EĞİTİM YÖNETİMİNDE TEORİ VE UYGULAMA

7. BASKI

Prof. Dr. Ziya BURSALIOĞLU

ii

Prof. Dr. Ziya Bursalıoğlu EĞİTİM YÖNETİMİNDE TEORİ VE UYGULAMA

ISBN 975-8792-05-9

©Pegem A Yayınları®, 2003 Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan

kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da

başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Haziran 1971 2. Baskı: Haziran 1974 3. Baskı: Haziran 1978 4. Baskı: Haziran 1985 5. Baskı: Şubat 1991 6. Baskı: Şubat 1997 7. Baskı: Ağustos 2003

Kapak Tasarımı Pegem A Yayıncılık®

Yayın Yönetmeni

Gürsel Avcı

Baskı ve Cilt Cantekin Matbaacılık

(312) 384 34 35

Pegem A Yayıncılık® Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/B Yenişehir-Ankara

Tel: (312) 430 67 50-430 67 51-435 44 60 Belgegeçer: (312) 430 67 51 İnternet: www.pegema.com.tr

e-posta: pegema@pegema.com.tr

iii

ÖNSÖZ

Prof. Dr. Ziya Bursalıoğlu 1960’lı yılların başından bu yana

sürdüregeldiği çalışmaları, araştırmaları ve üretegeldiği makaleleri ve

yapıtlarıyla, ülkemizde “Eğitim Yönetimi” alanının üniversitenin bir uğraşı

alanı haline gelmesini sağlamıştır. Bu alanın gelişmesinde ve tanıtılmasında

gerçek bir öncüdür O.

Bursalıoğlu bugün üniversitelerimizde “eğitim bilimleri alanlarında”

çalışmakta olan öğretim üyelerinin yetişmesinde büyük katkısı olan ve bu

nedenle de, haklı olarak, hocaların hocası payesine ulaşan saygın bir bilim

adamı ve seçkin bir eğitim yöneticisidir.

Prof. Dr. Ziya Bursalıoğlu’nun “Eğitim Yönetiminde Teori ve

Uygulama” adlı bu yapıtında, geniş bir literatür taramasına dayalı olarak,

“eski”, “yeni” ve “daha yeni” yönetim kuramları ve bunlara ilişkin bilimsel

eleştiriler verilmekte, her kuramın eğitim yönetimi alanında uygulamaları ve

yansıması ustaca tartışılmaktadır.

İlk baskısı 1971 yılında yapılan yapıtın, şimdi yedinci baskıya ulaşmış

olması, bu yapıtın değerinin ve aranırlığının bir göstergesidir.

Yapıtlarının gelecekteki tüm baskılarını, bitmeyen enerjisinin ürünü

yeni yapıtlarını izlemek dilekleriyle, saygılar sunuyoruz.

Ağustos, 2003

Prof. Dr. A. Sudi BÜLBÜL Prof. Dr. Haydar TAYMAZ

v

İÇİNDEKİLER

sayfa ÖNSÖZ ....................................................................................................................... iii İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... v MODELLER.............................................................................................................. vii

BÖLÜM 1 YÖNETİM BİLİMİNİN OLUŞUMU VE EĞİTİME GİRİŞ

Yönetim Biliminin Oluşumu ..................................................................................... 1 Sosyal Bilimlerin Yönetime Katkıları ....................................................................... 9 Diğer Bilimler ve Alanlar........................................................................................... 11 Yeni Yaklaşımlar ........................................................................................................ 14 Yönetim Biliminin Eğitime Girişi ............................................................................. 15

BÖLÜM 2

ESKİ TEORİLER VE EĞİTİMDE UYGULAMA

Bilimsel İşletme: Frederick Taylor............................................................................ 17 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 18 Yönetim Süreçleri: Henri Fayol ................................................................................ 20 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 20 Bürokratik Örgüt: Max Weber .................................................................................. 21 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 23 Yönetimin Formülleştirilmesi: Luther Gulick-Lyndall Urwick.............................. 24 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 26 Dinamik Yönetim: Mary Parker Follet .................................................................... 27 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 28

BÖLÜM 3

YENİ TEORİLER VE EĞİTİMDE UYGULAMA

İnsan İlişkileri: Elton Mayo ....................................................................................... 29 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 31 İşbirliği: Chester Barnard........................................................................................... 33 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 34 Rasyonel Karar: Herbert Simon................................................................................ 35 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 37 Sosyal Sistem: Talcott Parsons .................................................................................. 38

vi

Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 41 Hizmetlerin Takası: Peter Blau ................................................................................. 42 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 43 Örgütte Uyum: Amitai Etzioni.................................................................................. 44 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 46

BÖLÜM 4

DAHA YENİ YAKLAŞIMLAR

İnformasyon Teorisi: Claude Shannon-Warren Weaver......................................... 50 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 52 Sibernetik: Horbert Wiener....................................................................................... 53 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 55 Operasyonel Araştırma: Russel Ackoff-West Churchman ..................................... 56 Genel Sistem Teorisi: Ludwig Bertalanffy ............................................................... 59 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 61 Açık Sistem Teorisi: Daniel Katz-Robert Kahn ...................................................... 62 Eğitim Yönetiminde Uygulama................................................................................. 66

BÖLÜM 5 TEORİ UYGULAMA DENGESİ VE EĞİTİM YÖNETİCİSİ

Örgüte İlişkin Esaslar................................................................................................. 97 Örgüte İlişkin Uydurmalar (Fictions) ....................................................................... 100 Teori-Uygulama Eşleşmesi ........................................................................................ 102 Teori-Uygulama Karşılaştırması ............................................................................... 104 KAYNAKLAR ........................................................................................................... 109

MODELLER

Model I. Alt Sistemler Etkileşimi.............................................................................. 76 Model II. Okula Açık Sistem Yaklaşımı ................................................................... 92 Model III. Eğitim Sürecinin Sistemleşmesi.............................................................. 93 Model IV. Eğitim Sisteminin Açıklaşması................................................................ 95

Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi

1

BBÖÖLLÜÜMM 11

YYÖÖNNEETTİİMM BBİİLLİİMMİİNNİİNN OOLLUUŞŞUUMMUU VVEE

EEĞĞİİTTİİMMEE GGİİRRİİŞŞİİ

Yönetim en eski bilimdir. Tarih boyunca insanlar hem yönetmiş, hem de yönetilmiştir. Her iki taraf da, birbirleri için çeşitli efsaneler ve sloganlar yaratmış ve yaşatmıştır. Bunların bir kısmı sağduyu, bir kısmı da bilim yoluyla ayıklanmıştır. Gerisi de her ikisinin gelecekteki gelişmelerine kadar geçerli kalacaktır. Bu bölümde incelenecek olan yönetim biliminin oluşumu, birinci aşamayı karşılamaktadır. Gelişimi de ikinciyi karşılayacaktır. Oluşum süreci yönetimin kısa bir tarihçesi, gelişim süreci de, diğer bilimlerin yönetime yaptıkları katkılarla açıklanacaktır. Bunların sonucunda, yönetim biliminin eğitime girişi ve ikisi arasında kurulan temel ilişkiler belirtilecektir. Böylece, eski ve yeni yönetim teorilerinin, eğitime geçmişteki ve gelecekteki etkilerinin incelenmesi de kolaylaşmış olacaktır.

Yönetim Biliminin Oluşumu

Eski Mezopotamya'da yaşayan kabilelerdeki sanat gruplarının yöneticileri, o sanatta üstün artistik ve teknik hünerleri olan kişiler arasından seçilirdi. Gitgide, mabutların temsilcileri olan din adamları, temsil ettikleri tanrıların adından kuvvet alarak yönetimi ele geçirdiler ve her türlü yetkiyi kullanmaya başladılar. Bir yandan işçi, esnaf, tüccar ve asker gruplarını düzenlerken, diğer yandan da tanrılara yapılan adaklardan yararlanarak büyük yatırım ve yapım eylemlerine giriştiler. Yönetimi hem kolaylaştırmak, hem de gelecek kuşuklara aktarmak için, kayıt ve rapor işlerinden sorumlu maiyet grupları da kurdular.(1)

Kitabı olmadığı iddia edilegelmiş bulunan yönetim alanında ilk kitaplar çok eskiden yazılmıştır. Eski kitapların özelliklerinden biri de, hükümdar ve yöneticilere işlerin nasıl yürütüleceği konusunda verdikleri öğütler olmuştur. Bunlardan bir kısmı "Mahabhrata" ve "Tevrat" gibi din

(1) Allen L.A., Management and Organization, McGraw Hill, New York, 1958, s.9-10.

Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi

15

BBÖÖLLÜÜMM 22

EESSKKİİ TTEEOORRİİLLEERR VVEE EEĞĞİİTTİİMMDDEE UUYYGGUULLAAMMAA

Bu bölümün başlığında eski terimi kullanılmasına rağmen, ele alınacak yönetim teorilerinin genellikle yirminci yüzyılda ortaya atıldığı görülecektir. Bundan sonraki bölümlerde işlenecek olan teori ve yaklaşımların, bir çok yönetici ve yönetim öğrencileri tarafından duyulmamış derecede yeni olması, bu bölümdekilerin eskilik niteliğini haklı çıkarmaktadır. Bunlar genellikle verim amacına dönük düşünülmüş ve kurulmuş teoriler olup, bilimsel gözlem yönteminin yönetime uygulanmasıyla bulunmuştur. Yönetimin verimi konusunda bir çok yazarlar öncülük etmiş olmakla beraber, burada en tanınmış yazarlar ve ana fikirleri ele alınacaktır.

Bilimsel İşletme: Frederick Taylor

1856-1915 yılları arasında Amerika Birleşik Devletlerinde yaşamış olan Taylor, ustabaşılıktan mühendisliğe yükselmiş ve genellikle özel sanayi kurumlarının orta kademelerinde yöneticilik yapmıştır. Meslek hayatı boyunca Taylor'un en çok üzerinde durduğu, çalışmalardan yüksek verim alabilme sorunu olmuştur. Bu amaçla yaptığı gözlem ve incelemleri, uyguladığı yöntem ve teknikleri, "Atölye İşletmesi" ve "Bilimsel İşletme İlkeleri" isimli eserlerinde toplamıştır.(1) Bilimsel işletmecilik hareketinin öncüleri, örgütün yapısından çok, yapılan işlerin incelenmesini ön plâna almışlardır. sistem prosedür ve iş ölçümüne dikkat etmişler fakat yapı ve hiyerarşiye pek önem vermemişlerdir. Bilimsel işletmecilik, bir çok bakımlardan örgütün molekülünü teşkil eden işi merkez kabul ettiğinden, yapı ile işin yapıya olan ilişkisi oranında meşgul olmuştur.(2) Bilimsel işletmecilik iş ve işçinin sistematik bir felsefesi ve her ikisinin derinliklerine giren bir görüştür. Bununla beraber, bilimsel işletmecilik hareketi, bütün (1) Gross, s. 120-121. (2) Pfiffner J.M., Presthus R.V., Public Administration, Ronald Press, New York 1960, s.190.

Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi

27

BBÖÖLLÜÜMM 33

YYEENNİİ TTEEOORRİİLLEERR VVEE EEĞĞİİTTİİMMDDEE UUYYGGUULLAAMMAA

Ortaya atıldıktan kısa bir süre sonra, eski teorilere karşı gösterilen kuşku ve muhalefet arttı. Taylor'un bilimsel işletmecilik ilkeleri, işçi ve yönetici kuruluşlarının çeşitli eleştirilerine uğradı. Fayol, Gulick ve Urwick'in ilkeleri, öğretici ve uygulayıcılar tarafından katı ve dar bulundu. Bu ilkelerin sadece uygulama olanakları değil, teorik geçerliliklerinden de kuşku duyulmaya başlandı. Follet tarafından ileri sürülen fikirlerin, sistematik bir dayanağı olmadığı, araştırma ve deneylerin desteğinden yoksun bulunduğu ileri sürüldü. yönetim alanında sadece bu kuşkular değil, yeni buluş ve yaklaşımlar da ortaya atıldı. Özellikle Hawthorne araştırmaları ve insan ilişkileri hareketiyle, yönetimde yeni bir çağ açılmış oldu.

İkinci bölümde incelenen teorilerin, genellikle formal örgüt üzerinde yoğunlaşması ve örgütte insan öğesinin yer ve önemini gözden kaçırması, zamanla bunların eleştirilme ve zayıflamasına yol açtı. Bir kısmının tek yönlü ve katı, diğerlerinin dağınık ve sistemsiz olduğu öne sürüldü. Yönetim alanının yeni yazarları, bu ilkelerden bazılarını denenmemiş atasözleri olarak niteledi. Kamu yöneticileri, yönetim ile politikanın, insan ile işin birbirinden ayrılabileceği fikrini benimsemedi. Sosyal bilimciler de, insanların yönetiminde insan değerlerinin ikinci plâna itilmesini kabul etmedi. Sosyal bilimlerde hızla artan araştırma eylem ve sonuçları, yönetimin teori ve uygulamasını etkilemeye başladı. Bu araştırmalar arasında dikkati çeken Hawthorne araştırmaları, yönetimde yeni bir çığır açmış oldu.

İnsan İlişkileri: Elton Mayo

Psikoloji ve felsefe alanlarında yetişmiş bir üniversite profesörü olan Mayo ve araştırma arkadaşlarının beş yıl kadar süren meşhur "Hawthorne" araştırmaları, ışık koşullarının işçi üretimi üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla başlamıştı. Daha sonra işçi davranışının fizyolojik, psikolojik,

Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi

47

BBÖÖLLÜÜMM 44

DDAAHHAA YYEENNİİ YYAAKKLLAAŞŞIIMMLLAARR

Pozitiv bilimlerdeki hızlı gelişmelerin ürünü olan bu yaklaşımlar, yönetim bilimini de etkilemiştir. Bu yaklaşımlardan bir kısmı yönetimde uygulamaya girmiş, bir kısımının da uygulama olanakları incelenmeye başlanmıştır. Bu yeni yaklaşımlar henüz gelişme ve denenme aşamasındadır. Bu aşamalardan başarı ile geçen bazıları, yönetime önemli katkılarda bulunmaktadır. Örneğin, operasyonel araştırma bunlardan biridir. Böyle katkıların gelecekteki yönü ve derecesi bakımından, kesin olmamakla beraber, bazı yorum ve tahminler yapılabilir. Bu bölümün amacı da, böyle yorum ve tahminler üzerinde durmakdır. Ancak, okuyucu bu yeni yaklaşımların temelinde bulunan bazı kavramların henüz açıklığa kavuşmadığını da, göz önünde bulundurmalıdır.(1)

Bu konuya girmeden belirtilmesi gereken en önemli nokta, örgüt ve yönetim uygulamalarında bu yeni yaklaşımlardan çok defa birleşik yönde yararlanılması zorunludur. Örneğin, informasyon teorisi ve sibernetik, informasyon teorisi ve karar teorisi, genel sistem ve açık sistem teorileri, örgüt ve yönetim uygulamalarında içiçe işler. Operasyonel araştırma ise, zaten disiplinler arası bir araştırma türüdür. Ayrıca belirli bir örgütün ve yönetimin özelliklerine göre, bu yaklaşımlar değişik biçimlerde birleştirilebilir. İşte, hem disiplinler arası nitelikleri, hem de koordinasyon özellikleri, böyle yaklaşımların uygulanma olanaklarını artırmaktadır.

(1) Barr, Hillel, “An Examination of Information Theory” Philosophy of Science, 1955.

Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama

94

BÖLÜM 5

TTEEOORRİİ -- UUYYGGUULLAAMMAA DDEENNGGEESSİİ VVEE EEĞĞİİTTİİMM YYÖÖNNEETTİİCCİİSSİİ

Teori bizi gerçeğe götüren en emin araçtır. Başarılı yönetim, gerçeğe dayalı olandır. Bu bakımdan, uygulamada başarılı olmak isteyen yöneticinin teoriden korkmaması, aksine ondan yararlanması gerekir. Başarılı yönetici, bilerek veya bilmeyerek, teoriye uygun davranış gösteren yöneticidir. Ayrıca, bir çok yöneticiler kendilerine özgü teoriler kurarlar. Ancak, bunları genelleme ve sistemlemede güçlük çekerler. Bu güçlüğü giderebilmeleri, teoriye ilişkin güvenilir bilgi ve değerler edinmeleri ile olanaklıdır. Diğer yandan, örgüt ve yönetim teorilerine girişmeden, örgüt ve yönetime ilişkin yanıltıcı efsane ve uydurmalara (fiction) karşı dikkatli olmak gerekir. Bu bölümün amacı, böyle aykırı fikirler arasında kalan eğitim yöneticisine ışık tutmak yoluyla, onun teori-uygulama eşleşmesi sağlamasına yardımcı olmaktır.

Örgüte İlişkin Efsaneler

Örgüte eski yaklaşımlar, örgütün niteliği ve yerini adının belirteceğini, örgüt amaçlarının kurucuları tarafından konulacağını varsayardı. Genellikle yanıltıcı olan bu varsayımlara göre, örgütü anlayabilmekte ilk sorun, onun yerini ve tanımını yapmaktı. Örgütün davranış alanınını belirtmek bakımından yararlı olan bu yaklaşım, örgütte rol etkileşimini ihmal etmesi bakımından zararlıydı. Örgüt amaçlarının kurucuları veya liderleri tarafından konulduğu varsayımı da, örgütün amaçları ile üyelerinin amaçların eş görmesi bakımından sakıncalıydı. Sosyal bilimlerin yönetime girişi ile, bazı sosyologlar örgüt konusunda şimdiye kadar süregelmiş efsaneleri inceleme ve eleştirmeye başlamıştır. Örgüt ve yönetimin özüne ilişkin teorik varsayımları kapsayan bu efsaneler, bunlara inananların saflığından değil, teorik düzeyde analiz edilmeyişlerinden bugüne kadar yaşamış bulunmaktadır. Bu bakımdan,

Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama

106

KAYNAKLAR 1. ACKOFF, R.L., "Operations Research and National Planning", Operations Research,

1957. 2. ADORNO, T.W., The Authoritarian Personality, Harper, New York, 1950. 3. ALLEN, L.A., Management and Organization, McGraw Hill, New York, 1958. 4. ALLPORT, F.H., "A Structuronomic Conception of Behavior: Individual and Collective

Journal of Abnormal Psychology, 1962, s. 3-30. 5. ALLPORT, F.H., Theories of Perception and the Concept of Structure, John Wiley, New

York, 1955. 6. ARGYRIS, C., Executive Leadership, Harper, New York, 1953. 7. ARGYRIS, C., "Understanding Human Behavior in Organizations; M. Haire, Modern

Organization Theory, Wiley New York, 1959. 8. ARISTOTLE, Politics, Çeviren: Jowett, Modern Library, New York, 1943. 9. ASHBY, W.R., General Systems Theory as a New Discipline, General Systems

Yearbook, 1958. 10. ASHBY, R. W., Cybernetics, Wiley, New York, 1965. 11. AYDEMİR, Ş. S., Tek Adam, Yükselen Matbaası, İstanbul, 1969. 12. BAILEY, S.K., "A Frank Statement of Affairs", Public Administration Review, 1949. 13. BAKKE, E.W., Bonds of Organization, Harper, New York, 1950. 14. BARNARD C.L., The Functions of The Executive, Harvard University Press, Cambridge,

1938. 15. BARNARD C.L, Organization and Management, Harvard University Press, Cambridge,

1948. 16. BARNARD C.L., "Elementary Conditions of Business Morals", California Management

Review, 1958. 17. BARISH, N., Systems Analysis for Effective Administration Wagnals Company, New

York 1951. 18. BARNET H.G., Anthropology in Administration, Row-Peterson, Evanston, 1956. 19. BARR, Hillel, "An-Examination of Information Theory", Philosophy of Science, 1955. 20. BAŞKUT, Cevat Fehmi, Buzlar Çözülmeden, Tan Matbaası, İstanbul 1965. 21. BAUMOL W.J. Economic Theory and Operations Analysis, Prentice Hall, Englewood,

1961. 22. BAVELAS A., "Communication Patterns in Task - Oriented Groups", Groups Dynamics,

Row - Patterson, 1953. 23. BEDRAM Yehia, "Decision Criteria: A Unifled Approach to Their

Construction",.yayınlanmamış Ph.D.Tezi, University of Pensylvania, 1970. 24. BEISER A., Concepts of Physics, Mc Graw Hill, Tokyo, 1963. 25. BELISLE E. L., Sargent C.G., "The Concept of Administration"; Campbell - Gregg,

Administrative Behavior in Education, Harper, New York, 1957. 26. BENDIX R., "Buraucracy; The Problem and Its Setting", American Sociological Review,

1942.