HiMMET EFENDi

katiayıp tacın üstüne örtmüş, duruma vakıf olan Hüsamedin Efendi de, "Oğlum Himmet, tarlk-i Bayrami'de bu senin ic­tihadın olsun" diyerek onun gönlünü al­mıştır. Hüseyin Vassaf, Himmet Efendi'­nin bu olaydan sonra Bayramiyye'nin Him­metiyye kolunun kurucusu sayıldığını ve Himmetiyye tacındaki dört terkinin havlu­yu dörtgen şeklinde katiayarak tacın üze­rine koymasına işaret olduğunu söyler.

Himmet Efendi tekkesinde irşad faali­yetini sürdürürken 1051 (1641) yılında Kasımpaşa Camii vaizliğine tayin edildi. Yirmi sekizyıl bu camide vaizlikyaptıktan sonra 1 079'da (1669) bu görevi oğlu Şeyh Abdullah Efendi'ye devretti. 1 090 ( 1679) yılında Abdullah Efendi Fatih civarındaki Halil Paşa Camii vaizliğine tayin edilince Kasımpaşa Camii'ndeki görev tekrar Him­met Efendi'ye verildi. Aynı yılın sonların­da kendi isteğiyle Üsküdar'daki Davud Pa­şa Camii vaizliğine nakledildL Tekkede ir­şad faaliyetinin yanı sıra vaizlik görevini yaklaşık kırk beş yıl boyunca sürdüren Himmet Efendi 16 Safer 1 095'te (3 Şubat 1684) vefat etti. Üsküdar Divitçiler'de Bezeizilde Muhyiddin Efendi'nin türbesi­ne defnedilmiş olan ilk mürşidi Hüsamed­din Efendi'nin yanında toprağa verildi. Buraya daha sonra inşa edilmiş olan tek­ke Bezeizilde Muhyiddin Efendi Tekkesi, Salı Tekkesi, Himmetzade Thkkesi, Him­met Efendi Tekkesi adlarıyla da anılmış ve Himmetiyye tarikatının önemli mer­kezlerinden biri olmuştur. Himmet Efen­di'nin vefatma oğlu Şeyh Abdullah Efen­di, "Dedi biri ye'sile nale-i cangah edip 1 Fevtine tarihtir hatime-i evliya"; mensup­larından şair Sıdkı Emetullah Hanım, "De­dim tarih-i fevtin Sıdki mevladan olup mülhem 1 Bugün Himmet Efendi adni kıldı kendiye me'va" beyitlerini tarih dü­şürmüşlerdir.

Himmet Efendi'nin vefatından sonra yerine oğlu Abdullah Efendi geçmiş ve tekkenin meşihatı, tekke ve zaviyelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar Himmetza­deler adıyla tanınan bu ailenin tasarrufun­da kalmıştır (bk. HİMMET EFENDi TEK­

KESİ ).

İskilipli Şeyh Muhyiddin Yavsl(ö. 920/ 1514) tarafından İstanbul'a getirilen Bay­ramiyye tarikatı Himmet Efendi'den iti­baren İstanbul'da Himmetiyye kolu va­sıtasıyla temsil edilmiştir. Kaynaklarda Bayrami Tekkesi olarak gösterilen tekke­ler (bk. BAYRAMİYYE) aslında Himmetiy­ye koluna mensuptur (Himmetiyye'nin adab ve erkan ı için bk. Bayramoğlu, II, 213-216).

58

Şiirlerinde Himmet, Derviş Himmet, Himmetl mahlaslarını kullanan ve tekke şiirinin dikkati çeken isimlerinden biri olan Himmet Efendi Yunus Emre'nin et­kisinde kalarak aruz ve hece vezniyle şiir­ler kaleme almış, bazı manzumeleri ara­larında Hafız Post'un da bulunduğu bes· tekarlar tarafından bestelenmiştir. "Vakt-i seherde 1 Açılır perde 1 Düştü gü m yerde 1 Derman sendedir" ve, "Bad-ı sabaya sor­sunlar 1 Canan ilieri kan d edir 1 Bilenler ha­ber versinler 1 Can an ilieri kandedir" mıs­ralarıyla başlayan iki ilahisi başta olmak üzere çeşitli ilahileri tekkelerde okuna­gelmiştir.

Eserleri. 1. Divançe. Hüseyin Vassilf, Himmet Efendi'nin mürettep bir divanı bulunduğunu, ancak bunun bir yangında yok olduğunu, daha sonra dervişlerin ha­fızasındaki şiirlerin derlenerek bir divan­çe oluşturulduğunu söyler. Böyle bir olay­dan söz etmeyen Abdülbaki Gölpınarlı ise divanının "ze" (..i ) harfinden sonrasını Himmetzadeler'den Şeyh Abdullah Nasıh Bey'in kaybettiğ i ni ifade eder (Me lamilik ve Melamiler; s. ı 28). Millet Kütüphane­si'ndeki bir mecmuada (Ali Emir! Efen­di, nr. 509/1. vr. 1-23) Himmet Efendi'nin manzum Tarikatname'siyle yetmiş ilahi­si yer almaktadır. Aynı mecmuaya (vr. 23-26) oğlu Şeyh Abdullah Efendi'nin bazı şiirleri de kaydedilmiştir. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'ndeki mecmuada ise (Ha­şim Paşa, nr. I 5/6, vr. 36-49) bir müsed­des ve yetmiş altı ilahi bulunmaktadır. Mehmet Ali Ayni'nin Himmet Efendi'nin şiirlerinin yayımlandığını söylemesi doğ­ru değildir. 2. Tarikatname. Tarikat adab ve erkanına dair bu eserin bir nüshası İs­tanbul Üniversitesi Kütüphanesi'ndeki bir mecmuanın içindedir (TY, nr. 6383. vr. ı-

90). Himmet Efendi'nin biyografisinin ve bestelenmiş şiirlerinin yer aldığı bu mec­muada sayfa kenarlarına bu şiirlerin bes­tekarları ve makamlarının adları da kay­dedilmiştir. Himmet Efendi'nin tarikat ve halvet konularını , Bayramiyye ve Hal­vetiyye tarikatlarının silsilelerinin sikke-i dervlşan, ahval-i hilafet, makalat-ı meşa­

yih, fukaha gibi başlıkları ihtiva eden ve Tarikatname adını taşıyan mesnevi tar­zında bir eseri daha vardır. Bu eserin bir nüshası Divan çe ile birlikte Millet Kütüp­hanesi'ndeki mecmuada yer almaktadır (Ali Emir! Efendi, nr. 509/1 ). Eserin bazı bölümleri Fuat Bayramoğlu tarafından yayımlanmıştır (Hacı Bayram-ı Veli, ll. 275-276)

Sursalı Mehmed Tahir, Himmet Efen­di'nin Zübdetü'd-de)fa'ils adlı Farsça bir

eseri olduğunu, bu eserin Dağıstani Ha­fız Mehmed Efendi tarafından Gayetü'd­dekaik adıyla Türkçe'ye tercüme edildi­ğini ve 1292'de (1875) kenarında orijinal metniyle birlikte Mısır'da, daha sonra yalnız tercümesinin İstanbul'da basıldığı­nı söylemektedir. Ancak bu eser Himmet Efendi'ye değil Aziz Nesefi'ye aittir. Yine Sursalı Mehmed Tahir. Himmet Efendi'­nin Manzi'ıme-i Mi'raciyye adında bir eseri daha olduğunu söylerse de Türk edebiyatında mi'raciyyeler üzerinde yapı­lan bir çalışmada (Akar, s. 203) Himmet Efendi'ye ait böyle bir eserin tesbit edile­mediği belirtilmektedir. BİBLİYOGRAFYA :

Ayvansarayi. Mecmua-i Teuarfh, s. 212, 359; Safai. Tezkire, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2549, vr. 412b-413'; Şeyhi. Vekayiu'L-fuza­La, lll, 578-579; Salim. Tezkire, istanbul1315, s. 426-427; Müstakimzacte. Mecelle tü 'n-nisab, Süleymaniye Ktp., H alet Efendi, nr. 628, s. 4 71; Haririzacte. Tibyan, 1, vr. 173'; Osmanlı Müellif­Leri, 1, 189; Hüseyin Vassaf. Sefine, ll, 341-345; Mehmet Ali Ayni , Hacı Bayram-ı Velf, istanbul 1343, s. 127; Abdülbaki [Gölpınar lı] . Melamilik ve Melamiler, istanbul 1931, s. 128; a.mlf . . "Himmet", TA, XIX, 248; TYDK, ll, 464 -466; Fuat Bayramoğlu. Hacı Bayram-ı Veli, Ankara 1983,1, 80, 82; ll, 213-216,223,275-277, bel­ge 146'; Metin Akar, Türk Edebiyatında Man­zum Mi'rac-nameler, Ankara 1987, s. 203.

L

~ NURETTiN ALBAYRAK

HİMMET EFENDi TEKKESİ

İstanbul' da Bayramiyye'nin Hiılunetiyye kolunun

asitanesi olan XVII. yüzyıla ait tekke.

_j

Himmetzade Tekkes i olarak da anılan bu yapı Fatih ilçesinde Şehremini'den Ye­ni bahçe'ye inen yamaçta, Ördek Kasap mahallesinde Himmetzade Dergahı soka­ğında yer almaktaydı. Bayramiyye- Him­metiyye plri Bolulu Şeyh Himmet Efendi (ö. 1095/1684) tarafından. IV. Mehmed devri defterdarlarından İbrahim Efendi'­nin mescidinin içinde XVII. yüzyıl ortala­rında faaliyete geçirilmiş , vakfiyesi Him­met Efendi'nin torunlarından , tekkenin üçüncü postnişini Himmetzade Şeyh Ab­düssamed Efendi tarafından 1135 ( 1723) yılında düzenlenmiştir.

Himmet Efendi'nin neslinden Himmet­zadeler olarak tanınan kalabalık ve nüfuz­lu bir şeyh ailesi gelmiş, gerek Himmet Efendi Tekkesi'nin gerekse İstanbul'daki Bayrami tekkelerinden birçoğunun meşi­hatı bu ailenin denetimine geçmiştir. Him­met Efendi'nin vefatından sonra tekke­sinin postuna sırasıyla Himmetzade Der-

viş Abdi diye de bilinen oğlu Şeyh Abdul­lah Efendi (ö. ı 122/ 1 710), Abdullah Efen­di'nin oğlu Şeyh Abdüssamed Efendi ( ö . ı ı 50/ 1 737). Abdüssamed Efendi'nin oğ­lu Şeyh Mehmed NGreddin Efendi (ö.

ı 180/1766-67). M. NGreddin Efendi'nin oğulları Mehmed Mecdeddin Efendi ile ( ö ı 2 ı 5/ 1 800) Şeyh Bahaeddin Efendi ( ö . I 220/ 1805). M. Mecdeddin Efendi'nin oğ­lu Şeyh Mehmed Muhyiddin Efendi (ö.

I 259/ 1 843 ), M. Muhyiddin Efendi'nin oğlu Şeyh Kerameddin Efendi (ö. 1273/1857). Bahaeddin Efendi'nin oğlu Şeyh Abdül­hay Efendi (ö 1274/1 858), M. Muhyiddin Efendi'nin oğlu M. Mecdeddin Efendi ( ö.

ı 289/1 872). Abdülhay Efendi'nin oğlu Şeyh AbdüşşekGr Mahfi Efendi ( ö . I 303/ ı 886 ı ve buzatın küçük kardeşi Mehmed Hüsa­meddin Efendi ( ö. ı 9 I 6) geçmiştir.

Himmet Efendi Tekkesi'nin İstanbul'un sanat hayatında ve özellikle tasawuf mG­sikisinde önemli bir yeri vardır. Şair olan Şeyh Himmet Efendi'nin tasawufi mahi­yetieki şiirleri Hafız Post, Sütçüzade Ha­fız Abdüllatif Efendi, Ali Şiruganl, Hacı Arif Bey gibi bestekarlar tarafından bes­telenmiş ve Bayrami tekketerinin yanı sı­ra İstanbul'da diğer devrani tarikatiara bağlı tekkelerin ayinlerinde yüzyıllar bo­yunca okunmuştur. Himmet Efendi'nin oğlu ve tekkenin ikinci postnişini olan Şeyh Abdullah Efendi de şair. ayrıca bes­tekar ve hattattır. Yetiştirdiği mGsikişi­nasların en ünlüsü. kendi tekkesinin za­kirbaşısı olan bestekar Şive Ahmed Çele­bi'dir. Tekkenin son şeyhlerinden Hüsa­meddin Efendi de devrinin ileri gelen za­kirbaşıları arasında yer alır.

Tekkede perşembe günleri ayin icra edildiği , 1303 ( 1886) yılında yedi erkekle beş kadının burada ikamet ettiği ve XX. yüzyıl başlarında Maliye Nezareti'nden yılda 2160 kuruş taamiye bedeli , ayrıca her gün 1 okka et ve kurban bayramların­

da üç adet koyun istihkakı olduğu kayde­dilmektedir.

Bütünüyle tarihe karışmış ve arsası is­tanbul Üniversitesi Çapa Tıp Fakültesi'­nin arazisine katılmış olan Hi mmet Efen­di Tekkesi'nin mimari özellikleri tesbit edilememiştir. Ancak tekkenin çekirdeği­ni oluşturan mescid-tevhidhanenin kagir duvarlı ve kırma çatılı olduğu tahmin edi­lebilir. HimmetEfendi Tekkesi'nin post­nişinleri , Üsküdar'da günümüzde orta­dan kalkmış ve arsası Zeynep Kamil Has­tahanesi'nin arazisine katılmış bulunan. aynı tarikata bağlı Bezcizade Mehmed Muhyiddin Efendi Tekkesi'nin haziresine gömülmüş , bu tekkenin 1940'larda yıktı-

rılması sırasında söz konusu kabirler yi­ne Üsküdar'da yer alan Selimiye Tekkesi'­nin bahçesine nakledilmiştir.

BİBLiYOGRAFYA :

Bandırmalızade. Mecmila-i Tekaya, istanbul 1307, s . 15; Ayvansarayi, Hadfkatü'l-cevami', 1, 218; Asitane Tekkeleri, s. 16; Bab-ı Alf Neza­ret-i U milr-ı Dahiliye S i cil Nüfus İdare-i Umu­miyesi Dersaadet ve Bilad-ı Selase Nü{ils-ı Mil­ifsine Mahsus İstatis tik Ceduelidir, istanbul 1301, s. 53; Mecmila-i cevami', I, 42-43; 1328 Senesi istanbul Beldesi İhsaiyyat Mecmuası, istanbul 1329, s . 22; Zakir Şükrü . Mecmila-i Te­kaya (Tayşi) , s. 5-6; E rgun. Antoloji, ı , 126-127; ll, 490, ayrıca bk. tür.yer.; Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, Ankara 1962, 1, 71; Fatih Camileri ve Diğer TarihfEserler (haz. Fatih Müftülüğü), is­tanbul 1991 , s. 127, 280; Mustafa Özdamar. Der­saadet Dergahları, istanbul 1994, s. 125; Atilla Çetin," istanbul'daki Tekke, Zil.viye ve Han­kahlar Hakkında 1199 (ı 784) Tarihli önemli BirVesika", VD, XIII ( ı 981). s. 587; Hatice Aynur, "Saliha Sultan ' ın Düğün Töreni ve Şenlikleri" ,

TT, Xl/61 ( 1989), s. 36; Ekrem Işın- Ömer 1\ığ­rul inançer. "Bayramilik" , DBist.A , ll, 106-1 07; "Himmetzade Tekkesi ", a.e. , VIII , 199.

Iii M . B AHA TANMAN

r HİMMETİYYE

-, (~)

Bayramiyye-Şemsiyye tarikatının Bolulu Himmet Efendi'ye

(ö. 1095/ 1684) nisbet edilen bir kolu

L (bk . HİMMET EFENDi).

_j

r HİMMETzADE

-,

L (bk. ABDi, Himmetzade).

_j

r HiMYANÜ'z-zAo

-, (.:~ljll..;,ı~)

İbazi alimi Ettafeyyiş'in (ö. 1914)

L Kur 'an tefs iri.

_j

Tam ad ı Himyanü'z-zad ila dari'l­me'ad 'dır. Mukaddimede hiç kimseyi tak­lit etmediğini belirten. kendi mezhebine aykırı birçok görüş ve rivayete de yer ve­ren müellifin birçok tefsirden, özellikle de Zemahşeri ve Beyzavi'nin eserlerinden faydalandığı ve son asırdaki önemli mez­hebi tefsirlerden biri kabul edilen eserini yazdığı anlaşılmaktadı r.

Müellif her sürenin başında ayet sayı­sını. Mekkl yahut Medeni olduğunu belir­tir ve sürenin faziletine dair rivayetleri kaydeder. Genellikle burada Beyzavi'de olduğu gibi mevzG hadisiere yer verildiği görülmektedir. Eserde ayetterin lugat. nahiv ve belagat yönünden geniş açıkla-

HiMYANÜ'z-ZAD

ması yapılır. Fıkıh konularını ihtiva eden ayetterin tefsirinde fakihler arasındaki ih­tilaflara ve kıraatle ilgili bilgilere geniş yer verilir. Müellifin ketarn meselelerinde çok defa İbazıyye'ye yakın düşüncelere sahip olan Mu'tezile'nin tesirinde kaldığı. bu arada İsrailiyat'ın etkisinden de kurtula­madığı görülmektedir. Özellikle Hz. Pey­gamber'in gazveterine dair geniş bilgi ve­rilen eserde ele alınan ayetterin pek ço­ğu İbazıyye mezhebinin doğruluğuna de­lil olarak kullanılmaktadır.

Kur'an-ı Kerim'i mensup olduğu mez­hebin prensipleri çerçevesinde yorumla­ma gayreti içinde olan Ettafeyyiş. Mu'te­zile'den İbazıyye'ye geçen ve Allah'ın gö­rülmesinin kesinlikle mümkün olmadığı­nı ileri süren görüşten hareket ederek (e l-Bakara 2/ 55 ; en-Ni sa 4/ 1 53ı Ehl-i sünnet'in Allah'ın görülmesiyle ilgili dü­şüncesini reddetmektedir (ll, 42; V, ı 73). Müminlerin gaybe inanma, namaz kılma ve kendilerine rızık olarak verilen şeyler­den harcama özelliklerinin anlatıldığı Sa­kara sOresinin iki ve üçüncü ayetlerinin tefsirinde imanın tasdik, ikrar ve arnel­den meydana geldiği ileri sürülerek Ehl-i sünnet'in arneli imanın bir rüknü sayma­yan görüşü reddedilir (1. 200) . iman eden ve iyi işler yapanların içinden ırmaklar akan cennetlerde kalacaklarını müjdele­yen ayetin (ei-Bakara 2/25) tefsirinde de arnelin imanın vazgeçilmez bir cüzü oldu­ğu savunulur (1, 260-26 ı) .

Büyük günah işleyenierin cehennem­de ebedi kalacakları yönündeki İbazıyye görüşüne sıkı sıkıya bağlı olan Ettafeyyiş. kötülük (seyyie) yapan ve suçları kendile­rini kuşatan kimselerin cehennemlik ol­duklarını ve orada ebedi kalacaklarını be­lirten ayeti (el-Bakara 2/8 I ı açıklarken seyyienin büyük günah olduğunu. bu tür suçları işleyen kişinin bu ayetin delaletiy­le ebediyen cehennemde kalacağın ı be­lirtir (ll , ı 40 ı. İman ettikten sonra büyük günah işleyenierin günahları kadar azap gördükten sonra cennete girecekleri şek­

lindeki Ehl-i sünnet görüşüne karşı çıka­rak bu şekilde düşünenleri. kendilerine ancak belirli günlerde ateş isabet ettik­ten sonra kurtulacaklarını iddia eden ya­hudilere benzetir (ll , 228) .

Gönüllerde gizlenen veya açıklanan şey­

lerden dolayı Allah'ın insanları hesaba çekeceğini. bunlardan dilediğini affedip dilediğine azap edeceğini belirten ayetin tefsirinde (ei-Bakara 2/284) tövbe etme­den ölen kimselerin aiTedilmeyeceği üze­rinde ısrarla durulmakta ve Eş'aıiler'in,

büyük günah işleyenierin tövbe etmeden

59