Effect van twee stretching technieken op de lengte van de

Universiteit Gent, Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen

Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie

Academiejaar 2010-2011

Effect van twee stretching technieken op de lengte van de

m. pectoralis minor bij jonge zwemmers

Karen D’HUYVETTER en Céline DU FOUR

Promotor : Prof. Dr. A. Cools

Co-promotor : A. Van de Velde

Masterproef voorgelegd met het oog op het behalen van de graad van

Master in de Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie

VOORWOORD

Geachte lezer,

Met enige trots stellen wij u onze masterproef voor, die handelt over ‘Het effect van twee stretching

technieken op de lengte van de m. pectoralis minor bij jonge zwemmers’. We hebben ons gedurende

onze twee masterjaren met plezier in dit onderwerp verdiept, en wensen nu met dit werk onze

vijfjarige opleiding ‘Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie’ af te sluiten.

Een speciaal woord van dank aan diegenen die de realisatie van deze masterproef mogelijk maakten,

is hier op zijn plaats.

Een eerste dankwoord gaat uit naar Prof. Ann Cools en Annemie Vandevelde, respectievelijk

promotor en co-promotor. Wij danken jullie voor jullie goede begeleiding en eeuwige enthousiasme.

Een tweede dankwoord richten wij aan Carine en Pascale Verbauwen van zwemclub MEGA, en aan

hun zwemmers. Jullie enthousiasme maakte ons onderzoek mogelijk.

Verder wensen we nog een algemeen dankwoord uit te spreken aan al diegenen, vrienden en familie,

die ons bijstonden in het volbrengen van deze opdracht. Van harte bedankt iedereen!

Wij wensen u als lezer veel plezier bij het doorlezen van ons eindwerk,

Karen D’huyvetter en Céline Du Four

I

Voorwoord ...................................................................................................................................................... 0

Deel 1: Inleiding.............................................................................................................................................. 1

Deel 2: Literatuur ........................................................................................................................................... 2

A. De schouder als schakel in de kinetische keten bij de bovenhandse sporter .................................................. 2

1. Inleiding ...................................................................................................................................................... 2

2. De scapula................................................................................................................................................... 2

2.1 Anatomie .............................................................................................................................................. 2

2.2 De normale scapulothoracale functie .................................................................................................... 3

2.3 Veranderingen in de scapulothoracale functie ...................................................................................... 4

3. De musculus pectoralis minor ..................................................................................................................... 4

B. De rol van de scapula en de m. pectoralis minor in de zwembeweging ......................................................... 5

1. De competitieve zwemmer ......................................................................................................................... 5

2. Analyse van de crawlbeweging .................................................................................................................. 5

2.1 De armbeweging ................................................................................................................................... 5

2.1.1 De ‘pull-through phase’ ................................................................................................................. 5

2.1.2 De ‘recovery phase’ ....................................................................................................................... 6

3. De kinetische keten bij de zwemmer ......................................................................................................... 7

4. De m.pectoralis minor en de scapula bij de zwemmer................................................................................ 7

C. Fysiologische adaptaties bij de bovenhandse sporter en de zwemmer .......................................................... 7

1. Glenohumerale adaptaties ........................................................................................................................... 7

1.1 Kracht ................................................................................................................................................... 7

1.2. Range of motion .................................................................................................................................. 8

1.2.1 Glenohumerale endo- en exorotatie ............................................................................................... 8

1.2.1.1 GIRD ...................................................................................................................................... 8

1.2.1.2 ERG ........................................................................................................................................ 8

1.2.1.3 Totale ROM ............................................................................................................................ 9

2. Scapulothoracale adaptaties ........................................................................................................................ 9

2.1. Kracht .................................................................................................................................................. 9

2.2. Range of motion ................................................................................................................................ 10

2.2.1. Protractie ..................................................................................................................................... 10

D. Meetmethoden .............................................................................................................................................. 10

1. Lengte van de m. pectoralis minor ............................................................................................................ 10

1.1 Indirecte meetmethoden ...................................................................................................................... 11

1.2 Directe meetmethoden ........................................................................................................................ 12

1.3 Besluit ................................................................................................................................................. 13

2. Opwaartse rotatie van de scapula .............................................................................................................. 14

II

2.1 Inclinometrie ....................................................................................................................................... 14

2.2 3-D analyse ......................................................................................................................................... 16

2.3 Besluit ................................................................................................................................................ 17

e. Stretching technieken .................................................................................................................................... 17

1. Spierverlengingstechnieken ...................................................................................................................... 18

1.1 Zelfstretching ...................................................................................................................................... 18

1.2 Manuele stretching door therapeut...................................................................................................... 19

1.3 Vergelijkende studies .......................................................................................................................... 21

1.4 Besluit ................................................................................................................................................. 22

2. Effect van interventieprogramma’s .......................................................................................................... 22

F. Schouderpijn bij zwemmers .......................................................................................................................... 23

1. Inleiding .................................................................................................................................................... 23

2. Symptomen ............................................................................................................................................... 24

3. Externe oorzaken ...................................................................................................................................... 24

4. Interne oorzaken ....................................................................................................................................... 25

4.1 Scapulothoracaal ................................................................................................................................. 25

4.1.1 Risicofactoren .............................................................................................................................. 25

4.1.1.1 Spierinhibitie ten gevolge van pijn ....................................................................................... 25

4.1.1.2 Vermoeidheid ....................................................................................................................... 25

4.1.1.3 Verkorting van de m. pectoralis minor ................................................................................. 26

4.1.1.4 Houdingsdeviatie .................................................................................................................. 27

4.1.2 Gevolgen voor de scapulothoracale kinematica ........................................................................... 27

4.1.2.1 Effect op de subacromiale ruimte ......................................................................................... 27

4.1.2.2 Effect op de stabiliteit van de schouder ................................................................................ 27

4.2 Glenohumeraal .................................................................................................................................... 28

4.2.1 Risicofactoren .............................................................................................................................. 28

4.2.1.1 Range of motion.................................................................................................................... 28

4.2.1.2 Kracht ................................................................................................................................... 28

4.2.1.3 Spiervermoeidheid ................................................................................................................ 28

4.2.2 Gevolgen voor de glenohumerale kinematica .............................................................................. 28

5. Letsels ....................................................................................................................................................... 29

5.1 Instabiliteit .......................................................................................................................................... 29

5.2 Impingement ....................................................................................................................................... 29

6. Crawl-analyse bij schouderpijn ................................................................................................................ 30

Deel 3: Onderzoeksvragen en – hypotheses ................................................................................................. 32

Deel 4: Onderzoek ........................................................................................................................................ 33

III

A. Steekproef ................................................................................................................................................. 33

B. Onderzoeksprotocol .................................................................................................................................. 34

1. Planning .................................................................................................................................................... 34

2. Metingen ................................................................................................................................................... 34

3. Interventies ............................................................................................................................................... 36

C. Statistische analyse ............................................................................................................................... 37

Deel 5: Resultaten ......................................................................................................................................... 39

a. Beschrijvende statistische analyse ................................................................................................................ 39

1. Steekproef ................................................................................................................................................. 39

1.1 M. pectoralis minor (PM) ................................................................................................................... 39

1.2 M. pectoralis minor index (PMI) ........................................................................................................ 39

1.3 Schouderhoogte (SH) .......................................................................................................................... 39

1.2 Scapulaire opwaartse rotatie (UT) ...................................................................................................... 40

2. Groep A (manuele stretching) en groep B (zelfstretching) ....................................................................... 40





3. Groep 1 (verkorte m.pectoralis minor) en groep 2 (niet verkorte m.pectoralis minor) ............................. 42





4. Opmerking ................................................................................................................................................ 44

b. Vergelijkende statistische analyse ................................................................................................................ 44

1. Voorwaarden tot parametrisch testen........................................................................................................ 44

2. Generalized linear model (GLM) ............................................................................................................. 44





3. Correlatie .................................................................................................................................................. 47

3.1 M. pectoralis minor (PM) en M. pectoralis minor index (PMI) .......................................................... 48

3.2 M. pectoralis minor (PM) en Schouderhoogte (SH) ........................................................................... 48

3.3 M. pectoralis minor (PM) en scapulaire opwaartse rotatie (UT) ....................................................... 48

3.4 Schouderhoogte (SH) en scapulaire opwaartse rotatie (UT) ............................................................... 49

IV

4. Indicator voor een verkorte m. pectoralis minor ....................................................................................... 49





Deel 6: Discussie ........................................................................................................................................... 51

A. Invloed van de stretching techniek ............................................................................................................... 51

B. Invloed van stretching op m. pectoralis minor (PM) .................................................................................... 52

C. Invloed van stretching op m. pectoralis minor index (PMI) ........................................................................ 54

D. Invloed van stretching op schouderhoogte (SH) .......................................................................................... 54

E. Invloed van stretching op scapulaire opwaartse rotatie (UT) ...................................................................... 55

F. Correlaties.................................................................................................................................................... 56

1. M. pectoralis minor (PM) en M. pectoralis minor index (PMI) ................................................................ 56

2. M. pectoralis minor (PM) en schouderhoogte (SH) .................................................................................. 56

3. M. pectoralis minor (PM) en scapulaire opwaartse rotatie (UT) .............................................................. 57

4. Schouderhoogte (SH) en scapulaire opwaartse rotatie (UT) ..................................................................... 57

G. Indicator voor een verkorte m. pectoralis minor ......................................................................................... 58

H. Algemeen kritische opmerkingen ................................................................................................................. 58

Deel 7: Besluit ............................................................................................................................................... 60

Deel 8: Bibliografie ....................................................................................................................................... 61

Deel 9: Bijlagen ................................................................................................................................................ I

A. Bijlage 1: Informerende toestemmingsbrief .................................................................................................... I

B. Bijlage 2: Vragenlijst ..................................................................................................................................... II

1

DEEL 1: INLEIDING

Omwille van de hoge eisen die de zwemsport aan de schouder oplegt (Pink & Tibone, 2000), is de

prevalentie van schouderpijn in deze sport zeer hoog (Weldon & Richardson, 2001). Kibler en

collega’s (2003) beschouwen de scapulothoracale dyskinesieën als zijnde belangrijke risicofactoren in

de ontwikkeling van de ‘zwemmersschouder’. Desbetreffende dyskinesieën kunnen aanleiding geven

tot schouderimpingement en/of schouderinstabiliteit (Ludewig & Reynolds, 2009).

De ‘rounded shoulder posture’ (RSP) wordt als scapulaire dyskinesie gekenmerkt door een scapulaire

protractie, anterieure tilt en neerwaartse rotatie (Lynch et al., 2010; Wong et al., 2010). De oorzaak is

multifactorieel en omvat onder meer de verkorting van de m. pectoralis minor (Borstad & Ludewig,

2005; Hrysomallis, 2010; Lukasiewicz et al., 1999).

De spier verkort bij langdurige houdingen met scapulaire protractie en anterieure tilt en/of repetitieve

bewegingen met scapulaire protractie en neerwaartse rotatie (Kendall et al., 1993; Ludewig & Cook,

2000; Lukasiewicz et al., 1999; Sahrmann, 2002). Deze zijn bij het crawlzwemmen veelvuldig

aanwezig (Davies et al., 2009).

De behandeling van de ‘RSP’ includeert het stretchen van de m. pectoralis minor en het optrainen van

de m. serratus anterior en de m. trapezius ascendens (Ludewig et al., 2004; Lukasiewicz et al., 1999;

Wang et al., 1999). Er zijn meerdere studies voor handen die het effect van deze multimodale

behandeling op de scapulaire kinematica onderzochten; er zijn echter geen studies voor handen die

over de effecten van een solitaire stretching van de m. pectoralis minor berichten.

Het belang van de m. pectoralis minor in de pathologiepreventie werd tot hiertoe niet bediscussieerd.

Met deze studie doelen we er dan ook op om het effect van twee stretching technieken op de

rustlengte van de m. pectoralis minor en op de scapulaire opwaartse rotatie in kaart te brengen.

We structureerden dit werk in een aantal onderdelen. In het onderdeel ‘literatuur’ geven we een

overzicht van de bestaande literatuur aangaande dit onderwerp, om zo vervolgens tot adequate

‘onderzoeksvragen en –hypotheses’ te komen. Deze vormen de basis voor het volgende onderdeel

‘onderzoek’ waarin we de procedure van het onderzoek uitvoerig bespreken. In het onderdeel

‘resultaten’ worden de bekomen data objectief weergegeven; in het onderdeel ‘discussie’ worden ze

vervolgens besproken. Het ‘besluit’ geeft de belangrijkste resultaten krachtig weer en behandelt de

klinische implicaties ervan.

2

DEEL 2: LITERATUUR

A. DE SCHOUDER ALS SCHAKEL IN DE KINETISCHE KETEN BIJ DE BOVENHANDSE SPORTER

1. INLEIDING

Het schoudergordelcomplex wordt samengesteld uit een aantal gewrichten, pezen en ligamenten, en

vormt in zijn geheel een onmisbare schakel in de kinetische keten bij de bovenhandse sporter. De

kinetische keten is een biomechanisch systeem waarbij krachten, die door het onderste lidmaat en de

romp gegenereerd worden, door middel van sequentiële spieractiviteit doorgegeven worden aan de

kleinere, snel bewegende segmenten van het bovenste lidmaat (Fleisig et al., 2002; Hirashima et al.,

2002).

De schouder fungeert binnen deze keten als doorgeefluik voor de ontwikkelde krachten en moet

enerzijds mobiel genoeg zijn om de extreme bewegingsposities te verzorgen en anderzijds stabiel

genoeg zijn om de ontwikkelde krachten te kunnen dragen. In de ‘Throwers’ paradox’ draait het om

het balanceren tussen deze kwaliteiten (Kibler, 1995; Wilk & Arrigo, 1993). De mobiliteit van de

schouder steunt op het samenspel van de vier gewrichten (scapulothoracaal, glenohumeraal,

acromioclaviculair, sternoclaviculair) (Nadler et al., 2004). De stabiliteit van de schouder is gesteund

op statische (benige structuren, labrum, gewrichtskapsel en ligamenten) en dynamische factoren

(rotator cuff (RC), m. biceps caput longum en scapulothoracale spieren) (Howell & Galinat, 1989).

2. DE SCAPULA

2.1 Anatomie

De scapula ligt dorsaal langs de thorax en vormt daar het atypische scapulothoracaal gewricht (Borsa

et al., 2008). Omwille van de thoracale convexiteit is de scapula in rust licht anterieur getilt en intern

geroteerd, en staat de cavitas glenoidale naar craniaal gericht (Cools & Walravens, 2009).

De scapulaire mobiliteit wordt verzekerd door spieractiviteit. De scapulaire stabiliteit wordt verzekerd

door het acromioclaviculair gewricht en door spieractiviteit van de scapulothoracale spieren (m.

trapezius, mm. rhomboïdei, m. levator scapula, m. serratus anterior, m. pectoralis minor), de

extrinsieke spieren (m. deltoïdeus, m. biceps, m. triceps) en de intrinsieke spieren (RC: m.

subscapularis, m. supraspinatus, m. infraspinatus, m. teres minor). De spieren kunnen zowel

rechtstreeks (via dynamische stabilisatie) als onrechtstreeks (via co-contracties en krachtenkoppels)

tot de stabiliteit bijdragen (Borsa et al., 2008; Forthomme et al., 2008; Kibler, 1998). Krachtenkoppels

3

zijn antagonisten die, indien ze samenwerken, een positie of beweging van een gewricht controleren.

Samenwerking tussen de m. serratus anterior en de m. trapezius resulteert in een gecontroleerde

scapulaire opwaartse rotatie, externe rotatie of posterieure tilt (Cools & Walravens, 2009).

2.2 De normale scapulothoracale functie

De scapulaire bewegingen zijn het resultaat van

scapulaire spieractiviteit. De scapula bezit vijf

vrijheidsgraden in de vorm van drie rotaties

(opwaartse/neerwaartse, anterieure/posterieure en

interne/externe) en twee translaties (anterieure

(=protractie)/posterieure(=retractie) en superieure

(=elevatie)/ inferieure(=depressie)) (Karduna et

al, 2001; Myers et al., 2005).

Scapulaire protractie gaat klinisch vaak gepaard

met interne rotatie; retractie met externe rotatie.

De begrippen worden vaak door elkaar gebruikt

(Myers et al., 2005). Fig. 1 : Scapulaire rotaties (Forthomme et al., 2008).

De interactie tussen humerale en scapulaire bewegingen, wordt het scapulohumerale ritme genoemd

(Codman, 1934). De klassieke beschrijving van dit ritme volgt de verhouding van 2:1 (Inman et al.,

1944). Borsa en collega’s (2003) berichten over een gemiddelde ratio van 5.1:1.

Algemeen wordt aanvaard dat de scapula tijdens humerale elevatie een patroon beschrijft van

opwaartse rotatie, externe rotatie en posterieure tilt (McClure et al., 2001).

Een studie van Yano en collega’s (2010) bericht over een gemiddelde opwaartse rotatie van 0,7° in

rusthouding, 18° bij 90° elevatie, en 37,6° in maximale elevatie bij gezonde individuen.

In de normale schouder vervult de scapula een aantal functies, namelijk (1) het verhogen van de

stabiliteit door het optimaliseren van de glenohumerale congruentie, (2) het toelaten van protractie- en

retractiebewegingen, (3) het eleveren van het acromion tijdens bovenhandse activiteiten om

impingement te vermijden, (4) het transfereren van ontwikkelde krachten in de kinetische keten, en

(5) het vormen van een aanhechtingsbasis voor talrijke spieren. De functies zijn een voorwaarde voor

een normale fysiologie en biomechanica, en hierdoor voor een efficiënte schouderfunctie (Kibler,

1998).

4

2.3 Veranderingen in de scapulothoracale functie

Mechanismen zoals spieractivatie- en timingstoornissen, spierkrachtonevenwicht, pijn, vermoeidheid,

thoracale houding en weefselverkortingen dragen mogelijks bij tot het ontstaan van abnormale

scapulaire posities en bewegingen: de scapulothoracale dyskinesieën (Michener et al., 2003). Studies

hebben uitgewezen dat deze dyskinesieën resulteren in een gestegen anterieure tilt en/of interne rotatie

en/of een gedaalde opwaartse rotatie (Kibler et al., 2008).

De dyskinesieën worden vaak geassocieerd met slechtere prestaties en schouderletsels (Burkhart et

al., 2003a; Ludewig & Cook, 2000). In dit opzicht omschreven Kibler en collega’s (2003) drie types

dyskinesieën. Een type 1 dyskinesie vertoont een prominentie van de angulus inferior, type 2 van de

margo medialis en type 3 van de angulus superior.

De ‘rounded shoulder posture’ (RSP) is een voorwaartse deviatie van de schouder, geassocieerd met

een scapulaire dyskinesie die gekenmerkt wordt door een scapulaire protractie, anterieure tilt en

neerwaartse rotatie. De RSP gaat vaak gepaard met een cervicale hyperlordose en thoracale

hyperkyfose (Lynch et al., 2010; Wong et al., 2010). De oorzaak van RSP is multifactorieel en omvat

onder meer de verkorting van de m. pectoralis minor en variaties in de configuratie van clavicula,

acromion, thoracale werverzuil en ribben (Borstad & Ludewig, 2005; Hrysomallis, 2010; Lukasiewicz

et al., 1999). De behandeling includeert het stretchen van de m. pectoralis minor en het optrainen van

de m. serratus anterior en de m. trapezius ascendens (Ludewig et al., 2004; Lukasiewicz et al., 1999;

Wang et al., 1999).

3. DE MUSCULUS PECTORALIS MINOR

De m. pectoralis minor ontspringt op rib twee tot vijf en hecht aan op de mediale boord van de

processus coracoïdeus van de scapula (Borstad & Ludewig, 2006). De spier heeft zowel een functie in

de ademhaling als in de scapulaire beweging (depressie, protractie). De N. pectoralis medius (C8-T1)

zorgt voor de innervatie (Kerckaert, 2007).

De m. pectoralis minor komt passief op lengte bij scapulaire posterieure tilt, externe rotatie en

opwaartse rotatie; scapulaire bewegingen die plaats vinden tijdens armelevatie (Ludewig & Cook,

2000).

Een verkorte spier zal aanleiding geven tot een gewijzigde scapulaire rustpositie (gestegen anterieure

tilt en protractie), en tot een gewijzigde scapulaire kinematica. De scapulaire bewegingsexcursies die

bij armelevatie plaats vinden, zullen namelijk gelimiteerd worden; studies vonden een significant

5

gedaalde posterieure tilt en externe rotatie. Opwaartse rotatie daalt eveneens, maar niet significant

(Borstad & Ludewig, 2005; Burkhart et al., 2003c).

B. DE ROL VAN DE SCAPULA EN DE M. PECTORALIS MINOR IN DE ZWEMBEWEGING

1. DE COMPETITIEVE ZWEMMER

Een competitiezwemmer voert per dag gemiddeld 1500 tot 4000 slagen uit, wat resulteert in een

jaargemiddelde van 1 miljoen slagen (Bak & Faunø, 1997). Ongeacht de specialisatie, wordt 80 %

van de trainingsduur aan crawl besteed (Dominguez, 1978). Anders dan bij bovenhandse sporten laat

de repetitieve aard van de training weinig ruimte over voor recuperatie. Het schoudergewricht wordt

daardoor aan een groter risico op vermoeidheid gerelateerde microtraumata blootgesteld (Pink &

Tibone, 2000).

2. ANALYSE VAN DE CRAWLBEWEGING

2.1 De armbeweging

2.1.1 De ‘pull-through phase’

Bij de ‘hand entry’ raken de vingertoppen het water op een voorwaartse lijn die tussen hoofd en

schouders ligt. Om de ‘entry’ zo gestroomlijnd mogelijk te houden, moet de elleboog, die geflecteerd

is en naar boven wijst, de hand langs dezelfde opening in het water volgen (Costill et al., 1992). Het

glenohumeraal gewricht is dan in anteflexie, abductie (m. supraspinatus, m. deltoïdeus pars

clavicularis en pars acromialis) en endorotatie. De adequate positionering voor deze glenohumerale

bewegingen, ontstaat door de scapulaire positionering. De m. serratus anterior protraheert en roteert

de scapula opwaarts terwijl de m. trapezius pars descendens deze eleveert en de mm. rhomboïdeï deze

retraheert. De m. serratus anterior en de mm. rhomboïdeï vervullen zo de rol van een stabiliserend

krachtenkoppel. De m. serratus anterior en m. subscapularis zijn de gehele crawlcyclus actief (Pink et

al., 1991). Tijdens de ‘forward reach’ is de handpalm neerwaarts geroteerd en wordt deze net onder

het wateroppervlak voorwaarts bewogen door het uitstrekken van de elleboog. Tijdens de ‘early pull-

through’ bewegen de handpalmen lichtjes uitwaarts. De elleboog buigt en komt hoger te liggen dan de

hand (Costill et al., 1992). Het glenohumeraal gewricht beweegt naar extensie en adductie. De scapula

roteert neerwaarts en retraheert (Davies et al., 2009). Tijdens de ‘mid pull-through’ beweegt de arm

semi-circulair verder. De handpalmen bewegen in- en opwaarts tot de middellijn van het lichaam,

http://ajs.sagepub.com/search?author1=Peter+Faun%C3%B8&sortspec=date&submit=Submit

6

terwijl de elleboog verder buigt (Costill et al., 1992). Het glenohumeraal gewricht beweegt krachtig

verder naar endorotatie, extensie en adductie. In eerste instantie zorgt de m. pectoralis major hiervoor,

in tweede instantie de m. latissimus dorsi (Pink et al., 1991). De m. serratus anterior staat de m.

pectoralis major en de m. latissimus dorsi enerzijds bij en zorgt anderzijds voor de opwaartse rotatie

en protractie (Davies et al., 2009). Tijdens de ‘late pull-through’ bewegen de handpalmen uit- en

opwaarts, terwijl de elleboog zich uitstrekt (Costill et al., 1992). Glenohumeraal wordt naar

endorotatie (m. subscapularis), extensie (m. deltoïdeus pars spinalis) en abductie (m. deltoïdeus pars

acromialis en de m. supraspinatus) bewogen (Pink et al., 1991). De scapula wordt neerwaarts

geroteerd en geretraheerd (Davies et al., 2009).

Fig. 2: De ‘pull-through’ (Pink et al., 1991).

2.1.2 De ‘recovery phase’

De ‘recovery’ start met het boven water komen van de geflecteerde elleboog tijdens de ‘elbow lift’

(Costill et al., 1992). Bij de ‘hand exit’ zorgt de m. deltoïdeus pars clavicularis voor de initiatie van de

glenohumerale flexie. De m. serratus anterior protraheert de scapula en roteert deze opwaarts terwijl

de m. trapezius pars descendens deze eleveert en de mm. rhomboïdeï deze retraheert ter stabilisatie.

Vanaf de ‘early recovery’ wordt de gebogen arm voorwaarts bewogen volgens een glenohumeraal

patroon van overwegend abductie en endorotatie. Achtereenvolgens vuren de m. deltoïdeus pars

acromialis en de m. supraspinatus (abductie), m. subscapularis (endorotatie) en de m.infraspinatus

(stabilisatie van de humerus via exorotatie). De activiteit van de m. infraspinatus bereikt in de ‘mid

recovery’ een piek wat de endorotatie afzwakt en de exorotatie vergroot (Pink et al.,1991). De

piekactiviteit ter hoogte van de mm. rhomboïdeï zorgt voor retractie en neerwaartse rotatie (Davies et

al., 2009). De arm beweegt tijdens de ‘mid’ en ‘end recovery’ verder voorwaarts tot de ‘hand entry’

(Costill et al., 1992). De scapula beweegt naar protractie en opwaartse rotatie (m. serratus anterior)

(Pink et al., 1991).

7

3. DE KINETISCHE KETEN BIJ DE ZWEMMER

De principes van de kinetische keten gelden ook voor zwemmers. Via de lichaamsrol (een

manifestatie van buik-, rug-, kuit- en dijspieren) kan de zwemmer grote krachten produceren die hij in

zijn armen nodig heeft tijdens de stuwfase (Troup, 1999). De schoudergordel fungeert hierbij als

mobiel maar stabiel doorgeefluik.

4. DE M.PECTORALIS MINOR EN DE SCAPULA BIJ DE ZWEMMER

Vele auteurs beschreven reeds skeletale spieradaptaties onder de vorm van lengtewijzigingen (Borstad

& Ludewig, 2005). Oorzakelijke mechanismen hiervoor zijn posturale afwijkingen (Kendall et al.,

1993; Sahrmann, 2002; Wang et al., 1999), chronisch spiergebruik in een specifieke hoek of lengte

(Herzag et al., 1991) en een hogere activatie van de agonist ten opzichte van de antagonist (Wang et

al., 1993).

Zowel activiteit van de m. serratus anterior als van de m. pectoralis minor resulteert in een protractie-

beweging (Kerckaert, 2007). In de literatuur wordt vooral de m. serratus anterior besproken, als zijnde

een belangrijke spier tijdens het crawlzwemmen. De spier loopt het risico te verkorten; de flexibiliteit

werd nog niet bediscussieerd (Allegrucci et al., 1994). Over de activiteit van de m. pectoralis minor in

de zwembeweging zijn er geen gegevens. We kunnen enkel vermoeden dat deze spier mede-actief is

tijdens de crawlbeweging omwille van zijn functie als protractor (Kerckaert, 2007).

Toegepast op het zwemmen zal de m. pectoralis minor aldus verkorten ten gevolge van een

langdurige blootstelling aan houdingen met overmatige scapulaire protractie en anterieure tilt, en/of

repetitieve bewegingen naar scapulaire protractie en neerwaartse rotatie (Kendall et al., 1993;

Ludewig & Cook, 2000; Lukasiewicz et al., 1999; Sahrmann, 2002).

C. FYSIOLOGISCHE ADAPTATIES BIJ DE BOVENHANDSE SPORTER EN DE ZWEMMER

1. GLENOHUMERALE ADAPTATIES

1.1 Kracht

Bak en Magnusson (1997) bevonden de isokinetische endorotatiekracht sterker dan de

exorotatiekracht. De conventionele ratio (concentrisch exorotatoren/ concentrisch endorotatoren)

8

bedroeg volgens de studies van McMaster en collega’s (1992) en Olivier en collega’s (2008)

respectievelijk 0.64 en 0.59 bij zwemmers, en 0.75 en 0.75 bij niet-zwemmers. De functionele ratio

(excentrisch exorotatoren/ concentrisch endorotatoren) was 0.86 bij zwemmers (Bak & Magnusson,

1997).

Naar krachtuithouding toe scoren de endorotatoren ook beter dan de exorotatoren. De ‘endurance

ratio’ is de maximale krachtproductie van de laatste drie herhalingen/ maximale krachtproductie van

de eerste drie herhalingen, vermenigvuldigd met 100. De verhouding is 0.56 bij zwemmers en 0.67 bij

niet-zwemmers (Beach et al., 1992).

1.2. Range of motion

1.2.1 Glenohumerale endo- en exorotatie

1.2.1.1 GIRD

‘Glenohumeral Internal Rotation Deficit’ (GIRD) staat voor het verlies in range of motion naar

glenohumerale endorotatie in de dominante schouder, vergeleken met de niet-dominante schouder

(Burkhart et al., 2003a).

De meeste studies met niet-pathologische bovenhandse sporters vonden een verschil van 12 tot 17 %

tussen beide schouders (Ellenbecker et al., 2000; Kibler et al., 1996). Pappas en collega’s (1985)

waren de eerste om dit verlies aan range of motion toe te schrijven aan contractuurvorming van het

posterieure kapsel ten gevolge van chronische overbelasting. Het is echter nog onduidelijk of dit zich

voornamelijk ter hoogte van het posterieure kapsel, of de RC voordoet (Burkhart et al., 2000;

Burkhart et al., 2003a).

Een amplitudo van 40° tot 50° endorotatie is noodzakelijk om de zwembeweging efficiënt te kunnen

uitvoeren (Blanch, 2004). Wanneer een zwemmer hier niet tot in staat is, ontstaan scapulaire

compensaties (Allegrucci et al., 1994).

1.2.1.2 ERG

‘External Rotation Gain’ (ERG) is de winst aan glenohumerale exorotatie, vergeleken met de

normwaarden (Borsa et al., 2008). Er zijn momenteel twee verklaringen voor deze adaptatie. Burkhart

en collega’s (2003a) zien GIRD als de primaire oorzaak van ERG; ten gevolge van de contractuur van

het posterieure kapsel verschuift het glenohumerale contactpunt naar postero-superieur, wat zich

9

vertaalt in een vergrootte exorotatie (Burkhart et al., 2003a; Sethi et al., 2004). Malicky en collega’s

(2002) en Mihata en collega’s (2004) verklaren de ERG door middel van een verworven anterieure

micro-instabiliteit ten gevolge van chronische rek op anterieure structuren (door extreme abductie- en

exorotatiebewegingen) (Jobe et al., 1996). Deze laatse theorie wordt in twijfel getrokken; Ellenbecker

en collega’s (2000) en Borsa en collega’s (2005) konden de anterieure translatie immers niet

aantonen, en vonden zelf een posterieure translatie.

Beach en collega’s (1992) stelden een significante toename van 10° à 11° exorotatie vast bij

zwemmers. Bij Torres en Gomes (2009) was het opgemeten verschil tussen zwemmers en de

controlegroep niet significant. ERG verbetert bij zwemmers de prestaties ten gevolge van een betere

slaglengte en snelheid (Blanch, 2004).

1.2.1.3 Totale ROM

De totale range of motion is afhankelijk van de veranderingen in endo- en exorotatie.

Bij bovenhandse sporters blijkt er geen significant verschil te zijn tussen de dominante en niet-

dominante arm (Borsa et al., 2005; Crockett et al., 2002; Ellenbecker et al., 2000; Myers et al., 2006).

Bij zwemmers blijkt er wel een significant verschil in totale ROM te zijn. De totale range of motion

wordt vooral beïnvloed door het verlies aan endorotatie. In dit onderzoek werden voornamelijk oudere

zwemmers getest, andere gegevens zijn ons niet bekend (Torres & Gomes, 2009).

2. SCAPULOTHORACALE ADAPTATIES

2.1. Kracht

Cools en collega’s (2002; 2005) bestudeerden de isokinetische spierkracht van de scapulaire spieren

bij gezonde bovenhandse sporters en bij gezonde niet-bovenhandse sporters. Respectievelijk werd een

protractie-retractie ratio bevonden van 1.09 en 1.11 voor de dominante arm en 1.18 en 1.18 voor de

niet-dominante arm. De protractie verloopt in de sportende populatie minder krachtig dan in de niet

sportende populatie, wat kan wijzen op een sportspecifieke adaptatie (Cools et al., 2005).

Wij beschikken niet over dergelijke gegevens bij zwemmers.

10

2.2. Range of motion

2.2.1. Protractie

In zwempopulaties vertoont 55% een scapulaire protractiestand (Olivier et al., 2008). Er zijn twee

theorieën die deze adaptatie verklaren. De ene theorie zoekt de oorzaak in een spieronevenwicht

(Kendall et al., 1993) waarbij de anterieure spieren (m.subscapularis en mm.pectorali) versterkt en

verkort zijn (Sobel, 1995) en waarbij de posterieure spieren (m. infraspinatus en mm. rhomboïdeï)

verzwakt en verlengd zijn (Ayub, 1991).

De andere theorie stelt dat een contractuur van het posterieure kapsel voor een gedaalde endorotatie

en horizontale adductie van de humerus zorgt (Burkhart et al., 2003a; Tyler et al., 2000). Deze

bewegingsbeperkingen worden gecompenseerd met een scapulaire adaptatie naar protractie (Fleisig

et al., 1994). Als gevolg van deze stand zullen de scapulothoracale spieren anterieur verkorten en

posterieur verlengen. Ter hoogte van de glenohumerale spieren gebeurt het tegenovergestelde

(Ludewig & Cook, 2002).

D. MEETMETHODEN

In dit onderdeel worden zowel meetmethoden voor de lengte van de m. pectoralis minor als voor de

opwaartse rotatie van de scapula besproken.

1. LENGTE VAN DE M. PECTORALIS MINOR

Er is geen bewijs dat het bestaan van een ideale lichaamshouding bekrachtigt (Grimmer, 1997), of dat

stelt dat variaties op deze houding steeds gepaard gaan met dysfuncties (Lewis et al., 2005). Er is

echter nood aan een referentie wanneer het gaat over houdingsinspectie. Kendall en McCreary (1993)

gebruiken hiervoor een loodlijn om de ‘standard posture’ te beschrijven. De lijn verbindt de oorlel,

cervicale corpora, het schoudergewricht, de trochanter major, het anterieure gedeelte van de knie en

de laterale maleolus. Wanneer het acromion zich anterieur van de loodlijn bevindt, ontstaat de

‘forward/rounded shoulder posture’ (Kibler, 1998). Deze houdingsdeviatie wordt gekenmerkt door

een scapulaire protractie, anterieure tilt en neerwaartse rotatie, en gaat gepaard met een verkorte m.

pectoralis minor (Kendall et al., 1993; Wong et al., 2010).

De lengte van de spier kan op twee manieren bepaald worden; indirect aan de hand van de scapulaire

positie en direct aan de hand van de afstand tussen origo en insertie.

11

1.1 Indirecte meetmethoden

Peterson en collega’s (1997) berichten over twee objectieve technieken om protractie van de scapula

te bepalen. Het ‘Postural Analysis Digitizing System’ maakt gebruik van profielfoto’s om metingen

van het hoofd en de schouders ten opzichte van C7 te verrichten (Braun & Amundson, 1989). Het ‘3

Space Isotrak System’ bepaalt driedimensioneel de afstand van de scapula tot de wervelkolom

(Culham & Peat, 1993). Beide technieken zijn betrouwbaar en accuraat, de validiteit is onbekend.

Technische ondersteuning en training van de onderzoekers zijn noodzakelijk, waardoor deze

technieken niet bruikbaar zijn in een klinische setting (Peterson et al., 1997).

Als alternatief voor bovenstaande technieken stellen Peterson en collega’s (1997) een aantal

methoden voor die wel een klinische waarde hebben.

De ‘Baylor Square’ is een meetinstrument dat de afstand van de processus spinosus van C7 tot het

anterieure gedeelte van het acromion in stand meet. De ‘Double Square’ is een variant hierop, en

bepaalt de afstand van de muur tot het anterieure gedeelte van het acromion wanneer de proefpersoon

met zijn rug de muur raakt (Peterson et al., 1997). Voor de ‘Sahrmann Technique’ wordt vanuit

dezelfde houding vertrokken. De persoon wordt gevraagd de armen te flecteren en met de wijsvingers

de muur achter zich te raken. In eindstand wordt de amplitudo naar flexie goniometrisch

geobjectiveerd. Dit wordt achteraf gelinkt aan de lengte van de m. pectorales en de m. latissimus dorsi

(Sahrmann, 1990). De ‘Scapular Position’ gaat uit van de horizontale afstand van de margo medialis

scapulae tot de processus spinosus van T3 (Peterson et al., 1997).

De technieken hebben een hoge intratester betrouwbaarheid, te zien aan hun ‘Intraclass Correlation

Coefficient’ (ICC) van respectievelijk 0.91; 0.89; 0.89 en 0.91, maar kunnen niet als valide

bestempeld worden. De metingen gebeuren vanuit een ontspannen, rechtopstaande houding, wat

standaardisatie bemoeilijkt (Peterson et al., 1997).

Fig. 3: ‘Baylor Square’,‘Sahrmann Technique’, &‘Scapular Position’ (Peterson et al., 1997).

De ‘Lateral Scapular Side Test’ (LSST) van Kibler (1998) evalueert de laterale shift van de scapula in

drie verschillende uitgangshoudingen (armen naast het lichaam, handen in de zij en interne rotatie

12

gecombineerd met 90° abductie), en vergelijkt deze met de norm van 1.5 cm. Koslow en collega’s

(2003) vinden deze waarde betekenisloos.

De intratester betrouwbaarheid scoort goed (ICC: 0.84-0.88), de intertester minder goed (ICC: 0.77-

0.85). Het trainen van de onderzoekers blijkt noodzakelijk. De LSST verschaft geen informatie over

de lengte van de m. pectoralis minor (Kibler, 1998).

DiVeta (1990) objectiveert protractie door, bij een persoon in stand, de lineaire afstand tussen de

procesus spinosus van T3 en het posterolaterale acromion te meten.

De intertester betrouwbaarheid wordt beschouwd als gemiddeld en is over de gehele lijn kleiner dan

de intratester betrouwbaarheid. De ‘Standard Error of the Mean’ (SEM) van de intertester

betrouwbaarheid is 0.49 cm; die van de intratester varieert van 0.16 tot 0.38 cm. Ook hier is training

van de onderzoekers vereist (Crotty & Smith, 2000).

De ‘Scapula Index’, geïntroduceerd door Borstad (2006), is het resultaat van het quotiënt van de

afstand van de processus coracoïdeus tot het sternum en de afstand van het posterolaterale acromion

tot de thoracale wervelkolom, vermenigvuldigd met 100. Toegenomen protractie resulteert in een

kleine ‘Scapula Index’. Tot nu toe is de techniek enkel theoretisch gekaderd; betrouwbaarheid en

validiteit werden nog niet onderzocht.

Een volgende techniek, eveneens door Sahrman (2002) ontwikkeld, meet bij een persoon in ruglig de

loodrechte afstand van het posterolaterale acromion tot de tafel. Overschrijdt de afstand de norm van

2.54 cm, dan wordt de spier als verkort aanzien. De norm van 2.54 cm wordt echter niet als een

geschikte klinische richtlijn beschouwd, door de sensitiviteit van 100 % en specificiteit van 0 %

(Lewis & Valentine, 2007).

De techniek is een geschikt middel om de scapulaire positie in kaart te brengen; de intratester

betrouwbaarheid is uitstekend (ICC: 0.92-0.93 en SEM: 3-5 mm). De literatuur gaf echter aan dat de

techniek niet correleert met de lengte van de m. pectoralis minor (Borstad, 2006), gemeten in stand,

onder meer ten gevolge van het gebrek aan standaardisatie (invloed zwaartekracht en onderlaag op

scapula).

1.2 Directe meetmethoden

De lengte van de m. pectoralis minor kan gemeten worden met klinische instrumenten zoals

schuifmaat (resolutie 0.05 mm) en lintmeter (resolutie 1 mm) (Borstad, 2008).

13

Fig. 4: Schuifmaat & lintmeter (Borstad, 2008).

Via palpatie worden de anatomische ijkpunten die de lengte van de m. pectoralis minor bepalen,

namelijk de medio-inferieure hoek van de processus coracoïdeus en het laterale aspect van de

sternocostale overgang van de vierde rib, opgespoord. Palpatie wordt, met een ICC van meer dan

0.90, als een valide techniek beschouwd (Borstad, 2008). Lewis en collega’s (2002) bevestigen dit.

Hoewel een aantal zaken (zoals de palpatie-vaardigheden van de onderzoeker, de uitgangshouding

van de proefpersoon en de dikte van de weke delen die de ijkpunten omgeven) de resultaten kunnen

tekenen, besluit Borstad (2008) in zijn onderzoek dat deze techniek valide is. Er is immers een goede

correlatie met het electromagnetic motion capture system; de ICC schommelt tussen 0.82 en 0.87.

Ten gevolge van interindividuele variaties in lichaams- en spierlengte, is de absolute spierlengte geen

correcte maatstaf ter vergelijking. Dit gaf aanleiding tot de ontwikkeling van de ‘Pectoralis Minor

Index’ (PMI). Deze wordt berekend door de spierlengte in rust (in cm) te delen door de

lichaamslengte (in cm), en dit te vermenigvuldigen met 100. Door middel van de PMI en de

standaarddeviatie kan worden uitgemaakt wie een verkorte, normale of verlengde m. pectoralis minor

heeft. In een piloot studie wordt de PMI-waarde 7.65 cm (+/- 1 standaarddeviatie) vooropgesteld als

referentie (Borstad & Ludewig, 2005). Onderzoek naar de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van deze

norm is tot op heden nog niet uitgevoerd.

Het electromagnetic motion capture system met ‘MiniBIRD’ sensoren wordt geregeld gebruikt om in

laboratoriumsettings de rustlengte van de m. pectoralis minor te meten. Dit meetinstrument is in vitro

gevalideerd en leverde een ICC van 0.96 op. Het is een valide manier om de lengte van de spier te

bepalen (Borstad & Ludewig, 2006). Aangezien het een duur instrument is dat een zekere kennis van

de gebruiker vereist en in een labo dient te worden gebruikt, is het niet geschikt voor ons onderzoek.

1.3 Besluit

We besloten de methode van Sahrman (2002) en de methode van Borstad (2008) te gebruiken voor

ons onderzoek. Het zijn beiden eenvoudige, goedkope en betrouwbare technieken waarvoor we enkel

moeten beschikken over de nodige palpatietechnieken en een lintmeter of schuifmaat.

14

2. OPWAARTSE ROTATIE VAN DE SCAPULA

Opwaartse rotatie speelt een belangrijke rol in de pathologiepreventie (Lewis & Valentine, 2007). Via

dit onderzoek willen we onder meer het effect van de lengte van de m. pectoralis minor op deze

beweging nagaan.

Meskers en collega’s (1998) sommen in hun onderzoek drie criteria op waaraan een klinisch

bruikbare meetmethode voor scapulaire beweging moet voldoen. Ten eerste moet het een volledige

beschrijving van de schouderkinematica bieden. Ten tweede moet de meting gestandaardiseerd

gebeuren. Tenslotte moet ze snel en eenvoudig uitgevoerd kunnen worden opdat grote populaties aan

de test onderworpen kunnen worden. De auteurs benadrukken dat er geen enkele methode bekend is

die aan alle criteria voldoet.

Wij opteren ervoor meettechnieken in te delen in functie van het aantal beschreven dimensies. Zo

ontstaat enerzijds de inclinometrie en anderzijds de 3-D analyse.

2.1 Inclinometrie

De digitale inclinometer is een klinisch meetinstrument dat de opwaartse rotatie via

tweedimensionale, statische metingen bepaalt (Johnson et al., 2001).

Er zijn heel wat verschillende types ontwikkeld. Hoewel de achterliggende visie gelijkaardig is, zijn

er toch enkele fundamentele verschillen merkbaar.

Su en collega’s (2004) gebruikten voor hun studie naar de scapulaire opwaartse rotatie bij zwemmers

de ‘Pro-360’ inclinometer. Het toestel beschikt over twee houten, Y-vormige opzetstukken die over de

spina scapulae geplaatst worden. De eerste bevindt zich lateraal, ter hoogte van het posterolaterale

acromion, de tweede bevindt zich aan de mediale zijde van de spina scapulae (Johnson et al., 2001).

De opwaartse rotatie wordt bij een persoon in stand gemeten op 0°, 45°, 90° en 135° humerale

elevatie, en bedraagt in deze houdingen respectievelijk gemiddeld +/- 6°, 20°, 38° en 58°.

De ICC varieert tussen 0.87 en 0.99. Een toename van de humerale elevatie gaat gepaard met een

afname van de betrouwbaarheid, waarschijnlijk doordat het palperen en het aanhouden van de

correcte positie moeilijker is in hogere elevatie graden. De ‘Pro 360’ inclinometer beschikt eveneens

over een SEM van 1.3 graden. Meetwaarden groter dan 1.3 graden zijn dus niet het gevolg van een

meetfout, wel van een effectief verschil in ROM (Su et al., 2004).

15

Fig. 5: De ‘Pro-360’ (Su et al., 2004).

De werking van de ‘Plurimeter-V’ inclinometer is gebaseerd op de invloed van de zwaartekracht.

Twee inclinometers zijn nodig gedurende de testing; de eerste meet de glenohumerale

bewegingsamplitudo’s, de andere meet de scapulaire opwaartse rotatie (Watson et al., 2005). Watson

en collega’s (2005) opteerden ervoor de metingen te verrichten op 0°, 45°, 90°, 135° én op het einde

van de glenohumerale abductie. Ze bekwamen voor de opwaartse rotatie respectievelijk gemiddeld 4°,

13°, 28°, 43° en 55°. Ze verkozen abductie omdat deze beweging meer pijnprovocatief is.

De gemiddelde ICC komt overeen met 0.88; de grootste betrouwbaarheid werd verkregen tijdens de

rust- en eindpositie. De SEM van 3.75 graden is beduidend groter dan die van de ‘Pro 360’ en

bemoeilijkt de interpretatie van de resultaten.

Fig. 6: De ‘Plurimeter-V’ (Watson et al., 2005).

Tenslotte is er ook nog de ‘Saunders’ digitale inclinometer. Deze wordt op dezelfde manier

gepositioneerd als de ‘Pro 360’ inclinometer. Borsa en collega’s (2003) gebruikten tijdens hun

onderzoek het protocol van Johnson en collega’s (2001). Hierbij wordt de opwaartse rotatie in vijf

posities (0°, 30°, 60°, 90° en 120° humerale elevatie) bepaald. De techniek beschikt over een goede

tot zeer goede intratester, en over een eerder lage intertester betrouwbaarheid. De SEM schommelt

tussen 1.8 en 3.3 graden. Net zoals bij de ‘Pro 360’ inclinometer blijken de eindgraden van de

glenohumerale elevatie moeilijker te objectiveren (Borsa et al., 2003).

16

Fig. 7: De inclinometer van ‘Saunders’ (Borsa et al., 2003).

De digitale inclinometer wordt als een eenvoudig en compact klinisch meetinstrument beschouwd, dat

de opwaartse rotatie betrouwbaar en valide registreert. Het instrument is gunstig wat betreft kostprijs

en testtijd (Johnson et al., 2001; Su et al., 2004).

Johnson en collega’s (2001) en Su en collega’s (2004) zijn het er echter over eens dat een

tweedimensionale meting een accurate analyse van de kinematica in de weg staat, en dat de metingen

enkel statisch uitgevoerd kunnen worden. Dit is echter geen onoverkomelijk probleem aangezien

onderzoek aantoonde dat het effect van snelheid op het scapulohumerale ritme minimaal is en heel

wat functionele activiteiten een statische functie van de scapula vereisen (Meskers et al., 1998; Wang

et al., 1999).

2.2 3-D analyse

Daar waar de digitale inclinometer tekort schiet, kunnen toestellen, die wel een driedimensionaal

beeld van de scapula schetsen, inspringen (McClure et al., 2001).

Er zijn zeer veel meetinstrumenten voor handen, die onderling van elkaar verschillen.

Zo kunnen gegevens op een invasieve of niet-invasieve manier verzameld worden. Metingen van

invasieve aard zijn meer accuraat, aangezien fouten die ontstaan door oppervlakte-elektroden

vermeden worden. Het voordeel wordt echter teniet gedaan door de kleine studiepopulatie die

onderzocht kan worden en door de invloed die pinnen op de schouderkinematica hebben (McClure et

al., 2001; Meskers et al., 1998).

De analyse van de informatie kan ook verschillen. McClure en collega’s (2001) stellen het

driedimensionaal beeld van de scapula samen aan de hand van gekoppelde claviculaire bewegingen.

Tal van auteurs gebruiken hiervoor andere anatomische referenties (Karduna et al., 2001; Tsai et al.,

2003; Wang et al., 1999).

Verder kunnen verschillen schuil gaan in uitgangshouding, bewegingssnelheid en het vlak waarin de

glenohumerale beweging plaatsvindt (Oyama et al., 2008; Wang et al., 1999).

17

Er kan geconcludeerd worden dat driedimensionale analyses betrouwbare en valide manieren zijn om

de scapulaire kinematica te onderzoeken. Voor onze studie zijn ze echter niet bruikbaar omwille van

de hoge kostprijs, de lage beschikbaarheid en de technische kennis die ze vereisen. Bovendien zijn het

tijdrovende procedures die slechts resultaat opleveren in een gecontroleerde omgeving (Johnson et al.,

2001; Karduna et al., 2001; McClure et al., 2001; Watson et al., 2005).

2.3 Besluit

We waren op zoek naar een eenvoudig, goedkoop, valide en betrouwbaar meettoestel dat inzetbaar is

in de omgeving van een zwembad. Uiteindelijk vonden we deze kwaliteiten in de ‘Pro 360’

Inclinometer, het toestel met de kleinste SEM.

Opdat de meting gestandaardiseerd zou verlopen, zijn nog enkele opmerkingen op zijn plaats. Borsa

en collega’s (2003) raden aan de meting in slechts één bewegingsrichting uit te voeren om de testtijd

tot een minimum te beperken en het comfort van de proefpersoon te verzekeren. Scapulaire elevatie

valt ook te verkiezen boven sagittale elevatie, aangezien laatstgenoemde sneller impingement uitlokt.

Om meetfouten te vermijden kan tevens voor een blinde onderzoeker geopteerd worden. Tenslotte

vergroot een degelijke training van de onderzoekers de betrouwbaarheid van het onderzoek.

E. STRETCHING TECHNIEKEN

In het zwemmilieu is een goede lenigheid (ter hoogte van gewrichten als enkels, schouders en lage

rug) van belang vermits dit de prestatie bevordert (Costill et al., 1992). Een te grote lenigheid zal

echter ten koste gaan van de stabiliteit (Braun et al., 2009). Het is duidelijk dat er bijgevolg

voorzichtig dient omgesprongen te worden met stretching.

Indicaties voor rekkingen zijn in de zwemwereld gelimiteerd en omvatten voornamelijk deze van het

posterieure kapsel en van de musculi pectorales (Pink & Tibone, 2000).

Algemeen wordt in functie van de lenigheid aangeraden om 2 tot 4 maal gedurende 10 seconden te

stretchen, en dit minimum 3 maal per week tot zelf dagelijks. Stretchen na elke training geniet de

voorkeur aangezien de spieren, door het ineenhaken van de actine en myosine, de neiging hebben te

verkorten tijdens sportbeoefening (Cools, 2007-2008).

Het stretchen kan statisch, ballistisch, of aan de hand van de CR- (contract-relax) of CRAC-techniek

(contract-relax-antagonist-contract) gebeuren. Bij het statisch en ballistisch stretchen wordt de spier

eerst langzaam tot in de eindgraden bewogen en wordt deze daar vervolgens statisch (statisch) of

dynamisch (ballistisch) verder gestretcht (Cools, 2007-2008). Het statisch rekken beïnvloedt

18

voornamelijk de range of motion en weerstand van het spierweefsel, het ballistisch rekken

voornamelijk de opslagcapaciteit van het peesweefsel (Mahieu et al., 2007). Bij de CR- en CRAC-

techniek dient de spier eerst gedurende een vijftal seconden isometrisch te contraheren in haar distale

baan, en wordt de spier vervolgens door een statische stretching (CR) of een contractie van de

antagonist (CRAC) verder gestretcht (Cools, 2007-2008).

Sady en collega’s (1982), en Lucas en Koslow (1984) vergeleken de statische methode met de

ballistische en de proprioceptieve neuromusculaire facilitatie methode (PNF) en bevonden al deze

methoden in staat de bewegingsamplitudo’s te vergroten.

Om de m. pectoralis minor te stretchen, zijn er verschillende methoden. We kunnen de efficiëntie van

de methoden op korte termijn beoordelen aan de hand van de momentane lengteverandering van de

spier na één stretching moment of op lange termijn aan de hand van de lengteverandering van de spier

na een stretching interventieprogramma.

1. SPIERVERLENGINGSTECHNIEKEN

Voorafgaand aan het stretchen wordt de rustlengte van de spier bepaald. De verlengingsratio, die

optreedt door toedoen van het stretchen, is een maat voor de adequaatheid van de techniek. Deze ratio

wordt berekend aan de hand van de lengteverandering (in mm)/ rustlengte (in mm), vermenigvuldigd

met de factor 100 (Muraki et al., 2009).

1.1 Zelfstretching

Voor een eerste methode bevindt de persoon zich in ruglig met beide heupen en knieën gebogen. Hij

beweegt zijn beide schouders in endorotatie naar maximale anteflexie. De lumbale lordose dient

uitgevlakt te blijven (Danneels, 2007-2008).

Een tweede methode is de bilaterale ‘open book stretch’. Hiervoor bevindt de persoon zich in ruglig,

met het glenohumeraal gewricht in abductie-exorotatie en de elleboog in flexie (Sciascia & Kibler,

2006).

19

Fig. 8: De ‘open book stretch’ (Sciascia & Kibler, 2006).

Een derde methode is de ‘unilaterale zelfstretching’ of de ‘unilateral corner stretch’. Hiervoor bevindt

de persoon zich in stand met het glenohumeraal gewricht in 90° abductie-exorotatie, het

ellebooggewricht in 90° flexie en de handpalmen tegen een vlak oppervlak. Vanuit deze positie roteert

de persoon de romp weg van de geëleveerde arm (Borstad & Ludewig, 2006).

Fig. 9: De ‘unilateral corner stretch’(Borstad & Ludewig, 2006).

Een vierde techniek combineert de techniek van Borstad en Ludewig (2006) (maar dan in ruglig) met

een extensie-homolaterale rotatie-heterolaterale lateroflexie van de wervelzuil door beide benen in de

tegenovergestelde richting naar de grond te laten uitvallen (Wong et al., 2010).

Hoewel er oorspronkelijk van uit gegaan werd dat manuele stretching methoden, omwille van een

betere precisie, superieur waren aan zelfstretching, bleek uit een studie van Borstad en Ludewig

(2006) het tegendeel. Een oorzakelijke factor hiervoor kan het waargenomen ongemak ter hoogte van

de processus coracoïdeus zijn tijdens de manuele methoden. Het succes van de ‘corner stretch’ in

deze studie was mogelijks te wijten aan een gestegen controlegevoel bij de persoon in kwestie.

1.2 Manuele stretching door therapeut

Voor de scapulaire retractie in 0° flexie (retractie-0) bevindt de persoon zich in zit of lig, met de

schouder neutraal langs het lichaam. Rek op de m. pectoralis minor ontstaat door de processus

coracoïdeus met een posterieure kracht naar retractie te bewegen (Kendall et al., 2005; Muraki et al.,

2009). De techniek kan gevoeliger gemaakt worden door de factor ademhaling: de persoon houdt, na

20

het inspireren, zijn adem in terwijl de therapeut de spier rekt. Na het rekken, ademt de patiënt uit

(Borstad & Ludewig, 2006).

De techniek werd door studies als minderwaardig bevonden ten opzichte van andere (Borstad &

Ludewig, 2006; Muraki et al., 2009). Een solitaire posterieure shift van de processus coracoïdeus

blijkt insufficiënt om de spier te rekken (Muraki et al., 2009).

Evjenth en Hamberg (1984) bouwden voorgaande techniek verder uit en introduceerden de scapulaire

retractie met flexie. Hierbij beschreven ze geen specifieke flexiehoek.

Muraki en collega’s (2009) zetten deze hoek, in hun kadaverstudie, later vast op 30° omwille van

twee redenen. Ten eerste is deze hoek ideaal om de spiervezels in hun lengterichting te rekken, wat

voor de grootste lengteverandering zorgt. Ten tweede wordt een lagere hoek verkozen vermits deze

niet voor impingementklachten zorgt.

Voor de ‘retractie-30’, bevindt de persoon zich in zit. De therapeut flecteert de schouder tot 30° en

oefent vervolgens een posterosuperieure kracht uit op de elleboog volgens de longitudinale as van de

humerus.

De techniek dankt zijn succes aan het feit dat de scapula zowel in posterieure als in superieure richting

wordt bewogen. Dit strookt met de traditionele visie dat de m. pectoralis minor op rek wordt gebracht

bij scapulaire opwaartse rotatie, externe rotatie en posterieure tilt: bewegingen die de processus

coracoïdeus naar posterieur en superieur brengen.

Fig. 10: De ‘retractie-0’ (Muraki et al., 2009) Fig. 11: De ‘retractie-30’ (Muraki et al., 2009).

Voor de horizontale abductie vanuit 90° exorotatie is de persoon in ruglig gepositioneerd met een

handdoekrol tussen de thoracale wervelzuil en de behandeltafel. De schouder bevindt zich in 90°

abductie-exorotatie en de elleboog in 90° flexie. De therapeut beweegt de processus coracoïdeus met

een posterieure kracht naar retractie (Borstad & Ludewig, 2006; Muraki et al., 2009).

Een mogelijke beperking is dat de spier niet volledig gerekt kan worden door scapulaire stabilisatie

tegen de tafel. Om dit te omzeilen kan de techniek in zit worden uitgevoerd.

De gunstige resultaten, die de studies rapporteren, zouden kunnen indiceren dat humerale elevatie met

90° exorotatie een belangrijke component is in het rekken van de m. pectoralis minor. Deze positie

brengt de scapula in posterieure tilt en externe rotatie.

21

Fig. 12: Horizontale abductie vanuit 90° exorotatie (Borstad & Ludewig, 2006).

Het nadeel van een aantal van bovenstaande technieken is dat de schouder zich, in geval van intern of

extern impingement, in een pijnprovocatieve positie bevindt. Ellenbecker en Cools (2010) stellen

daarom een techniek voor waarbij de spier wordt gerokken door middel van een passieve retractie en

posterieure tilt van de scapula, bij een schouder in neutrale positie en lichte exorotatie.

Fig. 13: Passieve retractie en posterieure tilt van de scapula (Ellenbecker & Cools, 2010).

1.3 Vergelijkende studies

Borstad en Ludewig (2006) vergeleken de ‘unilaterale zelfstretching’, de ‘manuele stretching in zit’

(= retractie-0) en de ‘manuele stretching in lig’ (= horizontale abductie vanuit 90° exorotatie) met

elkaar. De methoden werden achtereenvolgens uitgevoerd gedurende drie seconden, en dit steeds in

dezelfde volgorde. De rustlengte en de lengteverandering werden gemeten met het ‘Flock of Birds’

electromagnetic motion capture system.

De grootste verlenging werd bevonden voor de ‘unilaterale zelfstretching’ (2.24 cm), eerstens gevolgd

door ‘de manuele stretching in lig’ (1.70 cm) en vervolgens door ‘de manuele stretching in zit’ (0.77

cm). Hoewel de resultaten geen ‘order effect’ doen vermoeden, dienen ze beter gerandomiseerd

uitgevoerd te worden.

Muraki en collega’s (2009) vergeleken in hun kadaverstudie de retractie-0, de retractie-30 en de

horizontale abductie vanuit 90° abductie-exorotatie met elkaar. Elke methode werd in deze studie drie

maal tien seconden uitgevoerd, en dit gerandomiseerd om het stretching effect te omzeilen. De

22

rustlengte en de lengteverandering door toedoen van het stretchen werden in deze studie gemeten met

de ‘Pulse Coder’. Er werd hierbij een onderscheid gemaakt tussen mediale en laterale spiervezels.

De studie bevond de verlengingsratio’s bij retractie-30 en bij horizontale abductie vanuit 90°

abductie–exorotatie significant groter dan bij retractie-0. De verlengingsratio was bij retractie-30 het

grootst, maar verschilde niet significant van die van horizontale abductie vanuit 90° abductie-

exorotatie. De twee spiervezelbundels verschilden niet significant.

1.4 Besluit

Uit de literatuur blijkt dat de ‘corner stretch’ als zelfstretching superieur is aan de betere

manuele stretching methoden, zijnde de retractie-30 en de horizontale abductie vanuit 90° exorotatie

(Borstad & Ludewig, 2006; Muraki et al., 2009).

2. EFFECT VAN INTERVENTIEPROGRAMMA’S

Meerdere studies beschreven het stretchen van de m. pectoralis minor als onderdeel van een

interventieprogramma met als doel de scapulaire kinematica te wijzigen.

Wang en collega’s (1999) onderzochten het effect van een zes weken durend oefenprogramma op de

scapulaire kinematica bij personen met een RSP. Het oefenprogramma omvatte krachtoefeningen en

stretching van de m. pectoralis minor (tien reeksen van tien seconden, drie maal per week) aan de

hand van de ‘corner stretch’. Verbeteringen na het interventieprogramma betroffen gestegen

krachtsvariabelen, een stabielere scapula en een meer opgerichte romp. Naar scapulaire kinematica

toe werd een gedaalde opwaartse rotatie, een gestegen interne rotatie en een gedaalde superieure

translatie waargenomen.

McClure en collega’s (2004) bestudeerden de effecten van een gelijkaardig zes weken durend

oefenprogramma bij personen met impingement symptomen. De stretching van de m. pectoralis minor

binnen dit programma gebeurde aan de hand van de ‘corner stretch’ en dit dagelijks drie maal dertig

seconden. Er werden verbeteringen in krachtsvariabelen en bewegingsamplitudo’s evenals

verbeteringen in pijn en functionele scores gerapporteerd. Wijzigingen in scapulaire kinematica

werden niet getraceerd.

Bang en Deyle (2000) vergeleken het effect van een gelijkaardig oefenprogramma met het effect van

eenzelfde oefenprogramma én manuele therapie bij patiënten met impingement. De stretching van de

m. pectoralis minor binnen dit programma gebeurde aan de hand van de ‘corner stretch’ en dit

23

dagelijks gedurende drie maal dertig seconden. Hoewel bij beide groepen verbetering zichtbaar was,

vertoonde de manuele therapie groep een significant grotere verbetering.

Lynch en collega’s (2010) onderzochten, bij zwemmers met RSP, het effect van een acht weken

durend oefenprogramma op variabelen als houding, kracht en schouderpijn. Het programma, dat

wekelijks drie maal werd uitgevoerd, omvatte krachttraining van de periscapulaire spieren en

stretching van de cervicale extensoren en mm. pectorali. De m. pectoralis minor werd hier tien maal

gedurende vijf seconden gestretcht via de open book stretch. Verbeteringen in houding en kracht

werden gerapporteerd.

Wong en collega’s (2010) onderzochten het effect van een interventie, bestaande uit het verstevigen

van de m. trapezius ascendens en het versoepelen van de m. pectoralis minor (via een soft tissue

mobilisation en zelfstretching), bij individuen met een RSP. Ze vonden een onmiddelijke reductie in

RSP, die tot 2 weken na de interventie stand hield.

Almeida en collega’s (2011) onderzochten het effect van een acht weken durend programma op

schouderpijn bij jonge zwemmers. Het programma, dat enerzijds een aantal manuele technieken

(cervicaal, thoracaal en schouder) en anderzijds oefentherapie omvatte, bewees effectief te zijn op

vlak van pijn en functionaliteit.

Een beperking van deze studies is de onmogelijkheid om het effect van elke specifieke interventie

apart voor te stellen. Het is bijgevolg onmogelijk te objectiveren in welke mate de stretching van de

m. pectoralis minor heeft bijgedragen tot het eindresultaat.

F. SCHOUDERPIJN BIJ ZWEMMERS

1. INLEIDING

Schouderpijn is een veel voorkomend probleem bij zwemmers, dat aanleiding geeft tot slechtere

zwemprestaties en zwemverzuim (Weldon & Richardson, 2001). Epidemiologische studies

rapporteerden een prevalentie, variërend van 3% tot 80% (Kennedy, 1974; McMaster & Troup, 1993;

Stocker et al., 1995).

De ‘zwemmersschouder’ is geen accurate, klinische diagnose (Beach et al., 1992; Jobe & Kvitne,

1989) maar staat voor een spectrum aan pathologieën, zoals onder meer schouderinstabiliteit,

schouderimpingement en RC-tendinitis (Allegrucci et al., 1994). Op basis van factoren zoals de

locatie van de pijn en de aanwezigheid van één of meerdere van deze pathologieën werden

verschillende types zwemschouders gedefinieerd (Bak, 2010).

24

Het is geweten dat trainingsvariabelen, als externe factoren, aan de basis liggen. Vermits alle

zwemmers hieraan onderhevig zijn, maar niet alle zwemmers schouderpijn ontwikkelen, gaat ook

aandacht naar de rol van interne factoren in het ontstaansmechanisme (Weldon & Richardson, 2001).

2. SYMPTOMEN

Het diagnosticeren van de ‘zwemmersschouder’ is een complexe taak vermits de sportspecifieke

adaptaties moeilijk van de pathologische te onderscheiden zijn.

Symptomen die er op kunnen wijzen, zijn: een dode-arm-gevoel, gevoelens van instabiliteit en pijn

(Davies et al., 2009). Een onuitgegeven studie van Ekman en collega’s (z.j.) bericht over de plaats van

de optredende schouderpijn tijdens het zwemmen. Bij 44% bevond deze zich antero-superieur, bij

14% antero-inferieur, bij 10% postero-superieur, bij 4% postero-inferieur en bij 26% diffuus

verspreid.

Neer en Welsh (1977) beschreven de fasen van de ‘zwemmersschouder’: (1) pijn na een zware work-

out, (2) pijn tijdens en na de work-out, (3) pijn tijdens en na de work-out die interfereert met de

prestatie, (4) pijn die de competitie verhindert, met pijn in rust.

3. EXTERNE OORZAKEN

Een eerste externe oorzaak is de pathomechanica van de crawltechniek, die in tal van studies met

schouderpijn geassocieerd wordt (Davies et al., 2009). Zwemmers kunnen dus zelf het risico op

klachten verkleinen door hun techniek aan te passen en deze risicofactoren te vermijden (Yanai &

Hay, 2000). Een techniekevaluatie wordt dan ook aanbevolen bij zwemmers met schouderpijn

(McMaster, 1999; McMaster & Troup, 1993).

Een tweede oorzaak is het (overmatig) gebruik van trainingsmateriaal, zoals paddles en kickboards.

Hoe langer de materialen (al dan niet foutief) gebruikt worden, hoe groter het risico op het

ontwikkelen van schouderpijn (Davies et al., 2009).

Een derde oorzaak wordt gevonden in het grote aantal repetities en in inadequate (frequentie-, duur-,

of intensiteits-) verhogingen, aangezien deze aanleiding geven tot weefseloverbelasting, repetitieve

microtraumata en inadequaat weefselherstel. Het éénzijdige karakter van de zwemtrainingen, waarin

voornamelijk crawl gezwommen wordt, versterkt deze mechanismen (Davies et al., 2009).

25

4. INTERNE OORZAKEN

Zowel op scapulothoracaal als op glenohumeraal vlak zijn verschillende variabelen geïdentificeerd als

mogelijke risicofactoren in de ontwikkeling van schouderletsels bij zwemmers (Michener et al., 2003;

Weldon & Richardson, 2001).

4.1 Scapulothoracaal

4.1.1 Risicofactoren

Kibler en collega’s (2003) beschouwen de scapulothoracale dyskinesieën als belangrijke

risicofactoren. Mechanismen die aan de basis kunnen liggen van deze dyskinesieën zijn pijn,

vermoeidheid, weefselverkortingen en houdingsdeviaties.

4.1.1.1 Spierinhibitie ten gevolge van pijn

Spierinhibitie is een niet specifieke respons op een pijnlijke situatie (Kuhn et al., 1995; Warner et al.,

1992). De m. serratus anterior en de m. trapezius pars ascendens blijken hier zeer gevoelig voor te zijn

(Pink & Perry, 1996). Als reactie daalt het vermogen van de spieren om kracht te genereren en de

scapula te stabiliseren (Kuhn et al., 1995; Warner et al., 1992).

4.1.1.2 Vermoeidheid

Spiervermoeidheid leidt tot een reductie van de capaciteit om maximale kracht te produceren

(McQuade et al., 1998; Tsai et al., 2003).

Een algemeen aanvaarde verklaring is dat spiervermoeidheid de proprioceptieve input vervormt, wat

in een gewijzigde output (op vlak van coördinatie en timing) resulteert (Carpenter et al., 1998; Myers

et al., 1999). Ter compensatie zullen meer motor units aangestuurd worden, in een poging dezelfde

kracht te blijven genereren. Dit gaat steeds gepaard met een verlies aan efficiëntie (Troup et al.,

1991).

Heel wat auteurs onderzochten het effect van spiervermoeidheid op de scapulaire kinematica.

Ebaugh en collega’s (2003) maakten gebruik van een elevatieprotocol om de m. trapezius, m. serratus

anterior, m. deltoïdeus en m. infraspinatus uit te putten en bevonden een significante stijging in

scapulaire opwaartse en externe rotatie. Borstad en collega’s (2009) gebruikten een push-up-plus taak

om de m. serratus anterior te vermoeien en vermoeiden hiernaast ook de m. infraspinatus en de m.

trapezius descendens en ascendens (pars transversa werd niet getest). Ze bevonden een reductie in

scapulaire posterieure tilt en externe rotatie, en contribueerden die aan de vermoeidheid van de m.

26

serratus anterior en m. trapezius (krachtenkoppel voor posterieure tilt en externe rotatie). De

scapulaire opwaartse rotatie bleef gelijk, ofwel door spiercompensaties ofwel door het feit dat alle

spieren even zeer vermoeid waren en er geen verlies in bewegingssynergie optrad.

Deze resultaten staan tegenover de verwachting dat de opwaartse rotatie en protractie bij

vermoeidheid van de m. serratus anterior en de m. trapezius daalt, en de neerwaartse rotatie en

retractie door substitutie van de m. rhomboïdei toeneemt (Crotty & Smith, 2000; Scovazzo et al.,

1991).

Bij gezonde schouders treedt door toedoen van de zwemtraining vermoeidheid op ter hoogte van de

m. serratus anterior (Crotty & Smith, 2000; Scovazzo et al., 1991; Su et al., 2004). Theoretisch zou

deze vermoeidheid voor veranderingen in scapulaire kinematica zorgen (Borstad et al., 2009). Crotty

en Smith (2000) en Su en collega’s (2004) vonden echter geen verschillen in scapulaire kinematica

voor ten opzichte van na de zwemtraining. In een studie van Madsen en collega’s (2011) konden de

vermoeidheidsgerelateerde veranderingen in scapulaire kinematica dan weer wel worden aangetoond.

Bij de jonge atleten werd, op 4 tijdsintervallen gedurende de training (na 25%, 50%, 75% en 100%),

de mate van dyskinesie geëvalueerd. De prevalentie van de dyskinesieën evolueerde van 37% (na

25% van de training) tot 82% aan het einde van de training.

Concluderend kunnen we stellen dat vermoeidheid van de scapulaire stabilisatoren, zal leiden tot

scapulothoracale dyskinesieën en glenohumerale, kinematische wijzigingen (Borstad & Ludewig,

2002; Ebaugh et al., 2006; Ludewig & Cook, 2000).

4.1.1.3 Verkorting van de m. pectoralis minor

Volgens Kibler (1998) veroorzaakt een verkorte m. pectoralis minor, samen met een verzwakte m.

trapezius pars ascendens en m. serratus anterior, een type 1-dyskinesie.

De kinematische veranderingen die hiermee gepaard gaan, verklaren meteen waarom het een

belangrijke risicofactor is voor het ontwikkelen van schouderletsels bij zwemmers. Ten eerste doen

een gedaalde scapulaire posterieure tilt en externe rotatie de processus coracoïdeus naar inferieur en

lateraal shiften, wat de subacromiale ruimte vernauwt. Ten tweede daalt de range of motion van de

scapula naar retractie, wat op zijn beurt de zwembeweging verstoort. Tenslotte verdwijnt ook de

stabiele aanhechtingsbasis voor de scapulaire spieren. Eens aanwezig bij de zwemmer, zal de

scapulaire dyskinesie niet spontaan verdwijnen (Borstad & Ludewig, 2005; Burkhart et al., 2003c;

Madsen et al., 2011; Zuckerman et al., 1992).

27

4.1.1.4 Houdingsdeviatie

Ook een gewijzigde houding kan in schouderpathologie resulteren. Bij personen met een uitgesproken

anteropositie van het hoofd, RSP en thoracale kyfose zal de scapula immers een variabel

bewegingspatroon beschrijven (Lewis & Valentine, 2007). De mate van scapulaire opwaartse rotatie

en posterieure tilt zullen verminderen, die van interne rotatie en elevatie vermeerderen (Kebaetse et

al., 1999).

Toch blijft het moeilijk om een onmiddellijke relatie tussen houdingsdeviatie en pathologie aan te

tonen. In de literatuur worden hiervoor vier redenen aangehaald. Ten eerste bestaan er een groot

aantal houdingsdeviaties waardoor het moeilijk is om dé variabele te isoleren die het letsel

veroorzaakt. Ten tweede is de graad van houdingsdeviatie, die zal resulteren in een letsel, onbekend

en individueel verschillend. Ten derde zijn de huidige posturale metingen vaak ontoereikend om een

drie-dimensionale afstand te beschrijven. En ten slotte weet men niet hoe lang het precies duurt

vooraleer een houdingsdeviatie in een letsel evolueert (Borstad, 2006).

4.1.2 Gevolgen voor de scapulothoracale kinematica

Dyskinesieën kunnen de schouder op verschillende wijzen negatief beïnvloeden; door de

subacromiale ruimte of de stabiliteit van de schouder in het gedrang te brengen. De studies

betreffende dit thema zijn omwille van hun diversiteit moeilijk met elkaar te vergelijken (Ludewig &

Reynolds, 2009). Op basis van de anatomische verhoudingen proberen we een algemene tendens te

schetsen.

4.1.2.1 Effect op de subacromiale ruimte

Een reductie in scapulaire opwaartse rotatie en posterieure tilt vernauwt de beschikbare subacromiale

ruimte (Michener et al., 2003). Solem-Bertoft en collega’s (1993) kennen het vernauwen ook toe aan

een toegenomen scapulaire interne rotatie (//protractie).

4.1.2.2 Effect op de stabiliteit van de schouder

Een gedaalde opwaartse rotatie en een gestegen interne rotatie brengen respectievelijk de inferieure en

anterieure stabiliteit in het gedrang (Itoi et al., 1992; Weiser et al., 1999). Ook een gewijzigd

scapulohumeraal ritme zorgt voor een toegenomen instabiliteit.

28

4.2 Glenohumeraal

4.2.1 Risicofactoren

De dualiteit van de sporadaptaties wordt ook op glenohumeraal niveau duidelijk.

4.2.1.1 Range of motion

Verna (1991) was de eerste om de relatie tussen GIRD en schouderdysfunctie bij de bovenhandse

atleet te herkennen. Later beaamden Burkhart en collega’s (2003c) dat een verkort posterieur kapsel,

via een onevenwicht in trekkrachten, voor arthrokinematische veranderingen zorgt die op hun beurt

secundaire schade in het gewricht veroorzaken. Een verkorte posterieure band zal in ruststand voor

een excessieve translatie van het caput humeri naar anterosuperieur zorgen, en zal in abductie-

exorotatie voor een overmatige posterosuperieure translatie van het caput humeri zorgen.

4.2.1.2 Kracht

Hoewel een verschuiving in krachtsratio’s de zwemprestatie ten goede kan komen, kan deze

onevenwichtige spierbalans de stabiliteit van de schouder ook ondermijnen (McMaster et al., 1992;

Wilk et al., 1995). Het kleinere krachtproducerende vermogen van de exorotatoren, belangrijke

dynamische stabilisatoren van het caput humeri, vergroot de translatie van het caput humeri immers

(Weldon & Richardson, 2001).

Bij hyperlakse schouders treedt dit fenomeen nog duidelijker op (Neer, 1983).

4.2.1.3 Spiervermoeidheid

Door zijn continue activiteit gedurende de zwembeweging is de RC vatbaar voor vermoeidheid. De

spieren hebben een stabiliserende glenohumerale functie en verhinderen glenohumerale

translatiebewegingen. Spiervermoeidheid doet de maximale krachtproductie, en de bijhorende

stabiliserende functie, echter dalen (Pink et al., 1991).

4.2.2 Gevolgen voor de glenohumerale kinematica

De hierboven vermelde, glenohumerale risicofactoren hebben één gemeenschappelijk gevolg: een

gebrekkig vermogen om het caput humeri in de cavitas glenoïdale te stabiliseren. De as van rotatie

verschuift waardoor de omliggende structuren kwetsbaar worden (Fitzpatrick et al., 2005). Zo leidt

een gestegen anterosuperieure humerale translatie tot een vernauwing van de subacromiale ruimte

29

(Cools & Walravens, 2009). Bovendien wordt ook het scapulohumerale ritme verstoord (Pink &

Tibone, 2000).

5. LETSELS

5.1 Instabiliteit

Schouderinstabiliteit is een klinische conditie waarbij ongewilde translaties van het caput humeri (in

anterieure, posterieure, inferieure of multidirectionele richting) het comfort en de schouderfunctie

verstoren (Matsen et al., 1991).

Bij bovenhandse sporters geven de door training verworven repetitieve microtraumata ter hoogte van

de capsuloligamentaire structuren aanleiding tot laksere schouders (Neer, 1990). In het kader van de

flexibiliteit van het schoudergewricht introduceerde Blanch (2004) het begrip ‘optimum window’.

Zijn hypothese stelt dat een bepaalde graad van laxiteit het mechanisch rendement van de zwemmer

doet stijgen. Laxiteit kan dus gezien worden als een genetisch preselecterende factor tot de

zwemsport. Worden de grenzen van het ‘optimum window’ overschreden, dan resulteert deze

excessieve laxiteit in schouderpathologie (instabiliteit) (Braun et al., 2009).

In de zwempopulatie komt dus vooral AIOS (Acquired Instability Overstress Surgery) voor, hetzij

solitair hetzij in combinatie met een aangeboren laxiteit (AMBRI: Atraumatic Multidirectional

Bilateral Rehabilitation Inferior) (Cools & Walravens, 2009).

Er werd een significante correlatie gevonden tussen de graad van laxiteit en het optreden van

schouderpijn (McMaster et al., 1998).

De instabiliteit brengt naast pijn en discomfort ook geassocieerde letsels (zoals labrumletsels,

subacromiaal impingement, bicepstendinitis) met zich mee (Braun et al., 2009; Hinton, 1986; Neer,

1983).

5.2 Impingement

Neer (1972) beschreef impingement als een RC-pathologie, gerelateerd aan een inklemming in de

subacromiale ruimte. Heden wordt impingement eerder als symptoom van een schouderaandoening

aanzien (Cools & Walravens, 2009).

Op basis van het oorzakelijke mechanisme wordt bovendien een onderscheid gemaakt tussen de

primaire vorm, waarbij er een structurele vernauwing van de subacromiale ruimte is, en de secundaire

30

vorm, waarbij de vernauwing functioneel is. Aandoeningen die aan de basis liggen van de secundaire

vorm zijn RC-lijden, instabiliteit, scapulaire dyskinesie, bicepslijden en GIRD (Cools & Walravens,

2009).

In de zwempopulatie wordt 35% van de zwemmers geconfronteerd met impingementklachten (Olivier

et al., 2008), en dit hoofdzakelijk onder de secundaire vorm (Blanch, 2004). Van de symptomatische

zwemmers ervaart 45% de klachten in het begin van de ‘pull-through’ (bij anteflexie-abductie-

endorotatie), 14% aan het eind van de ‘pull-through’ (bij adductie-endorotatie), 23% in de ‘recovery’

(bij abductie-exorotatie) en 18% gedurende de gehele cyclus (Fowler, 1990).

6. CRAWL-ANALYSE BIJ SCHOUDERPIJN

Scovazzo en collega’s (1991) onderzochten het verschil in EMG-activiteit ter hoogte van

schouderspieren bij zwemmers met en zonder schouderpijn tijdens de crawlbeweging. Ter hoogte van

de m. deltoïdeus pars spinalis, de m. latissimus dorsi, de m. pectoralis major, de m. supraspinatus en

de m. teres minor werden geen verschillen gevonden.

Verschillen doken wel op bij de m. deltoïdeus pars clavicularis en acromialis, de m. infraspinatus, de

m. subscapularis, de m. trapezius pars descendens, de mm. rhomboïdei en de m. serratus anterior. Het

veranderd spierwerk getuigt van een gewijzigd bewegingspatroon tijdens het crawlzwemmen, ten

gevolge van pijn en/of vermoeidheid (Allegrucci et al., 1994). Zwemmers proberen via hun techniek

de pijnprovocatieve (impingement) posities te omzeilen. Zo gebeurt de ‘hand entry’ verder van de

middellijn. De gedaalde schouderabductie en de hiermee gepaard gaande gedaalde scapulaire rotatie

zorgen voor een daling in EMG-activiteit van de m. deltoïdeus pars clavicularis en acromialis, de m.

trapezius pars descendens en de mm. rhomboïdei. Tijdens de ‘pull through’ wordt, ten gevolge van

vermoeidheid in de pijnlijke schouder, een gedaalde activiteit van de m. serratus anterior

waargenomen. De scapula kan hierdoor niet langer gestabiliseerd worden naar opwaartse rotatie en

protractie. Bijgevolg verhogen de mm. rhomboïdei hun activiteit en nemen ze deze stabiliserende taak

over via het uitvoeren van een neerwaartse rotatie en retractie, in functie van het vergroten van de

subacromiale ruimte. Naar het einde van de ‘pull-through’ toe zal de zwemmer vervroegd de ‘hand

exit’ maken. Een gestegen activiteit van de m. infraspinatus wordt waargenomen. Tijdens de

‘recovery’ vermijdt de zwemmer de endorotatie-posities. Er is een daling in activiteit ter hoogte van

de m. subscapularis en de m. deltoïdeus pars clavicularis (Scovazzo et al., 1991).

De m. subscapularis is, net zoals de m. serratus anterior, vatbaar voor vermoeidheid omwille van zijn

continue activiteit tijdens de crawlcyclus (Pink et al., 1991).

31

De studie van Wadsworth en Bullock Saxon (1997) wijst hiernaast ook op een relatie tussen

schouderpijn en (vertraagde) temporele recruteringspatronen van scapulaire rotatoren zoals de m.

serratus anterior en de m. trapezius pars descendens en pars ascendens.

32

DEEL 3: ONDERZOEKSVRAGEN EN – HYPOTHESES

Omwille van de hoge eisen die de zwemsport aan de schouder oplegt (Pink & Tibone, 2000), is de

prevalentie van schouderpijn bij zwemmers zeer hoog (Weldon & Richardson, 2001). Een verkorte m.

pectoralis minor, een frequent voorkomende adaptatie (Burkhart et al., 2003c), blijkt hiervoor een

belangrijke risicofactor te zijn. Het beïnvloedt de scapulaire kinematica immers negatief en verkleint

bijgevolg de subacromiale ruimte, wat aanleiding kan geven tot impingement (Zuckerman et al.,

1992).

Aan het belang van de m. pectoralis minor tijdens de zwembeweging en in het ontstaansmechanisme

van pathologie is nog niet veel onderzoek gewijd. Door middel van deze studie willen we de aandacht

vestigen op de impact van deze ‘kleine’ spier en zijn functie in de pathologiepreventie.

Het doel van deze studie is het nagaan van de (1) korte en (2) lange termijn effecten van twee

stretching technieken op de rustlengte van de m. pectoralis minor enerzijds en de scapulaire opwaartse

rotatie anderzijds. Concreet wordt hiervoor (voor training, na training, en na stretching) de rustlengte

van de m. pectoralis minor (m.b.v. een lintmeter) en de scapulaire opwaartse rotatie (m.b.v. de ‘Pro

360’ inclinometer) bepaald bij de studiepopulatie zwemmers, die in twee groepen werd ingedeeld

naargelang de stretching techniek. De metingen en interventies gebeurden in de omgeving van het

zwembad.

Onze onderzoekshypotheses luiden als volgt:

- Er is, zowel op korte als op lange termijn, een significante toename in de rustlengte van de m.

pectoralis minor na stretching; dit in beide testgroepen.

- Er is, zowel op korte als op lange termijn, een significant verschil in de rustlengte van de m.

pectoralis minor tussen de groep die zelfstandig stretcht en de groep die manueel door de

therapeut gestretcht wordt.

- Er is, zowel op korte als op lange termijn, een significante toename in scapulaire opwaartse

rotatie na de stretching; dit in beide testgroepen.

- Er is, zowel op korte als op lange termijn, een significant verschil in de scapulaire opwaartse

rotatie tussen de groep die zelfstandig stretcht en de groep die manueel door de therapeut

gestretcht wordt.

33

DEEL 4: ONDERZOEK

A. STEEKPROEF

We voerden een onderzoek dat, in het kader van pathologiepreventie, peilde naar de effecten van twee

stretching technieken van de m. pectoralis minor op de rustlengte van de spier en op de positie van de

scapula. Hierbij rekenden we op een steekproef van 29 deelnemende zwemmers uit zwemclub

MEGA, waaronder 11 meisjes en 18 jongens.

We selecteerden de zwemmers op basis van volgende criteria; (1) de zwemmers hadden een

minimumleeftijd van dertien en een maximumleeftijd van achttien jaar bereikt op het moment van het

onderzoek, (2) zwommen minimum 10 uur per week, (3) waren vrij van schouderklachten (of waren

ten minste in staat een training zonder klachten te voltooien), en (4) konden op alle testen

interventiemomenten aanwezig zijn op training.

Leeftijd Lichaamsgewicht (kg) Lichaamslengte (cm)

Gemiddelde (x)

Standaarddeviatie (s)

14.38

1.178

55.84

8.770

169.98

7.236

Tabel 1: steekproefkenmerken (gemiddelden en standaarddeviaties)

Om de effecten van de twee stretching technieken na te gaan, werden de 29 zwemmers ad random

ingedeeld in twee groepen: groep A die 15 zwemmers omvatte en de manuele stretching onderging en

groep B die 14 zwemmers omvatte en de zelfstretching uitvoerde.

Leeftijd

Groep A – Groep B

Lichaamsgewicht (kg)

Groep A – Groep B

Lichaamslengte (cm)

Groep A – Groep B

Gemiddelde (x)

Standaarddeviatie (s)

14.33 14.43

1.047 1.342

56.17 55.50

10.067 7.501

170.93 168.96

7.592 6.968

Tabel 2: groepskenmerken (gemiddelden en standaarddeviaties)

De studie werd goedgekeurd door een onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek, verbonden

aan het UZ Gent. De studie werd uitgevoerd volgens de richtlijnen voor de goede klinische praktijk

(ICH/GCP) en de verklaring van Helsinki, opgesteld ter bescherming van mensen deelnemend aan

experimenten.

34

Voor alle deelnemers (en ouders) geldt dat zij voorafgaand aan hun deelname via een brief (zie bijlage

1) op de hoogte werden gesteld van het doel en verloop van het onderzoek, instemden met de inhoud

van de brief, en schriftelijk hun toestemming gaven tot deelname.

B. ONDERZOEKSPROTOCOL

1. PLANNING

Om de korte termijn effecten in kaart te stellen, werd voor beide groepen een testmoment voorzien

tijdens een training in oktober 2010. Op deze training voerden we voor en na de training (van

anderhalf uur) een aantal metingen (zie ‘metingen’) uit ter hoogte van de dominante schouder,

intervenieerden we vervolgens met een stretching moment (zie ‘interventies’), en herhaalden we

nadien de metingen nog eens.

Na dit eerste testmoment werd de stretching drie maal per week gedurende drie weken (na de training)

uitgevoerd om de lange termijn effecten na te gaan. Na afloop van deze periode werden bij beide

groepen nog éénmaal de metingen uitgevoerd, en dit voor de training.

We opteerden voor deze interventieduur en -frequentie omdat dit overeenstemt met negen

kinesitherapeutische behandelsessies, aan een frequentie van drie maal per week.

Fig. 14: Voorstelling in de tijd van de toegepaste planning

2. METINGEN

De verkregen data zijn enerzijds gebaseerd op een door de zwemmer ingevulde vragenlijst en

anderzijds op de door de onderzoekers (twee) uitgevoerde metingen.

De vragenlijst (zie bijlage 2) omvatte enerzijds een aantal algemene gegevens (naam, geboortedatum,

gewicht en lengte) en anderzijds een aantal sportspecifieke gegevens zoals de dominante arm, het

aantal zwemuren per week, de persoonlijke zwemstijl, de persoonlijke besttijd, en eventuele

zwemgerelateerde letsels of operaties.

35

De metingen behelsden (1) de directe lengtemeting van de m. pectoralis minor (PM), (2) de indirecte

lengtemeting van de m. pectoralis minor via de schouderhoogtemeting (SH) en (3) de meting van de

scapulaire opwaartse rotatie (UT), en besloegen ongeveer vijf minuten per persoon per meetmoment.

(1) Voor de directe lengtemeting volgens Borstad (2008) lag de zwemmer ontspannen neer op de rug,

met de armen afhangend naast het lichaam. Na het met een dermografisch potlood aftekenen van de

anatomische ijkpunten van de m. pectoralis minor (de onderzijde van de processus coracoïdeus en één

cm lateraal van de aanhechting van de 4de

rib aan het sternum) werd de afstand tussen deze punten

nauwkeurig afgemeten met een lintmeter.

De meting gebeurde op één millimeter nauwkeurig en werd tweemaal uitgevoerd.

Aan de hand van deze meting werd ook de PMI (Pectoralis Minor Index) berekend. De PMI is het

quotiënt van de lengte van de m. pectoralis minor in cm (bepaald volgens de meting van Borstad

(2008)) en de lichaamslengte in cm, vermenigvuldigd met 100.

(2) Wanneer de zwemmer, in ruglig, de handen op de buik legde, kon de indirecte lengtemeting

volgens Sahrman (2002) plaatsvinden. De onderzoeker mat hiervoor de loodrechte afstand van het

laterale aspect van het acromion tot de tafel.

De meting gebeurde op één millimeter nauwkeurig en werd tweemaal uitgevoerd.

Fig. 15: Directe lengtemeting(Borstad, 2008). Fig. 16: Indirecte lengtemeting (Lewis & Valentine, 2007).

(3) De Pro-360 inclinometer (Johnson et al., 2001) werd aangewend om de scapulaire opwaarste

rotatie te objectiveren. De beweging werd in stand geëvalueerd, met de armen respectievelijk in 0°,

90° en 180° scapulaire elevatie en de duim opwaarts gericht. De opzetstukken van de ‘Pro-360’

inclinometer werden op het meest posterolaterale deel van het acromion en op de spina scapula

geplaatst. In elke houding werd de positie van de digitale inclinometers geherevalueerd. De metingen

werden per armpositie tweemaal herhaald.

36

Fig. 17: De ‘Pro-360’ (Su et al., 2004).

3. INTERVENTIES

Groep A onderging de manuele stretching techniek van Ellenbecker en Cools (2010). Hiervoor lag de

zwemmer ontspannen op zijn rug op de zijkant van een bank (zodanig dat de scapula slechts

gedeeltelijk ondersteund werd) met de dominante arm in een lichte exorotatie ter hoogte van de

schouder en in 90° flexie ter hoogte van de elleboog. De onderzoeker stelde zich naast de zwemmer

op en ondersteunde met zijn bovenbeen de arm van de zwemmer. Hij plaatste hierbij zijn

heterolaterale hand ter hoogte van rib 4-5, en zijn homolaterale hand met de duimmuis op de

processus coracoïdeus en de vingers dorsaal op de scapula. De zwemmer werd gevraagd in te ademen

door de neus en vervolgens langzaam en diep uit te ademen door de mond. Simultaan met de

uitademing stretchte de onderzoeker de m. pectoralis minor door beide handen van elkaar weg te

bewegen. De homolaterale hand voerde daarbij een retractie en posterieure tilt van de scapula uit door

de processus coracoïdeus respectievelijk naar dorsaal, craniaal en lateraal te bewegen. De

heterolaterale hand bewoog naar caudaal en mediaal. Bij een volgende inademing hield de

onderzoeker de verkregen lengte van de m. pectoralis minor aan, een volgende uitademing gebruikte

hij om nieuwe lengtewinst te bekomen.

Groep B werd de zelfstretching volgens Borstad en Ludewig (2006) aangeleerd. Deze techniek werd

in stand uitgevoerd met de dominante arm in de schouder in 90° abductie en in de elleboog in 90°

flexie. Vanuit deze houding steunde men met de handpalm en de onderarm tegen een deurstijl en

roteerde men het lichaam in de tegenovergestelde richting zodat de horizontale abductie ter hoogte

van de dominante arm toenam.

37

Fig. 18:Manuele stretching (Ellenbecker & Cools, 2010). Fig. 19: Zelfstretching (Borstad & Ludewig, 2006).

Voor beide technieken geldt dat ze drie maal op een statische wijze werden uitgevoerd gedurende

dertig seconden, en dit onder de pijngrens. De keuze voor het statische karakter van de stretching

berust op het feit dat we een toename van de spier-ROM beogen.

C. STATISTISCHE ANALYSE

De verkregen data werden geanalyseerd met het softwarepakket SPSS 15.0.

Voor de variabelen PM, PMI, SH en UT (0°, 90° en 180°) werd de gemiddelde waarde van de twee

metingen berekend. De gehele statistische verwerking is op deze waarden gebaseerd.

Voor de keuze van de gepaste statistische test hielden we rekening met het type schaal van de

variabelen, de aard van de distributie, het aantal groepen, en het karakter van de waarnemingen.

We onderwierpen de data aan de voorwaarden tot het parametrisch testen, namelijk (1) continue

meetwaarden, (2) een normale verdeling en (3) gelijke varianties. De eerste voorwaarde ging in

vervulling door het continu zijn van de meetwaarden van de directe lengtemeting van de m. pectoralis

minor (PM) en de afgeleide index (PMI), van de indirecte lengtemeting van de spier (SH), en van de

scapulaire opwaartse rotatie meting (UT). De Kolmogorov-Smirnov-test werd aangewend om de aard

van de verdeling te beoordelen. Aangezien de verkregen p-waarden steeds groter waren dan het

significantieniveau 0.05 kon de nulhypothese (=de waarden zijn normaal verdeeld) niet weerlegd

worden. De Levene’s-test werd tenslotte gebruikt om de gelijkheid van de varianties te beoordelen.

Ook hier hield de nulhypothese (=de groepen hebben een gelijke variantie) stand. Aangezien de data

aan de drie voorwaarden voldeden, kon er parametrisch getest worden. Het gebruik van parametrische

testen komt de power van het onderzoek ten goede.

38

Om na te gaan of er een verschil ontstond in de meetwaarden (PM, PMI, SH en UT) door toedoen van

de factor ‘tijd’ (vier meetmomenten: voor training, na training, na één stretching moment, en na negen

stretching momenten) en of dit verschil al dan niet groepsafhankelijk was, werd het General Linear

Model (GLM) aangewend. Het GLM is een ANOVA-model voor herhaalde metingen (op vaste

tijdstippen gemeten) van een normaal verdeelde kwantitatieve afhankelijke variabele (PM, PMI, SH

en UT). Bij deze berekening deed de factor ‘tijd’ als within, en de factor ‘groep’ als between subject

factor dienst. Significante effecten veronderstelden verdere analyse onder de vorm van een post-hoc

test; een gepaarde T-toets met Bonferonni correctie. Het significantieniveau werd hierbij vastgelegd

op =0.05/3=0.016. We opteerden voor een correctie met factor 3 aangezien dit overeenstemt met het

aantal keer een variabele met een andere variabele vergeleken wordt in een model waar 4

meetmomenten beschouwd worden.

Verder onderzochten we de samenhang tussen een aantal continue variabelen (namelijk tussen PM en

PMI, tussen PM en SH, tussen PM en UT, en tussen SH en UT) met behulp van de Pearson

correlatiecoëfficiënt. De coëfficiënt r is een maat voor het lineair verband tussen twee continue

variabelen en kan waarden aannemen binnen het interval [-1,1] waarbij -1 op een perfect negatieve, en

+1 op een perfect positieve correlatie wijst.

Tenslotte onderzochten we de klinische relevantie van de waarde 7.65 cm, door Borstad en Ludewig

(2005) vooropgesteld als index voor een verkorte m. pectoralis minor. Ongepaarde t-testen stelden ons

in staat na te gaan of de groep met een verkorte m. pectoralis minor (PMI < 7.65 cm) significant

verschilt van de groep met een niet- verkorte m. pectoralis minor voor wat betreft de variabelen PM,

PMI, SH en UT (0°, 90° en 180°).

We hielden bij de statistische analyse rekening met het voorkomen van mogelijke fouten. Bij het

bekomen van een significant resultaat moet rekening gehouden worden met een eventuele type 1 fout

(α =0.05 =de kans op het onterecht verwerpen van de nulhypothese). Bij het bekomen van een niet

significant resultaat moet rekening gehouden worden met een eventuele type 2 fout (β =0.20 =de kans

op het onterecht behouden van de nulhypothese), en moet hiernaast ook de power (1- β) in vraag

gesteld worden (De Moor & Van Maele, 2006).

39

DEEL 5: RESULTATEN

A. BESCHRIJVENDE STATISTISCHE ANALYSE

1. STEEKPROEF

Van de 30 geëngageerden moesten we omwille van schouderklachten één persoon excluderen. De

steekproef, waarin aldus 29 zwemmers (18 jongens en 11 meisjes) werden opgenomen, beschikt over

een gemiddelde leeftijd van 14.38 jaar, een gemiddeld lichaamsgewicht van 55.84 kg en een

gemiddelde lichaamslengte van 169.98 cm. Van deze zwemmers is 72% rechtshandig en 28%

linkshandig.

De onderstaande tabellen (3-8) geven telkens de steekproefgrootte, het steekproefgemiddelde en de

steekproefstandaarddeviatie weer voor de metingen (PM, PMI, SH en UT), en dit op de vier

tijdstippen: voor training, na training, na één en na negen stretching momenten.

1.1 M. pectoralis minor (PM)

PM1G PM2G PM3G PM4G

n

gemiddelde (x)

standaarddeviatie (s)

29

14.15

1.615

29

13.65

1.465

29

14.20

1.563

24

14.03

1.417

Tabel 3: steekproefgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie voor de PM-meting op 4 tijdstippen

1.2 M. pectoralis minor index (PMI)

PMI1G PMI2G PMI3G PMI4G

n

gemiddelde (x)


29

8.31

0.735

29

8.02

0.676

29

8.34

0.719

24

8.25

0.631

Tabel 4: steekproefgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie voor de PMI-meting op 4 tijdstippen

1.3 Schouderhoogte (SH)

SH1G SH2G SH3G SH4G

n

gemiddelde (x)


29

6.33

0.971

29

6.47

1.113

29

6.12

1.002

24

6.13

0.925

Tabel 5: steekproefgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie voor de SH-meting op 4 tijdstippen

40

1.2 Scapulaire opwaartse rotatie (UT)

UT1G 0° UT2G 0° UT3G 0° UT4G 0°

n

gemiddelde (x)


29

4.40

3.976

29

4.40

3.868

29

4.72

3.507

24

4.61

2.845

Tabel 6: steekproefgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie voor de UT-meting (op 0°) op 4 tijdstippen

UT1G 90° UT2G 90° UT3G 90° UT4G 90°

n

gemiddelde (x)


29

13.48

4.495

29

14.00

3.913

29

15.10

3.434

24

13.68

4.552


UT1G 180° UT2G 180° UT3G 180° UT4G 180°

n

gemiddelde (x)


29

45.28

7.051

29

47.81

6.247

29

48.51

6.694

24

47.81

6.292


2. GROEP A (MANUELE STRETCHING) EN GROEP B (ZELFSTRETCHING)

In functie van de onderzoeksvragen werd de steekproef in groep A (n=15, waarvan 9 jongens en 6

meisjes) en groep B (n=14, waarvan 9 jongens en 5 meisjes) onderverdeeld. Respectievelijk was voor

groep A en B de gemiddelde leeftijd 14.33 en 14.43 jaar, het gemiddelde lichaamsgewicht 56.17 en

55.50 kg en de gemiddelde lichaamslengte 170.93 en 168.96 cm.

De onderstaande tabellen (9-14) geven telkens de groepsgrootte, het groepsgemiddelde en de

groepsstandaarddeviatie weer voor de metingen (PM, PMI, SH en UT), en dit op de vier tijdstippen:

(1) voor training, (2) na training, (3) na één en (4) na negen stretching momenten.

41


PM1G

A - B

PM2G

A - B

PM3G

A - B

PM4G

A - B

n

gemiddelde (x)


15 - 14

14.18 - 14.13

1.658 - 1.630

15 - 14

13.86 - 13.43

1.627 - 1.294

15 - 14

14.28 - 14.11

1.594 - 1.585

14 - 10

14.00 - 14.07

1.569 - 1.252

Tabel 9: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep A en B voor de PM-meting op 4 tijdstippen


PMI1G

A - B

PMI2G

A - B

PMI3G

A - B

PMI4G

A - B

n

gemiddelde (x)


15 - 14

8.28 - 8.35

0.731 - 0.766

15 - 14

8.09 - 7.95

0.738 - 0.623

15 - 14

8.34 - 8.34

0.690 - 0.776

14 - 10

8.21 - 8.31

0.659 - 0.621

Tabel 10: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep A en B voor de PMI-meting op 4

tijdstippen


SH1G

A - B

SH2G

A - B

SH3G

A - B

SH4G

A - B

n

gemiddelde (x)


15 - 14

6.15 – 6.51

0.917 – 1.026

15 - 14

6.25 – 6.70

1.040 – 1.179

15 - 14

6.13 – 6.12

0.975 – 1.066

14 - 10

5.71 – 6.73

0.621 – 0.978

Tabel 11: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep A en B voor de SH-meting op 4

tijdstippen


UT1G 0°

A - B

UT2G 0°

A - B

UT3G 0°

A - B

UT4G 0°

A - B

n

gemiddelde (x)


15 - 14

4.61 – 4.17

4.654 – 3.257

15 - 14

4.35 – 4.45

3.243 – 4.571

15 - 14

4.76 – 4.69

2.975 – 4.119

14 - 10

4.48 – 4.81

2.878 – 2.941

Tabel 12: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep A en B voor de UT-meting (op 0°) op 4

tijdstippen

42

UT1G 90°

A - B

UT2G 90°

A - B

UT3G 90°

A - B

UT4G 90°

A - B

n

gemiddelde (x)


15 - 14

15.40 – 11.43

3.817 – 4.366

15 - 14

15.41 – 12.51

4.063 – 3.247

15 - 14

15.66 – 14.49

3.203 – 3.687

14 - 10

13.82 – 13.49

4.466 – 4.906


tijdstippen

UT1G 180°

A - B

UT2G 180°

A - B

UT3G 180°

A - B

UT4G 180°

A - B

n

gemiddelde (x)


15 - 14

47.40 – 43.00

6.838 – 6.778

15 - 14

47.87 – 47.74

5.853 – 6.868

15 - 14

47.62 – 49.46

6.190 – 7.306

14 - 10

48.01 – 47.53

6.266 – 6.657


tijdstippen

3. GROEP 1 (VERKORTE M.PECTORALIS MINOR) EN GROEP 2 (NIET VERKORTE M.PECTORALIS MINOR)

Het toetsen van de maatstaaf voor een verkorte m. pectoralis minor (Borstad & Ludewig, 2005)

veronderstelde het opsplitsen van de gehele steekproef in twee groepen. De initiële PMI van groep 1

(n=6, waarvan 3 jongens en 3 meisjes) was kleiner dan 7.65 cm; deze van groep 2 (n=23, waarvan 15

jongens en 8 meisjes) groter dan 7.65 cm. Respectievelijk was voor groep 1 en 2 de gemiddelde

leeftijd 13.83 en 14.52 jaar, het gemiddelde lichaamsgewicht 48.67 en 57.72 kg en de gemiddelde

lichaamslengte 165.17 en 171.24 cm.

De onderstaande tabellen (15-20) geven telkens de groepsgrootte, het groepsgemiddelde en de

groepsstandaarddeviatie weer voor de metingen (PM, PMI, SH en UT), en dit op de vier tijdstippen:

(1) voor training, (2) na training, (3) na één en (4) na negen stretching momenten.


PM1G

1 - 2

PM2G

1 - 2

PM3G

1 - 2

PM4G

1 - 2

n

gemiddelde (x)


6 - 23

11.98 - 14.72

0.427 - 1.289

6 - 23

12.06 – 14.06

0.424 – 1.350

6 - 23

12.56 - 14.62

0.642 - 1.447

6 - 18

12.58 - 14.51

0.402 - 1.298

Tabel 15: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep 1 en 2 voor de PM-meting op 4

tijdstippen

43


PMI1G

1 - 2

PMI2G

1 - 2

PMI3G

1 - 2

PMI4G

1 - 2

n

gemiddelde (x)


6 - 23

7.26 - 8.59

0.277 - 0.536

6 - 23

7.31 – 8.21

0.372 - 0.613

6 - 23

7.61 - 8.53

0.521 - 0.643

6 - 18

7.62 - 8.46

0.967 - 0.991

Tabel 16: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep 1 en 2 voor de PMI-meting op 4

tijdstippen


SH1G

1 - 2

SH2G

1 - 2

SH3G

1 - 2

SH4G

1 - 2

n

gemiddelde (x)


6 - 23

6.44 – 6.30

0.967 – 0.991

6 - 23

6.60 – 6.43

1.607 – 0.992

6 - 23

6.21 – 7.33

1.084 – 1.049

6 - 18

6.15 – 6.13

0.701 – 1.006

Tabel 17: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep 1 en 2 voor de SH-meting op 4 tijdstippen


UT1G 0°

1 - 2

UT2G 0°

1 - 2

UT3G 0°

1 - 2

UT4G 0°

1 - 2

n

gemiddelde (x)


6 - 23

4.18 – 4.45

1.849 – 4.396

6 - 23

5.05 – 4.23

4.167 – 3.867

6 - 23

3.65 – 5.00

2.200 – 3.763

6 - 18

5.03 – 4.47

3.593 – 2.659

Tabel 18: groepsgrootte, -gemiddelde en -standaarddeviatie bij groep 1 en 2 voor de UT-meting (op 0°) op 4

tijdstippen

UT1G 90°

1 - 2

UT2G 90°

1 - 2

UT3G 90°

1 - 2

UT4G 90°

1 - 2

n

gemiddelde (x)


6 - 23

13.93 – 13.68

5.308 – 4.387

6 - 23

13.52 – 14.13

4.601 – 3.820

6 - 23

15.40 – 15.00

3.426 – 3.509

6 - 18

15.18 – 13.18

2.995 – 4.933


tijdstippen

44

UT1G 180°

1 - 2

UT2G 180°

1 - 2

UT3G 180°

1 - 2

UT4G 180°

1 - 2

n

gemiddelde (x)


6 - 23

45.17 – 45.31

7.173 – 7.181

6 - 23

46.90 – 48.04

4.552 – 6.684

6 - 23

48.45 – 48.52

4.593 – 7.228

6 - 18

47.68 – 47.85

5.965 – 6.564


tijdstippen

4. OPMERKING

Algemeen dient opgemerkt te worden dat de resultaten van vijf van de 29 zwemmers omwille van te

frequente afwezigheden op de negen stretching momenten niet werden opgenomen in de lange termijn

studie.

B. VERGELIJKENDE STATISTISCHE ANALYSE

1. VOORWAARDEN TOT PARAMETRISCH TESTEN

De voorwaarden tot parametrisch testen zijn voldaan; de p-waarden voor Kolmogorov-Smirnov-test

en Levene’s-test zijn steeds kleiner dan 0.05.

2. GENERALIZED LINEAR MODEL (GLM)

Het GLM-model verschaft ons informatie over de aanwezigheid van eventuele hoofdeffecten en

interactie-effecten.


Voor de PM-metingen geeft dit model aan dat er geen significant hoofdeffect is voor de factor ‘groep’

(p=0.833). Het model geeft echter wel een significant hoofdeffect aan voor de factor ‘tijd’ (p=0.001).

Er is geen sprake van een significant tweevoudig interactie-effect tussen ‘tijd’ en ‘groep’ (p=0.445).

45

P

Groep (between factor)

Tijd (within factor)

Tijd * groep (within factor)

0.833

0.001

0.445

Tabel 21: p-waarden GLM voor de PM-metingen

De gepaarde T-toets met Bonferonni correctie verschaft ons meer informatie over het significante

tijdseffect. Aangezien er geen groepseffect kon worden aangetoond, baseerden we deze test op de

gehele steekproef.

Tijdseffect 1

PM1G - PM2G

Tijdseffect 2

PM2G - PM3G

Tijdseffect 3

PM2G – PM4G

gemiddelde (x)


P

14.15 – 13.65

1.615 – 1.465

0.001

13.65 – 14.20

1.465 – 1.563

< 0.001

13.65 – 14.03

1.465 – 1.417

0.003

Tabel 22: post-hoc test

Er blijken significante verschillen aanwezig te zijn tussen meetmomenten 1 en 2, tussen

meetmomenten 2 en 3 en tussen meetmomenten 2 en 4. Deze verschillen kunnen we grafisch als

volgt voorstellen:

Grafische voorstelling 1: invloed van tijdstip op PM


Voor de PMI-metingen geeft het GLM-model aan dat er geen significant hoofdeffect is voor de factor

‘groep’ (p=0.924). Het model geeft echter wel een significant hoofdeffect aan voor de factor ‘tijd’

46

(p=0.001). Ook hier is geen sprake van een significant tweevoudig interactie-effect tussen ‘tijd’ en

‘groep’ (p=0.437).

P




0.924

0.001

0.437

Tabel 23: p-waarden GLM voor de PMI-metingen

De gepaarde T-toets met Bonferonni correctie verschaft ons ook hier meer informatie over het

significante tijdseffect. Aangezien er geen groepseffect kon worden aangetoond, baseerden we deze

test op de gehele steekproef.

Tijdseffect 1

PMI1G- PMI2G

Tijdseffect 2

PMI2G - PMI3G

Tijdseffect 3

PMI2G – PMI4G

gemiddelde (x)


P

8.31 – 8.02

0.735 – 0.676

0.001

8.02 – 8.34

0.676 – 0.719

< 0.001

8.02 – 8.25

0.676 – 0.631

0.003

Tabel 24: post-hoc test

Analoog met de PM-resultaten zijn ook voor de PMI-metingen significante verschillen aanwezig

tussen meetmomenten 1 en 2, tussen meetmomenten 2 en 3, en tussen meetmomenten 2 en 4. Deze

verschillen kunnen we grafisch als volgt voorstellen:

Grafische voorstelling 2: invloed van tijdstip op PM

47


Het GLM-model toont hoofd-, noch interactie-effecten aan voor de SH-meting.

P




0.206

0.539

0.190

Tabel 25: p-waarden GLM voor de SH-metingen


Het GLM-model toont hoofd-, noch interactie-effecten aan voor de UT-meting.

P




0.553

0.100

0.074

Tabel 26: p-waarden GLM voor de UT-metingen

3. CORRELATIE

In dit onderzoek interpreteren we de Pearson correlatiecoëfficiënt als volgt:

Interval Interpretatie

[-1.0, -0.7]

[-0.7, -0.3]

[-0.3, +0.3]

[+0.3, +0.7]

[+0.7, +1.0]

Sterk negatief verband

Zwak negatief verband

Minimaal verband

Zwak positief verband

Sterk positief verband

Tabel 27: interpretatie Pearson correlatiecoëfficiënt (De Moor & Van Maele, 2006)

Onderstaande tabellen (28-35) geven respectievelijk de samenhang weer (aan de hand van de Pearson

correlatiecoëfficiënt) tussen de PM- en PMI-metingen, PM- en SH-metingen, PM- en UT-metingen

(op 0°, 90° en 180°) en SH- en UT-metingen (op 0°, 90° en 180°).

48

3.1 M. pectoralis minor (PM) en M. pectoralis minor index (PMI)

PM1G-PMI1G PM2G-PMI2G PM3G-PMI3G PM4G-PMI4G

Pearson correlatie 0.939 0.923 0.930 0.948

Tabel 28: Pearson correlatie tussen de PM-meting en de PMI-meting op 4 tijdstippen

De Pearson correlatiecoëfficiënten situeren zich binnen het interval [0.923, 0.948], en wijzen op een

sterk positief verband tussen de PM- en PMI-metingen op de 4 tijdstippen.

3.2 M. pectoralis minor (PM) en Schouderhoogte (SH)

PM1G-SH1G PM2G-SH2G PM3G-SH3G PM4G-SH4G

Pearson correlatie -0.063 -0.296 -0.108 -0.234

Tabel 29: Pearson correlatie tussen de PM-meting en de SH-meting op 4 tijdstippen

Bovenstaande resultaten wijzen op een minimaal verband tussen de PM- en SH-metingen op de 4

tijdstippen.

3.3 M. pectoralis minor (PM) en scapulaire opwaartse rotatie (UT)

PM1G- UT1G 0° PM2G- UT2G 0° PM3G- UT3G 0° PM4G- UT4G 0°

Pearson correlatie -0.075 0.200 0.127 -0.039

Tabel 30: Pearson correlatie tussen de PM-meting en UT-meting (op 0°) op 4 tijdstippen

PM1G- UT1G 90° PM2G- UT2G 90° PM3G- UT3G 90° PM4G- UT4G 90°

Pearson correlatie 0.085 -0.007 -0.135 -0.137


PM1G- UT1G

180°

PM2G- UT2G

180°

PM3G- UT3G

180°

PM4G- UT4G

180°

Pearson correlatie -0.080 -0.043 0.090 0.139


Bovenstaande resultaten wijzen op de aanwezigheid van een minimaal verband tussen de PM- en UT-

metingen (op 0°, 90° en 180°) op de 4 tijdstippen.

49

3.4 Schouderhoogte (SH) en scapulaire opwaartse rotatie (UT)

SH1G- UT1G 0° SH2G- UT2G 0° SH3G- UT3G 0° SH4G- UT4G 0°

Pearson correlatie -0.168 -0.092 -0.282 -0.005

Tabel 33: Pearson correlatie tussen de SH-meting en UT-meting op (0°) op 4 tijdstippen

SH1G- UT1G 90° SH2G- UT2G 90° SH3G- UT3G 90° SH4G- UT4G

90°

Pearson correlatie -0.020 -0.016 0.106 0.254

Tabel 34: Pearson correlatie tussen de SH-meting en UT-meting op (90°) op 4 tijdstippen

SH1G- UT1G 180° SH2G- UT2G 180° SH3G- UT3G 180° SH4G- UT4G 180°

Pearson correlatie -0.129 0.112 0.101 -0.113

Tabel 35: Pearson correlatie tussen de SH-meting en UT-meting (op 180°) op 4 tijdstippen

Bovenstaande resultaten wijzen op de aanwezigheid van een minimaal verband is tussen de SH- en

UT-metingen (op 0°, 90° en 180°) op de 4 tijdstippen.

4. INDICATOR VOOR EEN VERKORTE M. PECTORALIS MINOR

Onderstaande tabellen (36-41) geven de resultaten weer van de ongepaarde t-test voor de PM-, PMI-,

SH- en UT- metingen op de 4 tijdstippen.


PM1G PM2G PM3G PM4G

Ongepaarde t-test (p) < 0.001 0.001 0.002 0.002

Tabel 36: p-waarden ongepaarde t-test voor de PM-meting op 4 tijdstippen


PMI1G PMI2G PMI3G PMI4G

Ongepaarde t-test (p) < 0.001 0.002 0.003 0.002

Tabel 37: p-waarden ongepaarde t-test voor de PMI-metingen op 4 tijdstippen

50


SH1G SH2G SH3G SH4G

Ongepaarde t-test (p) 0.749 0.752 0.657 0.956

Tabel 38: p-waarden ongepaarde t-test voor de SH-meting op 4 tijdstippen


UT1G 0° UT2G 0° UT3G 0° UT4G 0°


Tabel 39: p-waarden ongepaarde t-test voor de UT-meting (op 0°) op 4 tijdstippen

UT1G 90° UT2G 90° UT3G 90° UT4G 90°



UT1G 180° UT2G 180° UT3G 180° UT4G 180°



51

DEEL 6: DISCUSSIE

A. INVLOED VAN DE STRETCHING TECHNIEK

Op basis van onze gegevens en berekeningen konden geen groepsverschillen worden aangetoond voor

de verschillende metingen. Dit zou nulhypothetisch impliceren dat beide stretching methoden

evenwaardig zijn.

Om hierover een uitspraak te kunnen doen, toetsen we onze resultaten met de literatuur. Er zijn tot op

heden geen studies bekend die de zelfstretching van Borstad en Ludewig (2006) met de manuele

stretching van Ellenbecker en Cools (2010) vergelijken. Er is echter wel een studie waar de

zelfstretching van Borstad & Ludewig (2006) vergeleken wordt met, en superieur blijkt aan een

manuele stretching van Borstad & Ludewig (2006).

Het grote verschilpunt tussen de manuele stretching volgens Borstad en Ludewig (2006) en de

manuele stretching volgens Ellenbecker en Cools (2010) is de uitgangshouding van de schouder en

arm, welke respectievelijk de (impingement provocatieve) ABER-positie en de (niet impingement

provocatieve) neutrale positie langs het lichaam is.

Als we er vervolgens van uit mogen gaan dat de door ons aangewende manuele stretching van

Ellenbecker en Cools (2010), omwille van het afwezig zijn van eventuele impingementklachten (en

dus een betere spierontspanning), superieur is aan die van Borstad en Ludewig (2006), dan zou dit

mogelijks een verklaring kunnen zijn voor het feit dat wij met deze studie geen verschillen konden

aantonen.

Volgen we deze redenering, dan worden we in de richting gestuurd aan te nemen dat het resultaat van

ons onderzoek (het evenwaardig zijn van de stretching methoden) voortvloeit uit de werkelijkheid, en

niet uit een type 2 fout.

Uiteraard moet er steeds voorzichtig omgesprongen worden met het trekken van conclusies. Daarom

opteren wij ervoor te concluderen dat beide aangewende methoden, omwille van hun kenmerken, zeer

goede methoden zijn. Bij beide stretching methoden wordt de processus coracoïdeus immers zowel

naar dorsaal, craniaal als lateraal bewogen, wat een vereiste is voor een goede stretching van de m.

pectoralis minor (Ludewig & Cook, 2000). Uiteraard hebben beide methoden nog een aantal voor-,

maar ook nadelen, en blijken deze vaak complementair.

52

Zelfstretching

(Borstad & Ludewig, 2006)

Manuele stretching

(Ellenbecker & Cools, 2010)

Directheid

Geïsoleerd

indirect (minder precies)

nee

direct (preciezer)

ja

Uitgangshouding impingementprovocatief niet impingementprovocatief

voorrek op spier voorrek op spier

Integratie ademhaling nee ja

Ongemak nee ja

Controlegevoel ja nee

Tabel 42: voordelen en nadelen van de stretching methoden

Op basis van de onderzoeksresultaten bevelen we zwemclubs dan ook aan om de m. pectoralis minor,

in het kader van de pathologiepreventie, te stretchen volgens één van de aangewende methoden.

Brengen we hierbij ook de kosten-baten analyse in rekening, dan bevelen we zwemclubs de

zelfstretching aan. De manuele stretching is immers tijd- en geldintensief, aangezien men hiervoor

afhankelijk is van een kinesitherapeut of trainer.

B. INVLOED VAN STRETCHING OP M. PECTORALIS MINOR (PM)

Omwille van het feit dat we geen groepseffect konden aantonen, geldt onderstaande bespreking voor

de volledige steekproef.

De statistische resultaten wijzen voor de PM-metingen op een aantal significante tijdseffecten.

Een eerste tijdseffect geeft het verschil in spierlengte aan tussen meting 1 voor de zwemtraining

(14.15 cm) en meting 2 na de zwemtraining (13.65 cm); de m. pectoralis minor zou tijdens het

zwemmen met andere woorden significant verkorten. Deze bevinding kan vanuit twee hypothesen

verklaard worden. Een eerste hypothese gaat ervan uit dat de m. pectoralis minor, ten gevolge van het

leveren van musculaire activiteit tijdens het crawlzwemmen, verkort. Hoewel deze musculaire

activiteit nog niet werd aangetoond via EMG-studies, werd wel reeds aangetoond dat een spier verkort

onder invloed van repetitieve activiteit (Ludewig & Cook, 2000; Lukasiewicz et al., 1999). Een

tweede hypothese gaat ervan uit dat de m. serratus anterior, ten gevolge van zijn continue activiteit

tijdens het crawlzwemmen, vermoeit. Deze vermoeidheid zou in een significante reductie in

scapulaire posterieure tilt en externe rotatie resulteren, wat de afstand tussen de oorsprong en de

aanhechting van de m. pectoralis minor verkleint (Borstad et al., 2009). Het uitklaren van deze

hypothesen kan als suggestie dienen voor verder onderzoek.

53

Een tweede tijdseffect brengt het verschil in spierlengte tussen meting 2 na de training (13.65 cm) en

meting 3 na één stretching moment (14.20 cm) in kaart. Voor beide stretching technieken geldt dus

dat ze een significante lengtevermeerdering (van gemiddeld 0.55 cm) teweeg brengen op korte termijn

en dus kwalitatief goede technieken zijn. Borstad en Ludewig (2006) konden ook korte termijn

effecten aantonen voor de aangewendde zelfstretching en manuele stretching en bevonden een

lengtestijging van respectievelijk 2.24 cm en 1.70 cm ten opzichte van de rustlengte.

Onze studie bevond geen tijdseffect tussen meting 1 voor de training en meting 3 na één stretching

moment. De afwezigheid van een significant verschil in spierlengte tussen meting 1 en 3 impliceert

dat de spier na stretching zijn initiële lengte opnieuw aanneemt. Stretching kan het negatieve effect

van de training dus tijdelijk teniet doen.

Een derde tijdseffect, tenslotte, illustreert het verschil in spierlengte tussen meting 2 na de training

(13.65 cm) en meting 4 voor de training en na negen stretching momenten (14.03 cm).

De afwezigheid van een tijdseffect tussen meting 1 (14.15 cm) voor de training en meting 4 (14.03

cm) voor de training en na negen stretching momenten geeft aan dat onze interventie de spierlengte

van de m. pectoralis minor nagenoeg constant kon houden en is dus een zeer positief gegeven. Het

beoogde lange termijn effect, waarbij de spierlengte op meting 4 groter is dan op meting 1, werd niet

behaald. Dit kan in theorie te wijten zijn aan de kwaliteit van de interventie en/of aan de stretching

modaliteiten.

Het is onwaarschijnlijk dat de kwaliteit van de interventie te wensen overliet, vermits de interventie

steeds gecontroleerd en onder toezicht plaatsvond. Bij afwezigheden op interventiemomenten werden

de zwemmers uit het onderzoek geschrapt.

We staan bijgevolg even stil bij de stretching modaliteiten. De zwemmers stretchten drie maal per

week na training (telkens drie maal dertig seconden), en dit gedurende drie weken. De modaliteiten

werden gebaseerd op de kinesitherapeutische behandelmodaliteiten van courante aandoeningen.

Mogelijks was voor deze doelgroep de frequentie te laag en/of de interventieduur te kort om de

spierrustlengte op lange termijn te vergroten. Bij gebrek aan studies die het lange termijn effect van

een geïsoleerde m. pectoralis minor stretching in kaart stellen, verwijzen we naar studies die dit bij de

m. hamstrings onderzochten. LaRoche en Connolly (2006) bevonden, na een interventie van 4 weken

(dagelijks 300 seconden) een toename in ROM van 9.5 %. Over dezelfde tijd levert een dagelijkse

stretching van 180 seconden 7.8 % winst, en een dagelijkse stretching van 30 seconden geen winst in

ROM op (Ayala et al.,2010; Davis et al., 2005). Verder onderzoek over deze modaliteiten bij de m.

pectoralis minor is daarom wenselijk.

De keuze voor een statische stretching is gegrond aangezien we een toename van de ROM van de

spier beoogden, en niet een toename van de opslagcapaciteit van de pees.

Om het effect van een intensiever interventieprogramma voor de m. pectoralis minor bij zwemmers in

kaart te brengen, is verder onderzoek nodig.

54

C. INVLOED VAN STRETCHING OP M. PECTORALIS MINOR INDEX (PMI)

Omwille van het feit dat we geen groepseffect konden aantonen, geldt onderstaande bespreking voor

de volledige steekproef.

De resultaten geven voor de PMI-data een aantal significante tijdseffecten aan.

Een eerste tijdseffect geeft het verschil in PMI aan tussen meting 1 voor de zwemtraining (8.31 cm)

en meting 2 na de zwemtraining (8.02 cm).

Een tweede tijdseffect brengt het verschil in PMI tussen meting 2 na de training (8.02 cm) en meting 3

na één stretching moment (8.34 cm) in kaart.

Een derde tijdseffect illustreert het verschil in PMI tussen meting 2 na de training (8.02 cm) en meting

4 voor de training en na negen stretching momenten (8.25 cm).

Aangezien de PMI-gegevens op de PM-metingen gebaseerd zijn en de resultaten dezelfde trend

volgen, geldt hier dezelfde bespreking als voor de PM-metingen.

D. INVLOED VAN STRETCHING OP SCHOUDERHOOGTE (SH)

Het GLM-model geeft voor de SH-meting geen significante effecten aan. De afwezigheid van een

groepseffect impliceert dat de resultaten voor beide groepen gelijk zijn; de afwezigheid van een

tijdseffect impliceert dat zwemtraining noch stretching de schouderhoogtemeting significant

beïnvloeden.

Wanneer we voor beide groepen de gemiddelde SH-waarden op de verschillende meetmomenten

beschouwen, valt wel een interessante tendens op; voor beide groepen geldt dat de SH (meting 1: 6.15

cm (A) en 6.51 cm (B)) toeneemt na het zwemmen (meting 2: 6.25 cm (A) en 6.70 cm (B)) en daalt

na één stretching moment (meting 3: 6.13 cm (A) en 6.12 cm (B)). Via de omgekeerd evenredige

relatie tussen PM en SH zijn de bovengenoemde PM-tijdseffecten hier dus in beperkte mate aanwezig.

De manuele stretching groep (A) evenaart na één stretching moment zijn initiële waarde, de

zelfstretching groep (B) behaalt na één stretching moment een winst van 0.39 cm ten opzichte van de

initiële waarde. Het superieure effect van de zelfstretching met betrekking tot de SH vloeit

waarschijnlijk voort uit het minder specifieke karakter van deze techniek; mobilisatie van de

wervelkolom en de ribben beïnvloeden mogelijks ook de spierlengte van de bovenliggende m.

pectoralis major (Wong et al., 2009).

55

E. INVLOED VAN STRETCHING OP SCAPULAIRE OPWAARTSE ROTATIE (UT)

Het GLM-model geeft voor de UT-meting geen significante effecten aan. De afwezigheid van een

groepseffect impliceert dat de resultaten voor beide groepen gelijk zijn; de afwezigheid van een

tijdseffect impliceert dat zwemtraining noch stretching de scapulaire opwaartse rotatie significant

beïnvloeden.

Theoretisch zou de zwemtraining, ten gevolge van het vermoeien van de m. serratus anterior of het

verkorten van de m. pectoralis minor, in een gedaalde opwaartse rotatie resulteren (Borstad et al.,

2009; Ludewig & Cook, 2000; Lukasiewicz et al., 1999). Onze resultaten konden deze daling echter

niet aantonen. Onze bevindingen stroken met die van Su en collega’s (2004), maar contrasteren met

deze van Madsen en collega’s (2011).

Uit de studie van Borstad en Ludewig (2005) verwachten we dat een verkorte m. pectoralis minor

mogelijks aanleiding geeft tot een gedaalde opwaartse rotatie, en logischerwijs dat de stretching van

deze spier een tegenovergestelde invloed op de scapulaire opwaartse rotatie uitoefent. Wanneer we

voor beide groepen de gemiddelde UT-waarden op de verschillende meetmomenten beschouwen, valt

wel de trend op dat stretching op korte termijn tot een grotere opwaartse rotatie bijdraagt; de waarden

bij meting 3 zijn stuk voor stuk groter dan deze bij meting 2.

Een gebrek aan significante resultaten zou te wijten kunnen zijn aan een aantal beperkingen in

verband met het gebruikte meetprotocol.

Zo overstijgt de SEM van onze meting die van Su en collega’s (2004). Onvoldoende standaardisatie

van de drie armposities in het scapulaire vlak kan hiervoor verantwoordelijk zijn. Een eenvoudige

oplossing bestaat uit het aanbieden van een leidraad voor de beweging in het scapulaire vlak onder de

vorm van een plastic stok, 40° anterieur van het frontale vlak gepositioneerd. Een individuele

markering kan 90° scapulaire elevatie aangeven.

Overeenkomstig met de bevindingen van bovenvermelde auteurs, daalt de betrouwbaarheid bij

toenemende elevatie. Een degelijke training in palpatievaardigheden kan dit gedeeltelijk opvangen.

Tegenover deze bedenkingen staan de hanteerbaarheid, kostprijs en goede psychometrische

kenmerken waardoor we kunnen concluderen dat we toch de meest geschikte, hedendaagse

meetmethoden voor dit studiedesign gekozen hebben.

56

F. CORRELATIES

1. M. PECTORALIS MINOR (PM) EN M. PECTORALIS MINOR INDEX (PMI)

De sterke positieve correlatie tussen de PM- en PMI-metingen toont aan dat beide metingen op

eenzelfde manier de werkelijke lengte van de m. pectoralis minor in kaart stellen. De afgeleide index

brengt de lichaamslengte van de zwemmer in rekening in functie van het neutraliseren van

interindividuele variaties, en dit zonder de oorspronkelijke resultaten te tekenen.

2. M. PECTORALIS MINOR (PM) EN SCHOUDERHOOGTE (SH)

Borstad (2006) gaf reeds aan dat de SH-meting (in ruglig) eerder een maat is voor de scapulaire

positie dan voor de lengte van de m. pectoralis minor. De meting correleert immers niet met de

lengtemeting van de m. pectoralis minor (in zit), en dit onder meer ten gevolge van een verschillende

invloed van de zwaartekracht en de onderlaag op de scapula in deze verschillende uitgangshoudingen.

Wij werkten het verschil in uitgangshouding weg door beide metingen in ruglig uit te voeren, en

gingen na of de metingen op die manier wel verband hielden met elkaar.

Het minimaal negatieve verband tussen de PM- en SH-metingen suggereert echter dat beide metingen

weinig gemeenschappelijk hebben en dus verschillende zaken meten. De vraag welke techniek

effectief de lengte van de m. pectoralis minor bepaalt, stelt zich bijgevolg.

Er is ons geen studie bekend die de indirecte lengtemeting van Sahrman (2002) met de directe

lengtemeting van Borstad (2008) vergelijkt vanuit dezelfde uitgangshouding. Meer onderzoek is hier

op zijn plaats. Om beide technieken aldus te vergelijken, maken we een kritische vergelijking.

Directe lengtemeting

(Borstad, 2008)

Indirecte lengtemeting

(Sahrman, 2002)

Directheid van de meting Directe lengtemeting Indirecte lengtemeting

Uitgangshouding Ruglig, armen naast het lichaam Ruglig, armen op de buik

Palpatie Niet eenvoudig palpeerbare

referentiepunten

Eenvoudig palpeerbare

referentiepunten

Interindividuele variaties

(lichaamslengte)

Betrouwbaarheid

Via de PMI wordt rekening

gehouden met lichaamslengte

Betrouwbaar; ICC 0.82-0.87

(Borstad, 2008)

Er wordt geen rekening gehouden

met lichaamslengte

Betrouwbaar; ICC 0.92-0.93

(Lewis & Valentine, 2007)

Tabel 43: vergelijking directe lengtemeting Borstad (2008) en indirecte lengtemeting Sahrman (2002)

57

Wij opteren voor de lengtemeting volgens Borstad (2008), omwille van het feit dat deze meting

betrouwbaar is, een direct karakter heeft, en rekening houdt met interindividuele variaties

(lichaamslengte). Door middel van een degelijke opleiding van de onderzoeker en het tweevoudig

afnemen van de metingen trachtten we het nadeel van de methode, namelijk de iets minder eenvoudig

palpeerbare referentiepunten, te neutraliseren.

Bovendien is de ‘rounded shoulder posture’ een multifactorieel gegeven dat zowel door myogene als

skeletale variaties tot stand komt (Wong et al., 2009). De methode van Sahrman gaat hieraan voorbij.

3. M. PECTORALIS MINOR (PM) EN SCAPULAIRE OPWAARTSE ROTATIE (UT)

Met het oog op pathologiepreventie voegden we de meting van de scapulaire opwaartse rotatie aan

ons onderzoek toe. Een gedaalde scapulaire opwaartse rotatie is immers een alom bekende risicofactor

voor impingement (Michener et al., 2003) en instabiliteit (Itoi et al., 1992; Weiser et al., 1999), beide

vaak voorkomende klachten bij zwemmers. Het aandeel van de m. pectoralis minor is in dit verband

echter nog niet aangetoond (Borstad & Ludewig, 2005; Burkhart et al., 2003c).

Uit de wetenschap dat de m. pectoralis minor verkort na het zwemmen en verlengt tijdens scapulaire

opwaartse rotatie (Ludewig & Cook, 2000), vloeit de verwachting voort dat de scapulaire opwaartse

rotatie zou dalen na het zwemmen. Uit ons onderzoek blijkt echter dat de PM- en UT-metingen slecht

met elkaar correleren. Er is sprake van een, afwisselend positief en negatief, minimaal verband. Net

zoals Su en collega’s (2004), zijn we bijgevolg niet in staat significante veranderingen in scapulaire

kinematica na het zwemmen vast te stellen.

4. SCHOUDERHOOGTE (SH) EN SCAPULAIRE OPWAARTSE ROTATIE (UT)

Ook het verband tussen de SH- en UT-metingen bleek zeer klein te zijn.

Aangezien de m. pectoralis minor zowel een invloed uitoefent op de SH als de UT, gingen we uit van

een verband tussen de desbetreffende metingen. De reeds aangehaalde beïnvloedende factoren voor de

SH-metingen en protocolaire beperkingen van de UT-metingen kunnen een verklaring bieden voor het

gebrek aan een degelijke correlatie.

58

G. INDICATOR VOOR EEN VERKORTE M. PECTORALIS MINOR

We stelden ons de vraag of de m. pectoralis minor bij de zwemmers uit onze steekproef werkelijk

verkort was en, zoja, in welke mate de SH- en UT-resultaten hierdoor werden beïnvloed. Aangezien

de index van Sahrman (2002) geen klinische betekenis heeft en er geen andere maatstaven

voorhanden zijn, namen we de waarde 7.65 cm (Borstad & Ludewig, 2005) als richtlijn. Onderzoek

naar de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van deze norm is tot op heden nog niet uitgevoerd.

Uit de beschrijvende statistische analyse blijkt dat slechts 20.9 % (6 /29) van de zwemmers een

verkorte m. pectoralis minor heeft (PMI < 7.65 cm). Het door Olivier en collega’s (2008) aangehaalde

percentage van 55 % (zwemmers met een scapulaire protractiestand) wordt dus niet geëvenaard.

Mogelijks is de normwaarde van 7.65 cm te streng en werden een aantal zwemmers onterecht bij de

groep met normale spierlengte ingedeeld.

Beide groepen (groep 1:PMI < 7.65 cm en groep 2: PMI > 7.65 cm) verschillen significant van elkaar

wat betreft de PM en PMI. De groepen verschillen niet van elkaar wat betreft de SH en UT. Ofwel

worden deze metingen dus niet beïnvloed door een verkorte m. pectoralis minor, ofwel worden ze wel

beïnvloed door een verkorte m. pectoralis minor maar kon dit niet aangetoond worden. In dit laatste

geval kunnen we ons afvragen of dit te wijten is aan de eerder aangehaalde protocollaire bemerkingen

of aan het feit dat de waarde 7.65 cm geen goede norm is voor een indeling op basis van spierlengte.

Verder onderzoek aangaande dit onderwerp is vereist.

H. ALGEMEEN KRITISCHE OPMERKINGEN

In een typische klinische studie bestudeert men het effect van een medische interventie op bepaalde

gezondheidsvariabelen bij een groep proefpersonen. Ter referentie schakelt men hierbij ook een

controlegroep in. Toewijzing tot een groep gebeurt door middel van randomisatie, en resulteert zo in

een Randomised Controlled Trial (RCT) (De Moor & Van Maele, 2006).

Deze studie is een voorbeeld van een gerandomiseerde klinische studie waarbij de effecten van twee

stretching methoden op de PM, PMI, SH, en UT bestudeerd werden. De testpersonen werden voor

deze interventie onderverdeeld in twee groepen (A en B).

Een beperking van deze studie is het ontbreken van een controlegroep. Vanuit ethisch perspectief is

het immers niet te verantwoorden om topzwemmers gedurende drie weken afstand te laten nemen van

elke vorm van stretching.

59

Een cross-over design met uitwassingsfase had hier een alternatief kunnen bieden voor het matched-

case-control design. Gedurende de eerste fase van het onderzoek ondergaat groep A de manuele

stretching en hanteert groep B de zelfstretching. Vervolgens zijn beide groepen, gedurende een vooraf

bepaalde periode, vrij van interventie. Nadien stretcht groep A via de zelfstretching methode en wordt

groep B manueel gestretcht (De Moor & Van Maele, 2006).

Fig. 20: cross-over design (De Moor & Van Maele, 2006)

Een tweede bemerking is de relatief kleine steekproef (n=29). We moeten ons de vraag stellen of de

steekproef wel groot genoeg is om een effect aan te geven en of de nulhypothesen dus niet onterecht

worden behouden (=type 2 fout). Het opdrijven van de steekproefgrootte is de enige manier om de

power te vergroten. Hoe groot de steekproef in deze studie minimaal moet zijn kan berekend worden

aan de hand van een poweranalyse (De Moor & Van Maele, 2006). We verkozen een beperkte

steekproef omwille van het homogene karakter (zelfde club en vergelijkbaar niveau). Via deze

selectiecriteria werd de invloed van trainingsduur, -frequentie, -intensiteit, -opbouw en techniek

geminimaliseerd.

60

DEEL 7: BESLUIT

Met deze studie doelden we erop het effect van twee stretching technieken op de rustlengte van de m.

pectoralis minor en op de scapulaire opwaartse rotatie in kaart te brengen. Onze bevindingen

suggereren geen verschil tussen de aangewende stretching technieken. Voor beide technieken geldt

dat ze de rustlengte van de m. pectoralis minor op korte termijn doen toenemen, en op lange termijn

constant houden. Het effect op de scapulaire opwaartse rotatie kon ons onderzoek niet aantonen.

Mogelijks was dit het gevolg van onvoldoende gestandaardiseerde metingen. Meer onderzoek naar

deze factor is in het kader van de pathologiepreventie aldus gewenst, aangezien de literatuur wel een

verband aangeeft tussen de m. pectoralis minor en een gewijzigde scapulaire positie.

Op basis van het aangetoonde effect op de rustlengte van de m. pectoralis minor en het niet

aangetoonde, maar wel verwachte effect op de scapulaire kinematica bevelen we zwemclubs toch aan

de m. pectoralis minor na training te stretchen volgens één van beide technieken. Onze voorkeur gaat,

omwille van praktische en financiële overwegingen, uit naar de zelfstretching.

61

DEEL 8: BIBLIOGRAFIE

Allegrucci, M., Whitney, S.L., & Irrgang, J.J. (1994). Clinical implications of secondary impingement

of the shoulder in freestyle swimmers. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy, 20(6),

307-318.

Almeida, G.P.L., De Souza, V.L., Barbosa, G., Santos, M.B., Saccol, M.F., & Cohen, M. (2011).

Swimmer’s shoulder in young athlete: rehabilitation with emphasis on manual therapy and

stabilization of shoulder complex. Manual therapy, 1-6.

Ayala, F., Sainz De Baranda, P., & De Ste Croix, M. (2010). Effect of active stretch on hip flexion

range of motion in female professional futsal players. J Sports Med Phys Fitness, 50, 428-435.

Ayub, E. (1991). Posture and upper quarter. In Donatelli, R.A. (Ed.). Clinics in physical therapy:

physical therapy of the shoulder (2e Ed.). New York: Churchill Livingstone.

Bak, K. (2010). The practical management of swimmer’s painful shoulder: etiology, diagnosis, and

treatment. Clin J Sport Med, 20(5), 386-390.

Bak, K., & Faunø, P. (1997). Clinical findings in competitive swimmers with shoulder pain. Am J

Sports Med, 25(2), 254-260.

Bak, K., & Magnusson, S.P. (1997). Shoulder strength and range of motion in symptomatic and pain-

free elite swimmers. Am J sports Med, 25(4), 454-459.

Bang, M.D., & Deyle, G.D. (2000). Comparison of supervised exercise with and without manual

physical therapy for patients with shoulder impingement syndrome. Journal of Orthopaedic & Sports

Physical Therapy, 30, 126-137.

Beach, M.L., Whitney, S.L., & Dickoff-Hoffman, S.A. (1992). Relationship of shoulder flexibility,

strength, and endurance to shoulder pain in competitive swimmers. Journal of Orthopaedic & Sports

Physical Therapy, 16(6), 262-268.

Blanch, P. (2004). Conservative management of shoulder pain in swimming. Physical Therapy in

Sport, 5, 109-124.

http://ajs.sagepub.com/search?author1=Peter+Faun%C3%B8&sortspec=date&submit=Submit

62

Borsa, P.A., Laudner, K.G., & Sauers, E.L. (2008). Mobility and stability adaptations in the shoulder

of the overhead athlete. Sports Med, 38(1), 17-36.

Borsa, P.A., Timmons, M.K., & Sauers, E.L. (2003). Scapular positioning patterns during humeral

elevation in unimpaired shoulders. Journal of Athletic Training, 38(1), 12-17.

Borsa, P.A., Wilk, K.E., & Jacobson, J.A. (2005). Correlation of range of motion and glenohumeral

translation in professional baseball pitchers. Am J Sports Med, 33(9), 1392-1399.

Borstad, J.D. (2006). Resting position variables at the shoulder: evidence to support a posture-

impairment association. Physical Therapy, 86(4), 549-557.

Borstad, J.D. (2008). Measurement of pectoralis minor muscle length: validation and clinical

application. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy, 38(4), 169-174.

Borstad, J.D., & Ludewig, P.M. (2002). Comparison of scapular kinematics between elevation and

lowering of the arm in the scapular plane. Clin Biomech, 17, 650-659.

Borstad, J.D., & Ludewig, P.M. (2005). The effect of long versus short pectoralis minor resting length

on scapular kinematics in healthy individuals. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy, 35,

227-238.

Borstad, J.D., & Ludewig, P.M. (2006). Comparison of three stretches for the pectoralis minor

muscle. Journal of Shoulder and Elbow Surgery, 15, 324-330.

Borstad, J.D., Szucs, K., & Navalgund, A. (2009). Scapula kinematic alterations following a modified

push-up plus task. Hum Mov Sci, 28(6), 738-751.

Braun, B.L., & Amundson, L.R. (1989). Quantitative assessment of head and shoulder posture. Arch

Phys Med Rehabil, 70, 322-329.

Braun, S., Kokmeyer, D., & Millet, P.J. (2009). Shoulder injuries in the throwing athlete. The Journal

of Bone & Joint Surgery, 91, 966-978.

Burkhart, S.S., Morgan, C.D., & Kibler, W.B. (2000). Shoulder injuries in overhead athletes: the

‘dead arm’ revisited. Clin Sports Med, 19(1), 125-158.

63

Burkhart, S.S., Morgan, C.D., & Kibler, W.B. (2003a). The disabled throwing shoulder: spectrum of

pathology, part I: pathoanatomy and biomechanics. Arthroscopy, 19, 404-420.

Burkhart, S.S., Morgan, C.D., & Kibler, W.B. (2003b). The disabled throwing shoulder: spectrum of

pathology, part II: evaluation and treatment of SLAP lesions in throwers. Arthroscopy, 19, 531-539.

Burkhart, S.S., Morgan, C.D., & Kibler, W.B. (2003c). The disabled throwing shoulder: spectrum of

pathology, part III: the SICK scapula, scapular dyskinesis, the kinetic chain, and rehabilitation.

Arthroscopy, 19(6), 641-661.

Carpenter, J.E., Blasier, R.B., & Pellizon, G.G. (1998). The effects of muscle fatigue on shoulder joint

position sense, American Journal of Sports Medicine, 26(2), 262-265.

Codman, E.A. (1934). The shoulder. Boston: G. Miller & Company.

Cools, A. (2007-2008). Cursus kinesitherapeutisch handelen bovenste en onderste lidmaat: Tweede

bachelor in de revalidatiewetenschappen en de kinesitherapie aan de Arteveldehogeschool en

Universiteit Gent. Gent, België. (Niet gepubliceerd)

Cools, A.M., & Walravens, M. (2009). Oefentherapie bij schouderaandoeningen. Antwerpen:

Standaard Uitgeverij.

Cools, A.M., Witvrouw, E.E., Danneels, L.A., Verstraeten, G., & Cambier, D. (2002).

Test- retest reproducibility of concentric strength values for shoulder girdle protraction and retraction

using the Biodex isokinetic dynamometer. Isokinet Exerc Sci, 10, 129-136.

Cools, A.M., Witvrouw, E.E., Mahieu, N.N., & Danneels, L.A. (2005). Isokinetic scapular muscle

performance in overhead athletes with and without impingement symptoms. Journal of Athletic

Training, 40, 104-110.

Costill, D.L., Maglischo, E.W., & Richardson, A.B. (1992). Swimming. Oxford, Groot-Brittannië:

Oxford Blackwell.

Crockett, H.C., Gross, L.B., & Wilk, K. (2002). Osseous adaptation and range of motion at the

glenohumeral joint in professional baseball players. Am J Sports Med, 30(1), 20-26.

64

Crotty, N.M., & Smith, J. (2000). Alterations in scapular position with fatigue: a study in swimmers.

Clinical Journal of Sport Medicine, 10, 251-258.

Culham, E., & Peat, M. (1993). Spinal and shoulder complex posture: Measurement using the 3Space

Isotrak. Clin Rehabil, 7, 309-318.

Danneels, L. (2007-2008). Cursus kinesitherapeutisch handelen wervelzuil: Tweede bachelor in de

revalidatiewetenschappen en de kinesitherapie aan de Arteveldehogeschool en Universiteit Gent.

Gent, België. (Niet gepubliceerd)

Davies, G.J., Ellenbecker, T.S., Manske, R., & Matheson, J.W. (2009). The shoulder in swimming. In

Andrews, J.R., Wilk, K.E., & Reinold, M. (Eds.), The Athlete's Shoulder (445-462). Philadelphia,

PA.: Elsevier.

Davis, D.S., Ashby, P.E., McCale, K.L., McQuain, J.A., & Wine, J.M. (2005). The effectiveness of 3

stretching techniques on hamstrings flexibility using consistent stretching parameters. J Strength And

Cond Res, 19, 27-32.

De Moor, G., & Van Maele, G. (2006). Cursus inleiding tot de medische statistiek: Faculteit

geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde, Afdeling

Medische Informatica en Statistiek. Gent, België. (Niet gepubliceerd)

DiVeta, J., Walker, M.L., & Skibinski, B. (1990). Relationship between performance of selected

scapular muscles and scapular abduction in standing subjects. Physical Therapy, 70, 470-477.

Dominguez, R.H. (1978). Shoulder pain in age-group swimmers. Baltimore: University Park Press.

Ebaugh, D., McClure, P., & Karduna, A. (2003). Effects of task intensity on changes in scapular

kinematics. Advance online publication. American Society of Biomechanics Annual Meeting.

Ebaugh, D., McClure, P., & Karduna, A. (2006). Scapulothoracic and glenohumeral kinematics

following an external rotation fatigue protocol. J Orthop Sports Phys Ther, 36(8), 557-571.

Ekman, E.F., Pink, M.M., & Jobe, C.M. (z.j.). Shoulder pain during competitive swimming: arm

position and anatomic location. (Niet gepubliceerd)

65

Ellenbecker, T.S., & Cools, A. (2010). Rehabilitation of shoulder impingement syndrome and rotator

cuff injuries: an evidence-based review. Br J Sports Med, 44, 319-327.

Ellenbecker, T.S., Mattalino, A.J., & Elam, E. (2000). Quantification of anterior translation of the

humeral head in the throwing shoulder. Am J Sports Med, 28(2), 161-167.

Fitzpatrick, M.J., Tibone, J.E., Grossman, M., McGarry, M.H., & Lee, T.Q. (2005). Development of

cadaveric models of a thrower’s shoulder. J Shoulder Elbow Surg, 14, 49-57.

Fleisig, G.S., Dillman, C.J., & Andrews, J.R. (1994). Biomechanics of the shoulder during throwing.

New York, Churchill Livingstone: Andrews JR, Wilk KE.

Fleisig, G.S., Nicholls, R., Elliot, B.C., & Escamilla, R. (2002). Kinematics used by world class tennis

players to produce high velocity serves. Sports Biomech, 2, 51-71.

Forthomme, B., Crielaard, J.-M., & Croisier, J.-L. (2008). Scapular position in athlete’s shoulder.

Sports Med, 38(5), 369-386.

Fowler, P.J. (1990). Upper extremity swimming injuries. In Nicholas J.A., Herschman E.B. (Eds.):

The Upper Extremity in Sports Medicine (891-902). St. Louis: Mosby.

Grimmer, K. (1997). An investigation of poor cervical resting posture. Aust J Physiother, 43(1), 7-16.

Gumina, S., Carbone, S., & Postacchini, F. (2009). Scapular dyskinesis and SICK scapula syndrome

in patients with chronic type III acromioclavicular dislocation. Arthroscopy, 25, 40-45.

Herzag, W., Guimaraes, A.C., Anton, M.C., & Carter-Erdman, K.A. (1991). Moment-length relations

of rectus femoris muscles of speed skaters, cyclists and runners. Med Sci Sports Exerc, 23, 1289-

1296.

Hinton, R.Y. (1986). Isokinetic evaluation of the shoulder rotational strength in high school baseball

pitchers. Am J Sports Med, 16, 274-279.

Hirashima, M., Kadota, H., Sakurai, S., Kudo, K., & Ohtsuki, T. (2002). Sequential muscle activity

and its functional role in the upper extremity and trunk during overarm throwing. J Sports Sci, 20,

301-310.

66

Howell, S.M., & Galinat, B.J. (1989). The glenoid-labral socket: a constraint articular surface. Clin

Orthop, 243, 122-125.

Hrysomallis, C. (2010). Effectiveness of strengthening and stretching exercises for the postural

correction of abducted scapulae: a review. J Strength Cond Res, 24(2), 567-574.

Inman, V.T., Saunders, M., & Abbott, L.C. (1944). Observations on the function of the shoulder joint.

J Bone Joint Surg Am, 26, 1-30.

Itoi, E., Motzkin, N.E., Morrey, B.F., & An, K.N. ( 1992). Scapular inclination and inferior stability

of the shoulder. J Shoulder Elbow Surg, 1, 131-139.

Jobe, C.M., Pink, M.M., & Jobe, F.W. (1996). Anterior shoulder instability, impingement and rotator

cuff tear: theories and concepts. St Louis, MO: Mosby.

Jobe, F.W., & Kvitne, R.S. (1989). Shoulder pain in the overhand or throwing athlete: the relationship

of anterior instability and rotator cuff impingement. Orthop rev, 18(9), 963-975.

Johnson, G., Bogduk, N., Nowitzke, A., & House, D. (1994). Anatomy and actions of the trapezius

muscle. Clin Biomech, 9, 44-50.

Johnson, M.P., McClure, P.W., & Karduna, A.R. (2001). New method to assess scapular upward

rotation in subjects with shoulder pathology. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy,

31(2), 81-89.

Karduna, A.R., McClure, P.W., & Michener, L.A., & Sennett, B. (2001). Dynamic measurements of

three dimensional scapular kinematics: a validation study. J Biomech Eng, 123(2), 1984-190.

Kebaetse, M., McClure, P., & Pratt, N. (1999). Thoracic position effect on shoulder range of motion,

strength, and three- dimensional scapular kinematics. Arch Phys Med Rehabil, 80, 945-950.

Kendall, F.P., McCreary, E.K., & Provance, P.G. (1993). Muscles: Testing and Function (4th ed.).

Baltimore M.D.: Lippincott Williams & Wilkins.

Kendall, F.P., McCreary, E.K., & Provance, P.G. (2005). Muscles: Testing and Function With Posture

and Pain (5th ed.). Baltimore: Lippincott Williams & Wilkins.

67

Kennedy, J. (1974). Swimmer’s shoulder. Physician Sportsmed, 2(4), 34-38.

Kerckaert, I. (2007). Functionele anatomie: Bovenste lidmaat: Figuren. Gent, België: Academia

Press.

Kibler, W.B. (1995). Biomechanical analysis of the shoulder during tennis activities. Clin Sports Med,

14(1), 79-85.

Kibler, W.B. (1998). The role of the scapula in athletic shoulder function. American Journal of Sports

Medicine, 26, 325-337.

Kibler, W.B., Chandler, T.J., & Livingston, B.P. (1996). Shoulder range of motion in elite tennis

players: effect of age and years of tournament play. Am J Sports Med, 24(3), 279-285.

Kibler, W.B., Sciascia, A.D., Uhl, T.L., Tambay, N., & Cunningham, T. (2008). Electromyographic

analysis of specific exercices for scapular control in early phases of shoulder rehabilitation. The

American Journal of Sports Medicine, 36(9), 1789-1798.

Kibler, W.B., Uhl, T.L., Maddux, J.W.Q., Brooks, P.V., Zeller, B., & McMullen, J. (2003).

Qualitative clinical evaluation of scapular dysfunction: a reliability study. J Shoulder Elbow Surg, 11,

550-556.

Koslow, P.A., Prosser, L.A., & Strony, G.A. (2003). Specificity of the lateral scapular slide test in

asymptomatic competitive athletes. J Orthop Sports Phys Ther, 33, 331-336.

LaRoche, D.P., & Connolly, D.J. (2006). Effects of stretching on passive muscle tension and response

to eccentric exercise. Am J Sports Med, 34, 1001-1008.

Lewis, J.S., Green, A., Reichard, Z., & Wright, C. (2002). Scapular position: the validity of skin

surface palpation. Manual Therapy, 7(1), 26-30.

Lewis, J.S., Green, A., & Wright, C. (2005). Subacromial impingement syndrome: the role of posture

and muscle imbalance. J Shoulder Elbow Surgery, 14(4), 385-392.

Lewis, J.S., & Valentine, R.E. (2007). The pectoralis minor length test : a study of intra-rater

reliability and diagnostic accuracy in subjects with and without shoulder symptoms. BMC

Musculoskelet Disord., 8, 64.

68

Lintner, D., Noonan, T.J., & Kibler, W.B. (2008). Injury patterns and biomechanics of the athlete’s

shoulder. Clin sports med, 27, 527-551.

Lucas, R. C., & Koslow, R. (1984). Comparative study of static, dynamic and proprioceptive

neuromuscular facilitation stretching techniques on flexibility. Percept. Mot. Skills, 58, 615–618.

Ludewig, P.M., & Cook, T.M. (2000). Alterations in shoulder kinematics and associated muscle

activity in people with symptoms of shoulder impingement. Phys Ther, 80, 276-291.

Ludewig, P.M., & Cook, T.M. (2002). Translations of the humerus in persons with shoulder

impingement symptoms. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy, 32, 248-259.

Ludewig, P.M., Hoff, M.S., Osowski, E.E., Meschke, S.A., & Rundquist, P.J. (2004). Relative

balance of serratus anterior and upper trapezius muscle activity during push-up exercices. American

Jounal of Sports Medicine, 32, 484-493.

Ludewig, P.M., & Reynolds, J.F. (2009). The association of scapular kinematics and glenohumeral

joint pathologies. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy, 39(2), 90-104.

Lukasiewicz, A.C., McClure, P., Michener, L., Pratt, N., & Sennett, B. (1999). Comparison of 3-

dimensional scapular position and orientation between subjects with and without shoulder

impingement. J Orthop Sports Phys Ther, 298, 574-586.

Lynch, S.S., Thigpen, C.A., Mihalik, J.P., Prentice, W.E., & Padua, D. (2010). The effects of an

exercice intervention on forward head and rounded shoulder postures in elite swimmers. J Sports

Med, 44, 376-381.

Madsen, P.H., Bak, M.D., Jensen, P.T., & Welter, P.T. (2011). Training induces scapular dyskinesis

in pain-free competitive swimmers: a reliability and observational study. Clin J Sports Med, 21, 109-

113.

Mahieu, N.N., McNair, P., De Muynck, M., Stevens, V., Blanckaert, I., Smits, N., & Witvrouw, E.

(2007). Effect of static and ballistic stretching on the muscle-tendon tissue properties. Med Sci Sports

Exerc., 39(3), 494-501.

69

Malicky, D.M., Kuhn, J.E., & Frisancho, J.C. (2002). Nonrecoverable strain fields of the

anteroinferior glenohumeral capsule under subluxation. J Shoulder Elbow Surg, 11, 529-540.

Matsen, F.A., Harryman, D.T., & Sidles, J.A. (1991). Mechanics of glenohumeral instability. Clinics

in Sports Medicine, 10, 783-788.

McClure, P.W., Bialker, J., Neff, N., Williams, G., & Karduna, A. (2004). Shoulder function and 3-

dimensional kinematics in people with shoulder impingement syndrome before and after a 6-week

exercise program. Phys Ther, 84, 832-848.

McClure, P.W., Michener, L.A., Sennett, B.J., & Karduna, A.R. (2001). Direct 3-dimensional

measurement of scapular kinematics during dynamic movements in vivo. J Shoulder Elbow Surg,

10(3), 269-277.

McMaster, W.C. (1999). Shoulder injuries in competitive swimmers. Clinics in Sports Medicine,

18(2), 349-359.

McMaster, W.C., Long, S.C., & Caiozzo, V.J. (1992). Shoulder torque changes in the swimming

athlete. Am J Sports Med, 20, 323-327.

McMaster, W.C., Roberts, A., & Stoddard, T. (1998). A correlation between shoulder laxity and

interfering pain in competitive swimmers. Am J Sports Med, 26(1), 83-86.

McMaster, W.C.,& Troup, J. (1993). A survey of interfering shoulder pain in United States

competitive swimmers. Am J Sports Med, 21(1), 67-70.

McQuade, K.J., Dawson, J., & Smidt, G.L. (1998). Scapulothoracic muscle fatigue associated with

alterations in scapulohumerale rhythm kinematics during maximum resistive shoulder elevation. J

Orhtop Sports Phys Ther, 28, 74-80.

Meskers, C.G.M., Vermeulen, H.M., de Groot, J.H., van der Helm, F.C.T., & Rozing, P.M. (1998).

3D shoulder position measurements using a six-degree-of-freedom electromagnetic tracking device.

Clinical Biomechanics, 13, 280-292.

Michener, L.A., McClure, P.W., & Karduna, A.R. (2003). Anatomical and biomechanical

mechanisms of subacromial impingement syndrome. Clin Biomech, 18, 369-379.

70

Mihata, T., Lee, Y., & McGarry, M.H. (2004). Excessive humeral external rotation results in

increased shoulder laxity. Am J Sports Med, 32(5), 1278-1285.

Muraki, T., Aoki, M., Izumi, T., Fujii, M., Hidaka, E., & Miyamoto, S. (2009). Lengthening of the

pectoralis minor muscle during passive shoulder motions and stretching techniques: a cadaveric

biomechanical study. Physical Therapy, 89(4), 333-341.

Myers, J., Guskiewicz, K., Schneider, R., & Prentice, W. (1999). Proprioception and neuromuscular

control of the shoulder after muscle fatigue. Journal of Athletic Training, 34(4), 362-367.

Myers, J.B., Laudner, K.G., Pasquale, M.R., Bradley, J.P., & Lephart, S.M. (2005). Scapular Position

and Orientation in Throwing Athletes. Am J Sports Med, 33(2), 263-271.

Myers, J.B., Laudner, K.G., Pasquale, M.R., Bradley, J.P., & Lephart, S.M. (2006). Glenohumeral

range of motion deficits and posterior shoulder tightness in throwers with pathologic internal

impingement. Am J Sports Med, 34(3), 385-391.

Nadler, S.F., Sherman, A.L., & Malanga, G.A. (2004). Sport-specific shoulder injuries. Phys Med

Rehabil Clin N Am, 15, 607-626.

Neer, C.S. (1972). Anterior acromioplasty for the chronic impingement syndrome in the shoulder: a

preliminary report. J Bone Joint Surg. Am., 54(1), 41-50.

Neer, C.S. (1983) Impingement lesions. Clinic Orthop, 173, 70-77.

Neer, C.S. (1990). Shoulder reconstruction (2e ed.). Philadelphia: W.B. Saunders.

Neer, C.S., & Welsh, R.P. (1977). The shoulder in sports. Orthop Clin North Am, 8, 583-591.

Olivier, N., Quintin, G., & Rogez, J. (2008). Le complex articulaire de l’épaule de nageur de haut

niveau. Annales de réadaption et de médecine physique, 51, 342-347.

Oyama, S., Myers, J.B., Wassinger, C.A., Ricci, R.D., & Lephart, S.M. (2008). Asymmetric resting

scapular posture in healthy overhead athletes. Journal of Athletic Training, 43(6), 565-570.

Pappas, A.M., Zawacki, R.M. & McCarthy, C.F. (1985). Rehabiliation of the pitching shoulder. Am J

Sports Med, 13(4), 223-235.

71

Peterson, D.E., Blankenship, K.R., Robb, J.B., Walker, M.J., Bryan, J.M., Stetts, D.M., et al. (1997).

Investigation of the validity and reliability of four objective techniques for measuring forward

shoulder posture. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy, 25(1), 34-42.

Pink, M., Perry, J., Browne, A., Scovazzo, M.L., & Kerrigan, J. (1991). The normal shoulder during

freestyle swimming: An electromyographic and cinematographic analysis of twelve muscles. Am J

Sports Med, 19, 569-576.

Pink, M.M., & Tibone, J.E. (2000). The painful shoulder in the swimming athlete. Orthop Clin North

Am, 31(2), 247-261.

Sady, S., Wortman, M., & Blanke, D. (1982). Flexibility training: ballistic, static or proprioceptive

neuromuscular facilitation? Arch Phys Med Rehabi, 63, 261–263.

Sahrmann, S.A. (1990). Course Notes Washington University School of Medicin: Diagnosis and

treatment of muscle imbalances associated with regional pain syndromes. St. Louis, MO. (Niet

gepubliceerd)

Sahrmann, S.A. (2002). Movement impairment syndromes of the shoulder girdle. In: Diagnosis and

treatment of movement impairment syndromes. St Louis, MO: Mosby.

Sciascia, A., & Kibler, W.B. (2006). The pediatric overhead athlete: what is the real problem? Clin J

Sport Med, 16(6), 471-477.

Scovazzo, M.L., Browne, A., Pink, M., Jobe, F.W., & Kerrigan, J. (1991). The painful shoulder

during freestyle swimming: An electromyographic and cinematographic analysis of twelve muscles.

Am J Sports Med, 19(6), 577-582.

Sethi, P.M., Tibone, J.E., & Lee, T.Q. (2004). Quantitative assessment of glenohumeral translation in

baseball players: a comparison of pitchers versus nonpitching athletes. Am J Sports Med, 32(1), 1711-

1715.

Sobel, J. (1995). Shoulder rehabilitation- Rotatorcuff disease. In Pettrone, F.A. (Ed.), Athletic injuries

of the shoulder (p.245-270). New York: McGraw Hill.

72

Solem-Bertoft, E., Thomas, K.A., & Westerberg, C.E. (1993). The influence of scapular retraction

and protraction on the width of the subacromial space: an MRI study. Clin Orthop, 296, 99-103.

Stocker, D., Pink, M., & Jobe, F.W. (1995). Comparison of shoulder injury in collegiate- and

master’s- level swimmers. Clinical Journal of Sport Medicine, 5(1), 4-8.

Su, K.P., Johnson, M.P., Gracely, E.J., & Karduna, A.R. (2004). Scapular rotation in swimmers with

and without impingement syndrome: practice effects. Medicine & Science in Sports & Exercise,

36(7), 1117-1123.

Torres, R.R., & Gomes, J.L. (2009). Measurement of glenohumeral internal rotation in asymptomatic

tennis players and swimmers. American Journal of Sports Medicine, 37, 1017.

Troup, J.P. (1999). The physiology and biomechanics of competitive swimming, Clinics in sports

medicine, 18(2), 267-285.

Troup, J.P., Trappe, S., Crickard, G., D’Acquisto, L., & Barzducas, A. (1991). Aerobic-anaerobic

contributions during various interval training distances at common work: rest ratios. J Sports Sci, 9,

108.

Tsai, N.T., McClure, P.W., & Karduna, A.R. (2003). Effects of muscle fatigue on 3-dimensional

scapular kinematics. Arch Phys Med Rehabil, 84, 1000-1005.

Tyler, T.F., Nicholas, S.J., Roy, T., & Gleim, G.W. (2000). Quantification of posterior capsule

tightness and motion loss in patients with shoulder impingement. Am J Sports Med, 28(5), 668-673.

Verna, C. (1991). Shoulder flexibility to reduce impingement. Mesa: Arizona.

Wadsworth, D.J., & Bullock-Saxton, J.E. (1997). Recruitment patterns of the scapular rotator muscles

in freestyle swimmers with subacromial impingement. International Journal of Sports Medicine,

18(8), 618-624.

Wang, C.H., McClure, P.W., Pratt, N.E., & Nobilini, R. (1999). Stretching and strengthening

exercises: their effect on three-dimensional scapular kinematics. Arch Phys Med Rehabil, 80, 923-

929.

Wang, S.S., Whitney, S.L., Burdett, R.G., & Janosky, J.E. (1993). Lower extremity muscular

flexibility in long distance runners. J Orthop Sports Phys Ther, 17, 102-107.

73

Warner, J.J., Micheli, L.J., Arslenian, L.E., Kennedy, J. & Kennedy, R. (1992). Scapulothoracic

motion in normal shoulders and shoulders with glenohumeral instability and impingement syndrome:

a study using Moiré topographic analysis. Clin Orthop Relat Res, 285, 191-199.

Watson, L., Balster, S.M., Finch, C., & Dalziel, R. (2005). Measurement of scapula upward rotation: a

reliable clinical procedure. Br Journal of Sports Medicine, 39, 599-603.

Weiser, W.M., Lee, T.Q., McMaster, W.C., & McMahon, P.J. (1999). Effects of simulated scapular

protraction on anterior glenohumeral stability. Am J Sports Med, 27, 801-805.

Weldon, E.J., & Richardson, A.B. (2001). Upper extremity overuse injuries in swimming: a

discussion of the swimmer’s shoulder. Clinics in sports medicin, 20(3), 423-438.

Wilk, K.E., Andrews, J.R., & Arrigo, C.A. (1995). The abductor and adductor strength characteristics

of professional baseball pitchers. Am J Sports Med, 23, 307-311.

Wilk, K.E., & Arrigo, C. (1993). Current concepts in the rehabilitation of the athletic shoulder. J

Orthop Sports Phys Ther, 18(1), 365-378.

Wong, C.K., Coleman, D., diPersia, V., Song, J., & Wright, D. (2010). The effects of manual

treatment on rounded shoulder posture and associated muscle strength. Journal of Bodywork &

Movement Therapies, 14, 326-333.

Yanai, T., & Hay, J.G. (2000). Shoulder impingement in front-crawl swimming: II. Analysis of

stroking technique. Medicine and Science in Sports and Exercise, 32, 30–40.

Yano, Y., Hamada, J., Tamai, K., Yoshizaki, K., Sahara, R., Fujiwara, T., & Nohara, Y. (2010).

Different scapular kinematics in healthy subjects during arm elevation and lowering: glenohumeral

and scapulothoracic patterns. J Shoulder Elbow Surg, 19, 209-215.

Zuckerman, J.D., Kummer, F.J., Cuomo, F., Simon, J., Rosenblum, S., & Katz, N. (1992). The

influence of coracoacromial arch anatomy on rotator cuff tears. J Shoulder Elbow Surg, 1, 4-14.

I

DEEL 9: BIJLAGEN

A. BIJLAGE 1: INFORMERENDE TOESTEMMINGSBRIEF

Betreft: Onderzoek naar het effect van twee stretchtechnieken op de lengte van de m. pectoralis minor bij jonge

zwemmers.

Geachte ouder(s),

Zoals u ongetwijfeld weet, komt schouderpijn frequent voor in de zwemwereld. In het kader van de

pathologiepreventie starten we, binnen de opleiding ‘Kinesitherapie en Revalidatiewetenschappen’ (Universiteit

Gent en Arteveldehogeschool) een onderzoek naar de effecten van twee stretchtechnieken van de musculus

pectoralis minor, en dit bij jonge zwemmers van 14 tot 18 jaar.

Via deze brief vragen wij uw toestemming om uw kind te laten deelnemen aan dit onderzoek.

De deelname aan deze studie vindt plaats op vrijwillige basis en u kunt zich op elk ogenblik terugtrekken zonder

dat u hiervoor een reden moet opgeven en dit zonder verdere gevolgen.

Wat houdt het onderzoek concreet in?

Aan de hand van dit onderzoek willen we de korte- en langetermijneffecten van twee stretchtechnieken (van de

m. pectoralis minor) op de rustlengte van de spier en op de positie van het schouderblad nagaan.

Hiervoor zullen de deelnemende zwemmers in twee groepen onderverdeeld worden: groep A en B. Om de korte

termijn effecten in kaart te kunnen stellen, zal voor beide groepen een testmoment voorzien worden tijdens een

training. Groep A zal na afloop van training zelfstandig stretchen (m.b.v. een statische methode), groep B zal na

afloop van training manueel worden gestretcht (m.b.v. een soft tissue methode). Op hetzelfde testmoment zullen

voor de training, na de training en na de stretching metingen uitgevoerd worden om de rustlengte van de spier en

de positie van het schouderblad na te gaan. De spierlengte zal gemeten worden met een lintmeter of schuifmaat,

de schouderbladpositie met een digitale inclinometer.

Na dit eerste testmoment zal aan beide groepen gevraagd worden deze stretching (de statische zelfstretch voor

groep A en de manuele soft tissue methode voor groep B) gedurende drie weken drie maal per week (na

training) vol te houden; dit om de langetermijneffecten na te gaan. Na afloop van deze periode zullen bij beide

groepen dan nog éénmaal de metingen worden uitgevoerd, en dit voor de training.

Nog enkele praktische richtlijnen:

-Inclusiecriteria: zwemmers tussen 14 en 18 jaar

-Exclusiecriteria: zwemmers die omwille van schouderklachten niet in staat zijn om de trainingen af te werken.

Het onderzoek werd goedgekeurd door een onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek verbonden aan het

UZ Gent en wordt uitgevoerd volgens de richtlijnen voor de goede klinische praktijk (ICH/GCP) en de

verklaring van Helsinki opgesteld ter bescherming van mensen deelnemend aan klinische studies.

II

Niettegenstaande aan dit onderzoek geen risico’s, ongemakken of extra kosten verbonden zijn, voorziet de

onderzoeker in een vergoeding en/of medische behandeling in het geval van schade en/of letsel ten gevolge van

deelname aan de studie. Hiervoor werd een verzekering afgesloten met foutloze aansprakelijkheid volgens de

wet betreffende experimenten op de menselijke persoon van 7 mei 2004.

In het kader van dit onderzoek verwerken we een aantal gegevens over uw kind. Alle gegevens zullen steeds

met de nodige anonimiteit behandeld worden en zijn enkel voor wetenschappelijke doeleinden bedoeld.

Indien u verder nog vragen heeft, kunt u contact opnemen met de coördinatoren van dit onderzoek, zijnde Prof.

Dr. Ann Cools ([email protected]) en Lic. Annemie Van de Velde ([email protected]).

Wij hopen alvast op uw medewerking.

Met vriendelijke groeten,

Karen D’huyvetter & Céline Du Four (2e masterstudenten Kinesitherapie en Revalidatiewetenschappen)

Ik……………………………………………………………………ouder

van…………………………………………………………………………

geef hierbij de toestemming aan mijn dochter/zoon om deel te nemen aan het onderzoek.

Ik heb de informatiebrief aandachtig gelezen en stem in met diens inhoud. Ik bevestig hierbij dat ik op de hoogte

ben van het doel, de aard en het verloop van het onderzoek en de toestemming geef om de resultaten anoniem te

gebruiken voor wetenschappelijke publicatie.

Datum en handtekening van de wettelijke verantwoordelijke:

B. BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

Naam:

Geslacht:

Geboortedatum:

Gewicht:

Lengte:

Dominante zijde:

Aantal uren zwemmer per week:

Persoonlijke stijl +besttijd 100m crawl of besttijd persoonlijke stijl:

Letsels/trauma/operaties:

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

Documents

Effect van twee stretching technieken op de lengte van de