku XX obserwuje

się zmniejszanie areału upraw. Wynika to ze zwiększonej wydajności oraz podrożenie kosz-

tów siły roboczej. Także i w Polsce od ostatnich 10 lat wiele gruntów ziem niższej klasy zo-

stało porzuconych. Tylko mała cześć z tych ugorów jest zalesiana. Brakuje pieniędzy, ludzi i

czasu.... Duże obszary zarastają powoli w wyniku naturalnej sukcesji. Na tych nieużytkach

rolnych pojawia się naprawdę dzika przyroda. W ochronie przyrody, ochronie bioróżnorod-

ności już nie chodzi nam tylko o zwiększenie lesistości krajobrazu (wszak sztucznie posadzo-

ny las jest tylko wieloletnia uprawą...). Przede wszystkim chodzi nam o zwiększenie „dziko-

ści:”, naturalności biocenoz. W zarastający, naturalnych łąkach spotykać możemy bardzo

rzadkie i ginące już gatunki roślin i zwierząt. Dzięki śródpolnym zadrzewieniom i zakrzacze-

niom więcej jest zwierzyny w krajobrazie: więcej zajęcy, kuropatw oraz wiele gatunków

owadów. W zbiornikach śródpolnych gromadzą się także rzadkie gatunki ptaków. W krajo-

brazie intensywnego rolnictwa to ją niejednokrotnie jedyne wyspy i ostoje dla dzikiej zwie-

rzyny.

Obserwacjami objąć można zatem także nieużytki rolne, ugory. Systematycznie badać

jak zmienia się roślinność, jakie kolejne rośliny zielne kwitną, jakie gatunki bezkręgowców,

ssaków, gadów, płazów i ptaków się tam pojawiają. Niejednokrotnie takie nieużytki są cen-

niejsze dla ochrony przyrody niż las....

Ziemia niskiej klasy nie przyniesie korzyści ekonomicznych w gospodarce rolnej.

Jednakże może być interesującym mini-ogrodem botanicznym i zoologicznym przy naszym

wiejskim domu. A może i inni zechcą przyjechać i obejrzeć nasz ogród bioróżnorodności?

Wpierw musimy sami poznać „co piszczy w trawie” i „co skrzeczy w pobliskim

zbiorniku wodnym”. Musimy mieć co pokazywać (a więc warto uchronić je od zniszczenia!),

i musimy te obiekty poznać.


Woda i drobne zbiorniki śródpolne

Dla zilustrowania mąk piekielnych przedstawiany jest czasem taki obraz: grzesznik, który do-

puścił się poważnych zbrodni stoi poszyję w wodzie. Jednakże gdy próbuje się schylić, aby napić się

wody ta opada niżej i znika. W rezultacie grzesznik cały czas stoi w wodzie i jednocześnie cierpi

wielkie pragnienie.

Powyższy obraz może się w XX. wieku ziścić w naszym realnym i doczesnym życiu. Coraz

bardziej grozi nam, Polakom, brak czystej wody. Niby zasoby na kuli ziemskiej są ogromne. Nie li-

cząc: wody zawartej w skałach, w hydrosferze znajduje się 1 385 984 000 km3 (ponad miliard). Zda-

wałoby się, że to ogromnie dużo. Jednakże z tak wielkiej masy aż 96,5`% to słone wody oceanów i

mórz. Do picia się nie nadają, a uzyskiwanie wody pitnej poprzez odsalanie wód mors-kich jest bardzo

kosztowne. Wody słodkie, obejmujące 35 029 21 0 km3 też nie są w całości dostępne, bo 68,7`%, za-

warte jest w lodowcach i trwałej pokrywie śnieżnej, 30,1 % w wodach podziemnych (skąd brana jest

najczęściej woda do picia), 0,26 % w jeziorach, 0,006 % w rzekach, 0,03 % w bagnach, a 0,05 % w

glebie.

Na domiar złego coraz więcej wód ulega zanieczyszczeniu. Zanieczyszczane są także wody

podziemne. Konieczne staje się więc coraz bardziej kosztowne uzdatnianie wody, zarówno do celów

spożywczych, rolniczych, jak i przemysłowych.

Zasoby wody nie są rozmieszczone „sprawiedliwie”. Jedne państwa mają jej więcej, inne

mniej. Jednym z najpoważniejszych źródeł konfliktu zbrojnego na Bliskim Wschodzie... jest dostęp do

wody. Izrael nie zgodzi się na pełna niepodległość Palestyny i wycofanie się ze Wzgórz Golan, bo

byłby odcięty od zasobów wodnych...

W przeliczeniu na jednego mieszkańca zasoby wodne Polski wyglądają dość mizernie. Dla

przykładu na jednego mieszkańca Wspólnoty Niepodległych Państw przypada 15 000 m3, Węgier -

4000, Bułgarii - 2300, Polski - 1 700, Egiptu...1400! Średnio na mieszkańca Ziemi przypada 12000 m3

wody słodkiej. Jak widać bogaci nie jesteśmy. Można powiedzieć więcej - staje-my się coraz biedniej-

si! W dużej części nasza to wina, gdyż wodnym bogactwem głupio gospodarzymy. Czy mądry Polak

będzie przed czy po szkodzie?

Ważnymi rezerwuarami wody w krajobrazie są drobne zbiorniki wodne. Szczególnie liczne są

one w krajobrazie pojeziernym (np. Pojezierza Mazurskie). Niestety, wiele z nich zasypywanych jest

śmieciami, zasypywanych ziemia w czasie komasacji gruntów (oczka śródpolne utrudniają orkę i żni-

wa na wielosethektarowych polach...), zanieczyszczane z pól, gospodarstw i przez turystów. A prze-

cież są ważne dla zwierząt i roślin, mogą stanowić miejsca rekreacji w krajobrazie wiejskim, być

użytkowane jako obiekty agroturystyczne, łącznie z wędkowaniem.


Ile wody potrzebujemy w ciągu dnia dla zaspokojenia procesów biologicznych? Około 2700

cm3. Część wody pozyskujemy wraz płynami, część z pokarmem. Tyle samo wody tracimy w ciągu

dnia z moczem, poprzez parowanie ze skóry, wraz z oddychaniem przez płuca itp. Dzienne zapotrze-

bowanie wody jest w sumie niewielkie.

W bilansie gospodarstwa domowego potrzeby biologiczne człowieka są niewielkie. Znacznie

więcej potrzebujemy na: spłukiwanie WC, kąpiel z prysznicem i pranie, higienę, pielęgnację ogródka.

Przeciętny współczesny Europejczyk zużywa dziennie 150 litrów (np. w Wielkiej Brytanii 175). Dla

porównania w Bangladeszu jedna osoba zużywa około 45 litrów. Im więcej, tym lepiej? Wręcz od-

wrotnie!

Jeszcze do niedawna miernikiem postępu i cywilizacji było ilościowe zużycie surowców,

energii, wody. A może dogonimy Europę, a nawet ją prześcigniemy, gdy odkręcimy wszystkie krany z

wodą? Może znajdziemy się w czołówce... lecz tylko głupoty i rozrzutności .Zużycie wody wraz z

rozwojem gospodarczym systematycznie rośnie. Coraz więcej wody zużywa przemysł na pojedyncze

gospodarstwa domowe. Doprowadzenie wodociągów do wsi powoduje10-krotne (!!!) zwiększenie

zużycia wody. łatwo przyszło, łatwo poszło. Szkopuł w tym, że zasoby wodne są wyczerpywalne.

Warto wiec już teraz pomyśleć nad racjonalnym użytkowaniem. Czy warto podlewać ogródek woda

pitną? A może wystarczy woda niższej klasy, np. z oczka śródpolnego?

Czas odnawiania się zbiorników wodnych podziemnych jest bardzo długi. Być może obok

kryzysu energetycznego (wyczerpywanie się zasobów węgla, ropy naftowej i gazu), w wieku XXI

doczekamy się kryzysu wodnego? Lokalnie taki kryzys występuje na wiejskich terenach popowo-

dziowych. Ujęcia wody zostały zanieczyszczone i dostępne studnie są pełne wody... niezdatnej do

celów spożywczych. A co będzie, gdy te problemy zaistnieją w szerszej skali. Skąd dowieziemy czy-

stą wodę do picia? Z Antarktydy?

W niektórych miastach Polski taki kryzys już jest! Jedyną radą jest użytkowanie wody na po-

ziomie odnawiania się zasobów wodnych (por. schemat obiegu wody w przyrodzie). Już dziś warto

nauczyć się tego, jak w racjonalny i oszczędny sposób gospodarować wodą.

Niżej proponujemy kilka zadań związanych z gospodarką wodną. Celem tej zabawy jest zapo-

znanie z lokalnymi problemami. Sam, drogi czytelniku, zapoznaj się z sytuacją w twoim lokalnym

środowisku. Mogą być to zarówno zajęcia szkolne, pozaszkolne, jak i oferta gospodarstwa agrotury-

stycznego.

Zadanie 1. Skąd się bierze woda w moim domu?

Coraz mniej jest gospodarstw z własną studnią. Większość domów korzysta z wody wodocią-

gowej. A skąd Ty czerpiesz wodę do swojego donu?

W wielu miastach jest kilka ujęć wody, czasami o różnej jakości. Z którego ujęcia woda do-

ciera do twojego domu? Sprawdź, czy zasoby wody są duże, czy też grozi im wyczerpanie. Jakiej ja-

kości jest woda? Czy trzeba ją uzdatniać? Jeśli tak, to w jaki sposób? Dla uzyskania odpowiedzi trzeba


będzie skontaktować się np. z zakładem wodociągowym w twojej miejscowości. Ile wody w ciągu

dnia potrzeba dla twojej miejscowości? Dowiedz się, np. w SANEPIDZIE, jaki jest skład waszej wody

wodociągowej, czy jest ona dobra, bardzo dobra, czy też niskiej jakości. A może warto oddać wodę do

analizy (zwłaszcza jeśli jej nikt nie badał?.

W wielu studniach wiejskich woda jest niezdatna do picia. Zanieczyszczają ja bakterie i

związki organiczne z pobliskich gnojowników, związki azotowe z nawozów wysypywanych na pola,

związki chemiczne ze złych składowisk śmieci. Jaka jest woda w Twojej studni?

Zadanie 2. Ile wody zużywamy?

Coraz częściej zakładamy liczniki wody w naszych domach. Mato swoje uzasadnienie eko-

nomiczne. Chcemy płacić tylko za to co sami zużywamy. Dlaczego mamy ponosić koszty cieknących

kranów u sąsiadów, awarii sieci wodociągowej czy też bezmyślnego podlewania trawników wodą

wodociągową? Jeśli mamy licznik wody, wtedy oszacowanie zużycia jest bardzo proste. Jeżeli nie, to

musimy posłużyć się danymi szacunkowymi (np. czas odkręcenia kranu, itp.).

Sprawdź, ile wody zużywa się w twoim gospodarstwie domowym na różne cele: spłukiwanie

WC, kąpiel, prysznic, higienę osobistą, zmywanie naczyń, pranie bielizny, pielęgnację ogródka, mycie

samochodu, picie i gotowanie, inne. Ile wody zużywa się na cele gospodarcze: pojenie zwierząt, przy-

gotowanie pasz itp.? W których kategoriach najłatwiej i najszybciej można będzie poczynić oszczęd-

ności?

Zadanie 3. Sposoby na zmniejszenie zużycia.

Pierwszym sposobem jest założenie licznika wody... lub własnego szamba. Jest to bardzo do-

bry bodziec ekonomiczny: w pierwszym przypadku płacimy za zużytą wodę... w drugim za wywóz

szamba. Ten kto nosi wodę wiadrem ze studni najczęściej jest oszczędny – każda rozrzutność opłaca-

na jest niemałym wysiłkiem....

Uszczelnij wszystkie krany i spłuczkę WC. Nawet niepozornie kapiący kran, a zwłaszcza

spłuczka (najczęściej nie zauważamy przecieku) może spowodować utratę kilkudziesięciu litrów wody

dziennie! Koszt uszczelki zwróci się bardzo szybko.

Spłuczka WC - wróg wody nr 1. Najczęściej nasze spłuczki nie są szczelne. Cały czas czysta

woda wodociągowa trafia do kanalizacji. Straty czystej wody są ogromne. A więc uszczelnij swoją

spłuczkę! Czasami wystarczy ją wyczyścić (z osadu), można też niektóre części posmarować tłusz-

czem. Wlej do spłuczki jakiś nietoksyczny barwnik i sprawdź swoje dzieło. Nie cieknie? Punkt dla

Ciebie! Czy zauważyłeś, że nie zawsze Potrzebujemy opróżniać całą zawartość (5-7 litrów) spłuczki?

Zabaw się w „złotą rączkę”. W każdej spłuczce jest element regulujący dopływ wody - zawór zamyka-

jący, gdy poziom wody się podniesie. Może warto podregulować ten zawór? Jeśli nie ma takiej moż-

liwości (bardzo stare urządzenie), to można w ostateczności włożyć cegłę lub kamień. Efekt będzie

taki sam.


Jest jeszcze jedno rozwiązanie, bardzo proste i genialne. Wtedy, gdy nie potrzebujesz do spłu-

kiwania dużej ilości wody, po prostu wciśnij (w niektórych spłuczkach wciśnij bolec do dołu, w in-

nych trzeba dźwignię podnieść: do góry) odpowiedni uchwyt, zanim opróżni się cała zawartość wody

z pojemnika spłuczki. To bardzo proste i wydajne. Są oczywiście i takie spłuczki, które posiadają dwa

przyciski, jeden uwalnia tylko cześć zawartości, drugi całą. To nie trzeba kombinować!

Pralka automatyczna pobiera tyle samo wody, gdy pierzemy jedną skarpetkę, jak i wtedy, gdy

napełniamy pralkę maksymalnie. A więc rób pranie tylko wtedy, gdy nazbiera się wystarczająco dużo

ubrań (mam nadzieję, że nie masz tylko jednej koszuli i jednej pary skarpetek, które nosisz non stop i

dlatego nie masz nic na zmianę...). Prawdziwego szacunku do prania możemy nabyć choć raz próbując

zrobić pranie w bali, noszą wodę ze studni. A dlaczego by nie zaproponować takiej atrakcji w Twoim

gospodarstwie agroturystycznym? Będzie to połączenie lekcji historii i technika i ochroną środowiska.

Zmywanie naczyń. Najwygodniej odkręcić kran i myć pod bieżącą wodą. A nie byłoby

oszczędniej, gdyby zmywać w zakorkowanej umywalce (lub misce), a dopiero potem opłukać? Zużyje

się mniej wody oraz mniej płynu do mycia naczyń. W obu wypadkach zaoszczędzisz ciężko lub lekko

zarobione TWOJE pieniądze. Oczywiście, dla mycia jednego talerza nie warto urządzać całego cere-

moniału. Czy istnieje związek z trudno dostępną wodą (np. noszenie ze studni) a tradycjami kulinar-

nymi: dania jednogarnkowe, posiłki z oszczędną zastawą itp.? Czy łatwość z korzystania z zasobów

środowiska wpływa na nasz styl życia? To pytania, na które warto poszukać odpowiedzi.

W sklepach można już kupić specjalne nasadki na kran, które dzięki wprowadzaniu powietrza

do strumienia wody zapewniają lepsze zmywanie przy mniejszym strumieniu wody. To też wpływa na

mniejsze zużycie wody w kuchni.

Ogród. Swego czasu denerwowali mnie sąsiedzi moich rodziców. Przed blokiem urządzili so-

bie ogródek. W czasie lata godzinami (to nie przesada!) podlewali swoje kwiatki i sałatki. Po założe-

niu liczników w mieszkaniach... sąsiedzi podłączali wąż w piwnicy! I tym sposobem obciążali kosz-

tami pozostałych mieszkańców. Ileż to hektolitrów wody nawiedzeni ogródkarze wylewali na trawni-

ki? Czy godzi się podlewać trawę wodą pitną? Jest to problem moralny. Jeśli trawnik całkowicie wy-

schnie w czasie upalnego lata, to po jednym silniejszym deszczu rośliny ożyją. Wyrośnie nowe poko-

lenie. Rośliny są do suszy przystosowane. W gruncie rzeczy nic złego się im nie dzieje. We własnym

ogrodzie kwiatowym warto sadzić takie gatunki roślin ozdobnych, które nie wymagają częstego pod-

lewania i dobrze znoszą suche dni.

Mycie samochodu. Niektórzy kierowcy twierdzą, że samochodu nie należy zbyt często myć,

bo zbyt szybko rdzewieje. Do umycia samochodu nie potrzeba zbyt wiele wody, nie jest potrzebny

wąż podłączany do sieci wodociągowej. Można przynieść wiadro wody (ewentualnie dwa). Jest jesz-

cze dużo więcej możliwości.. A jak myją kierowcy samochody w plenerze? Czy wjeżdżają swą

Każda kropla jest warta zachodu. Czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał. Nawet

jeśli dziś drastycznie nie brakuje nam wody, to warto poćwiczyć i nabrać dobrych ,wodochronnych

nawyków. W przyszłości będzie jak znalazł.


Źródło

Badaczem przyrody może zostać każdy, młody i starszy, indywidualna osoba jak i

zorganizowane grupy. Żeby zobaczyć coś interesującego nie trzeba jechać do Afryki. Rzeczy

wspaniałe dzieją się obok nas. Niesamowite przygody i uniesienia odkrywcy można przeżyć

obok własnego domu. Czasem jest to nasz własny dom, czasem dom na wsi u znajomego go-

spodarza czy na kwaterze agroturystycznej.

Co to jest źródło W różnych książkach i podręcznikach można spotkać różne typologie źródeł. Inne

nazewnictwo używane jest wśród hydrologów, inne wśród geografów, jeszcze inne wśród

hydrobiologów. Różne dyscypliny koncentrują swe zainteresowania na innych czynnikach

środowiska. Zróżnicowane nazewnictwo wynika w części z różnego podejścia do obiektu

badawczego - źródliska - i zwracania szczególnej uwagi na inne procesy czy cechy źródeł.

Najogólniej źródłem nazywamy wypływ wód podziemnych, lub inaczej miejsce w

którym wody podziemne wydostają się na powierzchnię. Hydrografowie podkreślają, że musi

być to skoncentrowany wypływ (źródło sensu stricte). Inne wypływy nie mają charakteru

skoncentrowanego (źródła sensu lato). Czasem podkreśla się, że źródłem jest tylko naturalny

wypływ, w odróżnieniu od „źródeł” antropogennych lub studni, czy też wypływów powsta-

łych na skutek antropogennych zmian terenu i zaburzenia warstw wodonośnych. W wąskim

ujęciu hydrologicznym „Źródłem jest samoczynny i skoncentrowany wypływ wody podziem-

nej na powierzchnie”. W szerszym (pospolicie stosowanym przez biologów) źródłem jest

„wypływ wody gruntowej na powierzchnię Ziemi”.

Dla hydrobiologów źródła (w szerokim sensie) stanowią początek cieków. W po-

wszechnie stosowanej strefowości cieków strefę źródliskową określa się nazwą „krenal” (ze-

społy zwierząt określane są krenonem). Dalszymi odcinkami cieków jest strefa strumienia

(rhitral, z zespołem organizmów rhitronem) oraz strefa rzeki (potamal). W strefie źródli-

skowej wyróżnia się eukrenal (strefa źródła właściwego) i hypokrenal (odpływ źródła).

Analogicznie zespoły organizmów nazywane są eukrenonem i hypokrenonem. Omawiane

nazewnictwo wyraźnie nawiązuje do strefowości cieków oraz dobrze odzwierciedla stosunki

biocenotyczne.


Nieco inna typologia hydrobiologów nawiązuje do ukształtowanie źródeł wyróżniając:

reokreny, helokreny i limnokreny (podział zaproponowany przez Thienemana w 1926 r.).

Jednakże i ta klasyfikacja nie odzwierciedla całej różnorodności źródeł.

Reokreny. Są to źródła w których „woda strumieniem wypływa i następnie odpływa wzdłuż

nachylenia terenu. Odpływ wody porywa ze sobą drobne zawiesiny, tak że dno źródła pozba-

wione jest mułu, widać na mim czysty piasek poruszający się pod wpływem prądu wody, lub

też czyste kamienie”. Najliczniej reokreny występują na terenach górskich, na nizinach są

bardzo rzadkie. Fauna reokrenów zbliżona jest do fauny strumieni.

Helokreny. To źródliska „bagienne, powstają, gdy woda przesącza się od dołu przez warstwę

ziemi i tworzy podmokłe, zarośnięte bagnisko”. Jest to najbardziej specyficzny dla fauny typ

źródeł. Decydująca jest cienka warstewka wody o miąższości 2-3 mm. Drobne bezkręgowce

maja ciało znacznie grubsze, stąd obserwujemy różnorodne anatomiczne przystosowania

(głównie odpowiednie ułożenie włosków i rzęsek) umożliwiające życie w cienkiej błonce

wody. Ciało zwierząt otacza cienka warstewka wody, dzięki napięciu powierzchniowemu.

Właśnie ze względu na te biologiczne przystosowania fauna helokrenów jest najbardziej spe-

cyficzna i najmniej podobna do innych środowisk wodnych.

Limnokreny. Są to źródła „ przedstawiające nieckowate zagłębienie w ziemi wypełniające

się woda od dna. Woda odpływająca tworzy przy źródle obszar mniej lub więcej zabagniony i

zarośnięty roślinnością zielną. Samo źródło ma na dnie piesek lun muł, czasem jest po bokach

zarośnięte mchami, wątrobowcami, a nawet roślinami kwiatowymi”.

Hydrograficzne klasyfikacje wypływów wody

Podział ze względu na sposób wypływu wody

Wypływy skoncentrowane (źródła, wywierzyska) stanowią główne formy wypływu

wód powierzchniowych.

Źródła. Źródłem jest samoczynny, naturalny i skoncentrowany wypływ wody pod-

ziemnej na powierzchnię terenu. Skupiona forma wypływu wody odróżnia źródła od innych

obiektów krenologicznych, które cechuje nieskoncentrowany wypływ wody na powierzchnię.

Skoncentrowanie to polega na grawitacyjnym przemieszczaniu się wody ze skał do jednego

punktu, mieszczącego się w obrębie strefy wylotowej. Inną przyczyną koncentracji może być

punktowe przebicie nieprzepuszczalnej osłony, umożliwiającej wydostawanie się na po-

wierzchnie wody pod ciśnieniem ze strefy dobrze przewodzącej.


Źródła mogą mieć strefy wylotowe ograniczone do jednego miejsca, są to wówczas

źródła punktowe lub strefy wydobywania się wody - wypływy skoncentrowane na pewnej

przestrzeni. Niejednokrotnie bezpośrednie stwierdzenie miejsc wydobywania się wody jest

trudne lub wręcz niemożliwe ze względu na pokrycie wodą całej strefy wylotowej. Skrajnym

przykładem jest typ źródeł basenowych.

Źródła mogą występować pojedynczo lub grupowo, tworząc wspólny odpływ w for-

mie cieku. Często takim zespołom towarzyszą nieskoncentrowane wypływy wód podziem-

nych.

Wywierzyska. Wywierzysk krasowych nie powinno się zaliczać do źródeł, chociaż

cechują się one mocną i skoncentrowaną formą wydobywania się wody na powierzchnię Sta-

nowią one punkty powierzchniowego wypływu podziemnych rzek lub strumieni krasowych.

Woda zasilająca wywierzyska porusza się próżniami w głębi spękanych skał, często na bardzo

dużych odległościach. W źródłach krasowych woda podąża do strefy wylotowej szczelinkami

nadkapilarnymi lub wolnymi przestrzeniami przewodzącymi pomiędzy ziarnami skał niespo-

istych. Niektóre z cieków doprowadzających wody do wywierzysk, zanim zginą w szczeli-

nach skał, mogą na znacznych odcinkach prowadzić wody w korytach po powierzchni terenu

aż do zaniku wody w ponorze. Cieki wypływające w formie wywierzysk mogą częściowo

tracić swoje wody pod ziemią na infiltrację w szczeliny i próżnie skalne lub częściej wzboga-

cać się w nie dzięki drenażowi i podziemnym wypływom. Do wypływów nieskoncentrowa-

nych należą wycieki, wypływu, wysięki i młaki.

Wycieki. Wyciekiem jest rozproszony wypływ wód podziemnych na powierzchnię w

formie wyraźnej strugi. Woda podziemna przy tego rodzaju wypływach powoli wysącza się

na znacznej przestrzeni, nawilgacając lekko grunt. Odpływ z wycieków koncentruje się stop-

niowo na skutek łączenia się cząsteczek wody już na powierzchni terenu. Przeważnie w ich

dolnych partiach zaznacza się wyraźna koncentracja w formie niewielkiej strużki lub cieku.

Ze względu na kształt strefy wydobywania się wody można wyróżnić dwa podtypy

wycieków: powierzchniowe i linijne. W wyciekach powierzchniowych woda wydobywa się w

pewnej strefie o różnych kształtach - predysponowanej lokalną rzeźbą bądź warunkami hy-

drogeologicznymi. Powierzchnia strefy wylotowej jest przesycona wodą. Nie zawsze jednak

można w niej dostrzec (zwłaszcza w jej górnej części) spływ wody w formie skoncentrowa-

nej.

Wycieki linijne charakteryzują się wypływem wody wzdłuż linii lekko schodzącej w

dół dolinki, a tworzącej początek cieku. Podłużne zagłębienia terenowe czasami nacinają po-

ziom wodonośny, co powoduje powolne wysączanie się wody w wielu punktach ich dna.


Zbliżoną formą do mało wydajnych wycieków jest wykap (wypływ kroplisty). Jest to

wysączanie się wody ze stromej ściany skalnej pojedynczymi kroplami.

Wysięki. Wysiękiem nazywamy lokalne nawilgocenie terenu nie tworzące odpływu.

Nawilgocenie to spowodowane jest powolnym wysączaniem się wody podziemnej na po-

wierzchnię. Wydajność wysięków jest niewielka. Obserwuje się często, że woda, która wydo-

stała się na powierzchnię przez wysięki ponownie infiltruje w grunt (wysięki infiltracyjne) lub

wyparowuje (wysięki ewaporacyjne). Najczęściej spotyka się w terenie typ pośredni infiltra-

cyjno-ewaporacyjny.

Młaki. Młakami są naturalne wypływy wód podziemnych zarośnięte roślinnością wo-

do- i wilgociolubną. Pod poziomem darni i rozłożonych szczątków organicznych oraz często

torfu znajduje się wypływ inicjalny (pierwotny), którym może być wyciek, wysięk lub źródło

Z tego względu dzieli się młaki na: źródlane, wyciekowe i wysiękowe. Wody z wypływów

inicjalnych, przemieszczając się przez torf, humus i darń, ulegają rozproszeniu. Ruch wody

przez młakę jest tak powolny, że nastąpić niekiedy wydatne przeobrażenie niektórych jej cech

fizykochemicznych. Z reguły, wody wypływające z młak różnią się temperaturą i zawierają

znacznie więcej roztworów organicznych niż wody wypływów inicjalnych.

Pojedyncze młaki przeważnie tworzą niewielkie powierzchnie zabagnione o rozmia-

rach od kilku do kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Daje się w nich wyróżnić części:

środkową - silnie nawilgoconą, ze znaczną miąższością poziomu organicznego, oraz brzeżną -

cieńszą i mniej wilgotną.

Reżim hydrologiczny młak jest uzależniony od podziemnego zasilania przez wypływ

inicjalny oraz strat na ewapotranspirację. Z tego tez powodu młaki można podzielić na: wy-

pływowe, ewapotranspiracyjno-wypływowe i ewapotranspiracyjne. Duża młaka lub zgrupo-

wanie młak połączone ze sobą w jedną, wielką powierzchnię o zróżnicowanym stopniu na-

wilgocenia gruntu i miąższości warstwy organicznej nazywane jest polem młacznym lub tor-

fowiskiem źródliskowym.

Podział ze względu na kierunek siły hydrodynamicznej

Siłą hydrodynamiczną wyprowadzającą wodę na powierzchnię ziemi może być grawi-

tacja lub ciśnienie hydrostatyczne.

Wypływy descensyjne (zstępujące) wyprowadzają wody o zwierciadle swobodnym

podlegające grawitacji. Ruch wód zgodny jest ze spadkiem zwierciadła w skale i nachyleniem

powierzchni terenu.


Wypływy ascencyjne (wstępujące) - praktycznie wyłącznie źródła - wyprowadzają

wody pod ciśnieniem hydrostatycznym o kierunku przeciwnym do siły ciążenia. Wznios wo-

dy przy takich wypływach jest z reguły znikomy, przeciwnie niż w odwiertach wód artezyj-

skich.

Podział ze względu na rodzaj wodonośca

Wypływy szczelinowe

Wypływy krasowe

Wypływy zasilane wodami z utworów luźnych (żwirowe, piaszczyste, piaszczysto-

pylaste, pieszczysto-gliniaste, pylaste)

Podział ze względu na układy hydrogeologiczne

Wypływy warstwowe

Wypływy przelewowe

Wypływy zaporowe

Podział ze względu na położenie geomorfologiczne

Grzbietowe

Stokowe

Podstokowe

Krawędziowe

Klifowe

Dolinne

Korytowe

Podział ze względu na zasilanie innego obiektu hydrograficznego

Wypływy powierzchniowe

Wypływy podziemne (jaskiniowe)

Wypływy podwodne (rzeczne, przykorytowe, jeziorne, podmorskie)

Podział ze względu na zmienność i wydajność odpływu

Wypływy stałe (R w granicach 1-2, gdzie R - współczynnik nieregularności wieloletniego

odpływu jako iloraz wydajności maksymalnej do minimalnej)


Wypływy mało zmienne (R 2-10)

Wypływy zmienne (R 10-50)

Wypływy bardzo zmienne (R>50)

Wypływy okresowe (pojawiają się tylko w określonych sezonach)

Wypływy epizodyczne (funkcjonują w krótkim okresie, lecz wyjątkowo obfitującym w

wody podziemne).

Podział ze względu na właściwości fizykochemiczne wody

Stałotermiczne (homotermiczne), w tym: zimne, chłodne zwykłe i termalne

Zmiennotermiczne (heterotermiczne)

Inne podziały wypływów

Pierwotne

Wtórne

Wędrujące (zmieniają położenie zależnie od stanu napełnienia retencji podziemnej)

Zaopiekuj się źródłem Proponujemy akcję „adopcji” źródeł - akcję czynnej ochrony źródlisk i ich biocenoz.

Najczęściej są to obiekty małe i nie wzbudzające większego zainteresowania. Wiele małych

źródlisk o różnorodnym charakterze znajduje się pojeziernym krajobrazie rolniczym. Propo-

zycja kierowana jest do pojedynczych miłośników przyrody oraz szkolnych kół i klubów.

Może być także uzupełnieniem programów nauczania „przyrody’ w szkole podstawowej oraz

ścieżek międzyprzedmiotowych „edukacja ekologiczna” w szkole podstawowej i gimnazjum.

Chcemy zaproponować także jako jedna z ofert programowych dla gospodarstw agroturuy-

stycznych.

1. Zaopatrz się w mapę terenową - najlepiej dokładną. Przeanalizuj bieg cieków, zaznacz

miejsca, w których mogą występować źródliska. Mogą być to początki cieków: rzek,

strumieni, strug. Licznie źródliska występują na stromych brzegach rzek - najczęściej są

to helokreny (wysięki). Czasami podobne źródliska występują na stromych brzegach je-

zior.


2. Wybierz się na wycieczkę terenową (wiosenna pora, gdy roślinność nie zasłania jeszcze

widoczność, jest bardzo dobra na wstępną lokalizację źródeł) i zaznacz na swojej mapie

wszystkie spotkane źródła, mniejsze i większe.

3. Teraz można zabrać się do opisu źródła. Przydatne będą wszelkie zdjęcia fotograficzne,

rysunki i plany sytuacyjne. Ponadto potrzebny będzie opis uwzględniający:

• wielkość źródła

• typ i charakter hydrologiczny

• rodzaj podłoża (piasek, żwir, kamienie, wycieki żelaziste, muł, torf itp.)

• temperatura wody, wydajność źródła

• charakter bezpośredniego otoczenia (zadrzewione źródlisko, śródpolne, zmiany

antropogeniczne, ocembrowanie itp.)

• występujące rośliny

• obecne zwierzęta

Obserwacje świata żywego warto powtarzać wielokrotnie. W kolejnych odcinkach na-

szego cyklu przedstawimy typowych mieszkańców źródlisk.

4. Dysponując założoną „kartoteką”, w której gromadzić będziemy wszelkie dane, można

będzie dogłębniej poznać źródło i jej biocenozy. Swoje spostrzeżenia można kierować na

adres: dr hab. Stanisław Czachorowski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydział

biologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 10-561 Olsztyn, ul. Żołnierska 14. W Olsz-

tynie powstaje baza danych dotycząca źródlisk Polski.

5. Źródła to nie tylko przyroda, to także kultura. Czy „odkryte” źródełko znane jest ludności

miejscowej, czy ma swoja nazwę, czy wiążą się z nim jakieś legendy, wydarzenia? Warto

popytać i spisać.

Jeśli źródło nie ma nazwy... To nazwij je i poczuj się odkrywca podróżnikiem. Wy-

mysł nazwę dla swego źródełka, podaj dokładną lokalizację, dołącz dokumentację i opis oraz

wyślij na adres w Olsztynie. Nazwa wraz z imieniem i nazwiskiem odkrywcy umieszczona

zostanie w bazie danych i w kolejnych opracowaniach będzie używana. Do „odkrywców”

wysyłać będziemy informacje i ankiety dotyczące inwentaryzacji źródlisk oraz pomożemy w

oznaczeniu spotkanych bezkręgowców.

Adopcja Jeśli źródło będzie zlokalizowane, nazwana i będzie systematycznie obserwowane, to

warto objąć je trwała opieką.


• Posprzątaj śmieci.

• Zadbaj o najbliższe otoczenia, sprawdź, czy są jakieś potencjalne i rzeczywiste źródła za-

nieczyszczeń (pobliskie śmietniki, szamba, itp.).

• Jeśli przez źródełko (lub tuż obok) biegnie ścieżka, postaraj się o wybudowanie najprost-

szej kładki czy przejścia z ułożonych kamieni.

• Jeśli teren wydaj się być interesujący przyrodniczo, warto skontaktować się z wojewódz-

kim konserwatorem przyrody i postarać się o utworzenie użytku ekologicznego.

W źródłach żyją rzadkie gatunki roślin i zwierząt. Ich populacje są zazwyczaj bardzo

mało liczne. Dlatego nie zrywaj roślin i uważaj na wodne bezkręgowce - bardzo łatwo znisz-

czyć całą lokalna populację...

Więcej informacji można znaleźć na internetowej stronie poświęconej źródłom

(http://www.uhc.lublin.pl./mazury/).

Źródła rzeki Łyny System źródliskowy rzeki Łyny należy do najbardziej malowniczych terenów źródli-

skowych na nizinach. W 1950 r. utworzono rezerwat krajobrazowy dla zachowania procesów

erozji wstecznej. Powierzchnia rezerwatu obejmuje ok. 121 ha. Na terenie rezerwatu znajduje

się siedem większych systemów źródliskowych.

Silnie zróżnicowany morfologicznie teren rezerwatu jest rozległą doliną z licznymi

bocznymi wąwozami i dolinkami o stromych (30-40 m) i wysokich zboczach. Działalność

ludzka od wieków przekształca teren źródlisk. Prawdopodobnie już we wczesnym średnio-

wieczu zlokalizowany był tu młyn. Teraz znajduje się od dawna nie czynny młyn murowany z

rozległym, stopniowo zamulanym stawem młyńskim. W górnym odcinku źródlisk widoczny

jest wał ziemny. Przed II wojną światową był tu staw hodowlany dla pstrągów. Nieco niżej

widoczne są fundamenty domku myśliwskiego. Powyżej źródeł widoczne są ruiny gospodar-

stwa rolnego oraz dwa stawki. Teren wokół rezerwatu systematycznie zarasta lasem, w miarę

jak wycofuje się gospodarka ludzka. Przed kilkoma laty pojawiły się drewniane kładki, ogro-

dzone ścieżki, ławki itp. Ułatwiają one zwiedzanie turystyczne i jednocześnie chronią same

źródliska (turyści nie rozdeptują źródlisk).

Najliczniejsze są źródła typu helokrenowego, o rozległych cyrkach erozyjnych. Rza-

dziej spotyka się heloreokreny i źródliska bagienne. Liczne są wartko płynące strumienie o

dnie piaszczystym lub kamienistym, tuż powyżej stawu młyńskiego występują zabagnione


rozlewiska. Poniżej stawu Łyna wkracza na zmeliorowaną, szeroką dolinę rzeczną o szero-

kiej.

W dolinie występuje las olchowy (z licznymi paprociami i mszakami), wyżej las so-

snowy i mieszany (w wieku 80-100 lat, po wyrębach sadzone są także modrzewie). Podsta-

wowym zespołem roślinnym otaczającym źródła jest łęg jesionowo-olszowy (pow. Ok. 70

ha). Wyższe partie zajmuje bór sosnowy o bogatym podszycie (pow. 45 ha na terenie rezer-

watu).

Specyficzne warunki mikroklimatyczne sprawiają, że występuje tu wiele ciekawych

gatunków owadów wodnych. Z chruścików warto wymienić krenobionty: Crunoecia irrorata,

Parachiona picicornis oraz Potamophylax nigricornis. Ciekawe gatunki występują w zimno-

wodnym stawie młyńskim (np. Baraeodes minutus). Niska temperatura wody sprawia, że ze-

społy bezkręgowców wodnych są odmienne niż w pobliskich stawach (zbiorniki trwałe i

okresowe). Prawie wszystkie wymienione gatunki powinny się znaleźć w czerwonej Księdze.

Występują tu także rzadkie gatunki chrząszczy wodnych (Coleoptera), jętek (Ephemeroptera),

widelnic (Plecoptera), wodnych muchówek (Diptera), wodopójek (Hydracarina) oraz wy-

pławków.

Documents

Edukacja ekologiczna w szkole wiejskiej i go- spodarstwie