EKon. nacin mi ljenja 11.. 10 FINAL · dogmatizma i totalitarizma i, u krajnjem, nove oblike eksploatacije (na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou), koje ekonomske teorije uopšte

1

Veselin Drašković i Milica Delibašić

EKONOMSKI NAČIN MIŠLJENJA

2

CIP - Каталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISBN 978-9940-9222-9-0 COBISS.CG-ID 25852688

3

Veselin Drašković i Milica Delibašić

EKONOMSKI NAČIN MIŠLJENJA

Podgorica, 2014. godine

4

Recenzenti:

Akademik Bagrat Yerznkyan, red. prof., Moskva, Rusija dr Marko Sekulović, red. prof., Beograd, Srbija

dr Miomir Jakšić, red. prof., Srbija

Izdavač:

ELIT – ekonomska laboratorija za istraživanje tranzicije, Podgorica, Crna Gora

Grafička obrada, prelom i korice:

Autori

Lektor i korektor:

Marina Drašković, dipl. ecc.

Priprema štampe:

Autori

Tiraž:

100 primjeraka

Štampa:

„3M Makarije“ Podgorica

5

PREDGOVOR ……………………………………………………………………………….. 11

1. OSNOVNE TEORIJE DRUŠTVENOG RAZVOJA 13

1.1 INDETERMINISTIČKE TEORIJE ………………………………………………….……….. 13

1.2 DETERMINISTIČKE TEORIJE ............................................................................................... 1.2.1 Demografski determinizam …………………………………...…………………………. 1.2.2 Geografski determinizam ………………………………………………………………. 1.2.3 Tehnološki determinizam ……………………………………………………….……….. 1.2.4 Periodizacija društvenog razvoja prema oblicima privrede …………………………….. 1.2.5 Institucionalne i neoinstitucionalne teorije istorijskog procesa ………………………….

14 14 16 17 18 19

1.3 DIJALEKTIČKO-MATERIJALISTIČKA (FORMACIJSKA) TEORIJA .............................. 21

1.4 CIVILIZACIJSKA TEORIJA ................................................................................................. 25

2. RAZVOJ EKONOMSKIH IDEJA 29

2.1 MERKANTILISTI, FIZIOKRATI I ŠKOLA KLASIČNE POLITIČKE EKONOMIJE .......... 30

2.2 MARXOVO EKONOMSKO UČENJE ..................................................................................... 2.2.1 Marxove šeme proste i proširene reprodukcije ..................................................................

31 33

2.3 NEOKLASIČNA ŠKOLA ........................................................................................................ 2.3.1 Perfektna konkurencija ..................................................................................................... 2.3.2 Metodološki individualizam ..............................................................................................

37 38 39

2.4 STARI INSTITUCIONALIZAM ............................................................................................. 48

2.5 EKONOMSKO UČENJE J. M. KEYNES-A ............................................................................ 52

2.6 SOVJETSKA EKONOMSKA MISAO I OSTALE SOCIJALISTIČKE ŠKOLE ..................... 55

2.7 NEOKLASIČNA SINTEZA .................................................................................................... 59

2.8 TEORIJA RACIONALNIH OČEKIVANJA ............................................................................. 62

2.9 MONETARIZAM ...................................................................................................................... 66

2.10 EKONOMIJA PONUDE ............................................................................................................ 68

2.11 NEOLIBERALIZAM ................................................................................................................ 70

2.12 NEOKEYNESIJANSTVO ......................................................................................................... 71

2.13 NEOINSTITUCIONALNE EKONOMSKE TEORIJE ............................................................. 2.13.1 Razvoj i značaj NET ........................................................................................................ 2.13.2 Karakteristike i predmet istraživanja NET ....................................................................... 2.13.3 Institucije: pojam, osobine i vrste ....................................................................................

71 79 83 86

S A D R Ž A J

6

3. EKONOMIJA KAO NAUKA O IZBORU 89

3.1 EKONOMSKE AKTIVNOSTI, PROIZVODNI ODNOSI I DRUŠTVENI PROGRES ........... 3.1.1 Potrebe i ekonomske aktivnosti …....................……......………..........................…….. 3.1.2 Faktori proizvodnje ………………..……….................……………….......................... 3.1.3 Rad …………….........…....................……………….…....................………………...... 3.1.4 Kapital ……………….…….…....................……………….…....................…………..... 3.1.5 Prirodni izvori …………….….....……................……………….…....................………. 3.1.6 Preduzetništvo ………………………….…....................……………….......................... 3.1.7 Informacije ……………………......……………….…....................………….……….....

89 90 91 92 92 94 94 95

3.2 EKONOMSKA STVARNOST ............…............................……………….…....................… 96

3.3 EKONOMSKA TEORIJA ..............................….......……….….........…………...................... 98

3.4 PREDMET IZUČAVANJA EKONOMIJE ..............…....................….…...........………......... 99

3.5 SUŠTINA I FUNKCIJE EKONOMIJE ............................ ………............................................. 100

3.6 POZITIVNA I NORMATIVNA EKONOMIJA ...................…...………………...................... 101

3.7 MIKROEKONOMIJA I MAKROEKONOMIJA ..................…...........……............................. 102

3.8 METOD EKONOMIJE .............................................………………......................................... 104

3.9 EKONOMSKO PONAŠANJE I IZBOR U EKONOMIJI ..................................………........... 106

3.10 EKONOMSKA EFIKASNOST ................................................................................................. 108

3.11 EKONOMSKA SLOBODA ....................................................................................................... 109

3.12 EKONOMSKO DOBRO ....................................................…................................................... 110

3.13 KORISNOST EKONOMSKIH DOBARA ..........................................…………..…................ 1.13.1 Budžetska linija ...................................................……………........................................

111 112

3.14 KORISNOST I KRIVE INDIFERENCIJE ........................................….……........................... 114

3.15 SUPSTITUCIJA DOBARA ................................. ……............................................................ 115

3.16 OPORTUNITETNI (ALTERNATIVNI) TROŠKOVI ...........................................……......... 116

3.17 IZBOR POTROŠAČA I PROIZVOĐAČA .........................................…………….................. 117

3.18

RAVNOTEŽA POTROŠAČA ................................................................................................... 1.18.1 Uticaj promjene dohotka potrošača i cijene dobara na promjenu ravnoteže potrošača ...

118 119

3.19

EFEKAT DOHOTKA I EFEKAT SUPSTITUCIJE ........................……………...................... Primjer: Zalihe i tokovi ..............................................................……………............................

120 122

7

4. OSNOVI EKONOMIJE ZNANJA 123

4.1 POSTINDUSTRIJSKO DRUŠTVO I EKONOMIJA .................................……....................... 2.1.1 Promjena ekonomskih ciljeva ......................................………..........................................

123 126

4.2 ZNAČAJ INFORMACIJA ......................................................................................................... 127

4.3 PORAST ULOGE USLUŽNOG SEKTORA .............................................…............................ 128

4.4 NOVA EKONOMIJA ................................................................................................................. 129

4.5 POJAM, ZNAČAJ, TIPOVI I KAREKTERISTIKE ZNANJA ................................................. 132

5. OSNOVI EKONOMIJE INSTITUCIJA 137

5.1 ULOGA INSTITUCIJA U DRUŠTVU I EKONOMIJI ...................………….......................... 137

5.2 POJAM I VRSTE INSTITUCIJA .............................................................................................. 3.2.1 Funkcije ekonomskih institucija .....................................………....................................... 3.2.2 Institucije kao pravila .................………….......................................................................

139 141 141

5.3 INSTITUCIONALNA STRUKTURA DRUŠTVA ................................................................... 142

5.4 ZNAČAJ INSTITUCIJA ZA EKONOMIJU ..........................................................…................ 143

5.5 TRANSAKCIONI TROŠKOVI ......................………............................................................... 144

6. OSNOVI EKOLOŠKE EKONOMIJE 147

6.1 KONVERGENCIJA I KOEVOLUCIJA EKONOMIJE I EKOLOGIJE ................................... 4.1.1 Resursni aspekti odnosa ekonomije i ekologije ................................................................. 4.1.2 Ekonomski uzroci ekoloških problema ..............................................................................

147 148 150

6.2 POJAM EKOLOŠKE EKONOMIJE ................................……................................................. 153

6.3 POJAM ODRŽIVOSTI ......................................………............................................................ 154

6.4 POJAM ODRŽIVOG RAZVOJA .....................................…..................................................... 4.4.1 Uslovna struktura i uzorni model održivog razvoja ...........................……..….................. 4.4.2 Tri glavne dimenzije održivog razvoja .........................…….............................................

156 160 162

6.5 „ZELENA“ PRIVREDA ............................................................................................................ 165

7. EKONOMIJA KAO PRIVREDA 167

7.1 PRIVREDNI SISTEM ................................................................................................................ 167

7.2 OSOBINE PRIVREDNOG SISTEMA ..............................………………................................ 168

7.3 SUBJEKTI PRIVREDNOG SISTEMA ................................................……............................. 169

7.4 ORGANIZACIONA STRUKTURA PRIVREDNOG SISTEMA ............................................. 172

7.5 INSTITUCIONALNA STRUKTURA PRIVREDNOG SISTEMA .......................................... 172

7.6 CILJEVI PRIVREDNOG SISTEMA ......................................................................................... 173

8

7.7 POVRATNE VEZE U PRIVREDNOM SISTEMU ................................................................... 7.7.1 Institucionalni odnos planskog (državnog) i tržištnog regulisanja .................................... 7.7.2 Kružno kretanje materijalnih i novčanih (dobara) tokova ................................................. 7.7.3 Odnos akumulacija-potrošnja ............................................................................................ 7.7.4 Odnos informacije-odlučivanje .......................................................................................... 7.7.5 Odnos investicije-privredni razvoj ....................................................................................

174 174 175 177 179 179

7.8 TIPOVI PRIVREDNIH SISTEMA ........................................................................................... 7.8.1 Mješovita privreda .............................................................................................................

180 182

7.9 PRIVREDNI RAST .................................................................................................................... 183

7.10 PRIVREDNI RAZVOJ .............................................................................................................. 7.10.1 Strukturne i institucionalne promjene ..............................................................................

184 185

7.11 KRITERIJUMI ZA OCJENU USPJEŠNOSTI PRIVREDNOG SISTEMA .............................. 7.11.1 Komparativna analiza uspješnosti privrednih sistema .....................................................

188 189

7.12 PRIVREDNI CIKLUSI ............................................................................................................. 190

7.13 AGREGATNI REZULTATI PROIZVODNJE ......................................................................... 7.13.1 Metode obračuna ukupne vrijednosti društvene prozvodnje .......................................... 7.13.2 Raspodjela agregatnih rezultata proizvodnje ..................................................................

191 192 193

7.14 AGREGATNA PONUDA I AGREGATNA TRAŽNJA ........................................................... 7.14.1 Investicije kao komponenta agregatne tražnje .................................................................

194 196

7.15 DRŽAVNO REGULISANJE PRIVREDE ................................................................................. 7.15.1 Funkcije i objekti državnog regulisanja privrede ............................................................. 7.15.2 Sredstva i ciljevi državnog regulisanja ............................................................................ 7.15.3 Zadatak makroekonomske politike ..................................................................................

197 198 199 199

7.16 FISKALNA POLITIKA ............................................................................................................. 200

7.17 MONETARNO-KREDITNA POLITIKA .................................................................................. 201

7.18 ANTIINFLACIONA POLITIKA ............................................................................................... 7.18.1 Efekat Fishera ................................................................................................................. 7.18.2 Državno plafoniranje cijena ............................................................................................

202 204 205

7.19 SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA ...................................................................................... 7.19.1 Valutna politika ............................................................................................................... 7.19.2 Trgovinski i platni bilans ................................................................................................. 7.19.3 Valutni odnosi .................................................................................................................. 7.19.4 Ponuda i tražnja valuta .....................................................................................................

206 207 208 211 213

7.20 TRŽIŠNO REGULISANJE KAO INSTITUCIJA ………………….......................…..……… 7.20.1 Značaj tržišta ……………….......................................................................................…. 7.20.2 Funkcije tržišta ………………..................................................................................… 7.20.3 Karakteristike tržišta …………..........................................................................……… 7.20.4 Uslovi postojanja tržišta ………..........................................................................……… 7.20.5 Tržišni subjekti, objekti i principi ................................................................................

214 215 216 217 218 218

9

7.20.6 Firma i njena sredstva ....………..........................................................................……… 7.20.7 Prednosti i nedostaci tržišta ............................................................................................. 7.20.8 Deformacije i ograničenja tržišta ……...............................................…………………. 7.20.9 Tržišna infrastruktura ………………......................................……………….....……… 7.20.10 Tržišna konkurencija ...................................................................................................... 7.20.11 Cijene ………….............................................................................................………… 7.20.11 Tržišne strukture ...........................................................................................................

219 222 223 224 225 226 227

7.21 SVOJINSKO REGULISANJE KAO INSTITUCIJA ……......................................………….. 7.21.1 Prava svojine .................................................................................................................... 7.21.2 Funkcije i značaj svojine .................................................................................................. 7.21.3 Tipovi svojine ………........................................................................................………

230 231 232 233

8. INDIVIDULNA PONUDA I TRAŽNJA 235

8.1 INDIVIDUALNA PONUDA ..................................................................................................... 235

8.2 INDIVIDUALNA TRAŽNJA .................................................................................................... 237

8.3 RAVNOTEŽA I NERAVNOTEŽA PONUDE I TRAŽNJE ..................................................... 239

8.4 PROMJENE TRŽIŠNE RAVNOTEŽE ..................................................................................... 240

8.5 ELASTIČNOST PONUDE I TRAŽNJE .................................................................................... 242

8.6 MAKSIMIZIRANJE KORISNOSTI POTROŠAČA ................................................................. 244

8.7 VIŠAK POTROŠAČA I PROIZVOĐAČA ............................................................................... 245

9. PROIZVODNJA, TROŠKOVI I MAKSIMIZACIJA DOBITI FIRME 247

9.1 PROIZVODNA FUNKCIJA I PROIZVODNE MOGUCNOSTI .............................................. 9.1.1 Proizvodna funkcija i granični proizvod rada ....................................................................

247 248

9.2 ZAKON OPADAJUĆEG PRINOSA ................................................................................. 249

9.3 POJAM I PRIRODA TROŠKOVA ........................................................................................... 9.3.1 Troškovi proizvodnje ......................................................................................................... 9.3.2 Granični troškovi ............................................................................................................... 9.3.3 Pravilo graničnih i prosječnih troškova ............................................................................. 9.3.4 Elastičnost ukupnih troškova ............................................................................................. 9.3.5 Oportunitetni troškovi ........................................................................................................ 9.3.6 Pravilo najmanjih troškova ................................................................................................ 9.3.7 Implicitni i eksplicitni troškovi ..........................................................................................

250 250 253 253 254 255 256 256

9.4 UTICAJ TROŠKOVA NA DOBIT PREDUZETNIKA ............................................................ 9.4.1 Maksimizacija dobiti firme u kratkom roku ...................................................................... 9.4.2 Ravnoteža firme u kratkom i dugom roku .........................................................................

257 258 260

10

10. TRŽIŠTA FAKTORA PROIZVODNJE 263

10.1 FUNKCIONISANJE FAKTORSKIH TRŽIŠTA ..................................................................... 263

10.2 FAKTORI PROIZVODNJE I MAKSIMIZACIJA DOBITI FIRME ........................................ 264

10.3 TRŽIŠTE RADA ........................................................................................................................ 267

10.4 TRŽIŠTE KAPITALA ................................................................................................................ 270

10.5 TRŽIŠTE PRIRODNIH RESURSA ........................................................................................... 276

11. NOVAC I FINANSIJSKA TRŽIŠTA 279

11.1 NOVAC ………………………………………………………………….......…..……………. 279

11.2 FUNKCIJE NOVCA I NOVČANI SUROGATI ....................................................................... 280

11.3 KVANTITATIVNA TEORIJA NOVCA ................................................................................. 281

11.4 PONUDA I TRAŽNJA NOVCA …………………………………........……………………… 282

11.6 NOVČANA MASA I NOVČANI AGREGATI ………………………...........……………. 285

11.7 FINANSIJSKO TRŽIŠTE ………………………………….………….......………………….. 286

LITERATURA .......................................................................................................................... 291

11

PREDGOVOR Razvoj ekonomske misli se istovremeno odvijao u dva pravca: teorijski (kao naučno uopštavanje proce-

sa i fenomena koji se odvijaju u ekonomskoj stvarnosti, polazeći od realnih činjenica, događaja i procesa) i doktrinarno (polazeći od unaprijed postavljenih principa i stanja). Doktrinarnost je uslovila da razne eko-nomske teorije posmatraju ekonomsku stvarnost iz uglova i pozicija koji su najbolje odgovarali aktualnoj ideologiji koju su zastupale (tzv. dominacija politike nad ekonomijom). Zbog toga su uvijek glorifikovani jedni a marginalizovani drugi ekonomski procesi, pojave i problemi.

Ključne teorijske šeme (kao slike stvarnosti) često su poistovjećivane s ideološkim doktrinama (kao sub-jektivnim slikama stvarnosti), koje su uvijek apstraktne, jednostrane i monistički predisponirane. To djeli-mično karakteriše čak i one ekonomske teorije, koje koriste multidisciplinaran i sintetizovan naučni pristup i uvažavaju jedinstvo ekonomskih, socijalnih, političkih, ideoloških, kulturnih, institucionalnih, psihičkih, etičkih i drugih procesa (kao što su npr. neoinstitucionalne). Jer, zadržavajući principe meto-dološkog indivi-dualizma, one u mnogim elaboracijama faktički ulaze u šablonski jednosmjeran tok neokla-sičnog predzna-ka, koji je institucionalno (u dijelu tržišnog i svojinskog regulisanja) i ideološki (u dijelu liberalizma) polari-zovan s jednim drugim monističkim tokom, koji se može označiti kao metodološki (državni) dirižizam.

Polarizovane diskusije zastupnika tržišnog regulisanja i državnog regulisanja obilježile su skoro cijeli razvoj svjetske ekonomske misli. Riječ je o različitom shvatanju uloge države i tržišta u ekonomiji, njihovog međusobnog odnosa i odgovarajućih oblika svojine, kao i posrednih (i/ili direktnih, pa čak i apologetskih) aspiracija da se odlučujuće utiče na zvaničnu ekonomsku politiku.

Već nekoliko decenija mnogi autori otvoreno ističu da postoji kriza ekonomske teorije, jer ona ne-adekvatno ili (ponekad) pogrešno objašnjava ekonomsku stvarnost. Pošto ekonomska teorija kasni za pro-mjenama u ekonomskoj stvarnosti i (ako) nijesu valjana njena objašnjenja, šta se tek onda može reći o mo-gućnosti njenog predviđanja? Kao da niko ne primjećuje nove talase koncentracije i centralizacije kapitala, nove oblike imperijalizma i redistribuciju ekonomske moći u globalnim i lokalnim razmjerama, nove oblike dogmatizma i totalitarizma i, u krajnjem, nove oblike eksploatacije (na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou), koje ekonomske teorije uopšte ne istražuju i ne elaboriraju.

Ekonomska stvarnost je odavno relativizovala teorijske monističke teze o univerzalnosti principa (koji su pretvoreni u mitove) tržišnog izbora, samoregulacije, spontane evolucije i konkurencije, s jedne, i držav-no-planskog diktata, saznajne kontrole i ekonomske prinude, s druge strane. Praksa je verifikovala potrebu njihove konvergencije i kombinacije (institucionalnog pluralizma ili uslovno mješovite ekonomije) u raznim kombinacijama, koje odgovaraju specifičnostima konkretnih privrednih sistema i društvenog ambijenta). Pa ipak, i dalje postoje različiti teorijski pristupi u tumačenju ekonomske stvarnosti, suštinska neslaganja i ekstremno suprotna shvatanja. Pri tome je nesporno da veoma značajan (možda i dominantan) uticaj u eko-nomskoj teoriji imaju pravci, koji se direktno ili indirektno zasnivaju na pomenutom metodološkom indivi-dualizmu: neoklasična ekonomska teorija i neoinstitucionalne ekonomske teorije. Zbog toga smo im posvetili značajnu pažnju u ovom rukopisu.

Već sedam godina traje razorna ekonomska kriza, za koju se ni u teoriji ni u praksi još ne naziru prava rješenja. Iako se ona ublažava enormnom državnom intervencijom, u teoriji se i dalje forsiraju monistički pristupi (neoliberalnog predznaka), pa čak i u praksi pojedinih ekonomski nerazvijenih država. Ta paradok-salnost ukazuje da se ne radi o objektivnoj nemogućnosti identifikacije uzroka krize i njenog prevazilaženja, nego o subjektivnim faktorima, koji se odnose na nečinjenje, vezano za interesnu i ideološku potrebu zadrža-vanja statusa quo. Činjenica je da se skoro tri decenije paralalno odvijaju procesi globalizacije ekonomije i tranzicije, ali ne postoji ni ekonomska teorija globalizacije, ni ekonomska teorija tranzicije.

12

Nije novost da se savremeni geopolitički i imperijalistički principi u globalnim razmjerama svode na strategijsku borbu za sve oskudnije resurse. To mijenja i redukuje mnoge ekonomske principe. Neće biti iznenađenje ako se u skoroj budućnosti sazna da su mnoge finansijske, ekonomske i tranzicijske krize bile programirane u cilju ostvarenja nekih „viših“ interesa. Jer, neshvatljivo je da je u tolikoj mjeri moguć fijasko institucionalnih i kontrolnih mehanizama državnog regulisanja, po cijenu enormnih ekonomskih kriza, pau-perizacije, nezaposlenosti, urušavanja privredne infrastrukture i patnji ogromnog dijela čovječanstva.

Imajući u vidu sve gore navedene dileme, protivurječnosti i probleme, postavlja se pitanje: kako se o-bični ljudi mogu snaći u svakodnevnoj i složenoj ekonomskoj stvarnosti, ili: kako mogu vršiti (uslovno: raci-onalni) izbor, koji je suština ekonomije?

Pokušavajući da odgovorimo na to pitanje, došli smo zaključka da je potrebno strukturirati ovaj rukopis na način koji će omogućiti čitaocima da unaprijede svoj ekonomski način mišljenja. Zbog toga smo prije prikaza razvoja osnovnih ekonomskih ideja ukratko elaborirali osnovne teorije društvenog razvoja, kao nji-hov opšti okvir. On omogućuje sagledavanje razlike između formacijskog i civilizacijskog razvoja, koji mnogima i danas nije jasan, pa razmišljaju i govore u crno-bijelim kategorijama tipa socijalizam-kapitali-zam.

U daljem izlaganju je koncepcijski razdvojena ekonomija kao nauka o izboru od ekonomije kao priv-rede. U sadržaj su uvršćene i tri velike i izuzetno značajne oblasti, kojima se sve više bavi savremena eko-nomska nauka: ekonomija znanja, ekonomija institucija i ekonomija ekologije. Slijede uobičajene elaboracije individualne ponude i individualne tražnje, elastičnosti, proizvodnje, troškova i maksimizacije dobiti firme. Na kraju su obrađena tržišta faktora proizvodnje, novac i finansijsko tržište.

Čini nam se: ni mnogo, ali ni malo za razumijevanje i usvajanje osnovnih principa ekonomskog načina mišljenja. Pri tome smo nastojali da s naučno neutralnih pozicija kritikujemo monističke (jednostrane, de-terminističke) načine ekonomskog mišljenja (tržišno i/ili državno), a forsiramo pluralističke, anti-dogmatske i civilizacijske načine ekonomskog mišljenja, koji su u skladu sa poznatim Pareto optimumom, prema kojem je optimalan onaj ekonomski izbor koji ne šteti drugim ekonomskim subjektima.

Ekonomski način mišljenja uključuje u sebe razne ljudske poglede i predstave, koji proizilaze iz njiho-vog praktičnog iskustva i učešća u ekonomskim aktivnostima. Pri tome je kalkulacija troškova i koristi prije (i poslije) vršenja izbora osnovna karakteristika ekonomskog mišljenja.

Naziv knjige „Ekonomski način mišljenja“ je istovjetan sa poznatom knjigom Pola Hejnea. Naravno, ovaj rukopis se u potpunosti razlikuje od njega, i to: koncepcijski, sadržajno, metodološki, prema tehničkoj opremljenosti, literaturi i drugim karakteristikama. Odlučilili smo se za poznati naziv isključivo zbog činje-nice što je upravo ekonomski način mišljenja osnovna ciljna funkcija ove knjige. Na čitaocima je da ocijene da li smo u tome uspjeli.

Koristimo priliku da se iskreno zahvalimo uvaženim recenzentima na korisnim primjedbama i savjetima: Prof. Bagratu Erznkyanu, Prof. Marku Sekuloviću i Prof. Miomiru Jakšiću, koji su podržali naše velike napore na kreiranju strukture ekonomskih tema, sadržaja rukopisa i tehničkog oblikovanja brojnih slika, grafika i tabela.

Autori

13

OSNOVNE TEORIJE DRUŠTVENOG RAZVOJA 1

1.1 INDETERMINISTIČKE TEORIJE Mnogi pravci (škole) savremene ekonomske nauke i sociologije mogu se s aspekta periodizacije

društvenog razvoja podijeliti na indeterminističke (koje negiraju jedinstvo prirodno-istorijskog procesa i opšte zakone progresivnog društvenog razvoja) i determinističke (koji priznaju određene progresivne zakone u procesu društvenog razvoja). Indeterminističke koncepcije posmatraju razvoj čovječanstva kao ukupnost kulturno-istorijskih tipova, koji istovremeno (uporedo) postoje, nastaju i nestaju (N. Danilevski), lokalnih kultura (O. Špengler) ili kulturnih podsistema (P. Sorokin), od kojih svaki ima svoj samostalni razvojni put. Po svojoj specifičnosti izdvaja se religiozna koncepcija A. Toynbee-a, koji je poznat po knjizi iz 1961. godine „Istraživanje istorije“ u 12 tomova.

Za razliku od tradicionalne zapadne filozofije istorije, koja suprotstavlja nužnost i slobodu, on zakone prirode suprotstavlja zakonima Boga, pri čemu smatra da osnovnu ulogu u istoriji imaju ovi poslednji, koji se realizuju kroz slobodan izbor elite. On negira mogućnost bilo kakvog naučnog predviđanja u istoriji, što znači da objektivno istupa kao indeterminist, iako se deklariše za priznavanje zakona istorije. Polazeći od prioriteta subjektivnosti, A. Toynbee (1961, p. 267) negira opšti kriterijum društvenog progresa na sledeći način: svako rasuđivanje o progresu u bilo kojoj sredini je unutrašnje i neiskorjenjivo subjektivno... Ako progres ljudskog roda posmatramo na polju tehnologije, na polju socijalnosti i na polju duhovnosti, dobi-ćemo različite dijagrame ljudske istorije u svakom navedenom slučaju.

Osnovna jedinica istorijskog progresa u njegovom sistemu je shvatanje lokalne civili-zacije, kojom označava zajednicu ljudi na određenoj teritoriji koje povezuju duhovne tradicije. On razlikuje primarne (formirane direktno iz primitivnih društava), sekun-darne (izvedene iz primarnih) i tercijalne civilizacije, a nabraja ih ukupno 20, od kojih se do sredine 20. vijeka sačuvalo svega sedam (zapadna hrišćanska, pravoslavna hriš-ćanska, islamska, induska, dalekoistočna, budistička i hrišćansko-judistička). Negiraj-ući materijalne faktore razvoja društva, Toynbee traži uzroke nicanja, razvoja i propa-danja civilizacija u međusobnom djelovanju istorijskih izazova i odgovora, tako da svaka civilizacija može proći kroz četiri faze: geneza, rast, pad i degeneracija. Da bi nikla i razvijala se, civilizaciji je potrebna zlatna sredina: da izazov ne bude pre-

više slab, a odgovor previše jak, ali ipak da bude dovoljno jak za ”rođenje” novog izazova, koji sa svoje stra-ne treba da rodi novi odgovor itd.

Stvaralačka manjina je sposobna da usmjeri društvo u novom pravcu, smatra on, i ona predstavlja pokre-tačku snagu razvoja civilizacije. Zato pad civilizacije povezuje s nedostatkom stvaralačke snage kod manjine (elite), tj. s prestankom odanosti i podržavanja stvaralačke manjine od strane istorijske većine. To dovodi do gubitka ranijeg socijalnog jedinstva u društvu i do nastupanja dezintegracije. Društvo se raspada na tri dijela:

─ vladajuću manjinu, koja stvara univerzalnu državu, ─ unutrašnji proletarijat, koji svoj izraz nalazi u univerzalnoj religiji i ─ spoljni proletarijat, koji se grupiše u varvarske vojne bande.

Druga i treća grupa, smatra Toynbee, čine slojeve koji žive u društvu, ali mu ne pripadaju, već teže ru-

šenju stare civilizacije, jer rađajući novu religiju stvaraju pretpostavke za nicanje nove civilizacije. Osnovni nedostatak izložene koncepcije sastoji se u idealističkom shvatanju istorije i podjeli naroda po

deformisanom, fetiškom obliku društvene svijesti kao što je religija. U osnovi istorijskog procesa stavljaju se

14

zakoni boga, koji se ispoljavaju u božanskom predviđanju i apstraktnim istorijskim „izazovima“ i „odgovo-rima“. Oslanjajući se na asinhronost i subjektivizam različitih kriterijuma progresa, Toynbee negira društ-vrno-ekonomski progres kao takav: „zemaljski progres“ tretira kao sporedni proizvod vanzemaljskih sila, a izopačuje se i sam duhovni progres, jer se od svih oblika društvene svijesti bira religija kao njen najmističniji oblik. Zato vještački djeluje i sam pojam civilizacije, i sve njene sastavne komponente, što sve skupa podsjeća na bježanje od stvarnosti u magloviti religiozni misticizam.

1.2 DETERMINISTIČKE TEORIJE Determinističke teorije istorijskog procesa priznaju progresivni razvoj ljudskog društva, ali pojave koje

pokreću razvoj (razvojne faktore) tumače na razne načine. Postoji nekoliko pravaca determinističkih koncep-cija, zavisno od navedenih faktora koji se uzimaju kao kriterijum periodizacije. Opredjeljujući uzrok može biti jedan ili više elemenata prirodnog (porast stanovništva, prirodni uslovi), tehničkog (promjene u tehnici i tehnologiji) ili ekonomskog karaktera (razvoj pojedinih oblika proizvodnih odnosa), a takođe i neki od ele-menata nadgradnje (pravo, država, socijalna psihologija). Najpoznatije su teorije demografskog, geograf-skog, tehnološkog i institucionalnog determinizma i periodizacija razvoja društva po obliku privređivanja.

1.2.1 Demografski determinizam

T. R. Malthus A. Coste C. Gini

Jedna od teorija koja se pojavila znatno prije marksizma, a koja priznaje progresivni razvoj društva i

povezuje ga sa postojanjem materijalnog faktora (rast stanovništva) je tzv. demogrtafski determinizam. Iako je još u srednjem vijeku i ranije bilo pokušaja da se istorija razvoja društva objasni rastom stanovništva, tek u 18. vijeku se formiraju elementi buduće koncepcije demografskog determinizma (J. J. Rousseau, C. A. Helvetius). Zatim se pojavljuje učenje T. R. Malthusa, u kojem se rast stanovništva pojavljuje kao nezavisno promjenjiva veličina, koja direktno utiče na osiromašenje masa. Malthusova teorija se ne može uvrstiti u koncepcije istorijskog razvoja društva, jer ne definiše zavisnosti između kvalitativnih etapa rasta stanovni-štva i promjena oblika društva.

Uporedo sa Malthusovom teorijom kao pesimističkim oblikom demografskog determinizma, krajem 19. i početkom 20. vijeka razvio se optimistički oblik demografskog determinizma (A. Coste, O. Bugle, A. Sek-reten), naročito u Francuskoj, u kojoj je krajem 19. vijeka bio karakterističan usporeni tempo rasta stanov-ništva. U tom periodu A. Cote je izdao dva rada: „Principi objektivne sociologije“ (1899) i „Iskustvo naroda i na njemu zasnovana ponuda“ (1900), u kojima pokušava dokazati da sve socijalne pojave zavise od demo-grafskog faktora: „Rađanje i razvoj civilizacije događa se svuda gdje teče intenzivna trgovina, gdje se vode vojne operacije, gdje se zemlje ujedinjuju i stvaraju federalni savezi, a sve se to objašnjava rastom i širenjem

15

jednog te istog socijalnog faktora - brojnosti i gustine stanovništva“ (Coste 1989, p. 9). Na bazi navedenih činjenica on izvodi periodizaciju istorijskog procesa iz šest epoha, kojima odgovaraju četiri stadijuma druš-tvene evolucije.

Prvoj epohi feudalizma (period do osnivanja Rima) odgovara prvi stadijum socijalne evolucije, u kojem su stanovništvo sačinjavale razjedinjene porodice, koje su živjele u utvrđenim naseljima. Druga epoha odgo-vara drugom stadijumu socijalne evolucije (komunikalizam), a obuhvata period od osnivanja Rima do vlada-vine Julija Cezara, u kojem je rast stanovništva pospiješio nicanje gradova. Dio proizvodnje počeo se izd-vajati za tržište, niču socijalne nejednakosti i staleži, a na vlast dolaze vojnici i paganski sveštenici. Treća epoha obuhvata period od vladavine Cezara do pojave varvarskih kraljevstava i odgovara trećem stadijumu socijalne evolucije (etatizam). Porast stanovništva je toliko izražen da niču veliki gradovi tipa Rima, a po-rast tražnje za zanatskim proizvodima dovodi do stvaranja manufaktura. Trgovina prerasta granice metropola i počinje obuhvatati kolonije i provincije. Produbljuju se klasne nejednakosti, a građanska vlast se osamosta-ljuje od vojne vlasti. U periodu četvrte i pete istorijske epohe takođe je primijetan rast stanovništva, koji do-vodi do uspostavljanja monarhističkih vladavina i regresa u razvoju društva. Zato četvrta i peta epoha, smatra Coste, odgovaraju drugom i trećem stadijumu socijalne evolucije. Šesta istorijska epoha počinje s buržoas-kim revolucijama i odgovara joj četvrti stadijum socijalne evolucije (plutokratski parlamentarizam). Porast stanovništva u ovom periodu dovodi do širenja granica i povećanja glavnih gradova. Ručni rad se zamjenjuje mašinskim, socijalne nejednakosti (zasnovane na bogatstvu i obrazovanju) se produbljuju, a niče i učvršćuje se zakonodavna vlast. Na taj način, smatra Coste, postoji direktna veza između rasta stanovništva i društ-venog progresa, pri čemu moćnije države apsorbuju i asimiliraju slabije. Za utvrđivanje državne moći on

predlaže sledeću formulu: . Navedena teorija apsolutizuje samo jedan od mnogobrojnih faktora razvoja društva - rast stanovništva, koji ima određenu, ali ne presudnu ulogu u istorijskom procesu. Među prvim kritičarima ove koncepcije bio je G. Plehanov.

Sredinom 20. vijeka C. Gini je pokušao da spoji demografski determinizam sa koncepcijom istorijskih ciklusa, izgrađujući teoriju koja je povezivala reprodukciju stanovništva sa stadijumima razvoja nacije. Pre-ma toj teoriji svaka nacija prolazi kroz period mladosti, zrelosti i starosti.

U periodu mladosti u naciji preovladavaju ljudi mlađeg uzrasta, što uslovljava visok tempo rasta sta-novništva i dovodi do socijalnog raslojavanja društva i diferencijacije nataliteta kod različitih klasa. Obra-zuje se višak stanovništva, koji se koristi za sprovođenje intenzivne kolonizacije i ekspanzionističke politike.

U stadijumu zrelosti dolazi do porasta blagostanja, kao rezultat smanjenja nataliteta, eksploatacije ko-lonija i zavisnih država. Visok natalitet se zadržava samo kod ”nižih” klasa, ali industrijalizacija, urbaniza-cija i demokratizacija ipak dovode do povećanja vertikalne mobilnosti ”nižih” slojeva, što takođe ima za posledicu smanjenje nataliteta.

Nacija tako od vojničke prelazi u sitnoburžoasku, nastupa period zastoja društvenog razvoja i starosti nacije. Ti procesi pojačavaju migracije stanovništva iz sela u gradove. Dolazi do teškoća u snabdijevanju stanovništva hranom, industrije sirovinama, što dovodi do iscrpljivanja proizvodnje i pojačanja socijalnih konflikata.

Izlaz iz nastale situacije Gini vidi u emigracijama i ratovima, u pokoravanju slabijih naroda od strane jačih. Iako na diferenciraniji način prilazi analizi reprodukcije stanovništva, ova teorija ne uspijeva da preva-ziđe šematizam i neistoričnost, koji inače karakterišu demografski determinizam i indeterminističke teorije društvenog razvoja. Čak više od toga, smatrajući ekspanziju država i ratove zakonomjernom posledicom po-rasta stanovništva, ova teorija opravdava italijanski fašizam i slična je s reakcionarnom neomaltuzijanstvu i njemačkoj geopolitici.

16

1.2.2 Geografski determinizam

C-L. Montesquieu J. G. Herder G. W. F. Hegel G. Plehanov

Ideja zavisnosti razvoja ljudskog društva od geografske sredine pojavila se još u drevnoj Grčkoj i Rimu

(Hipokrat, Herodot, Platon, Polibije, Strabon), a preuzeli su je mnogi francuski prosvjetitelji i njemački filo-zofi. C-L. Montesquieu je pisao o uticaju klimatskih uslova na karakter i ponašanje ljudi. J. G. Herder je pri-mijenio geografski princip u objašnjenju istorije, Hegel je naglašavao uticaj geografskih faktora u tumačenju istorije, smatrajući da razlike u prirodnoj sredini predstavljaju posebne mogućnosti za razvoj naroda itd. Za razliku od mnogih neistorijskih i apstraktnih tumačenja geografskih faktora, koja ih ne dovode u vezu sa pro-izvodnjom, L. Mečnikov (1924, s. 69) se distancira od geografskog fatalizma i rasizma, dokazujući da druš-tveni razvoj ne zavisi samo od geografske sredine, nego i od odnosa ”između sredine i sposobnosti stanov-ništva koje je naseljava za kooperaciju i solidarnost”. On smatra da društvo prolazi kroz tri velika istorijska perioda: period prinudnih udruživanja, period podčinjenih grupa i saveza i period slobodnih udruživanja, tako da se stepen slobode u organizaciji kooperacije pojavljuje kao kriterijum progresa. Pošto se prva pri-nudna udruženja stvaraju kao posledica neophodnosti borbe sa prirodnom stihijom, on dolazi do zaključka da su rijeke ”osnovni uzrok pojave i razvoja civilizacije” (Ibid., s. 159) pa cjelokupnu istoriju čovječanstva dijeli na tri perioda: rečni, morski i okeanski.

G. Plehanov (1925, s. 24) je konstatovao da je pripadnost anarhizmu smetala Menčikovu da izgradi ma-terijalistički pogled na istoriju, pa je njegovo učenje krajnje idealističko. Kooperacija se inače ne može shva-titi bez analize načina proizvodnje, a solidarnost bez izučavanja socijalno-klasne strukture društva, dok je sloboda posledica društvenog razvoja, a ne njegov uzrok. Geopolitika je najreakcionarniji pravac geograf-skog determinizma, jer opravdava imperijalističke poduhvate pozivanjem na neophodnost proširenja život-nog prostora, koje je tobože u skladu s podacima ekonomske i istorijske geografije. U nacističkoj Njemačkoj geopolitika je bila zvanično prihvaćena politička doktrina. U koncepcijama geografskog determinizma jed-nostrano i nenaučno se objašnjava odnos čovjeka i prirode. Isti se svodi na zavisnost ljudskog društva od pri-rodne sredine, iako je taj odnos mnogo složeniji, jer se djelovanjem ljudi na prirodu mijenja životna sredina, ali i sama priroda čovjeka. U toku istorijskog procesa (razvoja) društvo uvodi u proizvodnju sve nove i nove komponente prirodnog okruženja, koje su ranije bile nedostupne. Zato uzajamno dejstvo čovjeka i prirode ima duboki istorijski karakter, jer zavisi ne samo od razvoja proizvodnih snaga, nego i od karaktera odgo-varajućih proizvodnih odnosa.

Na taj način, geografska sredina se ne može svesti samo na uslov razvoja proizvodnje, tj. na faktor raz-voja proizvodnih snaga, jer se i sama javlja kao rezultat njihovog razvoja. Pored toga, geografska sredina uk-ljučuje i socijalni oblik kretanja materije. Zato je osnovni nedostatak geografskog determinizma metodološke prirode, i sastoji se u pokušaju njegovih predstavnika da izvor razvoja ljudskog društva premjeste iza granica društvenog sistema, i da tako svedu viši oblik kretanja materije (socijalni) na niži oblik (geografski).

17

1.2.3 Tehnološki determinizam

W. W. Rostow J. K. Galbraith D. Bell A. Touraine

Pod uticajem naučno-tehnološke revolucije, početkom 20. vijeka niču teorije koje apsolutizuju tehnički

progres. Poslije II svjetskog rata zabilježen je dalji razvoj tehnoloških teorija istorijskog procesa. W. W. Ros-tow u knjizi ”Stadijumi ekonomskog rasta” (1980) u poglavlju ”Nekomunistički manifest” navodi pet sta-dijuma rasta:

─ tradicionalno društvo, ─ stadijum stvaranja pretpostavki za uzlet, ─ uzlet, ─ kretanje prema zrelosti i ─ period visoke masovne potrošnje. U stadijumu tradicionalnog društva više od 3/4 proizvođača bavi se proizvodnjom hrane, nacionalni

dohodak se uglavnom koristi za neproizvodne namjene, a strukturu društva čini hijerarhija u kojoj politička vlast pripada vlasnicima zemlje ili centralnoj vladi. U drugom stadijumu prelaza ka uzletu dolazi do suštin-skih promjena u tri neindustrijske sfere: poljoprivredi, transportu i spoljnoj trgovini. Uzlet kao treći stadijum traje relativno kratko, jednu do dvije decenije, i u tom periodu raste stopa kapitalnih ulaganja, povećava se gotova proizvodnja po glavi stanovnika, počinje brže uvođenje nove tehnike u industriju i poljoprivredu, ta-ko da pristalice modernizacije ekonomije potiskuju zaštitnike tradicionalnog društva.

Četvrti stadijum kretanja ka zrelosti predstavlja dugotrajnu etapu tehničkog progresa u kojoj se razvija proces urbanizacije, povećava se učešće kvalifikovanog rada, a rukovođenje industrijom se koncentriše u ru-kama kvalifikovanih upravljača (menadžera). U stadijumu visoke masovne potrošnje ostvaruje se pomje-ranje od ponude ka tražnji, od proizvodnje ka potrošnji.

U knjizi ”Politika i stadijumi rasta”(1971), Rostow (1971, p. 230) dodaje i šesti stadijum traženja kva-liteta života, u kojem u prvi plan dolazi duhovni razvoj čovjeka. Teorija koju predlaže Rostow predstavlja korak naprijed u odnosu na sve do sada izložene koncepcije, jer priznaje vodeću ulogu materijalnog faktora u razvoju društva (proizvodnje), tj. zavisnost razvoja društva od progresa proizvodnih snaga. Osnovni nedos-taci ove teorije su u apstrahovanju sistema proizvodnih odnosa, apsolutizovanju jednog perioda razvoja (čet-vrti stadijum) i jednostranom tretiranju industrijske revolucije. Postoje mišljenja da je ova teorija neodrživa zbog nemogućnosti da zadovolji kriterijume: analogije (koji zahtijeva statističko dokazivanje da se današnje nerazvijene zemlje nalaze u fazama razvoja kakve su prošle sadašnje razvijene zemlje u 18. i 19. vijeku), dis-tinkcije ( koji zahtijeva čvrsto uspostavljanje razlika između etapa na osnovi jasnih karakteristika) i kauzal-nosti (koji objašnjava uzroke prelaska iz jedne etape u drugu).

Širi istorijski pristup karakteriše predstavnike teorije postindustrijskog društva, (C. Ayres, J. K. Galb-raith, D. Bell, T. Stounier). Tako npr. T. Stounier u knjizi ”Informaciono bogatstvo: profil postindustrijske ekonomije” (1983) razlikuje tri etape u razvoju društva: agrarnu, industrijsku i postindustrijsku ekonomiju,

18

navodeći da je u agrarnoj ekonomiji privredna djelatnost bila usmjerena na proizvodnju hrane, a da je li-mitirajući faktor bio nedostatak dobre zemlje; u industrijskoj ekonomiji privredna djelatnost je bila vezana prvenstveno za proizvodnju roba, a kao limitirajući faktor se pojavljuje kapital; u informacionoj ekonomiji privrednu djelatnost čine uglavnom proizvodnja i primjena informacija u cilju povećanja efikasnosti svih drugih oblika proizvodnje, a samim tim i stvaranja većeg materijalnog bogatstva. Kao limitirajući faktor ovdje se pojavljuje raspoloživo znanje. Isti autor zapaža dvije revolucije u razvoju društva: industrijsku i in-formativnu (Rostow zapaža samo industrijsku!) i povezuje kvalitativne etape u razvoju proizvodnih snaga s revolucijama u ekonomiji i politici. Kao rezultat industrijske revolucije, Stounier (Ibid., s. 398) smatra da ”najprije ekonomska, a zatim i politička vlast postepeno prelazi iz ruku aristokratije u ruke kapitalista”, a u procesu informacione revolucije ”ekonomska i politička vlast prelaze u ruke proizvođača informacija”.

Osnovni nedostatak navedene koncepcije je u posmatranju istorijskog procesa kroz prizmu 1980-ih go-dina, tako da tehničko-tehnološki detalji zamagljuju socijalno-ekonomske elemente. Pored toga, smatrajući da u raznim periodima pojedini faktori (zemlja, rad, kapital i informacija) predstavljaju izvor vrijednosti i bo-gatstva, autor ne postavlja pitanje njihove unutrašnje organske međusobne povezanosti, zavisnosti i uslov-ljenosti. Zato u maglovitoj perspektivi iščezavaju realne društvene klase i grupe, a aristokrate i kapitaliste za-mjenjuju apstraktni ”proizvođači informacija”.

Pod dejstvom radikalnog progresa izazvanog naučno-tehničkim revolucionarnim dostignućima, popular-nost je dobila klasifikacija D. Bella i A. Touraiene-a na doindustrijsko, industrijsko i postindustrijsko dru-štvo, u čijoj je osnovi dominantni tip društvene proizvodnje (poljoprivredni, industrijski i informacioni). Sli-čna je klasifikacija A. Tofflera na agrarnu, industrijsku i tehnotronu (informacionu) civilizaciju. Za razradu teorije konvergencije bitno je djelo D. Bell-a (1960) “Kraj ideologije“, u kojem on predviđa kraj monističkih oblika liberalizma i socijalizma. On preferira državu blagostanja, decentralizaciju političke moći, politički pluralizam i sistem mješovite privatno-državne privrede. Svoje shvatanje budućnosti je razradio u knjizi „Dolazak postindustrijskog društva“. Prema Bellu, karakteristike postindustrijskog društva obuhvataju sle-deće dimenzije: u sferi ekonomije to je preobražaj od proizvodnje dobara prema uslužnoj ekonomiji, u struk-turi zanimanja to je sve veći značaj profesionalaca, stručnjaka i tehničara, u sferi znanja to je centralno mje-sto teorijskog znanja kao izvora inovacija i oblikovanja političkih odluka u društvu i u sferi tehnologija – nji-hova kontrola i stvaranje novih „intelektualnih tehnologija"

1.2.4 Periodizacija društvenog razvoja prema oblicima privrede

B. Hildebrand A. Bogdanov Zamjena naturalne proizvodnje robnom u kapitalizmu inicirala je nicanje koncepcija u kojima se oblik

razmjene pojavljuje kao osnovni kriterijum periodizacije razvoja društva. U tom smislu je tipična teorija B. Hildebranda o tri etape razvoja društva , koje su posledica smjene naturalne privrede novčanom, a novčane kreditnom. U periodu naturalne privrede postoji samo autarhična proizvodnja i prosta robna razmjena (tra-

19

mpa); u novčanoj privredi proizvode se robe za tržište, pa se razmjena odvija posredstvom novca; u kreditnoj privredi razmjena se obavlja posredstvom kredita.

Navedena periodizacija ima mnogo nedostataka, jer kreditna privreda ne ukida novčanu, naturalna priv-reda uključuje dva podtipa (sa razmjenom i bez nje), tako da kriterijum podjele nije do kraja zastupljen. Pored toga, razlikovala se novčana privreda do kapitalizma i u kapitalizmu, a potpuno je nejasno zašto se da-je prvenstvo razmjeni kao jednoj od četiri faze reprodukcije (proizvodnja, razmjena, raspodjela i potrošnja), koja u krajnjem zavisi od načina proizvodnje.

Složeniju periodizaciju istorijskog procesa po oblicima privrede predložio je A. A. Bogdanov, koji raz-likuje tri osnovna tipa ”izgradnje društvene organizacije”:

sitnu naturalnu privredu, koja se dijeli na prvobitni rodovski komunizam, autoritarnu rodovsku opš-tinu i feudalizam,

razmjensku privredu, u kojoj se izdvajaju prelazni oblici (ropstvo i kmetstvo), sitnoburžoasko ure-đenje, porodično-kapitalistički sistem, industrijski kapitalizam tipa manufakture i mašinski kapita-lizam i

ujedinjenu naturalnu privredu (kolektivizam). Kao kriterijum u navedenoj periodizaciji služi oblik privrede (naturalni i robni), a ne način proizvodnje, čime se narušava logika istorijskog procesa, jer se razdvajaju feudalni sistem i sistem kmetovske organizacije privrede, robovlasnički sistem se izla-že poslije feudalizma, zajedno se tretiraju istočno, antičko i kolonijalno ropstvo itd.

1.2.5 Institucionalne i neoinstitucionalne teorije istorijskog procesa

Krajem 19. i početkom 20. vijeka pojavio se institucionalizam kao pravac koji negira uslovljenost raz-

voja društva od proizvodnih odnosa, tj. poriče postojanje objektivnih ekonomskih zakona u razvoju društva, a posebno zanemaruje analizu klasnih odnosa i uticaja klasne borbe. Pojava institucionalizma značila je napredak u pravcu prihvatanja neprekidnosti društvenog razvoja. Ovaj pravac ističe neekonomske (institu-cionalne) faktore kao odlučujuću pokretačku snagu društvenog razvoja, i to: psiho-biološke (T. Weblen), socijalno-pravne (J. Commons), državne (K. A. Wittfogel) i dr. U centru njihovih istraživanja je kapitalizam, njegova prošlost i budućnost, pa u tom svijetlu treba posmatrati njihova istraživanja i zaključke.

Jedan od najozbiljnijih radova koji s pozicija institucionalizma pretenduje da objasni razvoj društva u cjelini predstavlja Wittfogelov ”Istočni despotizam. Uporedno izučavanje totalitarne vlasti” (1957). On sma-tra da je za istočni despotizam (kao osnovni elemenat u navedenoj koncepciji) karakteristična odlučujuća uloga države, koja se oslanja na birokratski aparat i guši razvoj privatno-svojinskih tendencija i inicijativa. Bogatstvo vladajuće klase ne potiče od svojine na sredstvima za proizvodnju, nego od položaja u hijerar-hijskom državnom sistemu.

Na taj način izgleda kao da prirodni uslovi i spoljni uticaji određuju oblik države, a ona na svoj način određuje tip socijalne stratifikacije. Prema stepenu centralizacije ekonomske funkcije, K. Wittfogel (1957, p. 441) razlikuje tri osnovna tipa despotije:

─ hidrauličko društvo (Egipat, Vavilon, Indija, Kina, Meksiko, Peru), ─ marginalno društvo (Vizantija) i ─ submarginalno društvo (Turska, Rusija).

20

K. A. Wittfogel T. Parsons D. North

U prvom tipu despotizam nastaje kao posledica prirodnih faktora (izgradnja nasipa, kanala itd.), a u

drugom i trećem tipu pod uticajem ”hidrauličkog društva”. Nevedena koncepcija zanemaruje proizvodne snage i proizvodne odnose kao konstitutivne elemente načina proizvodnje, istorijski je nedosledna, jer istočni despotizam karakteriše kao neistorijsku pojavu, koja se ne razvija u vremenu, već u prostoru, i potcjenjuje ekonomsku funkciju države.

Predstavnik teorije sistema T. Parsons zastupa tradicije funkcionalizma u okviru sociološke misli. On smatra da su red i održavanje ravnoteže osnovni zadaci društvenog sistema. Izrazom „socijetalna zajednica“ on naziva cjelinu društva u njegovom kolektivnom aspektu: „ona se konstituiše normativnim sistemom i sta-tusima, pravima i dužnostima koji proizlaze iz pripadnosti, koja se može razlikovati s obzirom na razne pod-grupe u zajednici“ (Parsons 1988, p.30). Da bi opstalo, društvo mora stvoriti socijetalnu zajednicu s do-voljnim stepenom integracije. U svojoj teoriji institucija u radu „The Social System“ Parsons razlikuje sle-deće tipove institucija: relacijske, regulativne, instrumentalne, ekspresivne i moralne. Pridavao je (1952, pp. 354-356) veliki značaj ulozi ideologije u konstituisanju društvenog sistema, jer ona „služi za legitimisanje vrijednosno orijentisanih obrazaca za stabilnost društva“, a njen primarni zadatak je da uspostavi integra-ciju društvenog sistema.

Predstavnik neoinstitucionalizma D. North je serijom istraživačkih analiza pokazao kako su evoluirali institucije svojine pod uticajem privrednih činilaca. On je interpretirao poznate istorijske događaje s aspekta prava svojine i transakcionih troškova. Prelomnim momentima svjetske ekonomske istorije North smatra prvu i drugu ekonomsku revoluciju. Prva datira još u neolitu, kada je došlo do prelaza s lova i skupljanja plo-dova na zemljoradnju i pripitomljavanje životinja. Druga predstavlja spajanje nauke i tehnologije sredinom 19. vijeka, kada je čovjek prvi put u istoriji stekao mogućnost povećanja životnog standarda, uz porast broja stanovnika. Sve je to bilo omogućeno formiranom maksimalno efikasnom strukturom prava privatne svojine, s minimumom ograničenja i minimumom preraspodjelne aktivnosti države.

Polazeći od uvjerenja da transakcioni troškovi predstavljaju limitirajući faktor ekonomskog i društvenog razvoja, D. North i R. Thomas (1973, p. 2) postavljaju pitanje: ”Ako su investicije i inovacije sve što je potrebno za ekonomski rast, zašto su onda neka društva prošla pored toliko željene perspektive?” Oni daju jednoznačan odgovor: zbog neefikasnosti većine institucionalnih struktura tokom istorije, odnosno ”ako se društvo ne razvija, onda je to zato što ono ne pruža nikakve stimulanse za ekonomsku inicijativu”. Prema njihovoj koncepciji najvažnije stimulanse (pretpostavke rasta) pruža efikasna i pluralistička institucionalna struktura, prvenstveno sistem prava svojine. Proizilazi da se osnovna funkcija institucija svodi na ekonomiju transakcionih troškova.

Danas je nesporno da je potreban široki (pluralistički) spektar institucija (promjenjivih u vremenu) koje doprinose koordinaciji ekonomskih i društvenih aktivnosti, i da se institucionalna struktura privrede i društva vremenom proširuje i usložnjava. Privredni i društveni razvoj se u najopštijem smislu definišu kao povećanje njihove složenosti, zbog uključivanja sve većeg broja novih elemenata. Neoinstitucionalna ekonomija je

21

interdisciplinarne prirode: oslanja se na pravo, socijalnu psihologiju, sociologiju, istoriju, politikologiju i sl. Kao da su predstavnici neoinstitucionalizma slijedili riječi G. Myrdala, koji smatra da sve što je relevantno za objašnjenje nekog ekonomskog problema, treba da bude uključeno u domen ekonomije.

U neoklasičnoj, a djelimično i klasičnoj ekonomskoj misli tržište predstavlja sveobuhvatni institucio-nalni okvir u kojem se odvija cjelokupni privredni život. Zato teorija tržišta predstavlja u neku ruku prototip teorije institucija. Institucije u nekim slučajevima dopunjuju tržište, a u nekim ga potpuno zamjenjuju. One iziskuju troškove potrebne za njihovo funkcionisanje, pa se javlja potreba za upoređivanjem troškova njiho-vog postojanja i koristi koje pružaju, da bi se ustanovila opravdanost njihovog postojanja. Pošto su privredni i društveni problemi mnogobrojni, složeni, različiti i dinamični (promjenjivi), nemoguće je postojanje jedne opšte institucije koja bi regulisala sve te probleme, pa se javlja potreba i neophodnost kombinovanja razli-čitih institucija, ali se postavlja i pitanje optimalne kombinacije institucija. Kao primjer se može navesti kom-binacija planskog i tržišnog mehanizma, koju J. Kornai (1972, s. 486) je slikovito poređuje sa funkcionisa-njem nervnog sistema u ljudskom organizmu: ”U ekonomskom organizmu tržište... igra ulogu autonomnog nervnog sistema, dok planiranje... obavlja posao centralnog nervnog sistema. Nijedno od njih ne može zami-jeniti drugo. Zato treba nastojati da oba budu u radnom stanju”.

Institucije se mogu posmatrati kao sredstvo za prilagođavanje promjenama, minimiziranje entropije, li-mitator ponašanja ljudi i uslov razvoja društva. Stepen otvorenosti nekog društva prema promjenama, koju Č. Ocić (1990, s. 206) naziva institucionalna inovativnost, određuje stepen dinamizma toga društva. Društva koja uspijevaju da formiraju odgovarajući sistem institucija opstaju i razvijaju se (i obratno).

S aspekta istorije ideja o nastanku institucija, značajna su dva osnovna tumačenja razvoja institucija (koja proizilaze iz metodološke kontroverzne diskusije o relaciji kolektivizam-individualizam): kolektivis-tičko, koje nastanak i razvoj institucija objašnjava kao izraz opšte volje, tj. svjesne kolektivne akcije (koja kontroliše individualnu akciju) racionalnih ekonomskih aktera, i organsko, koje smatra da institucije nastaju spontano (”organski”), na bazi egoističke akcije mnoštva individualnih ekonomskih aktera. Primjer organ-skog tumačenja je neoklasična ekonomska misao, koja se bavi tržištem kao jedinom institucijom, koje organ-ski izrasta iz maksimizatorskog ponašanja individualnih aktera, iako postoje i mnoge druge institucije, koje doprinose funkcionisanju tržišnog mehanizma. Neoinstitucionalisti idu dalje od uskog tradicionalnog objaš-njenja tržišnih fenomena, istražujući uzroke i smisao ekonomskog i društvenog razvoja, koji u savremenim uslovima gube spontani karakter, jer sve više zavise od svjesnog društvenog usmjeravanja.

1.3 DIJALEKTIČKO-MATERIJALISTIČKA (FORMACIJSKA) TEORIJA Dijalektičko-materijalističko shvatanje istorijskog procesa je složenija deterministička koncepcija, koja

polazi od činjenica:

─ da ljudi u procesu proizvodnje stupaju u realne ekonomske odnose, koji ne zavise od njihove volje i saznanja, nego od nivoa razvijenosti proizvodnih snaga društva,

─ da strukturu ekonomskih odnosa čine organizaciono-ekonomski i socijalno-ekonomski odnosi i ─ da uzroke svih društvenih promjena treba tražiti u ekonomiji, odnosno u načinu proizvodnje.

U skladu sa tim, klasici marksizma su istorijska zbivanja i društveni razvoj posmatrali kao jedinstven i

zakonit proces, nezavisno od postojanja raznovrnosti njegovih pojavnih oblika i brojnih protivurječnosti, jer ima svoje korijene u razvoju materijalne proizvodnje. Polazeći od navedenih pretpostavki, predstavnici ove koncepcije su prihvatili periodizaciju društva na društveno-ekonomske formacije, kojima odgovaraju odre-đeni načini proizvodnje: prvobitna zajednica, robovlasnički poredak, feudalizam, kapitalizam i socijalizam. Postoji i prostija podjela na pretklasna, klasna i besklasna društva. S današnjih naučnih i praktičnih pozicija

22

primijetna je ograničenost i iscrpljenost navedenog pristupa, a pored toga, istorijski posmatrano, u realnoj stvarnosti su najčešće sa dominantnim tipom društva (načinom proizvodnje) postojali i elementi starih načina proizvodnje, i začeci novih (tzv. prelazni periodi).

Kontinuirana proizvodnja materijalnih dobara je neophodna za normalnu reprodukciju života. Način proizvodnje materijalnog života formacijska koncepcija društvenog razvoja posmatra kao jedinstvo načina proizvodnje materijalnih sredstava za život, načina raspodjele tih sredstava, i načina razmjene u kojoj ta sredstva poprimaju robni oblik. Tako shvaćen način proizvodnje, raspodjele i razmjene predstavlja društveno-ekonomsku formaciju u Marxovom određenju. Odnosi u koje ljudi stupaju u društvenoj proiz-vodnji (shvaćenoj u širem smislu kao jedinstvo proizvodnje, razmjene, raspodjele i potrošnje) nazivaju se proizvodni odnosi. Ljudi (sa svojim znanjem, radnim navi-kama i proizvodnim iskustvom) i sva sredstva (oruđa) za rad čine proizvodne snage. Proizvodne snage i proizvodni odnosi su dvije strane načina proizvodnje i nalaze se u neraskidivoj međusobnoj vezi, jedinstvu i uslovljenosti, tj. kako kaže K. Marx

(1949, s. 9) ”realnu osnovu (bazu) na kojoj se diže politička i pravna nadgradnja društva, kojoj odgovaraju određeni oblici društvene svijesti”.

Formacijska periodizacija društva

Između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, pored dijalektičkog sklada i jedinstva, postoje i djeluju

određene unutrašnje suprotnosti, od kojih je za društveni razvoj najznačajnija činjenica da se proizvodne snage skoro uvijek razvijaju (ili teže razvoju), dok odnosi proizvodnje stagniraju (ili se znatno sporije raz-vijaju). Ova protivurječnost je posledica stalnih težnji ljudi da razvijaju svoje znanje, sposobnosti i oruđa za rad (u cilju povećanja radnih rezultata i odgovarajućeg zadovoljenja svojih potreba) i nastojanja vladajućih klasa ili grupa ljudi da sačuvaju svoje položaje u odgovarajućim proizvodnim odnosima. Navedene suprotne tendencije sve više jačaju u vremenu, pa dolazi do povećanja raskoraka između razvijenosti proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, tj.: ”Na izvjesnom stepenu svog razvoja materijalne proizvodne snage društva dolaze u protivurečje s postojećim odnosima proizvodnje... Iz oblika razvijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije” (Marx Ibid.).

Jedinstvo i protivurječnosti proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa se stalno razvijaju u toku društve-nog razvoja, u smislu uspostavljanja i narušavanja jedinstva, odnosno rješavanja i ponovnog uspostavljanja protivurječnosti. Osnovna pokretačka snaga društvenog razvoja je, prema marksističkoj teoriji, u stalnom di-jalektičkom usklađivanju i borbi proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, i to uvijek na višem nivou razvo-ja. Razvoj proizvodnih snaga je primaran, jer predstavlja glavnu pokretačku snagu koja uslovljava razvoj

23

društvenih odnosa (prvenstveno proizvodnih odnosa kao odlučujućih, i u okviru njih svojinskih odnosa), tako da on određuje unutrašnju istoriju razvoja društva. Proizvodne snage kao pokretačka snaga razvoja društva imaju objektivan karakter, za razliku od velikih ljudi i ideja kao subjektivnih pokretačkih snaga.

Struktura društveno-ekonomske formacije

Društveni razvoj (kretanje) Marx (1947, s. LIII) posmatra kao prirodno-istorijski proces kojim uprav-ljaju određeni zakoni, koji utiču na ljude da razvijaju proizvodne snage, i uporedo s tim da mijenjaju i una-pređuju svoje međusobne proizvodne odnose. Na taj način proizilazi da je objektivna povezanost, uslovlje-nost i međuzavisnost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa najvažniji zakon društvenog razvoja, koji se prema ovoj koncepciji postiže propadanjem i iščezavanjem zastarjelih i pojavljivanjem i razvijanjem novih (naprednijih) formacija. Svaka formacija je nužna stepenica u društvenom razvoju. Između pojedinih for-macija postoje prelazni periodi, koji predstavljaju vremenska razdoblja u kojima se:

odvija smjena graničnih formacija, prepliću odnosi i institucije različitih društveno-ekonomskih sistema, vodi stalna borba između konzervativnih i progresivnih društvenih snaga (klasa i grupa) i njihovih

odgovarajućih interesa, pojavljuju učestali socijalni protesti, nemiri, masovni buntovi i revolucije, novo se konačno mora dokazati kao progresivnije u odnosu na staro.

U Marx-ovom modelu institucije (pravila i norme) društva predstavljaju pravnu i političku nadgradnju i

odgovarajuće toj nadgradnji oblike društvene svijesti. Te institucije (nadgradnja) su u suprotnosti sa ekonom-skom strukturom društva, realnom bazom (ukupnošću proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje), tj. načinom proizvodnje. Marx pod ekonomskom strukturom podrazumijeva proizvodne snage (radnu snagu i sredstva proizvodnje). Dva osnovna elementa kapitalizma su radnik i kapitalista.

Prema teoriji komunizma, Marx razlikuje prelazno društvo kao „prvu fazu komunističkog društva“ (od buržoaskog prema komunističkom) i komunizam kao ideal ili „višu fazu komunizma“. Pretpostavka za ost-varenje komunizma je uništenje kapitalističkih proizvodnih odnosa i privatne svojine. Država kao vlasnik svih sredstava za proizvodnju se poistovjećuje sa diktaturom proletarijata kao centralnim organom uprav-ljanja privredom. Državna svojina ima društveni (kolektivni) karakter. Organizacija proizvodnje se realizuje u skladu sa sposobnostima pojedinaca, a raspodjela prema potrebama.

24

Marx-ov model kapitalističke privrede

Izvor: prilagođeno prema Fomina 2013, s. 25.

Model komunističkog društva prelaznog perioda

Izvor: prilagođeno prema Fomina 2014, s. 148.

25

Model komunističkog društva na višem stadiju

Izvor: prilagođeno prema Fomina 2014, s. 151. Pored diktature proletarijata, Marx je smatrao da postoji i drugi put za ostvarenje kolektivne svojine, a

to je evolucioni kooperativni pokret. Da bi se to dogodilo, potrebno je da politička ekonomija rada pobijedi političku ekonomiju svojine. Mnogo je napisano o djelu klasika marksizma, ali je mnogo toga prekrajano iz njihovog učenja, najčešće iz ideoloških potreba i pobuda, posebno u dijelu učenja o socijalizmu kao pre-laznom periodu ka besklasnom društvu (komunizmu).

1.4 CIVILIZACIJSKA TEORIJA

L. Morgan F. Engels J. Shumpeter A. Toffler

Razvoj ljudskog društva s civilizacijskog aspekta razmatrao je škotski filozof A. Ferguson u knjizi

”Iskustvo istorije građanskog društva” (1768). Cjelokupnu istoriju čovječanstva on je podijelio na tri pe-rioda: divljaštvo, varvarstvo i civilizacija. Kao kriterijumi periodizacije služili su mu materijalistički ele-menti (razvijenost oblika privredne djelatnosti i svojinskih oblika), pri čemu je odsustvo, pojava i dominacija privatne svojine osnovni kriterijum podjele. Njegovu periodizaciju je u potpunosti prihvatio L. Morgan u 19. vijeku, s tim što je on svaki period podijelio na tri faze (nižu, srednju i višu). U radu ”Porijeklo porodice, privatne svojine i države” F. Engels je dopunio Morganovu šemu shvatanjem prisvajajuće i proizvođačke

26

privrede, koje i u novijim elaboracijama zadržava aktuelnost kao jedan od osnovnih kriterijuma teorije isto-rijskog procesa.

Uporedo s iscrpljivanjem formacijskog pristupa (koji istoriju prikazuje prekidno, kao skup kvalitativno različitih etapa), u teoriji društvenog razvoja je postala aktuelna analiza svjetske istorije kao istorije civili-zacije. Civilizacijski pristup insistira na neprekidnosti istorijskog procesa, prikazujući ga u svijetlu uzajamne povezanosti, naslednosti (prelaznosti) i akumulacije ljudskog bogatstva (materijalnog i duhovnog). U savre-menim uslovima, kada se ljudska civilizacija nalazi u opasnosti od brojnih problema, civilizacijski pristup ima ne samo naučni nego i humanitarni značaj.

I prije sloma socijalizma u globalnim razmjerama shvatila se neopravdanost automatskog i apriornog povezivanja njegovog postojanja i razvoja s prednostima u naučno-tehničkom razvoju, efikasnosti, realizaciji ideala pravednosti, jednakosti i slobode itd. Takođe se shvatila polivalentnost kriterijuma društveno-ekonom-skog razvoja: tehničko ili organizaciono-ekonomski (vezani za razvoj proizvodnih snaga), socijalno-ekonom-ski (vezani za razvoj proizvodnih odnosa), opšteekonomski (koji su primjenjivi na sve stepene razvoja) i specifični kriterijumi (po kojima se ocjenjuje ekonomski progres na određenim razvojnim etapama). S prom-jenama u društvenom sistemu i razvojem društva mijenjala se i ekonomija u najširem smislu riječi : ostva-rivao se ekonomski progres društva u dijelu povećanja društvenog perioda i opšteg blagostanja, produktiv-nosti rada, pojave novih oblika privređivanja i načina proizvodnje i sl. Te promjene su praćene afirmacijom civilizacijskog pristupa i negacijom dogmatizovane formacijske stadijnosti, koja je više proizilazila iz ideo-loških predrasuda, nego iz neznanja da su klasici marksizma pojam formacije upotrebljavali u oblasti logič-kih i apstraktnih teorijskih elaboracija, i da se u praksi (istorijskoj dimenziji) svaka formacija realizuje u okviru specifične civilizacije, što određuje razvojne karakteristike raznih zemalja (V. Drašković 1995, s. 65).

Na neophodnost novog metodološkog pristupa društvenom razvoju s civilizacijskih pozicija uticale su mnoge evolucione i revolucione, u smislu u kojem ovaj termin upotrebljava T. Kuhn (1974) promjene kapi-talističkog i socijalističkog sistema (koje su u suštini potvrdile princip njihove konvergencije), kao i najno-vije transformacione promjene u postsocijalističkim državama. Da bi se shvatila razlika civilizacijskog pris-tupa od formacijskog, potrebno je izvršiti njihovo pojmovno razgraničenje. Pojam civilizacije se upotreb-ljava u mnogim značenjima, a najčešće za određivanje određene epohe u istorijskom (ekonomskom, socijal-nom, kulturnom) razvoju društva. U tom smislu se pominju doindustrijska, industrijska i postindustrijska, zatim zapadna, istočna, evropska, tehnološka, kapitalistička i druga civilizacija.

Civilizacija i formacija su po svom sadržaju dovoljno jednorodni, jer u sebi sadrže suštinski slične od-rednice, tj. čitav kompleks političkih, ekonomskih, pravnih, kulturnih, religioznih i drugih oblika ljudske dje-latnosti, koje karakterišu određene istorijske etape društvenog razvoja. Ali, kad se govori o civilizaciji, svim oblicima ljudske djelatnosti pridaje se isti značaj, iako je njihova uloga bila različita. Formacija pretpostavlja strožiju konstrukciju, u kojoj primarnu ulogu imaju proizvodne snage i proizvodni odnosi, koji obrazuju ma-terijalnu bazu društva (način proizvodnje) nad kojom se izdiže nadgradnja, sastavljena iz ostalih navedenih odnosa, koja može stimulisati ili kočiti društveni razvoj, ali je glavna pokretačka snaga društva način proiz-vodnje, odnosno klasna borba u okviru njega, koja unutrašnje protivurječnosti pretvara u izvor realnih društ-venih preobražaja. Otuda je i definisano pet društveno-ekonomskih formacija i sve što je sa njima povezano.

Postoji i uži pojam civilizacije, u smislu ostvarivanja civilizacijskog procesa u pravcu usavršavanja druš-tva. On se najčešće poistovjećuje sa socijalnim progresom, koji karakterišu sledeći momenti : prvo, koristi se normativni kriterijum, jer se čovjek, njegova sloboda, mogućnosti njegovog samorazvitka, stepen razvi-jenosti demokratije i opšte ljudske vrijednosti uzimaju kao mjerilo civilizacijskog progresa; drugo, često se pretpostavlja da svim navedenim kriterijumima u najvećoj mjeri odgovaraju dostignuća zapadne civilizacije, u okviru koje se formirao i razvijao kapitalizam - J. Shumpeter (1942, p. 125) je pisao da su ”sve osobine i dostignuća savremene civilizacije direktno ili indirektno proizvodi kapitalističkog procesa” i treće, koncep-cija civilizacijskog progresa zasnovana je na pretpostavci (vjeri) da je moguće ostvarenje jedinstvene svjet-ske civilizacije. U tom smislu, civilizacijski procesi su suprotstavljeni negativnim pojavama kao što su rato-

27

vi, uništavanje prirodne sredine, kulturni i moralni gubici, tehnološki i ekonomski determinizam itd. Oni pretpostavljaju mnogovarijantnost razvoja (a ne jednovarijantnost), usaglašavanje interesa (a ne klasnu bor-bu), evolucioni, intenzivni i efikasni razvoj (a ne revolucioni, ekstenzivni i neefikasni).

Kao rezultat civilizacijskog procesa može se navesti transformacija kapitalističke ekonomije u mješovitu poslije Velike svjetske krize 1929-1933 i 2. svjetskog rata, koja je uspješno spojila privatno-svojinske tržišne odnose s makroekonomskim državnim regulisanjem. Savremeni ”kapitalizam” (naziv treba uslovno tumačiti) dostigao je novi razvojni nivo u pogledu odnosa državnog i privatnog sektora, građanskih sloboda i prava, demokratije i političke kulture, dogovornih odnosa i pluralizma interesa, humanizacije ekonomskih i socijal-nih odnosa, globalizacije i internacionalizacije političkih, ekonomskih i drugih onosa, anti-monopolizacije itd. Zato ga nazivaju postkapitalizam, tehnokratsko, postindustrijsko, informaciono društvo i sl.

Savremena tranzicija u postsocijalističkim zemljama može se takođe posmatrati kao civilizacijski pomak naprijed, jer vodi stvaranju savremenih oblika kolektivne i privatne svojine (koje treba da budu osnova ekonomskih i političkih sloboda) i efikasne savremene države (kao garanta tih sloboda, socijalne sigurnosti i prava svojine, ali i izvora socijalno i ekonomski značajnih roba i usluga). Društvo mješovitog tipa i odgova-rajuća mješovita ekonomija, tj. tendencija pretvaranje jednostranih obilježja (unification) u njihovo istinsko jedinstvo (unity), koju je davno primijetio A. Toynbee (1934, p. 150), je savremena realnost. To mješovito društvo će kao kriterijum civilizacije, pored dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, uvažavati istorijske tra-dicije, socijalnu motivaciju, institucionalnu izgrađenost, demokratska dostignuća i razvoj čovjekove ličnosti.

Nova civilizacijska koncepcija socijalno-ekonomskog progresa prevazilazi: ─ zastarjele predstave o linearnom, nealternativnom i strogo determinisanom razvoju, ─ dijalektičku dualnost opisivanja svijeta isključivo pomoću parnih kategorija (dobro-zlo, kapitalizam-

socijalizam), ─ tradicionalnu šemu faktora proizvodnje i ekonomskog rasta (rad, zemlja, kapital), ─ sporove o prednostima društvene ili privatne svojine i njihovoj suprotnosti, ─ tradicionalni odnos između vrijednosti i korisnosti, zbog osavremenjavanja sadržaja vrijednosti, ─ zastarjelo tumačenje socijalno-ekonomske uloge države, ─ jednostrane ”mesijanske” monističke teorije razvoja (liberalizam, monetarizam i sl.).

Navedena koncepcija uvažava brzi tehnološki napredak i povećani značaj informacione komponente

ekonomskog rasta, kao i njegova ekološka, socijalna i druga ograničenja, što dovodi u sumnju apsolutni zna-čaj i univerzalnost radne teorije vrijednosti u objašnjenju društveno-ekonomskih procesa. Prevazilaženjem apsolutizovanja privatne ili društvene (državne) svojine i prihvatanjem pluralizma svojine, formacijska kon-cepcija društvenog razvoja je ostala bez ključnog gradivnog elementa. Afirmacija mješovite privrede, koja se zasniva na pluralizmu svojinskih oblika, predstavlja prelaz ka kvalitetno novoj razvojnoj logici i prihvatanju modela društvenog razvoja koji mnogi ekonomisti označavaju kao civilizacijski razvoj, jer smatraju da se radi o prelazu cijele civilizacije u kvalitetno novo stanje u pogledu tehnološke, strukturne, institucionalne, socijalno-ekonomske (prvenstveno svojinske) pa čak i političke transformacije. Saznanje da se radi ”o dola-sku sasvim nove civilizacije u najširem smislu riječi” (Toffler 1989, p. 30) povećava potrebu za formiranjem nove razvojne koncepcije, oslobođene tradicionalnih balasta.

U radu ”Megatrendovi: deset novih pravaca koji mijenjaju naš život” J. Naisbit (1982) je skoro nepo-grešivo prognozirao mnoge od dominantnih tendencija 1980-ih i 1990-ih godina, koje temeljno mijenjaju sve oblasti života i opšti oblik socijuma: prelaz od industrijskog društva ka informacionom; od ”forsirane tehno-logije” prema ”visokom ljudskom elementu”, od nacionalne ekonomije premaa svjetskoj, od kratkoročnih orijentacija prema dugoročnim, od centralizacije prema decentralizaciji; od institucionalne pomoći prema samopomoći, od predstavničke demokratije prema demokratiji participacije i od hijerarhijskih sistema prema sistemima druženja. U kasnijoj knjizi ”Megaznačajni izbor: varijante sjutrašnjice” on (1985, pp. 13-16) sve

28

navedene savremene tendencije zbirno obuhvata u najznačajniju karakteristiku naše epohe: ”prelaz od izbora ili-ili prema društvu sa širokim dijapazonom izbora”.

Koristeći široko rasprostranjeni pojam postindustrijsko društvo, koje se u literaturi različito naziva (ki-bernetsko, informaciono, civilizacija trećeg talasa, ekološko, postkolektivističko, humanitarno, postoptimal-no itd.), moramo biti svjesni ograničenosti, uslovnosti i nesavršenosti tog termina, ali i njegove širine koja pruža velike mogućnosti konkretizacije. Noseći u sebi ideju prelaznosti i postupnosti istorijskog procesa, navedeni termin se mora posmatrati u okviru specifičnog Bellovog (1973, p. 11) metodološkog ”osnog pris-tupa” u analizi društvenog razvoja, u kojoj on smatra da ”shvatanja industrijskog i postindustrijskog društva predstavljaju konceptualni nizovi uzduž ose koju čine proizvodnja i oblici korišćenja znanja, dok Marx-ova shvatanja feudalizma, kapitalizma i socijalizma predstavljaju posledični niz konceptualnih šema u marksis-tičkom sistemu, izgrađen uzduž ose koju čine svojinski odnosi”.

Pretvaranje informacije u važni proizvodni resurs na određeni način podriva radnu teoriju vrijednosti, proširuje šemu faktora proizvodnje i prouzrokuje mnoge posledice. Tehnika istiskuje čovjeka iz pojedinih oblasti materijalne proizvodne sfere, što se odražava na socijalni sistem (preko porasta nezaposlenosti itd.). U vezi sa tim, niče cijeli kompleks pitanja vezanih s preispitivanjem izvorne uloge živog rada u stvaranju viška proizvoda, s mogućnošću mjerenja vrijednosti različitih informacionih usluga na bazi apstraktnog rada itd. Informacija poprima značaj strateškog proizvoda u savremenoj ( a pogotovo u budućoj) ekonomiji.

Karakter civilizacijskog tipa razvoja dobro ilustruje G. Myrdalovo (1973, p. 190) razlikovanje pojmova

”rast” i ”razvoj”: ”Razvoj je nešto više od povećanja industrijske proizvodnje...To je kretanje prema ciljnom društvenom sistemu... tu se uključuje ne samo industrijska proizvodnja, raspodjela i načini proizvodnje, nego i nivo (kvalitet - prim. autora), institucije, socijalni odnosi i politika”. Osnovni zadatak civilizacijskog pristu-pa on vidi u uspostavljanju kompromisa između različitih društvenih grupa i slojeva, posebno onih koji po-sjeduju ekonomsku vlast.

29

RAZVOJ EKONOMSKIH IDEJA 2

U istoriji ekonomske misli postojali su mnogi izvorni pravci (škole), koji su se u objašnjenju ekonom-skih pojava i procesa razlikovali po shvatanju predmeta, metoda i zadataka istraživanja. Sve podjele treba prihvatiti uslovno, jer je u okviru jednog pravca najčešće bilo više različitih škola, a sfere istraživanja i uticaja su se ponekad preplitale (npr. u okviru neoliberalnog pravca se razvio monetarizam, a ekonomija ponude se graniči sa neoklasičnim pravcem itd.). Često su pojedine škole dobijale naziv prema teritorijalnom obilježju (londonska, kembridžska, lozanska, čikaška i sl.). Sve one su se pojavljivale kao odgovor na objek-tivne uslove, interese i potrebe ekonomske prakse.

Uslovna šema razvoja ekonomske misli

Izvor: Prilagođeno prema Vinogradova , s. 6.

Danas postoji niz značajnih pravaca ekonomske misli, među kojima su posebno respektibilne neoinstitu-cionalne ekonomske teorije. U izlaganju koje slijedi obradićemo ukratko najvažnije i izvorne ekonomske pravce (tzv. „škole“).

30

2.1 MERKANTILISTI, FIZIOKRATI I ŠKOLA KLASIČNE POLITIČKE EKONOMIJE

A. de Monchretien F. Quesnay A. Smith D. Ricardo

Ljudi su se od davnina interesovali da objasne tajne ekonomije, ali su tek merkantilisti u periodu na-

stanka i učvršćivanja kapitalizma (1500-1750) pokušali sistematski da objasne način funkcionisanja privrede i bogaćenja pojedinaca. U tom periodu se prvi put pominje naziv politička ekonomija, u djelu „Traktat o po-litičkoj ekonomiji (1615, Antoine de Monchrestien). Merkantilisti su apsolutizovali ulogu trgovine, što je bi-lo uslovljeno porastom njenog značaja zbog velikih geografskih otkrića, i značaja trgovačkog kapitala. Oni su smatrali da se osnovni ekonomski cilj države i pojedinaca sastoji u skupljanju dragocjenih metala, putem spoljne trgovine i raznih protekcionističkih mjera koje su predlagali. Koristili su se opisivanjem ekonomskih fenomena i metodom analogije (smatrali su da su identični načini bogaćenja i pojedinca, i države).

Posmatrajući trgovinu s aspekta ekvivalentne razmjene, fiziokrati (1750-1850) su tvrdili da se nacional-no bogatstvo može povećati samo poljoprivrednom proizvodnjom kao jedinom produktivnom, jer se tobože u ”prirodnim darovima” (poljoprivrednim bogatstvima) nalaze sva društvena bogatstva. Cilj fiziokrata je bio da pomoću reformi sačuvaju postojeći poredak s vladavinom zemljišne svojine. Najpoznatiji predstavnik Fransois Quesnay (Kene) objavio je knjigu „Ekonomske tablice“ (1758), u kojoj se po prvi put prikazuje kru-žni tok roba u društvenoj reprodukciji, pominje se neto (višak) proizvoda kao razlika između fizičke količine proizvedenih dobara i količine ulaganja, pominju se klase zemljoposjednika, produktivnih radnika i sterilnih (manufakturnih) radnika. Zemlja je jedini faktor proizvodnje. S radom A. Smitha ”Istraživanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda” (1776) počinje period klasične škole političke ekonomije, koja je označila prekretnicu u ekonomskoj nauci. Njegovo djelo nastavili su D. Ricardo radom ”Načela političke ekonomije i oporezivanja” (1817), T. R. Malthus ”Raspravom o sta-novništvu” (1798), J. S. Mill ”Načelima političke ekonomije” i J. B. Say (zakon tržišta). Osnovne ideje predstavnika engleske klasične političke ekonomije su:

─ proizvodni rad stvara ekonomski višak koji uvećava bogatstvo naroda, ─ ekonomski višak je izvor profita i rente, ─ podjela rada je osnova tehničkog napretka, a zavisi od razvijenosti tržišta, ─ postoji produktivni rad (dovodi do akumulacije kapitala, porasta stope neto investicija i uvećanja

bogatstva) i neproduktivan rad (pružanje usluga stanovništvu), ─ raspodjela viška vrijednosti između društvenih klasa (radnika, kapitalista i zemljoposjednika) odra-

žava sukob društvenih i ekonomskih interesa, ─ od raspodjele zavisi akumulacija i ekonomski razvoj u budućnosti, ─ za proizvodnju je potreban predujmljeni kapital, koji se nakon prodaje roba vraća svojim vlasnicima

uvećan (”oplođen”), ─ Malthus-ova tvrdnja da se stanovništvo razvija brže od uvećanja sredstava potrebnih za njegovo

izdržavanje, ─ Sayov zakon po kojem se sva proizvedena roba može prodati na tržištu po razumnim cijenama itd.

31

2.2 MARXOVO EKONOMSKO UČENJE Prihvatajući velike tekovine nauke svog doba (ekonomije, filozofije, istorije i sociologije), K. Marx je

”otkrio dušu kapitalizma”, smatra Ž. Bulajić (1991, s. 9). Koristeći se apstraktnim metodom i radnom teo-rijom vrijednosti kao idejom vodiljom (koju je smjestio u okvire istorijskog materijalizma kao opšte teorije razvoja društva), Marx je klasnu strukturu kapitalističkog društva objasnio načinom proizvodnje (u kojem se pojavljuju vlasnici i nevlasnici kapitala), odnosno teorijom prisvajanja.

U svojim brojnim i obimnim radovima Marx je formulisao i branio sledeća shvatanja:

─ da se i pri ekvivalentnoj razmjeni roba pojavljuje višak vrijednosti, koji prisvajaju vlasnici kapitala, ─ da je vrijednost roba određena ukupnom količinom apstraktnog rada (tekućeg i ranijeg, opredme-

ćenog u mašinama i sirovinama), ─ da je i radna snaga roba, čija se vrijednost određuje na tržištu slično svim drugim robama (s tim što

se njena vrijednost utvrđuje na bazi vrijednosti roba neophodnih za reprodukciju radne snage), ─ da rad radnika stvara veću vrijednost od vrijednosti radne snage, koja se naziva višak vrijednosti; ─ da višak vrijednosti prisvajaju vlasnici kapitala i sami odlučuju o njegovoj akumulaciji i investira-

nju, tako da je on odvojen od onih koji ga stvaraju; ─ da privatna svojina na kapitalu predstavlja osnov eksploatacije radnika, koja se mjeri razlikom izme-

đu viška rada i potrebnog rada (sadržanog u radničkim nadnicama), ─ da stopa viška vrijednosti određuje stopu eksploatacije i ─ da se ukupna masa viška vrijednosti na tržištu preraspodjeljuje između kapitalista (zbog konkuren-

cije) i prisvaja konkretno u obliku profita, usled čega vrijednosti roba dugoročno odstupaju od nji-hovih tržišnih cijena (cijena proizvodnje) itd.

Marx je u ”Kapitalu” opširno izložio ekonomsku strukturu kapitalističkog načina proizvodnje u svim

njegovim osnovnim aspektima, a posebno je analizirao ključni odnos između rada i kapitala, odnosno izme-đu najamnih radnika i kapitalista. To je odnos koji prožima sve pore kapitalističkog društvenog i ekonomskog bića, pa je razumljivo što je Marx cjelokupno svoje ekonom-sko istraživanje usmjerio na njegovu analizu. Taj odnos se prelama u robi kao polaznoj kategoriji njegove ekonomske analize, u kojoj se kriju sve suprotnosti između rada i ka-pitala. Roba je, prema Marxovom mišljenju, proizvod namijenjen tržištu radi razmjene, jer svojim korisnim osobinama zadovoljava neku potrebu. Ona ima upotrebnu i pro-metnu vrijednost. Upotrebna vrijednost robe potiče od njenih korisnih osobina da može zadovoljiti neku ljudsku potrebu. Prometna (relativna) vrijednost robe je pojavni oblik njene vrijednosti, tj. jedini način koji omogućuje da se izrazi vrijednost robe, iako je ona ne reprezentuje u potpunosti i u svim slučajevima. Ispoljava se kao kvantitativan

odnos, tj. razmjera u kojoj se jedna upotrebna vrijednost razmjenjuje za drugu upotrebnu vrijednost (u razvijenoj tržišnoj privredi se razmjena vrši za novac). Veličinu vrijednosti robe određuje količina društveno potrebnog rada za njenu proizvodnju. Iza upotrebne vrijednosti i vrijednosti robe nalazi se dvojaki karakter rada koji stvara robu: konkretan rad kao utrošak ljudske radne snage, i apstraktan rad kao utrošak jednog dijela ukupne društvene radne snage namijenjene proizvodnji određene vrste robe. Razmjena vrijednosti na tržištu ostvaruje se preko novca kao instrumenta, odnosno opšteg ekvivalenta vrijednosti.

Novčani oblik vrijednosti je apsolutni oblik vrijednosti, a novac je apsolutna roba, jer se za njega može kupiti svaka druga roba. Osnovne funkcije novca su: mjera vrijednosti, prometno sredstvo, blago, platežno sredstvo i svjetski novac. Na određenom stepenu razvoja robne proizvodnje i razmjene, novac se pretvara u kapital, tj. u vrijednost koja vlasniku (kapitalisti) donosi višak vrijednosti, koji se prisvaja u raznim oblicima (profit, kamata, zemljišna renta).

32

Kapital uložen u proizvodnju Marx dijeli na postojani (c), uložen u sredstva za proizvodnju, i pro-mjenjivi (v), uložen u radnu snagu. Postojani kapital u procesu proizvodnje samo prenosi svoju vrijednost na novi proizvod, dok radna snaga svojim radom stvara novu vrijednost, koja je veća od uloženog promjenjivog kapitala (najamnina isplaćenih radnicima). Razlika između najamnine i novostvorene vrijednosti predstvalja višak vrijednosti (m), koji prisvajaju kapitalisti. Vrijednost robe (c + v + m) jednaka je zbiru vrijednosti pos-tojanog (c) i promjenjivog kapitala (v) uloženog u njenu proizvodnju, i viška vrijednosti (m).

Radna snaga je takođe roba, koja se prodaje i kupuje na tržištu. Ona ima kao i svaka roba upotrebnu vri-jednost i vrijednost. Njena upotrebna vrijednost se sastoji u sposobnosti da obavlja određene funkcije u pro-cesu proizvodnje, a njena vrijednost je određena količinom namirnica koja je potrebna radniku za izdrža-vanje (reprodukciju). Radnik u proizvodnji redovno stvara više od vrijednosti najamnine. Radni dan radnika se dijeli na potreban rad (u kojem se reprodukuje vrijednost radne snage) i višak rada (u kojem se oplođuje predujmljeni kapital i stvara višak vrijednosti za kapitalistu. Zato je odnos između rada i kapitala, prema miš-ljenju Marx-a, eksploatatorski. Želja kapitalista za bogaćenjem dovodi do stalnog akumuliranja jednog dijela viška vrijednosti, i njegovog dodavanja kapitalu koji je već u funkciji. Tako se povećanjem konstantnog ka-pitala (c) u odnosu na vrijednost varijabilnog kapitala (v) povećava organski sastav kapitala (c + v), u cilju ostvarenja ekstra viška vrijednosti.

Akumulacija kapitala stvara preduslove za primjenu novih naučno-tehničkih dostignuća, što dovodi do povećanja produktivnosti rada, smanjenja troškova proizvodnje i povećanja viška vrijednosti. Akumulacija kapitala dovodi do procesa koncentracije kapitala, u uslovima slobodne konkurencije. Ali, do procesa kon-centracije kapitala dolazi i spajanjem malih kapitala, tj. njihovim preuzimanjem od strane velikih kapitala, koje se naziva centralizacija kapitala. U konkurentskoj borbi propadaju sitni kapitali i prelaze u ruke krupnih kapitalista. Proces centralizacije praćen je porastom nezaposlenosti i siromaštva velikog dijela stanovništva i to predstavlja, prema mišljenju Marx-a, opšti zakon kapitalističke akumulacije, koji dovodi do socijalne re-volucije, odnosno do ”eksproprijacije eksproprijatora”, što je istorijska tendencija kapitalističke akumulacije.

Analizom profita kao preobraženog oblika viška vrijednosti i profitne stope kao odnosa između viška vrijednosti i ukupnog uloženog kapitala, Marx dolazi do zaključka da u kapitalističkoj privredi djeluje zakon tendencijskog pada profitne stope. Konkurencija i razlika u visini profitne stope podstiče kapitaliste na seli-dbu iz grane u granu, što dovodi do ujednačavanja opšte profitne stope i formiranja prosječne profitne stope za cijelu privredu. Na prosječnu profitnu stopu djeluju isti faktori kao i na profitnu stopu pojedinih grana: organski sastav kapitala, obrt kapitala i stopa viška vrijednosti, ali preko svojih prosječnih veličina. U us-lovima raspodjele cjelokupnog viška vrijednosti po prosječnoj profitnoj stopi, jednaki kapitali u raznim gra-nama proizvodnje donose jednake profite, ali se mase profita razlikuju od mase proizvedenog viška vri-jednosti u raznim granama (te dvije veličine su jednake na nivou privrede), zbog preraspodjele viška vrijed-nosti između kapitalista raznih grana (tabele u nastavku).

Legenda: 1) Proizvodne grane; 2) Uloženi kapital; 3) Organski sastav; 4) Sume postojanog i varijabilnog kapitala;

5) Stopa viška vrijednosti; 6) Godišnji broj obrta; 7) Godišnja stopa viška vrijednosti; 8) Masa proizvedenog viška vrijednosti; 9) Profitna stopa; 10) Prosječna profitna stopa; 11) Masa prisvojenog profita po prosječnoj profitnoj stopi; 12) Razlika između prisvojenog profita i proizvedenog viška vrijednosti.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 c+v n 5x6 4vx7 8:2 8:2 2x10 11-8

u% u% u% u%

I 10 8:2 8+2 100 3 300 6 60 37,14 3,714 -2,286 II 20 9:1 18+2 200 2 400 8 40 37,14 7,428 -0,572 III 40 18:2 36+4 300 1 300 12 30 37,14 14,856 +2,856 70 62+8 26 26 0

33

Kad bi se robe prodavale po svojoj vrijednosti, kapitalisti svake grane bi dobijali različite profite u skladu sa granskom profitnom stopom. Međutim, u toku međugranske konkurencije djeluje prosječna pro-fitna stopa, tako da se cijena proizvodnje (preobraženi oblik vrijednosti) u nekim granama poklapa sa veličinom vrijednosti, a u nekim je manja ili veća od vrijednosti. Cijena proizvodnje se sastoji iz cijene koš-tanja (c+v) i prosječnog profita (Ppr). Prodaja robe po cijeni proizvodnje omogućava da se dobija jednak profit na jednak kapital, ali različit profit za istu količinu proizvedenog viška vrijednosti.

Tržišne cijene se pod uticajem ponude i tražnje kolebaju oko cijena proizvodnje. Ako se prodajom robe po cijeni proizvodnje kapitalistima priznaju samo prosječni granski troškovi proizvodnje i prosječan profit, onda će kapitalisti, koji imaju niže troškove proizvodnje od prosječnih granskih troškova po jedinici pro-izvedene robe ostvarivati i ekstra profit.Ako se pojednostavi model, zanemari obrt i pretpostavi da je u sva-koj grani ista stopa viška vrijednosti (100%), tabela izgleda ovako:

Legenda: 1) Proizvodne grane; 2) Troškovi proizvodnje; 3) Stopa viška vrijednosti; 4) Suma viška vrijednosti; 5)

Profitna stopa; 6) Vrijednost proizvodnje; 7) Prosječna profitna stopa; 8) Prosječan profit; 9) Cijena proizvodnje; 10) Razlika između cijene proizvodnje i vrijednosti proizvodnje.

Marx je dokazivao da svi kapitalistički dohoci (industrijski profit, trgovački profit, kamata, renta) potiču

iz viška vrijednosti, koji se stvara neplaćenim radnikovim radom kao jedinim izvorom vrijednosti. Kapital i zemlja ostvaruju dohotke za svoje vlasnike samo preko preraspodjele viška vrijednosti.

2.2.1 Marxove šeme proste i proširene reprodukcije Marxove šeme (analize) proste i proširene reprodukcije i prometa cjelokupnog društvenog kapitala su

dugo godina korišćene kao obrazac socijalističkih makroekonomskih analiza. Prosta reprodukcija je obnav-ljanje proizvodnje u istom obimu, a proširena reprodukcija je obnavljanje svih njegovih elemenata u uveća-nom obimu, kao rezultat porasta ulaganja dodatnog kapitala, koji dovodi do povećanja proizvodnje, prometa, raspodjele i potrošnje.

Model proste reprodukcije polazi od sledećih pretpostavki:

─ kapitalisti sav višak vrijednosti troše za zadovoljenje ličnih potreba, što znači da nema izdvajanja za akumulaciju,

─ kapitalistička privreda je podijeljena na dva odjeljka (I proizvodi sredstva za proizvodnju, a II sredstva za potrošnju),

─ u oba odjeljka je isti organski sastav kapitala (4:1), ista stopa viška vrijednosti (100%) i isti obrt kapitala n =1,

─ privreda je izolovana, nema izvoza i uvoza, ─ ukupni postojani kapital se utroši u toku jedne godine i ─ ukupan uloženi društveni kapital je 7500 novčanih jedinica, od čega u I odjeljak 5000, a u II 2500.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 c+v m' m p' c+v+m pr.p' pr.P c+v+pr.P +-

I 90+10 100 10 10 110 20 20 120 +10 II 80+20 100 20 20 120 20 20 120 0 III 70+30 100 30 30 130 20 20 120 -10 240+60 60 360 60 360 0

34

Kapital je raspoređen u dva odjeljka proizvodnje na sledeći način:

I 4000c + 1000v II 2000c + 500v Poslije završenog procesa proizvodnje dobija se sledeća struktura ukupnog društvenog proizvoda: 6000

prenesene vrijednosti sredstava za proizvodnju (amortizacija, sirovine i pomoćni materijal) i 3000 novostvo-rene vrijednosti (nacionalni dohodak), od čega se 1500 daje za reprodukciju radne snage, a 1500 predstavlja višak vrijednosti koji koristi kapitalista za svoju ličnu potrošnju:

I 4000c + 1000v + 1000m = 6000 II 2000c + 500v + 500m = 3000 6000c + 1500v + 1500m = 9000 Nastavljanje proizvodnje zahtijeva realizaciju društvenog proizvoda, i to tako da se obezbijede utrošena

sredstva za proizvodnju i reprodukcija kapitalista i radnika. Ukupna tražnja za sredstvima za proizvodnju je 4000 u I i 2000 u II odjeljku, dok je tražnja za potrošnim sredstvima u I odjeljku 2000 (1000v + 1000m), a u II 1000 (500v + 500m), što znači da su zadovoljeni uslovi jednakosti ukupne ponude i tražnje za sredstvima za proizvodnju i za sredstvima potrošnje, tj.

I odjeljak II odjeljak . ponuda tražnja ponuda tražnja 6000 4000 Ic 3000 1000 Iv 2000 IIc 1000 Im 6000 500 Iv 500 Im 3000 Iz jednakosti ponude i tražnje u I i II odjeljku proizilazi da moraju biti zadovoljena 3 uslova za normalno

odvijanje proste reprodukcije, koji se sastoje u sledećim proporcijama: I uslov: Ukupna vrijednost proizvodnje I odjeljka mora biti jednaka ukupno utrošenoj vrijednosti

postojanog kapitala u oba odjeljka, tj.

Ic + Iv + Im = Ic + IIc 4000 + 1000 + 1000 = 4000 + 2000

II uslov: Ukupna vrijednost proizvedena u II odjeljku mora biti jednaka zbiru novostvorene vrijednosti u

oba odjeljka, tj. IIc + IIv + IIm = Iv + Im + IIv + IIm 2000 + 500 + 500 = 1000 + 1000 + 500 + 500

III uslov: Prenesena vrijednost II odjeljka jednaka je novostvorenoj vrijednosti I odjeljka (Marx-ovo vjerovanje o ravnotežnim odnosima razmjene između odjeljaka), tj.

IIc = Iv + Im 2000 = 1000 + 1000

35

III uslov proizilazi iz činjenice da I odljeljak mora svoju novostvorenu vrijednost da upotrebi za kupo-vinu sredstava za ličnu potrošnju u II odjeljku, dok II odjeljak mora u istoj vrijednosti da u I odjeljku kupi sredstva za proizvodnju, tako da dolazi do razmjene između odjeljaka.

Marx-ov model proširene reprodukcije polazi od sledećih pretpostavki:

─ kao i kod proste reprodukcije prisutna je podjela kapitalističke privrede na dva odjeljka: I i II, ─ višak vrijednosti vlasnik ne koristi u cjelosti za ličnu potrošnju, već jedan dio ulaže ponovo u

proizvodnju, ─ mijenja se organski sastav kapitala i sada iznosi u I odjeljku 4:1, a u II odjeljku 2:1, ─ angažovani kapital iznosi 9000, od čega je u I odjeljku uloženo 6000, a u II 3000 i ─ stopa viška vrijednosti je 100%, a obrt je n=1. Poslije završenog procesa proizvodnje prve godine dobija se:

I 4000c + 1000v + 1000m = 6000 II 1500c + 750v + 750m = 3000 5500c + 1750v + 1750m = 3000 Proširena reprodukcija počinje sa akumulacijom dijela viška vrijednosti u I i II odjeljku. Pod pretpos-

tavkom da se višak vrijednosti u I odjeljku dijeli u srazmjeri 50:50% na fond akumulacije i fond lične potroš-nje kapitalista (500 fa + 500 flpk), to dovodi do proširenja proizvodnje u I odjeljku, jer će se jedan dio upo-trijebiti za kupovinu sredstava za proizvodnju, a drugi dio za nabavku nove radne snage, i to 400c1 + 100v1, jer smo pretpostavili da se organski sastav kapitala ne mijenja. Značajno je da se postojani dio akumulisanog kapitala (AIc = 400) nabavlja u I odjeljku, a za dodajni promjenjivi kapital (AIv = 100) sredstva za potrošnju se moraju nabaviti u II odjeljku. I odjeljak može staviti na raspolaganje II odjeljku samo onoliko sredstava za proizvodnju za koliko se u I odjeljku povećava lična potrošnja (100v1).

Akumulacija u drugom odjeljku zavisi od I odjeljka, jer samo on može ponuditi sredstva za proizvodnju. Pošto I odjeljak proizvodi postojanog kapitala 6000, a njemu samom ostaje 4400 (4000 + 400 = 4400), znači da za II odjeljak ostaje 1600, pa će proširena reprodukcija sredstava za proizvodnju II odjeljka iznositi AIIc = 100 (1600 - 1500 = 100). Kako je organski sastav kapitala u II odjeljku 2:1, potreban je dodatni prom-jenjivi kapital u II odjeljku u iznosu od AIIv = 50. Dakle, ukupna akumulacija u II odjeljku je 150. Na taj način, poslije II godine se dobija:

I 4400c + 1100v + 1100m = 6600 II 1600c + 800v + 800m = 3200 6000c + 1900v + 1900m = 9800 Dalje se akumulacija od 550 dijeli na AIc = 440 i AIv = 110 tako da je AIIc = 160 (jer je po prethodnom

rezonovanju: 6600 - 4840 = 1760, a 1760 - 1600 = 160), i AIIv = 80, što znači da je ukupna akumulacija u II odjeljku 240, a za ličnu potrošnju kapitaliste II odjeljka ostaje 560 (800-240). Poslije izvršene raspodjele i procesa proizvodnje treće godine šema izgleda ovako:

I 4840c + 1210v + 1210m = 7260 II 1760c + 880v + 880m = 3520 6600c + 2090v + 2090m = 10780 Odnos između ponude i tražnje u I i II odjeljku formira se ovako:

36

I odjeljak II odjeljak . ponuda tražnja ponuda tražnja 6600 4400 Ic 3200 1100 Iv 440 AIc 110 AIv 1600 IIc 550 Iflpk 160 AIIc 800 IIv 6600 80 AIIv 560 IIflpk 3200 Iz ravnoteže ponude i tražnje proizilazi da su za normalno odvijanje proširene reprodukcije neophodni

sledeći uslovi (iz šeme za II godinu) : I uslov: Ukupan proizvod I odjeljka mora biti jednak utrošenom i akumulisanom postojanom kapitalu u

oba odjeljka, tj.

I ( c + v + m ) = Ic + AIc + IIc + AIIc , ili: 4400 + 1100 + 1100 = 4400 + 440 + 1600 + 160 . II uslov: Ukupan proizvod drugog odjeljka mora biti jednak ukupnim fondovima za ličnu potrošnju

radnika i kapitalista u oba odjeljka, tj.

II ( c + v + m) = ( Iv + AIv + Iflpk ) + IIv + AIIv + IIflpk , ili: 1600 + 800 + 800 = 1100 + 110 + 550 + 800 + 80 + 560 . III uslov: Ukupan utrošeni i akumulisani kapital II odjeljka jednak je ukupnim fondovima za ličnu pot-

rošnju I odjeljka, tj.

IIc + AIIc = Iv + AIv + I flpk, ili: 1600 + 160 = 1100 + 110 + 550 Marxova teorija reprodukcije ukupnog društvenog kapitala, koja se zasniva na akumulaciji kapitala,

predstavlja izuzetno značajan doprinos za ekonomsku nauku, posebno za savremenu makroekonomsku ana-lizu i modele razvoja. Marx-ovo shvatanje teorije vrijednosti tijesno je povezano s određenjem rada radnika kao jedinog faktora proizvodnje koji stvara vrijednost. To je predmet najveće kritike savremenih ekonomista, koji smatraju da se u izvore vrijednosti mogu ubrojiti, pored rada, i ostali faktori proizvodnje: kapital, zemlja kao prirodni faktor i preduzetnička sposobnost. U skladu s tim, vrijednost se razlaže na dohotke koji odgova-raju navedenim faktorima proizvodnje: kamatu. rentu i preduzimačku dobit.

Nezavisno od argumenata Marx-ovih kritičara po pitanju raznovrsnih i praktično neuporedivih oblika rada (fizički i umni, nekvalifikovani i kvalifikovani), na neophodnost organizatorske djelatnosti kao i moguć-nosti proizvodnje bez direktnog učešća rada (automatizovana proizvodnja), Marx-ova radna teorija vrijed-nosti ostaje aktuelna, jer se može, u krajnjem slučaju, koristiti kao hipoteza i model realne ekonomske stvar-nosti, kao teorijska osnova shvatanja eksploatacije najamnog rada itd.

Marxovo ekonomsko učenje se tumači na razne načine i predmet je teorijskih sporova. Ono pripada vremenu u kojem je nastalo, pa ga tako treba i posmatrati, kao veliki doprinos u razvoju ekonomske misli. Zato je apsurdno opovrgavanje ili rehabilitovanje njegovog učenja s današnjih naučnih pozicija i današnjeg stepena dostignutog društveno-ekonomskog razvoja. Marxov makroekonomski, sveobuhvatni kritički i dina-mički metod ekonomske analize predstavlja veliki doprinos za ekonomsku nauku i njen razvoj. U njemu cen-

37

tralno mjesto zauzima apstraktno-logička i dijalektička metoda istraživanja, koje su mu omogućile da raz-mišlja ”u kategorijama istorije, a ne u kategorijama ravnoteže” (J. Robinson). Zbog te metodologije i njene primjene u obimnim ekonomskim analizama kapitalističkog načina proizvodnje, Marx-ovo djelo je veoma značajno.

2.3 NEOKLASIČNA ŠKOLA

S. Jevons C. Menger L. Walras A. Marshal

Neoklasični pravac se formirao krajem prošlog vijeka pod uticajem tzv. buržoaskog ekonomskog objektivizma, i to kao teorija ponašanja ekonomskih subjekata (individua ili firmi) u okvirima zadane struk-ture (tržišta, proizvodne grane) i uslovima slobodne konkurencije. Individualne težnje ekonomskih subjekata proglašene su za osnovnu i prirodnu pokretačku snagu društvenog razvoja, a u skladu sa tim harmonija pri-vatnih interesa je posmatrana kao ideal. U centru pažnje predstavnika neoklasične škole, u okviru koje se iz-dvajaju austrijska, kembridžska i lozanska škola (S. Jevons, C. Menger, L. Walras, A. Marshal) je ponašanje potrošača, tj. zadovoljenje njihovih potreba. Ideja o korisnosti roba kojima se podmiruju ljudske potrebe nije bila nova (Marx je nazvao upotrebnom vrijednošću robe), ali je novina u subjektivnom pristupu neoklasičara, koji korisnost shvataju kao subjektivno osjećanje potrošača da roba podmiruje određenu potrebu, što je dovoljan motiv njene kupovine.

Definišući cilj ekonomske nauke, oni u prvi plan ističu korisnost dobara (roba i usluga) i tražnju potro-šača za njima, smatrajući da su ekonomski zakoni isti za sva društva, i prošla i savremena. Neoklasičari su metodološki i ontološki (suštinski) podvrgli preispitivanju osnovne pojmove ekonomske nauke: vrijednost, bogatstvo, kapital, oblike dohodaka i dr. Metodološke novine su rezultirale iz njihovog uvjerenja da se veći-na ekonomskih pokazatelja formira pod uticajem promjena faktora koji djeluju na njih. Tako dolaze do zak-ljučka da rezultirajuće veličine (cijene, dohotke, troškove itd.) treba izučavati s pozicija graničnih priraštaja koji odražavaju navedene promjene. To je tzv. marginalistička metodologija. Ontološko preispitivanje je do-velo do stavljanja akcenta na subjektivne motive stvaranja vrijednosti (korisnost), što je u skladu s njihovom koncepcijom ”homo economicusa”, odnosno firme kao njegovo oličenje i produženje.

U osnovi teorije korisnosti je pretpostavka o potrošaču kao racionalnom (ekonomskom) biću koji u svom izboru traži balans između napora i utrošaka, s jedne, i koristi i zadovoljstava, s druge strane. Kada se uvidjelo da korisnost nije mjerljiva upoređivanjem više roba (kardinalna - mjerljiva korisnost), prešlo se na shvatanje da je nije ni potrebno mjeriti, već je dovoljno da potrošači rangiraju robe prema stepenu svojih želja (ordinalna korisnost). Na taj način se preko preferencije (davanja prednosti) potrošača stvorila teorija potrošačke tražnje (izbora): pošlo se od činjenice da jedna kombinacija roba ima veću korisnost od neke dru-ge kombinacije roba, i da će se potrošač uvijek odlučiti za kupovinu one kombinacije koja mu donosi veću korisnost u potrošnji.

38

Predstavnici austrijske škole C. Menger i E. B. Bawerk došli su do zaključka da potrošački izbor zavisi od stepena važnosti kupljenog dobra za datu osobu, nivoa zasićenosti (saturacije) i količine tog dobra (mo-gućnosti njegove proizvodnje). Postoji čitava hijerarhija potreba, koje su različite za raznim dobrima. Za-sićenost nekim dobrom smanjuje njegovu korisnost. Sa dodatnom kupovinom nekog dobra povećava se nje-gova ukupna korisnost, ali opada njegova marginalna ili granična korisnost (priraštaj korisnosti). Značaj roba opredjeljuje granična korisnost: potrošač će vršiti izbor roba (mijenjati strukturu roba) sve dok se ne iz-jednače njihove granične korisnosti.

E. B. Bawerk F. Edgeworth V. Pareto J. Hicks

U tržišnoj ekonomiji korisnosti se raspoređuju prema cijenama roba. Cijena mora odgovarati graničnoj

korisnosti robe (stepenu njene važnosti i zasićenosti na tržištu). Pri porastu cijena dolazi do promjena u stru-kturi i hijerarhiji korisnosti (praktično u strukturi tražnje i potrošnje). Ako rastu cijene roba, pada njihova re-lativna korisnost (tj. tražnja), pa kupac traži iste ili približne granične korisnosti kod drugih roba (supstituta). Princip granične korisnosti je poslužio za razradu naučno izuzetno značajne koncepcije graničnih veličina, koja uzima u obzir ne samo troškove, nego i rezultate korisnosti u sferi obrta i proizvodnje. Ona upućuje na minimizaciju troškova i postizanje maksimuma korisnosti u raznim djelatnostima.

Marshal je usaglasio Rikardovu radnu teoriju vrijednosti i Bawerkovu teoriju granične korisnosti, polazeći od činjenice da su Rikardo i Bawerk usmjerili svoju pažnju na razne strane istog procesa - procesa formiranja vrijednosti (dejstvo objektivnih faktora kod Rikarda, i subjektivnih kod Bawerk-a). Tako je on (1993, s. 28) formulisao teoriju uzajamne veze ponude i tražnje, uvodeći novi pojam ravnotežne cijene: ”Ka-da je cijena tražnje jednaka cijeni ponude, obim proizvodnje ne pokazuje tendenciju ni povećanja ni sma-njenja: prisutna je ravnoteža. Kada su tražnja i ponuda u ravnoteži, količinu robe koja se proizvodi u jedi-nici vremena, možemo nazvati ravnotežnom količinom, a cijenu po kojoj se ona prodaje ravnotežnom cije-nom”. Grafik ravnotežne cijene i ravnotežne količine koji je predložio Marshal široko se koristi u eko-nomskoj nauci (biće objašnjen u nastavku).

2.3.1 Perfektna konkurencija Kod neoklasike se radi o teorijskim konstrukcijama čiste, potpune ili tzv. perfektne konkurencije. To

znači da su se odgovarajući ekonomski zakoni odnosili prvenstveno na monističko izučavanje tržišta, čija „nevidljiva ruka“ djeluje, automatski i uspostavlja uslove ravnoteže ponude i tražnje. Na takvom tržištu po-ložaj firme predstavljen je funkcijom njenih prihoda i rashoda. Pri tome je jedan od osnovnih principa neo-klasičara zakon opadajućih prihoda i rastućih troškova, koji utiče na maksimiziranje profita.

Vođena tim ciljem, firma odlučuje (vrši izbor) faktora proizvodnje, i na taj način formira svoju proiz-vodnu funkciju, koja je različita u kratkom i dugom roku. Princip maksimizacije se primjenjuje ne samo na firme, nego i na domaćinstva, koja nastoje da maksimiziraju svoju korisnost.

39

Princip potpune konkurencije je jedna od osnovnih pretpostavki neoklasične analize. Tržište funkcioniše u uslovima potpune konkurencije onda kada su zadovoljeni sledeći usloevi (Baumol, prema: Stojanov 2013):

na tržištu je veliki broj proizvođača, koji omogućuje raznovrsnu ponudu i tražnju na tržištu; Pojedina firma ne može uticati na visinu cijene ni kao kupac niti kao proda-vac.

postoji homogenost proizvoda koje nude ponuđači, a kupcu je svejedno od koga ku-puje robu,

na tržištu postoji sloboda ulaska i izlaska, pa se firme sele s tržišta rukovođene, prije svega, kriterijumom očekivanog profita i

postoji perfektna informisanost o stanju i perspektivama tržišta, cijenama, ponudi i tražnji, koja podrazumijeva transparentnost tržišta.

2.3.2 Metodološki individualizam

Prikaz metodološkog individualizma (m.i.) i njegove kritike je bitan zbog činjenice da se isti često po-

javljuje kao realna podloga raznih oblika institucionalnog, neoklasičnog i neoliberalnog i dr. kvazi-monizma, koji su služili i još danas služe kao baza ekonomske politike u nekim državama. Polazi se od pretpostavke da on predstavlja dominirajuću monističko-ideološku platformu savremenih ekonomskih teorija, iz kojih poje-dine ekonomske politike selektivno crpe neoliberalne (ali i kvazi-neoliberalne) osnove. Ne spori se original-nost i respektabilnost rezultata i teorijskih modela pojedinih ekonomskih teorija (neoliberalne, neoinstitucio-nalne i dr.). Pokušavaju se samo uočiti principijelni nedostaci m.i. i dokazati potreba utvrđivanja granica optimalnog i pozitivnog djelovanja ekonomskih institucija državnog i tržišnog regulisanja, a samim tim i ekonomske politike. Pri tome se ističe ideja i dokazana mogućnost postojanja realnog institucionalnog plu-ralizma i njegovog efikasnog djelovanja u razvijenim privredama. Ukazuje se na apsolutizam privilego-vanog, netržišnog i anti-institucionalnog ponašanja u praksi većine tranzicijskih privreda, koje se opravdava apologetskim jednostranostima u ekonomskoj teoriji, prvenstveno neoliberalnoj (koja se često vulgarizuje u teoriji i praksi).

Zadržavanjem m.i., relativno nove ekonomske teorije, kao što su npr. neoinstitucionalne (NET), koje uz to pretenduju na sintetički i paradigmatični “ekonomski imperijalizam”, ispoljava određenu dozu utopizma, koji ima ideološke korijene. Taj utopizam se sastoji ne samo u instrumentalno-metodološkom forsiranju individualizma, nego i u njihovom paradoksalno protivurečnom teorijskom zalaganju za institucionalnu si-nergiju (pluralizam) kao jedinoj razumnoj razvojnoj alternativi i imperativu vremena. Predstavnici ekono-mije konvencija, bez obzira na selektivno uvažavanje m.i. takođe forsiraju ideju institucionalnog pluralizma, jer kroz prizmu interpretativne racionalnosti dolaze do indirektnog zaključka da ni slobodno tržište, ni dr-žavna intervencija nijesu jedini i univerzalni oblici koordinacije.

Kad je u pitanju forsiranje individualizma, treba podsjetiti da Ma. Blaug (1994) piše o “pokušaju da se izvede i razumije svako ekonomsko ponašanje na bazi aktivnosti pojedinaca koji teže da maksimiziraju svoju korisnost, u zavisnosti od ograničenja nametnutih tehnologijom i ponudom faktora proizvodnje. To je tzv. po-stulat racionalnosti, koji se javlja kao premisa u svakoj neoklasičnoj raspravi. Ekonomsko tumačenje „racio-nalnosti“ne odgovara pravnom shvatanju ovog pojma. U svakodnevnoj upotrebi, racionalnost znači djelo-vanje iz opravdanih razloga i uz što je moguće više informacija ili, nešto malo formalnije, stalnu primjenu prikladnih sredstava radi postizanja dobro specificiranih ciljeva. Međutim, za ekonomistu racionalnost znači izbor u skladu s poretkom preferencija koji je potpun i tranzitivan, koji zavisi od savršene i besplatno pribav-ljene informacije; a tamo gdje postoji neizvjesnost u pogledu budućih ishoda, racionalnost znači maksimi-ziranje očekivane korisnosti, tj. korisnosti od očekivanog ishoda pomnožene s vjerovatnoćom datog ishoda“.

40

Polarizovano crno-bijelo posmatranje ekonomske stvarnosti, zagovaranje bilo kojeg oblika institucio-nalnog monizama (kao i njihovo suprotstavljanje) i odgovarajuća dijalektika institucionalnih promjena u ekonomskoj nauci nijesu ni razumni, ni produktivni. Navodna privrženost izvornom ekonomskom liberaliz-mu pojedinih ekonomista, postsocijalističkih alibi-reformatora kvazi-neoliberalne orijentacije nije usklađena s njihovim netržišnim monopolskim preferencijama, aranžmanima i bogatstvom. Providni plašt njihovog pa-rolaškog individualizma je visoko interesno orijentisan i ograničen na uski sloj privilegovanih. U opštijem smislu, teorijsko-metodološko zagovaranje individualizma i “ekonomskog imperijalizma” se manje ili više realizovalo u praksi pojedinih država. Na taj način, netržišne, privilegovane i devijantne individualne osnove društvenog i ekonomskog razvoja su postale trajan negativan znak na putu u kriznu budućnost.

“Osnovna jedinica društvenog života je individualno ljudsko djelovanje. Objašnjenja društvenih insti-tucija i promjena u društvu treba da se zasnivaju na pokušaju da se prikaže na koji način one nastaju kao rezultati djelovanja i međudjelovanja različitih individua” (Elster 1989, p. 313). M.i. pretpostavlja da teore-tičari racionalnog izbora svoja istraživanja počinju od individualnih djelovanja, a da ostale fenomene razmat-raju samo kao sekundarne i izvedene iz njih. Samo individualizam svih (a ne samo povlašćenih) znači slobo-du izbora za sve. To je, valjda, nešto nesporno, nešto što se pretpostavlja, ali, ipak se ne sprovodi u praksi. Masovno tumačenje individualizma se na određen način, uslovno rečeno, filozofski, retorički i metodološki, ali i analitički može dovesti u vezu s kolektivizmom, tretiranjem termina npr. “kolektivni individualizam”, “institucionalizovani individualizam” kao masovno ispoljavanje individualizma prema važećim pravilima.

Institucionalni poredak savremenih tržišnih privreda

Navedena diskusija može biti način da se retorički1 i praktično dokaže postojanje dvojnih standarda kod ideološke i interesne zloupotrebe termina m.i. Kad se individualne slobode supstituišu masovnim neslobo-dama, a tržište i konkurencija rekombinovanim, mutantnim i pseudo-tržišnim strukturama i monopolima, jas-no je da se ne radi o kolektivističkim sindromima, nego o selektovanim i interesno programiranim simula-cijama individualizma. Rentno orijentisano ponašanje, siva ekonomija, “dobri igrači” i njihove “veze” su u većini država tranzicije supstituisali realne institucionalne promjene i institucionalni pluralizam. Od poroka se prave ideali. Pri tome se i m.i. koristi kao ideološko-teorijska platforma. Individualno i kolektivno su ne-

1 Ekonomisti često koriste retoriku (posebno metaforičnu i fragmentarnu) za ubjeđivanje i inputaciju alternativnih kvazi-teorija, koje su potpuno odvojene od realne stvarnosti. Na tu činjenicu prvi su ukazali McCloskey (1997) i Klamer & McCloskey (1989), ističući njenu povezanost s ideološkim dogmatizmom, koji je u poslednje vrijeme povezan sa forsiranjem samo tržišnih odnosa, a koji npr. u žargonu G. Beckera poistovjećuje, odnosno briše razlike između prestupnika i bisnismena. Na taj način se faktički zanemaruje dihotomija koristi i morala.

41

odvojive komponente većine institucionalnih aranžmana i ukupnog institucionalnog poretka savremenih razvijenih privreda. Kad individualni interesi nadvladaju kolektivističke u konfliktu koji rezultira uruša-vanjem institucije državnog regulisanja, jasno je ko je krivac za institucionalni vakuum, monizam i haos, koji u dugom roku teži da se pretvori u institucionalni nihilizam (izraz V. Draškovića – prim. autora). Po od-ređenim svojstvima i pojavnim oblicima, ekonomski neoliberalizam2 na globalnom i lokalnom planu liči na neoimperijalizam i neokolonijalizam. Institucionalizacija per se podrazumijeva pluralizam, tako da se ne mo-že razvijati na monizmu kao svojoj suprotnosti. Dominacija vulgarizovanog institucionalnog (kvazi-tržišnog) monizma izazvala je nesagledive tranzicijske posledice.

M.i. je princip prema kojem se društvo posmatra kao zbir pojedinaca, a istraživanje socijalnih pojava, procesa i dinamike socijalnih grupa se svodi na izučavanje individualnog ponašanja. U ekonomskim teorija-ma se koristi za davanje prioriteta individualnom ekonomskom ponašanju, čak i kod izučavanja ekonomskih institucija. M.i. ne poriče postojanje složenih društvenih fenomena kao što su institucije, norme djelovanja i mreže društvenih odnosa, ali smatra da njihovo objašnjenje treba zasnivati isključivo na individualnim svoj-stvima. M.i. je u suštini redukcionistička naučna platforma, koja ima dominantno monistički karakter. Jer, društvenim i ekonomskim fenomenima se pridaje isključivo individualni značaj, umjesto da se posmatraju u sinergijskom i pluralističkom kontekstu međusobnog komplementarnog djelovanja brojnih faktora uticaja. Zbog toga se navedena platforma po pitanju valjanosti, isključivosti i ograničenosti može staviti u istu vrijed-nosnu ravan s metodološkim holizmom, koji preferira djelovanje nadindividualnih i/ili supra-individualnih društvenih kategorija (kao što su npr. totalne institucije).

U poslednje četiri decenije bilo je više pokušaja da se formiraju originalne teorijske koncepcije, koje su imale “imperijalistički” karakter, vođene idejom da postanu dominantne tako što će proširiti okvire ekonom-ske analize uključivanjem pojedinih društvenih komponenti (Golubović i dr. 2011, s. 147) kao bitnih faktora uticaja na privredne tokove. Sve te koncepcije su „proširile analitički teren neoklasične ekonomije tako što su učinile endogenim ono što je prethodno smatrano egzogenim, kao i stavljanjem naglaska na interakcije između tržišta i netržišnih faktora“ (Ibid.). To se prvenstveno odnosi na razne pravce NET. Tako npr. m.i. teorije prava svojine ispoljava se u tome što se organizacionim strukturama firme ne pridaje nikakav samo-stalni značaj, nego se one posmatraju kao pravne fikcije, jer se kao realno lice uvijek priznaje isključivo in-dividua (jer organizacija ne predstavlja ”živi subjekt”). Zato organizacija per se nije predmet istraživanja teoretičara prava svojine, nego individue kao nosioci ekonomske djelatnosti, svojinskih prava, odlučivanja, motivacija, međusobnih djelovanja itd.

Navedenim rezonovanjem se otklanja podjela mikroekonomske analize na teoriju firme (kod koje ciljnu funkciju predstavlja princip maksimizacije dobiti) i teoriju potrošačke tražnje (ciljnu funkciju predstavlja princip maksimizacije korisnosti). Na taj način, značajno se uprostila analitička struktura istraživanja: princip maksimizacije korisnosti poprima univerzalni značaj a ciljna funkcija više ne zavisi od odredišta ljudske dje-latnosti, pa se dobija opšti metodološki temelj za izučavanje ekonomskih organizacija (čija se struktura i fun-kcionisanje izvode iz uzajamnog dejstva njihovih članova, koje u ponašanju usmjeravaju lični interesi i cilje-vi, koji su često konfliktni međusobno i u odnosu na okruženje).

Od kraja 1980-ih godina se počelo s kritikom “starog” institucionalizma. Onda se razvila neoinstitu-cionalna ekonomija kao originalna teorija, koja zbog istovjetne metodološke podloge (m.i.) na određeni na-čin predstavlja specifičan (djelimičan) produžetak neoklasične teorije. Zatim se pojavio novi francuski in-stitucionalizam, na fonu kritike neoinstitucionalne ekonomske teorije, ali i neoklasičnog jednostranog i aps-traktnog tretiranja racionalnosti i odgovarajućeg m.i. (M. Drašković 2007, s. 213). Predstavnici razmatranog pravca su formulisali teoriju dogovora (konvencija, saglasnosti). Njen predmet istraživanja se graniči sa ne- 2 Libertarijanstvo (termin L. Rid-a) je naopačke okrenulo Kantovu ideju „odnositi se prema čovjeku kao cilju, a ne kao sredstvu”. Ovdje se dobro uklapaju riječi njemačkog filozofa I. Herder-a: „Kad se značenje termina toliko proširi da počne označavati sve i svašta, onda nastupa momenat kada on ne znači baš ništa“ (prema: Rakviašvili 2009, s. 122).

42

koliko društvenih nauka: ekonomijom, sociologijom, filozofijom morala i političkom filozofijom. Vodeći predstavnici ove teorije smatraju da se jedino kompleksnim i integralnim istraživanjima svih navedenih na-uka mogu riješiti problemi, koje ne mogu odgonetnuti neoinstitucionalna i neoklasična teorija. Njihov sin-tetički pristup podrazumijeva kritiku neoklasičnog m.i., uz polazište da su ekonomska, politička i društvena sfera međusobno tijesno povezani i uslovljeni (Ibid.).

Do pojave neoinstitucionalne ekonomske teorije se smatralo da je orijentisanost na norme ponašanja u suprotnosti s principima tržišne racionalnosti. Francuski institucionalisti su za polazište svoje teorije prih-vatili upravo norme ponašanja. Da bi prevazišli protivurječnost između racionalnog ponašanja i zahtjeva za potrebom pridržavanja određenih normi u svakodnevnom životu, formulisali su teorijsku koncepciju normi, koje prestaju da budu spoljno ograničenje racionalne djelatnosti, jer ih individue koriste isključivo zbog pot-punije realizacije svojih interesa i lakše koordinacije ekonomskih djelatnosti. Pored toga, norme u njihovoj interpretaciji predstavljaju načine i orijentire za shvatanje djelovanja kontra agenata u svim situacijama u kojima je nemoguća direktna razmjena informacija. Predstavnici ekonomije dogovora u analizu uvode sedam institucionalnih podsistema (svjetova), koji imaju sopstvene procedure i mehanizme koordinacije, poredak i sopstvene norme kao zahtjeve za ponašanjem ljudi (Ibid).

Koncepcija “sedam svjetova” (institucionalnih podsistema)

Izvor: prilagođeno prema: Olejnik 1997, s. 65; Teveno 1997, ss. 69-72.

Za potrebe naše analize i kritike m.i. je najvažniji njihov predlog za sinergizmom institucionalnih pod-sistema (dakle, za institucionalnim pluralizmom - prim. autora). Njime se održava dinamička ravnoteža i kompromisno usaglašavaju njihovi odnosi. To je potrebno zbog neutralisanja eventualne ekspanzije pojedi-nih podsistema na račun drugih (eliminisanje institucionalnog monizma - prim. autora). Implicira se vrlo bitan zaključak (koji ide u prilog institucionalnom pluralizmu) da nije riječ o nesavršenostima tržišta per se, nego o karakteristikama složene ekonomske stvarnosti u kojoj paralelno djeluju svi navedeni institucionalni “svjetovi” (Ibid., s. 217). Dalje se ističe da je u tzv. “kritičnim situacijama” (konfliktnim i/ili nekonfliktnim odnosima između raznih institucionalnih podsitema - prim. autora) moguće korišćenje isključivo različitih

43

načina koordinacije, a ne samo jednog kao “prirodno datog i objektivnog”. Teorija konvencija na specifičan način afirmiše princip m.i. Racionalan ekonomski agent sada je smješ-

ten u najprostiju institucionalnu sredinu. Priroda institucija, posmatrana u svojstvu izvorne institucionalne sredine, utiče na suštinu individualne racionalnosti. S druge strane, racionalno ponašanje crpi resurse iz insti-tucionalne sredine i učestvuje u njenom preoblikovanju. Tri institucije, koje čine minimalan komplet u prog-ramu istraživanja ekonomije konvencija su jezik, novac i pravo. Smatra se da individualna racionalnost nije moguća bez jezika, tržišna ekonomija bez novca, a demokratsko društvo bez prava. Centralno mjesto u ana-lizi svake institucije zauzima politika, jer se priznaje da prostor međusobnog djelovanja ekonomskih agenata prvobitno nosi politički karakter. Jezik je, dakle, uslov za individualnu racionalnost. Bez njega nije moguće govoriti o kritici i opravdanju. Konvencije nastupaju kao reprezenti zajedničkog svijeta, a institucije kao me-hanizmi praćenja pravila i objekata, koje strukturiraju i na taj način uprošćavaju stalan proces formiranja zajedničkih svjetova.

Programski okvir institucionalne analize kod teorije konvencija

Jedan od glavnih zadataka ekonomije konvencija, koji zahtijeva obrazlaganje, koje se oslanja na logiku i istoriju, jeste proučavanje ponašanja i procesa koji realizuju prelaz mnoštva posebnih svjetova na opšti svijet. Postojanje jezika je logičan i neophodan uslov nastanka opštih svjetova. Racionalan pojedinac mora biti spo-soban da ocijeni karakteristike kolektiva koji ga interesuje, koje su za njega faktori koristi. Zato je neopho-dno da homo economicus, pored racionalnosti, umije da jezički interpretira procese. M.i. teorije konvencija pretpostavlja interpretativnu racionalnost, koja ne odgovara standardima racionalnog izbora.

G. Hodgson K. Arrow R. Sperry S. Asch

G. Hodgson (2007) kritikuje dominantna shvatanja respektabilnih ekonomskih teorija, od kojih neke

(kao npr. neoklasična teorija) u potpunosti svode ekonomsku regulaciju na individue. Hodgson (1988) navo-

44

di riječi S. Asch-a: “Jedinica nije pojedinac, nego društveni pojedinac, koji ima svoje mjesto u društvenom poretku... Da bi razumjeli pojedinca, mora se proučavati u okviru grupe kojoj pripada; da bi razumjeli gru-pu, moraju se proučavati pojedinci čije međuzavisne akcije nju konstituišu”. Kritikujući m.i., on ističe da “najvažniji element društva nije apstraktan, nego realan socijalni pojedinac, koji je istovremeno proizvod ali i graditelj društva”. Pri tome podsjeća na izreku P. Burman-a da “postoji sterilni polaritet pojedinca i društva”, uz komentar da je “insistiranje bilo na pojedincu ili društvu - pogrešno”. Navedena shvatanja se uklapaju u tumačenje i praksu institucionalnog pluralizma. Slično je tumačenje E. Gidens-a o postojanju ug-rađene dualnosti između subjekta i strukture u društvu. Dalje, Hodgson se poziva na shvatanje K. Arrow-a (1994, p. 4), prema kojem su “ekonomskim teorijama potrebni sociološki elementi... individualno ponašanje je uvijek posredovano socijalnim odnosima, koji imaju isti značaj i ulogu u opisu stvarnosti kao i individu-alno ponašanje”. Ističući da se radi o “tehnici naučnog objašnjenja”, on smatra da ne postoji jedinstveno mišljenje o značaju m.i. ali da ga većina autora (L. Lachmann, J. Elster i dr.) poistovjećuju s doktrinarnim objašnjenjima društvenih pojava, koje se isključivo odnose na pojedince, njihove osobine, ciljeve i vjero-vanja. Najveći broj teoretičara, piše Hodgson, prihvata značaj eksternih faktora za objašnjenje čovjekovih akcija i ponašanja. U slučaju m.i. posledice spoljnog svijeta su sasvim ograničene. Pojedinac se suočava s okruženjem i na njega reaguje preko percepcije svojih ograničenja i mogućnosti, što je prihvatljivo. Ali, m.i. ne ide dalje od navedenog rezonovanja, tj. ne uvažava i ne razmatra posledice kulture, psihologije, tradicije, religije i drugih faktora koji utiču na proces percepcije ljudi.

U jednom ranijem članku Hodgson (1998, p. 5) kritikuje specifičnu formu redukcionizma, koji se zasni-va na pojedincu kao datoj i ključnoj jedinici ekonomske analize, zbog koje je decenijama neoklasični ma-instream pokušavao da definiše i determiniše “čvrste mikroekonomske temelje makroekonomije” (sjetimo se npr. čitavog poglavlja u Samuelsonovom udžbeniku “Economics”). On konstatuje da je taj program doži-vio neuspjeh, navodeći stavove Tobin-a, Elster-a, Lucas-a, Arrow-a, Rizvi-a, Kirman-a, Coricelli-a, Dosi-a. Hodgson (2007) smatra da međusobna dejstva individua moraju biti uređena sistemom pravila ponašanja (in-stitucijama – prim. autora), ali da iz toga ne treba ići u novu terminološku zabludu formulisanjem termina “metodološki strukturalizam” ili “metodološki institucionalizam”. U daljem izlaganju on ističe osnovne ne-dostatke i jednostranost “metodološkog kolektivizma”, kao i Giddensove “teorije strukturacije”, koja na spe-cifičan način razmatra pravila kao strukture, koje uvijek ograničavaju i daju nadu u nove mogućnosti. Pred-nje tumačenje previše podsjeća na institucije, bez obzira na kasnije Giddensove kompleksne interpretacije socijalnih struktura i rutina.

Prednja elaboracija ukazuje na problem dihotomije između individualnog ponašanja i društvenih struk-tura. Hodgson (2003) pokušava da riješi navedeni problem paralelnim tretiranjem promjena individua i insti-tucionalne dinamike, tj. Specifičnom i nekonfliktnom “koevolucijom” individua i institucija. On primjećuje da ljudi stvaraju institucije i mogu ih mijenjati (“rastuća uzročna zavisnost”), ali institucije mogu povratno uticati na ponašanje individua i mijenjati im navike, namjere i ponašanje (“opadajuća uzročna zavisnost”). Institucije to ne rade direktno, nego indirektno, preko obezbjeđenja regularnog ponašanja, koje utiče da se navike ukorijene, a zatim formiraju odgovarajući ciljevi i vjerovanja, kojima se podržava i usavršava institu-cionalna struktura. Na taj način, pozitivna povratna sprega individua i institucija osigurava institucionalnu reprodukciju. Navedeno rezonovanje djeluje prihvatljivo za objašnjenje ekonomske stvarnosti s aspekta kri-tike negativnih ponašanja i davanja konzistentnih predloga.

U daljem izlaganju, Hodgson objašnjava da “opadajuća uzročna zavisnost” ne znači da socijalni zakoni i socijalne strukture mogu (vjerovatno je bolje: ne bi trebalo, jer je praksa višestruko pokazala da mogu - prim. autora) stupiti u protivurečnost s principima mentalne i fizičke djelatnosti individua. Tim povodom on citira Nobelovca R. Sperry-a: “Fenomeni najvišeg nivoa, koji ostvaruju kontrolu djelatnosti nižih nivoa ne ruše i ne miješaju se u uzročno-posledične veze, kojima je potčinjena djelatnost individua na nižim nivoima”. Nazivajući citiranu rečenicu “pravilom Sperry-a”, on insistira da ono “isključuje svaku verziju metodološkog kolektivizma ili holizma, u okvirima kojih se sklonosti ili ponašanje individua objašnjavaju isključivo s aspe-

45

kta institucija ili drugih sistemskih karakteristika... Faktori višeg nivoa stupaju u dejstvo onda kad hoćemo da u opštijem obliku objasnimo sistemske procese, koji uslovljavaju individualne težnje, sklonosti ili ograni-čenja”. Smatramo da se radi o apstraktnoj elaboraciji, koja u svojoj težnji da bude originalna dovodi u pitanje čak i nesumnjiva dejstva institucija, prvenstveno ekonomskih, i njihov u praksi (i teorijskim istraživanjima) dokazani pozitivan uticaj na ekonomski rast i ekonomski razvoj. I pored nesporno kvalitetnih zaključaka o zabludama m.i. i “metodološkog kolektivizma”, kao i pravilnog uočavanja “rastuće uzročne zavisnosti” i “opadajuće uzročne zavisnosti”, Hodgson upada u poznatu zamku instrumentalizovane teorijske apstrak-tnosti, kojom se sve i svašta objašnjava, a na kraju se ne vidi nikakvo konkretno i razumljivo objašnjenje raz-matranih fenomena. Nije jasno koliko se tu radi o intelektualnom naporu i želji da se teorijskim elabora-cijama pokuša naći originalni put, koji vodi do rješenja tretiranih pitanja, a koliko o produbljivanju starih i (nesumljivo) tuđih ideja, u ovom slučaju o značaju navika i odgovarajućeg regulatornog mehanizma. Čini se da navike nijesu dovoljne za formiranje konzistentnog institucionalnog mehanizma, niti je moguće izmjeriti njihovu prednost u odnosu na ponašanje, namjere i preferencije individua, na čemu Hodgson insistira, uz detaljna terminološka razgraničenja. Koliko god se trudio da svoje istraživanje postavi u okvire institucio-nalne analize, on institucije forsirano i funkcionalno neopravdano svodi na niži nivo, jer ih usmjerava na formiranje navika: “Institucije su dugoročni sistemi pravila, sposobni da formiraju navike i porađaju repro-dukciju individualnog dejstva pomoću mehanizma opadajuće uzročne zavisnosti”.

Na taj način, on svoje apstraktno istraživanje dovodi na nivo apsolutizacije navika, čime se na direktan način negira veliki dio neoinstitucionalne teorije i njen ogroman i priznat značaj. Kao poređenje se može navesti ranije navedeno tumačenje W. Neale-a (1987, p. 1183) da institucije karakterišu postupci ljudi, pravi-la, narodni pogledi i sankcije koje se primjenjuju u slučaju nepoštovanja propisanih pravila ponašanja.

Iz prednjeg tumačenja se vidi da su navike samo djelovi postupaka ljudi i pravila kao konstruktivnih e-lemenata institucija. Hodgsonove “originalne” ambicije se naziru i u nezaobilaženju tumačenja pojma or-ganizacija kao jednog od konstruktivnih elementa neoinstitucionalne teorije. On ih posmatra kao “socijalno i fizičko okruženje za dejstva i ispoljavanje navika... Evolucija orgnizacija uključuje u sebe reprodukciju indi-vidualnih navika”. Prilika je da se kao paralela prikaže uprošćeno Northovo tumačenje institucionalnih pro-mjena, u kojem se polazi od neprekidne uzajamne veze između institucija i organizacija u ekonomskoj stvar-nosti, koju karakterišu rijetkost i konkurencija. Konkurencija podstiče organizacije da investiraju u navike i znanje, radi većih alternativnih mogućnosti izbora. Institucionalna struktura obezbjeđuje stimulacije, koje diktiraju oblike navika i znanja, nabavljene radi dobijanja maksimalne dobiti. Shvatanje navedenog rezultira iz mentaliteta individua koje aktivno djeluju. Ekonomija obima, komplementarnost i mrežne eksternalije in-stitucionalnih oblika stvaraju institucionalne promjene inkrementalnim i zavisnim od razvojnih puteva. Pre-dložena koncepcija je mnogo šira, složenija i konzistentnija od Hodgsonove.

Može se postaviti još jedno značajno pitanje: da li je sinteza evolucione ekonomije moguća na bazi no-vog “koevolucionog” institucionalnog teorijskog pristupa, koji u prvi plan stavlja samo navike? Previše je sličnosti u nazivima i funkcijama konstruktivnih elemenata razmatranih teorijskih koncepcija. Ovdje se treba podsjetiti da su mnogo ranije Denzau i North (1994, p. 20) takođe tretirali “koevolucioni proces” u nastaja-nju ideologija i institucija. Najzad, i sam Hodgston (1998) je priznao da “na sreću, postoje sofisticirani al-ternativni pristupi u filozofiji i društvenoj teoriji, koji naglašavaju strukturirane interakcije (sinergiju - prim. autora) djelova i cjeline, izbjegavajući jednostrana objašnjenja”, navodeći Archer-a, Bhaskar-a, Bourdier-a, Giddens-a, Kontopoulos-a, Lawson-a, White-a.

U zaključnim razmatranjima isti autor konstatuje tu sinergiju, koja se ogleda u susretnom usklađivanju: “Izgradnja tržišta i drugih vitalnih institucija u modernoj i složenoj privredi zahtijeva strategiju, koja polazi od makroekonomskog vrha kao i mikroekonomskog dna... strategija mora biti više orijentisana na podsti-canje, upravljanje i usmjerevanje, bez sveobuhvatnog planiranja i dirigovanja... Institucije moraju biti važan idejni most između dva nivoa analize”. Radi poređenja, navodi se tumačenje da se tranzicijske promjene mo-gu objasniti institucionalim dizajniranjem (dirigovanim – prim. autora), dakle neevolutivnim putem. O tome

46

piše C. Offe (1996) i mnogi drugi autori. Misli se na dva ključna i paradoksalna procesa: povlačenje države iz privrede i uspostavljanje osnovnih tržišnih institucija (Elster et al. 1998, p. 157). Radi se o neselektivnom i brzometnom uklanjanju jednog oblika monističke regulacije (državne) drugom monističkom ekonomskom institucijom (tržišno regulisanje).

Bitna je nesporna činjenica da je formiranje političkih institucija prethodilo navedenom procesu, a sve se to desilo simultano, plišanom revolucijom, zbog čega se i govori o “institucionalnom dizajniranju” (neki neoliberali su prednji proces pogrešno protumačili, pa su u želji za originalnošću i optuživanjem države, umjesto državnih ljudi koji su ih obogatili, proizveli sličnu kovanicu “institucionalni inženjering”). Kako se može drugačije nazvati volšebna transformacija društvene svojine u državnu? Kako se može poistovjetiti “institucionalni inženjeringa” s “vrstom kolektivizma”, kad su povlašćeni individualci i alibi-reformatori in-teresno usmjeravali tokove “institucionalizacije”? “Ne može se objasniti nastajanje institucija iz nekog stanja u kojem postoje samo racionalni (interesno orijentisani - prim. autora) pojedinci, ali ne i institucije” (Hod-gson 2001, p. 249). Očigledno je riječ o monističkom, a ne pluralističkom institucionalnom dizajniranju. To znači da je postojao sistemski i institucionalni vakuum (redukcionizam), koji je proizveo ambivalentne, hib-ridne, monističke i rekombinovane institucije, a zatim odgovarajuće teške ekonomske i društvene posledice. Poznato je da se neefikasne institucije dugo mogu održati posredstvom ideologije kao alternativnog eko-nomskog aranžmana.

Kao specifičan oblik ispoljavanja m.i. pojavljuje se orkestirana diferencijacija između dva institucio-nalna monizma - neoliberalnog i dirižističkog. U tim suprotstavljenim „orkestrima“ nastupaju liberalno i di-rižistički orijentisani ekonomisti. Druga razlika je u tome što su se prvi itekako “dokazali” kao interesno visoko orijentisani “alibi-ekonomisti“, koji su aktivno učestvovali kao „reformatori“ u stvaranju institucio-nalnog vakuuma i sistemskog haosa, u kojem je carovala kvazi-institucionalizacija. Njih karakteriše:

nedostatak valjane i konzistentne naučne argumentacije, selektivno korišćenje jalove i apstraktne “metodologije”, pogrešno poistovjećivanje „grabeške države“ sa interesno orijentisanim pojedincima u njoj, distanciranje od posledica neoliberalne ekonomske politike i sociopatoloških pojava, ignorisanje (teško je vjerovati da se radi o neshvatanju jednostavnih kategorija) alternativnog institu-

cionalnog pluralizma (shvaćenog kao dinamička kombinacija raznih ekonomskih institucija), dubiozna kritika institucije državnog regulisanja, propisivanje limitiranih mogućnosti („mjere“) nje-

govog usavršavanja i zaslijepljenost idejom „mini države“, ignorisanje postojanja i dominacije neformalnih institucija (tradicije, kulta ličnosti, masovnih vrijed-

nosnih opredjeljenja, istorije, kulture, kolektivnih sjećanja, religioznih osjećanja i ubjeđenja i sl.) kao objektivne kočnice za formiranje i jačanje formalnih institucija,

prećutno poistovjećivanje države i institucija (političkih, ekonomskih, pravnih) sa pojedincima na vlasti, koji su interesno i „liberalno“ orijentisani prilikom redistribucije nacionalnih resursa i eksplo-atacije naroda i

zanemarivanje činjenice da je neoliberalni poredak dokazao svoju pogubnost svuda u svijetu, a pose-bno u državama tranzicije, jer je masovno gušio propagirani individualizam i odvojio stanovništvo od privatne svojine.

Poražavajući rezultati i reprodukovanje krize u većini država postsocijalističke tranzicije je dalo ubjed-

ljiv odgovor na pitanje: da li su u pogledu ekonomskog rasta i razvoja veće mogućnosti institucije tržišnog regulisanja, u uslovima njegovog velikog supstituisanja netržišnim aktivnostima i privilegijama? Poistovjeći-vanjem kolektivnih interesa s uopštenim i metaforično-ironičnim izrazom “vjera u jednakost”, pojedini “neo-liberali” metodološki ruše sopstvenu poziciju. To se potvrđuje i nakaradnim tumačenjem “vjere u slobodu”, koja bi po logici stvari trebalo da podrazumijeva jednakost svih individua u uživanju (ekonomskih i drugih)

47

sloboda, a ne samo privilegovano “naginjanje terena na jednu stranu” (F. Peroux)? Prednje razmatranje pro-vocira više pitanja:

Zar neoliberalni poredak nije dokazao masovno gušenje individualizma (“vjere u slobodu”)? Zar institucionalni pluralizam bilo čime sputava liberalni ekonomski ambijent? Da li je i u čemu gora “diktatura kolektiva u odnosu na pojedinca” od diktature rijetkih i povlašćenih

pojedinaca u odnosu na kolektiv? U tom kontekstu je Lj. Madžar (2005, s. 21) pravilno primijetio da “postoje mnogo obilniji potencijalni tokovi nasilja i prinude koji spontano izviru iz decentralizo-vanih izvora u dobro poznatom hobsovskom okruženju”.

Zar nije jasno da se nije obogatila država (“grabeška”), nego su “prigrabili” (“prihvatili” – prihvati-zacijom) državnu svojinu povlašćeni pojedinci? Po navedenim pitanjima je svoje mišljenje iznio D. North (1977, p. 188): “u društvu postoje grupe koje nastoje da izvrše redistribuciju prava svojine u svoju korist, koje se mogu označiti kao redistributivne sile”. On je izveo zaključak da je “realna istorijska dinamika, tj. evoucija prava svojine determinisana procesom uzajamnih odnosa sila efi-kasnosti i redistributivnih sila”.

Zar količina društvenog bogatstva (svojine) koju je izgubio narod nije približno jednaka količini pri-grabljenog?

Zar nije masovno odvajanje stanovništva od privatne svojine ustvari odvajanje od ekonomskih slo-boda i gušenje individualizma?

Zar imitatori i improvizatori ne sprečavaju kreiranje institucija? Zar je nejasna potreba komplementarnosti ekonomskih sloboda i ekonomskih institucija? Zar ne treba fleksibilno i zakonito usklađivati slobodu izbora pojedinaca s kolektivnim interesima? Zar nije vidljiv ogromni raskorak između retorike (proklamovanje principa tržišne konkurencije) i

realne prakse, koja navedeni princip krajnje surovo redukuje? Zar je sporno “obavljanje ekonomskih aktivnosti u precizno definisanim i razvijenim institucionalnim

uslovima koji ih određuju” (North 1987, pp. 418-422)? Zar je nemoguća “izgradnja takve institucionalne strukture, prvenstveno strukture prava svojine,

pomoću koje se dostiže maksimizacija dohodaka (društveno blagostanje) i visok stepen sloboda (pre-ko minimizacije troškova za specifikaciju i zaštitu prava svojine” (North 1981, p. 32)?

Zar propagirana i nominovana masovnost privatne svojine nije supstituisana izuzetno malim brojem privilegovano obogaćenih pojedinaca?

Zar ekonomske (i druge) institucije nijesu najrazvijeniji i zar ne djeluju u pluralističkim kombina-cijama upravo u kapitalizmu kao carstvu “istinskog individualizma”, koje zagovaraju? Itd.

Za pružanje odgovora nijesu potrebna “velika” ekonomska teoretisanja i znanja. Ali ni kvazi-neolibe-

ralne elaboracije, koje liče na „ekonomski klokotrizam“ (izraz V. Draškovića za prodavanje magle, sipanje prašine u oči narodu). Opčinjenost institucionalnim monizmom (koji se u praksi jednostavno pretvara u kva-zi-monizam) u bilo kojem obliku je opasna barijera za formiranje realnog institucionalnog pluralizma kao alternative, koja predstavlja uslov održivog ekonomskog rasta i razvoja svake savremene privrede. Cilj svih ekonomskih institucija, pa i njihovog pluralističkog (na Univerzitetu Harvard kažu “paralelnog”) djelovanja je da služe pojedincima i društvu uopšte, njihovom blagostanju i ekonomskom rastu i razvoju određenog privrednog sistema. To znači da oni na bilo koji način ne redukuju ni potiru, nego naprotiv, potenciraju i sti-mulišu individualno, jer se preko njega razvija kolektivno.

Možda treba istražiti subjekte i relacije koje su odigrale ključnu ulogu u uspostavljanju, širenju i rep-rodukovanju neoliberalizma. Idući od vrha piramide prema osnovi to bi mogle biti ove karike: oligarhija svjetskog krupnog kapitala – njihovi predstavnici po raznim državama – lokalni medijatori, koji su se pre-

48

tvorili u “reformiste” - krupno zainteresovane političke, lobističke i prateće “naučne” nomenklature, koje su stvorile mrežu “novih elita” – sitno zainteresovani alibi-ekonomisti i drugi idejni distributeri.

Z. Golubović (2004, s. 5) istražuje u čemu neoliberalna tumačenja odstupaju od izvorne liberalne kon-cepcije. Navodeći stavove poznatih svjetskih ekonomista koji kritikuju “invaziju neoliberalizma”, “kratko-vidi ekonomizam” i “utopiju jedne eksploatacije bez granica” (P. Bourdier, prema: Ibid., s. 11), ona vrši nji-hovu selekciju i ističe brojne negativnosti neoliberalizma. U jednoj studiji koju su finansirale UN pod redakcijom Nobelovaca R. Solow-a i M. Spens-a (2008) istaknnuto je da su poslije II svetskog rata 13 država u dugom periodu od 30 godina ostvarivale prosječnu godišnju stopu rasta BDP 7%, ali da nijedna nije prim-jenjivala neoliberalni koncept. I drugi autori istražuju odstupanja neoliberalizma od liberalizma. J. Dušanić navodi da je odnos između morala i ekonomije pitanje po kojem se oni suštinski razlikuju. Drugu razliku on nalazi u činjenici da je liberalizam bio ideologija nacionalne buržoazije, koja je insistirala na principima in-dividualnih sloboda i vladavini prava na nivou nacionalne države, bila je donekle ukorijenjena u sopstvenom narodu, pa nije mogla biti potpuno ravnodušna na njegov socijalni položaj, a nosilac neoliberalne ideje je transnacionalna buržoazija, koja je formirala svetsku oligarhiju kao nadnacionalno društvo, pa insistira samo na ekonomskoj efikasnosti, a indiferentna je na kategorije morala, pravednosti, socijalne odgovornost i sl.

N. Klein (2007, p. 210) ističe da su širom svijeta u zadnjih nekoliko decenija intenzivno korišćeni šokovi da bi se donijele nepopularne neoliberalne mjere. Riječ je npr. o privatizaciji i deregulaciji, koja je sprovođena u korist velikih korporacija, privilegovanih pojedinaca i korumpiranih vlada. Šokovi mogu biti ratovi, teroristički napadi i sl. Ona objašnjava da se ekstremne mjere, kakve su neoliberalne, daleko lakše sprovode u uslovima tiranije, šoka i zbunjenosti nego u demokratskim sistemima, metodima “šok terapije”, tajnih operacija, ekonomskih blokada i pritisaka, korupcije i sl.

2.4 STARI INSTITUCIONALIZAM Predstavnici američkog institucionalizma (T. Weblen, V. Mitchel, Ј. Commons i Ј. М. Clark) su po-

četkom ovog vijeka i kasnije istupali sa kritikom neoklasične hipoteze racionalnog, ”ekonomskog” čovjeka, koji je orijentisan samo na maksimiziranje koristi. Ali, oni su samo pominjali institucije, posmatrali privredu kao složeni sistem institucija i uglavnom opisivali ekonomske pojave i procese, ali nijesu bili u stanju da pre-dlože konzistentan alternativni program istraživanja. Široko su definisali predmet ekonomije, uključujući u njega mnoge pravne, političke, socijalne, psihološke i druge uslove i faktore koji utiču na privredni život. Pa ipak, njihova istraživanja su pružila niz metodoloških i konceptualnih pretpostavki kasnijim teorijama: evolucionistički pristup društvenoj dinamici, posmatranje promjena kao sastavnog dijela društveno-ekonom-skih procesa, sociologizacija teorije u cjelini, negacija tržišta kao svemoćnog ekonomskog regulatora, tehnološki determinizam, priznanje djelimične državne regulacije ekonomije itd. Ukazivali su da treba izu-čavati ne samo funkcionisanje, nego i razvoj (transformaciju) kapitalističkog društva, koje su kritikovali,

T. Weblen V. Mitchel Ј. Commons Ј. М. Clark

49

predlažući razne socijalne programe. Smatrali su da problem zaposlenosti može biti važniji od nivoa plata, i da je nezaposlenost prvenstveno rezultat strukturne neizbalansiranosti, u kojoj se sve više ispoljava uzajamna veza ekonomije i politike. Prema njihovom mišljenju tržište ne predstavlja neutralan ni univerzalan meha-nizam alokacije resursa, već sredstvo za bogaćenje najkrupnijih preduzeća monopolista, čiji je partner drža-va. Osnova moći krupnih korporacija je tehnika, a ne tržišni zakoni, tako da odlučujuća uloga ne pripada potrošačima, nego proizvođačima (tehnostrukturi).

Smatrali su da treba odustati od ekonomskih analiza koje polaze od ponašanja ekonomskog čovjeka, jer je bitna organizacija, a ne razna pojedinačna dejstva jedinki. Protiv diktata preduzimača potrebna je koordi-nisana, zajednička akcija, koju treba da organizuju sindikati i državni organi. U nadležnost države treba da budu obrazovanje, ekologija, medicina i sl.

Institucionalna teorija je nastala i razvijala se kao opoziciono učenje klasičnoj političkoj ekonomiji. B. Seligman je opisao institucionalizam kao „pobunu protiv formalizma“, tj. nastojanje da se u ekonomskoj teoriji odraze ne samo formalni modeli i stroge logičke šeme, nego i realni život u njegovoj raznolikosti. R. Hailbroner je primijetio da je „ekonomska nauka konačno izašla iz uskih granica svog bivšeg carstva – car-stva proizvodnje i raspodjele – i sada može polagati pravo na ogroman prostor, koji se proteže od poro-dičnih odnosa do sporta, od antropologije do državnog prava“. Institucionalizam je prihvatio najbolja teorij-ska i metodološka dostignuća prethodnih ekonomskih škola: matematički aparat i marginalističke principe neoklasike, metodološki instrumentarijum njemačke istorijske škole, analizu teorije rente D. Rikarda i K. Marks-a i druga dostignuća.

F. List (1789-1846) je kao kritičar A. Smith-a u knjizi „Nacionalni sistem političke ekonomije“ (1841) istakao da se privreda mora razvijati uzimajući u obzir nacionalne specifičnosti, kao što su istorijske karakte-ristike razvoja, kultura, mentalitet, geografske karakteristike itd. Izrazio je protest protiv formalizma i aps-trakcije klasične političke ekonomije. Zalagao se za povećanje svijesti o uticaju ljudskog faktora u ekonom-skom razvoju. Smatrao je da pored tehničkih proizvodnih snaga postoje i socijalne (moralne, kulturne, poli-tičke i dr.). Naglašavao je značaj individualizama i političkog protekcionizma.

Slične stavove je zastupao G. Schmoller (1838-1917), ali se u metodološkom pogledu zalagao za holi-zam. V. Zombart (1863-1946) je potencirao ulogu institucija u oblikovanju ekonomskog sistema. Smatrao je da su preduzetnici klasa formirana od bivših pljačkaša, feudalaca, špekulanata, trgovaca i državnika. M. We-ber (1864-1920) je razlikovao tri tipa upravljanja državom: racionalno-legalni, zasnovan na vladavini prava, tradicionalni, zasnovan na istorijski uspostavljenim normama i harizmatični, zasnovan na lojalnosti ličnosti lidera i vjeri u njegove jedinstvene sposobnosti.

F. List V. Zombard M. Weber

„Stari institucionalizam“ se pojavio krajem 19. v. i oformio kao pravac ekonomske misli 1920-1930-ih godina. Za polaznu tačku njegovog nicanja smatra se objavljivanje Veblenove „Teorije slobodne klase“ (1899). Kasnije su se pojavile značajne publikacije J. Commons-a, V. Mitchell-a i J. M. Clark-a, koje su označile pojavu novog teorijskog pravca s jasno definisanim idejama i konceptima, zasnovanim na kritici neoklasike. Njihovi radovi su objedinili: anti-monopolsku orijentaciju („kontrolu društva nad biznisom“ - J.

50

Clark 1926), potrebu za državnom regulacijom privrede, uvažavanje uticaja svih društvenih odnosa na eko-nomski rast, uvažavanje uticaja navika, instinkata, običaja i tradicije, korišćenje metodologije svih druš-tvenih nauka (pravo, političke nauke, sociologija itd), induktivni metod analize, kretanje od prava i politike prema ekonomiji, negiranje principa maksimizacije (korisnosti, dobiti), metodologiju holizma i udjeljivanje pažnje kolektivnim akcijama. Oni su vjerovali da je ljudsko ponašanje pod uticajem institucija kao što su država, korporacije, sindikati, prava, etika, porodica itd.

Uporedne karakteristike neoklasike i institucionalizma

Kriterijum Neoklasika Institucionalizam

Period osnivanja 17.v. 19. v. 20. v. 1920-1930-tе godine

Mjesto razvoja Zapadna Evropa SAD

Period industrijski postindustrijski

Dominantna metodologija analize

metodološki individualizam – individue su primarne, a instituci-

je sekundarne

holizam – institucije su primarne, a pojedinci sekundarni

Karakter rasuđivanja dedukcija (od opšteg ka pojedi-

načnom) indukcija (od pojedinačnog ka opštem)

Ljudska racionalnost potpuna ograničena

Informacije i znanja puna, neograničena djelimična, specijalizovana

Cilj maksimizacija profita i korisnosti kulturno obrazovanje, harmoničnost

Želje određuju se samostalno određuju se kulturom

i kolektivom

Uzajamno dejstvo robno međuljudsko

Zavisnost od djelovanja socijalnih faktora

potpuna nezavisnost nije strogo nezavisna

Ponašanje subjekata nema laži i prinude oportunističko ponašanje

Izvor: Vinogradova 2012, s. 13. Kasnije je u drugoj fazi (1950-1970-te godine) predstavnik institucionalista J. K. Galbraith u knjizi „No-

vo industrijsko društvo“ (1967) istakao ideju da na mjesto samoregulišućeg tržišta dolaze velike korpo-racije u monopolizovanim granama, podržane od strane države, kojima ne upravlja kapital, nego tehnostruk-tura (društveni sloj, koji obuhvata naučnike, dizajnere, menadžere, finansijere) – koja je organizovana na određe-ni način na bazi znanja. On je dokazivao da je novi ekonomski sistem itekako planski determinisan, da niko

51

ne vlada potpunom informacijom i da je znanje specijalizovano i djelimično. Moć se pomjerila od pojedinaca prema organizacijama, koje imaju grupnu individualnost.

Institucionalno-sociološki pravac ekonomske misli poslije II svjetskog rata imao je naglašene kompo-nente društvene kontrole, državnog miješanja u ekonomiju i kritike mnogih negativnosti kapitalizma (eko-nomske krize, nezaposlenosti, socijalne diferencijacije, siromaštva značajnog broja stanovnika i sl.). Uključi-vanjem socijalnih odnosa u predmet ekonomske nauke pokušavale su se prevazići njene karakteristike ”čiste nauke”. Najpoznatiji predstavnici ovog pravca su F. Perroux, J. K. Galbraith, G. Myrdal, R. Heilbroner i dr. Njihove osnovne ideje sastoje se u težnjama:

─ da se realizuje društvena (socijalna) kontrola nad biznisom i kapitalističkom proizvodnjom po-sredstvom indikativnog planiranja,

─ da se transformiše kapitalizam u pravcu klasnog mira, socijalne pravednosti i društva izobilja i ─ da se nedostaci kapitalizma prevaziđu putem naučno-tehničkog progresa.

F. Perroux G. Myrdal R. Heilbroner

Uporedne karakteristike tržišnog sistema i novog industrijskog društva J. K. Galbraitha

Kriterijumi poređenja Tržišni sistem Industrijski sistem

Mehanizam koordinacije tržište planiranje

Subjekt vlasti vlasnik tehnostruktura

Osnovni faktor proizvod-nje

kapital znanja

Donošenje odluka individualno grupno

Ciljni pokazatelj profit obim prodaja

Pokretački motiv prinuda, novac ostvarenje, prilagođava-

nje

Vodeći sloj bankari, finansijeri pedagozi i naučnici

Izvor: Vinogradova 2012, s. 18. Institucionalno-sociološki pravac je pretendovao na sistemsku, kompleksnu i globalnu analizu ekonom-

skih, društvenih i političkih faktora duštvenog razvoja, proglašavajući interdisciplinarni naučni pristup za

52

svoj osnovni teorijski princip. Predstavnici ovog pravca zastupaju potrebu određene preraspodjele resursa u korist države, koja treba da rješava zaoštrene ekonomske i socijalne probleme (nezaposlenost, siromaštvo, zdravstvena zaštita, raslojavanje, ekološka zagađenja, slab kvalitet života većine stanovništva, razlike u razvijenosti regiona itd.), Galbraith se zalagao za rast investicija u sferi društvenih usluga, socijalne infrastrukture i obrazovanja, za uređenje gradova, izgradnju stanova i poboljšanje kvaliteta života. Poznate su njegove koncepcije društva izobilja i nove industrijske države u istoimenim knjigama.

Razlike između “starog” institucionalizma i neoinstitucionalizma

Kriterijumi poređenja “Stari” institucionalizam Neoinstitucionalizam

Kretanje (pristup) od prava i politike prema ekonomiji od ekonomije prema politici i pravu

Metodologija drugih humatirnih nauka (pravo,

sociologija, politologija) ekonomska neoklasike

(mikroekonomije i teorije igara)

Metod induktivni deduktivni

Fokus pažnje kolektivno dejstvo dejstva nezavisnih pojedinaca

Pretpostavka analize holizam metodološki individualizam

Formiranje od kritike ortodoksnih pretpostavki

klasičnog liberalizma preko poboljšanja osnova savremene

ortodoksne teorije

Tretiranje institucija formiraju preferencije individua daju spoljna ograničenja za individue:

uslove izbora, informacije

Istraživački pristup organski, evolucioni, endogeni ravnotežni, optimalnost, egzogeni

Period početak 20. vijeka kraj 20. vijeka

Izvor: prilagođeno prema Olejnik 2005, ss. 45-46.

2.5 EKONOMSKO UČENJE J. M. KEYNES-A Velika svjetska ekonomska kriza 1929-1932. je obilježena dominacijom deflacije. Izazvana je nedo-

voljnom efektivnom tražnjom3 i bržim padom kupovne moći stanovništva od pada cijena, nametnula je potre-bu izvođenja javnih radova i drugih javnih programa, u cilju ponovnog zapošljavanja armije nezaposlenih radnika. U SAD je taj program dobio naziv ”New Deal”. Država je iz budžetskih izvora omogućila formiran-je povećane efektivne javne tražnje (a bila je u mogućnosti da emisijom novca takođe utiče na efektivnu tražnju.

3 Sposobnost (platežna) i spremnost (želja) kupaca da nabave neku količinu dobara.

53

Nacionalni dohodak SAD se smanjio se za ½, industrija je radila s pola kapaciteta, a cijene na veliko su bile niže za 32%. Podrivene su osnovne postavke neoklasičnog modela funkcionisanja privrede. Pitanje za-poslenosti je postalo prioritetno. Praksu ekonomskog liberalizma zamijenio je intervencionizam.

Keynesova ekonomska doktrina je premjestila fokus ekonomske teorije sa cijena na zaposlenost i kamatnu stopu kao monetarni fenomen. Poseban značaj dobile su investi-cije, potrošnja, štednja i dohodak. Proizvodnja i zaposlenost zavise od agregatne tražnje, koja je funkcija investicija i potrošnje. Potrošnja zavisi od dohotka, kao i štednja. U stva-ranju ravnoteže nacionalne privrede štednja je jednaka investicijama, a dohodak je jednak zbiru potrošnje i investicija. Osnovna poluga privredne aktivnosti, zaposlenosti i proiz-vodnje je tražnja. Fiskalna politika stimuliše tražnju, ali prijeti opasnost od pre-tjerane štednje, koja destimuliše privredni rast. Eliminisanje privrednih ciklusa svjesnom inter-vencijom makroekonomske politike znači napuštanje povjerenja u slobodno tržište.

U krizi se javlja težnja prema likvidnosti (držanju gotovine). Tu pojavu Keynes je nazvao zamkom lik-vidnosti. Ona utiče da se privreda koči i da dolazi do masovne nezaposlenosti. Tzv. Pigou efekat ne može zaustaviti slom. Pad cijena nije dovoljan za rast svih oblika potrošnje (agregatne tražnje). Inflatorna očeki-vanja stimulišu potrošnju, a deflatorna očekivanja obratno, zbog očekivanja nižih cijena. Zbog toga je Key-nes želio da zaustavi pad nadnica. Nominalne nadnice mogu rasti, ali realne moraju zaostajati za porastom produktivnosti rada. Put za snižavanje realnih nadnica je inflacija. Keynes je nastojao da pronađe parametre privrednog sistema kojima se može upravljati da bi se izbjegle krize i socijalne revolucije. To je ekonomija tražnje sa anti-deflatornom i anti-kriznom ekonomskom politikom, uz elemente društvene solidarnosti i eti-ke. Krize nastaju zbog nedovoljne potrošnje, a posebno investicione potrošnje kao dijela agregatne tražnje. Ona se stimuliše mjerama monetarne politike i politikom kamatnih stopa.

U Keynesovoj ekonomiji privrednu ravnotežu karakteriše ravnoteža ponude i tražnje na tržištu robe (kri-va I-S) i ravnoteža ponude i tražnje na tržištu novca (kriva L-M), uz datu kamatnu stopu, koja se takođe određuje na tržištu novca. Marginalni prihod jednak je marginalnim troškovima, dok je marginalni prinos rada jednak marginalnim troškovima rada, tj. realnoj nadnici. Privreda se nalazi na nivou pune zaposlenosti (specijalni slučaj, teorijska konstrukcija). Ako sklonost potrošnji raste sporije od porasta dohotka, onda in-vesticiona aktivnost dobija podsticaj preko porasta cijena. Kreditnom ekspanzijom se formira nova efektivna tražnja. Potrošnja ne može biti stimulator proizvodnje ako je nedovoljna.

Neoklasičari polaze od pune zaposlenosti i više se bave pitanjima raspodjele dohotka. Keynes polazi od nepune zaposlenosti i više se bavi pitanjem kako doći do pune zaposlenosti. U tom smislu Keynes-ova eko-nomska misao se može tretirati više kao teorija ekonomske politike nego kao čista ekonomska teorija. To su-geriše i suština njegove koncepcije: potrebno je stimulisati i aktivirati ukupnu efektivnu tražnju (opštu kupo-vnu moć) i tako uticati na povećanje proizvodnje i ponudu roba. Odlučujući značaj u tome imaju investicije: što su veće investicije i što je veća njihova efikasnost, veće su granice i tempo rasta proizvodnje. Država može djelovati na investicije ili putem regulisanja kamatne stope, ili njihovim usmjeravanjem na društvene radove. Keynesova teorija pretpostavlja aktivnu ekonomsku ulogu države. Ona ignoriše „svemoguću samore-gulativnost tržišta“, zbog neizvjesnosti, rizika i mogućih špekulacija.

Za razliku od Say-a, koji je smatrao da proizvodnja sama formira dohotke i tražnju, Keynes je tvrdio da dohoci nijesu jednaki tražnji, nego je po pravilu premašuju. Cijene se ne mijenjaju tako brzo, one ne us-pijevaju podići tražnju i uravnotežiti je sa ponudom, pa je neophodna državna intervencija. On je okrenuo ra-niju formulu: ponuda ne stvara tražnju, nego obratno, tražnja stvara sopstvenu ponudu. Ukupna tražnja je jednaka realnom obimu nacionalne proizvodnje roba koje su potrošači (stanovnici, preduzeća i vlada) sprem-ni kupiti pri datom nivou cijena. Rast ukupne tražnje koče dva faktora:

─ psihologija potrošača (s porastom dohotka raste sklonost ka štednji, a opada ka potrošnji) i ─ smanjenje efikasnosti kapitalnih ulaganja (s povećanjem akumulacije kapitala smanjuje se stopa do-

54

biti, kao rezultat zakona opadajuće produktivnosti kapitala, a to utiče na pad tražnje za investicionim robama).

Suština Keynesove koncepcije (“recepata”) je u teoriji efektivne tražnje: On je smatrao da treba stimu-

lisati i aktivirati ukupnu efektivnu tražnju (opštu kupovnu moć) i tako uticati na povećanje proizvodnje i ponudu roba. Odlučujući značaj u tome imaju investicije: što su veće investicije i što je veća njihova efi-kasnost, veće su granice i tempo rasta proizvodnje. Država može djelovati na investicije ili putem regulisanja kamatne stope, ili njihovim usmjeravanjem na društvene radove. Keynesova teorija pretpostavlja aktivnu ekonomsku ulogu države. Ona ignoriše ”svemoguću samoregulativnost tržišta”, zbog neizvjesnosti, rizika i mogućih špekulacija. Za razliku od Saya, koji je smatrao da proizvodnja sama formira dohotke i tražnju, Keynes je tvrdio da dohoci nijesu jednaki tražnji, nego je po pravilu premašuju.

Keynes-ovi recepti za izlazak iz ekonomske krize - putevi stimulisanja tražnje

Na pitanje kako povećati investicije, koje imaju odlučujuću ulogu u porastu platežno sposobne tražnje,

Keynes je ponudio tri odgovora:

─ smanjiti kamatne stope na kredite (što dovodi do relativnog povećanja granične efikasnosti kapi-talnih ulaganja,

─ povećati državne rashode, državna kapitalna ulaganja i državne kupovine i ─ podići efikasnost kapitalnih ulaganja.

Kao rezultat sprovođenja navedenih mjera, prema njegovom mišljenju, treba da se povećaju proizvod-

nja i zaposlenost. Keynes je došao do zaključka da se makroekonomska ravnoteža na nivou ukupne privrede uspostavlja

kada se izjednače štednja i investicije. Sva neprodata roba služi za investicije, a sav neutrošeni dohodak se akumulira kao štednja u novčanom obliku. Nacionalni dohodak se može odrediti na dva načina, tako da obje veličine budu jednake: kao zbir vrijednosti investicionih i potrošnih roba, ili kao zbir primarnih dohodaka (najamnina, profit, kamata i renta). Ako se najamnine upotrebljavaju za potrošnju, neminovno dolazi do izjednačavanja štednje i investicija, tj. do ravnoteže. Da bi agregatna tražnja (izdaci za investicije i sve oblike potrošnje) bila jednaka agregatnoj ponudi, planirani ukupni izdaci za investicije moraju biti jednaki ukupnoj novčanoj štednji.

Keynes je prednost davao budžetskim instrumentima regulisanja tražnje, jer novčano-kreditni instru-menti (smanjenje kamatne stope) za vrijeme depresije slabo reaguju na investicije.

Važnu ulogu u Keynesovoj koncepciji ima investicioni multiplikator, tj. koeficijent koji izražava odnos između prirasta dohotka i time izazvanog prirasta obima investicija. On pokazuje zavisnost prirasta nacio-

55

nalnog dohotka od prirasta investicija, a povećava se u slučaju kada su potrošači skloni da koriste prirast njihovih dohodaka za porast potrošnje (i obratno, opada kada se povećava sklonost potrošača prema štednji). Multiplikacioni efekat se ostvaruje pri postojanju neiskorišćenih mogućnosti i nezaposlene radne snage, što znači da on ima ograničeno dejstvo.

J. M. Keynes je predložio dopunjenu varijantu ”kembridžske jednačine”, uvođenjem stope obaveznih bankarskih rezervi: N = P (K + r x K'), gdje je N = novčana masa kao zbir papirnog novca i drugih sred-stava plaćanja, P = cijena jedinice potrošnje (indeks troškova života), K i K' ekvivalenti količine jedinica pot-rošnje koji ljudi čuvaju u gotovini i bankarskim depozitima, r = stopa obaveznih bankarskih rezervi.

Keynesijanska teorija novca je uvela nove aspekte u objašnjenju novčane tražnje. U svom kapitalnom radu ”Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca”, J. M. Keynes objašnjava motive gubljenja (”curenja”) novca iz opticaja, koji dovodi do smanjenja platežno sposobne tražnje, što koči razvoj proizvodnje. Kao osnovne uzroke štednje u novčanom (likvidnom) obliku on navodi tri fundamentalna psihološka faktora (mo-tiva): transakcioni, spekulativni i predostrožni.

Transakcioni motiv štednje zasnovan je na planiranju poslova koji treba da omoguće očuvanje nov-čanog dohotka na datom nivou, jer od njegove visine zavisi struktura potrošnje. Svaki dodatni dolar dohotka povećava potrošnju, koja je, prema Keynes-ovom mišljenju, manja od tog dolara, i naziva se granična sklo-nost ka potrošnji.

Spekulativni motiv štednje ima ključni značaj, jer u uslovima neizvjesnosti i rizika na finansijskom tržištu tražnja za novcem zavisi od dohotka koji donose obligacije, akcije i drugi vrijednosni papiri. Pojedinci spekulativno razmišljaju da kamatna stopa može biti veća od očekivane, pa ne ulažu ušteđevinu u kupovinu hartija od vrijednosti, jer povećanje kamatne stope dovodi do smanjenja njihove vrijednosti, tj. kursa hartija od vrijednosti, koji direktno proporcionalno zavisi od dohotka koji one donose (dividenda od akcija, kamata od obligacija), a obrnuto proporcionalno od kamatne stope na štedne uloge.

Motiv predostrožnosti je povezan s rizikom eventualnog gubitka od ulaganja u vrijednosne papire, koji može nastupiti u slučaju povećanja kamatne stope, pa pojedinci razmišljaju da je bolje čuvati novac bez dohotka, nego stvarati gubitak. Ovaj motiv je veoma blizu spekulativnom.

Na taj način, Keynes je uveo u ekonomsku nauku pitanje izbora optimalne strukture aktiva pojedinaca (učešće novčanih sredstava i učešće hartija od vrijednosti), odnosno pojam sklonost prema likvidnosti. Ukup-na novčana tražnja M određuje se, prema mišljenju Keynesa (1987, s. 122), po formuli: M = M1 + M2 = L1 (Y) + L2 (r), gdje je M1=transakciona tražnja (gotovina), M2= spekulativna tražnja, Y=nacionalni dohodak, r = kamatna stopa, a L1 i L2 su funkcije likvidnosti.

Američki Nobelovac za ekonomiju J. Tobin (1981) usavršio je navedenu formulu, uvodeći u analizu očekivanja pojedinaca, pa je formula novčane tražnje MD dobila sledeći oblik: MD=M1

D + M2D = L1(Y)+L2(a-

ā), gdje je M1D = veličina gotovine koja odgovara transakcionom motivu i motivu predostrožnosti, M2

D= veličina gotovine koja odgovara spekulativnom motivu, L1(Y) funkcija likvidnosti koja zavisi od veličine dohotka, a L2 (a-ā) = funkcija likvidnosti koja zavisi od kamatne stope (a = tržišne i ā = normalne očekivane - Čepurina Ibid., s. 381).

2.6 SOVJETSKA EKONOMSKA MISAO I OSTALE SOCIJALISTIČKE ŠKOLE

Na razvoj sovjetske ekonomske misli presudno su uticali: teorijsko nasleđe, naslijeđeni i novoformirani

istorijski uslovi (zaoštrena klasna borba, izgradnja socijalizma, pozicija SSSR u svijetu), nivo ekonomske razvijenosti i subjektivni faktori (dominacija politike nad ekonomijom, monopol države i partije u društvu, vjera u mogućnost izgradnje komunizma), pa kroz tu prizmu navedenih uslova i vremena u kojima su na-stajala treba posmatrati pojedina teorijska ekonomska shvatanja i njihov različiti vrijednosni nivo. Najplodni-ji razvoj ostvaren je u tzv. ”zlatnim” 1920-tim godinama, u periodu oštre borbe mišljenja o putevima izgrad-

56

nje socijalizma. To je period nove ekonomske politike (koja je zamijenila tzv. ratni komunizam), kada se so-vjetska ekonomska misao prva u svijetu suočila s fenomenom mješovite ekonomije.

V. I. Lenjin N. Biharin N. Kondratjev E. Slucki

Diskusijama po pitanju odnosa socijalističkog (nerobnog) i kapitalističkog (robnog i sitnorobnog) sek-

tora, grada i sela, industrije i poljoprivrede (s aspekta cijena, akumulacije itd.), plana i tržišta (kao regulatora dva genetski različita sektora), uspostavljanja privredne ravnoteže, industrijalizacije, nejednake razmjene, re-gulatora privrede u prelaznom periodu (osnovni ekonomski zakon), izbjegavanja krize, tržišne konjunkture, planiranja (direktivnog i perspektivnog), deficitarnosti proizvoda, narušavanja saveza radnika i seljaka, pro-letarijata u ulozi eksploatatora itd. došlo se do zaključaka koji su veliki doprinos ekonomskoj nauci.

Pored navedenih velikih ekonomskih diskusija, sovjetska ekonomska misao je obogatila svjetsku eko-nomsku nauku Lenjinovim ekonomskim učenjem, konjunkturnim istraživanjima, metodologijom planiranja, Feldmanovom teorijom ekonomskog rasta, dostignućima ekonomsko-matematičke škole, А. Konjusovom teorijom ponašanja potrošača, V. Novožilovljevom analizom efektivnosti kapitalnih ulaganja, otkrićem line-arnog programiranja Nobelovca L. Kantoroviča, sastavljanjem prvog međugranskog bilansa u obliku šahov-skih polja, istraživanjima Dmitrijeva i E. Sluckog itd. Značajne su i ekonomske ideje L. Trockog, N. Kon-dratjevljeva teorija velikih kapitalističkih ciklusa (”dugih talasa”), koja je predviđala neprekidan razvoj kapi-talizma, Kubaninova poređenja američke i sovjetske poljoprivredne proizvodnje, N. Buharinova ”proro-čanstva” tragičnih posledica aktivnosti Staljinove ”nove ljevice” (izrabljivačko uređenje s jednakošću na go-tovo robovskom nivou, s organizovanom prisilom i raspodjelom na kazan), kao i Kondratjevljevi stavovi o kidanju niti između planskih predviđanja i stvarnosti (što vodi proizvoljnosti planova i opadanju zaintereso-vanosti za izvršenje planskih direktiva) itd.

L. Kantorovič V. Novožilov E. Preobraženski E. Bernštejn

Nezaobilazne su i diskusije o predmetu i metodi političke ekonomije (prevazilaženje tzv. ograničene

verzije njenog postojanja), zakonu vrijednosti i robnonovčanim odnosima, prvobitnoj socijalističkoj akumu-laciji, kooperaciji, novčanoj reformi, pokretačkim snagama i dijalektičkim protivurječnostima socijalističke ekonomije, kao i kritika buržoaske političke ekonomije ( s prosvjetiteljskog aspekta).

57

E. Liberman I. Birman S. S. Šatalin L. Abalkin

Početkom i sredinom 1960-tih godina Е. Liberman, Lisicki, Birman i dr. razrađivali su koncepciju

tržišnog socijalizma po ugledu na istraživanja Šikove (ČSSR), Langeove (Poljska), mađarske (J. Kornai) i jugoslovenske samoupravne škole. Predložene ideje postepene transformacije direktivnog, centralizovanog, birokratizovanog, komandno-administrativnog sistema u mješoviti sistem nijesu u praksi prihvaćene, pa je kroz dvije i po decenije plaćena visoka cijena prelaska na tržišne metode privređivanja (slom socijalizma, raspad SSSR, duboka ekonomska kriza itd.).

Nezavisno od mnogih negativnosti (voluntarizam, apologetika, subjektivizam, dogmatizam, formalizam, ideologiziranost, raskorak teorije i prakse i sl.), smjenjivanja velikih uzleta i padova, raznih teorijskih uticaja, mnogih stranputica i pogrešnih učenja, sovjetska ekonomska misao je u suštini bila originalna, a njen značaj nije dovoljno istražen i vrednovan.

Jednu od glavnih barijera u razvoju sovjetske ekonomske misli predstavljalo je oslanjanje na elemente specifičnog začaranog kruga: državna svojina - monopol državnog sektora - totalna planska determinisanost - put u komunizam. Na navedenim kontroverznim elementima nije bilo moguće izgraditi cjelovitu naučno zasnovanu ekonomsku teoriju. Pored toga, sovjetska ekonomska misao se razvijala kao ideološka reproduk-cija administrativno-komandnog sistema vlasti, pa je često nenaučno interpretirala pojedine ekonomske ka-tegorije, pojave, procese i zakone, u cilju zamagljivanja njihove suštine.

U tom smislu, ekonomski zakoni su posmatrani kao svjesno izgrađeni, a razvoj kao teleološki pre-dodređen proces. Kao rezultat državno-partijskog monopola na istinu, sve ekonomske diskusije imale su po-litičku pozadinu, što je doprinijelo formiranju specifične dualnosti sovjetske ekonomske misli po mnogim pitanjima (npr. socijalističkoj privredi je priznavan robni karakter, ali ne i tržišni).

Na taj način je Lenjinova ideja vodilja da država ne može po svojoj volji formirati nove proizvodne odnose, već se oni formiraju u praktičnoj djelatnosti najširih masa, pretvorena u svoju suprotnostu - u dogmu i prisilu. Kao bumerang su se reprodukovali nezainteresovanost, nemotivisanost, neefikasnost, fiktivna za-poslenost, uravnilovka, slab kvalitet proizvoda i usluga, sociopatološke pojave, deficitarnost proizvoda i dru-ge deformacije, što je kulminiralo raspadom SSSR 1991.

Liniju prepoznavanja sovjetskih ekonomista čini njihov odnos prema elementima relacija svjesno-stihijno, plansko-tržišno, nerobno-robno, organizovano-spontano. Robno-novčani odnosi su bili par exela-nce pitanje, koje je do kraja ostalo aktuelno, kontroverzno i otvoreno, posebno s aspekta neistraženosti za-kona robne proizvodnje u socijalizmu, oblika njihovog ispoljavanja, dometa djelovanja i stepena interakcije s planiranjem. Ideje naturalizacije i organizovane ekonomske prinude uvijek su u manjoj ili većoj mjeri pro-vejavali u sovjetskoj ekonomskoj teoriji i praksi. Planiranje je figuriralo kao supstitut robno-novčanih od-nosa, uzdizano je do mita, a imalo je moć zakona, jer se ono teorijski, politički i organizaciono nametalo kao osnovno preimućstvo socijalizma nad kapitalizmom.

Teleološka tiranija planskih ciljeva i potcjenjivanje zakona vrijednosti znatno su doprinijeli ”bijednom računu socijalizma” (S. S. Šatalin). Cjenovni dispariteti, špekulativno tržište, dvojni kurs rublja, robni de-ficiti i sl. dugo su ukazivali na značaj i veličinu grešaka, kao i na potrebu njihovog uklanjanja. Međutim, nijesu nađena rješenja za probleme koji su se zaoštravali i nagomilavali.

58

U periodu tzv. „perestrojke“, kada je prihvaćena ideja o dijalektičkom društvenom razvoju kao slože-nom i dinamičkom usaglašavanju suprotnih interesa integracije i dezintegracije, izgradnje novog i rušenja starog, sovjetska ekonomska misao je značajno liberalizovana, ali nije iskoristila istorijsku šansu da pruži naučno zasnovanu viziju budućnosti i teoriju izlaska zemlje iz krize. Ona je bila usmjerena na iznalaženje ”spasonosnih formula”, ali je predlagala samo kompromisna i palijativna rješenja, koja su bila na liniji sus-penzije negativnih i afirmacije pozitivnih djelovanja monopolskog partijskog sistema, kao i njegovog prila-gođavanja zahtjevima vremena.

Ali, narasle suprotnosti su zahtijevale radikalna rješenja, usmjerena na definisanje optimalnih granica i odnosa između centra, okruženja i periferije, na zamjenu regulisane ekonomije mješovitom, na uvažavanje socijalnih faktora razvoja, na uvođenje pluralizma svojinskih odnosa, nove institucionalne strukture itd.

O. Lange J. Kornai O. Šik G. Kolodko

Poznati poljski ekonomist O. Lange emigrirao je u SAD 1934. U raspravi o marksističkoj i modernoj

ekonomskoj teoriji4 on daje prednost teoriji marginalističke korisnosti u odnosu na teoriju radne vrijednosti u oblasti analize pojava i procesa kapitalističkog tržišnog mehanizma (i obratno, u oblasti analize institu-cionalnog okruženja on daje prednost teoriji vrijednosti). Zagovornik je države blagostanja i državne inter-vencije. Pokušao je da primjenom marginalističke tehnike izgradi sistem ”čiste” teorije socijalizma. Vratio se u Poljsku poslije završetka 2. svjetskog rata, kada napušta pozicije građanske ekonomije i postaje jedan od najistaknutijih predstavnika marksističke političke ekonomije.

J. Kornai je jedan od teoretičara mađarske privredne reforme. Bavio se problemima rasta i ravnoteže so-cijalističke privrede, a posebno problemima deficita (u istoimenoj knjizi iz 1980.) s ekonomskog, socijalnog i moralnog aspekta. U tom smislu, on ukazuje na uzročno-posledične veze deficita sa inflacijom, špekula-tivnim tržištem, sociopatološkim pojavama, socijalnim nepravdama i sl. Njegova koncepcija, način izlaganja i metodologija su nestandardni, s širokom primjenom matematičkog aparata.

Jugoslovenska ekonomska misao je slijedila izabrani put samoupravnog socijalističkog razvoja, vjeru-jući da je to racionalni oblik ekonomske organizacije društva. Teorijski je sve bilo možda dobro zamišljeno, ali je postojao stalni raskorak teorije i prakse, uz dominaciju politike nad ekonomijom, zanemarivanje dostig-nutog nivoa razvijenosti proizvodnih snaga, radne kulture i navika, postojanje brojnih protivurječnosti, dis-proporcija, konfliktnih interesa, potrebe postupnog razvoja (koji je ostvarivan na račun spoljnog zaduživanja) itd. Apsolutizovanje i glorifikovanje samoupravne ideje dovelo je do njenog pretpostavljanja stvarnosti, što je onemogućavalo objektivna ekonomska istraživanja i kritičko preispitivanje prakse.

Adekvatno zaoštravanju ekonomske krize, ekonomski teoretičari su se sve više bavili praktičnim priv-rednim problemima. Jedni su ulagali napor da se pronađu pravci razvoja samoupravne institucionalne os-nove, drugi su tražili izlaz iz krize u sužavanju ili čak potpunom uklanjanju državne intervencije, a treći su predlagali određena poboljšanja na užim područjima ekonomskog sistema (sistem i politika cijena, raspo-djela, finansijski mehanizmi i sl.).

4 Review of Economic Studies, june 1935.

59

Istaknuto mjesto u razvoju jugoslovenske ekonomske misli zauzimaju rasprave o potrebi postojanja političke ekonomije socijalizma i definiciji njenog predmeta, razmatranje društvene svojine, diskusije o ste-penu robnosti samoupravne privrede, funkciji tržišta, odnosu plana i tržišta, normalnoj (opštoj ravnotežnoj) cijeni i ciljnoj funkciji samoupravnog preduzeća.

Jugoslovenska ekonomska misao je manje značajna po svom opusu, broju istaknutih ekonomista i tra-dicijama, a više po specifičnoj elaboraciji samoupravnog privrednog modela, koji je pružio široke moguć-nosti za teorijska uopštavanja i problematizovanje novih ekonomskih fenomena.

Afirmacija samoupravnih sporazuma, društvenih dogovora i udruživanja rada, u regulisanju ekonomskih odnosa potisnula je tržišne kriterijume, što je dovelo do dezintegracije privrede, favorizovanja kratkoročnih i parcijalnih ciljeva i interesa, autarhičnosti, neracionalnosti, voluntarizma, a posledično do širenja državne intervencije. Ekonomija bez tržišne prinude zapala je u velike teškoće, praćene stagnacijom, inflacijom, unutrašnjom i spoljnom nelikvidnošću itd. Jugoslovenska ekonomska misao, smatra I. Maksimović (1980, s. 105) ”više predstavlja kompilaciju i kombinaciju... postojeće naučne ekonomske misli, nego napor da se definiše nešto novo.”

U nedostatku originalnih ideja, jugoslovenska ekonomska misao je pribjegavala ekonomskim inter-pretacijama i improvizacijama samoupravnih ideja, pod uticajem lijevo orijentisanog dogmatizma (balasta prošlosti) i desno orijentisanog utopizma (idealisanje budućnosti).

2.7 NEOKLASIČNA SINTEZA Neoklasična škola je poslije 2. svjetskog rata prihvatila Keynes-ovu teoriju kao neophodnu metodološku

osnovu, jer je bila očigledna potreba državne intervencije u privredi, zbog nemogućnosti idealne samore-gulacije tržišnog mehanizma, očuvanja pune zaposlenosti i upravljanja efektivnom tražnjom. Naravno, po-tencirana je ”veza” Keynes-ove teorije sa neoklasičnim tradicijama opšte ravnoteže, prema kojoj keynesijanstvo objašnjava posebni slučaj - ravnotežu u uslovima nepotpune zaposlenosti. Takvo tumačenje je doprinijelo razvoju ortodoksnog keynesijanstva, koje je postalo vodeća teorijska ekonomska škola u posle-ratnom periodu na Zapadu, jer je formulisalo osnovne principe ekonomske politike i razradilo nove probleme mikroekonomskih procesa, ekonomskog rasta, inflacije, tržišta pojedinih roba itd.

D. Patinkin W. Phillips P. Samuelson R. Harrod

Termin ”neoklasična sinteza” prvi je predložio engleski ekonomist J. Hicks još 1937. On je teorijski

model Keynesa sveo na slučaj posebnog stanja ekonomije, kada se ona nalazi u tzv. ”zamci likvidnosti” (kada rast ponude novca prestaje da utiče na veličinu kamatne stope, a posledično i na investicije, i kada se narušava automatizam uspostavljanja ekonomske ravnoteže putem novčano-cjenovnog mehanizma koji pred-viđa neoklasična teorija). Izvodeći ekonomiju iz ”zamke likvidnosti” pomoću budžetskog regulisanja, tobože

60

je moguće ponovo vraćanje na mehanizam koji djeluje u skladu sa neoklasičnim principima. U Hicks-ovoj interpretaciji, Keynes-ova teorija gubi značaj opšte teorije i pretvara se u teoriju koja opisuje uslove eko-nomske depresije, zastoja i krize, tj. u teoriju ravnoteže u uslovima nepotpune zaposlenosti.

Neki aspekti Keynes-ove teorije (tzv. realni ili reproduktivni faktori) su detaljno razrađeni: dinamika efektivne tražnje, funkcija potrošnje i investicija, shvatanje multiplikatora (koji povezuje investicije s pri-rastom dohotka) i akceleratora (koji objašnjava obratnu vezu prirasta dohotka s rastom investicija). Ali, as-pekti vezani za novčanu sferu su zanemareni: formiranje novčane tražnje, veličina kamate i nivo cijena, iako se važna zasluga Keynesa sastoji u prevazilaženju klasične dihotomije između novčanih i realnih sektora, i uključivanju novca u proces formiranja nivoa i zaposlenosti.

Razvoj neoklasične sinteze je povezan sa tzv. ”efektom bogatstva” (”efekat realnih štednih uloga”) D. Patinkina i ”krivom Phillipsa”. Suština ”efekta bogatstva” se sastoji u težnji potrošača da zadrže realnu vri-jednost svojih štednih uloga. Ako cijene brzo rastu pod uticajem konjunkture, realno bogatstvo (štednja) po-činje da se ”topi”, pa štediše smanjuju potrošnju i povećavaju štednju da bi uspostavili njen realni nivo. To će smiriti konjunkturu i rast cijena. U obratnom slučaju, pad cijena će uvećati njihovo realno bogatstvo, što stimuliše trošenje štednih uloga na kupovine, tražnja raste i utiče na rast cijena. Dejstvo ”efekta bogatstva” na taj način teorijski eliminiše mogućnost neravnoteže na tržištu roba.

Ali, ideja Keynes-a se sačuvala na tržištu rada, gdje su nadnice relativno stabilne i ne podliježu zakonima tržišta (zbog aktivnosti sindikata) i na tržištu novca, gdje su pod određenim uslovima kamatne stope krajnje niske, tako da kreditno-novčana politika gubi svoju efikasnost (tzv. ”zamka likvidnosti”).

Početni impuls nicanju nezaposlenosti u Patinkinovom modelu izaziva spoljni faktor (smanjenje ukupne tražnje). Na tržištu rada se javlja pritisak za smanjenje plata. Pad cijena putem efekta realnih štednih uloga stimuliše agregatnu tražnju, što dovodi do porasta proizvodnje, zaposlenosti i ravnoteže na tržištu.

Monetaristi su smatrali da je proces stalnog popunjavanja monetarnog opticaja novcem u dugom roku opasan po privredu, jer dovodi do kumulativne inflacije (Wicksell), tj. do hiperinflacije. Prema mišljenju M. Friedman-a (1973) „čak i otvorena hiperinflacija nema toliko nepovoljno djelovanje na proizvodnju kao prigušena inflacija, u kojoj je pretežan broj cijena zadržan znatno ispod ravnotežnog nivoa“.

Pod uticajem realne rastuće inflacije, Keynes-ova ideja pune zaposlenosti zamijenjena je idejom alter-native, odnosno izbora između nivoa zaposlenosti i tempa inflacije, čemu je doprinijela tzv. ”kriva Phil-lipsa”. A. Phillips je 1958. opisao korelacionu vezu između nivoa nezaposlenosti i promjena prirasta plata (inflacije). Navedena zavisnost je predstavljena na krivoj koja pokazuje da se sa rastom nezaposlenosti in-flacija smanjuje, i obratno. Na taj način inflacija se počela posmatrati kao cijena visokog nivoa zaposle-nosti, a nezaposlenost kao cijena za niski rast cijena.

Na slici a prikazana je ”rana” ili ”prosta” kriva Phillipsa, gdje je na y-osi predstavljen godišnji nivo inflacije u %, a na x-osi godišnji nivo nezaposlenosti u %. Prema grafiku, visoku inflaciju prati nizak nivo zaposlenosti, što odgovara rastu cijena pri uvećanju ukupne tražnje (praćene rastom realnog nacionalnog do-hotka). Na slici b prikazana je zavisnost između pomenuta dva faktora (x i y) i trećim faktorom z, koji pred-stavlja godišnji tempo rasta plata. Pretpostavlja se da između nivoa inflacije i rasta plata postoji sledeća veza:

% inflacije = % rasta plata - % rasta produktivnosti rada.

61

Obrnuto proporcionalna zavisnost između stope inflacije i nezaposlenosti je nelinearnog tipa: visoka

nezaposlenost dovodi do stabilnosti cijena, i obratno; s porastom nezaposlenosti rast cijena se usporava itd.

Inflacija i nezaposlenost

Suština neoklasične sinteze je u tome što koristi nekad keynesijanske a nekad neoklasične recepte,

zavisno od stanja nacionalne ekonomije. Najbolji regulator su, prema mišljenju njenih predstavnika (J. Hicks, P. Samuelson i dr.), novčano-kreditne metode. Tržište je sposobno samo da uspostavi ravnotežu iz-među ponude i tražnje, proizvodnje i potrošnje, ali se ne preuveličava njegova regulativna uloga, već se priz-naje potreba aktivnog državnog miješanja u slučajevima usložnjavanja ekonomske situacije.

Škola neoklasične sinteze obuhvata široko polje istraživanja: ekonomski rast, ekonomski ciklusi, makro-ekonomska politika, ekonomska ravnoteža, analiza nezaposlenosti i metode njenog regulisanja, oporezivanje itd. Razradi ovih teorija doprinijeli su R. Harrod, P. Samuelson, J. Hicks i dr. Za razliku od Keynesa, koji je uzroke kriza tražio u padu granične efikasnosti kapitala, tj. očekivane stope dobiti na kapital u poređenju sa tekućom kamatnom stopom, usled neizvjesnosti i nesigurnosti na tržištu kapitala (prvenstveno na tržištu har-tija od vrijednosti), dalji razvoj teorije ciklusa tekao je u pravcu preciziranja i razvijanja teorije efektivne tra-žnje (ona prema Keynesu predstavlja ukupni dohodak koji će dobiti preduzetnici od količine tekuće zaposle-nosti, uključujući i dohotke kojima će platiti druge faktore proizvodnje). To je omogućilo uključivanje real-nih makroekonomskih veličina u objašnjenje ciklusa (ukupnih dohodaka, troškova, investicija, štednje, pot-rošnje). Njihova koncepcija makroekonomske politike pretpostavlja izbor takvog ekonomskog rasta, koji bi

62

omogućavao postizanje sledećih kompromisnih ciljeva: visok nivo zaposlenosti, niski tempo inflacije, eko-nomska stabilnost, ravnoteža platnog bilansa i stabilnost valutnog kursa.

Kriza keynesijanske makroekonomske politike dovela je do kritike neoklasične sinteze i gubljenja njenih ranijih pozicija. Nove škole liberalne orijentacije (po pitanju samoregulacije tržišta) su sve više preuzimale primat, iako su mnoga teorijska dostignuća keynesijanstva i neoklasične sinteze (posebno njihov analitički aparat) ušli u arsenal svjetske ekonomske nauke.

2.8 TEORIJA RACIONALNIH OČEKIVANJA

Sredinom 1970-ih godina dobila je na popularnosti teorija racionalnih očekivanja, koja je izrasla iz

monetarističkog pravca. Ona polazi od opšte priznate istine da se ljudi ponašaju ekonomski racionalno, i na osnovu sakupljenih informacija na tržištu planiraju svoju buduću ekonomsku aktivnost, tj. formiraju očekivanja prema stvarima koje za njih predstavljaju novčani interes. Ako npr. vlasnici hartija od vrijednosti očekuju pad cijena na fondovskoj berzi, oni ih zbog toga prodaju. Ili kad potrošači saznaju da se očekuje rast cijena hrane zbog suše, oni kupuju povećanu količinu tih proizvoda i stvaraju zalihe. Na taj način, očekivanja izazivaju porast tražnje, koji uslovljava rast cijena.

E. Phelps R. Lucas T. Sargent R. Barro

Predstavnici teorije racionalnih očekivanja idu dalje od navedenih mikroekonomskih primjera, do-

kazujući da preduzetnici, potrošači i radnici shvataju kako funkcioniše ekonomija, dostupne su im tržišne informacije za donošenje racionalnih ekonomskih rješenja, koje oni podređuju svojim interesima. Naravno, oni ne vrše prostu projekciju prošlih iskustava na budućnost, već uzimaju u obzir i pretpostavke o djelovanju ekonomske politike u budućnosti. To im omogućuje da predviđaju posledice ekonomskih promjena, i da im se prilagođavaju odgovarajućim racionalnim rješenjima. U tome je suština posmatrane teorije.

Ova teorija polazi od pretpostavke da je na svim tržištima zastupljen visok stepen konkurencije (usled čega su plate i cijene elastične i promjenjive) i da se nove informacije brzo odražavaju na krive ponude i tra-žnje pojedinih tržišta, tako da se ravnotežne cijene i obimi proizvodnje brzo prilagođavaju novim situacijama (promjenama tehnologije, tržišnim potresima, promjeni državne ekonomske politike i sl.). Cijene roba i re-sursa su veoma elastične i brzo se mijenjaju (reaguju) na promjene ponašanja potrošača, preduzetnika i vlas-nika resursa, pod uticajem novih informacija.

Predstavnici teorije racionalnih očekivanja zastupali su stav da opšta reakcija stanovništva na svoja oče-kivanja onemogućujea diskretnu stabilizacionu politiku, zbog preduzimanja zaštitnih dejstava stanovništva. Npr. na državnu politiku jeftinog novca (u cilju povećanja zaposlenosti i proizvodnje), stanovništvo na bazi iskustava iz prošlosti očekuje inflaciju, pa radnici traže povećanje plate, preduzeća podižu cijene svojih proizvoda, kreditori povećavaju kamate itd. Rast cijena i plata neutrališe povećanje troškova izazvanih po-litikom jeftinog novca, pa se ne povećava realni obim proizvodnje i zaposlenosti. Izvodi se zaključak da dis-

63

kreciona fiskalna politika5 može povećati ekonomsku nestabilnost. Posledično se izvodi zaključak da ne postoji čak ni kratkoročna alternativna veza između inflacije i ne-

zaposlenosti, jer politika manevrisanja tražnjom ne može uticati na realni obim proizvodnje i zaposlenosti, nego samo na nivo cijena, što protivurječi prvobitnoj krivoj Phillips-a. Većina ekonomista smatra da je is-pravna pretpostavka o alternativnosti nezaposlenosti i inflacije u kratkom roku, ali je vjerovatnost takve veze u dugom roku mnogo manja. Teorija racionalnih očekivanja se oslanja na tržišnu teoriju, prvenstveno makro-ekonomsku, i pokušava da uspostavi vezu između mikro i makroekonomije, koja oduvijek predstavlja prob-lem za ekonomsku nauku. Ona se još naziva i nova škola klasične makroekonomije.

Nobelovu memorijalnu nagradu u 2006. iz oblasti ekonomije dobio je tada 73-godišnji E. S. Phelps, pro-fesor kolumbijskog univeziteta „za bolje razmijevanje odnosa kratkoročnih i dugoročnih efekata ekonomske politike“, tj. za radove koji su imali presudan uticaj na ekonomska i politička naučna istraživanja. Phelps je objavio veliki broj originalnih naučnih radova u najpoznatijim ekonomskim časopisima, među kojima se izdvajaju naslovi kao što su:, „Inflaciona politika i teorija nezaposlenosti“ (1972), „Studije iz makroeko-nomske teorije: zaposlenost i inflacija“ (1979). Naučnoj javnosti je poznat po svojim istraživanjima tzv „pri-rodne“ ili „realne“ stope nezaposlenosti i zalaganju za pluralizam ekonomskih teorija (V. Drašković 2006, s. 185). On je 1960. počeo da istražuje ekonomski razvoj u jelskoj Cowles fondaciji. Tu je formulisao ideju o zlatnom pravilu stope štednje, koje utvrđuje mjeru sadašnje potrošnje koja ne ugrožava buduće gene-racije. Istražujući dinamičan odnos između nezaposlenosti i cijene rada, razvio je ideju o neminovnom pos-tojanju prirodne stope nezaposlenosti kao zakonitosti tržišnih odnosa.

R. Lucas, T. Sargent i R. Barro su tvorci novoklasičnog makroekonomskog pristupa, koji se zasniva na teoriji racionalnih očekivanja i hipotezi o fleksibilnim cijenama i platama. Istražujući tržište rada, oni su demantovali prinudni karakter nezaposlenosti pretpostavkom o dobrovoljnosti traženja novog i isplativijeg radnog mjesta. Visoku nezaposlenost u pojedinim poslovnim ciklusima oni objašnjavaju pogrešnim predsta-vama radnika o postojećoj ekonomskoj situaciji, visini realne plate i relativnim odnosima cijena. Navedene elaboracije su inspirisale E. Phelpsa i M. Friedmana, koji su modifikovali kratkoročnu tzv. „Phillipsovu kri-vu“ i kreirali tzv. novoklasičnu krivu, tj. krivu „prirodnog“ („istinskog“) nivoa nezaposlenosti (natural rate Phillips curve).

U 1968. su objavljena dva izuzetno značajna rada za ekonomsku nauku, u kojima se ističe sumnja u ispravnost tumačenja veze imeđu inflacije i nezaposlenosti u modelu tzv. kratkoročne „Phillips-ove krive“ (M. Fredman, „The Role of Monetary Policy“, American Economic Review, March i E. Phelps, „Money Wage Dynamics and Labor Market Equilibrium“, Journal of Political Economy, Part 2, July/August). Phelps je metodološki originalno analizirao i preispitao održivost kratkoročne „Phillipsove krive“ pod prizmom adaptivnih inflacionih očekivanja i potpune informisanosti u dugom vremenskom roku. Istražujući posto-janost prirodne stope nezaposlenosti, on ubjedljivo dokazuje da ravnoteža na tržištu rada u dugom roku ne zavisi od stope inflacije. Svojim zaključcima je takođe doveo u pitanje ranije tvrdnje Keynesa i njegovih sledbenika, čiju ispravnost svodi isključivo na kratki rok. Phelps i Friedman su došli do zaključka da, pošto sve interesuje realna plata, treba izvršiti korekciju nominalne plate sa inflacionim očekivanjima. Oni na veoma ubjedljiv i analitičan način negiraju povezanost nezaposlenosti i inflacije u dugom roku. Tu se u stvari radi o direktnoj podršci klasičnoj ideji o monetarnoj neutralnosti.

U navedenom modelu razlikuje se kratkoročna i dugoročna tzv. „Phillips-ova kriva“. U kratkoročnom periodu ona ima negativan nagib, ali je u dugoročnom periodu vertikalnog oblika, jer postoji samo jedan ni-vo nezaposlenosti koji odgovara postojanim stopama inflacije, a to je prirodan nivo nezaposlenosti, na kojem su stabilne (uravnotežene) pojave koje izazivaju porast i smanjenje stopa inflacije. Na grafiku je prikazano kako se tzv. kratkoročna „Phillips-ova kriva“ pomjera pod dejstvom inflacionih šokova.

5 Promjena zakona koji regulišu državne kupovine, poreske stope, obim transfernih davanja, zapošljavanje i sl.

64

U početnom periodu privreda se nalazi u tački na 1. nivou, a nezaposlenost se nalazi na prirodnom ni-vou, jer nema konjunkturnih kolebanja. Zatim dolazi do privrednog uspona, u kojem se smanjuje neza-poslenost, povećavaju se plate radnika i cijene, a privreda dolazi u tačku na 2. nivou.

Sa protokom vremena dolazi do inflacije, pa logično i posledično počinju da djeluju rastuća inflaciona očekivanja, koja pomjeraju tzv. „Phillips-ovu krivu“ prema gore, a privreda dolazi na novi 3. nivo. Zatim dolazi do pada privredne aktivnosti, pa se nezaposlenost povećava i vraća na svoj prvobitni „prirodan“ nivo, stopa inflacije se smanjuje, a privreda dolazi na novi 4. nivo. Dakle, zbog smjenjivanja privrednih ciklusa, promjene konjunkturnih odnosa i adaptibilnih inflacionih očekivanja, u dugoročnom periodu, u privredi postoji samo prirodan nivo nezaposlenosti, koji uopšte ne zavisi od stope promjena plata i stope inflacije.

Pošto se inflacija 1970-ih godina značajno povećala, pokazalo se da su M. Friedman i E. Phelps bili u pravu. U analizu nezaposlenosti i inflacije u dugom roku oni su uveli kategoriju očekivane inflacije (prom-jene cijena), koja je poslužila kao ključna polazna hipoteza za dokazivanje tvrdnje o nepostojanju veze izme-đu inflacije i nezaposlenosti u dugom roku, i da na brzinu kojom nestaje kratkoročna Phillips-ova međusobna zavisnost između inflacije i nezaposlenosti presudno utiče brzina prilagođavanja inflacionih očekivanja. Na taj način, oni su sugerisali kreatorima ekonomske politike da ne smiju tzv. „Phillips-ovu krivu“ u kratkom roku tretirati kao skup izbora koji im stoji na raspolaganju prilikom donošenja svojih odluka.

Novoklasična kriva

Izvor: V. Drašković 2006, s. 186

Nešto kasnije, M. Friedman u članku „The Optimum Quantity of Money“ (koji čini 1. glavu njegove knjige The Optimum Quantity of Money and Other Essays, Chicago: Aldine, 1969) dokazuje da je optimalni nivo inflacije negativan (-5%) u odgovarajućem iznosu realne kamatne stope (5%), što pretpostavlja nultu nominalnu kamatnu stopu. Taj zaključak je modifikovao Phelps tvrdnjom da svi porezi, kao i inflacija, tako-đe deformišu optimalno ponašanje privrednih subjekata, zbog čega vlada treba da koristi mali inflacioni po-rez i da snizi druge poreze, koji takođe dovode do deformacija. Uopšteno govoreći, on smatra da optimalni nivo inflacije treba da bude određen kao minimizacija deformacija koje izaziva poreski sistem u cjelini, uk-

65

ljučujući inflacioni porez koji se aktivira u situacijama kada vlada mora da obezbijedi određeni nivo fis-kalnog dohotka („Inflation in the Theory of Public Finance“, Swedish Journal of Economics, Jan./March 1973).

Phelps je kasnije s grupom istomišljenika (među kojima su bili J. Stiglitz, J. Yellen i dr.) predložio novi makroekonomski model, u kojem se kombinuju elementi klasičnog i keynesijanskog pristupa. Radi se o teo-riji stimulišućeg plaćanja rada, koja objašnjava snagu realne plate i postojanje iznuđene nezaposlenosti, a javlja se zato što firme pokušavaju da zadrže plate na nivou koji je viši od ravnotežnog, da bi tako stimulisale rast produktivnosti. Nezaposlenost iznuđenih očekivanja E. Phelps razmatra kao dugoročnu pojavu, koja ima ravnotežne osobine. On smatra da je rast nezaposlenosti značajno uslovljen pogoršanjem pojedinih eleme-nata radne stimulacije, što dovodi do povećanja nivoa prirodne nezaposlenosti. Na bazi temeljnih istraživanja obimnih statističkih podataka, on dokazuje da je u posmatranom 20-godišnjem periodu došlo do porasta ne-zaposlenosti zbog povećanja poreza na fond plata radnika, rasta realnih kamatnih stopa i energetskih šokova. Zbog toga E. Phelps predlaže kreatorima ekonomske politike smanjivanje poreza i prenošenje akcenta po-reske politike na oblasti potrošnje i dodatne vrijednosti.

Pomjerajući granice ekonomskih znanja, E. Phelps je dokazao da kreatori ekonomske politike moraju uvažavati dostignuća ekonomske teorije ako žele da se u ekonomskoj praksi ostvari željeni ekonomski rast i smanji opasnost od brojnih mogućih problema (i posledica) koji stalno vrebaju i pojavljuju se u turbulentnoj privrednoj dinamici.

Očekivanja su u privredi oduvijek imala veliko značenje. Marx je bio prvi računao očekivanu prodajnu cijenu i očekivani profit. Marshall i Keynes su očekivanja uveli u ekonomsku nauku. Fisher je bio osnivač adaptivnih očekivanja. Razlika između nominalne i realne kamatne stope je značajan pokretač investicione aktivnosti. Efikasnost Phillipsove krive se zasniva na postojanju razlika između nominalnih i realnih nadnica. Phillipsova kriva se zasniva na jednakosti aktualne i očekivane inflacije, tako da se „trade off“ između infla-cije i nezaposlenosti gubi.

U okviru škole očekivanja, može se govoriti o trima osnovnim vrstama očekivanja, i to: adaptivna oče-kivanja, racionalna očekivanja i poluracionalna očekivanja. Adaptivna očekivanja uveo je u ekonomsku ana-lizu D. Cagan 1953. U skladu s pristupom adaptivnih očekivanja ekonomski subjekti - radnici, potrošači, proizvođači - suočeni su s nedovoljnim i nedovoljno pouzdanim informacijama. U nesigurnom privrednom svijetu oni formiraju svoja inflatorna očekivanja na bazi iskustva. Pri tome se nedavno stečena iskustva više vrednuju. Iskustva o razlici između stvarne i očekivane inflacije ekonomski subjekt projicira u budućnost. Proces adaptivnih očekivanja mogao bi se prikazati na sledeći način:

Pel - Pe

t – 1 = djPt – 1 – Pet -1dj 0 < 1 (55)

pri čemu je = koeficijent prilagođavanja, dok (P-l) i (Pet) predstavljaju stvarnu i očekivanu stopu inflacije u

prethodnom razdoblju.

John Muth je 1961. uveo u analizu racionalna očekivanja. Iskustva adaptivnih očekivanja pokazala su da postoji mogućnost greške u procjeni očekivane stope inflacije. Greška se temelji na nedovoljnom pozna-vanju ekonomske strukture i nedovoljnim informacijama. Za razliku od adaptivnih, racionalna su takva oče-kivanja, koja se temelje na perfektnom poznavanju ekonomske strukture nacionalne privrede, kao i na per-fektnoj dostupnosti svih relevantnih informacija. D. Stojanov ističe da se smatralo da upotreba matematičkih modela pomaže da se događaji u ekonomskom sistemu u uslovima perfektne konkurencije precizno pred-vide. Zahvaljujući tome, privredni subjekti navodno mogu bez greške anticipirati akcije ekonomske politike i tako uvijek uskladiti očekivanu sa stvarnom stopom inflacije. Ali, Stojanov pravilno ističe da je očigledno da nema uslova čiste konkurencije, niti potpunih i perfektnih informacija, a kriva agregatne ponude nije uvijek vertikalna.

66

2.9 MONETARIZAM Monetarizam je naziv za modifikovanu i proširenu kvantitativnu teoriju novca, koja je uklopljena u teo-

riju kapitala iz neoklasične škole. Idejni vođa mu je američki profesor i Nobelovac Milton Friedman, koji je 1950-tih godina uveo ideje monetarizma u ekonomsku nauku. On obnavlja teze neoklasične škole o ulozi novca u zbivanju i regulisanju ekonomskih procesa i monetarnih agregata. Među njegovim značajnijim radovima ističu se članci „Mo-netary and Fiscal Framework for Economic Stability“ i “The Qvantitu Theory of Money“, u kojima se suprostavlja Keyneso-vom konceptu preferencije likvidnost. Na taj način je usavršio kvantitativnu teoriju novca. U daljim radovima donosi zaključke koji su potpuno suprotni keynesijanskim stavovima. Smatra da treba napustiti njegovu funkciju potrošnje, uvodi koncept permanentnog dohodka i isti-če da je velika kriza iz 1929 – 1933. nastupila kao posledica vođenja pogrešne monetarne politike.

Monetarizam svoj uspon doživljava 1960-tih i 1970-tih godina, a posebno poslije velike naftne kri-ze 1970-tih. Tada se prvi put dogodilo da u privredi istovremeno postoje i inflacija i velika nezaposlenost, odnosno stagflacija. Do tada se smatralo da je to nemoguće, jer navodno jedna pojava isključuje drugu.

Monetarizam analizira monetarni sektor i tržište novca. Središnje teme su mu agregatna ponu-da i agregatna tražnja, način uravnoteženja tržišta novca i njegov uticaj na realni sektor. Agregatna ponuda je vrlo strma pa porast potražnje ne utiče na BDP, ali utiče na cijene. Monetaristi smatraju da je tržište novca posebno važno jer od njega kreće proces uravnoteženja i stabilizacije makroekonomskog sistema. Proces uravnoteženja i stabilizacije robnog sektora monetaristi prepuštaju tržišnim snagama tog sektora. Unutar stabilnih monetarnih okvira brzinu kretanja novca u opticaju (V) određuje odnos između nominalnog BDP i novčane mase (M) koja postoji u nekoj ekonomiji, tj. V = BDP / M ili V = PQ / M.

Teoretičari monetarizma smatraju da je inflacija veće zlo od nezaposlenosti i da je najvažniji cilj mone-tarne politike stabilizacija cijena i smanjivanje inflacije, makar i uz porast stope nezaposlenosti. Sredinom 1970-ih i početkom 1980-ih godina intenzivirano je traženje novih metoda regulisanja ekonomije, zbog naglašenog povećanja inflacije i pada proizvodnje (stagflacija). Kejnsijanske preporuke za povećanje bu-džetskih rashoda i sprovođenje deficitnog finansiranja u novim uslovima su se pokazali nepogodni, jer su bu-džetske manipulacije samo pospješivale rast inflacije. Počela je primjena monetarističkih recepata (regano-mika i tačerizam), koje je još 1950-ih godina predlagao M. Friedman.

Strukturu monetarizma prvi je prikazao T. Mayer (prema Cemović 1988, ss. 9-10):

─ kvantitativna teorija novca (u smislu da monetarni faktori imaju odlučujuće dejstvo na nominalni dohodak),

─ monetaristički model procesa transmisije, ─ privatni sektor u suštini stabilan, ─ tržište kapitala fluidno, ─ stavljanje težišta na opšti (a ne pojedinačni) nivo cijena, ─ korišćenje ekonomskih modela, ─ korišćenje iznosa primarnog novca kao pokazatelja monetarne politike, ─ korišćenje novčane mase kao najpovoljnijeg cilja monetarne politike, ─ negiranje mogućnosti izbora između zaposlenosti i inflacije, i prihvatanje realne Phillipsove krive, ─ pridavanje većeg značaja inflaciji nego zaposlenosti i ─ neslaganje sa vladinom intervencijom, odnosno njeno svođenje na minimum.

67

Doprinos monetarizma sastoji se u istraživanju povratnog dejstva novčanih tokova na robne tokove, odnosno monetarne politike i odgovarajućih instrumenata na razvoj ekonomije. Monetarističke koncepcije služe kao osnov za novčano-kreditnu politiku državnog regulisanja. U skladu sa kvantitativnom teorijom novca, u prvi plan se stavlja stabilna emisija novca (novčani impulsi), nezavisno od ekonomske situacije i stanja konjunkture. Obim novčane mase je glavni objekat novčano-kreditne politike (kod Keynesa je kamata osnovno sredstvo novčanog regulisanja).

Friedman je tvrdio da između dinamike novčane mase i dinamike nacionalnog dohotka u SAD postoji tijesna korelaciona veza. Novčana masa utiče na veličinu troškova potrošača i firmi. Porast novčane mase dovodi do rasta proizvodnje, a kasnije i do rasta cijena. Na ekonomsku konjunkturu ne utiče samo gotovi novac (M1), nego i depoziti u komercijalnim bankama (M2), odnosno prema terminologiji monetarista ukup-na monetarna baza.

Struktura monetarne baze SAD

M3 = M2 + hitni ulozi (krupni, viši od 100.000 $)22%

M2 = M1 + štedni ulozi i hitni ulozi do 100.000 $58%

M1 = gotovina + čekovni ulozi 20%

Monetarna baza ne utiče na ekonomski život odmah, nego poslije određenog vremena, pri čemu tempo

rasta monetarne baze mora biti u skladu sa tempom rasta robne mase, a prirast monetarne baze mora od-govarati rastu ukupnog nacionalnog dohotka, uz uvažavanje promjena u brzini novčanog obrta.

Uticaj monetarne baze na nacionalni dohodak

Prema Friedman-ovom mišljenju, poremećaji u monetarnom sektoru su osnovni uzročnik privredne ne-

stabilnosti, jer promjene novčanih dohodaka nastaju kao rezultat promjene novčane mase koja je u opticaju. On je pošao od činjenice da novčana politika mora biti usmjerena na postizanje sklada između ponude i tražnje za novcem. Radi toga je neophodno da procenat prirasta novca u opticaju odgovara prirastu cijena i nacionalnog dohotka, jer se na taj način obezbjeđuje stabilan rast proizvodnje i cijena. Centralna banka je dužna da podržava postojanost priliva novčanih rezervi, nezavisno od promjena privredne konjunkture. To je suština tzv. novčanog pravila Friedman-a. Rast novčane mase mora biti takav da osigura stabilnost cijena, a on takođe mora odgovarati tempu rasta nacionalnog dohotka (u SAD i nekim drugim zemljama to iznosi oko 3-4% godišnje).

Prirast novčane mase, M

Porast robne tražnje, Q

Dinamika cijena, P

Nacionalni dohodak P x Q

68

Na taj način, prema stavovima monetarista, novac je glavna sfera koja opredjeljuje kretanje proizvodnje. Tražnja novca ima tendenciju stalnog rasta (što je djelimično uslovljeno i sklonošću prema štednji). Da bi se obezbijedio sklad između ponude i tražnje novca, treba sprovoditi politiku postepenog povećanja novca u opticaju. Državno regulisanje se svodi samo na kontrolu novčanog opticaja. Pojava monetarističke doktrine nije toliko značila borbu mišljenja po pitanjima kvantitativne teorije novca, koliko produženje principijelnog spora između pristalica i protivnika keynsijanskog učenja, odnosno državnog regulisanja ekonomije. Značajan je zaključak monetarista da ponuda novca ima egzogen karakter, tj. određena je silama koje djeluju izvan ekonomskog sistema (misli se na državu i vladu, koje autonomno štampaju i emituju novac).

2.10 EKONOMIJA PONUDE

M. Feldstein M. Friedman A. Laffer

Za razliku od keynesijanstva, predstavnici teorije ponude (M. Feldstein, M. Friedman, A. Laffer) traže

uzroke pada proizvodnje, ekonomske krize, inflacije i nezaposlenosti u prevelikoj potrošnji i maloj akumu-laciji ekonomskih subjekata, što ima negativan uticaj na investicionu aktivnost i produktivnost rada, i dovodi do stagflacije, jer tražnja u tim uslovima tendira premašivanju robne ponude. Njihov ideal je ”sistem slobod-nog preduzetništva, koji djeluje na slobodnom tržištu” (Friedman 1962, p. 4).

Suština koncepcije ekonomije ponude je u prenošenju težišta s upravljanja tražnjom na stimulisanje uku-pne ponude, aktiviranje proizvodnje i zaposlenosti. Naziv potiče od osnovne ideje autora da se stimuliše po-nuda kapitala i radne snage. Prema mišljenju predstavnika ove teorije, tržište predstavlja ne samo najefi-kasniji oblik privredne organizacije, nego i normalni, prirodni sistem ekonomske djelatnosti. Kao i moneta-risti, oni zastupaju liberalne načine upravljanja ekonomijom i kritikuju metode direktnog državnog regulisa-nja. Ako se mora pribjegavati državnoj intervenciji, onda je u pitanju neizbježno ”zlo”, koje smanjuje efi-kasnost proizvođača, ograničava njihovu inicijativu i motivaciju.

Za razliku od Keynes-a, koji je tvrdio da je ekonomska depresija rezultat deficita ukupnih rashoda, pa povećanje tražnje putem odgovarajuće fiskalne politike može dovesti do pune zaposlenosti, predstavnici teorije ekonomije ponude smatraju da su promjene u ukupnoj ponudi ”aktivna sila” koja određuje nivo i-flacije i zaposlenosti.

Posebno su značajne preporuke predstavnika ovog pravca u oblasti poreske politike: oni smatraju da povećanje poreza vodi rastu troškova i cijena, što se, prije ili kasnije, prevaljuje na potrošače. Povećanje poreza predstavlja podsticaj za inflaciju troškova. Visoki porezi ograničavaju investiranje i podrivaju stimu-lacije za rast proizvodnje. Mnogi porezi obrazuju ”klin” između veličine troškova resursa i cijena roba. Sa rastom državne ekonomske regulacije, taj poreski klin se povećava i krivu ponude skreće ulijevo. Zato oni predlažu smanjenje poreza na preduzetništvo i ukidanje progresivnog oporezivanja (jer su nosioci visokih dohodaka lideri u povećanju proizvodnje i produktivnosti). Smanjenje poreza će uvećati dohotke i štednju

69

preduzimača, smanjiće nivo kamate, što će dovesti do rasta akumulacije i investicija. Za radnike će smanje-nje poreza takođe mnogo značiti, jer će traženje dopunskog rada i odgovarajuće zarade postati privlačno (porašće stimulisanost za rad i povećaće se ponuda radne snage).

Državni transferni program (pomoć nezaposlenima i nemoćnima), prema njihovom mišljenju, podriva radne stimulacije, smanjuje radnu disciplinu i produktivnost rada. Pored toga, u nekim oblastima (veze, tran-sport i sl.) državno regulisanje je doprinijelo stvaranju monopolskih tendencija, što je dovelo do neefikas-nosti i stvaranja visokih troškova proizvodnje. Opštesocijalna usmjerenost države na regulisanje proizvodnje u dijelu zaštite čovjekove okoline, kvalitet proizvoda, zaštitu na radu i sl., takođe je povećala troškove pos-lovanja, što sve utiče na porast cijena i stagflaciju.

Teoretičari ekonomije ponude oslanjaju se na tzv. ”krivu Laffera”, čiji je smisao u tome da smanjenje poreza pruža snažne stimulanse za porast proizvodnje.

Lafferova kriva

Na x-osi su predstavljene poreske uplate u USA$, a na y-osi poreske stope u %. Povećanje poreskih

stopa do tačke M dovodi do povećanja veličine poreskih uplata, ali dalje povećanje poreskih stopa ima obrnut efekat (zbog smanjenja stimulacija za proizvodnju i odgovarajućeg smanjenja nacionalnog dohotka, tj. smanjenja ukupne poreske osnovice. Slijedi da pri povećanju poreskih stopa iznad nivoa 0m dovodi do smanjenja ukupne veličine poreskih uplata (obratno važi za smanjivanje od 100% do tačke m).

Pri smanjenju poreskih stopa baza poreskog opterećenja se uvećava, jer se povećava proizvodnja, pa se skuplja više poreza. Proširenje baze poreske obaveze sposobno je da kompenzuje gubitke u prispijeću pore-za, izazvane sniženjem poreskih stopa. Kriva Laffer-a opisuje vezu između poreskih stopa i poreskih uplata. Njegova osnovna ideja je u tome da će zavisno od rasta poreskih stopa od nule do 100% poreske uplate rasti do nekog maksimalnog nivoa (M), a onda će opadati do nule, jer visoka poreska opterećenja utiču na sma-njenje ekonomske aktivnosti, što izaziva odgovarajuće smanjenje poreske baze (nacionalni dohodak i proiz-vodnja). Jasno je da bi poreska stopa od 100% značila konfiskaciju i zaustavila bi proizvodnju.

Ako se na krivoj Laffera odredi tačka N, koja predstavlja visok nivo poreskih stopa , očigledno je da joj u tački L (sa manjim poreskim stopama) odgovara jednaka veličina poreskih uplata. Niže poreske stope, pre-ma mišljenju Laffer-a, ne samo što stimulišu produktivnost, zaposlenost, proizvodnju, inovacije, štednju i investicije, nego utiču na smanjenje izbjegavanja plaćanja poreza, s jedne, i na smanjenje državnih trans-fernih davanja, s druge strane.

70

Suprotno mišljenje imao je J. K. Galbraith (1991, pp. 43-44)), koji je smatrao da je neumjesno sma-njenje poreza, jer ono samo pogoduje bogatašima, tako da bi ”primjereno oporezivanje proizvelo znatno veći učinak” On takođe kritikuje argument da siromašnima treba davati manje državne potpore jer je siromaštvo dovoljan podsticaj za rad, kao i stav da je državi ekonomski prijeko potreban određeni minimalan nivo nezaposlenosti.

2.11 NEOLIBERALIZAM

L. Erhard W. Eucken F. Hayek L. von Mizes Predstavnici neoliberalizma forsiraju princip tržišne samoregulacije i daju mu apsolutni prioritet u

odnosu na državno regulisanje ekonomske djelatnosti. Oni slijede dva tradicionalna stava:

prvo, da je tržište najefikasniji privredni mehanizam jer stvara najbolje uslove za ekonomski rast, i drugo, da je sloboda ekonomskih subjekata prioritetna, a da država treba samo da obezbjeđuje neop-

hodne uslove konkurencije i kontrole tamo gdje oni odsustvuju. U okviru neoliberalizma najpoznatija je frajburška (L. Erhard i W. Eucken) i londonska škola (F. Ha-

yek). Neoliberalizam je pokušaj sinteze nove istorijske škole (metodologija postepenog, evolutivnog raz-voja), neoklasične škole (marginalistička tehnika, ali u istraživanju kvalitativnih i institucionalnih, a ne kvan-titativnih aspekata kapitalističke reprodukcije) i tradicionalnog liberalizma (ideja individualne slobode na bazi privatne svojine, ali s makroekonomskog aspekta, bez državnog miješanja u ekonomiju, jer je državna sfera uticaja institucionalna sredina konkurencije i mehanizma raspodjele dobiti).

Slično kejnsijanstvu, neoliberalizam se javio kao reakcija na Veliku svjetsku ekonomsku krizu, s tim što su predstavnici neoliberalizma smatrali da je kriza nastupila kao rezultat kršenja principa savršene konkurencije, odnosno jačanja monopolskih tendencija, koje su narušile djelovanje tržišnih regulatora proizvodnje.

Prema mišljenju W. Euckena, ekonomski sistem je ”ukupnost realizovanih privrednih oblika u praksi, u kojima se odvija svakodnevni privredni proces.”6 On je razlikovao dva tipa ekonomskih sistema: centralno-upravljanu privredu (čiji su podtipovi individualna i administrativno-centralistička privreda) i privredu dru-ženja (tržišnu privredu).

6 Prema: Vsemirnaja istorija ekonomičeskoj misli (2004), Tom 5, Misl’, Moskva, s. 33.

71

L. Erhard je razlikovao plansku i tržišnu privredu.7 Uticaj neoliberalizma na ekonomsku politiku najveći je bio u Njemačkoj, i to u oblasti odustajanja od širokog podržavljenja sredstava za proizvodnju, davanja prvenstva indirektnim metodama privrednog regulisanja, ograničenja državnog deficitnog finansiranja, liberalne spoljnotrgovinske i valutne politike itd.

Jednim od osnivača i glavnih teoretičara neoliberalizma smatra se F. Hayek, koji se u svojim radovima zalaže za princip maksimalne slobode čovjeka, protiv bilo kakve državne ekonomske prinude i miješanja (”državnog despotizma”), jer država navodno narušava mehanizam predaje informacija i ograničava slo-bodan izbor.

S današnjih pozicija saznanja o afirmaciji mješovite ekonomije, državne neutralizacije kriza i depresija, i nedovoljnosti ili zatajivanja tržišta, utopističko-liberalni zahtjevi F. Hayeka za tržišnom samoregulacijom i samorazvojem izgledaju kao vraćanje točka istorije unazad. Jezgro njegove koncepcije predstavlja učenje o sociokulturnoj evoluciji, spontanom ekonomskom sistemu, individualnim interesima i slobodama, i konkurenciji koja se zasniva na mehanizmu ”nevidljive ruke”.

2.12 NEOKEYNESIJANSTVO Krajem 1970-ih godina formirao se novokejnsijanski pravac, od ekonomista koji su uvažavali Keyne-

sove i kritikovali neoklasične ideje, na čelu sa Nobelovcem J. Tobinom, J. Robinson, P. Sraffom, N. Kaldorom, A. Eichnerom i dr. Postoje tri osnovna ogranka ovog pravca:

─ monetarni, ─ keleckianski i ─ neorikardijanski.

Postkejnsijanci monetaristi ističu u prvi plan novčane aspekte reprodukcije (jer je, prema njihovom

mišljenju, novac vezivna karika prošlosti, sadašnjosti i budućnosti), faktor nepredvidivosti budućnosti i oče-kivanja, i negativni odnos prema ravnoteži.

Naslednici Kaleckog aktivno razrađuju mikroekonomske aspekte makroekonomske teorije, polazeći od njegove teorije efektivne tražnje u uslovima nesavršene konkurencije.

Neorikardijanci pokušavaju da sintetizuju Keynesovu teoriju efektivne tražnje sa Rikardovom teorijom vrijednosti (u obliku koji je usavršio P. Sraffa, s dugoročnom efektivnom tražnjom). U njihovim radovima centralno mjesto pripada definisanju faktora i uslova dugoročne ekonomske ravnoteže, u kojem se obimi pro-izvodnje i zaposlenosti nalaze na ”prirodnom” nivou, a cijene u potpunosti odgovaraju vrijednosti.

Na kraju, treba pomenuti i tzv. novo keynesijanstvo (koje treba razlikovati od termina neokejnsijanstvo), kao pravac koji je formiran sredinom 1970-ih godina u SAD (J. Stiglitz, B. Greenwald, G. Akerlof). Nihova metodološka polazišta su priznanje procesa monopolizacije (koje proizilazi iz nejednorodnosti i specifičnosti proizvoda) i nesavršenosti informacija (zbog troškova koje informacije iziskuju).

2.13 NEOINSTITUCIONALNE EKONOMSKE TEORIJE U savremenoj zapadnoj ekonomskoj misli raste značaj neoinstitucionalnih ekonomskih teorija (NET),

koji je značajno doprinio razvoju ekonomske nauke, iako ignoriše socijalne nejednakosti i formalističkim pristupom objašnjava mnoge termine i pojave. Pod neoinstitucionalizmom (transakciona ili nova institucio-

7 Ibid, s. 40.

72

nalna ekonomija) podrazumijeva se grupa od nekoliko novih pravaca ekonomske analize: ekonomska teorija prava svojine, teorija nove ekonomske istorije, teorija ekonomske organizacije, teorija transakcionih troš-kova i teorija društvenog izbora. Njihovu metodološku i opšteteorijsku osnovu predstavlja teorija prava svo-jine (V. Drašković, 1994a, ss. 21-25).

R. Coase A. Alchian H. Demsets R. Posner

Analiza razlaganja prava svojine na djelimična punomoćja, uticaj tehničkog progresa i relativnih cijena na evoluciju svojinskih odnosa, uticaj prava svojine na ekonomske stimulanse, dvostruka uloga države (pro-izvođač društvenih dobara i oruđe u rukama vladajućih grupa), posljedice oportunističkog ponašanja eko-nomskih subjekata i mnoga druga područja istraživanja daju neoinstitucionalizmu karakter univerzalne para-digme i značaj posebnog naučnog istraživanja (Nutzinger 1982, p. 88), o čemu najbolje svjedoče veliki broj Nobelovih nagrada za ekonomiju, koje su dobili predstavnici NET poslednjih decenija.

D. North J. Buchanan G. Becker O. Williamson

Mnogi autori smatraju da uključivanje institucionalne strukture u ekonomska istraživanja dovodi do

povećanja njenog humanitarnog karakera (The Economics Journal, vol. 101, January 1991, str. 4, 5, 9, 41, 47, 68, 73), jer se na taj način dopunjava skup uslova koji ograničavaju ekonomsku djelatnost moralnim, ad-ministrativnim, pravnim, običajnim i drugim regulatorima, a omogućuje se organizovaniji oblik djelatnosti, njena veća ciljna usmjerenost i pomjeranje granica djelatnosti. Neoinstitucionalizam se razvio kao reakcija na zanemarivanje uloge raznih institucija od strane neoklasične ekonomske teorije, odnosno na njenu ap-straktnost.

Za analizu funkcionisanja institucija njegovi predstavnici koriste neke principe neoklasične teorije (lična korisnost, individualizam). Ali, oni idu dalje i uspješno objašnjavaju rastući broj društvenih pojava u institu-cionalnoj, političkoj, pravnoj, ideološkoj, istorijskoj i etičkoj sferi. Kod neoklasičnog modela troškovi pri-lagođavanja i transakcioni troškovi jednaki su nuli, svi resursi su raspoređeni i nalaze se u privatnoj svojini, vlasnici usmjeravaju resurse na proizvodne ciljeve samo kao odgovor na novčane stimulanse, izbor preduzi-mača između dohotka i slobodnog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neutralno itd.

73

Neoinstitucionalizam polazi od činjenice da individue teže nalaženju mogućnosti uvećanja blagostanja u svijetu punom rizika, neizvjesnosti, ograničenog znanja, deficitarnosti resursa, pozitivnih transakcionih troškova, loše definisanih i nedovoljno zaštićenih prava svojine. U izvore korisnosti, kojih može biti mnogo, oni ubrajaju čak i lak život, uspjeh drugih, društveni interes itd. Područje interesovanja neoinstitucionalizma je veoma široko, ali se kao osnovni pravci istraživanja izdvajaju ekonomska teorija prava svojine (R. Coase, A. Alchian, H. Demsets), ekonomska teorija institucionalne evolucije (D. North, R. Thomas, L. Davis) i ekonomska teorija društvenog (konstitucionog) izbora (J. Buchanan, G. Tullock).

Predstavnici prvog pravca polaze od statičkog stanja privrede i razmatraju uticaj postojećih institucija na ponašanje ekonomskih subjekata (koji vrše izbor), u cilju objašnjenja njihovog ekonomskog rezultata. Oni su usmjereni na obogaćivanje neoklasičnog modela institucionalnim sadržajima, jer smatraju da se ekonomska stvarnost može utoliko bolje objašnjavati ukoliko su tačnije definisani uslovi koji je određuju.

Cilj drugog pravca je ambiciozniji, jer se sastoji u razradi ekonomske teorije koja bi objašnjavala pori-jeklo i razvoj institucija na ekonomskoj osnovi. Zato se velika pažnja posvećuje ideji po kojoj konkurencija obezbjeđuje preživljavanje samo najefikasnijih institucija.

Pošto se one mogu razmatrati kao formalni i neformalni socijalni mehanizmi koji ograničavaju ponaša-nje, predstavnici trećeg pravca smatraju da procesom analize treba birati između navedenih ograničenja, jer donošenje rješenja iziskuje troškove, a zakonodavci, birokrate, sudije i drugi teže ostvarenju sopstvenih inte-resa u okviru postojećih propisa.

Za bolje shvatanje neoinstitucionalizma bitne su kategorije institucionalne sredine (skup osnovnih poli-tičkih, pravnih, društvenih i drugih pravila kojima se regulišu proizvodnja, razmjena i raspodjela), koju prou-čava teorija društvenog izbora i teorija prava svojine, i institucionalnog dogovora (sporazum između eko-nomskih subjekata koji reguliše načine saradnje i/ili konkurencije između njih), kojim se bavi teorija firme, a koja uključuje teoriju ekonomskih subjekata i teoriju transakcionih troškova.

Ekonomska teorija prava svojine prerasla je u poseban pravac zapadne ekonomske misli 1960-ih i 1970-ih godina. Osnivači su R. Coase i A. Alchian, čije su ideje kasnije razrađivali H. Demsets, M. Jensen, D. North, O. Williamson, S. Pejovich, R. Pozner i dr. Njen osnovni zadatak sastoji se u analizi uzajamnih djelo-vanja ekonomskih i pravnih sistema, koja se, po njihovom mišljenju, uvijek realizuju u ponašanju ekonom-skih subjekata. Ona se dobro uklapa u tzv. ekonomski imperijalizam, pojavu karakterističnu za evoluciju neo-klasične analize poslednjih 20-tak godina, začetu u naučnim centrima Čikaga (M. Friedman, G. Stigler, G. Becker, R. Coase), Virdžinije (J. Buckanan, G. Tullock) i Los Anđelesa (A. Alchian, H. Demsets), čiji je cilj unifikacija raznovrsnih nauka o društvu na bazi neoklasičnog pristupa. To se praktično izražava u doslednoj primjeni mikroekonomskog analitičkog instrumentarijuma na oblasti netržišne ljudske djelatnosti (obrazo-vanje, nauka, kultura, zdravstvena zaštita, rasna diskriminacija, prestupnost, brak, planiranje porodice itd.). Njihove ambicije se ogledaju u samouvjerenosti da njihova koncepcija predstavlja ”jedan od najvažnijih napredaka ekonomske misli u posleratnom periodu” (Pejovich 1974, p. 15), pa smatraju da mogu preten-dovati na ulogu univerzalne (liderske) meta-teorije : ”novi pristup je dosta širok, pa može poslužiti za sintezu društvenih nauka” (Monissen, Pejovich 1977, p. 283).

Odnos teorije prava svojine i neoklasične teorije je dvojak: potpuno se prihvata tehnika mikroekonomske analize, ali se maksimalno uvažavaju osobenosti konkretne institucionalne sredine (od kojih se distancirao tradicionalni marginalizam). Zato se taj odnos može posmatrati kao relacija apstraktnog i realnog, gdje teorija prava svojine izučava čovjeka ”takvog kakav jeste, realnog u ograničenjima, koja mu nalažu realne institucije” (Coase 1984, p. 230).

Kod neoklasičnih modela javljaju se dvije vrste ograničenja: fizička (ograničenost resursa) i saznajna (dostignuti nivo znanja i iskustva, kojima se vrši preobražaj resursa u gotove proizvode). Teorija prava svo-jine uvodi treći grupu ograničenja, prouzrokovanih institucionalnom strukturom društva. U tom smislu se govori o transakcionoj ekonomiji kao ”podruštvljenoj neoklasičnoj teoriji” (De Allesi 1983, p. 65). Razmat-rani pristup omogućava da se objasne ne samo razlike u ekonomskom ponašanju u okviru raznih pravnih

74

struktura (statički aspekt), nego i mehanizmi njihovog razvoja (dinamički aspekt), kao i formiranje racional-nog izbora među njima (normativni aspekt).

Metodološki individualizam teorije prava svojine ispoljava se u tome što se organizacionim strukturama firme ne pridaje nikakav samostalni značaj, već se one posmatraju kao pravne fikcije, jer se kao realno lice uvijek priznaje individua (organizacija ne predstavlja ”živi subjekt”). Navedenim rezonovanjem se otklanja podjela mikroekonomske analize na teoriju firme (princip maksimizacije dobiti) i teoriju potrošačke tražnje (princip maksimizacije korisnosti), čime se uprošćava analitička struktura, jer princip maksimizacije koris-nosti poprima univerzalni značaj. Na taj način ciljna funkcija više ne zavisi od odredišta ljudske djelatnosti, pa se dobija opštemetodološki temelj za izučavanje ekonomskih organizacija (čija se struktura i funkcioni-sanje izvode iz uzajamnog dejstva njihovih članova, koje u ponašanju vodi lični interes).

Iako priznaju marksizmu primat u postavljanju pitanja o uzajamnosti ekonomskog i pravnog sistema društva, stavovi predstavnika teorije prava svojine (primat prometa) potpuno se razlikuju od marksističkih (primat proizvodnje). Pored toga, ”ugovorni” pogled na društvo zamagljuje postojanje klasa i raznih drugih socijalnih grupa.

Specifičnost metodološkog pristupa posmatrane teorije otkriva se u izuzetno širokoj definiciji njenog centralnog pojma, koju navodi S. Pejovich (Ibid., p. 3) : ”Prava svojine se shvataju kao sankcionisani odnosi ponašanja među ljudima, koji niču u vezi s postojanjem dobara i tiču se njihovog korišćenja. Ti odnosi određuju norme ponašanja prema dobrima, koje je svako lice dužno čuvati... ili snositi troškove zbog sup-rotnog ponašanja prema njima. Termin 'dobro' se koristi u datom slučaju za označavanje svega što čovjeku donosi korist ili zadovoljstvo... Shvatanje prava svojine odnosi se na sva rijetka dobra. Ono obuhvata ov-lašćenja kako na materijalnim dobrima... tako i na pravima čovjeka... Dominirajući sistem prava svojine u društvu je... zbir ekonomskih i socijalnih odnosa vezanih za rijetke resurse, u koje prilikom stupanja pojedini članovi društva protivurječe jedan drugom”.

Najvažnije karakteristike navedene definicije su:

prvo, koristi se termin pravo svojine a ne svojina, jer ”nije resurs sam po sebi svojina, već je ona skup ili dio prava na korišćenje resursa” (Demsets 1967, p. 347),

drugo, svojinski odnosi posmatraju se kao odnosi među ljudima, a ne kao odnosi na relaciji čovjek – stvar (Pejovich 1981, p. 13),

treće, svojinski odnosi izvode se iz problema rijetkosti (Toumanoff 1984, p. 320); Sjetimo se slične Marx-ove pozicije: kada bude riješen problem rijetkosti, biće omogućena raspodjela prema potrebama, odumrijeće država, iščeznuće klasne razlike),

četvrto, razmatranje svojinskih prava ima sveobuhvatan karakter (materijalni i nematerijalni objekti, neotuđive lične slobode itd.),

peto, svojinski odnosi se razmatraju kao društveno sankcionisani, ali ne obavezno od strane države (nego i preko običaja, tradicija, moralnih normi i nepisanih pravila ponašanja),

šesto, svojinskim pravima pridaje se značaj determinatora ponašanja: jedne načine ponašanja podstiču, a druge guše;

sedmo, nesankcionisano ponašanje takođe ostaje u vidnom polju ove teorije. Ono se shvata ekonomski: zabrane i ograničenja ga ne otklanjaju, već djeluju kao negativni stimulansi, jer povećavaju troškove (u vidu kazne).

U duhu anglosaksonske pravne tradicije, predstavnici ove teorije pravo svojine shvataju kao ukupnost

djelimičnih ovlašćenja, a svojinu kao ”složeni skup odnosa koji se suštinski razlikuju po svom karakteru i posledicama” (Waldron 1985, p. 315). Pošto pojam skupa asocira na mogućnost razlaganja na sastavne dje-love, svojinski odnosi se definišu kao aktivan sistem ekskluziviteta u pristupu materijalnim i nematerijalnim resursima u društvu, pri čemu se pod pristupom podrazumijeva mnoštvo mogućih rješenja u vezi s resursima

75

(čitava jedna matrica mogućih uzajamnih dejstava individua koje nemaju pristup resursima, i drugih koji ga imaju).

Odsustvo bilo kog ekskluziviteta iz pristupa resursu (odnosno slobodnog pristupa resursu) znači da je on svačiji. Slijedi da stepen ekskluzivnosti nije stalna veličina, već varira od jedan (kada je pristup otvoren samo jednom licu - lična svojina) do nule (kada je pristup otvoren svim članovima društva - opšta svojina). Na taj način ekskluzivnost istupa kao centralna misaona kategorija, koja je organizovana u određeni sistem besko-načnog niza raznih konkretnih svojinskih ovlašćenja.

Na Zapadu je Honoreova (1961) definicija prava svojine usvojena kao hrestomatska, a sadrži 11 eleme-nata (prava) :

─ vladanja (isključive fizičke kontrole na stvari), ─ korišćenja; upravljanja, ─ pravo na dohodak (na dobra dobijena od prethodnog ličnog korišćenja stvari, ili dozvole drugima da

se njima koristi, tj. pravo prisvajanja), ─ pravo na kapitalnu vrijednost stvari (koje pretpostavlja pravo na otuđenje, potrošnju, razmjenu ili

uništenje stvari), ─ pravo na sigurnost (imunitet od eksproprijacije), ─ naslednost, ─ neograničenost, ─ zabrana štetnog dejstva po druge, ─ mogućnost prinudne naplate (za vraćanje duga) i ─ povraćaj bilo kome predatih ovlašćenja po isteku roka. Navedenih jedanaest elemenata daju ogroman broj kombinacija, ali, prema mišljenju L. Beckera (1977,

p. 21), to ne znači da svaka od njih zaslužuje naziv prava svojine, već samo parovi sastavljeni iz prva četiri elementa, kojima se može dodati i pravo na sigurnost u bilo kojoj kombinaciji (ili se ono može uzeti čak po-jedinačno). U svakom slučaju, jedan od prvih pet elemenata se mora pojaviti u kombinaciji koja može pred-stavljati pravo svojine.

U stvarnosti se javljaju ograničenja i razlaganja prava svojine, što unosi dinamiku u složeni sistem svo-jinskih odnosa. Proces specifikacije / podrivanja prava svojine (attenuation) je novi termin kojim predstav-nici teorije prava svojine pokušavaju da objasne međusobnu zavisnost i uslovljenost strukture prava svojine, sistema ekonomskih stimulacija i posledica ponašanja ekonomskih subjekata. Njihova argumentacija se raz-vija sledećom logikom: prava svojine određuju kolike troškove i nagrade mogu očekivati ekonomski subjekti za svoje djelovanje; prestrukturiranje prava svojine vodi promjenama u sistemu ekonomskih stimulacija; na te promjene subjekti reaguju promjenom ponašanja. Jasno je da ograničavanje bilo kog ovlašćenja iz složene strukture ovlašćenja prava svojine utiče na realizaciju ostalih ovlašćenja njihovog vlasnika.

Smatra se da pravo svojine može imati visok stepen ekskluzivnosti, ali ne i apsolutne neograničenosti. Stepen ekskluzivnosti direktno utiče na stepen ekonomske stimulisanosti, na efikasnost rješenja i efikasnu alokaciju resursa. Zato je efikasna zaštita prava svojine izuzetno značajna, jer ”isključiti druge iz slobodnog pristupa resursu znači specificirati prava svojine na njega” (Pejovich 1984, p. 56). Specifikacija prava svo-jine doprinosi izgradnji postojane ekonomske sredine, smanjenju nesigurnosti i formiranju stabilnih očekiva-nja kod individua. Ona podrazumijeva odgovor na najmanje tri uzajamno povezana pitanja : ko (subjekt), šta (objekt) i na koji način je obezbijeđena svojina? Nepotpunost specifikacije prava svojine naziva se podriva-nje, koje nastupa kada su prava svojine loše zaštićena ili potpadaju pod razne vrste ograničenja.

Za razliku od ortodoksnog pristupa, teorija prava svojine priznaje postojanje tri sistema svojine: pri-vatne, državne (kolektivne) i opšte (komunalne). Ovi sistemi se nigdje ne sretaju u čistom obliku, nego po-miješani u različitim proporcijama, pri čemu je u svim društvima na pojedinim oblicima resursa rasprostra-njen jedan isti vid svojine (npr. odjeća je u ličnoj , parkovi su u opštoj, a odbrana zemlje u državnoj svojini).

76

Prema metodologiji transakcionog pristupa, sistem opšte svojine formira se tamo gdje su troškovi speci-fikacije i zaštite individualnih prava svojine vrlo visoki. Koristi od takvih prava su ili nedovoljne da nadok-nade neophodne troškove, ili ne postoje ako resursa ima u izobilju. Zato su troškovi vezani za djelovanje opšte svojine vrlo visoki i rastu sa brojem njenih korisnika. Opšta svojina neminovno rađa spoljne efekte, jer sopstvenici komunalnih prava praktično nemaju nikakve troškove vezane za posledice svojih djelovanja (fenomen nemilosrdne eksploatacije i brzog trošenja resursa koji su u opštoj svojini).

Veliki uticaj na teoriju prava svojine imao je Coaseov članak ”Problem socijalnih troškova” (1960, pp. 1-44), u kojem su formulisani stavovi poznati pod imenom Coaseova teorema. Koristeći se mikroekonom-skom analizom, autor je demonstrirao plodotvornost ekonomske analize opšteg prava. Centralni stav mikro-ekonomske teorije posmatra slobodnu razmjenu u funkciji preraspodjele resursa, u pravcu njihovog najefi-kasnijeg korišćenja. Pored svojine na resursima, zakon definiše još mnogo prava, tako da je Coase stav o razmjeni resursa uopštio, uključivši u njega zakonska prava za izvršenje neke aktivnosti. Njegova teorema dokazuje da prvobitna raspodjela zakonskih prava nema značaja s aspekta perspektivne efikasnosti ako ta prava mogu biti slobodno razmijenjena, tj. nepravilna zakonska raspodjela prava može biti uklonjenja po-sredstvom tržišta (slobodne razmjene). Drugim riječima, tržište je pri određenim uslovima samo sposobno da savlada spoljne efekte (externalities), npr. zagađivanje okruženja, pa nije potrebna državna intervencija, kako je smatrao A. Pigou. Coase je dokazao da spoljni efekti imaju opšti karakter, jer su u situacije spoljnih efekata uvijek ”uključene” dvije strane, pa je riječ o minimiziranju opšte štete, a ne o traženju krivca.

Pored slobodne razmjene, za efikasnu alokaciju resursa posredstvom tržišta veoma su važni transakcioni troškovi8, koji mogu biti visoki ako posao obuhvata nekoliko učesnika teritorijalno udaljenih jedan od dru-gog. I druge prepreke (monopoli) mogu blokirati tržište. Kroz prizmu navedenih prepreka, Coaseova teorema se može formulisati na sledeći način: prvobitna raspodjela prava svojine utiče na optimalnu strukturu proiz-vodnje (alokaciju resursa) sve dok ta prava mogu biti razmijenjena u uslovima savršene konkurencije (veliki broj kupaca i prodavaca, odsustvo spoljnih efekata, potpuna informisanost o cijenama i kvalitetima, transak-cioni troškovi jednaki nuli). Ali, čak i u slučaju značajnih transakcionih troškova i uticaja raspodjele prava svojine na efikasnost proizvodnje, alternativna raspodjela prava svojine (npr. državno regulisanje) neće uvi-jek biti efikasna: potrebno je u tom slučaju uporediti troškove državne intervencije s gubicima izazvanim slo-mom tržišta. Na taj način, uloga države se svodi na period koji prethodi tržišnom procesu, tj. na specifikaciju i zaštitu prava svojine učesnika posla.

Coaseova teorema dokazuje da je za autonomnost procesa proizvodnje roba i usluga potrebno da trans-akcioni troškovi budu jednaki nuli. Svojinski odnosi počinju djelovati na proces proizvodnje pri pozitivnim transakcionim troškovima. Zato su u realnosti proizvodni odnosi i svojinski odnosi uvijek uzajamno zavisni (što je i Marx dokazao - prim. autora). Coaseova ideja upravo se i sastojala u tome da ukaže na značaj ovih troškova.

Prema mišljenju O. Ananjina (1992), „kategorija transakcionih troškova je upotpunila naučne predstave o parcijalnoj i opštoj ekonomskoj ravnoteži, što je doprinijelo formulisanju racionalnog objašnjenja granice koja razdvaja sferu horizontalnih odnosa ravnopravnih ekonomskih subjekata od sfere komandnih odnosa koji postoje unutar pojedinih firmi: drugim riječima granice koja dijeli tržište i svojinu”9. To je rezultiralo u promjeni predstava o mikroekonomiji - od skupa apstraktnih ekonomskih subjekata prema konkretnim pred-stavama o preduzeću kao koncentratu ekonomske vlasti, odnosno ka mikroekonomskoj sferi kao određenoj

8 Kategorija transakcionih troškova obuhvata i materijalne i ugovorne uslove razmjene. Ovaj termin je prvi uveo Coasae u članku „The Nature of the Firm“, Economica, Vol. 4, 5, 1937. Arrow ih je nazvao troškovima za podržavanje ekonomskih sistema u hodu, upoređujući ih sa trenjem u fizici, jer oni koče premještaj resursa prema korisnicima za koje predstavljaju najveću vrijednost. Obično se navodi pet vrsta ovih troškova: traženja informacija, vođenja pregovora, mjerenja (karakteristika proizvoda i usluga), specifikacije i zaštite prava svojine (arbitraže, sudovi, državni organi) i oportunističkog ponašanja (skretanje od dogovorenih uslova). Oni vre-menski nastaju prije, za vrijeme i poslije sklapanja posla. 9J.B.Fyfymby> Trjyjvbxtcrfz ntjhbz yf genb r yjdjq gfhflb- uvt> Bycnbnen 'rjyjvbrb HFY> Vjcrdf> 1992> cnh.25

77

instanci raspodjele te vlasti između ekonomskih subjekata, koji se razlikuju po svojoj veličini, položaju i moći uticaja.

Teorija prava svojine je nepotpuna bez teorije države, jer je država agens za specifikaciju i zaštitu prava svojine. U istoriji ideje mogu se izdvojiti dva osnovna pristupa državi: teorija društvenog dogovora i teorija eksploatacije. Prva polazi od prvobitnog dogovora, koji pretpostavlja priznanje prava individua na određene resurse od strane drugih učesnika dogovora, u zamjenu za odustajanje od zahtjeva na ostale resurse i saglas-nost da uvažavaju tuđa prava na njih. Država istupa kao arbitražna strana, koja garantuje sprovođenje uslova prvobitnog dogovora. Eksploatatorske teorije vide u državi oruđe vladajućih grupa ili klasa, smatra D. North (1981, p. 22). Zato se njena funkcija sastoji u prelivanju dohotka od ostalih članova društva u korist vlada-juće klase: ”Eksploatatorska država bi uspostavila takvu strukturu prava svojine, koja bi maksimizovala do-hodak koji se nalazi u vlasništvu grupe ljudi, nezavisno od toga kako bi to uticalo na blagostanje društva u cjelini.”

I u dogovornoj i u eksploatatorskoj teoriji država ima vlast da uspostavlja i preraspodjeljuje prava svo-jine. U prvom slučaju ona to čini saglasno s interesima društva, a u drugom u skladu s interesima vladajuće klase ili grupe ljudi. Pokušaj sintetizovanja navedenih pristupa od strane D. Northa (Ibid., p. 32) rezultirao je u izgradnji interesnog modela države, koji ima sledeće osobine:

─ prvo, agencija koja prodaje usluge odbrane i pravosuđa u zamjeni za poreze; ─ drugo, diskriminirajući monopolista, jer razdvaja stanovništvo na razne grupe poreskih obveznika i

za svaku utvrđuje prava svojine na takav način što maksimizuje stizanje kazne i ─ treće, ograničava ponašanje upravljača u uslovima konkurencije. Dominirajući cilj države je izgradnja takve strukture prava svojine, pomoću koje bi bilo moguće dostići

maksimizaciju dohodaka. U okviru tog zadatka ona usmjerava na proizvodnju takvog skupa društvenih (u smislu korišćenja) i poludruštvenih dobara i usluga koji bi minimizovao njene troškove za specifikaciju i zaš-titu prava svojine.

U okviru ove teorije poseban pravac predstavlja tzv. ekonomija prava, izrasla na spoju ekonomske i pra-vne teorije, da bi se 1960-ih godina izdvojila u samostalan smjer, čiji je glavni predstavnik R. Pozner. Nje-gova zamisao vezana za predmet ove discipline sastojala se u primjeni Coaseovih zaključaka na pravnu teoriju i sudsku praksu, jer, prema njegovom mišljenju, sva rješenja pravnih organa dužna su oponašati tr-žište, tj. doprinositi uspostavljanju takve raspodjele prava svojine koju bi dostiglo tržište pri odsustvu tran-sakcionih troškova i kojoj bi ekonomski subjekti sami pristupali (jer ne bi bilo tih troškova da ih u tome sprečavaju).

Konceptualni kostur ekonomije prava, prema Hirshleiferovom (1982, pp. 2-4) mišljenju čine Smithova teorema (prema kojoj dobrovoljna razmjena povećava blagostanje učesnika posla), Coaseova teorema (pre-ma kojoj se sve mogućnosti za uzajamno korisnu razmjenu potpuno iscrpljuju samim zainteresovanim stra-nama, uz uslov da su transakcioni trškovi jednaki nuli, a prava svojine precizno definisana) i Poznerova teo-rema (prema kojoj se u slučaju pozitivnih transakcionih troškova - kada na putu razmjene stoje prepreke koje umanjuju efikasnost rezultata, različite varijante raspodjele prava svojine pokazuju nejednako vrijedne s as-pekta interesa društva.

Nova ekonomska istorija (kliometrija) nikla je u režiji D. North-a (1984) krajem 1950-ih i početkom 1960-ih godina u SAD. Ona se zasniva na kombinaciji neoklasične i neoinstitucionalne teorije sa kvantita-tivnim ekonomskim metodama. Jedan ogranak kliometrije oslanja se na primjenu ekonometrijskih metoda u istraživanju istorijskih materijala, a drugi objašnjava evoluciju ekonomskih institucija polazeći od principa transakcione ekonomije, ali oba pravca koriste neoklasične postulate o racionalnom ekonomskom ponašanju čovjeka. Takođe se polazi od pretpostavke da efikasna institucionalna struktura, prvenstveno sistem prava svojine, predstavlja izuzetno važan faktor ekonomskog rasta. Serijom istraživanja North je pokazao kako su

78

evoluirali institucije svojine pod uticajem privrednih činilaca. On je interpretirao poznate istorijske događaje u svijetlu pojmova prava svojine i transakcionih troškova. Prelomnim momentima svjetske ekonomske isto-rije on smatra prvu i drugu ekonomsku revoluciju. Prva datira u neolitu, kada je došlo do prelaza s lova i sa-kupljanja plodova na zemljoradnju i pripitomljavanje životinja. Druga predstavlja spajanje nauke i tehnolo-gije, koje je nastupilo sredinom 19. vijeka, kada je čovjek prvi put u istoriji stekao mogućnost povećanja životnog standarda, uz porast broja stanovnika. Sve je to bilo omogućeno formiranom maksimalno efikas-nom strukturom prava privatne svojine, s minimumom ograničenja i minimumom preraspodjelne aktivnosti države.

Teorija firme je izrasla iz primjene ideje prava svojine i transakcionih troškova na izučavanje proble-ma firme, koji se tretirao kao problem izbora optimalnog oblika ugovora. Raznovrsnost ugovornih odrednica počela se izvoditi iz raznovrsnosti transakcionih troškova, pri čemu za objašnjenje konkretnih oblika eko-nomskih organizacija, prema mišljenju O. Williamsona (1985, p. 22) ima značaja ne apsolutni nivo transak-cionih troškova, nego njihova kvalitetna diferencijacija prema različitim ugovornim oblicima. On (1979, pp. 233-261) je pokazao da se sve raznovrsne ugovorne odrednice svode na nekoliko osnovnih tipova. Izbor konkretnog oblika ugovora on postavlja u zavisnost od karaktera ekonomskih odnosa učesnika posla, gdje su opredjeljujući sledeći faktori:

─ unikalnost (specifičnost) resursa koji se razmjenjuju, ─ stepen neizvjesnosti (nesavršenosti) informacija koje prate posao i ─ frekfencija (regularnost) poslovnih kontakata stranaka. Williamson (1985a, p. 241) ističe da je poslovna praksa izdiferencirala tri tipična oblika ugovora: kla-

sični, neoklasični i obavezujući ugovor, kojima odgovaraju specifični mehanizmi upravljanja dogovorenim odnosima:

─ prvom - bezlični tržišni mehanizam, ─ drugom- arbitraža i ─ trećem - dvostrana struktura upravljanja. Za visoko specijalizovane robe i djelatnosti obrazuje se i četvrti mehanizam, tzv. unitarno upravljanje

(hijerarhija). Široko shvatanje pojma dvostranog dobrovoljnog ugovora omogućilo je teoretičarima prava svojine da

definišu firmu kao skup ugovora, odnosno kao spontanu ugovornu instituciju koja rješava probleme mi-nimizacije transakcionih troškova (Alchian and Demsets 1972). Klasifikacija različitih oblika ekonomskih organizacija obuhvata: privatnu preduzimačku firmu, savremenu (otvorenu) korporaciju, regulisanu firmu, državnu firmu, potrošačke zadruge i uzajamno-štedioničke banke (kada se dobit dijeli klijenteli - stalnim potrošačima ili klijentima), partnerstva i samoupravne firme jugoslovenskog tipa (Calabresi and Melamed 1982). Korporacija se npr. ne shvata kao hijerarhija, nego kao interno tržište s kompletom ugovora i unut-rašnjim tržištem rada i kapitala, dakle kao jedan mini grad s atomizovanom konkurencijom, koja je navodno efikasnija od cjenovne konkurencije.

Elaboracija različitih oblika ekonomskih organizacija pokazuje da predstavnici transakcionog pristupa teže razgraničenju administrativnih i tržišnih mehanizama kontrole. Po pravilu su efikasnije organizacije koje koriste istovremeno oba sistema kontrole (tzv. otvorene korporacije). Takođe se pravi odgovarajuća razlika između lidera koalicije (član tima koji posjeduje visoku produktivnost u radu, koji je povezan s rješavanjem klasičnih pitanja: šta treba, a šta ne treba da radi firma) i vlasnika specifičnih resursa (kapitala u klasičnoj firmi, odnosno rada u inženjering firmi).

Na kraju, smatra se da je najveća prednost sistema privatne svojine u tome što predstavlja široko polje za

79

stvaranje i izbor najrazličitijih organizacionih oblika, što omogućava slobodu razmjene i kombinovanje prava svojine.

Interpretacija politike s pozicija izučavanja raznih načina koje konkretna lica koriste za postizanje cilje-va u procesu uzajamnih djelovanja sa državnim isnstitutima - to je predmet interesovanja teorije društvenog izbora kao posebnog pravca neoinstitucionalizma. Najbolju naučnu verifikaciju i priznanje ova teorija je dobila 1987, kada je njen utemeljivač i vodeći predstavnik J. Buchanan dobio Nobelovu nagradu za ekono-miju. Osnovni i polazni princip ove teorije sastoji se u pretpostavci da ljudi djeluju na isti način u ulozi privatnih lica kao i u bilo kojoj društvenoj ulozi. Analizom ličnog izbora ljudi, ekonomisti su odavno došli do zaključka da oni djeluju polazeći od racionalnog traganja za ličnim koristima. Kao potrošači, oni nastoje da maksimalno uvećaju korisnost, kao preduzimači nastoje da maksimalno uvećaju dobit itd. Polazeći od toga, predstavnici teorije društvenog (konstitutivnog) izbora došli su do sledeće hipoteze: na djelovanje i izbor ljudi koji zauzimaju društvene funkcije takođe utiču razmišljanja o ličnoj koristi.

Iako neki kritičari smatraju da je navedena hipoteza cinična i nerealna, ipak se smatra da pri pravilnom tumačenju u njoj nema apsurdnih ni ciničnih elemenata. Naime, pretpostavku lične koristi treba shvatiti uslo-vno, u smislu radne hipoteze, a ne kao tvrdnju koja se odnosi na svakoga i na svaki pojedinačni slučaj. Re-cimo, pretpostavku o ličnoj koristi možemo uporediti sa hipotezom racionalnosti kod izbora potrošača, jer se ni ponašanje potrošača ne može uvijek ”smjestiti” u strogo racionalne okvire, pošto ponekad i u ponašanju potrošača mogu preovladati altruistički (nesebični) motivi, ili on može napraviti izbor koji ne odgovara nje-govim ranije definisanim ciljevima.

Teoretičari društvenog izbora, naravno, ne tvrde da su apsolutno svi političari korumpirani prodavci svo-jih glasova, ali smatraju da lobisti svih boja troše ogromna sredstva za finansiranje izborne kampanje, puto-vanja, honorare za javne nastupe i sl., čime pokušavaju da utiču na glasove kongresmena. Za lobi na bilo ko-jem nivou bilo bi veoma neracionalno kada bi se ta ogromna finansijska sredstva trošila uzalud, bez nekog uvjerenja o pozitivnim kontra efektima. Zato se čini logičnim što predstavnici ove teorije materijalnu podr-šku industrijskih krugova funkcionerima za njihovu izbornu kampanju posmatraju kao događaje koji potpuno odgovaraju hipotezi o ličnoj koristi (jer se od funkcionera kasnije očekuje da odobre pojedine projekte i rje-šenja koji poslovno odgovaraju navedenim industrijskim krugovima).

Razlike između teorije društvenog izbora i klasičnih političkih doktrina Buchanan objašnjava na sledeći način: dok se tradicionalna analiza uvijek zasniva na shvataju da reprezentativna ličnost teži ”društvenom in-teresu” i ”društvenom dobru” ( a ne svojoj sopstvenoj koristi), teorija društvenog izbora dokazuje da se ljudi ne mijenjaju napuštajući tržište i krčeći stazu na političkoj areni, već nastoje da iskoriste postojeće institucije za optimalno zadovoljenje svojih ličnih interesa. Svaka analiza političke institucije, prema mišljenju Bucha-nana, koji ignoriše racionalna traganja za ličnim koristima, kako od strane pojedinih građana, tako i zva-ničnih lica iz vlasti, osuđena je na ozbiljne greške. Zato on i G. Tullok (1962) za poboljšanje vladine politike predlaže da se više obrati pažnja na promjenu strukture zakona (konstitutivni izbor zakona), u skladu sa ko-jima se ljudi moraju ponašati, nego na izbor ”dobrih ljudi” u vladu.

2.13.1 Razvoj i značaj NET U neoklasičnim modelima se kao ograničavajući faktori ponašanja javljaju dohodak i cijena (elementi

budžetskog ograničenja). Modeli NET šire skup ograničenja ekonomskim, pravnim, etičkim, socijalnim i drugim aspektima. Oni dopunjuju osnovna shvatanja i zaključke drugih savremenih ekonomskih teorija svo-jim tumačenjima pojedinih aspekata ekonomske stvarnosti: prvenstveno ograničenja, koja u ponašanju eko-nomskim subjekatima nameću institucije kao specifični oblici uzajamnih međuljudskih odnosa. Za norme i pravila ponašanja kao najrasprostranjeniji tip institucija karakteristično je da ekonomišu vrijeme i napore pri donošenju odluka. Ali, te iste norme i pravila ponašanja predstavljaju i ograničenja mogućnosti izbora, jer bi

80

se odstupanjem od njih možda mogli ostvariti efikasniji rezultati. To znači da norme, pravila i zakoni kao regulatori ponašanja u određenim domenima djeluju na povećanje efikasnosti, a u drugim djelatnostima na njeno smanjenje. Otuda i značaj institucionalne analize, koja izučava uticaj institucija na ponašanje eko-nomskih subjekata.

Mnogi smatraju da uključivanje institucionalne strukture u ekonomska istraživanja dovodi do povećanja njenog humanitarnog karaktera (The Economics Journal 1991, No. 101, pp. 4, 5, 9, 41, 47, 68, 73), jer se na taj način dopunjuje skup uslova koji ograničavaju ekonomsku djelatnost moralnim, administrativnim, prav-nim, običajnim i drugim regulatorima, a omogućuje se organizovaniji oblik, veća ciljna usmjerenost i pomje-ranje granica djelatnosti. Uloga ekonomskih institucija svodi se na koordinaciju ekonomske aktivnosti, koja se obezbjeđuje ili usaglašavanjem interesa između ekonomskih subjekata (po horizontali), ili na bazi svojin-skih odnosa (po vertikali). Različite kombinacije tih mehanizama daju institucionalnu raznovrsnost ekonom-skih sistema: npr. preovlađujući dogovorni odnosi u oblasti makroekonomskog regulisanja (tržišna ekonomi-ja) kombinuju se s komandnom ekonomijom (koja vlada unutar firmi).

NET su počele da se razvijaju kao reakcija na zanemarivanje uloge raznih ekonomskih i drugih institu-cija od strane neoklasične ekonomske teorije, odnosno na njenu apstraktnost. Za analizu funkcionisanja in-stitucija njegovi predstavnici koriste neke principe neoklasične teorije (lična korisnost, individualizam). Ali, oni idu dalje i uspješno objašnjavaju rastući broj socijalnih pojava u institucionalnoj, političkoj, pravnoj, ideološkoj, istorijskoj i etičkoj sferi. Kod neoklasičnog modela troškovi prilagođavanja i transakcioni troš-kovi jednaki su nuli, svi resursi su raspoređeni i nalaze se u privatnoj svojini, vlasnici usmjeravaju resurse na proizvodne ciljeve samo kao odgovor na novčane stimulanse, izbor preduzimača između dohotka i slobod-nog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neutralno.

Uslovna šema razvoja institucionalne ekonomije

Izvor: prilagođeno prema Nurejev 2007, s. 57.

Od 1970-ih godina institucionalizam se razvija u dva pravca: neoinstitutionalnu i novu institucionalnu ekonomiju. Bez obzira na očiglednu sličnost naziva, riječ je o potpuno drugačijim pristupima u analizi insti-

81

tucija. Neoinstitutionalizam je zadržao suštinu (jezgro) neoklasične ekonomije, samo je korigovao i pri-lagodio tzv. „zaštitni omotač“. Ne napuštajući tradicionalne mikroekonomske instrumente i metodološki in-dividualizam kao noseći teorijski stub, neoinstitunalisti su pokušali da objasne faktore koji se za neoklasičare pojavljuju kao spoljni: ideologiju, norme ponašanja, porodično pravo itd. Zaštitni omotač se mijenjao raz-matranjem šireg spektra svojinskih oblika (pored privatne, analiziraju se državna, kolektivna i mješovita svo-jina), uvodi se pojam informacinih troškova, dopušta se postojanje transakcionih troškova paralelno s proiz-vodnim i sl.

Interdisciplinarni karakter NET

Izvor: Vinogradova 2012, s. 13.

Nesporan je pozitivan uticaj NET na shvatanje činjenica da:

─ kvalitetna institucionalna sredina doprinosi efikasnoj realizaciji ekonomskih aktivnosti, koja se gene-riše u ekonomskom rastu i ekonomskom razvoju,

─ realne institucionalne promjene stimulišu transformaciju ekonomskih sistema prema većem nivou institucionalnog pluralizma,

─ uloga pojedinaca mora se posmatrati isključivo kao masovan fenomen, lišen bilo kakvih privilegija i ostvarenja rente na onovama netržišnog ponašanja i

─ institucije10 doprinose smanjenju rizika i neizvjesnosti u brzo mijenjajućoj ekonomskoj stvarnosti.

10 F. Hayek je primijetio da je “angažovanje u privrednim aktivnostima i životu... moguće zahvaljujući tome što, podči-njavajući se određenim pravilima ponašanja, mi se uklapamo u gigantski sistem institucija i tradicija: ekonomskih, pra-vnih i prirodnih”.

82

Uporedne karakteristike teorijskih predstava o racionalnosti pojedinaca

Kriterijumi poređenja Ekonomski čovjek Hibridni čovjek Institucionalni

čovjek

Pristup neoklasika O. Williamson institucionalizam

Cilj maksimizacija kori-

snosti minimizacija transakcio-

nih troškova kulturna obrazova-

nost

Znanja i računarske sposobnosti neograničeni ograničeni ograničeni

Želje definišu se samostalno definišu se samostalno definišu se kulturom

Racionalnost potpuna ograničena kulturna

Oportunizam nema prevare

ni prinude postoji prevara, ali ne

postoji prinuda postoji prevara

i prinuda

Izvor: G. Litvinceva, 1998, s. 42

Razlike između „starog“ institucionalizma i neoinstitucionalizma

Kriterijumi poređenja „Stari“ institucionalizam Neoinstitucionalizam

Kretanje (pristup) od prava i politike prema ekonomiji od ekonomije prema politici i pravu

Metodologija drugih humanitarnih nauka

(pravo, sociologija, politologija) ekonomska neoklasike (mikroekono-

mije i teorije igara)

Metod induktivni deduktivni

Fokus pažnje kolektivno dejstvo dejstva nezavisnih pojedinaca

Pretpostavka analize holizam metodološki individualizam

Formiranje od kritike ortodoksnih pretpos-

tavki klasičnog liberalizma preko poboljšanja osnova savre-

mene ortodoksne teorije

Tretiranje institucija formiraju preferencije individua daju spoljna ograničenja za individue: uslove izbora, informacije

Istraživački pristup organski, evolucioni, endogeni ravnotežni, optimalnost, egzogeni

Period početak 20. vijeka kraj 20. vijeka

Izvor: Olejnik 2005, ss. 45-46. NET zbog svoje prirode ne mogu predviđati konkretne ekonomske događaje, davati predloge za eko-

nomsku politiku i služiti kao putokaz u preduzetničkoj djelatnosti. One predstavljaju okvirne teorijske konst-

83

rukcije, koje objašnjavaju mnoge ekonomske probleme i ukazuju na neke načine njihovog rešavanja. Kao i svaka podloga, okvir, orijentir i temelj, NET su primarne, a ne sekundarne, kako to tumače neki ruski autori (Mamedov i V. Voljčik 2003, ss. 117-135) u odnosu na ostale ekonomske teorije. Navedenu primarnost ni u kojem slučaju ne treba shvatati kao „mainstream“, ni u formalnom ni u suštinskom smislu.

NET se moraju posmatrati kao dopunjavajuće ostalim ekonomskim teorijama, uz gornju napomenu da se njihova primarnost odnosi na okvir opštih uslova u kojima se realizuju ekonomske aktivnosti. Kao takve, NET objektivno ne dozvoljavaju ni ostalim ekonomskim teorijama da preuzmu oreol mainstreama. Riječ je o ravnopravnoj koegzistenciji svih ekonomskih teorija, bez mogućnosti stvaranja univerzalne ekonomske teo-rije, uz mogućnost sinergije, kombinovanja i dopunjavanja njihovih racionalnih elemenata, konstrukcija i modela. U smislu izjave V. Smith-a (1982, p. 923) da „nije moguće konstruisati laboratorijski eksperiment za alokaciju resursa, bez projekta institucije u svim detaljima“. Ili npr. tržište (kao princip i institucija) ne može funkcionisati bez ikakvih pravila. U svakom slučaju, NET sa svojim interdisciplinarnim pristupom i dijalogom predstavljaju konzistentnu alternativu, dopunu i okvir drugim ekonomskim teorijama.

D. North je početkom 1970-ih razvio teoriju institucija kao proširenje i modifikovanje neoklasičnog pri-stupa u dijelu pretpostavke racionalnosti (uvođenjem „adaptivne efikasnosti“) i dimenzije vremena. Ali, North (1978, pp. 963, 974) je izjavio da „napuštanje neoklasične teorije znači napuštanje ekonomije kao nauke“, polazeći od svoje vjernosti individualnom izboru, prednostima tržišne ekonomije i neefikasnosti dr-žavnih pravila, koja ne podržavaju ekonomski rast. Pa ipak, on se u mnogim segmentima distancirao od neo-klasike, prvenstveno zalaganjem za bolje specificirana prava svojine, regulativnu, stimulišuću i ograniča-vajuću ulogu institucija, njihovu interakciju s tehnologijama, ulogu transakcionih troškova u relativizaciji neoklasičnih rezultata efikasnih (savršenih) tržišta, prihvatanjem dinamike promjena i neizvjesnosti.

Označavanjem ideologije kao uzroka održavanja neefikasnih institucija, North ukazuje na probleme ko-lektivnog djelovanja i oportunizam dominantne grupe. On na taj način indirektno prihvata Olsonov dokaz da u okvirima neoklasičnog pristupa postoji nekonzistentnost između racionalnog samointeresa i grupnog djelo-vanja. North (1981, pp. 205, 47) je uočio eksplicitnost veza između ideologije i etičkih normi, koje su „bitni dio ograničenja koje čine institucije, a izvedene su iz ideologije... Snažni društveni moralni i etički kodeksi su cement društvene stabilnosti koji ekonomski sistem čine održivim“.

Aktualni proces privatizacije u postsocijalističkim i drugim tranzicijskim državama (Kina i dr.) takođe potencira značaj neoinstitucionalne analize, a posebno teorije prava svojine u okviru nje. U prvom dijelu obimne i uvijek aktualne monografije „Svojina i reforma“ Lj. Madžar (1995) je preko elaboracije svojinskih funkcija i njenih uticaja na ekonomsku efikasnost, racionalnost, odlučivanje, motivaciju, odgovornost, alo-kaciju i slobodu detaljno ukazao na značaj individualizacije, personifikacije i institucionalizacije svojine. On se u svojoj analizi uglavnom oslanja na rezultate NET prava svojine.

2.13.2 Karakteristike i predmet istraživanja NET Brze promjene ekonomske stvarnosti, stukture protivurječnosti, prioriteta, sistema i kriterijuma vrijed-

nosti utiču na razvoj mnogih pravaca ekonomske misli, koji su uvijek do danas (u svojim težnjama za ori-ginalnošću i uticajem na zvaničnu ekonomsku politiku) različito shvatali i tumačili odnos države i tržišta i njihovu ulogu u ekonomiji. Dinamički istorijski uslovi i brojne krize, koje se stalno zaoštravaju od 1970-ih godina do danas, značajno su uticali na relativizaciju neoklasičnog učenja i razvoj NET kao novog pravca ekonomske misli. Do tada dominirajuća neoklasična ortodoksija, opterećena forsiranim izučavanjem ravno-teže kao idealne teorijske ekonomske konstrukcije, nije bila u stanju da objasni suštinu mnogih novih eko-nomskih pojava, koje karakterišu dinamički neravnotežna (krizna) stanja, koja su se reprodukovala u nave-denom periodu. D. North (1990, p. 19) primijetio da neoklasična teorija posmatra ekonomski sistem s aspek-

84

ta ravnoteže, kod koje se ekonomski subjekti susreću sa približno istom situacijom izbora i raspolažu s rela-tivno stabilnim sistemom preferencija.

Problem ravnoteže je tijesno povezan s ponašanjem ekonomskih subjekata. Neoklasična analiza u foku-su svojeg istraživanja ima racionalno ponašanje čovjeka. Svaka individua ima mogućnosti da se racionalno ponaša u raznim ekonomskim djelatnostima u kojima neposredno učestvuje: kao potrošač, proizvođač, pre-duzetnik, kupac, prodavac, posrednik itd. (klasifikacija je zasnovana na funkcionalnom kriterijumu). Neokla-sična teorija pretpostavlja poznati skup ograničenja sa kojima se čovjek susreće, sistema preferencija i ciljnih određenja individua. Na tim pretpostavkama ona forsira teoriju izbora (traženje najbolje kombinacije sred-stava za postizanje izabranih ciljeva), koja se idealno slaže sa L. Robbinsovim određenjem ekonomske teo-rije kao nauke koja izučava čovjekovo ponašanje s aspekta odnosa između ciljeva (neograničenih potreba) i ograničenih sredstava (mogućnosti) za njihovo ostvarenje. A. Lerner (prema: Lj. Madžar 1995, s. 11) je pra-vilno uočio da je izbor potreban samo kada su resursi ograničeni, a moguć samo kada resursi imaju alter-nativne upotrebe.

H. Simon (1991) kritički primjećuje da neoklasična teorija u suštini izučava samo rezultate izbora, ali ne i njegov proces. To su samo neki suštinski prigovori, koje predstavnici NET upućuju neoklasičnoj teoriji, a koje oni pokušavaju alternativno da riješe u NET, koje su se od 1990-ih godina izuzetno brzo i perspektivno razvijale. Radni aparat i ključni pojmovi neoklasične teorije (cijena, rijetkost, alternativni troškovi itd.) poka-zali su se primjenjivi u opisivanju ljudskog ponašanja u gotovo svim životnim situacijama (ekonomija diskri-minacije, teorija ljudskog kapitala, ekonomija prestupnosti, ekonomija domaće privrede, obrazovanja, zdrav-stvene zaštite, planiranja porodice itd.). Na taj način, predstavnici NET su proširili okvire tradicionalne neo-klasične teorije. Analiza razlaganja prava svojine na djelimična punomoćja, uticaj tehničkog progresa i rela-tivnih cijena na evoluciju svojinskih odnosa, uticaj prava svojine na ekonomske stimulanse, dvostruka uloga države (proizvođač društvenih dobara i oruđe u rukama vladajućih grupa), posledice oportunističkog pona-šanja ekonomskih subjekata i mnoga druga područja istraživanja daju NET karakter nove ekonomske para-digme (koja nastoji da bude univerzalna – „imperijalistička“) i značaj posebnog naučnog istraživanja (Nut-zinger 1982, p. 188).

Pojedini autori savremenu ekonomiju nazivaju „ekonomijom pravnih lica“ zbog depersonifikacije svo-jine i upravljanja u razvijenim privredama mješovitog tipa, u kojima su mnoge funkcije pojedinaca prešle u ruke krupnih korporacija. Savremena NET je predložila ukupan obim transakcionih troškova u privredi kon-kretne zemlje11 kao univerzalni kriterijum efikasnosti pojedinih privrednih sistema. U tom smislu, neefikas-nost pojedinih privrednih sistema objašnjava se, pored institucionalne neizgrađenosti, značajnim nivoom transakcionih troškova. Na taj način se može, makar djelimično, objasniti neefikasnost savremenih tranzi-cijskih privreda (kojima pripadamo) porastom transakcionih troškova zbog niza faktora kao što su:

─ neophodnost adaptacije preduzeća na tržišnu sredinu, ─ troškovi povezani s procesom privatizacije, ─ troškovi formiranja novih institucija, ─ gubitak za društvo zbog djelovanja sociopaltoloških pojava, alternativnih institucija itd. NET polaze od činjenice da pojedinci teže nalaženju mogućnosti uvećanja blagostanja u svijetu punom

rizika, neizvjesnosti, ograničenog znanja, deficitarnosti resursa, pozitivnih transakcionih troškova, loše defi-nisanih i nedovoljno zaštićenih prava svojine. U izvore korisnosti, kojih može biti mnogo, oni ubrajaju čak i lak život, uspjeh drugih, društveni interes itd. Područje interesovanja NET obuhvata veoma široko istraži-vačko polje, ali se kao osnovni pravci istraživanja izdvajaju: 11 Osnovni kriterijum efikasnosti raspodjele prava svojine, koji se koristi u procesu privatizacije je: ako transakcioni troškovi pri-vatizacije nekog ekonomskog objekta nadmašuju koristi od njega, onda se smatra da neki elementi snopa ovlašćenja nad tim ob-jektom treba da se preda državi, i obratno.

85

─ ekonomska teorija prava svojine12, ─ ekonomska teorija institucionalne evolucije (North, Thomas, Davis) i ─ ekonomska teorija društvenog (konstitutivnog) izbora (Buckanan, Tullock). Predstavnici prvog pravca polaze od statičkog stanja privrede i razmatraju uticaj postojećih institucija na

ponašanje ekonomskih subjekata (koji vrše izbor), u cilju objašnjenja njihovog ekonomskog rezultata. Oni su usmjereni na obogaćivanje neoklasičnog modela institucionalnim sadržajima, jer smatraju da se ekonomska stvarnost može utoliko bolje objašnjavati ukoliko su tačnije definisani uslovi koji je određuju. Cilj drugog pravca je ambiciozniji, jer se sastoji u razradi ekonomske teorije koja bi objašnjavala porijeklo i razvoj in-stitucija na ekonomskoj osnovi. Zato se velika pažnja posvećuje ideji po kojoj konkurencija obezbjeđuje pre-življavanje samo najefikasnijih institucija. Pošto se institucije mogu razmatrati kao formalni i neformalni so-cijalni mehanizmi koji ograničavaju ponašanje, predstavnici trećeg pravca smatraju da procesom analize treba birati između navedenih ograničenja, jer donošenje odluka iziskuje troškove, a zakonodavci, birokrate, sudije i dr. teže ostvarenju svojih interesa u okviru postojećih propisa.

Za bolje shvatanje NET bitne su kategorije institucionalne sredine (skup osnovnih političkih, pravnih, socijalnih i drugih pravila kojima se regulišu proizvodnja, razmjena i raspodjela), koju proučavaju teorija društvenog izbora i teorija prava svojine, i institucionalnog dogovora (sporazum između ekonomskih subje-kata koji reguliše načine saradnje i/ili konkurencije između njih), kojim se bavi teorija firme, sa dvije respek-tivne koncepcije istraživanja firme kao privredne organizacije13: teorija agentskih odnosa14 i teorija tran-sakcionih troškova15. Navedenim koncepcijama A. Chandler (1992, s. 99) suprotstavlja evolucionu teoriju fi-rme, jer smatra da „jedinica analize mora biti sama firma, a ne transakcije ili ugovorni odnosi u koje ona stupa“. On insistira na dinamičkom procesu adaptacije firme prema promjenjivim uslovima preko reorga-nizacije sopstvenih resursa.

Razni autori su različito konstruisali predmetno polje NET. Svi navode transakcione troškove i prava svojine kao ključne analitičke komponente, dok su drugi elementi različiti. J. Drobak i J. Nye (1997) raz-matraju političku ekonomiju javnog izbora, kvantitativnu ekonomsku istoriju (cliometrics), ideologiju i za-visnost od ranijeg razvoja. C. Clague (1997) navodi kolektivnu akciju, ekonomsku teoriju nesavršenih infor-macija, institucionalne inovacije i efikasnost, kooperaciju i norme. S. Burki i G. Perry (1998) dodaju ugovore i mehanizme prinude, kolektivno delovanje, javna dobra, asimetrične informacije, zadatak da se kontroliše ponašanje izvršilacaa (principalagent model), institucije kao izvor predvidljivosti i kredibiliteta, „izlaz“ i „glas“ (vidi tabelu).

Pored transakcionih troškova i prava svojine, ključni pojmovi neoinstitucionalne analize su institucije i

12 R. Coase, A. Alchian, H. Demsetz, Y. Barzel, L. De Alessi, D. North, M. C. Jensen, O. Williamson, S. N. S. Chueng, R. A. Posner, S. Pejovich, W. H. Meckling, E. F. Fama, L. S. Becker, E. G. Furuboth, G. Calabresi, D. C. Melamed, J. A. Unbeck 13 Prema mišljenju A. Stinchcombe-a (1983, p. 131), firmu kao privrednu organizaciju karakterišu tri elementa: pravo svojine na re-sursima, autoritet rukovodstva i mehanizam raspodjele dobara: “Kombinacija legitimne vlasti nad ljudima i pravima svojine na re-sursima obrazuju normativnu ćeliju ekonomske organizacije... a raspodjela dobara je energija koja pokreće taj normativni meha-nizam”. 14 Teorija agentskih odnosa, koju najbolje reprezentuju predstavnici teorije prava svojine A. Alchian i H. Demsetz (1972, p. 777), suštinski negira postojanje bilo kakvih svojinskih struktura u firmi koja, po njihovom mišljenju, postoji isključivo kao sličnost “trži-šta, pretvorenog u privatnu svojinu”. Odnos upravljača i izvršilaca u firmi ima ugovorni karakter. Firma je po svojoj suštini samo fik-cija i skup ograničenja za individue koje u njoj samostalno djeluju. 15 Teorija transakcionih troškova posmatra firmu kao instrument ekonomije sredstava za traženje informacije, specifikacije prava svojine, zaključenja ugovora itd. O. Williamson razlikuje hijerarhijsko ustrojstvo firme od horizontalnih tržišnih odnosa, u kojima ponekad dolazi do fijaska tržišta (market failures) zbog oportunističkog ponašanja tržišnih subjekata koji slijede sopstvene interese. Firma se pojavljuje kao “stabilizatorska struktura” koja pomaže da se savladaju problemi neizvjesnosti kojima obiluje okruženje. I ovaj pravac daje ugovorni karakter ekonomskim odnosima, u kojima individue slijede sopstvene interese, što je u skladu s vječnim zovom njihove egoističke prirode.

86

pravila. Jedna od osnovnih metodoloških razlika između neoklasične i neoinstitucionalne analize ogleda se u tzv. osnovnoj „jedinici“ analize: kod neoklasične varijante je to individua, a kod neoinstitucionalne varijante je to institucija (Dugger 1979, p. 312).

Opšta tipologija analize (predmeta istraživanja) u okviru NET

Transakcioni troškovi Principal / agent Kolektivno delovanje

Odnosi Razmjena Hijerarhija i upravljanje Kooperacija

Komponente / analitička sredstva

informacioni troškovi, tro-škovi traženja, vođenja pre-govora i prinude izvršenja

asimetrične informacije i oportunizam

problem putnika bez karte / izborne stimulacije

Ispoljavanje u privatnoj sferi

nesavršena tržišta, fijasko tržišta (spoljni efekti, druš-

tvena dobra)

suboptimalni ugovori, de-formacije korporativnog

upravljanja, negativna selek-cije i moralni hazard

fijasko tržišta, deficit druš-tvenih dobara,

„tragedija“ društvene svojine

Ispoljavanje u javnoj sferi

bezaštićena prava svojine, politička nestabilnost, politi-čari bez povjerenja, politički transakcioni troškovi i tačka

veta

birokratske disfunkcije, ras-prostranjenost korupcije,

oduzimanje regulatora i dru-gi elementi javnog izbora

traženje rente, neadekvatno snabdijevanje javnim dobri-ma, klijentelizam birokratije

Izvor: Doner & Schneider 2000, p. 5. 2.13.3 Institucije: pojam, osobine i vrste U literaturi tradicionalnog institucionalizma sretamo se sa mnogo različitih i apstraktnih tumačenja poj-

ma institucija, čak i u interpretaciji jednog istog autora. T. Veblen (prema: Tambovcev 1996, ss. 47-48) je definisao instituciju kao: „preovlađujući tip odnosa ili duhovna pozicija“ („stereotip misli“), „poseban način postojanja društva, tj. poseban sistem društvenih odnosa“, „naviknuti načini reagovanja na stimulacije“, „rasprostranjeni način mišljenja o pojedinim odnosima između društva i ličnosti, pojedinim funkcijama koje obavljaju i sistemu života društva“, „prihvaćeni način društvenog života“, „struktura proizvodnog ili eko-nomskog mehanizma“ i „simbol za označavanje grupe društvenih običaja“.

Veoma su apstraktna i sledeća tradicionalna tumačenja institucija:

─ „jedna od osnovnih kakakteristika običaja, koji postaje aksiomatski i koji ne dopušta isključivost po-sredstvom privikavanja i opšteg odobravanja“ (Neale, 1987, p. 1177),

─ „niz normi i ideja koje se reprodukuju u nesvršenom obliku (zbog suštinskih promjena) preko privi-kavanja u svakom sledećem stanju individue“, ili kao „stvarni odnos koji u sebe uključuje seriju transakcija koje se ostvaruju na bazi poslovnih pravila“ (Dugger, 1979, p. 314),

─ „kolektivno djelovanje u pravcu kontrole, oslobođenja i proširivanja individualnog djelovanja“ (Commons, 1931, p. 652),

─ „vladajuće i u velikom stepenu standardizovane društvene navike“ (Mitchell); „propisani obrasci usaglašenog ponašanja“ (Foster, prema: Neale, 1987, pp. 1177-1180),

─ „društvena organizacija koja preko tradicije, običaja ili zakonskih ograničenja vodi prema saznanju

87

dugoročnih i postojanih obrazaca ponašanja“ (Hodgson, 1988, p. 10) itd. W. Hamilton (1993, p. 3) posmatra instituciju kao „stabilan način mišljenja i djelovanja, koji pripada

grupi ljudi ili čak cijelom narodu, koji niče u procesu društveno-ekonomske evolucije“. Smatramo da je sta-bilnost jedna od najznačajnijih i najdominantnijih karakteristika institucija, i to u apsolutnom smislu, a ne re-lativnom, kako to tumači G. Klejner (2004, s. 19). Hamilton ističe kolektivnost (masovnost, opštost) institu-cija, aludirajući na njihovo djelovanje. To mišljenje podržava i J. Commons (1931, p. 648), koji ističe da in-stitucija predstavlja „kolektivno (zajedničko) djelovanje, koje šiti, oslobađa i razvija individualna djelova-nja“. To je samo naizgled u suprotnosti s metodološkim individualizmom, jer se ovaj poslednji razmatra kao datost za sve pojedince. Institucionalisti su uvijek priznavali istovremeno prisustvo naizgled protivurječnih procesa individualizacije i socijalizacije.

Tipovi pravila, mehanizma prinude i odgovarajućih institucija

Tip pravila Tip mehanizma prinude Tip institucije

Konvencija Samoostvarenje Unutrašnji-1

Etička pravila Unutrašnja obaveza aktera Unutrašnji -2

Običaji, tradicija Neformalna društvena kontrola Unutrašnji -3

Privatno pravilo Organizovana privatna prinuda Unutrašnji -3

Zakon Organizovana državna prinuda Spoljni

Izvor: Voigt and Engerer 2001, p. 133. Konkretniju definiciju dao je D. North (1991, pp. 3, 97): „Institucija je skup ograničenja, koje je stvorio

čovjek zbog strukturiranja političkih, ekonomskih i društvenih uzjamnih dejstava“, odnosno, instituciju čine „pravila i mehanizmi koji obezbjeđuju njihovu realizaciju, i norme ponašanja koja strukturiraju uzajamna djelovanja između ljudi koja se stalno ponavljaju“ (North 1993, p. 73). On misli ne samo na svjesno izgra-đena pravila ponašanja, nego i na neformalna pravila, koja niču spontano i nepredviđeno. Ta pravila pred-stavljaju „ljudski izmišljeno suzdržavanje koje gradi političku i društvenu interakciju“ (North 1991, p. 97).

North ukazuje na razliku između pojmova institucije i organizacije. Smatra da organizacija predstavlja ukupnost društveno opredijeljenih pojedinaca (po društvenoj funkciji i položaju) koje ujedinjuje zajednički cilj (javni ili tajni). Institucija je osnova na kojoj se zasniva funkcionisanje organizacije, jer upravo ona kao skup pravila definiše šta ljudi treba da rade u organizaciji, kako da izgrađuju međusobne odnose i odnose prema okruženju, na koji način se formira sistem nagrađivanja među njima itd. (Bromley 1989, p. 23). U tom smislu, North prikazuje institucije kao pravila igre, a organizacije kao igrače, tj. grupe individua koji su u-ključeni u ciljnu djelatnost. Razlikovanje institucije i organizacije postaje jasnije kad se ima u vidu insti-tucionalna inovacija (transformacija), u kojoj se institucije pojavljuju kao temelj na čijoj osnovi se ostvaruje evolucija organizacije, iako se u procesu te evolucije mijenjaju i same institucije

88

Ekonomske institucije imaju sledeće osnovne funkcije: ─ ograničavaju ponašanje ekonomskih subjekata, ─ ekonomišu njihovo vrijeme i napore pri donošenju odluka, predstavljaju sredstvo za smanjivanje

transakcionih troškova (North 1984, p. 421), prilagođavanje promjenama, minimiziranje neizvjes-nosti i entropije,

─ omogućuju realizaciju, povezivanje i koordinaciju ekonomskih odnosa, resursa, subjekata i aktiv-nosti i

─ olakšavaju komunikaciju i pružaju pouzdanu zaštitu od oportunističkog ponašanja.

Vanbergova klasifikacija pravila

Izvor: prilagođeno prema Vanberg 1994, p. 110.

Pravila se obično definišu kao opšte važeći i zaštićeni propisi, koji dozvoljavaju ili zabranjuju određene

oblike djelatnosti pojedincima (ili grupi ljudi). Razlikuju se formalna (zakonski fiksirana i zaštićena od stra-ne državnih organa) i neformalna pravila. Određeni oblici pravila nalaze se u međusobnim odnosima sub-ordinacije, tako da najprostija klasifikacija obuhvata tri tipa pravila:

─ konstituciona (politička), koja određuju: hijerarhijsku strukturu države, strukturu odlučivanja i način

ostvarivanja kontrole, ─ ekonomska, koja su uslov nicanja prava svojine kao ovlašćenja koja određuju dejstva koja su dozvo-

ljena (sankcionisana); Proizvod ekonomskih pravila su ne samo prava svojine, nego i obaveze, jer je riječ o uzajamnim odnosima između ljudi i

─ ugovori, koji predstavljaju pravila za strukturiranje razmjene između ekonomskih agenata, a karakte-riše ih postojanje obostrane i dobrovoljne saglasnosti.

89

3.1 EKONOMSKE AKTIVNOSTI, PROIZVODNI ODNOSI I DRUŠTVENI PROGRES Osnov životne egzistencije ljudi i razvoja društva čine ekonomske aktivnosti: proizvodnja, razmjena,

raspodjela i potrošnja. Društvena nadgradnja, odnosno razni oblici društvenog života (politika, pravo, nau-ka, kultura, zdravstvo, moral, religija) proizilaze iz odnosa koji se uspostavljaju u procesu ekonomskih ak-tivnosti, u kojem ljudi djeluju na prirodu i prilagođavaju je svojim potrebama.

Ekonomske aktivnosti se ne svode samo na odnos čovjeka i prirode, jer ljudi u procesu njihovog obav-ljanja djeluju jedni na druge, tj. stupaju u određene proizvodne odnose, čiju suštinu čine odnosi prisvajanja (svojinski odnosi), koji utiču na motivisanost, efikasnost, socijalnu pravednost, institucionalne odnose i sl. Svojinski odnosi se u literaturi definišu kao aktivan sistem ekskluziviteta u pristupu materijalnim i nemate-rijalnim resursima u društvu, pri čemu se pod pristupom podrazumijeva mnoštvo mogućih rješenja u vezi s resursima.

Savremeno tumačenje proizvodnih odnosa, pored ekonomskih odnosa prisvajanja materijalnih i duhov-nih dobara (kojima se zadovoljavaju ljudske potrebe), obuhvata a) kvalitet života i b) razvoj čovjekove ličnosti kao osnovni krterijum društvenog progresa. Ono proizilazi iz civilizacijskog pristupa društvenom razvoju i podrazumijeva širok spektar složenih i raznovrsnih oblika ekonomskog života, koji se zasnivaju na matrici sledećih institucionalnih i drugih pretpostavki:

─ pluralizam svojinskih oblika, ─ kombinacija tržišnog i državnog regulisanja ekonomije, ─ mehanizam socijalne orijentisanosti ekonomske aktivnosti, ─ demokratizacija kao zajednički imenitelj svih društvenoekonomskih procesa, ─ stimulativni motivacioni sistem radne i preduzetničke aktivnosti, ─ moderni institucionalni ambijent16, ─ otvorenost ekonomskih sistema za saradnju (internacionalizacija) i integraciju (globalizacija), ─ obezbjeđenje uslova zdrave konkurencije, ─ pozitivna povratna sprega između političkih i ekonomskih ciljeva17 itd. Ljudi u svojim raznovrsnim djelatnostima obrazuju složeni sistem društvenih odnosa s određenim eko-

nomskim uređenjem i konkretnim oblicima organizacije morala, porodice, privrede i države. Iz tako složene 16 Misli se na pluralistički institucionalni ambijent. 17 U razvijenim zemljama kao primarni politički ciljevi navode se: sloboda, pravna država, demokratija, očuvanje kulturnih speci-fičnosti, moć zajedništva, međunarodna solidarnost, a kao primarni ekonomski ciljevi: obezbjeđenje egzistencije, blagostanje, puna zaposlenost, socijalno osiguranje, briga za slabe članove društva, opšta mogućnost obrazovanja, podrška porodici, zaštita prirodne sredine, podrška nekim privrednim granama, stabilnost cijena i ravnoteža platnog bilansa.

EKONOMIJA KAO NAUKA O IZBORU 3

“Ekonomija je očaravajuća nauka. Najprivlačnija je zbog toga što su njeni fundamentalni principi toliko prosti

da se mogu zapisati na jednom listu papira tako da ih svi mogu shvatiti. Pa ipak ih shvataju samo rijetki”.

M. Friedman

90

raznolikosti pojava i procesa društveno-ekonomske stvarnosti, po svom biološkom i logičkom značaju izdva-ja se proces proizvodnje, od kojeg direktno zavisi zadovoljenje osnovnih životnih potreba. Istorijsko iskustvo svjedoči o odlučujućoj ulozi proizvodnje u razvoju društva, jer ona stvara materijalna dobra, koja predstav-ljaju elementarni uslov za egzistenciju ljudi. Iz odnosa koji se uspostavljaju u proizvodnji proizilaze svi obli-ci društvenog života, postojanje raznih društvenih grupa, karakter socijalnog poretka, političke, ekonomske i pravne institucije, sadržaj i oblici ljudske svijesti.

Ljudi uvijek teže progresu, koji je prirodan i istorijski zakon društvenog kretanja (a ne rezultat slučaj-nosti, stihijnosti i haotičnosti). Njegovu osnovu čini ekonomski progres. Zato je potrebno stalno: a) prouča-vati faktore i zakone ekonomskog razvoja (koji su promjenjivi u vremenu i prostoru) i objašnjavati pojave i procese u prošlosti i sadašnjosti, u cilju predviđanja budućnosti, smanjenja neizvjesnosti i identifikovanja po-kretačkih snaga društveno-ekonomskog progresa. Istorijski posmatrano, društveni progres se ostvarivao kroz smjenu različitih društveno-ekonomskih formacija, političkih i naučnotehnoloških revolucija, načina, oblika i uslova društvene proizvodnje. Danas je formacijski razvoj ustupio mjesto civilizacijskom, jer je sa globalne svjetske političko-ekonomske scene nestala ideološki obojena dualistička slika stvarnosti, koju su činila kla-sična obilježja ”čistog kapitalizma” i ”realnog socijalizma”.

Savremena ekonomska nauka proučava fenomene mješovite ekonomije kao civilizacijsku tekovinu us-lovljenu razvojem ekonomskih i drugih institucija. Afirmacija mješovite ekonomije u praksi razvijenih i postsocijalističkih tranzicijskih država predstavljaju civilizacijski napredak u odnosu na raniju isključivu di-hotomiju plana i tržišta18. Dijalektika razvoja je verifikovala potrebu njihove resursno-alokacione, organi-zacione, motivacione i informacione kombinacije i međuzavisnosti, odnosno potrebu formiranja novog siste-ma koordinati između ekonomskih i institucionalnih funkcija u svjetskim relacijama (globalizacija). Različiti ekonomski (privredni) sistemi već decenijama su postepeno konvergirali po svojim ideološkim i regulative-nim (institucionalnim) obilježjima, ali ne i po svojoj ekonomskoj razvijenosti. Savremeni nivo društvenog i ekonomskog razvoja je geografski neravnomjeran zbog djelovanja različitih prirodnih, političkih, ekonom-skih, istorijskih, socijalnih, kulturnih, institucionalnih i drugih faktora.

3.1.1 Potrebe i ekonomske aktivnosti Potrebe su zahtjevi ljudi za materijalnim i duhovnim dobrima, nastali iz osjećaja njihovog nedostatka i

želje da se on otkloni. Uobičajena je podjela materijalnih potreba na fiziološke, egzistencijalne (hrana, stan, odjeća i sl.) i potrebe standarda (luksuz, komfor), dok su nematerijalne potrebe vezane za umjetnost, pripad-nost, uvažavanje, zakonitost, bezbijednost, komuniciranje i sl. Obim i struktura potreba zavise od obima i strukture proizvodnje, nivoa kulture i civilizacije, starosnog doba, pola, društvenog i profesionalnog položaja itd. U strukturi potreba dominiraju ekonomske potrebe, koje predstavljaju jedan od najznačajnijih pokretač-kih motiva ekonomskih aktivnosti. Ekonomske potrebe se definišu kao skup materijalnih dobara i usluga za kojima ekonomski subjekti izražavaju potrošačku želju, a zadovoljavaju se nekom od ekonomskih aktivnosti.

Cilj ekonomskih aktivnosti (proizvodnje, razmjene, raspodjele i potrošnje) je podmirivanje (zadovolja-vanje) potreba. One se zakonomjerno mijenjaju i razvijaju (kvalitativno i kvantitativno) s razvojem društva. U tom smislu, one se tretiraju kao neograničene ljudske želje koje se u ekonomskoj stvarnosti limitirano za-dovoljavaju zbog ograničenih (rijetkih) ekonomskih resursa, u koje spadaju rad, kapital, prirodni izvori, informacije i preduzetništvo. Zbog toga je veoma značajno da se resursima ekonomiše, tj. da se oni u procesu proizvodnje koriste što racionalnije (u smjeru ušteda), odnosno što efikasnije (u smjeru rezultata).

18 Teze o vječnosti i univerzalnosti principa (i mitova) ”tržišnog izbora i samoregulacije” (ekonomske konkurencije - po horizontali) i ”državno-planskog diktata” (ekonomske prinude - po vertikali), ili kako kaže F. Hayek ”spontane evolucije i saznajne kontrole”, ekonomska praksa je relativizirala i verifikovala potrebu njihove konvergencije i kombinacije u tzv. mješovitoj ekonomiji.

91

Efikasnost znači odsustvo ili svođenje na najmanju moguću mjeru gubitaka. Smatra se da je ekonomija efikasna ako se ne može proizvesti više jednog dobra, a da se pri tome ne proizvede manje nekog drugog dobra. Drugim riječima, to znači da se efikasna ekonomija nalazi na granici proizvodnih mogućnosti.

Povezanost i funkcija ekonomskih aktivnosti

zadovoljenje

povratna veza

MATERIJALNE I NEMATERIJALNE

EBEPOTRPOTROŠNJA

RAZMJENA

RASPODJELA

PROIZVODNJA

Osnovni oblik ekonomske aktivnosti je proizvodnja, koja predstavlja:

─ proces stvaranja proizvoda i usluga kojima se podmiruju potrebe i ─ aktivan odnos između ljudi i resursa, kojim se stvaraju robe i usluge namijenjene tržištu i prilago-

đene ljudskim potrebama. Potrebe se realizuju u procesu potrošnje, koja je cilj proizvodnje i uslov njenog kontinuiranog nas-

tavljanja. Stalno obnavljanje proizvodnje naziva se reprodukcija, koja može biti prosta, umanjena i proširena. 3.1.2 Faktori proizvodnje Ekonomski resursi se drugačije nazivaju faktori proizvodnje. Njima odgovaraju faktorski dohoci), od-

nosno, za uloženi rad dobija se plata, za kapital kamata, za prirodne uslove renta, a za preduzetništvo i in-formacije dobit (profit).

Povezanost faktora proizvodnje i faktorskih dohodaka

ulaganje resursa faktorski dohodak rad plata

kapital kamata prirodni izvori (zemlja) renta

preduzetništvo dobit (profit) informacije dobit (profit)

Dugo vremena se smatralo da postoje tri osnovna ekonomska resursa ili faktora proizvodnje: rad, kapita-

li prirodni izvori (najčešće zemlja). Mnogi autori kao četvrti faktor proizvodnje navode preduzetništvo, a mogu se sresti i shvatanja da su i informacije poseban faktor proizvodnje.

92

3.1.3 Rad Rad se definiše kao :

─ racionalna ekonomska aktivnost ljudi koja se ulaže u proizvodnju u obliku ljudske radne snage, nji-hovih fizičkih i umnih potencijala, preduzetničkih sposobnosti, proizvodnog iskustva, znanja i rad-nih navika i

─ svjesno organizovana ljudska djelatnost usmjerena na postizanje nekog korisnog rezultata. Rad može biti proizvodan (opredmećen, materijalizovan) i neproizvodan (uslužan), umni i fizički, kvali-

fikovan i nekvalifikovan, jednostavan i složen, minuli (opredmećen) i tekući. Pomoću rada se, najčešće uz istovremeno korišćenje ostalih faktora proizvodnje, vrši preobražaj prirode i njeno prilagođavanje ljudskim potrebama. On je uslov opstanka i razvoja ljudi, odnosno društva. Rad se mjeri radnim vremenom, koje pred-stavlja period ljudske radne aktivnosti, tj. vrijeme angažovanja radne snage. Radna snaga je ukupnost fi-zičkih i duhovnih sposobnosti ljudi koje se angažuju u procesu proizvodnje. Rad podrazumijeva trošenje rad-ne snage u procesu proizvodnje. Za rad utrošen u proizvodnji ekonomskih dobara dobija se faktorski doho-dak koji se naziva plata.

Raznovrsnost radova rezultat je društvene podjele rada, koja je dovela do specijalizacije rada za obavlja-nje određenih operacija u proizvodnji. U svakom društvu je značajno uspostavljanje proporcionalne podjele rada na različite proizvodne djelatnosti u okviru oblasti, grana i grupacija, tj. određena srazmjera između ko-ličine i vrste rada, s jedne, i obima i strukture potreba, s druge strane. U procesu rada ljudi sredstvima za rad (mašine, alati, oprema, zgrade, transportna sredstva i sl.) djeluju na objekte ili predmete rada (materijale i sirovine). U organizovanoj robnoj proizvodnji djeluje zakon ponude i tražnje koji određuje šta i kako će se proizvoditi (na koju proizvodnju će se rad usmjeriti) i koliko će se društveno potrebnog radnog vremena priznati za proizvodnju određenih roba i usluga. Verifikacija utrošenog rada se obavlja na tržištu, koje po-vezuje proizvodnju i potrošnju putem razmjene. U procesu razmjene dolazi do usaglašavanja ponude i tražnje i uspostavljanja ravnoteže između njih na raznim nivoima cijena i količina.

3.1.4 Kapital Pod pojmom kapitala razni autori podrazumijevaju:

─ sva ekonomska dobra dugoročnog korišćenja koja služe za proizvodnju drugih dobara, ─ resurs kojeg su ljudi stvorili za proizvodnju novih ekonomskih dobara, ─ skup aktiva (sredstava) ekonomskog subjekta koja su u funkciji i ─ resurs dugoročne upotrebe.

93

Može se zaključiti da kapital ustvari predstavlja bilo koje sredstvo koje se nalazi u funkciji stvaranja novih ekonomskih dobara. Npr. novac je kapital ako se nalazi u nekoj ekonomskoj funkciji. Ali, novac nije kapital ako ga čuvamo u sefu kuće, gdje nema nikakvu funkciju. Znanje je takođe kapital ako je u funkciji, tj. ako se koristi npr. za neke kreacije koje se naplaćuju po određenoj cijeni. Ako čovjek posjeduje znanje, ali ga uopšte ne koristi, onda to nije kapital. Za stvaranje kapitala potrebni su: znanje, vrijeme i sredstva (raniji ka-pital) za finansiranje troškova njegove proizvodnje.

Suština ulaganja kapitala

Ta sredstva (raniji kapital) se troše u sadašnjem periodu s ciljem dobijanja dohotka od stvorenog kapi-tala u budućnosti. Npr. finansijeri (povjerioci) ulažu svoj kapital u izgradnju novog kapitala i na taj način od-lažu mogućnost njegove upotrebe u druge (alternativne) svrhe za određeno vrijeme. Jedna od drugih moguć-nosti je ulaganje novca u banku i dobijanje kamate. Kamata je cijena odricanja od upotrebe kapitala (faktorski dohodak od kapitala). Slično je kod ulaganja u ljudski kapital, koje pretpostavlja ne samo od-ricanje od sadašnje zarade, nego i određene troškove obuke i vrijeme. Na taj način dolazimo do suštine od-luke za stvaranje novog kapitala: ona se sastoji u upoređivanju alternativnih troškova sadašnjih ulaganja (od-ricanja od neke mogućnosti upotrebe) i očekivanih dohodaka (kao efekata ulaganja) u budućnosti.

Primjer: Ivan može da se zaposli poslije završene srednje škole i radi kao konobar. To zaposlenje donosi mu

platu od 300€. Međutim, Ivan može da upiše fakultet, koji traje četiri godine i zahtijeva novčano ulaganje u iznosu od 3000€ godišnje. Naravno, Ivan na studijama mora, pored novca, uložiti svoje slobodno vrijeme, znanje i učenje. Ali, poslije diplomiranja, Ivan očekuje zaposlenje u banci i platu od 1.000€. Ivan se odlučio da nastavi sa studijama na fakultetu, jer očekuje da će mu novo fakultetsko znanje donijeti kvalitetnije zapos-lenja i bolju zaradu. Pored toga, jednostavno je izračunati da će Ivan za jednu godinu od svoje plate nadok-naditi sva uložena novčana sredstva za studiranje u iznosu od 12.000€ (za četiri godine).

3.1.5 Prirodni izvori Prirodni izvori kao faktor proizvodnje su ograničen resurs. Oni u širem smislu obuhvataju zemlju, vodu,

rude i sve koristi koje pruža priroda, a u užem smislu se ima u vidu poljoprivredno zemljište. U ekonomskoj nauci se obično razmatra zemlja, koja se uprošćeno poistovjećuje s prirodnim izvorima19.

19 Faktorski dohodak od prirodnih izvora je renta.

94

Zemlja ima prirodne osobine, koje uključuju klimu i lokaciju, i vještačke osobine (nastale načinom ob-rade, đubrenjem i sl.). Prije ili kasnije, kod zemlje djeluje zakon opadajućeg prinosa (kada dopunska ula-ganja rada i kapitala za obrađivanje zemlje daju sve manje količinske prinose).

3.1.6 Preduzetništvo Preduzetništvo kao faktor proizvodnje je kreativna privredna djelatnost ekonomskih subjekata, koja je

tijesno povezana s tržišnom privredom i njoj primjerenim atributima: ekonomskom slobodom, rizikom, neiz-vjesnošću, inovativnošću i sl. Ono podrazumijeva komercijalnu ideju organizacije proizvodnje, trgovine ili pružanja posredničkih i drugih usluga, u cilju ostvarivanja dobiti (profita) kao faktorskog dohotka. Potrebno je razlikovati preduzetništvo od vlasništva), kategorijalno i funkcionalno, jer se oni često ne poklapaju, zbog postojanja institucija kredita, akcionarskog društva, korporacije, menadžera i sl.). U literaturi se preduzet-ništvo razmatra kao:

─ Ekonomska kategorija (kod koje su subjekti prvenstveno privatna lica, ali i grupe lica i država, a objekti razne efikasne kombinacije faktora proizvodnje u cilju maksimiziranja dobiti);

─ Metod privređivanja koji podrazumijeva: samostalnost u radu, nezavisnost u odlučivanju, slobodu izbora (djelatnosti, sredstava, odluka, proizvodnih programa, resursa, izvora finansiranja i sl.), spo-sobnost prihvatanja rizika, zavisnost od tržišta, odgovornost za odluke, orijentacija na postizanje ko-mercijalne dobiti, i sl.), ispoljavanje inicijative za inovacije, traženje netradicionalnih rješenja itd.;

─ Poseban tip ekonomskog mišljenja koji se zasniva na originalnosti ideja, pristupa i odluka, visokom nivou znanja, iskustva, sposobnosti predviđanja i kreativnosti).

─ Faktor proizvodnje koji je neraskidivo povezan sa tržišnom ekonomijom; ─ Inicijativna samostalna ekonomska djelatnost privrednih subjekata (pojedinaca, domaćinstava,

firmi i države) usmjerena na ostvarivanje dobiti u konkurentnim tržišnim uslovima; ─ Proces koji obuhvata četiri faze: traženje nove ideje i njena ocjena, sastavljanje biznis plana, traženje

neophodnih resursa i upravljanje resursima u formiranom preduzeću.

Često se preduzetništvo neopravdano poistovjećuje s biznisom. Biznis u prevodu znači posao, zanima-nje, odnosno radnu djelatnost. On se najčešće definiše kao samostalna djelatnost privrednih subjekata (pri-vatnih lica ili organizacija), usmjerena na ostvarenje dobiti ili ekonomske koristi u bilo kom obliku. Po pri-rodi stvari, biznis uključuje i državni biznis, a predstavlja i oblik zaposlenosti koji nije tijesno povezan s gra-nicama radnog vremena. Biznis je širi pojam od preduzetništva, jer obuhvata izvršavanje bilo kakvog, neformalnog ili formalnog, pojedinačnog, jedan put (epizodno) obavljenog komercijalnog posla, u bilo kojoj sferi djelatnosti. Subjekti biznisa mogu biti pojedinci i organizacije nepreduzetničkog karaktera

Šema preduzetničkog principa

novac novac faktori robe i usluge

Vlasnici faktora proizvodnje

kupci roba i usluga

PREDUZETNIK

95

Takođe je potrebno razlikovati pojmove preduzetnik i menadžer. Za razliku od preduzetnika, menadžer ne mora počinjati novi posao, realizovati inovacije, ulagati sopstvena sredstva u novo preduzeće i prihvatati rizik. Pored toga, menadžer je profesionalni upravljač u preduzeću, što preduzetnik može, ali ne mora da bude, nego može zaposliti posebnog menadžera.

Osnovni faktori preduzetništva su: radni resursi, materijalni resursi: obrtna sredstva u obliku sirovina, materijala, energije, gotovih proizvoda itd.) i osnovna sredstva (mašine, oprema, službene prostorije, raču-nari, prevozna sredstva, kancelarijska oprema itd., informacioni resursi, novčani resursi, usluge drugih (pre-duzetnika ili državnih organa) i poreske obaveze.

Elementi preduzetničke operacije

3.1.7 Informacije Informacije su važan uslov efikasne proizvodnje. One se odavno posmatraju kao strategijski ekonomski

resurs, jer imaju mnoga svojstva kao i svaka druga roba ili usluga : korisnost, cijenu, troškove i sl. Pravovre-mena, sistematična i tačna informacija je osnova kvalitetnog donošenja ekonomskih odluka, jer povećava mogućnost izbora i doprinosi smanjenju rizika i nesigurnosti.

Osnovne karakteristike informacija su:

─ ne troše se prilikom upotrebe, tako da se mogu višestruko koristiti, ─ vremenom zastarijevaju i gube vrijednost, ─ koriste se u raznim oblicima i na razne načine i ─ proizvodnja im je mnogo skuplja od umnožavanja (kopiranja), pa se zato na tržištu najčešće kupuje

pravo korišćenja, a ne pravo kopiranja informacija.

Informaciona sfera obuhvata širok spektar raznih oblika proizvodnje i primjene informacija: komuni-

kacije, obrazovanje, mediji,reklama, naučno-tehnička istraživanja, upravljačka djelatnost itd. Machlup je sve oblasti koje su povezane s proizvodnjom znanja podijelio na pet grupa: obrazovanje, nauka, sredstva maso-vne komunikacije i veza, informaciona tehnologija i informacione usluge. Tržište informacija je u stalnom

96

porastu, na njemu se svakodnevno pojavljuju novi sadržaji, pa je zato konkurencija veoma izražena. Cijenu informacija određuju njena unikalnost, atraktivnost, upotrebljivost, značaj, dostupnost, originalnost, potpu-nost, oblik predaje i sl.

3.2 EKONOMSKA STVARNOST Sve ekonomske aktivnosti i procesi odigravaju se u ekonomskoj stvarnosti. Ona je složena, raznovrsna,

neizvjesna, nepredvidiva, dinamična, protivurječna, otvorena prema promjenama u sebi i okruženju i pov-ezana s mnogim neekonomskim oblicima ljudske djelatnosti.

Ekonomska stvarnost je skup ekonomskih (faktori proizvodnje, ekonomski subjekti, radni procesi i nji-hova organizacija, tehnološki sistemi i sl.) i institucionalnih struktura, ekonomskih aktivnosti i raznih eko-nomskih oblika ponašanja. Ona predstavlja skup (konkretan totalitet, strukturiranu cjelinu) međusobno zavis-nih i uslovljenih autonomnih struktura (ekonomije, prava, politike, kulture, socijalnih odnosa itd.) koji se raz-vijaju u vremenu i prostoru.

faktori ekonomske stvarnosti

opis

Ekonomski ekonomske aktivnosti, privredna struktura i infrastruktura, ekonomske institucije (državno regulisanje, tržišno regulisanje i svojina), ekonomski subjekti, ekonomsko ponašanje i dr.

Prirodni resursi, geografski i klimatski uslovi Međunarodni stabilnost u regionu, uključenost u međunarodne organizacije i sl.

Demografski

starosna, polna i obrazovna struktura stanovništva, dinamika i migracije stanovništva, tradicije, navike i običaji, kvalitet i način života, potrebe i interesi ljudi, nacionalna obilježja i mentalitet, nivo kulturnog razvoja itd.

Društveni sistem socijalne zaštite, socijalna psihologija itd. Politički struktura vlasti, uticaj političkih partija, društvena organizacija itd. Pravni zakonodavstvo, pravna država, opšta sigurnost, stepen sloboda

Institucionalni razvijenost institucionalne strukture (zakonoske i druge regulative) Naučno-kulturni ulaganja u naučno-istraživački rad, obrazovni i kulturni sistem.

Organizaciono-tehnički

struktura i kvalitet tehničko-tehnološke opremljenosti, zaposlenost i međuljud-ski odnosi nivo organizacije i korišćenje kapaciteta, saobraćaj i veze i dr.

Definicija economicsa (ekonomije, ekonomske nauke) se izvodi iz osnovne suprotnosti ekonomske

stvarnosti koji postoji između faktički neograničenih ljudskih potreba za robama i uslugama i ograničenih prirodnih resursa. U tom smislu, L. Robbins smatra da ekonomija izučava ljudsko ponašanje kao odnos iz-među ciljeva i oskudnih sredstava koja imaju alternativne upotrebe. Autori economicsa smatraju da svi sav-remeni ekonomski problemi (inflacija, nezaposlenost, vojni rashodi, energetska kriza, regionalne razlike u razvijenosti, spoljna zaduženost, budžetski deficiti, glad, siromaštvo, nejednakost, zagađivanje čovjekove okoline itd.) imaju korijen u problemu efikasnog korišćenja rijetkih resursa. Zato neki teoretičari smatraju da je ekonomija nauka o rijetkosti.

97

Osnovna suprotnost ekonomske stvarnosti

E K O N O M S K A S T V A R N O S T

0

koli inač

RESURSI :

POTREBE :

vrijeme

rad

kapital

prirodni izvoriinformacije

preduzetni tvoš

fiziolo keš

eg istencijalnez

sigurnosne

dokazivanje

u ivanjež

dru enjež

ograničenemogućnosti

Uzrok raskoraka između ljudskih potreba i resursnih mogućnosti zadovoljenja tih potreba predstavljen je na slici. Vidi se da se prirodni resursi koji su čovječanstvu dostupni vremenom iscrpljuju (smanjuju) – donja crvena linija. S druge strane, ljudske potrebe se vremenom značajno uvećavaju, ne samo zbog povećanja njihovih želja, nego i zbog velikog povećanja stanovništva na Zemlji – gornja zelena linija.

Nedostatak resursa je glavni ekonomski problem ljudi. Zbog toga se kao izuzetno neophodna nameće potreba njihove štednje i s tim u vezi tzv. održivog razvoja.

98

0 ko

liin

a pr

irod

nih

resu

rsa

čvrijeme

deficitresursa

3.3 EKONOMSKA TEORIJA Da bi mogla izučavati ekonomsku stvarnost, ekonomska nauka mora imati svoju teorijsku zasnovanost.

Ekonomska teorija je naučno uopštavanje realnih činjenica, pojava i procesa koji se događaju u ekonom-skoj stvarnosti, koje se zasniva na činjenicama i dokazima, a rezultat je racionalnog mišljenja i upoznavanja zakona ekonomske stvarnosti. Ona ne može pretendovati na apsolutno tačan (istinit) odraz ekonomske stvar-nosti, već mu se približava samo do određenog stepena, kako zbog navedenih njenih karakteristika, tako i zbog činjenice da je mnogo teže proučavati protekle događaje nego one koji su u toku. Pored toga, ona se nalazi u stalnom traženju i razvoju, jer pred njom uvijek niču novi problemi i pojave koji traže objašnjenje i rješenje. Ekonomska teorija često kasni u objašnjenju savremenih procesa i problema, pa se postavlja pitanje osavremenjavanja ekonomskih znanja, odnosno stvaranja nove ekonomske paradigme20, u čijem bi fokusu bilo sintetizovano znanje, multidisciplinarni naučni pristup, relativizirana skala vrijednosnih kriterijuma, pre-vazilaženje jednostranosti i isključivosti itd.

Osobine ekonomske teorije su:

─ apstraktnost (ne odražava u potpunosti i tačno ekonomsku stvarnost), ─ relativnost (nema apsolutne i jedinstvene ekonomske teorije, posebno ne za sva vremena), ─ dinamičnost (razvija se i mijenja predmet izučavanja), ─ ideologizovanost (manje ili više ideološki determinisana, jer opravdava određeni ekonomski pore-

dak, mjere i uslove ekonomskog života), ─ specijalizovanost na pojedine oblasti (teorija cijena i troškova, tržišne ravnoteže, tržišne konjunk-

ture, tržišnih struktura, ekonomskog razvoja, privrednog sistema, međunarodne ekonomije, instituci-ja, istorija ekonomske misli, mikroekonomija, makroekonomija, finansije, spoljna trgovina, računo-vodstvo, analiza bilansa i dr.) i

─ teži originalnosti. Razne ekonomske teorije, krećući se između realnosti i apstrakcija, potreba prakse i ideologije (”obja-

šnjenja i opravdanja” - M. Blaug), mogućnosti predviđanja i razvoja rizika i neizvjesnosti, logike tržišnog izbora i instrumenata planskog upravljanja, principa mikroekonomije i makroekonomije, u težnji da preva- 20 Paradigma je grčka riječ koja znači primjer za ugled, uzor, obrazac, ali se često upotrebljava u različitom smislu. U našem slučaju se misli na fundamentalnu ekonomsku teoriju koja dominira u određenom periodu jenog razvoja. U osnovi svake paradigme leži neka opšta ideja vodilja ili koncepcija, koja svoj konkretni izraz nalazi u a) polaznim ili prvobitnim shvatanjima i b) sistemu osnovnih principa, zakona ili dovoljno vjerovatnih hipoteza. Ti elementi čine koncentraciono jezgro paradigme, i na njihovo iznalaženje, for-mulisanje i zasnovanost treba da se usmjere napori teorijskih istraživača.

99

ziđu sopstvene ograničenosti (zbog kojih i jesu relativne), stalno moraju biti otvorene prema promjenama u praksi. Karakter tih promjena (koje su konstanta vremena) je neizvjestan, nepredvidiv, dinamičan, složen, protivurječan, neravnomjeran, nestabilan, bremenit ”prelaznim” (mješovitim) oblicima i procesima parale-lnog rušenja starog i stvaranja novog, podložan raznim uticajima iz političkog, socijalnog, ekološkog, nauč-no-tehničkog, kulturnog, etičkog i drugog okruženja. Pored izuzetne složenosti, ekonomska stvarnost je sa-tavljena iz procesa koji predstavljaju kombinaciju objektivnih uslova i subjektivnih težnji, koje ekonomska teorija mora uvažavati. Ona ima zadatak da istražuje i otkriva najopštije, fundamentalne principe organizaci-je ekonomskih aktivnosti, u njihovoj tijesnoj međusobnoj zavisnosti i povezanosti sa socijalnim, političkim, ideološkim, institucionalnim, kulturnim i drugim procesima. Savremeni pristup saznavanja i objašnjavanja ekonomske stvarnosti pretpostavlja sintezu različitih teorija (tzv. sintetizovano znanje). To je jedan od os-novnih principa savremene ekonomske nauke (i nauke uopšte), koji omogućava da se pored ekonomskih pojmova, kategorija i sadržaja paralelno izučavaju i analiziraju: opšti zakoni ekonomskog razvoja, mehaniz-mi funkcionisanja makroekonomskih i mikroekonomskih sistema (na nacionalnom i međunarodnom nivou) i principi ponašanja ekonomskih subjekata.

Poznavanje ekonomske teorije i njenih zaključaka je pretpostavka za formiranje sopstvenih zaključaka, ocjenu događaja i promjena u ekonomskoj stvarnosti, donošenje i realizaciju originalnih i nestandardnih me-nadžment odluka. Ona “ne predstavlja skup gotovih preporuka koje su direktno primjenjive u privrednoj pra-ksi, nego je više metod, intelektualni instrument i tehnika mišljenja, koja pomaže svakom ko njom vlada da dođe do pravilnih zaključaka” (Keynes). Ekonomija ima teorijski i primijenjeni karakter (počiva na principu uzajamnosti teorije i prakse). Da bi mogla što bolje odgovoriti na tri centralna i za sve privrede zajednička problema: šta, kako i za koga proizvoditi, P. Samuelson smatra da ona mora uvažavati princip jedinstva mikro i makro analize. Njen primarni zadatak je da opisuje, analizira, objašnjava i dovodi u vezu ponašanje proizvodnje, nezaposlenosti, cijena, troškova, ponude, tražnje, tržišne konjunkture i sličnih fenomena.

Ekonomski način mišljenja omogućuje svim ljudima, a posebno menadžerima, da iz širokog kruga mo-gućnosti izaberu najbolje i da otkriju postojanje uzročno-posledičnih veza između ekonomskih pojava i eko-nomskih veličina. Ekonomska teorija je „tehnika racionalne akcije, koja nam nudi potrebno znanje i na taj način omogućuje da razumijemo dalekosežne posledice brojnih mogućnosti ekonomske politike i usklađivan-je različitih individualnih i društvenih izbora” (L. Robbins,).

Za ekonomsku nauku su veoma značajni odnosi sa politikom (dominacija politike nad ekonomijom), ekologijom (ekološki problemi iziskuju troškove i dovode u pitanje granice ekonomskog rasta), etikom (eko-nomija ne može funkcionisati bez moralnih principa tzv. stabilizatora) i pravom (državni organi formulišu pravne propise - zakone, pravila i uredbe za regulisanje privrednih aktivnosti i ekonomskih odnosa između privrednih subjekata i pojedinaca).

3.4 PREDMET IZUČAVANJA EKONOMIJE Ekonomija ima složen objekat proučavanja, koji može biti različit u zavisnosti od aspekta i nivoa pos-

matranja upravljanja privredom (uobličeni prevod etimološkog određenja ekonomije (grčka riječ) kao nauke o vođenju domaćinstva). Ona nauka treba da objasni:

─ osnovni kategorijalni aparat, ─ suštinu svih ekonomskih pojava i procesa kroz koje se manifestuju i ─ zakone koji ih regulišu. Ekonomija za menadžere, u skladu s nazivom predmeta, treba da teorijsku ekonomiju u što većoj mjeri

funkcionalno poveže i prilagodi menadžment praksi.

100

U sistemu ekonomskih nauka, politička ekonomija je dugo vremena dominirala kao nauka o najopštijim, fundamentalnim principima (zakonima) organizacije ekonomskih aktivnosti društva, u njihovoj tijesnoj pov-ezanosti sa društveno-političkim procesima. U SAD se kasnije pojavio economics kao nova nastavna disci-plina, koja sintetizuje dostignuća više ekonomskih nauka i objašnjava zakone biznisa i mehanizme njegove realizacije, metode privređivanja, ekonomsku politiku, probleme i protivurječnosti prakse raznih ekonomskih oblasti itd. Economics21 izučava probleme efikasnog korišćenja ograničenih proizvodnih resursa ili uprav-ljanja njima s ciljem maksimalnog zadovoljenja neograničenih ljudskih potreba. To je naučna disciplina koja objašnjava na koji način društvo s ograničenim (deficitarnim) resursima rješava šta, kako i za koga pro-izvoditi, odnosno koje robe i usluge moraju biti proizvedene i u kojoj količini, na koji način ih treba pro-izvesti i kome su namijenjene.

Poslednjih decenija predmet proučavanja ekonomije22 se značajno proširio na izučavanje:

─ načina na koje cijene faktora proizvodnje utiču na njihovu alokaciju, ─ ponašanja finansijskih tržišta, ─ uticaja državnog regulisanja na efikasnost tržišta, ─ raspodjele dohodaka i mogućnosti pomoći siromašnima, ─ uticaja državnih rashoda, poreza i budžetskog deficita na ekonomski rast, ─ nezaposlenosti, inflacije, recesije proizvodnje, ekonomske krize i sl., ─ modela trgovine između raznih zemalja i uticaja protekcionizma na otvorenost privrednih sistema, ─ ekonomskog rasta i razvoja, ─ načina efikasnog korišćenja rijetkih (ograničenih) resursa ─ znanja, institucija, održivog razvoja i ekoloških ograničenja. Može se zaključiti da je predmet ekonomije veoma širok i obuhvata ekonomske zakone, principe, me-

tode, probleme, pojave, procese, tendencije, kategorije i institucije koji utiču na opšti razvoj, organizaciju ekonomskog života i ponašanje ljudi u ekonomskim aktivnostima, u uslovima ograničenih resursa i neogra-ničenih potreba, na pozitivnom, normativnom, mikro i makro nivou. Po analogiji, predmet ekonomija za me-nadžere ima u svom fokusu istraživanja sve navedene ekonomske kategorije pojačano osvjetljene kroz priz-mu njihove primjene u svakodnevnoj menadžment praksi.

3.5 SUŠTINA I FUNKCIJE EKONOMIJE Ekonomska nauka razmatra opšta i posebna kategorijalna pitanja i institucionalne okvire ekonomske

stvarnosti (granice optimalnog i pozitivnog djelovanja institucija državnog, tržišnog i svojinskog regulisanja, definisanju njihovog odnosa i zona djelovanja. M. Friedman smatra da ekonomija doprinosi rješavanju kon-flikata između slobode ujedinjavanja i slobode konkurisanja u uslovima date strukture distribuiranih svojin-skih prava.

21 Economics u prevodu znači ekonomska nauka, ekonomija, a economy znači privreda. 22 U ekonomskoj literaturi se koriste termini ekonomija i ekonomika. Kukoleča u svom Organizaciono-poslovnom leksikonu razliku-je ova dva termina (iako navodi da potiču od iste grčke riječi oikonomija) i smatra da je riječ ekonomija sinonim za ekonomski sis-tem ili princip ekonomičnosti, dok je ekonomika nauka o ekonomici (što je pleonazam). Većina autora poistovjećuje ova dva termi-na, jer smatraju da im je značenje isto, pošto imaju isti etimološki korijen od navedene grčke riječi, koja znači upravljanje doma-ćinstvom. U praksi se koristi i jedan i drugi termin za istu materiju teorijske ekonomije, što se može vidjeti i iz spiska navedene literature. U ekonomskoj literaturi engleskog jezičkog područja koriste se dva izraza: «economy»- za privredu (tj. ekonomiju neke zemlje) i «economics»- za ekonomsku nauku ili ekonomsku teoriju.

101

Suština ekonomije je u “proučavanju načina na koji se ljudi i društvo opredeljuju, uz upotrebu novca ili bez njega, da koriste nedovoljna proizvodna sredstva, koja bi se mogla koristiti i za alternativne svrhe, da proizvedu u određenom vremenu razna dobra i da ih raspodele za potrebe potrošnje, sadašnje i buduće, na razne ljude i razne grupe” (P. Samuelson).

Razne ekonomske teorije analiziraju:

─ izbor pravaca (načina) korišćenja ograničenih resursa23 kojima društvo raspolaže za zadovoljenje narastajućih i praktično neograničenih potreba (kao alternativnih i konkurišućih ciljeva),

─ izvorne ekonomske motive (koji su malo podložni promjenama) i ─ složenu ekonomsku stvarnost (koja se nalazi u stalnom preobražaju). Nezavisno od prirode predmeta kojim se ekonomija bavi, kao i pluralizma, složenosti, heterogenosti i

dinamičnosti odnosa u ekonomskoj stvarnosti, njena suština je u analizi izbora kojim ljudi nastoje da mak-simiziraju svoju korisnost. Suština ekonomije je u racionalnom izboru alternativnih upotreba ograničenih resursa koji vrše ekonomski subjekti da bi zadovoljili svoje neograničene potrebe. Donošenje odluka iziskuje uspostavljanje supstitutivnog odnosa između ciljeva. Realizacija bilo kojeg cilja zahtijeva kompromis, jer ima za cijenu odricanje od dostizanja nekih drugih ciljeva (alternativnost).

Primjer: Alternativnost ciljeva Potrošač ima 500€ i ima želju da kupi računar i televizor. Pošto nema dovoljno novca da kupi i jedno i

drugo dobro, a cijena im je ista (500€), potrošač razmišlja šta mu je potrebnije i šta više želi da ima. Odluču-je se da kupi računar. Takvom odlukom kupac odustaje (odriče se) od kupovine televizora.

Kao i svaka nauka, ekonomija ima prvenstveno saznajnu funkciju, koja se sastoji u izučavanju i obja-

šnjavanju ekonomskih pojava i procesa u društvu, otkrivanju suštine ekonomskog života i zakona koji njime upravljaju i ukazivanju na načine njihovog korišćenja. Sa saznajnom funkcijom je tijesno povezana prak-tična funkcija, jer ekonomska nauka uvijek u manjoj ili većoj mjeri izražava interese socijalne grupe ili parti-je koja je na vlasti. U tom smislu, mnogi autori smatraju da ekonomska nauka nikad ne može biti potpuno neutralna, već u manjoj ili većoj mjeri ispunjava svoju ideološku funkciju. Začajne su metodološka funkcija, koja pruža teorijsko-metodološku osnovu velikom broju ekonomskih nauka i humanitarna funkcija, koja proizilazi iz zadatka ekonomske nauke da objašnjava društvene procese i položaj subjekata proizvodnih od-nosa.

3.6 POZITIVNA I NORMATIVNA EKONOMIJA U procesu izučavanja pojava i procesa ekonomske stvarnosti, ekonomisti ih najprije posmatraju, a zatim

sakupljaju o njima bitne podatke (činjenice) i opisuju ih (I nivo). Poslije toga oni donose zaključke o prin-cipima ponašanja ekonomskih subjekata i institucija (regulatora, koordinatora i limitatora ponašanja) koji su u vezi s posmatranim pojavama i procesima.

Izvođenje zaključaka se svodi na definisanje principa ponašanja (teorija) iz činjenica (II nivo) korišćen-jem metoda indukcije i dedukcije. Na kraju se opšti zaključci o ekonomskom ponašanju koriste za izradu odgovarajuće ekonomske politike (III nivo).

Pristupajući izučavanju bilo kojeg problema ili aspekta ekonomske aktivnosti, ekonomisti moraju prim-jenjivati metod indukcije (od posebnog i pojedinačnog prema opštem, od činjenica prema teoriji), pomoću

23 Rijetkost ili ograničenost nekog resursa je stanje njegove neelastične ponude.

102

kojeg se sakupljaju, sistematizuju i uopštavaju činjenice. Koristi se takođe i metod dedukcije (od opšteg pre-ma posebnom i pojedinačnom, od teorija prema činjenicama), koji podrazumijeva definisanje hipoteza, koje se zatim upoređuju s činjenicama. Rezultati koji se dobijaju korišćenjem navedenih metoda korisni su ne sa-mo za objašnjenje ekonomskog ponašanja, nego i za izradu ekonomske politike. Kretanjem od II nivoa pre-ma III nivou pravi se prelaz od pozitivne prema normativnoj ekonomiji.

Pozitivna ekonomija se bavi opisom činjenica i traženjem objektivnih objašnjenja određenih pojava i procesa koji se dešavaju u ekonomskoj stvarnosti. Ona bi trebalo da bude oslobođena subjektivnih ocjena i zaključaka (iako to ponekad nije tako), tako da joj je zadatak da odgovori na pitanja šta jeste i šta može biti (npr. u Crnoj Gori nezaposlenost iznosi 20 % od ukupnog broja radno sposobnog stanovništva, prosječna mjesečna inflacija iznosi 2% itd.). Većina zaključaka pozitivne ekonomije nijesu sporni. Npr. svi se slažu da plaćanje poreza, carina, transporta i sl. utiče na povećanje cijene (i obratno), da povećanje novčane mase izaziva rast cijena i inflaciju itd.

kontroliše ekonomsko ponašanje i njegove posledice

opisna nauka koja se bavi sakupljanjem činjenica o konkretnim problemima ekonomske stvarnosti

i upoređivanjem hipoteza s činjenicama radi provjere teorije

II nivo : PRINCIPI (TEORIJE)

indukcija dedukcija

i utiče na njega.

opšte principe ekonomskog ponašanjaekonomska teorija i ra avaz ž

III nivo : EKONOMSKA POLITIKA

I nivo : ČINJENICEPOZITI

VNA

N ORM

ATIV

NAEK

ONOM

IJA

EKON

OMIJA

Normativna (regulativna) ekonomija predstavlja subjektivne ocjene, predloge ekonomskih rješenja i zaključke o ekonomskoj politici vlade. Ona utvrđuje konkretne uslove ili aspekte ekonomije koji su poželjni ili nepoželjni (npr. inflaciju treba smanjiti na 0,5% mjesečno, ili nezaposlenost treba da bude na nivou od najviše 10% od ukupnog broja radno sposobnog stanovništva). Ona pruža odgovor na pitanje šta treba da bude. Mnogi smatraju da je ekonomija umjetnost (lat. ars), koja služi za ostvarivanje konkretnih ciljeva.

3.7 MIKROEKONOMIJA I MAKROEKONOMIJA Mikroekonomija i makroekonomija su dva fundamentalna područja ekonomske nauke, koja se nalaze u

tijesnoj funkcionalnoj zavisnosti kao dva različita nivoa (aspekta) sagledavanja ekonomske stvarnosti. Mikroekonomija proučava ponašanje individualnih privrednih subjekata - firmi i domaćinstava, tj. pro-

103

izvođača i potrošača. Makroekonomija proučava funkcionisanje privrede u cjelini. U tom smislu, mikro-ekonomija se bavi individualnim izborom (odlukama) privrednih subjekata, pojedinačnim cijenama i nji-hovim odnosima, troškovima, proizvedenim količinama, konkretnim tržištima i njihovim strukturama (kon-kurencijom), kao i sastavnim djelovima tržišta (individualnom ponudom, tražnjom, ravnotežom, elastičnošću i sl.).

Odnos mikroekonomije i makroekonomije

Makroekonomija se bavi agregatnim izrazima (veličinama) nacionalne proizvodnje (društveni bruto

proizvod, društveni proizvod i nacionalni dohodak), agregatnom tražnjom i agregatnom ponudom, ukupnom zaposlenošću, ukupnim investicijama, inflacijom, tj. opštim nivoom cijena, privrednim rastom, valutnim kursom, spoljnotrgovinskim bilansima, instrumentima i mehanizmima državnog regulisanja i makroeko-nomskom politikom.

Većina autora ističe značaj mikroekonomskih osnova makroekonomije, jer su agregatne veličine izraz individualnih ponašanja ekonomskih subjekata. Zbog toga je jasno da podjela na mikroekonomiju i mak-roekonomiju ima uglavnom metodološki značaj. Naravno, može se ravnopravno govoriti i o makroeko-nomskim okvirima mikroekonomije, polazeći od institucionalnih uslova i propisa koje državno regulisanje nameće firmama i domaćinstvima.

Uloga makroekonomije

faktori ekonomskih aktivnosti rezultati ekonomskih aktivnosti

domaća privreda

M A

K R

O –

E

K O

N O

M I

J A

ukupna vrijednost proizvedenih dobara

nivo zaposlenosti

međunarodno okruženje

kretanje nivoa cijena i količine novca

ekonomska politika Vlade ekonomski rast

usklađenost uvoza i izvoza

104

3.8 METOD EKONOMIJE Saznavanje ekonomske stvarnosti je proces teorijskog stvaralaštva, tj. proces kritike, uopštavanja, inter-

pretacije i valorizacije činjenica. On podrazumijeva aktivnost ekonomskih istraživača na otkrivanju (dešifro-vanju) objektivnog sadržaja i značaja činjenica. Takvo teorijsko stvaralaštvo u višestepenom procesu saznan-ja naziva se naučna metoda. Ona je ”tehnika ili navika uma da vlada činjenicama, koja stalno pomiče grani-ce nauke” (J. Schumpeter).

Ekonomija koristi posebne (sopstvene, specifične differentia specifica) i opšte metodološke postupke: apstrakciju, konkretizaciju i verifikaciju. Apstrakcija je postupak razlikovanja bitnog od nebitnog, suštinskog od pojavnog, glavnog od sporednog, kojim se složeni ekonomski sistem, proces ili pojava raščlanjuje na sas-tavne djelove (elemente) i podsisteme (analiza) radi lakšeg izvođenja određenih zaključaka. Na sledećoj eta-pi teorijskog istraživanja vrši se sinteza pojedinih apstrakcija i pojmova u jednu cjelinu konkretnog znanja. Zaključci se donose iz pojedinačnih i posebnih premisa o opštem (indukcija), ili iz opšteg stava o posebnom i pojedinačnom (dedukcija). Rezultati metoda apstrakcije su ekonomske kategorije, zakoni i teorije.

Ekonomske kategorije su apstraktna određenja trajnih i suštinskih karakteristika ekonomskih pojava, procesa, aktivnosti i zakona (npr. roba, novac, cijene, ponuda, tražnja, tržište, porezi, carine itd.). Ekonomski zakoni su apstraktna određenja suštinskih odnosa koji se pod određenim uslovima uspostavljaju između eko-nomskih kategorija (npr. zakon ponude i tražnje).

Ekonomske teorije su naučno usaglašene, apstraktne i logične cjeline koje objašnjavaju određene eko-nomske pojave na bazi djelovanja ekonomskih zakona.

Cilj ekonomskog modela

EKONOMSKI MODEL

pojednostavljuje slo enukonomsku stvarnost

že

poš

kazuje kako spoljne promjenjive utiču na unutra nje

Konkretizacija je postupak povezivanja ekonomskih teorija sa ekonomskim pojavama koje se mogu

direktno posmatrati, tako da predstavlja operacionalizaciju teorije. Njen rezultat je ekonomski model, koji predstavlja pojednostavljenu sliku ekonomske stvarnosti u kojoj se ista svodi na bitne odrednice, suštinska obilježja strukture, ono najbitnije što opredjeljuje i utiče na izgled jednog ambijenta (procesa) u stvarnosti.

Skoro sve agregatne ekonomske veličine se mogu modelovati. Model mora biti jednostavan i razumljiv, jer je to svrha svođenja ukupnosti na bitne konture. Njegov cilj je, pored uprošćavanja ekonomske stvarnosti, da objasni načine na koje egzogene promjenjive djeluju na endogene promjenjive.

složena ekonomska stvarnost

egzogene promjenjive EKONOMSKI MODEL endogene promjenjive

uprošćena ekonomska stvarnost

105

Ekonomski model se sastoji iz varijabli (promjenjivih), relacija i parametara. Varijable su ekonom-ske pojave koje proučavamo (npr. kod modela ponašanja potrošača varijable su količine, cijene, dohoci i ukusi potrošača). One mogu biti endogene (zavisne) i egzogene (nezavisne). Endogene varijable su određene djelovanjem sistema koji proučavamo (cijena, plata, zaposlenost, kamata), a egzogene su spoljne u odnosu na analizirani sistem i uzimaju se kao nešto unaprijed objektivno dato.

Relacije su odnosi između ekonomskih pojava u modelu. One mogu važiti po definiciji (identiteti: prihod je jednak proizvodu cijene i količine, ili uslovi ravnoteže: kada je ponuda jednaka tražnji). Relacije ponašanja odražavaju ponašanje ekonomskih subjekata (reakciju) koje je uglavnom dosledno (npr. kad pada cijena neke robe potrošači teže da kupe veću količinu) Institucionalne relacije pokazuju uticaj državnog re-gulisanja na ekonomske kategorije ili pojave (npr. uticaj poreza i doprinosa na dohodak potrošača). Tehničke relacije pokazuju odnose između ekonomskih i tehničkih veličina (npr. između veličine ulaganja faktora pro-izvodnje i količine proizvoda).

Parametri su teorijski nepromjenjive ekonomske pojave u modelu (konstante), koje stalno utiču na promjenjive ekonomske pojave (varijable) i na relacije. Smatra se da je ekonomski model logički završen kad su egzogene promjenjive date, a broj strukturnih relacija (jednačina) jednak broju nepoznatih endogenih promjenjivih, čija dejstva treba objasniti. Na kraju, verifikacija je postupak provjeravanja ekonomskih za-kona i teorija (kao ekonomskih apstrakcija, principa ponašanja) u stvanom ekonomskom životu, tj. Utvrđi-vanje stepena tačnosti teorijskih predstava o realnom ekonomskom životu. U ekonomiji se najviše koristi statistička verifikacija.

Struktura ekonomskog modela

Primjer: Proces saznanja

čulno uočavanje shvatanje uočenog razumijevanje međuzavisnosti na relacijama dio - cjelina, elemenat - struktura, sadržina - forma, tumačenje (dešifrovanje) činjenica i analiza njihovih uzročno-posledičnih veza zapažanje kontinuiteta (evolucije) promjena u strukturama konstatovanje pravilnosti u procesima i izvođenje zaključaka (sinteza).

106

3.9 EKONOMSKO PONAŠANJE I IZBOR U EKONOMIJI Ekonomsko ponašanje je djelatnost ekonomskih subjekata u pravcu donošenja racionalnih odluka (vrše-

nje izbora) na bazi upoređivanja rezultata i troškova24. Sagledava se preko odnosa neograničenih ciljeva i oskudnih sredstava koja imaju alternativne upotrebe, a realizuju se preko izbora (odlučivanja o najboljoj varijanti). Pretpostavlja se da ekonomski subjekti vrše racionalan izbor rijetkih resursa za realizaciju svojih interesa, polazeći prvenstveno od veće sopstvene koristi, odnosno dobiti. Racionalnost je ponašanje eko-nomskih subjekata usmjereno na ostvarivanje određenih ciljeva uz korišćenje postojećih mogućnosti i uva-žavanje postojećih ograničenja, koje je u skladu s preferencijama i određenim pravilima.

Za racionalan izbor su, pored rijetkih resursa, potrebni:

─ znanje, ─ vrijeme i ─ obilje informacija, koji su takođe ograničeni. Navedena limitiranost potencira značaj izbora u ekonomiji, koji se u najopštijem smislu može svesti na

već navedena Samuelsonova pitanja šta, kako i za koga proizvoditi. Ekonomski subjekti na bazi svojih pref-erencija - davanja prednosti rangiraju sve alternative svojih odluka, koje se donose samostalno, na bazi real-nih (a ne nominalnih) pokazatelja i postojećih informacija, uz poštovanje važećih ograničenja i preuzimanje rizika zbog neizvjesnosti budućih događaja.

Izbor u ekonomiji

IZBOR RESURSICILJEVI

neograni enič ograni enič

alternativni alternativni

maksimizacija minimizacija

ulaganjarezultata

24 Analiza troškova i koristi (cost-benefit) je osnovni instrument ekonomske analize, koji omogućuje upoređivanje direktnih i indi-rektnih troškova pojedinih ekonomskih subjekata s njihovim odgovarajućim koristima.

107

Često se u literaturi upotrebljava pogrešna formulacija “ostvariti maksimalne rezultate (outpute) s mini-malnim troškovima (ulaganjima - inputima)”,. Ona u praksi nije moguća, jer se u ekonomiji ne može iz ničega stvarati nešto. Drugim riječima, moraju se zadati orijentiri: ili rezultati, ili troškovi, da bi se onda real-izovalo efikasno i racionalno ponašnje. Da bi se neka aktivnost (djelatnost) u tržišnim uslovima mogla naz-vati ekonomskom, moraju biti ispunjeni sledeći uslovi:

─ mora postojati više ciljeva (da bi se vršio izbor), ─ ciljevi moraju biti rangirani po značaju i hitnosti (kratki i dugi rok), ─ sredstva za ostvarenje ciljeva moraju biti ograničena i ─ sredstva moraju imati više alternativnih upotreba.

Primjer: Izbor između alternative Kupac ima na raspolaganju 200€ koje želi da potroši. Postoji više dobara (ili : kombinacija dobra) koje

može da kupi za 200€ (vidi tabelu). Kupac se ipak odlučio da kupi novi i luksuzni mobilni telefon. Na taj način, dajući prednost kupovini mobilnog telefona, on se odrekao mnogih drugih mogućnosti da istu količinu novca potroši za kupovinu nekih drugih dobara.

alternativa naziv ekonomskog dobra i cijena izbor

I luksuzni mobilni telefon (200 €) II kvalitetne cipele (200 €) - III biciklo (200 €) - IV odijelo (200 €) - V turističko putovanje (200 €) - VI kombinacija : polovan mobilni telefon (100 €) + pantalone (100€) - VII kombinacija : parfem (50€) + muzički stub (150€) - VIII kombinacija : košulja (50€) + knjige (30€) + vraćanje duga (120) -

Proizilazi da je suština ekonomskih aktivnosti u izboru ciljeva, ograničenih resursa, alternativnih nači-

na upotrebe resursa i ekonomski racionalnog ponašanja. Ekonomsko ponašanje ima smisla samo kada se radi o ograničenim resursima koji imaju alternativne upotrebe (jer bi izbor bio nepotreban kada bi resursi bili neograničeni, a nemoguć kada ne bi bilo mogućnosti njihove alternativne upotrebe).

Ekonomsko ponašanje u tržišnim uslovima karakterišu sledeće osobine:

─ ekonomski subjekti imaju konzistentan skup preferencija (tj. mogućnost potpunog rangiranja svih al-ternativa) o ishodima sopstvenih ekonomskih odluka,

─ izbor ekonomskih subjekata nije podređen nekom drugom (dominantnom) izboru, niti je na bilo koji način ograničena mogućnost izbora,

─ ekonomski subjekti samostalno i nezavisno jedan od drugog teže optimizaciji svoje ciljne funkcije, uz poštovanje postojećih ograničenja (ekonomskih, pravnih, ekoloških, institucionalnih, socijalnih, moralnih i drugih),

─ ekonomski subjekti se racionalno ponašaju, ─ odluke se donose na bazi realnih (a ne nominalnih) cijena, ─ ekonomski subjekti su potpuno informisani o svim relevantnim ekonomskim pokazateljima i doga-

đajima,

108

─ odluke ekonomskih subjekata jesu samostalne i nezavisne, ali se ipak u krajnjoj mjeri nalaze u inter-akciji s odlukama drugih ekonomskih subjekata,

─ odluke se donose uz sopstvenu odgovornost, ali s rizikom i neizvjesnošću u pogledu budućnosti, što povećava značaj informisanosti, znanja, iskustva, opreza, predviđanja i racionalnog ponašanja,

─ odlučujući uticaj na ponašanje ekonomskih subjekata imaju granične (a ne prosječne) veličine na ba-zi upoređivanja koristi i troškova na granici (pri maloj promjeni sopstvenih dejstava) tržišni subjekti donose svoje odluke, odnosno vrše racionalan izbor,

─ svi tržišni subjekti usmjeravaju svoje ekonomsko ponašanje prema ostvarenju što većih faktorskih dohodaka (koristi). U tom smislu firme teže maksimizaciji dobiti, a pojedinci maksimalnom zado-voljenju potreba,

─ pošto se ostvaruje u uslovima dominacije privatne svojine, ekonomsko ponašanje se zasniva na pu-noj zainteresovanosti, motivisanosti, konkurenciji, racionalnosti i slobodi izbora.

Teorija potrošačke tražnje polazi od pretpostavlja da se potrošači racionalno ponašaju u skladu sa šest

aksioma (od kojih se prva tri nazivaju aksiomi racionalnosti):

─ aksiom cjelovitosti, koji podrazumijeva da potrošač ima mogućnost izbora svih dostupnih kombi-nacija dobara u skladu sa svojim preferencijama,

─ aksiom tranzitivnosti, koji utvrđuje da ako se daje prednost kombinaciji dobara A u odnosu na kom-binaciju B, i kombinaciji B u odnosu na kombinaciju C, onda se kao posledica tranzitivnosti pret-postavlja da kombinacija A ima prednost u odnosu na kombinaciju C,

─ aksiom izbora, prema kojem potrošač teži svom najpreferentnijem stanju, ─ aksiom dominacije, prema kojem potrošač uvijek preferira veću količinu dobra u odnosu na manju

količinu, ─ aksiom neprekidnosti, prema kojem postoji skup tačaka koje obrazuju granicu (krivu indiferencije)

koja razdvaja moguće kombinacije dobara na preferentne i nepreferentne i ─ aksiom konveksnosti, prema kojem je kriva indiferencije (na kojoj se vrši izbor) konveksna u od-

nosu na koordinantni početak.

3.10 EKONOMSKA EFIKASNOST Efikasnost i optimalna alokacija resursa su fundamentalni problemi ekonomske nauke. Efikasnost25 po-

drazumijeva što veću iskorišćenost dostupnih i ograničenih resursa. To je stanje u kojem resursi društva maksimalno zadovoljavaju potrebe potrošača, što znači da je to stanje kada više nije moguće reorganizovati proizvodnju i potrošnju na bilo koji način da se poveća zadovoljenje potreba jednog potrošača i da se pri tome ne smanji zadovoljenje potreba drugog potrošača.

Ekonomska efikasnost se definiše i kao način proizvodnje neke robe ili usluge koji minimizira alterna-tivne troškove iskorišćenih resursa (J. Fisher). Ona se u literaturi tumači i kao:

─ nivo ekonomske organizacije pri kojem više nije moguće ostvariti bilo kakve promjene u korist nekog lica ili grupe lica da se ne pogorša položaj drugog lica ili grupe lica,

─ optimalni odnos između troškova rijetkih resursa i proizvedenih roba i usluga nastalih upotrebom tih resursa,

─ proizvodnja roba i usluga određene vrijednosti uz najmanje troškove resursa i

25 Treba razlikovati efikasnost (efficiency) kao odnos između ostvarenih rezultata i utrošeniih sredstava i vremena, od efektivnosti (effectivness), koja se upotrebljava u literaturi iz strategijskog menadžmenta da označi “rad ili ostvarivanje rezultata na pravi način”.

109

─ odsustvo gubitaka ili takvo korišćenje ekonomskih resursa pri kojem se postiže maksimalno mogući nivo proizvodnje pri datim troškovima i tehnologiji.

Efikasnost podrazumijeva izbor pravilnih ciljeva na koje se usmjeravaju svi resursi ekonomskog sub-

jekta. Ona omogućava proizvodnju korisnih dobara, dok rezultativnost omogućuje ostvarivanje postavljenih ciljeva s najmanjim troškovima i greškama. Kad se govori o efikasnosti proizvodnje misli se na proizvodnju roba i usluga uz najniže troškove, tj. na korišćenje minimalne količine resursa za proizvodnju datog obima proizvodnje26.

Alokativna efikasnost resursa postoji u slučaju kada ne postoji bilo koja druga mogućnost izbora dobara kojima bi se s raspoloživim resursima mogle bolje zadovoljiti društvene potreba. Drugim riječima, alokativ-na efikasnost je proizvodnja optimalne kombinacije dobara pomoću najefikasnije kombinacije resursa (pri kojoj se obezbjeđuje proizvodnja s minimalnim alternativnim troškovima), odnosno raspodjela resursa na proizvodnju raznih roba, koja doprinosi maksimalnom zadovoljenju potrošačke (individualne) tražnje. Često se pominje i tehnička efikasnost, koja podrazumijeva odgovor na pitanje kako proizvesti neko dobro s naj-manjim troškovima oskudnih resursa, uz njihovu punu zaposlenost.

Troškovi su :

─ mjera ili cijena nečega što treba da se ustupi da bi se nešto drugo dobilo kupovinom, razmjenom ili proizvodnjom i

─ značajna ekonomska kategorija koja u opštem smislu predstavlja cijenu koju neki ekonomski subje-kat plaća za nabavljeno ili proizvedeno dobro (robu, uslugu, resurs).

Efikasnost je tijesno povezana s tzv. Pareto optimumom, koji postoji onda kad nema mogućnosti da se

ostvari poboljšanje nečijeg položaja bez pogoršanja položaja drugih subjekata. Pareto efikasnost je nivo organizacije ekonomskog sistema na kojem on dobija maksimum korisnosti od raspoloživih resursa i tehno-logije, tako da je nemoguće povećati korisnost bilo kojeg ekonomskog subjekta bez nanošenja štete nekom drugom ekonomskom subjektu. Drugim riječima, Pareto poboljšanje je takva preraspodjela resursa pri kojoj se blagostanje nekih ekonomskih agenata povećava bez smanjenja blagostanja drugih ekonomskih agenata, ili kada se povećava blagostanje svih ekonomskih agenata.

U vezi s prednjim treba istaći da je u upotrebi i termin x(ne)efikasnost, kojim se objašnjava situacija ka-da ukupni troškovi firme nijesu minimizirani jer je ostvarena proizvodnja manja od moguće. Ona predstavlja suprotnost od x-efikasnosti, koja reprezentuje najmanje troškove i najveći učinak zaposlenih.

3.11 EKONOMSKA SLOBODA Ekonomska sloboda je obavljanje ekonomske djelatnosti bez bilo kojeg oblika prinude (ekonomske, ad-

ministrativne, političke i dr.) i ograničenja koja nijesu legitimisana pristankom pojedinaca kroz demokratske procedure i u okviru ustavnih i zakonskih pravila. Ona je uslov realizacije interesa i svih ostalih sloboda po-jedinca. Ograničena je zabranom nanošenja štete drugima. Suština ekonomske slobode je u pravu izbora na koji ćemo način upotrebiti resurse koje posjedujemo, kojim ekonomskim aktivnostima ćemo se baviti, koliko ćemo trošiti, kako ćemo koristiti našu imovinu, koliko ćemo štedjeti itd. – prema našim sopstvenim sklono-stima, preferencijama i reakcijama na ekonomske stimulanse iz okruženja.

26 Obim proizvodnje je količina proizvoda i usluga proizvedena pomoću ulaganja određenih faktora proizvodnje.

110

Ekonomska sloboda podstiče kreaciju, motivaciju, inicijativu, preduzetništvo, zainteresovanost i zdravu konkurenciju kod ekonomskih subjekata. S druge strane, ona onemogućava institucionalizovanje privilegija, procesualne oblike dominacije i totalitarizma, jer predstavlja direktnu suprotnost neograničenoj političkoj moći.

Dobrovoljna razmjena je potreban, ali ne i dovoljan uslov za ekonomsku slobodu: njen uslov i pretpos-tavka su još i pravna država, demokratija i razvijena institucionalna sredina. Postavlja se pitanje: na koji zadovoljavajući način se u sistemu tržišnog privređivanja može obezbijediti saradnja i zajedništvo između slobode izbora pojedinaca sa kolektivnim interesima? Na ovo pitanje je, smatraju Milton i Rose Friedman, teško dati jednoznačan odgovor, posebno kad se ima u vidu da do usaglašavanja ne može doći na dobro-voljnim osnovama, već samo ako se zadovolje interesi i jedne i druge strane, kao što je to slučaj kod raz-mjene. Navedeno pitanje se može formulisati i drugačije: kako se može ograničiti državno regulisanje, a da država i dalje uspješno obavlja svoje suštinske ekonomske funkcije.

3.12 EKONOMSKO DOBRO Ekonomska dobra su predmeti koji pozitivno utiču na ekonomsko blagostanje, tj. imaju sposobnost da

zadovolje neku ljudsku potrebu. Za ekonomsko dobro je karakteristično da je rijetko, da je potrebno za zado-voljenje neke ljudske potrebe i da je zbog toga čovjek spreman da žrtvuje određenu količinu drugih dobara. U ekonomska dobra spadaju razni proizvodi, usluge, resursi, ali i zdravlje, slobodno vrijeme i sl. Do pojave velikih ekoloških problema (zagađivanje čovjekove okoline i sl.) smatralo se da postoje besplatna dobra, koja su dostupna za korišćenje u neograničenim količinama bez plaćanja bilo kakve cijene. To je bilo pog-rešno mišljenje, jer svako ekonomsko dobro ima svoju cijenu, a besplatna dobra bi se nemilosrdno koristila, što bi dovelo do velikih negativnih posledica. Besplatno dobro je svako dobro čija je ponuda pri nultoj cijeni jednaka tražnji, tj. neograničeno dobro kod kojeg nema prava svojine (vazduh, Sunčeva svjetlost). Koristi se i termin anti-dobro, i to pri razmatranju troškova povezanih sa spoljnim efektima. To je dobro koje ima neg-ativnu korisnost za potrošača.

Razlikuju se privatna i kolektivna dobra. Kod privatnih dobara individualna potrošnja a) iziskuje troš-kove i b) isključuje mogućnost potrošnje od strane drugih lica. Kolektivna dobra su svima dostupna bez ika-kvih troškova. Ona se, po mišljenju Samuelsona, svima daju na korišćenje, nekonkurentna su i neisključiva u potrošnji (ne zahtijevaju tržište), a njihova se raspodjela u društvu zasniva na političkim odlukama.

Nekonkurentnost javnog dobra je njegova osobina da podliježe nekonkurentnoj potrošnji, koja znači da potrošnja dobra od strane jednog čovjeka ne smanjuje njegovu dostupnost za druge ljude, odnosno da je jav-no dobro dostupno svima. Neisključivost javnog dobra je njegova osobina da se ni jedna individua ne može isključiti iz njegove potrošnje, bez dopunskih plaćanja za njegovo korišćenje.

Ponekad se koristi termin mješovito dobro, koji označava ono dobro čije se koristi od potrošnje ne mogu organičiti isključivo na jednu osobu, ali nije ni dostupno svima u jednakom stepenu. Na taj način, ova dobra se nalaze između privatnih i društvenih dobara i sadrže u sebi elemente jednih i drugih. Npr. vakcina protiv neke bolesti je mješovito dobro jer donosi korist društvu u cjelini i osobi koja je primila, ali prednost od vakcinisanja nije ravnomjerno raspoređena u društvu.

U literaturi se kao paradoks navodi dobro Giffena, čija tražnja ima tendenciju pada u mjeri sniženja ci-jene, što protivurječi zakonu tražnje, i obratno. Giffen je objasnio da siromasi kupuju više hljeba kada raste njegova cijena. Ta situacija se pojavljuje onda kada apsolutna veličina efekta dohotka pri rastu cijena postaje veća od negativne veličine efekta supstitucije. Dohodna elastičnost tražnje za tzv. „loša” ili „inferiorna” do-bra je negativna.

111

3.13 KORISNOST EKONOMSKIH DOBARA Korisnost dobra je njegova sposobnost da podmiri određenu potrebu. Zato ga potrošač kupuje. Dobra

nemaju mjerljivu (kardinalnu) nego rangirajuću (ordinalnu) korisnost, koju potrošači određuju prema ste-penu svojih želja, tj. preko davanja prednosti (preferencija). Polazi se od činjenice da jedna kombinacija do-bara ima za potrošača veću korisnost od neke druge kombinacije, i da će se potrošač uvijek odlučiti za kupo-vinu one kombinacije koja mu donosi veću korisnost u potrošnji. Zasićenost nekim dobrom smanjuje nje-govu korisnost, zbog čega se dodatnom kupovinom nekog dobra povećava njegova ukupna korisnost, ali opada marginalna ili granična korisnost (priraštaj korisnosti).

Značaj roba na tržištu opredjeljuje granična korisnost: potrošač će vršiti izbor roba (mijenjati njihovu strukturu) sve dok se ne izjednače njihove granične korisnosti. Svakom beskonačno malom povećanju koli-čine dobra q odgovara porast ukupne korisnosti. Iako ukupna korisnost raste, granična korisnost opada, jer se povećavanjem količine nekog dobra kojom raspolažemo smanjuje vrijednost svake dopunske jedinice tog dobra. Na taj način, cijenu dobra ne određuje njegova ukupna korisnost, nego granična korisnost za po-trošača. U tački A ukupna korisnost dostiže svoj maksimum (što znači da je dobro u potpunosti zadovoljilo potrebu potrošača), a granična korisnost je jednaka nuli. Zato je dalja upotreba dobra štetna, tako da se sma-njuju i ukupna i granična korisnost.

Ukupna i granična korisnost

ukupna

korisnost

grani na čkorisnost

količina dobra

količina dobra

0

0

A

maksimumukupne korisnosti

A'

dobro ještetno

dobro jekorisno

Zakon opadajuće granične korisnosti predstavlja osnovu za definisanje tražnje kupaca. U tržišnoj ekonomiji korisnosti se raspoređuju prema cijenama roba. Cijena mora odgovarati graničnoj

korisnosti robe (stepenu njenog značaja za potrošača i zasićenosti na tržištu). Ona se definiše kao:

─ količina novca (ili drugih roba i usluga) koja se plaća za jedinicu robe ili usluge, ─ novčani izraz “vrijednosti” robe i ─ količina novca koje se treba odreći da bi se dobilo određeno dobro, usluga ili resurs.

112

Opadanje granične korisnosti kafe

šz

tetidravlju

granična korisnost opada

ukup rastena korisnost

I II III IV V VI

!

granica

Stepen korisnosti opada s povećanjem količine. Pri porastu cijena dolazi do promjena u strukturi i hije-

rarhiji korisnosti (praktično u strukturi tražnje i potrošnje). Ako rastu cijene roba, pada njihova relativna korisnost (tj. tražnja), pa kupac traži iste ili približne granične korisnosti kod drugih dobara koje zamjenjuju prve (supstituta). Supstituti su konkurentna dobra, resursi ili usluge koji zamjenjuju jedni druge, tj. kod kojih postoji direktan odnos između cijene jedne robe i tražnje za drugom robom, tako da povećanje cijene jedne robe dovodi do povećanja tražnje za drugom robom (npr. jabuke i kruške).

3.13.1 Budžetska linija Budžetska linija predstavlja liniju potrošačkih mogućnosti. Naziva se drukčije i linija budžetskog

ograničenja (potrošača). Ona prikazuje šta sve može potrošač sebi da priušti, tj. koje sve kombinacije (tzv. „korpe”) konkretnih ekonomskih dobara potrošač može kupiti za svoj nominalni dohodak pri postojećim tržišnim cijenama. Drugim riječima, ona pokazuje moguće kupovine potrošača, pod uslovom da on troši cjelokupan raspoloživi dohodak za kupovinu konkretnih ekonomskih dobara. Izraz „konkretnih” se upotre-bljava da bi se precizno odredilo da se radi o ekonomskim dobrima koje potrošač kupuje po određenoj cijeni i u određenoj količini (kilogramima, komadima, litrima i drugim mjernim jedinicama).

Budžetska linija (budžetsko ograničenje) se može prikazati budžetskom jednačinom:

B= (X px) (Y py ) (Z pz ) ... ,

gdje su X ,Y i Z količine nekih ekonomskih dobara, a px i py su njihove tržišne cijene. Slijedi da je Y= (-px:py) X, gdje je (-px:py) koeficijent (opadajućeg) smjera budžetske linije koji mjeri

njen nagib sa x-osom. Ono prikazuje koje sve kombinacije može kupiti za svoj nominalni dohodak pri posto-jećim tržišnim cijenama.

Primjer: Kombinacije mogućih kupovina Potrošačev dohodak iznosi 500€. On želi da ga utroši na kupovinu 3 dobra: meso (cijena je 10€ za 1

kg.), sir (cijena 8€ za 1kg) i ulje (cijena je 2€ za 1 litar). Jasno je da potrošač može izabrati razne kombinaci-je (korpe) navedenih dobara. Pretpostavimo da se potrošač bira 4 kombinacije A, B, C i D, i to kako slijedi:

113

kombinacija kg/vrijednost dobro A B C D meso 40 / 400€ 25 / 250€ 40 / 320€ 30 / 300€ sir 10 / 80€ 20 / 160€ 15 / 150€ 10 /80€ ulje 10 / 20€ 45 / 90€ 15 / 30€ 10 / 20€ utrošeno 500€ 500€ 500 400 neutrošeno 0 0 0 100€

Grafički primjer: Na grafiku smo na x-osi i y-osi predstavili potrošnju raznih dobara, i to na x-osi mesa (čija je cijena

10€/kg), a na y-osi sira (čija je cijena 8€/kg). Budžetska linija (koja se naziva i linija potrošačkih mogućnosti ili linija dohotka) dobija se grafički na sledeći način:

─ pretpostavlja se da veličina potrošačevog dohotka (budžeta) iznosi 800€, ─ na y-osi se dobija krajnja tačka budžetske linije tako što se pretpostavi da potrošač cijeli svoj

dohodak od 800€ utroši na kupovinu mesa. Pošto je pretpostavljena cijena mesa 10€/kg., potrošač može kupiti maksimalno 80kg mesa (ako svoj dohodak troši samo za kupovinu mesa),

─ na x-osi se dobija krajnja tačka budžetske linije tako što se pretpostavi da potrošač cijeli svoj dohodak od 800€ utroši na kupovinu sira. Pošto je pretpostavljena cijena sira 8€/kg., potrošač može kupiti maksimalno 100kg sira (ako svoj dohodak troši samo za kupovinu sira).

Budžetsko ograničenje potrošača

Bilo koja kupovina na budžetskoj liniji (npr. tačka A) znači utrošak cjelokupnog raspoloživog dohotka potrošača. U tački A potrošač kupuje kombinaciju od 50 kg. sira i 40 kg. mesa.

114

Bilo koja kupovina unutar budžetskog polja (npr. tačka B) znači da još nije utrošen sav dohodak po-trošača. U tački B potrošač kupuje 13 kg. sira i 47 kg. mesa. Pošto je utrošeni dohodak jednak 517€, jer je (13kg.x8€) + (47kg.x10€) = 571€, proizilazi da potrošaču ostaje 229€.

Linija budžetskog ograničenja zatvara sa koordinatnim početkom tzv. budžetsko polje (označeno ze-lenom bojom), koje prikazuje sve dostupne potrošačeve kupovine.

Bilo koja kupovina izvan budžetskog polja (npr. tačka C) nije ostvarljiva pri pretpostavljenom dohotku. U tački C potrošačeva kombinacija je 64 kg. sira i 59 kg. mesa, što košta 1.102€, proizilazi da potrošaču nedostaje za kupovinu navedene kombinacije dobara 302€.

3.14 KORISNOST I KRIVE INDIFERENCIJE Kriva ravnodušnosti ili indiferencije predstavlja krivu jednake korisnosti za potrošača. Da bi shvatili šta

ona predstavlja, kontruisaćemo krivu površinu korisnosti polazeći od kombinacije dva proizvoda x i y koji daju funkciju korisnosti U. Svakoj kombinaciji (npr. tačka N, za koju je X=0P, a Y=0Q) odgovara u trećoj dimenziji U tačka N’ koja označava veličinu korisnosti. Spajanjem svih tačaka koje odgovaraju raznim kom-binacijama na površini X0Y dobila bi se kriva površina u prostoru, koja ustvari predstavlja funkciju korisnosti dva dobra U = f (X,Y).

Funkcija (površina) korisnosti

Mapa krivih indiferencije

Kada se ta kriva površina presječe na dvije razne visine (dva nivoa korisnosti) 0' i 0'' horizontalnim

ravnima X’0’Y’ i X’’0’’Y’’ koje su paralelne sa ravni Y0Y, tada se dobijaju presjeci u obliku krivih linija, čije tačkaste konture projektovane na horizontalnoj ravni X0Y daju tzv. krive indiferencije i1 i i2.

Ako krive indiferencije u ravni X0Y prenesemo na poseban grafik, dobijamo tzv. mapu krivih in-diferencije.

Tačke P i Q se nalaze na istoj krivoj indiferencije (i2), koja je najudaljenija od koordinantnog početka, tj. nalazi se na većem nivou korisnosti. One predstavljaju određenu kombinaciju proizvoda X i Y između kojih je potrošač indiferentan, jer se nalaze na istom nivou korisnosti. Krive indiferencije u ravni X0Y predstavlja-ju geometrijsko mjesto različitih kombinacija proizvoda Y i X između kojih je potrošač ravnodušan, jer bilo

115

koja kombinacija na istoj krivoj indiferencije obezbjeđuje isti nivo korisnosti, odnosno zadovoljenja potreba. Kretanje po istoj krivoj za potrošača znači isti nivo korisnosti, a prelazak sa jedne krive indiferencije

na drugu znači promjenu nivoa korisnosti. Osobine krivih indiferencije su:

─ opadaju slijeva udesno, odnosno negativnog su nagiba, ─ konveksne su prema ishodištu, ─ nikad se ne sijeku, ─ na njima se vrši izbor (supstitucija dobara) i ─ nedefinisane su. Pošto predstavljaju isti novo korisnosti, one se mogu koristiti u analitičke svrhe: za izbor potrošača i za

analizu potrošača na tržištu, jer se na njima može vršiti zamjena jednog dobra za drugo dobro, pri za-državanju potrošača na istom nivou korisnosti.

3.15 SUPSTITUCIJA DOBARA Na čitavoj krivoj indiferencije je, u principu, moguća zamjena jednog dobra (X) drugim dobrom (Y),

tako da ona predstavlja zonu supstitucije. Radi lakšeg razumijevanja na slici smo prikazali krivu indiferencije na kojoj je posebno istaknuta zona supstitucije (odrezak AB), u kojoj zamjena ima smisla. Količina dobra X jednaka duži 0M predstavlja minimalnu količinu potrošnje dobra X od koje potrošač može odustati u zam-jenu za maksimalno moguću količinu dobra Y (koju predstavlja duž 0Q).

Zona supstitucije

Granična stopa supstitucije

Slično tome, količina dobra Y jednaka duži 0P predstavlja minimalnu količinu potrošnje dobra Y od ko-je potrošač može odustati u zamjenu za maksimalno moguću količinu dobra X (koju predstavlja duž 0N).

U raznim tačkama krive indiferencije granična stopa supstitucije (GSS) određuje uslove razmjene jedne robe drugom iste korisnosti. Taj odnos predstavlja tangens ugla (negativnog nagiba) krive indiferencije u

116

određenoj tački, koji je negativna veličina, tj. GSS = y / x, za u=const. Pošto je kriva indiferencije po definiciji opadajuća, potrošač koji se kreće po njoj slijeva udesno smanju-

je potrošnju dobra Y a povećava potrošnju dobra X, uz zadržavanje istog nivoa korisnosti, odnosno potrošač žrtvuje sve manje jedinica dobra Y za sticanje jedne dodatne jedinice dobra X. Premještanje iz tačke A u tačku B, C i D na slici to pokazuje. Odnos u kojem se pri premještanju iz jedne u drugu tačku krive in-diferencije zamjenjuje jedno dobro drugim naziva se granična stopa supstitucije. To je odnos količine dobra Y kojeg se potrošač mora odreći prema dodatnoj potrošnji jedne jedinice dobra X, uz zadržavanje istog nivoa korisnosti (potrošnje).

3.16 OPORTUNITETNI (ALTERNATIVNI) TROSKOVI Limitiranost resursa znači da je mogućnost povećanja proizvodnje jednog dobra povezana sa smanjen-

jem (odustajanjem od) proizvodnje drugog dobra. Limitiranost potrošačevog dohotka znači da je mogućnost povećanja potrošnje jednog dobra povezana sa smanjenjem (tj. odustajanjem od) potrošnje drugog dobra. Na navedenim činjenicama se zasniva pojam alternativnih troškova, koji se određuje količinom drugog dobra od čije se proizvodnje (potrošnje) odustaje (crvena zagrada) zbog proizvodnje (potrošnje) prvog dobra (zele-na zagrada).

Alternativni troškovi

Na slici se vidi da alternativni trošak jedne jedinice dobra X u tački A iznosi tri jedinice dobra Y, dok je

u tački C obratno, jer alternativni trošak jedinice dobra Y iznosi tri jedinice dobra X. Ograničenost potrošačevog dohotka (budžeta) znači da je mogućnost povećanja potrošnje jednog dobra

povezana sa smanjenjem (tj. odustajanjem od) potrošnje drugog dobra. Na navedenim činjenicama se zasniva pojam alternativnih troškova, koji se određuje količinom drugog dobra od čije se proizvodnje (ili potrošnje) odustaje zbog proizvodnje (ili potrošnje) prvog dobra. Drugim riječima, alternativni trošak nekog dobra je ono čega se odričemo da bi dobili to dobro.

Alternativni troškovi su količina (vrijednost) drugih roba ili usluga kojih se odričemo da bi imali mo-gućnost nabavke konkretne robe ili usluge, mjerena s aspekta izgubljenih mogućnosti najbolje od dostupnih alternativnih rješenja.

117

Primjer: Poljoprivrednik je uložio 1.000€ u proizvodnju krompira. Cijena krompira istog kvaliteta na tržišti je 0,5

€. Poljoprivrednik je uspio da proizvede 3000 kg. krompira, koje je prodao na tržištu 3.000€. To znači da je uvećao svoj uloženi novac tri puta. Isti proizvođač je procijenio da je mogao na istoj zemlji proizvesti svega 1.000 kg. salate, čija je cijena 2€ za kilogram. Proizvođač je svojom odlukom da proizvodi krompir odustao od proizvodnje salate. Proizilazi da 1.000 kg. salate za posmatranog poljoprivrednika predstavlja alternativni trošak. Radi se o veoma pojednostavljenom razmišljanju (modeliranju ekonomske stvarnosti). Jer, zane-maruju se mnoge stvari, kao npr.: mnoge druge mogućnosti kombinacije u proizvodnji npr. krompira i salate, prevozni troškovi, porezi, rizici zbog suše i nevremena.

Alternativnost znači da je mogućnost povećanja proizvodnje (ili potrošnje) jednog dobra povezana sa smanjenjem (odustajanjem od) proizvodnje (ili potrošnje) drugog dobra.

3.17 IZBOR POTROŠAČA I PROIZVOĐAČA Izbor proizvođača se razlikuje od izbora potrošača. Prvi se ostvaruje na krivoj proizvodnih mogućnosti,

a drugi na krivoj indiferencije. U vezi s tim, potrebno je razlikovati alternativne troškove proizvođača, koji stalno rastu na krivoj proizvodnih mogućnosti, i potrošača, koji stalno opadaju na krivoj indiferencije (zbog saturacije potreba).

Razlika između izbora proizvođača i izbora potrošača

Iz krive proizvodnih mogućnosti (koja će biti detaljno objašnjena kasnije, prilikom razmatranja pro-

izvodnje) se vidi da proizvođač, krećući se s lijeva u desno mora za svaku dodatnu jedinicu proizvodnje pr-vog dobra (X) žrtvovati sve veću količinu proizvodnje drugog dobra (Y). Obratno, iz krive indiferencije se vidi da potrošač, krećući se takođe s lijeva u desno, mora za svaku dodatnu jedinicu potrošnje prvog dobra (X) žrtvovati sve manju količinu drugog dobra (Y).

118

1.18 RAVNOTEŽA POTROŠAČA Ravnoteža potrošača zahtijeva jednakost između granične stope supstitucije dva proizvoda (Y / X) i

odnosa njihovih cijena (px / py) koji predstavlja koeficijent pravca budžetskog ograničenja. Ona se ostvaruje u tački E dodira budžetske linije (linije potrošačkih mogućnosti) i krive indiferencije (linije potrošačkih želja). Linija budžetskog ograničenja zatvara sa koordinatnim početkom tzv. budžetsko polje, koje prikazuje sve dostupne potrošačeve kupovine. Kupovine na budžetskoj liniji znače utrošak cjelokupnog raspoloživog dohotka potrošača, a kupovine unutar budžetskog polja znače da još nije utrošen sav dohodak potrošača.

Ravnoteža potrošača

Na našem primjeru smo na x-osi i y-osi predstavili potrošnju raznih dobara, pri čemu budžetska linija B

(linija potrošačkih mogućnosti, ili linija cijena) spaja tačku na x-osi koja predstavlja 8 jedinica dobra X (čija je cijena 10€) sa tačkom na y-osi koja predstavlja 10 jedinica dobra Y (čija je cijena 8€). Prednje se obja-šnjava na sledeći način: ako potrošač upotrijebi cijeli svoj dohodak od 80€ za kupovinu dobra X, on može kupiti 8 jedinica dobra X, a ako upotrijebi cijeli svoj dohodak za kupovinu dobra Y, on može kupiti 10 jedinica dobra Y.

Krive i1, i2 i i3 su pretpostavljene krive indiferencije. U ravnotežnoj tački E potrošač dostiže najvišu moguću krivu indiferencije za njegov dohodak B koji je fiksiran i iznosi 80€. U toj tački granična stopa sup-stitucije dobara X i Y jednaka je odnosu njihovih cijena.

Pri promjenama cijena, potrošačkog dohotka i potrošačkih ukusa i navika, dolazi do novih položaja po-trošačke ravnoteže.

U I slučaju, promjena dohotka (povećanje ili smanjenje) pomjera budžetsku liniju gore-desno ili dolje-lijevo, ali se njen nagib ne mijenja. U slučaju pada cijene nekog dobra, potrošač za svoj dohodak može da kupi veću količinu toga dobra nego ranije. To dovodi do rasta realnog dohotka potrošača, tj. do povećanja njegove kupovne moći. U slučaju povećanja cijene nekog dobra, dolazi do pada realnog dohotka i smanjenja kupovne moći potrošača.

119

Kod efekta dohotka smanjenje dohotka utiče na pomjeranje budžetske linije lijevo-dolje, dok povećanje dohotka utiče na pomjeranje budžetske linije desno-gore. Pri tome je nova budžetska linija uvijek paralelna sa starom. U primjeru smo pretpostavili da dolazi do jednakih promjena cijena za dobro A i dobro B.

Promjene budžetske linije

U II slučaju, promjena cijene dobra A (meso) dovodi do pomjeranja budžetske linije na taj način poskupljenje mesa pomjera budžetsku liniju na dolje uz y-osu (što znači mogućnost manje kupovine mesa), dok pojeftinjenje mesa pomjera budžetsku liniju na gore uz y-osu (što znači mogućnost veće kupovine me-sa). U III slučaju, promjena cijene dobra B (hleba) dovodi do pomjeranja budžetske linije na taj način što njeno poskupljenje pomjera budžetsku liniju lijevo uz x-osu (što znači mogućnost manje kupovine hleba), dok njeno pojeftinjenje pomjera budžetsku liniju desno uz x-osu (što znači mogućnost veće kupovine hleba).

Promjene veličine nominalnog dohotka, kao što smo naveli u prethodnom izlaganju, dovode do promjene položaja budžetske linije (lijevo-dolje u slučaju smanjenja, odnosno desno-gore u slučaju povećan-ja dohotka). Ako pretpostavimo da su na svim novim položajima budžetske linije poznate krive indiferencije, kao i sve ravnotežne tačke potrošača, njihovim spajanjem dobijamo tzv. krivu odnosa dohotka i potrošnje.

3.18.1 Uticaj promjene dohotka potrosaca i cijene dobara na promjenu ravnoteze potrošača Promjene veličine nominalnog dohotka, kao što smo naveli u prethodnom izlaganju, dovode do prom-

jene položaja budžetske linije (lijevo-dolje u slučaju smanjenja, odnosno desno-gore u slučaju povećanja dohotka). Ako pretpostavimo da su na svim novim položajima budžetske linije poznate krive indiferencije, kao i sve ravnotežne tačke potrošača, njihovim spajanjem dobijamo tzv. krivu odnosa dohotka i potrošnje. Promjenom relativnog odnosa cijena dobara X i/ili Y na tržištu takođe dolazi do pomjeranja budžetske linije, ali ne paralelno kao kod promjene dohotka. Ako dođe do smanjenja cijene bilo kog dobra (X ili Y) potrošači će moći da kupe veću količinu tog dobra, i obratno.

Pretpostavimo:

─ da se smanjuje cijena samo dobra X i ─ da su na svim novim položajima budžetske linije poznate krive indiferencije, a samim tim i nove

ravnotežne tačke potrošača. Ako spojimo sve ravnotežne tačke potrošača, dobijamo tzv. krivu odnosa cijene i potrošnje, koja

pokazuje strukturu optimalne potrošnje pri raznim cijenama dobra X, konstantnoj cijeni dobra Y i konstant-nom dohotku.

120

1.19 EFEKAT DOHOTKA I EFEKAT SUPSTITUCIJE Promjene cijene robe utiču na promjenu tražnje, što je praćeno sa dva efekta:

─ efektom dohotka, koji predstavlja povećanje potrošnje nekog dobra kao rezultat pada njegove cijene i dovodi do rasta realnog dohotka, odnosno kupovne moći potrošača, i obratno) i

─ efektom supstitucije, koji predstavlja reakciju potrošača na rast cijene nekog dobra koje koristi i dovodi do smanjenja kupovine poskupljene robe i povećanja kupovine njegovog supstituta.

Pri porastu cijena dolazi do promjena u potrošačkoj strukturi korisnosti (praktično u strukturi tražnje i

potrošnje). Ako raste cijena jednog dobra, pada njegova relativna korisnost (tj. tražnja), pa kupac traži istu ili približnu graničnu korisnost kod nekog drugog dobra koje može u potrošnji zamijeniti prvo dobro. Tu se radi o supstitutu, tj. dobru koje zamjenjuje neko drugo dobro. Kod supstituta postoji direktan odnos između ci-jene jednog dobra i tražnje za drugim dobrom, tako da povećanje cijene jednog dobra (npr. kruške) dovodi do opadanja tražnje za njim i posledično do povećanja tražnje za drugim dobrom - supstitutom (npr. jabuke).

Efekat supstitucije

Efekat dohotka

121

Kod efekta supstitucije povećanje cijene dobra A dovodi do smanjenja njegove kupovine i porasta kupovine dobra B, koja služi kao supstitut dobra A.U slučaju pada cijene nekog dobra, potrošač za svoj dohodak (budžet) može da kupi veću količinu toga dobra nego ranije. To objektivno dovodi do rasta realnog dohotka potrošača, odnosno do povećanja njegove kupovne moći. U slučaju povećanja cijene nekog dobra, dolazi do pada realnog dohotka i smanjenja kupovne moći potrošača.

Kod efekta dohotka smanjenje dohotka utiče na pomjeranje budžetske linije ulijevo, dok povećanje do-hotka utiče na pomjeranje budžetske linije udesno, pri čemu je nova budžetska linija uvijek paralelna sa starom. Napomena: U navedenom primjeru pretpostavili smo da dolazi do jednakih promjena cijena za do-bro A i dobro B.

Uticaj promjene cijene mesa na pomjeranje budžetske linije. U I slučaju, poskupljenje cijene mesa dovodi do pomjeranja budžetske linije nadolje uz y-osu (što znači

mogućnost manje kupovine mesa). Pojeftinjenje cijene mesa pomjera budžetsku liniju nagore uz y-osu (što znači mogućnost veće kupovine mesa).

Uticaj promjene cijene hleba na pomjeranje budžetske linije. U II slučaju, poskupljenje cijene hleba dovodi do pomjeranja budžetske linije ulijevo uz x-osu (što

znači mogućnost manje kupovine hleba). Pojeftinjenje cijene hleba pomjera budžetsku liniju udesno uz x-osu (što znači mogućnost veće kupovine hleba).

Pomjeranje budžetske linije prilikom rasta (ili pada) cijene samo jednog dobra

Pretpostavimo da je došlo do smanjenja cijene dobra X, a da je cijena dobra Y ostala nepromijenjena, što dovodi do a) rasta realnog dohotka potrošača (odnosno pomjeranja njegove budžetske linije iz položaja B u položaj B’, i b) promjene odnosa supstitucije jednog dobra drugim. Postavlja se pitanje: u kojoj je mjeri rast tražnje (dohotka) izazvan supstitucijom zbog smanjenja cijene dobra X, a u kojoj mjeri rastom realnog dohotka.

Dakle, potrebno je ukupni efekat ili efekat cijene, koji je nastao zbog smanjenja cijene dobra X ge-ometrijski raščlaniti na efekat supstitucije i efekat dohotka.

Pod pretpostavkomu da su poznate krive indiferencije (uvijek ih zato uzimamo kao pretpostavljene) i ravnoteže potrošača, nacrtaćemo novu budžetsku liniju D’, koja je nastala paralelnim pomjeranjem budžetske linije D1 do položaja dirke na početnu krivu indiferencije i0.

Projekcija odsječka E0E1 na x-osu predstavlja ukupan efekat, projekcija odsječka E0E’ na x-osi pred-stavlja efekat supstitucije, a projekcija odsječka E’E1 predstavlja efekat dohotka.

122

Efekti cijene, supstitucije i dohotka

Primjer: Zalihe i tokovi

Sve promjenjive koje ekonomisti izučavaju, ili s kojima menadžeri svakodnevno rade karakterišu se količinom robe, novca i sl. Ekonomisti razlikuju dva tipa količinskih promjenjivih: zalihu i tok. Zaliha (stocks) je količina neke ekonomske veličine izmjerena u datom vremenskom momentu, dok je tok (flow) količina ekonomske promjenjive iz-mjerena u jedinici vremena. Da bi shvatili o čemu je riječ, na crtežu smo prikazali posudu s vodom u koju iz česme toči vodi. Količina vode koja se nalazi u posudi u datom momentu predstavlja zalihu vode (npr. 20 litara). Količina vode koja dotiče iz česme u nekom izabranom vremenskom periodu (sekunda, minuta, sat) predstavlja tok vode. Posuda prikazana na slici predstavlja klasičan primjer za shvatanje ekonomskih pojmova zalihe i toka. Možemo pretpostaviti da npr. u posudu svakog minuta dotiče 5 litara vode, a da iz posude otiče 2 litra vode.

zaliha

tok

tok

Uplate

BANKA

Isplate

Prilikom razrade teorijskih osnova bilo koje ekonomske analize sretamo se sa zavisnošću između zaliha i tokova. Pored toga, često je potrebno odrediti da li ekonomski pokazatelji koje izučavamo predstavljaju zalihu ili tok, i kakva zavisnost postoji među njima. U našem primjeru je ta zavisnost očigledna, jer je zaliha vode rezultat akumulirane vode iz česme. Tok vode je predstavljen prilivom (dotokom) i odlivom, koji mijenjaju stanje zaliha vode u posudi.

Kao pojednostavljen primjer možemo navesti štedionicu kroz koju stalno cirkuliše novac: jedni ga ulažu (uplate), a drugi ga podižu (isplate). Imovina nekog ekonomskog subjekta je zaliha, njegovi prihodi i rashodi su tok. Tako npr. akumulacija je zaliha, a investicije su tok.

123

4.1 POSTINDUSTRIJSKO DRUŠTVO I EKONOMIJA

Živimo u vremenu velikih istorijskih prelaza, od kojih se po svom globalnom značaju izdvajaju dva:

─ tranzicija postsocijalističkih zemalja, tj. prelaz socijalističke društveno-ekonomske formacije u razne oblike mješovitih privreda (industrijskog tipa) i

─ prelaz razvijenih industrijskih zemalja u tzv. postindustrijsko društvo, koje se još naziva “post-ekonomsko”, “tehnogeno”, “informaciono”, “ekološko” ili “postkolektivističko”, “civilizacija trećeg talasa” i sl.

Navedeni paralelni procesi se događaju na prelazu iz drugog u treći milenijum. U knjizi “Informaciono

bogatstvo: profil postindustrijske ekonomije” T. Stounier razlikuje tri etape u razvoju društva: agrarnu, in-dustrijsku i postindustrijsku ekonomiju. U agrarnoj (doindustrijskoj) ekonomiji privredna djelatnost je bila usmjerena na primarni sektor, tj. na proizvodnju hrane u cilju preživljavanja (lov, ribolov, stočarstvo, zemljo-radnja i sl.), a limitirajući proizvodni faktor je bio nedostatak dobre zemlje. U industrijskoj ekonomiji, koja počinje s prvom industrijskom revolucijom u 16. i 17. vijeku, privredna djelatnost se usmjerava prvenstveno na proizvodnju roba, pa prioritet dobija sekundarni sektor – prerađivačka industrija, a kao limitirajući pro-izvodni faktor pojavljuje se kapital.

Zahvaljujući brzoj industrijalizaciji postignuti su veliki uspjesi u masovnoj proizvodnji materijalnih do-bara. Uporedo se razvijala i sfera usluga, posebno poslednjih decenija ovog vijeka, zahvaljujući prvenst-veno otkrićima novih tehnologija, od kojih revolucionarni značaj poprima informaciona tehnologija. U tom smislu, Stounier suprotstavlja industrijskoj revoluciji informacionu revoluciju, a industrijskoj ekonomiji in-formacionu (postindustrijsku, postekonomsku, tehnogenu) ekonomiju. U njoj proizvodnja i primjena infor-macija imaju ključnu ulogu, jer doprinose povećanju efikasnosti svih drugih oblika proizvodnje, a samim tim i stvaranju većeg materijalnog bogatstva. U postindustrijskom društvu se kao limitirajući faktor proizvodnje pojavljuju raspoloživo znanje i informacije.

Kvalitativni skok u razvoju proizvodnih snaga društva i prelazak u postindustrijsku civilizaciju Stounier povezuje s revolucionarnim promjenama u ekonomiji i politici. Prema njegovom mišljenju (Ibid., s. 398), kao rezultat industrijske revolucije “prvo ekonomska, a zatim i politička vlast postepeno prelazi iz ruku aris-tokratije u ruke kapitalista”, a u procesu informacione revolucije “ekonomska i politička vlast prelaze u ruke proizvođača informacija”. Bez obzira na određene nedostatke navedene koncepcije (tehnološki detalji za-magljuju socijalno-ekonomske elemente, zanemaruju se objektivne organske povezanosti, zavisnosti i uslov-ljenosti svih faktora proizvodnje (rad, zemlja, kapital, preduzetništvo i informacije), zamjenjuju se realne društvene klase i grupe apstraktnom kategorijom “proizvođači informacija” i sl.), autor pravilno ističe domi-nirajuću ulogu i značaj informacija i prelaz civilizacije na viši društveno-ekonomski oblik razvoja.

OSNOVI EKONOMIJE ZNANJA 4

“Svijet se mijenja veoma brzo.

Veliki više neće pobjeđivati male,

nego će brzi pobjeđivati spore”.

Rupert Murdoch

124

U najrazvijenijim zemljama su početkom 1960-ih godina zapažene pojave koje su nagovijestile kraj formacijskog razvoja društveno-ekonomskih sistema. Među njima se po svom globalnom značaju izdvajala radikalna promjena karaktera i kvaliteta ekonomskog rasta. Mnoge strukturne, institucionalne, tehnološke i druge promjene uslovile su zaključak mnogih zapadnih teoretičara da se radi o formiranju novog postindus-trijskog tipa društva, koje se od prethodnog (industrijskog) razlikuje po sledećim bitnim karakteristikama:

─ ekonomika je prešla od dominantne proizvodnje roba na dominantnu proizvodnju usluga, ─ klasa profesionalaca i specijalista tehničkog profila je postala najveća grupa zaposlenih, ─ inovacije izražene u promjenjivim uzajamnim odnosima između nauke i tehnologije, ekonomske te-

orije i politike, počele su u narastajućem stepenu zavisiti od uspjeha u oblasti teorijskog znanja, ─ intelektualne institucije društva, povezane s kodifikacijom teorijskog znanja, u poslednjoj trećini vi-

jeka se u sve većem stepenu pretvaraju u vodeće institucije i ─ dolazi do brzog rasta nove političke klase konsultanata, eksperata ili tehnokrata.

Osnovni faktori razvoja postindustrijskog društva

naučno-tehnički progres

ekspanzija kapitala i njegovo ulaganje

u profitabilne djelatnosti

tržišna organizacija privređivanja

privatno preduzetništvo

konkurentska borba

globalizacija i internacionalizacija tržišta, proizvodnje i kapitala

virtualizacija i umrežavanje

liberalno- demokratska organizacija društvenog života

građansko društvo

U osnovi svih navedenih promjena, koje se označavaju kao “druga industrijska revolucija” leži pet

novih tehnologija: informaciona, kosmička, genetički inženjering, proizvodnja novih materijala i stvaranje novih izvora energije. Postindustrijska civilizacija predstavlja specifičnu simbiozu naučno-tehničkog pro-gresa, tržišne organizacije privređivanja i liberalno-demokratske organizacije društvenog života. U njenu osnovu su ugrađeni principi opšteg poretka i slobode, koji izražavaju pluralizam interesa svih društvenih grupa. Ti principi čine originalnu razvojnu ideologiju ili filozofiju, koja je vjekovima izgrađivana u okvirima evolucije građanskog društva. Ona se pokazala sposobnom da na organizovan način reguliše društvene od-nose i permanentno usaglašava interese svih društvenih grupa, zbog čega je prihvaćena od čitavog društva.

Jedna od najvažnijih pokretačkih opruga postindustrijske civilizacije je uzajamna povezanost, uslovlje-nost i zavisnost naučno-tehničkog progresa i tržišnog privređivanja. Naučno-tehnički progres se podržava stalnom ekspanzijom kapitala i njegovim ulaganjem u profitabilne djelatnosti, koje uslovljava konkurentska borba za opstanak na tržištu. Ekspanzija kapitala i njom probuđena konkurencija napajaju se novim dostignu-ćima naučno-tehničkog progresa, koji ima neiscrpne potencijale za kreiranje i usavršavanje svega postojećeg.

Visokom tempu rasta naučno-tehničkog progresa odlučujuće je doprinio razvoj i usavršavanje institucije privatne svojine, koja predstavlja osnovu ekonomske samostalnosti privrednih subjekata, individualne inici-jative, motivisanosti za ekonomsku efikasnost, potpune odgovornosti i zainteresovaosti za ostvarene eko-

125

nomske rezultate. Snažni inicijalni stimulans realizaciji navedenih principa i intencija pruža konkurencija, koja mobiliše na stalno traženje novih i efikasnijih tehničkih i ekonomskih rješenja. To pogoduje rastu proiz-vodnje i potrošnje, ekonomskom razvoju, povećanju kvaliteta života i opštem društvenom progresu. Zato se može reći da, ako u ekonomiji uopšte ima tajne, ona nije ni u tržištu, ni u privatnoj svojini, nego u konku-renciji (kao što u životu i nauci nije tajna u improvizaciji, nego u kreaciji). Građansko društvo je bitna pret-postavka i sastavna komponenta savremene tehnogene civilizacije. Razvoj privatnog preduzetništva u razvi-jenim zemljama je doveo do formiranja snažnog privatnog sektora, koji nezavisno od države samostalno rep-rodukuje izvore dohodaka za većinu stanovništva. Na taj način, ograničava se vlast države i afirmiše pravni poredak. Pored toga, formiranju postindustrijske civilizacije doprinijela je globalizacija i internacionalizacija tržišta, proizvodnje i kapitala, kao i usavršavanje sredstava veze i masovnih komunikacija.

Doindustrijsku eru karakterisala je “igra čovjeka sa prirodom” (industrijsko duštvo), “igra čovjeka sa vještačkom prirodom” (koju je čovjek stvorio), a postindustrijsku civilizaciju karakteriše prevezilaženje tra-dicionalnih ekonomskih principa organizacije, usavršavanje umnih sposobnosti i “igra među ljudima”. Za razliku od radnika koji je u industijskom društvu bio “organizovani čovjek”, radnik u postindustrijskom druš-tvu sve više postaje “asocijativan čovjek”, koji posjeduje stvaralačko mišljenje, tj. umije da stvara nešto no-vo, da manipuliše određenim podacima i, što je najvažnije, da sagleda i riješi aktuelne probleme. U novim uslovima, asocijativni čovjek se sve više oslobađa potčinjenosti i zavisnosti od organizacije, spreman je da preuzima rizik i bori se za svoj status i prestiž izvan organizacionih oblika hijerarhije, da mijenja radna mjes-ta, teži novatorstvu, svoju eventualnu subordinisanost prilagođava uslovima i vremenu koje sam bira, tako da izbjegava permanentnu subordinaciju. Asocijativan čovjek sam određuje svoju karijeru i dobija odgovarajuće zadovoljenje za svoj rad. Upravljanje stvaralačkim personalom i asocijativnim radnicima zahtijeva novi stil rukovođenja, koji se zasniva na heterogenosti, individualnosti, anti-birokratskom ponašanju, misaonosti i kreativnosti (Toffler).

Smatra se da će alternativna zaposlenost u postindustrijskom društvu dovesti do stvaranja komplemen-tarne ekonomike kao trećeg sektora (prvi je privatni, a drugi državni) koji ima društveni karakter i predsta-vlja organizaciju onih radnika čiji rad više nije potreban u tržišnoj sferi. Radi se o predstavnicima tzv. “orga-nizacija na bazi lokalnih zajednica” ili “dobrovoljnih organizacija” i domaćinstava. To je dodatni razlog zbog kojeg predstavnici postindustrijskog društva vjeruju da novo civilizacijsko društvo ima postekonomski karakter. U sektoru proizvodnje “ideja i informacija” zaposlen je najveći dio radnika i specijalista tehničkog profila. Prelaz sa masovne proizvodnje i potrošnje na njihovu individualizaciju dovodi do promjena u struk-turi zaposlenosti u pravcu sve sporijeg porasta broja radnika koji ispunjavaju identične zadatke, i povećanja raznovrsnih profesija. Destandardizacija radnih mjesta povećava mogućnosti slobodnog izbora u raznim djelatnostima. Razni pronalasci omogućili su individualizaciju radnog vremena, uvođenje fleksibilnog rad-nog vremena, širenje noćnog i kućnog rada, kao i tzv. “privatne zaposlenosti”. Eksperti prognoziraju da će mnoge profesije u budućnosti preći na privatnu zaposlenost, čemu značajno doprinosi brzo širenje kompju-tersko-komunikacione tehnike i tehnologije, koja olakšava pristup informacijama, njihovo skupljanje i obra-du, a samim tim oslobađa radnika od suvišnog rada. Za razliku od industrijske epohe, u kojoj je tehnološki ciklus determinisao standardizaciju proizvoda i rada, novi oblici thenologija omogućuju prelaz “od tačnosti usaglašavanja direktiva prema selektivnoj ili situacionoj tačnosti” (Toffler) i brisanje granica između radnog i slobodnog vremena.

Na kraju trećeg milenijuma prvi put u istoriji je došlo do kvalitativnog pomaka u oblasti zapošljavanja. To je omogućilo ljudima da se samousavršavaju Toffler razlikuje dva sektora privrede: u jednom radnici i upravljači rade za druge (u zvaničnom radnom vremenu), a u drugom oni rade za sebe (u slobodnom vreme-nu). On to dovodi u vezu s prelazom od pasivne potrošnje ka aktivnom konzumiranju, pod kojim od podra-zumijeva stapanje funkcija proizvodnje i potrošnje. Dominacija umnih aktivnosti uslovljava strukturu troš-kova firmi, koja se sastoji iz tri dijela (Sadler):

126

─ znanja, ─ navika i talenta i ─ materijalnih resursa. Samo druga dva elementa mogu se s manjim ili većim stepenom tačnosti utvrditi, dok prvi elemenat

može imati izuzetno varijabilnu skalu vrijednosno-novčane ocjene. 4.1.1 Promjena ekonomskih ciljeva Dugo vremena je u ekonomskoj nauci dominiralo shvatanje da je korišćenje ekonomskih resursa za pro-

izvodnju i zadovoljenje potreba potčinjeno ekonomskim ciljevima privrednih subjekata i društva u cjelini. Ekonomska nauka je polazila od racionalnog ponašanja privrednih subjekata pri izboru ciljeva ekonomske djelatnosti, što znači težnju prema maksimizaciji rezultata poslovanja27. U novije vrijeme se kvalitet života i razvoj čovjekove ličnosti (koji uključuje smanjenje nezaposlenosti, razvoj obrazovanja, zaštitu prirodne sre-dine i sl.) proglašavaju za prioritetne ekonomske i društvene ciljeve i osnovni kriterijum društvenog progre-sa, čime se apstraktni pojam homo oeconomicusa u značajnoj mjeri relativizirao. Neki predstavnici postin-dustrijske orijentacije smatraju da institucionalnu strukturu savremenih razvijenih mješovitih privreda čini šest osnovnih elemenata: firme, društveni kompleks, naučne institucije, institucije za proizvodnju društvenih dobara, dobrovoljne organizacije i domaćinstva.

Prva četiri elementa čine formalnu ekonomiju, a poslednje dvije komplementarnu ekonomiju. Smatra se da će naučne i intelektualne institucije u postindustrijskom društvu postati najznačajniji subjekat razvoja, jer će biti izvor inovacija i znanja (Bell). Brzi razvoj nauke, uslužnih djelatnosti i proizvodnje društvenih do-bara relativizira maksimizaciju dobiti (profita) kao prioritetnog ekonomskog cilja u industrijskom društvu. On u postndustrijskom društvu ustupa mjesto ciljevima postizanja opšteg dobra, povećanja kvaliteta života, stimulisanja stvaralačkih oblika djelatnosti (Toffler). Razvijene (Galbraith) ili adaptivne korporacije (Toffler) nemaju više jedan cilj (ostvarenje profita), nego mnoštvo ciljeva koji su, kako smatra Galbraith (1969, s. 206-207), potčinjeni “principu usaglašavanja ciljeva društva, organizacije i ličnosti”.

Mnogi autori smatraju da će prelaz na postindustrijsko društvo i promjena ekonomskih ciljeva dovesti

do sledećih pozitivnih trendova:

─ postepeno će se rješavati konflikti između interesa korporacija i interesa društva (zagađivanje pri-rodnog okruženja, gušenje ličnosti u hijerarhijskim strukturama itd.),

─ “prirodna prava” slobode i privatne svojine će se podrediti njihovoj ulozi u obezbjeđenju dobrima koja su stanovništvu potrebna za obezbjeđenje visokog nivoa kvaliteta života,

─ ekonomski principi poslovanja će sve više uvažavati socijalne aspekte, ─ unutrašnja hijerarhija privrednih organizacija će se zamijeniti mrežnom organizacionom struktu-

rom, ─ subordinaciono upravljanje će sve više poprimati kolegijalni karakter, ─ zahvaljujući kompjuterskoj kontroli proizvodnog procesa mnoge “zatvorene” informacije će biti svi-

ma dostupne,

27 Ekonomski cilj potrošača je maksimizacija dohotka (odnosno funkcije korisnosti), ekonomski cilj firme je maksimizacija dobiti, a ekonomski ciljevi društva su ekonomski rast, puna zaposlenost, socijalno-ekonomska stabilnost, stabilnost cijena, izbalansirana spoljno-trgovinska razmjena itd.

127

─ pored kapitala i zemlje kao “vidljivih stvari”, objekti svojine sve više će postajati informacije i znanje kao “simbolični kapital”28, koji pretpostavlja visok nivo obrazovanja i kvlifikacije svakog radnika i

─ vlasnici kapitala će ustupati svoju klasnu dominaciju klasi tehnokrata, koja uključuje vlasnike in-formacija i znanja na tri nivoa:

nacionalnom (državna birokratija), granskom (profesionalci i akademski eksperti) i ekonomske organizacije (tehnostruktura - “mozak savremene korporacije” - Kleinberg)29.

4.2 ZNAČAJ INFORMACIJA I pored toga što je princip racionalnosti osnova nekih tržišnih teorija i ponašanja tržišnih subjekata,

tržišnu privredu karakteriše relativno visok stepen nesigurnosti, rizika, neizvjesnosti i entropije. Zbog toga očekivanja tržišnih subjekata često mogu biti nerealna. Kvalitet donijetih odluka zavisi od količine dustup-nih informacija. Značaj informacija povećava njihova sposobnost da doprinose minimiziranju neizvjesnosti i omogućuju planiranje budućnosti, a posebno ga potenciraju postindustrijske tehnologije.

Uticaj informacija na čovjeka i društvo u stalnom je porastu. Zaostajanje u primjeni savremenih infor-macija uslovljava zaostajanje u razvoju u najširem smislu riječi. U mjeri širenja i jačanja tendencija koje ka-rakterišu postindustrijsko društvo poseban značaj dobija informacija, koja postaje ne samo izvor moći i bo-gatstva, nego i važan uslov društvene reprodukcije, jer predstavlja novi, limitirajući i nezamjenjivi faktor proizvodnje. U svim zemljama svijeta, nezavisno od nivoa razvijenosti, poslednjih godina je porastao značaj informacionog sektora ekonomije.

Tržište informacionih usluga se veoma dinamično razvija, što je u skladu s porastom informacionih po-treba i brzim razvojem informacione tehnike, koja je omogućila izuzetan napredak informacione razmjene. Informacija se razmatra kao ekonomski resurs i faktor proizvodnje. Ona ima mnoga svojstva kao i svaka druga roba ili usluga, tako da se na tržištu pojavljuju ponuda i tražnja informacija, koje imaju svoju cijenu, korisnost, troškove i sl.

Informacija povećava mogućnost izbora tržišnih subjekata i doprinosi smanjenju njihove nesigurnosti i neizvjesnosti. Velika količina, brzina obrade i strukturiranje informacija u kompjuterskim mrežama otkriva ljudima nove perspektive i širi horizonte izbora.

Toffler smatra da se krećemo prema slobodno organizovanoj i otvorenoj informaciji, koja će dovesti do revolucije u mišljenju, analiziranju, sintetizovanju i izražavanju informacija, a samim tim i do skoka ljudskih kreativnih mogućnosti. Zato se u savremenim uslovima informacija pojavljuje kao faktor od kojeg se očekuje da obezbijedi društveni progres30.

Informaciona sfera obuhvata širok spektar raznih oblika roba i usluga, i razne oblasti proizvodnje i primjene, kao što su naučno-tehnička istraživanja, komunikacije, obrazovanje, štampa, reklama, bioskop, te-levizija, upravljačka djelatnost itd. F. Machlup je izdvojio 30 oblasti, koje su povezane s proizvodnjom znan-ja, a podijelio ih je na pet grupa: obrazovanje, naučna istraživanja i razrade, sredstva masovne informacije i

28 Informacija i znanje su demokratičniji od kapitala i zemlje, imaju sposobnost beskonačne reprodukcije (dok su zemlja i kapital ograničeni), a dostupni su istovremeno beskonačnom broju korisnika (Toffler). 29 Slično shvatanje zastupa i Touraine, koji smatra da će dominacija znanja i obrazovanja produžiti postojanje otuđenja i eksploa-tacije: ”Mi živimo u društvu eksploatacije i stupamo u društvo otuđenja” (Touraine). 30 U prilog značajne uloge informacija u savremenoj ekonomiji i društvu navešćemo formulaciju iz Programa politike u oblasti infor-macionih resursa Univerziteta Harvard: ”Bez materijala ništa ne postoji. Bez energije se ništa ne dešava. Bez informacija ništa nema smisla”.

128

veza, informacione mašine i oprema i informacione usluge. Na tržištu informacija stalno se pojavljuju novi sadržaji (proizvodi i usluge), što doprinosi povećanju

količine i vrijednosti ponude i tražnje. Vrijednost informacionih usluga u 1986. bila veća od trilion USA$, a u 1990. se dvostruko povećala, iako su u međuvremenu cijene mnogih informacionih roba i usluga pojeft-inile. Ti podaci svjedoče o brzom rastu informacionog tržišta, na kojem je konkurencija izuzetno izražena (posebno u filmskoj, televizijskoj, video i kompjuterskoj proizvodnji). Cijenu informacija određuju mnogi faktori, od kojih su najvažniji: unikalnost, atraktivnost, značaj, upotrebljivost, dostupnost, originalnost, pot-punost, oblik predaje itd.

Na tržištima na kojima su informacije teško dostupne djeluju posrednici, koji imaju zadatak da ih sa-kupljaju i prodaju. Informacionom djelatnošću bave se četiri osnovne grupe radnika:

─ proizvođači informacija (naučnici, specijalisti, isporučioci informacija i konsultanti), ─ obrađivači informacija (administrativni i upravljački personal, transportni dispečeri, statističari,

računovođe, auditori itd.), ─ distributeri informacija (radnici u sferi obrazovanja i sredstvima masovne komunikacije) i ─ radnici u informacionoj infrastrukturi (operatori računara, saradnici telekomunikacionih službi i sl.). 4.3 PORAST ULOGE USLUŽNOG SEKTORA Kao rezultat informativne revolucije i novih pratećih tehnologija, poslednjih decenija je značajno pove-

ćan značaj uslužne sfere, mjeren njenim povećanim učešćem u stvaranju GDP. Prije Velike svjetske eko-nomske krize 1929-1933. g. u SAD se više od polovine (52,5%) GDP stvaralo u primarnom (16,6%) i se-kundarnom sektoru privrede (35,9%). Zahvaljujući tehnološkom napretku, u 1955. je opalo učešće primar-nog sektora na 8,1%, dok se učešće sekundarnog sektora (prerađivačke industrija) povećalo na 42%. U 1990. učešće primarnog sektora je opalo 2,31 puta i svelo se na 3,8%, učešće sekundarnog sektora je opalo za 1,81 puta i iznosilo je 23,2%, dok je učešće tercijalnog sektora (sfera usluga) povećano čak na 73%. SAD su lider razvijenih zemalja kad je u pitanju ekspanzija uslužne sfere i proizvodnje informacija, a slijedi ih Danska sa učešćem uslužne sfere od 69% u DBP (1993) i Njemačka s učešćem od 61%.

Uslužni sektor obuhvata različite oblasti (ekonomske djelatnosti). Nekada su ga činili transport, komu-nalna privreda i privredne djelatnosti povezane s opsluživanjem kretanja robe i potrebama materijalne proiz-vodnje. Razvoj trgovine, bankarstva, osiguranja, obrazovanja, turizma, sporta, kulture i sl. doprinio je raz-voju uslužnih djelatnosti i usložnjavanju strukturne heterogenosti uslužnog sektora. Uslužni sektor se us-lo-vno može podijeliti na:

─ usluge materijalnog karaktera (transport, veze, skladišta), ─ usluge trgovine, finansija, osiguranja, nekretnina) i ─ lične, radne, profesionalne i usluge državnog upravljanja. Uporedo s ubrzanim rastom tercijalnog sektora došlo je do odgovarajućih promjena u strukturi zapo-

slenosti, jer se radna snaga sve više usmjeravala u uslužnu sferu. Učešće primarnog sektora u ukupnoj zapo-slenosti najviše smanjeno u SAD, Japanu i Francuskoj, a sekundarnog u Švajcarskoj i V. Britaniji. Učešće tercijalnog sektora (sfera usluga) u zaposlenosti najviše je poraslo u Finskoj, Francuskoj, i Švajcarskoj, uz napomenu da se ono kreće od 59,2% u Njemačkoj do 73,1% u SAD i Kanadi, i da premašuje 70% u šest od posmatranih 11 zemalja. Za ocjenu porasta značaja uslužnog sektora su indikativni sledeći podaci:

─ u periodu 1950-1993. u SAD broj zaposlenih se smanjio za 5,2 puta u poljoprivredi i šumarstvu, u primarnoj industriji za 4 puta, a u prerađivačkoj za 2 puta,

129

─ u nekim visoko individualizovanim granama sekundarnog sektora (kao što je npr. mašinstvo) i u na-josnovnijim (tradicionalnim) granama tercijarnog sektora (kao što su transport, veze i skladišta) nije došlo do smanjenja zaposlenosti,

─ u trgovini je zapažen neznatni rast (sa 19% na 21% u ukupnom broju zaposlenih) i ─ najveće povećanje broja zaposlenih ostvareno je u sektoru ličnih, profesionalnih i radnih usluga - sa

20% na 35%, kao i zaposlenih u oblasti finansija, osiguranja i operacija s nekretninama - sa 3 na 12%.

4.4 NOVA EKONOMIJA Najnovija tehničko-tehnološka revolucija (posebno u oblasti informatike i komunikacija, gdje se upotre-

bljavaju mikroprocesori, optička vlakna, digitalne mreže, baze podataka, računari, laseri i sl.) ima velike eko-nomske posledice. Najznačajnija se sastoji u stvaranju osnovnih infrastrukturnih pretpostavki za tzv. Postin-dustrijsku eru, u kojoj se relativizuju mnoge razlike (prostorne, vremenske, kulturne, etičke, političke, ideo-loške i druge) i verifikuje teorija konvergencije, ali ne i ekonomska konvergencija. Preko znanja i informa-cija nezaustavljivo nadiru talasi globalizacije.

Uslužni sektor je krajem prošlog vijeka postao dominantan na globalnom planu sa 61% u dodatoj vrijednosti GDP, sa tendencijom daljeg i ubrzanog širenja. Inovacije u oblasti informacione tehnologije, kompjuterskih mreža, telekomunikacionih i transportnih sistema doprinijele su povezivanju tržišta na svim rastojanjima i do sada neviđenom bumu međunarodnog kretanja kapitala, roba, usluga, ljudi, ideja i kulturnih vrijednosti. U navedenim uslovima, ekonomija se naziva bestežinska, informaciona, mrežna, digitalna, the-notrona, E-konomija i sl., što generiše pojam “nova ekonomija”. Ona predstavlja sinergističku cjelinu koju čine:

─ znanje (kao intelektualna svojina), ─ digitalizovane komunikacije i informacije, ─ Internet, ─ mrežno poslovno povezivanje s veoma labavim granicama, ─ inovacije, ─ virtualno i dinamično poslovanje, ─ intrafirmska razmjena s eliminisanjem posrednika i redukcijom tržišta, ─ globalna konkurencija, ─ Web elektronski biznis, ─ fleksibilni proizvodni sistemi i organizacione strukture, ─ svojinska i nesvojinska partnerstva itd. U skladu s navedenim trendovima formirane su nove privredne grane, modifikovani klasični oblici i or-

ganizacija poslovanja, eliminišu i/ili relativizuju tradicionalne vertikalne organizacione hijerarhije i horizon-talne strukture, mijenjaju strukture zaposlenosti i pomjeraju u pravcu uslužnog sektora, multiplikuje znanje dostupnošću informacija i njihovom brzom obradom i distribucijom, automatizuju poslovne transakcije, do-življavaju pravi bum elektronska trgovina, bankarski On-line servisi i elektronski mediji.

Posledice po ekonomiju su raznovrsne, a najpozitivnije su sledeće:

─ skraćivanje vremena obavljanja poslova, ─ značajno smanjenje troškova poslovanja i cijena, ─ povećanje prihoda i dobiti, ─ smanjenje angažovanja poslovnih sredstava,

130

─ povećanje produktivnosti, ─ efikasnije popisivanje, ─ bolje i brže opsluživanje kupaca itd.

Jasno je da se termin nova ekonomija može odnositi samo na nove uslove ekonomske stvarnosti, tj. na

specifične i nove oblike organizovanja privrednih aktivnosti, nastale pod dominantnim uticajem opisanih faktora. Nova ekonomija kao specifičan i savremen način privređivanja predstavlja zbir manifestacija eko-nomske stvarnosti, i kao takva ima svoje konkretne i/ili virtualne organizacione oblike, razvojnu logiku, za-kone postojanja i mijenjanja ”spoljašnjeg svijeta”.

Novu ekonomiju kao praksu (način privređivanja) dominantno interesuje ostvarenje konkurentske pred-nosti, kompetentnosti i odgovarajućeg poslovnog uspjeha, koji se izražava preko raznih ciljnih pokazatelja (profit i sl.), a koji je moguć (ostvarljiv) putem najboljeg funkcionalnog, organizacionog, vremenskog i pro-stornog kombinovanja ograničenih faktora proizvodnje i alternativnih načina njihove upotrebe.

Promjene koje sobom donosi nova ekonomija su na određeni način izvjesne i predvidive: dinamične, složene, neravnomjerane, informaciono bogate, tehnološki savremene i inovaciono intenzivne. Navedena re-alnost nove ekonomije se mora respektovati i implementirati u svim razvojnim planovima, koji se zasnivaju na prilagođavanju spoljnjem okruženju, što većem mogućem zadržavanju sopstvenih specifičnosti i potrebi maksimizacije sopstvene korisnosti. Jer, nova ekonomija istupa kao društveno-istorijsko i ekonomsko okru-ženje, koje (u sprezi s globalizacijom kao njenim generatorom) relativizuje čak i nacionalni suverenitet, in-stitucija državnog regulisanja i primjenjivost bilo koje poznate ekonomske teorije u objašnjenju njenih fe-nomena.

Tendencija pretvaranje jednostranih obilježja (unification) u njihovo istinsko jedinstvo (unity), koju je davno primijetio A. Toynbee, je savremena realnost koju “nova ekonomija” sadrži, podrazumijeva i maksi-malno uvažava. To je postao kriterijum civilizacije, pored dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, uvažava-nja istorijskih tradicija, socijalne motivacije, institucionalne izgrađenosti, demokratskih dostignuća i ljudskih prava. Odavno su prevaziđene zastarjele predstave o linearnom, nealternativnom i strogo determinisanom razvoju, tradicionalna šema31 faktora proizvodnje i ekonomskog rasta (rad, zemlja, kapital), apsolutizovanje bilo kojeg oblika svojine, zastarjelo tumačenje društveno-ekonomske uloge države i jednostrane ”mesijans-ke” monističke teorije razvoja (liberalizam, monetarizam i sl.). Nova ekonomija koncepcijski maksimalno uvažava brzi tehnološki napredak i povećani značaj uslužne (i u okviru nje informacione) komponente eko-nomskog rasta, kao i razna ekološka, socijalna i druga ograničenja. Pored toga, “nova ekonomija” je formi-rala novu razvue koncepciju. Ona je temeljno promijenila sve oblasti života i privređivanja, kao i opšti oblik društva. I. Naisbit je 1982) prognozirao mnoge od dominantnih tendencija 1980-ih i 1990-ih g. tj. prelaz od:

─ industrijskog društva ka informacionom, ─ ”forsirane tehnologije” ka ”visokom ljudskom elementu”, ─ nacionalne ekonomije ka svjetskoj, od kratkoročnih orijentacija ka dugoročnim, ─ centralizacije ka decentralizaciji, ─ institucionalne pomoći ka samopomoći, ─ predstavničke demokratije ka demokratiji participacije, ─ hijerarhijskih sistema ka sistemima druženja.

31 Pretvaranje informacije u važni proizvodni resurs na određeni način podriva radnu teoriju vrijednosti, proširuje šemu faktora proizvodnje i prouzrokuje mnoge praktične posledice. Naime, tehnika istiskuje čovjeka iz pojedinih oblasti materijalne proizvodne sfere, što se odražava na društveni sistem (preko porasta nezaposlenosti itd.). U vezi sa tim, niče cijeli kompleks pitanja vezanih za preispitivanje izvorne uloge živog rada u stvaranju viška proizvoda, za mogućnost mjerenja vrijednosti različitih informacionih uslu-ga na bazi apstraktnog rada itd.

131

Kasnije je isti autor je sve navedene tendencije zbirno obuhvatio u najznačajniju karakteristiku naše epohe: ”prelaz od izbora ili - ili ka društvu sa širokim dijapazonom izbora”. Međutim, iako “nova ekonomi-ja” u principu pruža velike mogućnosti konkretizacije i samodokazivanja, postoji značajan (rekli bi možda fatalan) raskorak između razvijenog i nerazvijenog svijeta u pogledu primjene njenih pozitivnih efekata.

Ekonomska stvarnost se drastično mijenja pod uticajem visokih tehnologija: rađaju se novi oblici proiz-vodnih, poslovnih i organizacionih odnosa, povećava se sistemska kompleksnost, integracija, virtualnost, spontanost, komunikativnost, alternativnost, samostalnost, adaptibilnost, globalnost, inovativnost, dinami-zam, organizovanost i institucionalnost, a smanjuje se konfliktnost, predvidivost, modulska zavisnost, uprav-ljačka hirerarhičnost i birokratičnost. Uz relativizaciju i redukciju konkurencije, kao i sve veću virtualizaciju i umrežavanje poslovnih odnosa, novu ekonomiju karakteriše:

─ obezbjeđivanje fleksibilnih uslova za poslovno partnerstvo, ─ pravedno nagrađivanje učesnika u poslu shodno dogovoru, ─ zaštita prava svojine, preduzetništva i inovatorstva, ─ sistemska, organizaciona i poslovna prilagodljivost, ─ vremenska oročenost poslovne saradnje, ─ relativizacija prostornih udaljenosti, ─ brzina i pouzdanost komunikacija i kontrole, ─ dinamičko usklađivanje partnerskih odnosa, ─ sužavanje granica organizacione hirerarhičnosti i ─ prevazilaženje konflikta između slobode ujedinjavanja i slobode konkurisanja (u žargonu M. Fried-

mana). Značajno je da npr. mrežno poslovno povezivanje značajno redukuje ekonomiju preko faktora proizvod-

nje, jer u principu najviše koristi tri faktora:

─ informacije (software), ─ znanja i ─ infrastrukturu (hardware). Povećava se njihova mobilnost, multifunkcionalnost i fleksibilnost. Pored toga, mrežna ekonomija zavi-

si od klasičnih ekonomskih zakona, kao npr. ekonomije obima, jer vrijednost mreže raste s povećanjem broja njenih korisnika. Navedeni fenomen mijenja ustaljene predstave o rijetkosti kao osnovi korisnosti (“vrijed-nosti”). S druge strane, sve više se prevazilazi klasična trgovina i modifikuje tradicionalni pojam tržišta, jer se veliki dio kupoprodajnih transakcija obavlja elektronski, u virtualnom prostranstvu. Fizičke kontakte zam-jenjuju digitalni. Povećava se informisanost učesnika razmjene, asimetričnost informacija gubi na značaju na srednjim i nižim nivoima.

Ekonomija informacija je bitno drugačija od ekonomije stvari, u pogledu zadržavanja i prenosa prava svojine, mogućnosti kopiranja, troškova skladištenja, zastarijevanja. Nezapamćenom brzinom se mijenja struktura potreba, znanja i vrijednosti.

Virtualna ekonomija se takođe pojavljuje na smjeni milenijuma, i to u organizacionim i finansijskim pojavnim oblicima. Ona se odnosi na umrežavaju imovinskih i neimovinskih odnosa na bazi intrafirmske razmjene i kompleksnog posjedovanja u izobilju mobilnih, multifunkcionalnih i fleksibilnih faktora proiz-vodnje. Virtualne firme koriste mogućnosti da soficistiranim tahnologijama i usavršenim transportnim sred-stvima brzo i jednostavno savladaju velike razdaljine i turbulentno vrijeme, čime se relativizuje složeno, ne-izvjesno i visokorizično okruženja. Virtualna ekonomija se zasniva na organizacijonim principima mrežnog integrisanja više nezavisnih firmi, koje mogu biti rivali, kupci, dobavljači, institucije i razne druge zaintere-sovane organizacije, povezane mogućnošću realizacije neke strategijske potrebe. Obično se radi o zajednič-

132

koj i veoma raznovrsnoj djelatnosti radi ostvarivanja kompetentnosti, konkurentske prednosti i profita, mo-gućnosti pristup resursima, smanjivanja i prevazilaženja razlika itd. Komunikacija između partnera je ne sa-mo brza i potpuna, nego i otvorena, bez procedura, uz veliko međusobno povjerenje i ulaganje top specijal-nosti, kompetentnosti i izuzetnih sposobnosti za efikasno obavljanje pojedinih poslova.

Oblici saradnje kod stvaranja virtualnih organizacionih mreža su potpuno drugačiji nego kod strate-gijskih alijansi, ali ciljna funkcija i suština ostaje ista - efikasnije ostvarenje poslovnih rezultata, koji se od-vojeno ne bi mogli postići. U virtualnoj organizacionoj mreži partneri su samostalni u pravnom smislu, ali su izuzetno zavisni u ekonomskim odnosima. Virtualna firma se zasniva na dinamičnoj fleksibilnosti (koja omogućuje brzo reagovanje na promjene u okruženju), usaglašenosti i velikom povjerenju partnera, koje u datom momentu kombinuju svoje resurse i ključne kompetentnosti u cilju ostvarenja odlučujuće konku-rentskih prednosti na svjetskom (mnogo rjeđe lokalnom) tržištu, koje donose siguran i značajan profit. Ona traje onoliko koliko može da ispunjava taj svoj osnovni cilj, odnosno sve dotle dok ostvaruje rezultate koji su u odnosu na konkurente efikasniji, bolji, jeftiniji, brži, fleksibilniji i sl.

4.5 POJAM, ZNAČAJ, TIPOVI I KAREKTERISTIKE ZNANJA Ljudsko znanje je dinamička kategorija, koja se s razvojem nauke i tehnologije konstantno usavršava.

To za direktnu posledicu ima brzo zastarijevanje postojećeg znanja. Zbog toga, koncept permanentnog učen-ja sve više dobija na značaju. Stepen investiranja u znanje i obrazovanje je postalo dominantan pokazatelj razumijevanja savremenog razvoja. Sve savremene i napredne organizacije stavljaju u prvi plan znanje, jer je stalno inoviranje i učenje uslov njihovog opstanka. Znanje je postalo ključni temelj društvenog i ekonom-skog razvoja. Smatra se da više od 50% DBP u razvijenim privredama bazira na znanju, tj. intelektualnoj imovini i stručnosti ljudi.

Pojam znanja pokušali su odrediti mnogi filozofi. Jedan od prvih je bio Platon, koji je smatrao d se znan-je karakteriše postojanjem dokazivosti, istinitosti i subjektivnog uvjerenja. U oksfordskom rečniku znanje se tumači kao osvjedočenost o nečemu koja se dobija iz iskustva. Savremeno shvatanje znanja se odnosi na pro-izvod saznanja (misaone djelatnosti čovjeka) stvarnosti, koji je provjeren u praksi i vjerno preslikan u ljud-skom mišljenju.

U ekonomiji znanja se pod znanjem podrazumijeva skup korisnih informacija, koje imaju konkretni lju-di, kao i dio proizvoda (usluge). Pošto se ponekad miješaju pojmovi podaci, informacije i znanje, potrebni ih je terminološki razgraničiti i objasniti. Pojmovno razgraničenje između podatka, informacije, znanja i mud-rosti dao je R. Ackoff u “hijerarhiji” ili tzv. “piramidi” znanja:

─ Podatak je neorganizovana i neobrađena činjenica, koja je statična, ne omogućuje sudove, ne pred-stavlja osnov za akciju, postoji sam za sebe bez posebnog smisla i konteksta. On opisuje samo dio onoga što se dešava, ali ne i interpretaciju događaja, niti objašnjenje osnove događanja. Podaci su skup različitih činjenica o objektima.

─ Informacija je davanje značenja podacima. Pored značenja, ona ima svrhu, relevantnost i vrijednost za primaoca. Informacija je hijerarhijski skup podataka o raznim aspektima realne stvarnosti.

─ Znanje je svrsishodno sakupljanje informacija zbog realizacije težnje da se postigne njegova koris-nost i upotrebna vrijednost. Ono je deterministički proces. Prostim memorisanjem informacija, dobi-ja se nagomilano i bez reda sistematizovano znanje. Znanje je dublji i širi pojam od informacije, jer predstavlja kombinaciju mudrosti, iskustva, obrazovanja, ideja, pristupa, vrijednosti, kontekstne in-formacije, podataka, ekspertskih ocjena i dr. koji stvaraju opšti okvir za ocjenu i primjenu novog is-kustva i informacije. Znanje sadrži opšta svjedočanstva o strukturama, procesima, pojavama i njiho-

133

vim odnosima. Znanje koje zahtijeva prave saznajne, kognitivne i analitičke sposobnosti, moći pam-ćenja i rasuđivanja, postiže se u fazi razumijevanja.

─ Razumijevanje je kognitivan i analitički proces. Ono omogućuje povezivanje i sintezu znanja sa ra-nije usvojenim znanjem. Razlika između razumevanja i znanja jednaka je razlici između učenja i memorisanja. Razumevanje povezuje različite nivoe i omogućuje prelaz iz jednog u drugi. Ljudi koji razumiju mogu, na bazi povezivanja novog i ranije usvojenog znanja, preduzeti odgovarajuću akciju i djelovati na racionalan način.

─ Mudrost se nalazi iznad svih navedenih nivoa, Ona sadrži odnos prema savjesti, moralu i sl. Omo-gućuje razlikovanje dobrog i lošeg, tačnog i pogrešnog.

Koncept hijerarhije znanja polazi od činjenice da svaki nivo hijerarhiji je izgrađen na onom nivou koji

je ispod. Npr. podaci su neophodni da bi se proizvele informacije, ali informacije uključuju više nego što su samo podaci (npr. potrebno je da u okviru konteksta postoje podaci). Slično tome, informacije su neophodne da bi se proizvelo znanje, ali znanje uključuje više od samih informacija (npr. omogućuje djelovanje i do-nošenje odluka).

Hijerarhija znanja

Znanje je rezultat procesa učenja i značajan elemenat organizacione kulture. Ono predstavlja kritični faktor održivog razvoja. Davenport i Prusak tretiraju znanje kao “promjenjivi miks iskustva, vrijednosti, kon-tekstualnih informacija i ekspertskih stavova, koji daju okvir za evaluaciju i inkorporaciju novog iskustva i informacija. Ono nastaje i pojavljuje se u mislima onoga ko ga već posjeduje. U organizacijama je često ug-rađeno ne samo u dokumentima ili izveštajima, već i u organizacionoj rutini, procesima, praksi i normama”.

Znanje je uvijek bilo osnova ljudskog progresa i izvor bogatstva svakog subjekta koji ga posjeduje. Znanje se može posmatrati kroz prizmu širenja ukupnih saznanja, mogućnosti, vještina i sposobnosti koje omogućuju samostalno odlučivanje pojedinca. Eksperti OECD Lundvall i Johnson su predložili četiri osnov-na tipa (kategorije) znanja, i to:

─ Znati - šta (know what), koji predstavlja skup informacija o određenim činjenicama i odnosi se na poznavanje činjenica. Takav tip znanja je najbliže definiciji informacije kao sredstva, koje se može upotrebiti u proizvodnji. Ta vrsta znanja je relativno dostupna većini subjekta u društvu, što ga čini manje stra-teški važnim u odnosu na konkurenciju.

─ Znati - zašto (know why), predstavlja poznavanje uzroka i pravila odvijanja određenih procesa i ak-tivnosti. Taj tip znanja se odnosi na naučno znanje, koje je od velikog značaja za tehnološki razvoj npr. hemijske, nuklearne, elektronske i druge industrije. Usvajanje ovakvih znanja znači ulaganje u

134

razvoj tehnologije i proizvodnju “pametnih proizvoda”, koji su značajni za strategiju konkurentnosti u globalnom poslovanju.

─ Znati - kako (know how), podrazumijeva vještine i sposobnosti da se nešto uradi, a predstavlja znanje u obliku posjedovanja specijalizovanih vještina: preduzetnici, naučnici, kompjuterski struč-njaci, talentovani pojedinci itd. Riječ je o specifičnoj vrsti znanja, koju kreira specijalizovani tim stručnjaka, koji ne moraju biti te firme, niti živjeti u državi u kojoj je ona locirana.

─ Znati - ko (know who) – podrazumijeva poznavanje izvora informacija i sposobnost da se uspostave kontakti sa njihovim individualnim nosiocem, od kojeg bi se dobila neophodna ekspertiza. Odnosi na profil stručnjaka koji su uključeni u pojedine značajne naučne i poslovne projekte na nacional-nom i/ili međunarodnom nivou. U svijetu danas preovladava trend prema sve većoj kompleksnosti naučne baze, koja je sastavljena od različitih izvora znanja i stručnjaka iz različitih zemalja

Znanje je postalo glavna komponenta vrijednosti. C. Meyer je istakao pet važnih karakteristika koje

utiču na sposobnost firme (organizacije) da efikasno konkuriše u stvaranju vrijednosti posredstvom znanja:

─ materijalni rezultat intelektualnog rada predstavlja javno znanje, ali sam stvaralački proces ima više skriveni karakter,

─ javna znanja se brže i lakše šire u globalnim razmjerama, ─ poslije preobražaja u robu ili uslugu, javna znanja snažno smanjuju vrijednost čitave bazne infra-

strukture, neophodne za održanje konkurentske sposobnosti, ─ sva znanja stvaraju nova znanja i umnožavaju se zahvaljujući njihovoj primjeni, dok se istovremeno

materijalne aktive od korišćenja samo troše i smanjuju i ─ brzi rast znanja suštinski otežava duže očuvanje liderstva u nekoj oblasti, tako da globalna ekonomi-

ja nagrađuje ne samo kreatore, nego i imitatore koji znaju efikasno da koriste znanja.

Opšti model znanja

“Dijamant” znanja

S aspekta tržišne ekonomije značajne su tri karakteristike znanja:

─ diskretnost znanja kao proizvoda (ili postoji ili ne postoji), pri čemu je original skup a kopija jeftina, ─ dostupnost bez isključenja (dakle, ima karakter javnog dobra), iako je nemoguće prodati sve „kopije

znanja” i ─ informacioni karakter (ne iščezava poslije potrošnje).

135

Znanje je postalo ključni faktor ekonomskoga razvoja i konkurentnosti proizvoda na tržištu. U savre-menim ekonomskim modelima znanje i informacija se pojavljuju u dvostrukoj ulozi: pokazuju kako i koliko informacija poznaju ekonomski subjekti u društvu u kojem djeluju i koliko su oni sposobni procesuirati te informacije u svoju korist.

Znanje se u društvu pojavljuje kao imovina, ali za razliku od fizičke imovine ono kao imovina se javlja i kao input (kompetencija, vještina itd.) i kao output (inovacije, patenti).

Ekonomija znanja operiše sa znanjem kao robom najboljeg kvaliteta tj. kao sredstvom proizvodnje i modusom konkurentne prednosti na tržištu. U tom slučaju, ono može biti:

─ upotrebljeno (proizvodni proces), ─ kupljeno na tržištu (zapošljavanje radnika znanja, kupovina patenta itd.) i ─ odloženo ili arhivirano (biblioteke, baze podataka). Razlikuju se tri tipa protoka znanja, i to:

─ obrazovanje i trening, ─ sinteza znanja iz različitih disciplina i ─ difuzija, transfer i razmjena znanja.

136

137

OSNOVI EKONOMIJE INSTITUCIJA 5

5.1 ULOGA INSTITUCIJA U DRUŠTVU I EKONOMIJI Jedno od najvažnijih, najsloženijih i najdiskutabilnijih pitanja savremene ekonomske nauke je izbor i

kombinacija raznih oblika i mehanizama privrednog regulisanja. Ono rezultira iz problema šireg društvenog regulisanja (političkog, institucionalnog, ekološkog, moralnog, korporativnog i dr.). Većina predstavnika raz-nih pravaca ekonomske nauke je skoro jedinstvena u ocjeni da je neophodan pluralizam ekonomskih in-stitucija, u raznim kombinacijama. Pluralizam kao razvojni princip je organska i cjelovita karakteristika raz-vijenih društava i privreda. On se zasniva na dinamičkoj ravnopravnosti i usklađivanju međusobno konkuri-šućih raznovrsnih institucionalnih oblika regulisanja i koordinisanja ljudskih aktivnosti (društvenih i eko-nomskih). Dokazao se kao oblik kretanja i rešavanja brojnih protivurječnosti između javnih i privatnih in-teresa. Teorijski i praktično je dokazano da je institucionalni pluralizam (kao kombinacija i sinergija svih institucija) uslov za formiranje i održivost tržišno orijentisane strukture svakog privrednog sistema. On u žar-gonu NET doprinosi funkcionalnom smanjenju transakcionih troškova i oportunističkog ponašanja, kao i po-većanju ekonomske efikasnosti. Društvo razvijenih zapadnih država (koje se označava kapitalističkim) čvr-sto je opredijeljeno za privredni rast i razvoj, koji se zasnivaju na vrijednosnim standardima vezanim za kon-kurenciju (institucionalnu i tržišnu) i slobodu privatnog preduzetništva. Ali, kad se pojavi kriza, aktiviraju se i dobijaju primat sasvim drugi (državni) mehanizmi društvene kohezije. To znači da je institucionalni plural-izam izuzetno fleksibilan razvojni mehanizam.

U teorijskoj ravni su se uvijek vodili sporovi po pitanju granica i oblasti djelovanja osnovnih eko-nomskih institucija, njihovoj društvenoj usmjerenosti, angažovanosti i sl. Istorijski razvoj ekonomske misli se apologetski zasnivao na fonu suprotstavljanja osnovnih ekonomskih institucija privatne i državne svojine, tržišnog i državnog regulisanja, individualnih i javnih (kolektivnih, masovnih) interesa. Najnoviji razvoj eko-nomske teorije i prakse u tom pogledu nije izuzetak.

Sva pravila ponašanja u principu postoje da bi se izvršavala. To je osnovna ciljna funkcija efikasnih in-stitucija, koje u svojoj ukupnosti čine infrastrukturu pravila u društvu i privredi. Postsocijalistička tranzicija je dokaz kako ignorisanje institucionalnog pluralizma, odnosno forsiranje institucionalnog monizma (neo-liberalizma) dovodi do krize i njenog reprodukovanja, sa brojnim pratećim sistemskim posledicama. Mnogi autori ističu da se umjesto institucionalne tranzicije od socijalističkog monizma na društveni i ekonomski in-stitucionalni pluralizam dogodio prelaz na partijski totalitarizam, praćen apologetizovanim i vulgarizovanim kvazi-neoliberalnim monizmom. A trebalo je da se realizuje prelaz od totalitarizma prema demokratiji, od krize prema progresu, od državne isključivosti i diktata prema usaglašavanju interesa državnog i privatnog sektora i slobodi privatne inicijative u masovnim razmjerama, od ekstenzivnosti prema intenzivnosti, od mo-bilezatorstva prema inovatorstvu, od planske teleologije i tržišnih monopola prema tržišnoj konkurenciji ma-sovnih efikasnih vlasnika, od neekonomske subordinacije prema ekonomskoj motivaciji, od privilegovanog privređivanja prema ekonomiji znanja.

Pored odsustva institucionalnog pluralizma, deficit realne autonomije formalnih i neformalnih institu-

“Moje viđenje istorije čovjeka… na centralno mesto postavlja veliki sukob

koji oduvijek traje između slobode i nasilja“

M N. Rotbard

138

cija je karakteristika tranzicije. On je posledično prouzrokovao dominaciju alternativnih institucija (iz sjen-ke), koja se manifestuje kao “zlokobni tranzicijski fenomen” (E. Huserl), koji se sastoji iz

─ meta-institucionalizacije (stvaranje nadinstitucija ili totalnih institucija s eksplicitnom kontro-lom32 i

─ kvazi-institucionalizacije u raznim oblicima kao što su socijalna patologija, paternalizam, mono-polizam, lobizam, siva ekonomija, rentno orijentisano ponašanje, dominacija politike nad ekono-mijom itd.

Za razumijevanje ekonomskih procesa i aktivnosti je od presudnog značaja analiza institucija kao druš-

tveno-ekonomskih tehnologija i njihov odnosu prema politici i ekonomiji, slobodama i nasilju (kao temel-jnim oblicima i manifestacijama određenog poretka), reformama i krizama. Institucije u razvijenim društvi-ma i privredama imaju pozitivan uticaj na smanjenje, kontrolu i relativizaciju dominacije politike nad ekono-mijom (isprekidana strelica). Jake, kvalitetne i efikasne institucije omogućuju transparentnu kontrolu nad svim društvenim procesima i eliminaciju mogućih rušilačkih dejstava i tendencija. Deficit, imitacija i/ili fi-jasko institucija omogućuje razne društvene i ekonomske poremećaje i procese. Ne postoji garancija da će svi pojedinci i grupe preferirati isti skup ekonomskih institucija (jer, različite ekonomske institucije vode raz-ličitoj raspodjeli resursa). Zato dolazi do sukoba interesa između njih oko izbora institucija. Grupa koja ima veću političku moć će vjerojatno osigurati skup ekonomskih institucija koji preferira (D. Acemoglu).

Država sa slabim institucionalnim strukturama je u mnogo većem stepenu podložna krizama. U svim društvenim oblastima potrebno je aktivno i neprekidno djelovanje jedinstvenih (konsitutivnih)

pravila, koja jednako važe za sve i vrše neselektivno i neprivilegovano regulisanje, koordinisanje, organi-zovanje i limitiranje ljudskog ponašanja. To su institucije. One doprinose smanjenju rizika i neizvjesnosti u brzo mijenjajućoj ekonomskoj stvarnosti.

Pozitivna i poželjna uloga institucija

Potrebno je da institucije dominiraju u društvu i privredi, što znači da kontrolišu i politiku i ekonomiju, kao i odnos politike i ekonomije. Jer, one definišu ukupni potencijal privrednog rasta i ključne ekonomske rezultate, uključujući raspodjelu resursa između različitih grupa i pojedinaca (npr. raspodjela bogatstva, fizič-kog i ljudskog kapitala).

Institucije kao skup formalnih (definisanih od države) i neformalnih pravila ponašanja (skup društvenih normi i konvencija moralnih vrijednosti) bitno utiču na razvoj privrednog sistema i put ekonomskog razvoja, jer utiču na veličinu transakcionih i proizvodnih troškova, skupa sa korišćenim tehnologijama. Institucije su ustaljena i obavezujuća društvena pravila igre.

32 Specifični oblici kontrole svih ekonomskih i društvenih institucija od strane nevidljivih, nedodirljivih i gotovo svemoćnih nomen-klaturno-lobističkih klanova, koji svojom organizacijom interesnih “alijansi” i neformalnih institucija pokušavaju da većinu oblasti života potčine vlastitoj kontroli (Gofman)

139

Norme i pravila ponašanja kao najraprostranjeniji tip institucija ekonomišu vrijeme i napore pri donoše-nju odluka. Ali, one predstavljaju i ograničenja mogućnosti izbora, jer bi se odstupanjem od njih možda mogli ostvariti efikasniji rezultati.

Sistem neophodan za ekonomski razvoj

Uloga ekonomskih institucija kao kontinuiranih posrednika između kolektivnih obrazaca i individu-

alnih ponašanja svodi se na koordinaciju ekonomske aktivnosti, koja se obezbjeđuje ili usaglašavanjem in-teresa između ekonomskih subjekata (po horizontali), ili na bazi svojinskih odnosa (po vertikali). Različite kombinacije tih mehanizama daju institucionalnu raznovrsnost ekonomskih sistema. Npr. preovlađujući do-govorni odnosi u oblasti makroekonomskog regulisanja (tržišna ekonomija) kombinuju se s komandnom ekonomijom (koja vlada unutar firmi).

Uloga institucija

Djelovanje institucija

5.2 POJAM I VRSTE INSTITUCIJA Konkretnu definiciju institucija dao je D. North, koji smatra da je riječ o „skupu ograničenja, koje je

stvorio čovjek zbog strukturiranja političkih, ekonomskih i društvenih uzajamnih dejstava“, odnosno, institu-ciju čine “pravila i mehanizmi koji obezbjeđuju njihovu realizaciju, i norme ponašanja koja strukturiraju

140

uzajamna djelovanja između ljudi koja se stalno ponavljaju”. Tu on misli ne samo na svjesno izgrađena pra-vila ponašanja, nego i na neformalna pravila, koja niču spontano i nepredviđeno. Ta pravila predstavljaju “ljudski izmišljeno suzdržavanje koje gradi političku i društvenu interakciju”.

A. Greif definiše institucije kao skup institucionalnih elemenata: pravila, normi, ubjeđenja i organizaci-ja. On pokazuje da institucije stvaraju ponašanja (djelovanja pojedinaca i organizacija), koja se u praksi moraju usaglasiti s ubjeđenjima.

W. Neale smatra da institucije karakterišu:

─ postupci ljudi (stereotipi ponašanja, navike), koji pretpostavljaju doslednost ljudskih dejstava, a mo-gu se posmatrati i identifikovati,

─ pravila u najširem smislu riječi (uključuju navike, običaje i norme ponašanja) koja determinišu me-đuljudske odnose na način što propisuju šta se može a šta ne može raditi (tu se prvenstveno misli na pravila koja posreduju u odnosu čovjeka prema samom sebi),

─ narodni pogledi (predrasude), koji pružaju informaciju neophodnu za osmišljeno učešće u društve-nom životu. Predrasude opravdaju djelovanje ljudi ili objašnjavaju na koji način se ta djelovanja ostvaruju i

─ sankcije koje se primjenjuju u slučaju nepoštovanja propisanih pravila ponašanja.

Institucije se dijele na formalne i neformalne. Pod formalnim institucijama se podrazumijevaju pravila, koja su formirana i podržavana od zvaničnih državnih organa (npr. konstitucija).

Uloga formalnih i neformalnih institucija

Pod neformalnim institucijama se podrazumijevaju opšte prihvaćeni kodeksi ponašanja ljudi, koji su

141

vezani za običaje, tradiciju, navike, pravila, moralne vrijednosti i religijska vjerovanja, koja se formiraju u određenim kulturnim sredinama tokom vremena. Oni su personificiranog karaktera, jer proizilaze iz vjero-vanja ljudi, privrženosti, rođačkih i drugih tradicionalnih odnosa, ideoloških ubjeđenja i sl.

Realne institucionalne promjene stimulišu transformaciju ekonomskih sistema prema većem nivou in-stitucionalnog pluralizma.

Logika institucionalnih promjena

5.2.1 Funkcije ekonomskih institucija Ekonomske institucije (tržišno regulisanje, državno regulisanje i svojinsko regulisanje) imaju sledeće

funkcije:

─ ograničavaju ponašanje ekonomskih subjekata, ─ ekonomišu njihovo vrijeme i napore pri donošenju odluka, predstavljaju sredstvo za smanjivanje

transakcionih troškova, prilagođavanje promjenama, minimiziranje neizvjesnosti i entropije, ─ omogućuju realizaciju, povezivanje i koordinaciju ekonomskih odnosa, resursa, subjekata i aktivnos-

ti i ─ olakšavaju komunikaciju i pružaju pouzdanu zaštitu od oportunističkog ponašanja. 5.2.2 Institucije kao pravila Pravila se obično definišu kao opšte važeći i zaštićeni propisi, koji dozvoljavaju ili zabranjuju određene

oblike djelatnosti pojedincima (ili grupi ljudi). Razlikuju se formalna (zakonski fiksirana i zaštićena od stra-ne državnih organa) i neformalna pravila. Određeni oblici pravila nalaze se u međusobnim odnosima subor-dinacije, tako da najprostija klasifikacija obuhvata tri tipa pravila:

─ konstituciona (politička), koja određuju: hijerarhijsku strukturu države, strukturu odlučivanja i način ostvarivanja kontrole,

─ ekonomska, koja su uslov nicanja prava svojine kao ovlašćenja koja određuju dejstva koja su doz-voljena (sankcionisana); Proizvod ekonomskih pravila su ne samo prava svojine, nego i obaveze, jer je riječ o uzajamnim odnosima između ljudi i

─ ugovori, koji predstavljaju pravila koja strukturiraju razmjenu između ekonomskih agenata. Ugovore karakteriše postojanje obostrane i dobrovoljne saglasnosti.

142

5.3 INSTITUCIONALNA STRUKTURA DRUŠTVA Institucionalnu strukturu čini skup formalnih i neformalnih institucija. U opšetm smislu, čine je sledeći

podsistemi:

─ religija, moral i ideologija, ─ konstitucija (pravila svih pravila), ─ zakoni i normativni akti, ─ normativna baza organizacija i ─ ugovori.

Institucionalna sredina (struktura) je skup osnovnih političkih, pravnih, socijalnih i drugih pravila

kojima se regulišu proizvodnja, razmjena, raspodjela i potrošnja (ekonomske aktivnosti). Kvalitetna institu-cionalna sredina doprinosi efikasnoj realizaciji ekonomskih aktivnosti, koja se generiše u ekonomskom rastu i ekonomskom razvoju. Individualno i kolektivno su neodvojive komponente većine institucionalnih aranž-mana i ukupnog institucionalnog poretka razvijenih privreda

Institucionalna struktura društva

Rodrikova klasifikacija „dobrih“ institucija

tržišno nastajuće institucije

- prava svojine i - dosledna realizacija ugovora

tržišno regulišuće institucije

- regulatorna tijela i - ostali mehanizmi za korekciju tržišnih zatajivanja

tržišno stabilizirajuće institucije

- monetarne i fiskalne institucije i - institucije razumne regulacije i nadzora

tržišno legitimizirajuće institucije

- demokratija, - društvena zaštita i - društvena sigurnost

143

D. Rodrik je predložio specifičnu matričnu sistematizaciju “tržišno održivih institucija”, čije su osnovne komponente: tržišno narastajuće, tržišno regulišuće, tržišno stabilizirajuće i tržišno legitimizirajuće instituci-je. On je identifikovao tzv. “dobre institucije”, koje doprinose realizaciji ekonomskih principa “prvog reda”: zaštita prava svojine, sprovođenje ugovora i tržišne konkurencije, kao i odgovarajuće stimulacije, stabilnost novca, održivost duga i privredna efikasnost. On insistira na međusobnom interaktivnom odnosu između ekonomskih i političkih institucija. Jake, kvalitetne i efikasne institucije realno omogućuju kontrolu nad svim društvenim procesima i eliminaciju rušilačkih dejstava i tendencija. Deficit, imitacija i/ili fijasko institucija omogućuje razne društvene i ekonomske poremećaje i retrogradne procese. Rodrik smatra da “međusobni uticaj političkih i ekonomskih institucija mora da uspostavi pravu ravnotežu između nereda i diktature”.

O. Williamson je ponudio klasifikaciju institucija koja je zasnovana na različitim hijerarhijskim nivoi-ma, koji se ne isključuju, nego su međusobno povezani. Viši nivo nameće ograničenja nižem nivou. Obratno, funkcioniše povratna informacija od nižeg do višeg nivoa.

Williamson-ova klasifikacija institucija zasnovana na hijerarhiji

5.4 ZNAČAJ INSTITUCIJA ZA EKONOMIJU Ograničavajući faktori ponašanja ekonomskih subjekata modelima neoklasične ekonomske teorije (koja

je opterećena forsiranim izučavanjem ravnoteže) bili su dohodak i cijena (kao elementi budžetskog ogra-ničenja). Neoklasična teorija u suštini izučava samo rezultate izbora, ali ne i njegov proces. Modeli neoin-stitucionalnih ekonomskih teorija (prava svojine, firme, društvenog izbora i dr.) su proširili skup ograničenja ekonomskog ponašanja raznim ekonomskim, pravnim, etičkim, društvenim, ideološkim, istorijskim, psiho-loškim, običajnim, administrativnim i drugim aspektima. Oni su dopunili osnovna shvatanja i zaključke dru-

Nivo Primjeri Učestalost promjena

Učinak / Posledica

1. Institucije vezane za društvenu strukturu

društva

Uglavnom neformalne instituci-je: tradicije, društvene norme, običaji; djeluju egzogeno na

ekonomski sistem.

100 do 1000 godina

definiše načine kojima se društvo

rukovodi

2. Intitucije vezane za pravila igre

Uglavnom formalna pravila koja definišu prava svojine i pra-

vosudni sistem; djeluju egzoge-no i endogeno.

10 do 100 go-dina

definiše ukupno institucionalno

okruženje

3. Institucije vezane za igranje igre

Pravila koja definišu ugovorne odnose; npr. poslovni ugovori i

narudžbe; djeluju endogeno. 1 do 10 godina

vodi izgradnji

organizacija.

4. Institucije vezane za alokacione mehanizme

Pravila vezana za alokaciju resursa, npr. kontrola toka

kapitala, režim toka razmjene, sistem socijalnog osiguranja;

djeluju endogeno

kratkotrajan i neprekidan

period

prilagođavanje cijenama i outputima,

stimulacije.

144

gih savremenih ekonomskih teorija svojim tumačenjima pojedinih specifičnih, ali realnih aspekata ekonom-ske stvarnosti (konkretnim životnim situacijama - diskriminacija, ljudski kapital, prestupnost, birokratija, domaća privreda, obrazovanje, zdravstvena zaštita, planiranje porodice, dvostruka uloga države kao proiz-vođača društvenih dobara i oruđa u rukama vladajućih grupa itd.): prvenstveno ograničenja, koja u ponašanju (izboru) ekonomskim subjekatima nameću institucije kao specifični oblici uzajamnih međuljudskih odnosa. Institucije ekonomišu vrijeme i napore pri donošenju odluka. Ali, one su i ograničenja mogućnosti izbora, jer bi se odstupanjem od njih možda mogli ostvariti efikasniji rezultati.

5.5 TRANSAKCIONI TROŠKOVI Transakcioni troškovi su jedan od ključnih pojmova neoinstitucionalnih ekonomskih teorija, zbog čega

se ista često naziva ekonomska teorija transakcionih troškova. Pod transakcijom se u literaturi podrazumijeva otuđenje i prisvajanje prava svojine i sloboda (prihvaćenih u društvu). Kategorija transakcionih troškova obuhvata materijalne i ugovorne uslove razmjene. Oni vremenski nastaju prije, za vrijeme i poslije sklapanja posla (ugovora). Zapadni teoretičari prava svojine smatraju da su troškovi za realizaciju transakcija glavni faktor koji određuje strukturu i dinamiku različitih društvenih institucija, tako da oni imaju veliki analitički značaj. Transakcioni troškovi u najopštijem smislu predstavljaju troškove resursa koji nastaju prilikom uo-bičajenih prisvajanja i otuđenja prava svojine i sloboda prihvaćenih u društvu.

Radi se o troškovima koordinacije djelatnosti ekonomskih agenata i eliminisanja alokacionog konflikta među njima. Ovaj termin je prvi uveo R. Coase u članku ”Priroda firme” (1937), nazivajući ih prvobitno “troškovi korišćenja cjenovnog mehanizma”. K. Arrow ih je nazvao troškovima za podržavanje ekonomskih sistema u hodu, upoređujući ih sa trenjem u fizici, jer oni koče premještaj resursa prema korisnicima za koje predstavljaju najveću vrijednost. Poznato je da fijasko (nesavršenost) tržišta K. Arrow (objašnjava transak-cionim troškovima (“troškovima eksploatacije ekonomskih sistema”) koji blokiraju obrazovanje tržišta: “U cjenovnom sistemu transakcioni troškovi su klin između cijena prodavaca i cijena kupaca, i samim tim dovode do gubitaka, nanoseći s aspekta tradicionalne ekonomske teorije štetu društvenom bogatstvu”.

Razni autori pominju pet vrsta33 ovih troškova, i to:

─ traženja informacija, ─ vođenja pregovora, ─ mjerenja karakteristika proizvoda i usluga, ─ specifikacije i zaštite prava svojine (arbitraže, sudovi, državni organi) i ─ oportunističkog ponašanja (skretanje od dogovorenih uslova) i njegove kontrole.

33 Prije zaključenja ugovora i realizacije posla neophodno je raspolagati mnogim informacijama o tome gdje se mogu naći poten-cijalni kupci ili prodavci konkretnih roba, usluga ili faktora proizvodnje, kolike su njihove cijene, kakva je konjunktura na tržištu i njena perspektiva itd. Te informacije zahtijevaju vrijeme i odgovarajuće troškove. Pregovori takođe zahtijevaju značajne troškove, jer je potrebno dogovoriti uslove razmjene, uslove plaćanja, način i mjesto isporuke, i sve mnogobrojne ugovorne stavove, standardne i specifične, zavisno od vrste roba, usluga i resursa koji su predmet ugovora. Svaka roba, usluga ili resurs imaju mnogo osobina koje se moraju znati i uvažavati u procesu razmjene. Tačnost njihovog vred-novanja (mjerenja) je izuzetno značajna, ali nije uvijek u potpunosti moguća. Mjerenje je naizbježna kvantifikacija informacije o ob-jektima razmjene. Ono je uvijek praćeno odgovarajućim troškovima za mjernu tehniku, standarde i sl. Troškovi mjerenja su direktno proporcionalni potrebama za većom tačnošću mjerenja. Njih treba sagledati kroz prizmu specifičnog ekonomisanja, povezanog s ob-licima poslovne prakse firmi kao što su: davanje garantnog roka i mogućnosti popravke, zaštitni znak firme itd. U grupu troškova specifikacije i zaštite prava svojine spadaju rashodi za izdržavanje sudova, arbitraže, državnih organa, čekanje i sve ono što je potrebno da bi se uspostavila (specificirala) i zakonski zaštitila narušena prava. Troškovi oportunističkog ponašanja su najapstraktniji (najskriveniji) dio transakcionih troškova. Smatra se da je oportunističko svako ponašanje koje odstupa od ugovorenih uslova ponašanja (misli se na laž, nerad, izbjegavanje, moralni rizik - hazard, ucjena i sl.), a koje nastaje zbog asimetrije u informacijama i teškoća u tačnoj ocjeni postugovornog ponašanja drugog učesnika posla.

145

Rodonačelnik ekonomije transakcionih troškova O. Williamson za objašnjenje svoje koncepcije koristi pretpostavke:

─ ograničene racionalnosti (“subjekti u ekonomiji nastoje da djeluju racionalno, ali u stvarnosti vla-daju tom sposobnošću samo u ograničenom stepenu... Težnja ka racionalnosti znači orijentaciju na ekonomsko korišćenje ograničenih resursa, a priznanje ograničenosti saznajnih sposobnosti služi kao stimulacija za istraživanje institucija”) i

─ oportunističkog ponašanja (kao “slijed za sopstvenim interesima, u okviru toga i putem prevara, ko-je uključuju i javne oblike prevare kao što su laž i krađa, a koje se s tim ne iscrpljuje. Mnogo češće oportunizam podrazumijeva suptilnije oblike prevara, koje mogu imati aktivan i pasivan oblik i ispoljavati se ex ante i ex post”).

Klasifikacija transakcionih troškova

Međusobno zavisni nivoi na kojima se realizuju transakcije

Williamson je predložio šemu sa tri nivoa, koja ilustruje uzajamna dejstva između institucionalnog

okruženja, upravljačkih struktura i pojedinaca s aspekta teorije transakcionih troškova. Navedena dejstva niču pri realizaciji transakcija (poslova). Na šemi pune strelice odgovaraju osnovnim (primarnim) pravcima uzajamnih dejstava, dok isprekidane strelice odgovaraju sekundarnim dejstvima. Na prikazanoj šemi se vidi da se oba pravca dejstava sijeku u polju upravljačkih struktura.

146

Okvir transakcione analize

Primjena institucionalnih pravila ne proizilazi automatski, nego preko ulaganja za pravila, zakone i or-

ganizacije, koja izazivaju rast transakcionih troškova. Ali, oni olakšavaju transakcije, koordinaciju i smanju-ju informacionu asimetriju na agregatnom nivou. Pored toga, oni zahtijevaju postojanje posebnih institucija za primjenu prava i prinudu za ispunjenje ugovora o transakcijama. U teoriji transakcionih troškova je razra-đen model (okvir) usaglašenih pojmova (kategorija), pomoću kojih se objašnjava funkcionisanje organizacija i institucija. On sadrži Williamsonovu funkciju transakcionih troškova TC = f (U, F, AS), gdje su TC = transakcioni troškovi, U = neizvjesnost, F = frekfencija izvršenja poslova i AS = specifičnost aktiva34.

Značajna karakteristika (uloga) transakcionih troškova je da: a) omogućuju ekonomiju obima, jer opa-daju po jednom poslu u mjeri povećanja njegove realizacije i b) sadrže određene konstantne komponente, kao npr. jednu istu dobijenu informaciju mogu da koriste mnogi prodavci i kupci (naravno, ne u svim sluča-jevima), ugovori se standardizuju, jednom donešeni zakoni i drugi akti se primjenjuju na sve učesnike raz-mjene itd.

U skladu s mišljenjem predstavnika TPS da društvene institucije doprinose ekonomiji transakcionih troškova i činjenicom da je u raznim sredinama različita zastupljenost društvenih institucija, može se izvesti zaključak da različitim ekonomskim organizacijama odgovaraju različite strukture transakcionih troškova. Upravo na toj osnovi, na bazi relativnih razlika u nivou i strukturi transakcionih troškova, teoretičari prava svojine objašnjavaju raznovrsnost oblika privrednog i društvenog života. Smatra se da alternativne ekonom-ske institucije imaju komparativne ekonomske prednosti kod raznih kategorija transakcionih troškova, i da je njihovo postojanje upravo sa tim i povezano:

─ mehanizam tržišne koordinacije relativno je efikasniji u ekonomiji informacionih troškova, ─ firma je efikasnija u ekonomiji troškova pregovaranja i ─ hijerarhijske strukture su podložnije oportunističkom ponašanju itd.

34 B. Klein et al. definišu aktivu specifičnom ako njeno korišćenje obezbjeđuje kvazi-rentu, tj. pozitivnu razliku između vrijednosti aktive i dohotka koji se dobija njenom najboljom alternativnom upotrebom. O. Williamson dopunjuje navedenu ideju pojmom ponavljajuće upotrebe. Što je manja mogućnost upotrebe aktive u drugim transakcijama, to su nepovratnije investicije u nju i speci-fičnija je sama transakcija. Williamson je naveo pet vrsta specifičnih aktiva: prema mjestu raspoloživosti, fizička specifičnost, posvećene ili ciljno usmjerene aktive, ljudske aktive i trgovačke marke. Masten et al. su dodali i šestu komponentu – specifičnost u vremenu.

147

OSNOVI EKOLOŠKE EKONOMIJE 6

6.1 KONVERGENCIJA I KOEVOLUCIJA EKONOMIJE I EKOLOGIJE Razvoj ljudskog društva nije moguć bez njegovog uzajamnog dejstva sa prirodnim okruženjem, uticaja

na prirodu i korišćenja njenih resursa. Pa ipak, antropogena dejstva (a posebno načno-tehnički progres) imaju veoma negativne posledice po prirodno okruženje. Zbog toga je budućnost čovječanstva u velikoj opasnosti. Ona je neizvjesna i rizična. Ona bitno zavisi od privrede, ekologije i politike, a posebno od znanja, inovacija i institucija. Mnogi autori kritikuju odnos privrede prema ekologiji, kao i društveni odnos prema ekologiji i institucijama (društvenim, ekonomskim i drugim), koje bi trebalo da strogo regulišu odnos privrede prema ekologiji, koji će vjerovatno odrediti sudbinu čovječanstva. Za održivi razvoj je potrebna probuđena svijest i razumno preduzetništvo, koji uz znanje, inovacije i efikasno ekonomsko i društveno regulisanje (institucije) mogu prevazići krizu, sanirati tektonske poremećaje u društvenom, ekonomskom i ekološkom sistemu i eli-minisati kočione ekološke faktore.

Ekologija i ekonomija se međusobno prepliću na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i globalnom ni-vou. Njihov složeni odnos je formirao protivurječan skup uzroka i posledica. Stanje životne sredine je u ve-likoj krizi. Ona se manifestuje u uslovima do sada najveće, najteže i najduže globalne ekonomske krize. Im-perativ vremena je ne samo način izlaska iz ekonomske i ekološke krize, nego i zahtjev za zaustavljanje opasnih ekoloških trendova, koji negativno mijenjaju tokove moderne civilizacije. Odavno postoji konflikt između ekonomije i ekologije u kontekstu potrebe za mnogo boljom zaštitom životne sredine. On se u ekonomskoj literaturi tumači kao osnovna protivurječnost ekonomske stvarnosti, koja postoji između neo-graničenih ljudskih materijalnih potreba i ograničenih (rijetkih) materijalnih resursa. Smatra se da bi dosa-dašnja formula ekonomskog razvoja trebalo da se proširi sa još jednim članom – održivim razvojem.

Čovjek podređuje prirodu svojim potrebama, ali to često nije radio racionalno. Ljudski rad nije uvijek bio stvaralački, nego, na žalost, i rušilački. Sa razvojem privrede i društva (posebno povećanja broja stanov-nika na Zemlji) kao ekonomske prakse došlo je do sve većeg konflikta između resursno-ekoloških moguć-nosti prirode i privrednih potreba ljudi. Za razliku od principa samoregulacije, koji djeluje u prirodi, u društ-vu djeluje princip organizacije i upravljanja. Ignorisanje geosfere i biosere dovelo je poslednjih decenija do značajnog narušavanja ekološke ravnoteže. Ljudi moraju biti svjesni činjenice da Zemlja putuje kosmosom bez mogućnosti remonta i odlaganja otpada na drugo mjesto. Čovječansto mora samo da riješi te svoje prob-leme. Pokazalo se da su ekonomske mjere (osiguranje, porezi, carine, krediti, dotacije i dr.) do danas bile ne-dovoljne za rješavanje rastućih ekoloških problema. Paradoksalno je što je privreda već odavno previdjela direktnu entropijsku vezu između ekonomskog procesa (visoke eksploatacije prirodnih resursa) i ekologije (proizvodnju velike količine otpada i zagađivanje). Ta veza ima značajne negativne implikacije na održivost ekonomskih procesa, a prirodni kapital je jedini pružalac usluga za održavanje života.

Značaj ekoloških ekonomista je u tome što potenciraju tri činjenice:

─ prvu, prirodni i ljudski kapital su komplementarni oblici kapitala, ─ drugu, pri održavanju kapitala potrebno je održati privredni proces i ─ treću, ograničena je posobnost tržišta za postizanje željenih i ekološki održivih ljudskih ciljeva. Ekologija je najpoznatije i najznačajnije područje na kojem djeluju tržišna zatajivanja.

„Konačni proizvod ekonomskog života je smeće“.

K. Baulding

148

Koevolucija međuzavisnog odnosa

ekonomije, društva i ekologije

Princip koevolucije se koristi kada se želi prikazati neza-visan odnos i uzajamne povratne reakcije dva ili više intera-kcijska segmenta. On omogućuje da se prepoznaju i opišu mnogi kritični odnosi, koji vezuju zajedno različite sisteme i podsisteme, koje čine neki globalni sistem. Pored toga, on se karakteriše sinergijskim pristupom (cjelina je veća od skupa djelova), a zasniva se i na principu sistemske ukorijenjenosti koja se ponekad naziva logotip prirode (glavni koncept mo-dernizacije prirodnog poretka univerzuma).

Tri glavne sfere uticaja predstavljaju različite prirodne podsisteme, koji se nalaze na različitom stepenu

složenosti, ali su međusobno isprepleteni i djeluju i zbog toga djeluju kao veće cjeline (ekonomije djeluje kao komponenta društvene sfere, koja djeluje kao komponenta ekološke sfere.Na određeni način, društvo djeluje kao interfejs između ekonomije i ekologije. Ali, činjenica je da glavne odluke donose političari (čla-novi vlade i parlamenta). Kallis i Norgaard posmatraju razvoj kao proces koevolucije između znanja, koristi, organizacije, tehnologije i životne sredine. Svaki od navedenih podsistema je vezan jedan za sve ostale, ali svaki od njih se takođe mijenja i utiče na promjene u drugim podsistemima preko selekcije. U svakom pod-sistemu postoji selektivni pritisak od svakog drugod podsistema, pa oni koevoluiraju na način da svaki od-ražava drugog. Oni zajednički funkcionišu, iako se suštinski sve mijenja. Svaki navedeni podsistem se može pravilno razumjeti jedino u kontekstu svih ostalih, što znači da je besmisleno da se analizira priroda i dina-mika svakog podsistema odvojeno.

Koevolucioni razvojni proces u prirodi karak-terišu dva principa: prvi, princip harmonije (evolucione ravnoteže) i drugi, princip kontekstualnosti ili međusobne uzročno-posledične povezanosti (npr. znanje ne odražava samo dominirajući pogled na svijet, ne-go i uticaj kulturnih uvjerenja, obrazaca ponašan-ja i vrijednosti).

Koevolucioni razvojni proces u prirodi

6.1.1 Resursni aspekti odnosa ekonomije i ekologije Resursna teorija zaštite prirodnog okruženja se razmatra kroz prizmu korišćenja ekonomske teorije,

prvenstveno u smislu tržišne zaštite, čuvanja resursa i reciklaže otpada, kao i preuzimanja kontrole velikih firmi nad vlastitim odgovornostima koje se odnose na zaštitu okruženja. Ona je koncentrisana na zaštitu pri-rodnih izvora, posebno onih neobnovljivih. Na taj način se implicira da je potrebno uvažavati interese budu-ćih generacija.

149

Veliko širenje privrednih aktivnosti početkom 20. vijeka nastavlja se i dominantno uzrokuje propadanje prirodnog okruženja. Troše se ogromne količine resursa iz prirodnog okruženja, a vraćaju mu se takođe og-romne količine otpadnih materijala. Zagađenja su već toliko velika da objektivno ugrožavaju budućnosti čovječanstva.

Rast u potrošnji energije od prve industrijske revolucije

Vezano za resurse, na Zemlji se u dužem periodu događa mnogo negativnih procesa. Jedan od njih je

eksponencijalni rast stanovništva. U 20. vijeku je brojnost stanovništva na Zemlji porasla oko 4 puta (tzv. demografska eksplozija). Iako se prognozira stabilizacija navedenog trenda zbog smanjenja stope prirasta stanovništva sa 1,7% u 1987. na 1,1% u 2007. godini, ipak se krajem 21. vijeka očekuje broj stanovnika na Zemlji od oko 10-12 milijardi ljudi. Problem hrane se sve više usložnjava i zaoštrava. Iako je apsolutni broj gladnih u svijetu na nedopustivo visokom nivou, njihovo učešće u ukupnom stanovništvu se u periodu 1950-2002. Smanjio sa 37% na 13% (podaci UN).

Ekološke katastrofe, zagađivanje i nemilosrdno uništavanje prirode je činjenica. Problem mineralnih resursa (energenata, prvenstveno nafte i gasa) je izuzetno veliki, jer se prema najoptimističnijim prognozama može računati da njihove rezerve traju manje od 100 godina. Rezerve uglja se procjenjuju kao dovoljne za sledećih 300 godina, a izvori atomske energije nijesu problematični, jer su do sada iskorišćeni svega oko 7%.

O klimatskim resursima se govori i piše samo hipotetički, ali se zna da su veoma ugroženi. Godišnje se iz Zemlje izvlači 100 mlrd tona različitih ruda, sagorijeva 1 mlrd tona konvencijalnih goriva, uz ispuštanje u atmosferu 20 mlrd tona CO2 , 300 mln tona CO, 150 mln tona oksida azota, 150 mln tona SO2 , 5 mln tona H2S4 i 400 mln tona aerosoli (soli, čađi i prašine).

U hidrosferu se izbacuje 600 milijardi tona industrijskog i životnog otpada, 10 mln tona naftnih derivata, na rastvaranje otpadniih voda troši se približno 40 % obima rečnih tokova, u zemlju se unosi 100 mln tona mineralnih đubriva, proizvode se stotine hiljada tona hemijskih jedinjenja, koja se ne sreću u prirodi, uklju-čujuči i ona veoma postojana na rastvaranja.

150

Izumiranje prijeti za više od 1000 vrsta sisara i ptica. Pred opasnošću potpunog uništenja nalazi se više od 25 hiljada vrsta višeg rastinja.

Promjene svjetskih pejzaža kao uzrok degradiranja ekosistema

Brzi razvoj ekonomije i ljudskih (ekonomskih i drugih) aktivnosti na račun prirode je rezultirao u zastra-šujućim posledicama, koje redovno objavljuje Svjetska komisija UN o životnoj sredini i razvoju: od zagađe-nosti cijelog prostora (zemljišta, vazduha i voda), preko sječe šuma i širenja pustinja do iskorenjenjavanja mnogih vrste flore i faune, širenja novih infekcionih bolesti i rasta stihijnih prirodnih kataklizmi (cunami, suše, poplave, razorni zemljotresi itd.).

6.1.2 Ekonomski uzroci ekoloških problema Cilj ekonomije je uvijek bio zadovoljenje materijalnih potreba čoveka i društva u cjelini. Vremenom su

ljudske i društvene potrebe sve više rasle, kao i tehnološke mogućnosti, koje su, ipak, sve više zavisile od prirodnih resursa. Zbog toga su se prirodni resursi sve više iscrpljivali. Čovečanstvo do nedavno nije obra-ćalo pažnju na problem zaštite životne sredine. Ljudi su težili konzumerizmu, a ne čuvanju prirode. Iz toga je proizašla osnovna kontradikcija između ekonomije i ekologije: privreda je trebalo da raste, ali taj rast je dovodio do negativnih uticaja i zastrašujućih posledica na životnu sredinu. Međutim, ako se primjeni obratni scenario, doći će do redukcije i ukidanja mnigih proizvodnih grana, a samim tim i nezaposlanosti. U situaciji demografskog buma, to će takođe stvoriti velike probleme po čovječanstvo.

Danas ljudi žive i ne misle o tome šta će se desiti u budućnosti ako se ne vodi računa o tome šta je oko njih i šta se sve događa oko njih. U trci za profitom, razvojem i zaradom malo ko razmišlja šta je i koja je os-nova svega toga? Resursi, proizvodi, robe i energija su djelovi prirode. Ona strada od ljudskih (prvenstveno ekonomskih) aktivnosti. Sve se zgađuje: zemljište, vode, šume, vazduh i dr. I sve to se odražava na ljude, na

151

njihovo zdravlje. Svake godine se situacija pogoršava. Zato je krajnje vrijeme da se razmišlja o budućnosti. Smatra se da je ekonomija glavni uzrok zagađivanja prirodne sredine. Osnova antagonizma između eko-nomije i ekologije je u prirodi institucija tržišnog, ali i državnog regulisanja ekonomskih aktivnosti.

Tržišno regulisanje je ravnodušno prema ljudskim problemima. S druge strane, ni državno regulisanje ne sprovodi sve potrebne mjere kojima bi se zaštitilo prorodno okruženje. U svim državama, bez obzira na po-litički sistem, najveću cijenu ima ono što je kreirano od ljudske ruke. Cijena bilo koje robe procjenjuje se po količini uloženih sredstava u njoj, kreacije (inovatorstva) i vremena. Tržišna cijena prirodnih resursa je vrlo mala u odnosu na gotove proizvode. Npr. cijena ruda je vrlo niska, dok vazduh skoro da nema nikakvu vri-jednost. Zbog toga bilo koje ulaganje u zaštitu životne sredine nije ekonomski (tržišno) isplativo.

Jedina sila sposobna da se suprotstavi tržištu je država. Ona posjeduje mehanizme i mjere stabilizujuće povratne veze. Međutim, u pojedinim situacijama (zbog dominacije vladajućih nomenklatura), ona takođe is-poljava svoju „žeđ“ za jačanjem. Ponekad se interesi tržišta i države podudaraju. Ali, ipak, država je mnogo osjetljivija na živote i sudbine ljudi. Zbog toga su tržište i država često suprotstavljeni u odnosu na probleme životne sredine. Naravno, država kao sila iznad društva je jača od tržišta, pa je u mogućnosti da, kada to želi (ili mora) amortizuje devijantne tržišne namjere i pritiske (tzv. fijasko ili zatajivanja). Zbog toga su danas sve nade vezane za očuvanje prirodnog okruženja usmjerene prema državi. Ali, u mnogim državama, poslednjih decenija je institucija državnog regulisanja značajno izgubila svoje pozicije pod naletima zlokobnog neolib-eralizma, koji kontinuirano ispoljava zahtjeve za nekontrolisanim tržištem, doprinosi netržišnom bogaćenju povlašćenih grupa i pojedinaca i uzrokuje velika socijalna raslojavanja stanovništva, urušavanje privrede, ne-zaposlenost i pauperizaciju. Dok se ekološka opasnost širi, ekonomisti iznose protivurječna mišljenja vezana za objašnjenje ekonomskih uzroka ekoloških problema.

Polazeći od Kuznetz-ove definicije ekonomskog rasta kao „dugoročnog povećanja proizvodnih sposob-nosti države, koje je zasnovano na tehničkom progresu i sposobno je obezbijediti stanovništvo rastućom raz-novrsnošću materijalnih dobara“, ekonomisti se pitaju: da li ekonomski rast (i u kojoj mjeri) utiče na prirod-no okruženje? U tom smislu, jedni navode argumente protiv ekonomskog rasta, ističući da izaziva brojne ekološke probeme, zbog čega ga treba ograničavati. Na tom fonu je zasnovana tzv. „teorija nultog rasta“, ko-ja izučava uzajamnu zavisnost između rasta stanovništva, istrošenosti prirodnih resursa i degradacije životne sredine. s druge strane, pristalice ekonomskog rasta smatraju da zagađenje nije u značajnoj mjeri nuspro-izvod ekonomskog rasta, nego je rezultat nepravilnog formiranja cijena. Zbog toga što se značajni dio pri-rodnih resursa razmatra kao opšte dobro, koje nema cijenu, pa se nemilosrdno eksploatiše. Oni kao rješenje nude uvođenje zakonskih ograničenja ili posebnih poreza. kojima bi se kompenzovale greške sistema obra-zovanja cijena i spriječilo neracinalno korišćenje prirodnih resursa, kao i korišćenje alternativnih resursa i izvora energije.

Ekološki razvoj u principu podriva glavni zadatak privrede: ostvarenje profita. Na taj način, faktički, konflikt ekonomije i ekologije i dalje ostaje neriješen. Neki autori smatraju da civilizacijsko rješenje navede-nog konflikta zahtijeva realizaciju ideje konsolidacije različitih principa - društvenih, pravnih, političkih, ekonomskih, etičkih, institucionalnih, kulturnih, organizacionih i drugih. Ali, čini mi se da bi to bilo samo površno i palijativno rješenje razmatranog konflikta. Iskreno vjerujem da je u perspektivi rješenje moguće samo u radikalnoj reviziji samih osnova ljudskog postojanja, promjeni strukture i načina zadovoljavanja ljud-skih potreba, kombinovanju naučnog pristupa sa filozofskim, odnosno duhovnim razumijevanjem prirode problema. To bi trebalo da budu osnove i principi održivog razvoja. To je jedini način da se postigne kon-senzus u vezi razmatranog problema.

152

Grafik a: Uticaj ekonomskog rasta na prirodu

Globalna biosferna kriza jača predstave i strah o neizbježnom antagonizmu između ekonomskih aktiv-nosti i prirode. Neki autori su pokušali te predstave i opravdani strah da opišu grafički i objasne upozorava-juće promjene tokom vremena. Na horizontalnoj x-osi su postavili vrijeme, a na vertikalnoj y-osi dvije vri-jednosti: veličinu ekonomskog rasta q1 i kvalitet životne sredine q2 (pod pretpostavkom da smo u stanju da ih mjerimo). To je prikazano na grafiku a.

Grafik b: Pokazatelj kvaliteta životne sredine – neantagonistički scenario

153

Tumačenje krivih prikazanih na grafiku a je sledeće. Zamislimo npr. da su ljudi počeli koristiti do-bru šumu da bi razvili svoju ekonomsku aktivnost. U početku je njihov ekonomski rast slab (q1), kao i uticaj njihovih aktivnosti na prirodno okruženje (q2). Ali, sa protokom vremena se broj ljudi povećao, pa je brzo rastao njihov ekonomski potencijal. Pokazatelj kvaliteta životne sredine dugo nije reagovao na ekonomski rast, pa je kriva q2 bila skoro horizontalna.

Međutim, u određenoj fazi navedenog procesa, širenjem ekonomskih aktivnosti stanovništva, kvalitet šuma počinje da pada, najprije polako, a onda sve brže. Taj scenario se često ponavlja i u svim drugim oblas-tima. Neantagonistički scenario paralelnog (simbioznog) razvoja ekonomije i ekologije je simbolično pri-kazan na grafiku b.

6.2 POJAM EKOLOŠKE EKONOMIJE Ekološka ekonomija je rastuća transdisciplinarna oblast, koja je usmjerena na poboljšanje i proširenje

ekonomske teorije u pravcu integrisanja prirodnih sistema, ljudskih vrijednosti na zemlji i ljudskog zdravlja i blagostanja. Ona je orijentisana na prirodu, pravdu i vrijeme, a bavi se problemima zavisnosti i koevolucije ljudske privrede i prirodnih ekosistema u vremenu i prostoru. Ona se razlikuje od ekonomije okruženja, po tretmanu privrede kao podsistema ekosistema i njenim akcentom na očuvanje prirodnog kapitala. Ekološki ekonomisti ističu jaku održivosti i odbacuju tvrdnju da prirodni kapital može biti zamijenjen ljudskim kapi-talom. Ekološka ekonomija ima za cilj da integriše proučavanja i upravljanja ekosferom i privredom, a pose-bno međuzavisnost društvenih, privrednih i ekoloških sistema, a samim tim ni na realnost egzistencije čovje-čanstva. Pogrešna su mišljenja mnogih ekonomista da je ljudska dobrobit direktna funkcija količine proiz-vedene robe i njene konzumacije.

Primarni cilj konvencionalne ekonomije je povećanje dobara i usluga od industrije (uloženog kapitala). Ekonomija ekologije ima širu perspektivu i priznaje da postoji više stvari koji doprinose ljudskom blagostan-ju, nego sama količina stvari. Tu spadaju zdravstvo i obrazovanje (ljudski kapital), prijatelji i porodica (društveni kapital) i doprinos Zemlje i njenih bioloških i fizičkih sistema (prirodni kapital). Njen cilj je da se razvije dublje naučno razumijevanje složenih veza između ljudskih i prirodnih sistema, koje će da se ko-risti za razvijanje efikasne politike, a dovešće do ekološki održivog svijeta, sa pravednom raspodelom resursa (kako između grupa i generacija ljudi, tako i između ljudi i drugih vrsta) i efikasno koristi oskudne resurse, uključujući “prirodni” i “društveni” kapital. Četiri osnovne vrste kapitala, koje se razmatraju u ekološkoj ekonomiji su:

─ ugrađeni kapital je su robe i usluge koje je stvorila ljudska industrija - zgrade, automobili, bijela tehnika, ceste, fabrike, stadioni itd.

─ prirodni kapital su robe i usluge koje pruža priroda (sirovine, vazduh, voda itd.). ─ društveni kapital su naše koristi od interakcija sa drugima (prijateljima, porodicom, društvenim gru-

pama) i opštih struktura društva (jezik, institucije, obrazovni sistem, zakoni), ─ ljudski kapital se odnosi na zdravlje, osobna iskustva, obrazovanje, talenat, vještine i interese.

Kolektivni ljudski kapital (kao i društveni kapital) se može maksimizovati samo ako postoji socijal-na pravda i jednak pristup mogućnostima koje društvo pruža.

Značajan je odnos održivosti i ekološke ekonomije. Ekološka ekonomija podrazumijeva da je održivost

višestruki cilj, koji treba obezbijediti u uslovima neizvjesnosti. Ona se odnosi se na kompleks uzajamnih od-nosa između različitih elemenata: ekološke održivosti, društvene održivosti i ekonomske održivosti. Ekolo-ška ekonomija je usmjerena na održivost ekoloških i društveno-ekonomskim sistema putem očuvanja i ulag-anja u prirodne, društvene i ljudske aktive.

154

Obuhvat ekološke ekonomije

Ona zahtijeva pravednu ekonomsku efikasnost, što zači uključivanje svih troškova i koristi u cijenu. Jer, često trenutne tržišne cijene ne uključuju sve troškove, koji su povezani sa privrednom djelatnošću, koja oš-tećuje resurse i prirodnu sredinu (prirodni kapital), ili nanosi štetu ljudskom zdravlju i dobrobiti (društvenim i ljudskim resursima) zbog zagađenja ili drugih propratnih efekata privrednih aktivnosti. Ti isključeni (neo-bračunati) troškovi se nazivaju „eksternalije” (spoljni efekti), a definišu se kao troškovi koji nijesu uključeni u cijenu proizvoda, a padaju na teret treće strane, izvan proizvođača (prodavca) i kupca (potrošača).

6.3. POJAM ODRŽIVOSTI Pojam održivosti nastao je u 1970. na području ekologije iz istraživanja C. Holling-a (1973), koji je

definisao kao „mjeru očuvanja sistema i njihove sposobnosti da apsorbuju promjene i narušavanja i da kao i ranije zadrži isti odnos između populacija ili varijable stanja“. Slično tome, ali nešto kraće i preciznije Walk-er, B. and D. Salt (2006) definišu održivost kao „sposobnost sistema da apsorbuje poremećaje i dalje zadrži svoju osnovnu funkciju i strukturu“, a C. Folke et al. (2010) kao „sposobnost za promjenu kako bi se za-držala isti identitet“. Carpenter et al. (2001) su održivost opisali preko tri ključne karakteristike:

─ iznos poremećaja koju sistem može da apsorbuje i da dalje ostane u istom stanju ili području pri-vlačnosti,

─ stepen do kojeg je sistem sposoban za samoorganizovanje i ─ sposobnost da se izgradi i povećava kapacitet za učenje i prilagođavanje. Koncept održivosti dobija na značaju kao moguće rješenje globalnog konflikta u drugom izvještaju

Rimskog kluba, u kojem se navodi: „Sve širi jaz između čovjeka i prirode, njegova fizička izolacija… od pri-rode, samo su logična posledica tradicionalnog koncepta napretka: jer napredak u svjetskom razvoju je do-veo do procesa nediferenciranog rasta, koji se zasniva na čovjekovom pogrešnom mišljenju da je sistem od-ržavanja prirode neiscrpan. Očito je da mi ne možemo pročistiti zrak tako da prekinemo rad cjelokupne in-dustrije (jer bi to izazvalo drugu vrstu krize), ali je takođe činjenica da savremeni čovjek raspolaže moguć-nostima i zna kako da ih primijeni“.

155

Suština koncepta održivosti

Čovječanstvo dominantno zavisi od usluga ekosistema za svoje bogatstvo i bezbijednost, pa su ljudski i ekosistemi veoma povezani. Zbog toga čovječanstvo ima potrebu za održivošću. Ona se obično povezuje za termin održivog razvoja, koji ima za cilj kreiranje i održavanje prosperiteta društvenih, ekonomskih i ekološ-kih sistema. Perspektiva održivosti mora da pomjera politiku od onih koji teže da kontrolišu promjene prema aktivnom upravljanju kapacitetima društveno-ekoloških sistema u smislu pravilnog izbora, prilagođavanja i oblikovanja promjena. Smatra se da upravljanje održivošću povećava vjerovatnoću održavanja poželjnih pu-teva razvoja, a posebno u promjenljivim sredinama, u kojima je budućnost nepredvidiva a iznenađenja su vjerovatna. Preporučuje se adaptivno upravljanje kao sinteza, koja spaja razne pristupe upravljanja resursi-ma: policentrične i višeslojne efikasne institucije, učešće i saradnju, samoorganizovanje i umrežavanje, učen-je i inovacije. U tom smislu, Walker i Salt su predložili devet vrijednosti za stvaranje „otpornog svijeta“: raz-novrsnost, ekološku varijabilnost, modularnost, priznavanje sporih promjena, uske povratne sprege, socijalni kapital, inovacije, preklapanje upravljanja i usluge ekosistema.

Veze između ključnih karakteristika adaptivnog upravljanja u funkciji izgradnje održivosti

Brojnost faktora uticaja, koja se može sagledati na slici u nastavku, utiče na složenost i protivurječnost izgradnje koncepcije održivog razvoja.

Konceptualni svijet razvojnih agregata, prema Jabare-en-u (2008) sadrži sedam različitih pojmova, koji utiču na stvaranje etičkog paradoksa između održivosti i razvoja. Naime, održivost sadrži neke pojmove i značenja koji determinišu njen teorijski temelj. Ona je izgrađena kao fluidna mješavina njihovih međusobnih odnosa, koji suštinski određuje granice održivog razvoja i objašnjavaju njegovu paradoksalnost (da održivost može postojati, nezavisno od okruženja i ideologije).

156

Konceptualni okvir održivog razvoja

Slika dokazuje navedene protivrečnosti i ukazuje na međusobne veze između više pojmova, koji kon-

tinuirano i kontroverzno stvaraju etički paradoks. Tradicionalno povezana sa ekologijom, održivost generiše nekoliko domena, očigledno kontradiktornih, kao što su ekonomski rast, socijalnu inkluziju ili čak klimatske promjene i obnovljive izvore energije. Razvoj je sam po sebi povezan sa ekonomskim funkcijama i interesi-ma. Upravo iz spajanja dva razmatrana nivoa (ekonomskog razvoja i zaštite životne sredine) proizilazi etički paradoks, koji bi kao odraz ljudskog ponašanja u interakciji sa institucionalnim faktorima trebalo da obezbi-jedi ravnotežu između njih.

6.4 ODRŽIVI RAZVOJ O pojmu održivosti i konceptu održivog razvoja (eko-razvoja) govori se još 1972. godine u Izvještaju

istraživačke grupe Massachusetts Institute of Technology za nacrt Rimskog kluba o dilemama čovječanstva. Polazeći od najraširenije definicije Lestera Browna (1978), može se konstatovatie da postoje tri važna ele-menta u koncepciji održivog razvoja. Najuticajnija definicija održivog razvoja je ona koja uključuje tri os-novna koncepta:

─ koncept potreba, ─ koncept ograničenja i ─ koncept budućih generacija. Prvi koncept se odnosi na postizanje ili očuvanje prihvatljivog životnog standarda za sve ljude, dok dru-

gi koncept zagovara korišćenje kapaciteta životne sredine u saglasnosti sa dostignutim nivoom tehnološkog razvoja i društvene organizacije. Treći koncept tretira međugeneracijsku pravdu.

Pojam održivog razvoja je prilično kontroverzan, jer sadrži protivurječne principe: ekonomsku održivost (efikasnost), društvenu poželjnost (uključivost) i ekološku razumnost (uravnoteženost). U takvoj situaciji, sve teorijske elaboracije i predlozi gube smisao. Činjenice upozoravaju da je jedini mogući put efikasne poli-tike zaštite okruženja onaj koji stvara uslove da privredni subjekti internalizuju (plate) troškove razgradnje

157

prirode koje uzrokuju. Država to treba institucionalno da proprati u dijelu tržišnih zatajivanja, bilo u procesu privatizacije, bilo preko drastičnih zakona o obaveznoj zaštiti prirode ili uključivanjem poreza u cijene pri-rodnih resursa. Podrazumijeva se da razne privredne i prirodne oblasti zahtijevaju izradu specifičnih politika, preventivnih i nadzornih mjera, kao i limita privrednog ponašanja.

Kontekst održivog razvoja

Izveštaj Bruntlendove komisije ukazuje najmanje na četvorostruki značaj održivog razvoja: a) koncept

održivog razvoja, sagledan kao zadovoljavanje sadašnjih potreba bez ugrožavanja sposobnosti budućih na-raštaja da zadovolje svoje potrebe, ističe u prvi plan razvojnost ovog koncepta, tj. održivi razvoj je proces promjena u kojem eksploatacija resursa, upravljanje investicijama, tehnološki razvoj i institucionalne prom-jene moraju biti konzistentne sa budućim, a ne samo sa sadašnjim potrebama, b) važnost međunarodne sa-radnje, ali postoje i teškoće u njenom ostvarivanju, koje se najsažetije može izraziti stavom: „Zemlja je jed-na, ali svijet nije“, c) potreba jačanja nacionalnih ekoloških agencija, institucija i organizacija i d) potreba donošenje Programa UN o održivom razvoju i održavanje međunarodne konferencije o životnoj sredini i razvoju.

Sa stanovišta ekološkog menadžmenta i ekološke ekonomije, održivi razvoj se može definisati kao „up-ravljanje resursima Zemlje na način kojim se osigurava njihov dugoročni kvalitet i dovoljnost“. On teži usk-lađenosti mogućnosti i ograničenja ekosfere. Trošenje ograničenih resursa i zagađivanje životne sredine ima-ju svoju granicu. Sadašnje generacije moraju uskladiti ekonomski i ukupni razvoj sa tim ograničenjima tako da obezbjede najmanje isti kvalitet životne sredine i za buduće generacije. Održivi razvoj podrazumijeva i usklađivanje razvoja sa principima socijalne pravde na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou, kao i pre-laz sa tržišne na ekološku ekonomiju. On je, prema tome, skladan odnos ekologije i privrede kako bi se pri-rodno bogatstvo planete Zemlje sačuvalo i za buduće naraštaje.

158

U ekonomskoj teoriji je poznato hipotetičko optimalno rješenje, koje se kreće između dvije ravni:

Prva je slobodno djelovanje tržišnih mehanizama: direktno, preko eliminacije javne prirode tih dobara i usluga (definisanjem prava vlasništva nad njima – Coase-ovo pregovaranje, koje ima visoke transakcione troškove) ili indirektno preko ekonomske procjene propadanja tih dobara i primjene poreza na te vrijednosti od strane države (Pigou-ov porez).

Druga pretpostavlja da je moguće izračunati vrijednosti od granične krive degradacije okoline, što znači da će privredni subjekti uživati u “trade-off”-u između graničnih troškova kontrole zagađenja i graničnih troškova uticaja na okolinu (eksternalija) uzrokovanih njihovom proizvodnom djelatnošću, zbog čega će biti prisiljeni da internalizuju troškove plaćanjem odgovarajućih poreza.

Privredni subjekti će u svakom slučaju nastojati da minimalizuju ukupne troškove za kontrolu zagađenja i plaćanje za poreze. U optimalnoj tački zagađenja su ukupni troškovi svedeni na minimum.

Optimalno zagađivanje prirodnog okruženja

Kada se govori o sukobu ekonomskih interesa sa zahtjevima zaštite životne sredine, prvenstveno se mis-li na neracionalan ljudski uticaj na prirodu. On dovodi do nekontrolisane potrošnje prirodnih resursa i og-romnih zagađenja životne sredine. Navedena činjenica je dominantno uslovljena neracionalnim ekonomskim ponašanjem i profitnom pohlepom ekonomskih subjekata. Ona je odavno postala glavnim uzrokom nar-ušavanja prirodne ravnoteže između ljudi i prirode. Pored toga, ona stalno upozorava na pogrešni utisak o nezavisnosti ekonomije od resursa biosfere i djelovanja ekoloških zakona.

Do skoro se ekologija nije razmatrala kao osnovni, pa čak ni kao bitan faktor privređivanja. Problem-atičan odnos između ekologije i ekonomije suštinski je postajao uvijek, ali je u poslednje vrijeme postao zaoštreniji, složeniji, delikatniji i mnogo opasniji po budućnost čovječanstva. Jer, ekonomski napredak se odavno ostvaruje na račun ekološkog regresije. Ekonomski razvoj je doveo do katastrofalnog narušavanja prirode.

Koncepcija održivog razvoja pokušava da testira koegzistenciju zaštite životne sredine i ekonomskog razvoja. Održivi razvoj nije ni doktrina, ni teorija, još manje sinteza između ekonomije i ekologije. To je samo pragmatičan pristup za sprovođenje ekonomskih mehanizama za upravljanje Planetom, tj. novi termin za staru ideju: nema održive ekonomije bez prirodnih resursa i bez upravljanje njima koje je distancirano od ekonomskih razloga. Pitanja održivog razvoja uključuju u sebe:

159

─ promjenu veličine privrednog rasta sa pravednijom distribucijom resursa i povećanim kvalitetom proizvodnje,

─ uslove za eliminisanje siromaštva u kontekstu zadovoljenja osnovnih potreba ljudi u pogledu zapo-šljavanje, hrane, energije, vode, stambenog zbrinjavanja i zdravstvene zaštite,

─ smanjenje nekontrolisanog rasta stanovništva, ─ očuvanje i unapređenje prirodnih resursa, ─ održavanje raznovrsnosti ekosistema, ─ praćenje uticaja ekonomskog razvoja na životnu sredinu, ─ tehnološka unapređenja, ─ kontrolu rizika, ─ decentralizaciju vlasti i ─ povećanje učešća stanovništva u donošenju odluka o ekološkim i ekonomskim problemima.

Na tom fonu je i tzv. Kuznets-ova kriva okruženja, jer hipotetički pretpostavlja evoluciju sklonosti po-

jedinaca i privrede u pravcu veće brige za prirodno okruženje i eliminaciju zagađenosti. Pošto dohodak raste uporedo sa ekonomskim rastom, uništavanje okoline se povećava do prelomne tačke A, kada počinje pobolj-šanje. Jer, pretpostavlja se da ljudi, privreda i društvo postaju osjetljiviji i spremni da plate za poboljšanje kvaliteta okruženja, što bi dovelo do uvođenja kompenzirajućih institucionalnih inovacija, organizacionih i vladinih mjera za ispravljanje tržišnih nedostataka (zatajivanja) kao i uvođenje zaštitnih tehničkih inovacija u proizvodnim procesima.

Hipotetička Kuznets-ova kriva okruženja

Može se postaviti pitanje: da li je prihvatljiva tzv. „nulta stopa“ ekonomskog rasta, koju neki autori

odavno predlažu, a koja pretpostavlja, pored ostalog, istovremeno prihvatanje ograničenja za zaštitu prirodne okoline i određenu dozu altruizma (uvjerenje da je sadašnji nivo potrošnje materijalneih dobara više nego dovoljan). Prednje podrazumijeva i širenje napore za podizanje svijesti na čitavoj planeti da će u suprotnom ekonomski rast proizvesti više štete nego koristi. Da li će se privreda i društvo kretati prema onome što Daly and Farley u svom diskutabilnom teorijskom grafičkom modelu, nazivaju neprivredni (neekonomski) rast, u kojem je povećanje zadovoljstva (korisnosti) koje donosi privredni rast manji od rasta nezadovoljstva (uslovno: izgubljene ili oprtunitetne korisnosti, tereta).

Suština navedenog rezonovanja se sastoji u tvrdnji da kriva graničnog tereta raste,zato što odražava neg-ativne efekte na privredi rast i blagostanje, uključujući efekat uništavanja okoline i druge faktore rizika, kao i povećanje društvene entropije. S druge strane, prema njihovom mišljenju, kriva granična korisnosti se sma-njuje do tog stepena da početno zadovoljstvo osnovnih potreba generiše korisnost koja je veća od naknadne potrošnje manje potrebnih robe.

160

Ekonomski i neekonomski rast

6.4.1 Uslovna struktura i uzorni model održivog razvoja Održivi razvoj se uopšteno definiše kao skladаn (harmoničan, ravnomjeran, uravnotežen, izbalansiran)

razvoj, tj. proces promjena u kojem su iskorišćavanje prirodnih resursa, smjer investicionih ulaganja, orijen-tacija naučno-tehnološkog razvoja, razvoj ličnosti i institucionalne promjene međusobno usklađeni tako da jačaju sadašnje i buduće resurse (mogućnosti) za zadovoljenje ljudskih potreba. On se u principu odnosi na razvoj društva, privrede i prirodnog okruženja (ekologije).

Slika u nastavku ukazuje na značaj institucionalnih promjena u dijelu ekonomskog razvoja, što je doka-zano u teoriji i praksi. Međutim, jasno je da navedeni osnovni zadaci koji prate društveni i ekološki razvoj ta-kođe pretpostavljaju kontinuiranu i snažnu institucionalnu podršku (zakonsku, korporativnu, informacionu, kulturnu i drugu).

Procesi društvenih, ekonomskih i ekoloških promjena su tijesno povezani i isprepleteni. Oni se zasnivaju na stalnom usklađivanju i unapređivanju odnosa i oblika privređivanja, svojinskih odnosa, mehanizama regu-lacije, političkog, normativnog, demokratskog i ekološkog režima. Uslov za to su bile i ostale realne, dos-ledne, korijenite i pluralistički usmjerene institucionalne promjene. Od njih se u dijelu ekonomskog razvoja očekuje da dovedu do ekonomske stabilizacije, ekonomskog rasta, strukturnih promjena, identifikovanja i smanjenja rizika, povećanja inovativnosti, biznis etike i znanja, efikasnog korišćenja i alokacije resursa, pune zaposlenosti, preduzetničke inicijative i zdrave tržišne konkurencije, kao i diversifikovane proizvdnje, koja će zadovoljiti narastajuće potrebe stanovništva.

U dijelu društvenog razvoja, od institucionalnih promjena se očekuje da stimulišu demokratiju, eko-nomske slobode i poštovanje ljudskih prava, zaštitu pravnog poretka, ugovora i svojinskih prava, da obezbi-jede kvalitetan razvoj ličnosti i života ljudi, očuvanje i razvoj sociokulturnog kapitala i eliminisanje socijalne patologije i određenih (najčešće prikrivenih, modifikovanih i maskiranih) oblika totalitarne svijesti itd. U dijelu ekološkog razvoja institucionalni okvir treba da omogući zakonsko regulisano očuvanje prirodnog ok-ruženja u svim kritičnim segmentima, raznovrsnu i odgovarajuću ekološku zaštitu i razvoj svijesti o pred-njem. Sve to skupa treba da obezbijedi pogodne institucionalne uslove za održivi razvoj.

161

Uslovna struktura održivog razvoja

Uslovno modeliranje održivog razvoja

162

Nosioci vlasti, koji donose društvene, ekonomske i ekološke politike relevantne za održivi razvoj morali bi znati izjavu Nobelovca D. Northa (1981): „Dominantan cilj kapitalističke države je izgradnja takve in-stitucionalne strukture, prvenstveno strukture prava svojine, pomoću koje se dostiže maksimizacija dohodaka (društveno blagostanje - prim. autora) i visok stepen sloboda“ (preko minimizacije troškova za specifikaciju i zaštitu prava svojine – prim. autora). Navedena izjava se idealno uklapa u sve ono što se podrazumijeva pod pojmom održivi razvoj. Ona direktno implicira zavisnost održivog razvoja od „institucionalne struk-ture“, koja sama po sebi nagovještava pluralizam institucija. Institucije kao okvir održivog razvoja

D. Acemoglu, S. Johnson i J. Robinson smatraju da je za smanjenje, relativizaciju i kontrolu dominacije politike nad ekonomijom potrebna dominacija institucija nad politikom i ekonomijom, a samim tim i nad održivim razvojem. Oni su dokazali da će prosperirati (u smislu održivog razvoja samo društva sa razvijenim ekonomskim institucijama, koje olakša-vaju akumulaciju faktora inovativnosti i efikasnu alokaciju resursa, i obratno.

Mnoga teorijska i empirijska istraživanja dokazala su direktnu povezanost institucionalne razvijenosti i ekonomskog razvoja (D. North i dr.), kao i nivoa znanja i ekonomskog razvoja. Zbog toga se može logički pretpostaviti i zaključiti da se navedene uzročne relacije mogu spojiti u relaciju znanje – institucije -ekonomski razvoj, sa obaveznom kategorijom ulaganja u znanje.

6.4.2 Tri glavne dimenzije održivog razvoja Održivi razvoj ne predstavlja samo ekološko pitanje. Utvrđena su tri njegova bitna aspekta:

─ ekonomska održivost, ─ ekološka održivost i ─ društvena održivost. Prvi aspekt podrazumijeva ekonomski rast i razvoj, drugi obuhvata integritet ekosistema i brigu o

njihovom kapacitetu i bioraznolikosti, dok poslednji obuhvata vrijednosti kao što su jednakost, osposob-ljenost, dostupnost i učešće pojedinaca u društvenom životu. Pored ove tri komponente, rukovodeći principi održivog prostornog razvoja evropskog kontinenta uvode i četvrtu dimenziju, tj. kulturnu održivost. Ona sadrži normative eko razvoja, koji uvažavaju pluralitet „lokalnih, odnosno ekonomskih, kulturnih i socijalnih specifičnosti“. Najzad, ponekad se kao posebna dimenzija prepoznaje i prostorna održivost kao izbalansi-ranost elemenata ruralno-urbanih konfiguracija i optimalna raspoređenost ljudskih naselja.

Ekonomska dimenzija održivog razvoja traži nove odgovore na izazove globalnog nadmetanja u ost-varivanju konkurentske prednosti kroz efikasnije korišćenje i povećanje produktivnosti raspoloživih resur-sa, vodeći računa pri tome da se otklone ili minimiziraju negativni uticaji na životnu sredinu. To zahtjeva fun-damentalne i dugoročne promjene koje bi u okviru koncepta održivog razvoja trebalo posmatrati kao po-voljne prilike i obuhvata: otvaranje novih radnih mijesta i zapošljavanje, plate kao egzistencijalni osnov, no-ve investicije, inovativnost na svim nivoima i razvoj preduzetništva pod motom „živjeti od zemljinog dohot-ka, a ne od njenog kapitala“.

163

Društvena dimenzija održivog razvoja podrazumjeva da se za njega ne može reći da je održiv ako nije pravedan ili ako ne zadovoljava potrebe većine stanovnika na Zemlji. Održivi društveni razvoj je integrisani proces izgradnje ljudskih sposobnosti u smislu: borbe protiv siromaštva, stvaranja produktivnog zapošljavan-ja ljudi, promovisanja društvenog ujedinjenja, kao i efikasne i svima dostupne zdravstvene zaštite i obra-zovanja, prevencije kriminala i negativnih društvenih pojava, demokratizacije svih pora društvenog života i promjene potrošačkih navika i potreba.

Ekološka dimenzija podrazumijeva sticanje takvog znanja koje bi omogućilo da se prednosti zdrave životne sredine cijene, održavaju i razvijaju. Održivi razvoj pretvara zaštitu životne sredine u ideje koje poslovni svijet razumije i koje može uspješno da realizuje. Promjena ide od „dezorganizovanog” odnosa pre-ma životnoj sredini ka cijelovitom poslovanju i održivom razvoju što ne bi trebalo da vodi nastajanju novih troškova već uštedama i iskorišćavanju novih prilika. Održivi razvoj uključuje brigu za očuvanje kvaliteta vazduha, vode i kvaliteta zemljišta, zaštitu divljih staništa i efikasnije korišćenje i ponovnu upotrebu prirod-nih resursa i energije.

Održivi razvoj se, u prvom redu, zasniva na konceptu čistije proizvodnje, koji obuhvata nove metode ko-je treba da su čistije, da koriste mnogo manje energije i da ne proizvode štetne nusproizvode. Cilj ovog pristupa je da zadovolji ljudske potrebe bez ugrožavanja života ljudi ili cijelovitosti eko-sistema od kojih zavisi čovječanstvo. Čistija proizvodnja je, ujedno i preventivni pristup. Glavni cilj čistije proizvodnje je pre-vencija ili smanjenje nastanka otpada, kao i efikasnija upotrebe energije i resursa. Da bi se ovo postiglo, po-trebno je usvojiti nove tehnologije i tehnike, zajedno sa novim vrijednostima i načinima zadovoljavanja po-treba čovječanstva. U suštini, pod čistijom proizvodnjom podrazumjeva se: smanjenje količine proizvede-nog otpada ili potpuno odsustvo otpada u proizvodnji, efikasnija upotreba energije i resursa, proizvodnja ekološki prihvatljivih proizvoda i pružanja usluga i postizanje manje količine proizvedenog otpada, nižih cijena i većeg profita. Iz navedenih tabela i tumačenja je jasno da se pojam održivosti neselektivno i nekri-tički koristi u raznim oblastima. On ima i svoje četiri osnovne dimenzije, koje sadže određene vrijednosti:

─ političku (demokratsko odlučivanje, moć društvenih grupa i pojedinaca, zakoni i odluke), ─ društvenu (svi ljudi žive zajedno na planeti, potreban im je mir i jednakost), ─ ekonomsku (ljudima je potreban posao i novac, ali i odgovarajući razvoj zbog budućih naraštaja) i ─ biofizičku (koja podrazumijeva zaštitu prirode i životno održive sisteme).

Održivost se ože univerzalizovati i povezati za termin održivog razvoja, koji se direktno odnosi na

ekonomski razvoj. Međunarodna unija za očuvanje prirode (IUCN) definiše održivi razvoj u okvirima pri-hvatljivog kapaciteta eko sistema Zemlje. The Global Development Research Center smatra da se radi o od-ržavanju ravnoteže između ljudske potrebe za poboljšanjem kvaliteta života i blagostanja i očuvanja prirod-nih izvora i eko sistema, od kojih zavise buduće generacije. Oni insistiraju na ostvarenju humanog razvoja kao osnovnog cilja ekonomskog razvoja, koji u suštini podrazumijeva zdravstvene i edukacione usluge, mo-gućnost zaposlenja i zaštitu okruženja. Da bi se bolje shvatio uopšteni i protivurječni pojam „održivi razvoj“, potrebno je sagledati dijalektičku povezanost između mnogih elemenata koji čine njegovu matricu.

Održivi razvoj predstavlja generalno usmjerenje i težnju da se stvori bolji svijet, preko uravnoteženja društvenih, ekonomskih i faktora zaštite životne sredine. Suština koncepta održivog razvoja zasniva se na principu inter-generacijske pravde (jednakosti), koji se odnosi na nasleđivanje istog stanja životne sredine od jedne na drugu generaciju. Nepoštovanjem ovog principa nanosi se šteta, koja se prenosi na buduće generaci-je. Ta šteta se obično izražava preko procentualne zastupljenosti konkretnih ekoloških problema, među koji-ma se izdvajaju: promjene klime (51%), nedostatak vode (29%), zagađenje vode (28%), širenje pustinja (28%), izumiranje nekih vrsta (23%), zagađenje vazduha (20%), deponije smeća (20%), erozija zemljišta (18%), smetnje ekosistemima (17%), hemikalije (16%), migracije prema radovima (16%), ozonske rupe (15%) i upotreba energije (15%) – prema anketi UNDP iz 2000.

164

Uključenost održivog razvoja u ekonomski razvoj

Matrica održivog razvoja

165

5. „ZELENA“ PRIVREDA U poslednjih nekoliko godina, tzv. „zelena“ privreda je ukazivala na mogućnost da se pretvori od sa-

vremenog teorijskog koncepta u stvarni smjer ekonomske politike u većini vodećih zemalja u svijetu. U skladu sa najčešće citiranom definicijom koju je predložio Program Ujedinjenih nacija za okruženje (UNEP), pod „zelenom“ privredom se podrazumijeva ona privreda koja doprinosi rastu blagostanja i društvene pra-vednosti, uz značajno smanjenje prirodnih (ekoloških) rizika i ekoloških deficita. Dakle, u širem kontekstu „zelena“ privreda odgovara ciljevima održivog razvoja, tj. postizanju ravnoteže između privrednog rasta, re-sursa, zaštite okoline i potreba društva. Tehnologije koje se najčešće nazivaju „zelenim“ su u dugom roku us-mjerene na poboljšanje efikasnosti energije i resursa, restrukturiranje energetske i saobraćajne infrastrukture na niskougljenične osnove, odnosno kroz uvođenje obnovljivih izvora energije, smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bašte, uvođenje novih instrumenata za analizu i upravljanje energijom, otpadom i štetnim emisijama itd.

Uloga „zelenih“ tehnologija u inovacionom sistemu

166

167

EKONOMIJA KAO PRIVREDA 7

7.1 PRIVREDNI SISTEM Sistem je skup (cjelina) sastavljen iz promjenjivih elemenata koji se nalaze u interakciji. On podrazumi-

jeva hijerarhijsku strukturu, organizaciju, aktivno funkcionisanje, interakciju (povratne veze), informacije, otvorenost i dinamiku. Ekonomski sistem se može poistovjetiti sa privrednim sistemom kad je riječ o nekoj konkretnoj zemlji. Privredni sistem čine sledeći elementi:

─ organizacija (subjekti), ─ karakter i distribucija svojinskih oblika i prava, ─ raspodjela moći odlučivanja, ─ struktura informacija koja služi za donošenje ─ odluka, ─ sistem motivacije, ─ način regulisanja ekonomskih odnosa sa ─ inostranstvom, ─ uloga države i politike u privređivanju, ─ zakonska regulativa i ─ neformalna pravila.

Suština privrednog sistema

─

Sastavne komponente privrednog sistema su:

─ svojinski odnosi kao opšti okvir ekonomske aktivnosti, ─ faktori proizvodnje kao uslov privredne aktivnosti, ─ subjekti (nosioci) ekonomskih aktivnosti, ─ ekonomske aktivnosti (s informacijama, motivacijom, načinom organizacije, ciljevima, načinom od-

lučivanja i mjerama na osnovi kojih se te aktivnosti ostvaruju) i ─ skup institucija koji omogućuju realizaciju, povezivanje i koordinaciju ekonomskih odnosa, resursa,

subjekata i aktivnosti.

“Put ka slobodnom tržištu je prokrčen i održavan otvorenim orgomnim naporima doslednog,

centralizovanog i kontrolisanog intervencionizma“.

Karl Polany

168

Faktori poizvodnje

A - rad

B - kapital

C - prirodni izvori

D - informacije

preduzetništvo – spaja i kombinuje sve resurse

Organizovani, institucionalizovani i funkcionalno strukturirani ekonomski subjekti, mehanizmi, mjere i

sredstva u procesu društvene reprodukcije realizuju utvrđene ekonomske, socijalne i druge društvene ciljeve, u okvirima datih svojinskih odnosa.

7.2 OSOBINE PRIVREDNOG SISTEMA Osnovne karakteristike konkretnog privrednog sistema zavise od načina kombinovanja njegovih sastav-

nih komponenti, instucionalne infrastrukture, načina upravljanja, ciljeva privređivanja i sl. On je samo rela-tivno samostalan sistem, jer predstavlja sastavni dio (podsistem) društvenog sistema, što mu, pored ostalog, daje karakteristike dinamičnosti, složenosti, stohastičnosti, hijerarhičnosti i otvrenosti. Dinamičnost pret-postavlja neravnomjerno kretanje, mijenjanje i razvoj: jedni elementi sistema zamjenjuju drugi, strukture ele-menata se transformišu i usložnjavaju u vremenu i prostoru. Funkcionalna i organizaciona složenost priv-rednog sistema je izuzetno velika, jer se on sastoji iz mnogih podsistema, koji su takođe složeni i sadrže sop-stvene složene podsisteme i elemente.

Stohastičnost35 i nepredvidivost privrednih kretanja (tj. mogućnost prognoziranja samo vjerovatnih kre-tanja) proizilazi iz masovnosti veza u privrednom sistemu, koja uključuje slučajnost i neizvjesnost. Hijerar-hičnost proizilazi iz multislojevitosti nivoa, podsistema i elemenata privrednog sistema, njihovih različitih ciljeva i značaja (prioriteta). Složenost znači da je privrednis sistem sastavljen iz više podsistema (mehaniza-ma), elemenata, institucija i subjekata, koji čine njegovu organizacionu strukturu. Njegov kostur se sastoji iz različitih podsistema (mehanizama), kao što su: sistem cijena, bankarski sistem, monetarno-kreditni sistem, tržišni sistem, sistem planiranja, poreski sistem, sistem raspodjele, spoljnotrgovinski sistem itd. Svaki od njih takođe predstavlja za sebe složen sistem, sastavljen od svojih podsistema i elemenata. Između podsistema privrednog sistema i njihovih podsistema i elemenata postoji tijesna međusobna zavisnost, uslovljenost i is-prepletenost privrednih odnosa i saradnja.

35 Stohastične veze su znatno labavije i nesigurnije od funkcionalnih (pravilno ponašanje pojedinih slučajeva), podložne su djelovan-ju slučajnih događaja koji dovode do manjih ili većih odstupanja od predviđenih kretanja (očekivanja).

B

D

A

C

169

Hijerarhijska organizacija podrazumijeva dvije vrste veza (odnosa) između podsistema i elemenata: horizontalne (na istom nivou) i vertikalne (na raznim nivoima).

Privreda kao dio društvenog, prirodnog i međunarodnog okruženja

Otvorenost privrednog sistema je nametnuta neophodnošću saradnje (interakcije) s okruženjem

(društvenim, prirodnim i međunarodnim), kao i njegovom dinamičnošću - podložnošću stalnim promjenama: jedni elementi ulaze u sistem, a drugi nestaju.

7.3 SUBJEKTI PRIVREDNOG SISTEMA Subjekti privrednog sistema su nosioci njegovih pojedinih funkcija i odlučivanja (vrše izbor). Opšti

privredni subjekti su: država, firme i domaćinstva.

Subjekti privrednog sistema i okruženje

Država

Banke

Firme Domaćinstva

Međunarodno okruženje Društveno okruženje

Institucionalno okruženje Prirodno okruženje

170

Banka i drugi pravni oblici preduzeća (firmi) su takođe subjekti, ali oni nijesu osnovna subjektna kate-gorija, nego predstavljaju pod kategoriju. Jer, npr. banke kao finansijski posrednici mogu biti u državnoj svo-jini (onda spadaju pod državom kao subjektom privrednog sistema) ili privatne (onda spadaju pod domaćin-stvima). Radi se uslovnoj (uopštenoj, kategorijalnoj) podjeli, koja pomaže da se shvati način organizacije privrednog sistema i njegova svojinska struktura. Oni su (do)nosioci privrednih odluka, a čine ih “ljudi u raz-ličitim sistuacijama i sa različitim ciljevima i preferencijama”. Za proces odlučivanja je važna njihova samo-stalnost i pravna nezavisnost, kao i informaciona obezbijeđenost (cijene, statistički i drugi podaci, planski pokazatelji itd.)

Pojedinačni privredni subjekti i infrastrukturni objekti

putevi mostovi

berze

fabrike

banke

veze i komunikacije

aukcije

sajmovi

osiguranje

posrednici

hoteli

inspekcije

reklamne agencije

informacioni centri

konsultanti

carina

privredne komore sistem obrazovanja slobodne zone

171

Privredni sistem je samo relativno samostalan sistem, jer predstavlja dio (podsistem) šireg društvenog sistema. To znači da privredni sistem djeluje u uslovima u kojima postoje stalni međusobni uticaji sa drugim društvenim podsistemima, kao što su: politički, pravni, kulturni, obrazovni, naučni, socijalni, etički i infor-macioni sistem.

Društveno okruženje privrede

Privreda i njeno okruženje

Pored društvenog sistema, okruženje privrednog sistema čine još priroda i međunarodna zajednica. Efikasnost, stabilnost, otvorenost, fleksibilnost i promjenjivost privrednog sistema zavisi od opšte druš-

tvene i političke stabilnosti, organizovanosti i usmjerenosti prema civilizacijskim vrijednostima. Pored toga, razvijenost privrednog sistema zavisi od stepena usklađenosti i komplementarnosti njegovih odnosa sa svim društvenim podsistemima, ali i prirodnim i međunarodnim okruženjem.

Uzajamnost privrednog sistema i ostalih društvenih podsistema je veoma značajna. Ona se u praksi sva-kodnevno i višestruko potrvrđuje. Bitno je da ta međuzavisnost funkcioniše u opštem interesu ekonomskog razvoja, socijalne pravednosti, političke demokratičnosti, institucionalne izgrađenosti, privredne organizova-nosti i društvenog blagostanja.

Temelji funkcionisanja privrednog Sistema

172

7.4 ORGANIZACIONA STRUKTURA PRIVREDNOG SISTEMA Privredni sistem je složen, sastavljen od mnogih podsistema (mehanizama), elemenata, institucija i sub-

jekata, koji čine njegovu organizacionu strukturu. Svaki od podsistema takođe predstavlja za sebe složen sistem, sastavljen od svojih podsistema i elemenata. Između podsistema privrednog sistema i njihovih pod-sistema i elemenata postoji tijesna međusobna zavisnost i uslovljenost.

Podsistemi privrednog sistema

sistem cijena

bankarski

sistem

carinski sistem

monetarno- kreditni

sistem

tržišni sistem

PRIVREDNI SISTEM infrastrukturni

sistem

sistem državnog regulisanja

spoljno-

trgovinski sistem

sistem raspodjele

poreski sistem

Organizaciona struktura privrednog sistema

7.5 INSTITUCIONALNA STRUKTURA PRIVREDNOG SISTEMA Institucionalna struktura privrednog sistema se sastoji iz svih njegovih institucija, od kojih su najzna-

čajniji ekonomski institucije (svojinsko regulisanje, tržišno regulisanje i državno regulisanje) i institucionalni okvir u kojem se obavljaju privredne aktivnosti (osnovna politička, pravna, socijalna i druga pravila kojima se reguliše privredni sistem, usmjerava i ograničava ekonomsko ponašanje).

Institucije se koriste za regulisanje odnosa između ekonomskih subjekata u procesu obavljanja ekonom-skih aktivnosti se. Oni predstavljaju određeni oblik zakonskih (propisanih, formalnih) i neformalnih normi ponašanja, što znači da definišu razna ograničenja. S druge strane, institucije pružaju pomoć prilikom dono-šenja odluka (izbora). Uloga privrednih institucija se svodi na koordinaciju ekonomske aktivnosti, koja se

173

obezbjeđuje ili usaglašavanjem interesa između ekonomskih subjekata na tržištu i u procesu proizvodnje (po horizontali), ili na bazi svojinskih odnosa (po vertikali). Različite kombinacije tih institucija daju institucion-alnu raznovrsnost privrednih sistema (npr. preovlađujući tržišni odnosi u oblasti makroekonomskog reguli-sanja kombinuju se s tzv. komandnom ekonomijom koja vlada unutar pojedinih firmi).

Tržišno regulisanje predstavlja skup ustaljenih i organizovanih odnosa prodavaca i kupaca. Državno regulisanje predstavlja skup zakona i propisa kojima se ekonomskim subjektima utvrđuju pra-

va i obaveze dozvoljenog ekonomskog ponašanja, kao i sankcije u slučaju njegovog narušavanja. Svojinsko regulisanje je sistem kojim se regulišu pravni i ekonomski odnosi između ekonomskih subje-

kata povodom vladanja, korišćenja i raspolaganja ekonomskim dobrima. Svojinsko pravo je skup više svo-jinskih ovlašćenja nad ekonomskim dobrima.

7.6 CILJEVI PRIVREDNOG SISTEMA Ciljevi privrednog sistema su hijerarhijski po svojoj prirodi. U zavisnosti od stepena opštosti, moguće je

razlikovati nekoliko nivoa posmatranja. Prvi nivo posmatranja (najviši) odgovara progresu kao najopštijem cilju privrednog sistema, jer je on rezultat svih ostalih ciljeva i može se izraziti kao zbir svih ostalih (manje opštih i konkretnih) ciljeva. Logično je očekivati da ne postoji konfliktnost između progresa kao opšteg cilja i manje opštih i pojedinačnih (konkretnih) ciljeva, iako praksa pokazuje i drugačije tendencije.

Hijerarhičnost ciljeva privrednog sistema

opštost ciljeva realizacija ciljeva I nivo progres II nivo ekonomska efikasnost i socijalna pravednost III nivo opšta ekonomska ravnoteža kao skup 4 cilja

IV nivo konkretni ciljevi (visok nivo investicija itd.)

Idući prema konkretnim ciljevima privrednog sistema, na 2. nivou posmatranja su ekonomska efikasnost i socijalna pravednost, koji su podjednako prisutni na svim nivoima mikroekonomije i makroekonomije. Tre-ba imati u vidu ne samo jedinstvo, nego i određenu protivurječnost navedenih ciljeva, jer je u praksi često nemoguće uskladiti ekonomsku efikasnost s idealima socijalne (društvene) pravednosti.

Ekonomski ciljevi ”magičnog četvorougla”

174

Na 3. nivou posmatranja je opšta ekonomska ravnoteža, koja se u ekonomskoj literaturi poistovjećuje s tzv. ”magičnim četvorouglom”, koji sadrži istovremenu realizaciju četiri osnovna cilja: stabilan nivo cijena, visok nivo zaposlenosti, postojani ekonomski rast i spoljnotrgovinska izbalansiranost. Neki autori navedenim ciljevima dodaju pravednu raspodjelu, zaštitu čovjekove okoline, porast životnog standarda, kvalitet života i sl., ali je pitanje koliko je realno moguće ostvariti istovremeno i sinhronizovano sve te ciljeve. Na 4.nivou posmatranja zastupljena je konkretizacija svakog od ciljeva iz ”magičnog četvorougla”. Tako se npr. visok nivo zaposlenosti (pod kojim se u širem smislu podrazumijeva puno korišćenje svih faktora proizvodnje, a u užem smislu angažovanje rada kao faktora proizvodnje) dostiže realizacijom ciljeva iz petog nivoa posmat-ranja: održavanjem određenog nivoa zaposlenosti radnika aktivnom politikom zapošljavanja, investicionom politikom itd.

Pojedini ciljevi privrednog sistema mogu biti međusobno saglasni ili protivurječni (konfliktni). Saglasni ciljevi su oni čija realizacija jednog doprinosi istovremenoj realizaciji drugog cilja (npr. smanjenje nezapo-slenosti doprinosi ekonomskom rastu). Konfliktni ciljevi su međusobno konkurentni (isključivi), jer prib-ližavanje ostvarenju jednog cilja znači udaljavanje od realizacije drugog (npr. u periodu ekonomske kri-ze, smanjenje novčane mase izaziva pad agregatne tražnje i posledični pad cijena, ali istovremeno povećanje nezaposlenosti i usporavanje ekonomskog rasta).

7.7 POVRATNE SPREGE PRIVREDNOG SISTEMA Privredni sistem je, kako smo već naveli, funkcionalno i organizaciono izuzetno složen. Njegove brojne

podsisteme i elemente povezuju mnoge povratne sprege36, od kojih su najznačajnije:

─ institucionalni odnos državnog i tržišnog regulisanja, ─ kružno kretanje materijalnih i novčanih dobara (tokova) između subjekata privrednog sistema, ─ odnos akumulacije i potrošnje, ─ odnos informacija i odlučivanja i ─ odnos investicija i privrednog razvoja. 7.7.1 Institucionalni odnos planskog (državnog) i tržišnog regulisanja U ekonomskoj teoriji i praksi dugo vremena (decenijama) je dominiralo podvajanje i konfrontacija plana

i tržišta, što je direktno proizilazilo iz ideološko-formacijskog razlikovanja socijalizma i kapitalizma. Smat-ralo se da su plansko i tržištno regulisanje dva isključiva i nespojiva mehanizma koordinacije privrednog sis-tema, pa su mitski uzdizani kao osnovni simboli navedenih sistema. Vremenom se shvatilo da ni tržištno ni plansko regulisanje nijesu idealni koordinatori, regulatori i limitatori ekonomskog ponašanja, nego da imaju svoje prednosti i nedostatke u određenim područjima djelovanja. U skladu sa tim saznanjima, kao i teorijom konvergencije (približavanja institucionalno različitih privrednih sistema), počelo je njihovo postepeno prib-ližavanje u teoriji i praksi socijalističkih i kapitalističkih zemalja. Shvatilo se da oni u mnogim oblastima mo-gu biti komplementarni, ali da postoje i sfere njihovog isključivog pozitivnog i negativnog djelovanja, što je značilo da treba izbjegavati njihovu primjenu u onim djelatnostima gdje pokazuju svoju ograničenost i kon-

36 Kada određeno stanje ili promjene strukture ili funkcije u jednom elementu (sektoru, podsistemu, ponašanju, pojavi i sl.) utiču na stanje i promjene strukture ili funkcije drugog elementa, riječ je o povratnoj sprezi (interakciji, međusobnom uticaju, zavisnosti, po-vezanosti, usklađivanju). One mogu biti pozitivne (stabilizatori, koji povećavaju uticaj inputa na output sistema) i negativne (kumula-tori, koji smanjuju uticaj inputa na output sistema).

175

fliktnost sa određenim ciljevima i potrebnim načinom regulacije. Plansko i tržišno regulisanje su različiti po svom karakteru djelovanja. Plansko regulisanje je rezultat

svjesne, a tržištno regulisanje spontane akcije i kontrole. U pogledu neizvjesnosti i rizika, međutim, razlike nijesu posebno izražene, i upravo njihova pravilna institucionalna kombinacija (mješovita privreda) može po tim pitanjima uticati u pozitivnom smjeru. To najbolje pokazuje praksa industrijski razvijenih država (i soci-jalističke Kine) sa različitim oblicima mješovitih privrednih sistemima, koja je potpuno relativizira tradicion-alna shvatanja o apriornoj suprotnosti planskog i tržišnog regulisanja i mogućnosti supstitucije jednog me-hanizma drugim na svim poljima ekonomske aktivnosti.

Dinamičko usklađivanje planskog i tržišnog regulisanja u mješovitim privredama doprinijelo je brzom i stabilnom privrednom razvoju Zapadnih država, Kine i dr. Plansko regulisanje stvara opšte pretpostavke, ko-ordinate i podlogu za tržišno djelovanje, utiče na prevazilaženje strukturnih neusklađenosti i djelimično kori-guje tržišnu stihijnost (posebno u dijelu alokacije resursa). S druge strane, tržišne zakonitosti svojim pozitiv-nim dejstvima svode troškove proizvodnje na društveno potrebne, usklađuju proizvodnju s potrošnjom i dru-štvenim potrebama, stimulišu privatnu inicijativu, preduzetništvo i inovacije, održavaju visok nivo motivaci-je, informišu o dinamici konjunkture, cijenama i mogućnostima realizacije, i u krajnjem slučaju pruža neop-hodne informacije za planiranje osnovnih proporcija i bilansa proširene reprodukcije (proizvodnje, raspod-jele, razmjene i potrošnje), spoljnotrgovinske razmjene, zaposlenosti itd.

Institucionalni odnos između državnog i tržišnog regulisanja se suštinski svodi na utvrđivanja njihove najbolje kombinacije u vremenu i prostoru (mješovita privreda), na dijalektički odnos prožimanja, zajedni-čko postojanje i utvrđivanje granica do kojih pozitivno i komplementarno djeluju, i kada se to dejstvo pretva-ra u suprotne, neželjene efekte. Sve savremene privrede su mješovitog tipa, jer predstavljaju kombinaciju ekonomske slobode i državne prinude, tržišnog i državnog regulisanja, kao i odgovarajućih tipova svojine i interesa. Uspješne privredne sisteme karakteriše skladan, dinamičan i nekonfliktan odnos između institucija.

Predodređeno i preduzetničko ponašanje

P o n a š a nj e O b i lj e ž j a predodređeno preduzetničko

dominantni sektor državni privatni regulativni mehanizam plan (svjesna akcija) tržište kao samoregulacija interesi kolektivni individualni dominacija monopola konkurencije odlučujući uticaj politike ekonomske logike način odlučivanja direktiva, prisila dobrovoljna akcija motivacija grupna lična dominantna svojina državna privatna izbor ograničen slobodan

7.7.2 Kružno kretanje materijalnih i novčanih (dobara) tokova Pretvaranje novca u faktore proizvodnje (resurse), spajanje resursa i njihovo ulaganje u proizvodni pro-

ces, iznošenje proizvedenih roba i usluga na tržište i njihovo ponovno pretvaranje u novac (što je Marx iz-razio formulom N –R ... P ... R' - N') predstavlja jednu od glavnih povratnih veza u privrednom sistemu. Materijalna (robe i usluge, resursi) i novčana sredstva kruže između subjekata privrednog sistema: države,

176

domaćinstava i firmi na način koji je uprošćeno šematski prikazan na slici u nastavku. Domaćinstva i firme plaćaju državi poreze, a od države dobijaju transferna plaćanja i razne pomoći. Država na tržištu ostvaruje kupovine proizvodnih i potrošnih dobara i usluga, tako da se te kupovine pojavljuju kao treća komponenta agregatne tražnje. Državne kupovine, transferna plaćanja i pomoći čine državne rashode. Država iz poreskih prihoda podmiruje državne rashode. Ako su poreski prihodi nedovoljni, država se zadužuje da bi podmirila državne rashode.

Kružno kretanje ekonomskih dobara

Kada je obim državnih kupovina, uslovno govoreći, jednak iznosu poreza minus iznosu transfernih plaćanja, radi se o izbalansiranom državnom budžetu. Ako su državni rashodi veće od navedene razlike, dr-žavni budžet je deficitaran, a deficit se finansira iz državnog duga (pozajmice na finansijskom tržištu). Kada je državni budžet suficitaran, suficit se može koristiti za vraćanje državnih dugova.

177

Budžetski deficit i suficit

državne kupovine državni prihodi državni budžet

= izbalansiran

> deficitaran

< suficitaran

Uproščeni model na slici u nastavku pokazuje odnose proizvodnje i integralnog tržišta (ukupnost rob-nouslužnog, resursnog i finansijskog tržišta). U tom smislu su navedeni neki osnovni tokovi kretanja finan-sijskih sredstava (novac i hartije od vrijednosti - akcije i obligacije) preko finansijskog tržišta, a apstrahovana je direktna veza kupovanja akcija stanovništva kod firmi i dobijanje odgovarajućih dividendi itd.

Kružni tok ponude i tražnje

Bez stalnog kružnog toka eko-nomskih dobara (dohodaka i pro-izvoda, tj. roba, usluga, resursa (faktora proizvodnje) i finansij-skih sredstava obnavljanje proiz-vodnje bi bilo nemoguće. Ta cir-kulacija se obavlja uz pomoć sus-retnih kanala ponude i tražnje po-nude i tražnje: tražnja stvara po-nudu, a ponuda razvija tražnju, tj. potrošnja zahtijeva prozvodnju, a prozvodnja omogućuje potrošnju.

Domaćinstva ispoljavaju tražnju za potrošačkim robama i uslugama, a istovremeno istupaju kao ponu-đač ekonomskih resursa (rada, kapitala, zemlje, preduzetničke sposobnosti). Firme ispoljavaju tražnju za resursima, a nude potrošačke robe i usluge. Tražnja domaćinstava izražava se u rashodima, koji se realizuju na tržištima potrošačkih roba i usluga. Prodaja tih roba i usluga čini realizaciju (prodaju) firmi. Kupovina resursa, odnosno faktora proizvodnje, predstavlja troškove firmi. Domaćinstva koja isporučuju neophodne resurse dobijaju za njih novčane faktorske dohotke (platu, rentu, kamatu, dobit).

7.7.3 Odnos akumulacija-potrošnja Osnovne proporcije između akumulacije i potrošnje utvrđuju se raspodjelom nacionalnog dohotka, od

koje zavisi tempo privrednog razvoja, životni standard, zaposlenost, osnovna privredna i proizvodna struktu-ra, porast tehničke opremljenosti i produktivnosti rada itd.

Akumulacija predstavlja odvajanje sredstava za potrebe proširene reprodukcije, koje istovremeno znači odricanje od upotrebe tih sredstava (kao dijela ND) za tekuću neproizvodnu potrošnju. Ona je osnov za pov-

178

ećanje osnovnih i obrtnih proizvodnih fondova (kapitala). Odnos akumulacije i zatečenog kapitala (osnovnih i obrtnih fondova) predstavlja pokazatelj akumulativne sposobnosti, dok odnos akumulacije i ND predstavlja stopu akumulacije. Osnovne proporcije između akumulacije i potrošnje utvrđuju se raspodjelom nacionalnog dohotka, od koje zavisi tempo privrednog razvoja, životni standard, zaposlenost, osnovna privredna i pro-izvodna struktura, porast tehničke opremljenosti i produktivnosti rada itd.

Problem akumulacije je strategijsko pitanje svakog privrednog sistema, jer veća ili manja stopa akumu-lacije znači brži ili sporiji privredni rast. I privredni razvoj se uglavnom posmatra kao funkcija akumulacije, što se vidi iz poznate ”razvojne zapovijesti” A. Lewisa prema kojoj je centralni problem u teoriji razvoja razumjeti kako se jedna zajednica konvertuje iz stanja u kome akumulira samo 5% u stanje u kome joj stopa akumulacije iznosi 12% nacionalnog dohotka.

Pošto se nacionalni dohodak raspodjeljuje na akumulaciju, ličnu i opštu potrošnju (vidi kasnije: agregat-ni izrazi proizvodnje), razumljivo je da od te raspodjele zavise mogućnosti proizvodne, lične i opšte potro-šnje, odnosno razvojne (buduće) i potrošne (sadašnje) preferencije. To logično dovodi do njihove ciljne kon-fliktnosti i konkurentnosti, jer povećanje jedne veličine može da se ostvari samo na štetu druge, kao što je prikazano na slici.

Odnos između akumulacije i potrošnje

Razlika između akumulacije i investicija je u tome što akumulacija predstavlja kategoriju namjenske raspodjele DP i ND, a investicije su kategorija njene upotrebe. Drugim riječima, akumulacija je izvor inves-ticionih sredstava, a investicije su proizvodno trošenje sredstava akumulacije, odnosno njihova transformaci-ja u osnovne i obrtne (poslovne) fondove, tj. u kapital koji je u funkciji. Potrebno je imati u vidu da akumu-lacija ne predstavlja jedini izvor proširene reprodukcije, jer pored nje, izvori mogu biti domaća štednja, in-ostrani krediti, neiskorišćeni kapaciteti i amortizacija.

Mora se uvijek imati u vidu dinamički aspekt ovog odnosa, da je potrošnja kao osnovna svrha proizvod-nje osnovni motiv akumulacije, koja može da se tretira kao odložena potrošnja čija se ekonomska oprav-danost nalazi upravo u budućem rastu potrošnje.

Odnos između akumulacije i potrošnje može se tretirati kao odnos između sadašnje i buduće (odložene) potrošnje, pri čemu se mora biti oprezan u odlukama o njihovom odnosu, jer se ne smije bitno skrnaviti ni privredni razvoj, niti životni standard. To najbolje govori koliko je delikatna ova povratna sprega u privred-nom sistemu.

179

7.7.4 Odnos informacije-odlučivanje Upravljanje je jedan od najvažnijih podsistema funkcionisanja privrednog sistema, kako makroeko-

nomskih, tako i mikroekonomskih subjekata. Ono se sastoji u stalnom usmjeravanju i korigovanju kretanja i razvoja, a zasniva se na parametrima, informacijama i prognozama, na bazi kojih se donose odgovarajuće odluke. To znači da upravljanje podrazumijeva aktivno djelovanje povratne sprege informacije-odlučivanje na regulaciju privrednog sistema, odnosno na ostvarivanje njegovih ciljeva. Parametri (varijable) su poka-zatelji određenih stanja i/ili kretanja u privrednom sistemu (kamatna stopa, poreska stopa, stopa amortizacije, norme raspodjele, stopa obaveznih materijalnih rezervi, stope stimulacija itd.).

Informacije su podaci (obavještenja) o nekom stanju ili promjenama strukture ili funkcije sistema, neo-phodni za rad svakog sistema, a posebno za funkcionisanje sistema upravljanja. Informacija je specifičan proizvod, koji ima svoju korisnost i tržišnu cijenu, jer povezuju ekonomske odluke (kojoj prethode) s eko-nomskom aktivnošću (akcijom). Danas informacije imaju strategijski karakter i mnogi ih uključuju u faktore proizvodnje (pored rada, kapitala, prirodnih faktora i preduzetništva). Nedovoljna količina informacija znači entropiju izbora, odnosno jednaki značaj svih varijanti. Dopunske informacije smanjuju entropiju, a gubitak informacija je povećava. Informacije mogu biti razne: dokumenti, izvještaji, analize, prognoze, i to: tehno-loške, statističke, knjigovodstvene, finansijske, operativne i planske itd.

Prognoziranje je predviđanje ostvarljivih varijanti kretanja određenih pojava i procesa u budućnosti na bazi vjerovatnoće. Ono obično podrazumijeva više mogućih varijanti, dok planiranje podrazumijeva samo jednu izabranu varijantu između tih mnogih mogućih varijanti. Na taj način proizilazi da je prognoziranje dio planiranja, iako je odnos između plana i prognoze daleko složeniji i ne može se svesti na navedenu razliku, jer postoje šire i uže definicije plana37. Pored toga, treba razlikovati plan-prognozu od plana-direktive.

Upravljanje se obično povezuje s centralizovanim i decentralizovanim odlučivanjem, koji se u ekonom-skoj teoriji i praksi pojavljuju kao antipodi, bez obzira što je apsolutna centralizacija ili decentralizacija vje-rovatno nemoguća i apsurdna: uvijek je riječ o određenoj njihovoj kombinaciji. Pored toga, hijerarhijski priv-redni sistem se sastoji iz horizontalnih (decentralizovanih) i vertikalnih veza (centralizovanih), pa ih je po-trebno kombinovati. Privredni sistem je složen i hijerarhijski, pa se upravljanje sastoji iz više nivoa, tj. hije-rarhijski je organizovano. Ono se sastoji iz donošenja odluka radi koordinacije i usmjeravanja procesa i po-java u privrednom sistemu i rješavanja pojedinih problema. Odluke se donose povodom rješavanja određenih zadataka (problema), čija realizacija predstavlja izvršenje nekog cilja. Odlučivanje je uvijek povezano s izbo-rom između više alternativa.

7.7.5 Odnos investicije-privredni razvoj Investicije (kapitalna ulaganja) se mogu definisati na razne načine:

─ ulaganja u privredne i neprivredne djelatnosti kojima se izgrađuju, proširuju, modernizuju ili zamjen-juju proizvodni i drugi kapaciteti,

─ upotreba akumulacije i amortizacije za obnovu (prosta reprodukcija) i razvoj (proširena reprodukci-ja) postojećih proizvodnih i drugih kapaciteta,

─ proizvodni oblik finalne potrošnje (pored lične i opšte potrošnje), tj. dio agregatne (ukupne) tražnje i ─ troškovi namijenjeni za proizvodnju (povećanje) proizvodnih (kapitalnih) fondova u privredi.

37 Pod planom se podrazumijeva usvojeni program mjera i sredstava za ostvarenje određenih ciljeva.

180

Investicije služe za proizvodnju drugih roba, tj. direktno služe proizvodnji, a posredno potrošnji. Inves-ticije predstavljaju odustajanje od sadašnje potrošnje s ciljem povećanja proizvodnje,a samim tim i buduće potrošnje. One uključuju ulaganja u materijalni kapital (privredna infrastruktura, fabrike, mostovi, putevi, zgrade, oprema, mašine, zalihe i sl.) i nematerijalni kapital (obrazovanje ili tzv. „ljudski kapital”, razvojna istraživanja i zdravlje). One imaju višestruku ulogu u privredi, jer povećavaju proizvodnju i zaposlenost, omogućuju ekonomski rast u dugom periodu. Pravilna investiciona politika treba da obezbijedi optimalan i skladan razvoj društvenog sistema i svih njegovih podsistema (privednog, zdravstvenog, obrazovnog i dr.). Investicije presudno utiču na privredni razvoj, a prvenstveno na:

─ strukturu proizvodnje (mašine, luksuzni proizvodi, automobili, roba široke potrošnje i sl.), ─ širenje pojedinih privrednih grana i sektora (industrija, poljoprivreda, turizam i sl.), ─ regionalni razmještaj proizvodnje, ─ razvoj društvenih potreba (naučno-istraživački rad, sport, kultura, zdravstvena zaštita, obrazovanje,

prosvjeta) itd. Mnogi ekonomski subjekti investiraju (kupuju savremenu opremu, zidaju zgrade itd.). Razlog inves-

tiranja je uvijek isti - želja da se ostvari dobit (profit). To znači da investicije izražavaju buduća očekivanja: očekuje se da investicioni objekti omoguće kvalitetniju, bržu i jeftiniju proizvodnju u odnosu na konkurente.

7.8 TIPOVI PRIVREDNIH SISTEMA U istoriji su postojala četiri osnovna tipa privrednih sistema: naturalna, tržišna, centralizovano-planska i

mješovita ekonomija. Svaki od navedenih tipova imao je više modaliteta svog praktičnog ispoljavanja, ali nikada ni jedan od njih nije egzistirao u idealno čistom obliku, već su uporedo postojali, u manjem ili većem stepenu i elementi drugih tipova. Naturalna privreda je istorijski prvi i najprostiji način organizacije privre-đivanja, u kojem se direktno, bez tržišta, uspostavljala veza između proizvodnje i potrošnje. Ona je evolui-rala od dominantnog, preko sporednog, do zanemarljivog elementa ekonomije. Poljoprivreda, stočarstvo i zanatstvo su u njoj dominantni oblici proizvodne djelatnosti, kojima odgovara individualni karakter rada i upotrebne vrijednosti koje stvara.

Tržišna (robna) privreda je imala dugotrajnu evoluciju i tek je u stadijumu mašinske proizvodnje formi-rana kao cjelovit tip ekonomije, kada je rad poprimio društveni karakter. Preko proizvoda koji se iznose na tržište valorizuju se svi faktori i rezultati proizvodnje preko njihove tržišne cijene. U osnovi nastanka tržišne ekonomije leži društvena podjela rada, razvoj privatne svojine i razmjene viškova proizvoda na tržištu kao mjestu razmjene s uslovima i mehanizmima ukupnih odnosa ponude i tražnje. U najopštijem i najuprošćeni-jem smislu, razlikuju se tržišna ekonomija slobodne konkurencije i ograničene konkurencije (organizovanog tržišta). Tržišna privreda slobodne konkurencije zasnivala se na dominaciji privatne svojine, inicijative i preduzetništva, tržišnoj samoregulaciji ekonomske djelatnosti (na bazi djelovanja potpune konkurencije i zakona vrijednosti), postojanju velikog broja samostalnih kupaca i prodavaca na tržištu koje karakterišu ri-zik, neizvjesnost itd. Tržišnu privredu ograničene konkurencije karakteriše viši nivo organizacije i ograni-čenost tržišne ragulacije (postojanje raznih oblika monopolskih, oligopolskih i drugih tržišnih struktura, dr-žavnog regulisanja ekonomije i odgovarajuće svojine, planskog usaglašavanja s makroekonomskim i društ-venim potrebama itd.).

Centralno-planska (komandna, direktivna) privreda se pojavila u periodu izgradnje socijalizma, kao ideološki i organizacioni odgovor kapitalističkoj tržišnoj ekonomiji i pokušaj izgradnje ekonomije zasnovane na državno-planskom (”svjesnom”) regulisanju privrede. Karakteriše je dominacija direktivnog i sveobuh-vatnog plana, stroga centralizacija alokacije resursa, kapitalnih ulaganja i odlučivanja, ignorisanje tržišnih

181

zakona, robnonovčanih odnosa, privatne svojine i inicijative, valorizacija ekonomske djelatnosti kroz priz-mu ispunjenja plana i davanje prednosti kvantitativnim pokazateljima u odnosu na kvalitativne, ekstenzi-vnom ekonomskom razvoju u odnosu na intenzivni, državnoj svojini i opštim društvenim interesima u od-nosu na privatnu svojinu i lične interese, partijskom monopolu na istinu u odnosu na tržišne informacije.

Predstavnici teorije postindustrijskog društva su predložili klasifikaciju privrednih sistema u kojoj figu-riraju doindustrijski, industrijski i postindustrijski privredni sistemi. Granice (isprekidane linije) koje u navedenoj uopštenoj podjeli dijele privredne sisteme kao neki prelazni periodi su industrijska i informativna revolucija. U okvirima navedenih sistema moguća je i detaljnija klasifikacija privrednih sistema.

Istorijski razvoj privrednih sistema

Ekonomski sistem

Kriterijumi doindustrijski

pre

laz

industrijski

prel

az

postindustrijski

osnovna djelatnost poljoprivreda industrija usluge limitirajući faktor zemlja kapital informacije vladajući sloj vlasnici zemlje vlasnici kapitala vlasnici informacija

Formacijski pristup je polazio od društveno-ekonomske realnosti i polarizacije na kapitalistički i so-

cijalistički privredni sistema. Postojala su dva osnovna kriterijuma grupisanja: prvi je karakter svojinskih od-nosa, a drugi je način alokacije ekonomskih aktivnosti i resursa (tržišni ili planski). Mehanizam alokacije određuje karakter i rezultate funkcionisanja sistema u cjelini (jer je sa njim povezan sadržaj svakog eko-nomskog procesa: koriššenje resursa, formiranje strukture proizvodnje, raspodjela dohodaka itd.), dok oblik svojine utiče na ciljeve, motive i stimulanse ekonomskog ponašanja.

Navedeni kriterijumi su izgubili na značaju s raspadom socijalizma u globalnim svjetskim razmje-rama i prelaskom postsocijalističkih zemalja (i socijalističke Kine) na tranziciju kao put izgradnje tržišne privrede i pluralizma svojine. S druge strane, tržišni kapitalistički privredni sistemi postepeno su u manjoj ili većoj mjeri evoluirali u mješovite privredne sisteme, tako da je relativizirana tvrdnja F. Hayeka o nespojivos-ti ”spontane evolucije i saznajne kontrole” i verifikovana Tinbergenova teorija konvergencije (u ideološkom smislu, ali ne u pogledu ekonomske razvijenosti).

Formacijska tipologija privrednih sistema

S v o j i n a

privatna državna

Regulativni mehanizam

tržišni liberalni kapitalizam mješovita ekonomija

planski mješovita ekonomija socijalistička planska privreda

Civilizacijski pristup društveno-ekonomskog razvoja polazi od opšteg civilizacijskog progresa, plural-izma interesa, globalizacije ekonomskih, političkih i svih drugih odnosa, što podrazumijeva polivalentnost - kriterijuma. Prevazilaženjem formacijskih antagonističkih relacija (kapitalizam-socijalizam, tržište-plan,

182

privatna-državna svojina), afirmisan je kriterijum mješovitosti privrednih sistema, koji podrazumijeva plural-izam (kombinaciju) oblika svojine, privredne regulacije, institucija, organizacije, saradnje, informacija itd.

Kao kriterijumi razlikovanja privrednih sistema služe i pokazatelji stepena dostignutog privrednog raz-voja, stepen ekonomskih sloboda, razvijenost sredstava i mjera ekonomske politike, razvijenost institucion-alne izgrađenosti, stepen ”socijalizacije” (potčinjenost privatnog preduzetništva društvenim interesima), hu-manizacije, pravednosti u raspodjeli, efikasnost alokacionog mehanizma, etape na kojoj se nalaze pojedine zemlje u dostizanju razvijenog industrijskog ili postindustrijskog društva, stepen završenosti strukturnih i thenoloških transformacija itd. Mješovite ekonomije industrijski razvijenih zemalja mogu se rangirati prema raznim kriterijumima: veličini državnog sektora (njegovo učešće u DBP, broju zaposlenih, investicijama i sl.), učešću subvencija i poreza u DBP itd.

Kombinacija različitih sektora, oblika i tipova privređivanja, kao i mehanizama regulisanja omogućava prepozavanje nacionalnih tipova mješovite ekonomije, koji se mogu klasifikovati prema sledećim faktorima:

─ konkretnim oblicima realizacije opštih principa funkcionisanja mješovite ekonomije, ─ specifičnim uslovima i oblicima stvaranja mješovitog društva, koji odražavaju raznovrsnost konkret-

nih istorijskih, ekonomskih, političkih, socijalnih, nacionalnih, kulturnih i drugih faktora, ─ etapi dostignutog industrijskog ili postindustrijskog informacionog društva, ─ stepenu završenosti stukturnih i tehnoloških transformacija i ─ izgrađenosti ekonomskih, političkih, socijalnih i drugih mehanizama koji odgovaraju društvu mje-

šovitog tipa.

7.8.1 Mješovita privreda

Mješovita ekonomija je kompromisno prevazilaženje jednostranih i apstraktnih shvatanja formacijskog razvoja, idealnog tržišta i idealnog plana, odnosno tržišnog i državnog regulisanja. Sve savremene razvijene tržišne ekonomije su suštinski mješovitog tipa, jer u njima paralelno postoje različite kombinacije institucija tržišnog i državnog regulisanja. Pitanje optimuma te kombinacije je otvoreno i aktuelno. Mješovitost privred-nih sistema predstavlja afirmaciju alternativnog razvoja sa širokim dijapazonom izbora, tj. tendencije pret-varanja jednostranih suprotstavljenih karakteristika (unification) u njihovo jedinstvo (unity), koju je davno primijetio A. Toynbee. Mješovitost savremenih ekonomija, shvaćena u Galbraithovom žargonu kao složena smjesa tržišne motivacije, državne reglementacije i političke demokratije proizilazi iz fleksibilnog odnosa između privatnog i državnog sektora, tržišnih i netržišnih institucija i nove ekonomske uloge države. Tržišna pivreda nije u stanju da čisto komercijalnim načinima, bez državnog regulisanja, riješi sve probleme optimi-zacije odnosa prirodne i socijalne sredine.

Evolucija raznih tipova privrednih sistema

183

U raznim industrijski zemljama postoje različiti modeli mješovite privrede, ali svi oni imaju zajedničku karakteristiku da se stalno prilagođavaju zahtjevima vremena, transformišu i usavršavaju, tako da deetatiza-cija, deregulacija i privatizacija ne znače samo smanjivanje ekonomske uloge države, nego doprinose njenom usavršavanju. Svi ti modeli se mogu prikazati na lepezi, na čijim se krajevima nalaze izraženi državni mo-nopolizam, s jedne, i ekonomski liberalizam, s druge strane, a u sredini su japanski, švedski, njemački, fran-cuski i drugi modeli socijalno orijentisane tržišne privrede. Oni su različiti po stepenu dostignutog eko-nomskog razvoja, ekonomske prinude države, ciljevima i instrumentima ekonomske politike itd.

Bitne karakteristike mješovite privrede su:

─ globalni karakter, ─ pluralizam, koji prožima sve djelatnosti društva, ─ raznolikost i raznovrsnost, u kojem dominantnu ulogu dobijaju najsavremenije tehnologije (A. Tof-

fler), ─ multisektornost, koja podrazumijeva ne samo postojanje, nego i uzajamnu povezanost, uslovljenost i

djelovanje mnogobrojnih ravnopravnih sektora i tipova privređivanja, ─ povezanost (a ne samo paralelno postojanje i razvoj) i ─ protivurječno jedinstvo državnog i privatnog sektora, koji se zasnivaju na uzajamnom prožimanju,

isprepletenosti, povjerenju i dopunjavanju.

Mješovitost savremenih privrednih sistema

K

uba

, V

ijet

nam

Ru

sija

Češ

ka,

Mađ

arsk

a,

Pol

jsk

a K

ina,

Ju

žna

Kor

eja

Ja

pan

Š

ved

ska,

N

orve

ška

Fra

ncu

ska,

N

jem

ačka

, It

alij

a Š

pan

ija,

P

ortu

gal,

H

olan

dij

a B

elgi

ja,

Grč

ka

V

elik

a B

rita

nij

a L

uk

sem

bu

rg,

SAD

H

ong

Kon

g

Stepen liberalnosti privrede Komandna privreda Razni oblici mješovite privrede

7.9 PRIVREDNI RAST U ekonomskoj literaturi postoje razne definicije privrednog rasta, ali većina ekonomista pod njim podra-

zumijeva povećanje agregatnih veličina u realnom izrazu i po glavi stanovnika u određenom (kraćem) peri-odu (obično godinu dana). U najopštijem smislu, privredni rast predstavlja porast kvantitativnih i kvalita-tivnih promjena pokazatelja (rezultata) proizvodnje i njenih faktora, koji dovodi do pomjeranja krive pro-izvodnih mogućnosti udesno i gore. Na x-osi su predstavljene potrošne, a na y-osi investicione robe.

Kao pokazatelji dinamike ekonomskog rasta koriste se:

─ društveni bruto proizvod (DBP), društveni proizvod (DP) i nacionalni dohodak (Nd), u ukupnom iznosu i per capita,

─ stope rasta industrijske proizvodnje u ukupnom iznosu, po granama i per capita i

184

─ brojni pokazatelji kvaliteta života ljudi (prosječan životni vijek, nivo obrazovanja stanovništva, po-trošnja raznih proizvoda per capita, nivo kvalifikovanosti radnika, učešće troškova obrazovanja u DBP, struktura obrazovanja, razvijenost uslužne sfere, društveni i privatni standard itd.).

Privredni rast

Faktori proizvodnje (resursi) su istovremeno i faktori ekonomskog rasta. Razlikuju se ekstenzivni i in-

tenzivni faktori rasta. U ekstenzivne spadaju porast broja zaposlenih, povećanje obima investicija pri istom nivou tehnologije i povećanje obima potrošnje sirovina, materijala i goriva. U intenzivne spadaju povećanje kvalifikacione strukture radnika, naučno-tehnički progres (uvođenje nove tehnike i tehnologije u proizvod-nju), bolje korišćenje osnovnih i obrtnih sredstava i povećanje efikasnosti proizvodnje zbog bolje organizaci-je proizvodnje.Zavisno od dominacije ekstenzivnih ili intenzivnih faktora rasta radi se o ekstenzivnom ili intenzivnom tipu ekonomskog rasta. Ekstenzivni postiže zahvaljujući kvantitativnom povećanju faktora pro-izvodnje, a intenzivni podrazumijeva kvalitativno usavršavanje i bolje korišćenje faktora proizvodnje.

710 PRIVREDNI RAZVOJ Privredni razvoj je složen, dugoročan i planski usmjeravan društveni proces koji predstavlja:

─ suštinu i cilj funkcionisanja privrednog sistema, ─ brži rast agregatnih veličina proizvodnje od rasta stanovništva, ─ postepeno dostizanje većeg nivoa ekonomske razvijenosti, ─ istovremeno ostvarivanje privrednog rasta i strukturnih promjena (uglavnom transformisanje proiz-

vodne strukture) privrednog sistema, ─ razvijanje podjele rada i diversifikaciju proizvodnih, tržišnih i institucionalnih struktura, ─ preduslov za porast neproizvodne potrošnje, zapošljavanja i kvaliteta života, ─ potvrdu efikasne alokacije i korišćenja proizvodnih resursa i prednosti kojima zemlja raspolaže, ─ potvrdu ravnomjernog teritorijalnog razvoja i uspješne uključenosti zemlje u međunarodnu podjelu

rada, ─ povećano izdvajanje za akumulaciju u raspodjeli nacionalnog dohotka (često i zaduživanje u ino-

stranstvu) i ─ ostvarivanje u okviru konkretnog privrednog sistema.

185

Pojam privrednog razvoja podrazumijeva, pored ekonomskog rasta, duži vremenski period, strukturne i institucionalne promjene privrednog sistema, kao i održivi razvoj (s aspekta zaštite čovjekovog okruženja)38.

Privredni razvoj

privredni rast

+

Dugi rok

+ Strukturne promjene

+ Institucionalne

promjene +

ODRŽIV RAZVOJ

kvalitativni aspekt kvantitativni

aspekt

Između privrednog sistema i privrednog razvoja postoji tijesna dijalektička povezanost, prožimanje, međusobna zavisnost i uslovljenost, jer su ciljevi privrednog sistema u funkciji privrednog razvoja. Zato je potrebno da privredni sistem bude organizaciono i institucionalno usklađen s ciljevima privrednog razvoja, da bi oni bili realno ostvarljivi. Pojedinim mjerama, sredstvima i mehanizmima privrednog sistema stvaraju se uslovi za privredni razvoj. Pri tome treba imati u vidu dva slučaja vremenske razdvojenosti privrednog razvoja i privrednog rasta kao njegove ”pojednostavljene ilustracije i rezultata”:

─ ponekad privredni rast uslijedi nakon određenog inicijalnog perioda društvenog razvoja, u kojem teku procesi obnove, prestrukturiranja, prikupljanja akumulacije, investicionog ulaganja, punog ko-rišćenja kapaciteta i sl. i

─ ponekad stagnantni privredni sistemi ostvare privredni rast pod uticajem povoljnijih klimatskih uslo-va, povoljne konjunkture na tržištu, iznenadnih otkrića prirodnih nalazišta itd.

7.10.1 Strukturne i institucionalne promjene Strukturne promjene pretpostavljaju napuštanje ekstenzivnog privrednog rasta, zasnovanog na agrarno-

sirovinskoj zavisnosti, sprovođenje industrijalizacije, modernizacije i rekonstrukcije instalisanih industrijskih kapaciteta i strukturnu diversifikaciju u pravcu razvijanja novih industrijskih grana.

Strukturne promjene u privredi

38 “Razvoj je nešto više od povećanja industrijske proizvodnje ... tu se uključuje ... i nivo (kvalitet, odnosno strukturne promjene - prim. V.D.), institucije, socijalni odnosi i politika” (G. Myrdal).

186

Institucionalne promjene u privredi

Privredni razvoj shvaćen kao ostvarivanje privrednog rasta (kvantitativni aspekt) i strukturnih promjena (kvalitativni aspekt) u dugom roku suštinski zavisi od tri široke grupe uslova (faktora), i to: ljudskih, materi-jalnih i institucionalnih.

Ljudski faktor podrazumijeva stanovništvo i njegovu ekonomsku strukturu, koju čine:

─ radno sposobni dio (zaposleni kao nosilac ekonomskih aktivnosti) u društvenom i privatnom sektoru i po djelatnostima, i nezaposleni dio,

─ obrazovna i kvalifikaciona struktura radno aktivnog i nezaposlenog stanovništva, ─ naučno-tehnički progres kao ljudsko usavršavanje sredstava rada, uvođenje nove tehnologije, metoda

organizacije i upravljanja, novih znanja i informacionih sistema i ─ starosna struktura stanovništva. U materijalne faktore privrednog razvoja spadaju:

─ osnovni proizvodni fondovi (aktivna sredstva za rad: mašine, oprema i sl. i privredna infrastruktura: putevi, aerodromi, luke, kanali, razni građevinski objekti, brane i sl.),

─ prirodni uslovi (energetski i sirovinski izvori, rudno bogatstvo, njegov kvalitet i uslovi eksploatacije, klimatski i geografski uslovi, vodene, zemljišne obradive i šumske površine, bogatstvo florom i faunom,

─ veličina i položaj zemlje i ─ nivo privredne razvijenosti. Institucionalni faktori obuhvataju: ─ karakter svojinskih odnosa, ─ načine i usavršenost privrednog regulisanja (oblike kombinacije državnog i tržišnog regulisanja), ─ organizacione oblike privređivanja, ─ normativnu izgrađenost, ─ odnose raspodjele i ─ oblike socijalne orijentisanosti. Većina faktora privrednog razvoja na određeni način je povezana s faktorima proizvodnje (rad stanov-

ništva, zemlja i prirodna bogatstva, kapital kao proizvedeni osnovni fondovi, informacije i preduzetnička sposobnost koja ih povezuje) i s tehničkim progresom (koji doprinosi usavršavanju sredstava rada i ljudskih znanja, stvaranju nove tehnologije i novih proizvoda, humanizaciji i poboljšanju uslova rada, povećanju produktivnosti rada itd.).

187

Pri razmatranju konkretnih ciljeva i sredstava privrednog razvoja treba imati u vidu sledeće relevantne napomene:

─ na raznim etapama svog razvitka društvo postavlja različite ciljeve privrednog razvoja i za njihovo ostvarenje koristi različita sredstva, što znači da je dinamičnost jedna od njihovih osnovnih karakter-istika,

─ sledeća karakteristika je njihova tijesna povezanost i uslovljenost, koja proizilazi iz njihove zajedni-čke orijentisanosti prema privrednom razvoju kao ciljnoj funkciji. To znači da ciljevi i sredstva priv-rednog razvoja moraju biti međusobno vremenski, kvalitativno i kvantitativno usklađeni, jer sred-stva služe za ostvarivanje ciljeva,

─ često se zamjenjuju ciljevi i sredstva, posebno kad se ne vodi računa o njihovoj vremenskoj dimenzi-ji (npr. stabilizacija cijena može biti kratkoročni cilj, ali ona u suštini predstavlja sredstvo za ost-varivanje dugoročnih ciljeva kao što su ekonomski rast i sl.),

─ ciljeve i sredstva privrednog razvoja različiti su u raznim privrednim sistemima, ─ ciljeve i sredstva u principu utvrđuju svi subjekti privrednog sistema, ─ ciljeve privrednog razvoja ne opredjeljuju samo ekonomski, nego i širi društveni interesi, jer priv-

redni sistem nije sam sebi cilj, što znači da njegovi ciljevi mogu biti ekonomski (što efikasnije pro-izvodnje radi potpunijeg zadovoljenja ljudskih potreba, uz štednju resursa, zaštitu čovjekove okoline i sl.) i neekonomski (izgradnja savremenog, humanog, demokratskog i stabilnog društva i odgova-rajućih svojinskih i društveno pravednih odnosa),

─ ekonomski cilj se uopšteno definiše kao postizanje što veće, kvalitetnije i raznovrsnije proizvodnje uz što efikasnije korišćenje svih faktora proizvodnje, uz odgovarajuće institucionalno i strukturno usavršavanje,

─ ciljevi privrednog razvoja mogu se klasifikovati prema kriterijumu vremena (dugoročni, srednjeročni i kratkoročni) i obuhvatnosti (za ukupnu privredu ili za pojedine grane i djelatnosti) i

─ ciljevi moraju biti jasno definisani i odražavati zajedničke interese struktura na koje se odnose. Svaka ekonomska aktivnost ima svoj cilj, za čije su ostvarenje potrebna određena sredstva. Od define-

sanja ciljeva i sredstava zavisi buduća privredna aktivnost, mjere ekonomske politike i ekonomske odluke. Ciljevi i sredstva privrednog razvoja definišu se odgovarajućom ekonomskom politikom.

Za mjerenje nivoa ostvarenog privrednog razvoja neke zemlje mogu se koristiti mnogi pokazatelji, od kojih navodimo najznačajnije:

─ ostvarene agregatne veličine proizvodnje (ukupno i per capita), ─ nivo životnog standarda (veličina i struktura potrošnje dobara i usluga po glavi stanovnika), ─ strukturna usklađenost privrede, ─ stopa inflacije, ─ stepen zaposlenosti stanovništva, ─ stepen korišćenja proizvodnih i drugih privrednih kapaciteta, ─ stepen obrazovanja i kvalifikovanosti stanovništva, ─ stepen primjene naučno-tehničkog progresa, ─ institucionalna izgrađenost, ─ infrastrukturn izgrađenost, ─ nivo produktivnosti rada, ─ raspoloživost akumulacije, ─ efikasnost investicija, ─ stepeno uključenosti u međunarodnoj podjeli rada itd.

188

Stabilan privredni razvoj podrazumijeva

─ ekonomski rast kao ”samoobnavljajući tok” u dugom vremenskom roku, praćen porastom životnog standarda stanovništva i

─ odgovarajuće strukturne promjene, praćene institucionalnim usavršavanjem, koje doprinosi tom eko-nomskom rastu i strukturnim promjenama.

Pitanje stabilnog privrednog razvoja se posebno potencira poslednjih decenija zbog sve značajnijeg za-

gađivanja prirodnog okruženja, koju izazivaju forsirana industrijalizacija i ekstenzivan privredni razvoj, pro-izvodnja opasnih materija itd. Ekološki problemi nameću potrebu prioritetne ekološke zaštite, što iziskuje ve-like troškove i dovodi u pitanje granice ekonomskog razvoja u budućnosti, jer se većina prirodnog bogatstva troši bez mogućnosti obnavljanja. Zbog navedenih ekoloških problema, stabilan privredni razvoj se razmatra kao razvoj koji zadovoljava sadašnje potrebe bez nanošenja štete budućim pokolenjima (T. Tietenberg). Na-ravno, to je samo najopštije, ali ne i potpuno određenje, jer se vode polemike oko toga da li stabilan razvoj pretpostavlja neprekidnost, ili tzv. ”nulti rast” u cilju izbjegavanja ”globalne katastrofe” (D. Meadows), ili promjenjivi rast s brzim adaptacijama i povremeni prelazak u stabilnost itd.

Osnovno pitanje koje se pri tome postavlja jeste: koje su to promjene i faktori uticaja koji doprinose sta-bilnom privrednom rastu? Tržišna nesavršenstva i slobodan dostup resursima u prinsipu povećavaju moguć-nosti njihove nestabilne raspodjele, što dovodi do neracionalnog smanjivanja zaliha (na račun budućih poko-ljenja). Naravno, tržište nije u svim sličajevima inicijator nestabilnosti, jer npr. visoke cijene naftnih derivata doprinose smanjenju tražnje i njihovoj štednji za buduća pokoljenja. Efikasna alokacija resursa doprinosi stabilnosti, kao i trošenje u skladu s mogućnostima (a ne prema potrebama), minimiziranje otpada, štednja energije, razvoj novih tehnologija, kontrola rasta stanovništva itd. Pored toga, za stabilan privredni razvoj je potrebno kako slijedi:

─ trošenje u skladu s mogućnostima (a ne prema potrebama), ─ minimiziranje otpada, ─ štednja energije, ─ razvoj novih tehnologija, ─ kontrola rasta stanovništva, ─ kontrola zagađivanja, ─ korišćenje zaštitnih filtera i drugih sredstava itd. 7.11 KRITERIJUMI ZA OCJENU USPJEŠNOSTI PRIVREDNOG SISTEMA Uopšteno govoreći, opšti kriterijum uspješnosti privrednog sistema predstavlja njegova efikasnost mje-

rena odnosom između ulaganja i ostvarenih rezultata. Ulaganja (sredstava) i ostvareni rezultati povezani su ciljevima, što znači da se preko realizacije ciljeva privrednog sistema definišu kriterijumi za ocjenu uspješ-nosti privrednog sistema, uz napomenu da se uvijek mora voditi računa o cijeni ostvarenih rezultata (tj. o ulaganjima). Ne postoji jedan sintetički kriterijum koji bi predstavljao sve aspekte efikasnosti privrednog sis-tema, iako neki autori smatraju da bi takav kriterijum mogla biti stopa rasta društvenog proizvoda, jer ona pretpostavlja uspješnost i u ostvarenju drugih značajnih aspekata (ciljeva). Međutim, poznato je da su poje-dine zemlje ostvarivale visoke stope rasta društvenog proizvoda, koji nije bio praćen ostvarenjem drugih važnih ciljeva: pune zaposlenosti (u SSSR je bila izražena fiktivna zaposlenost), porasta životnog standarda (ili kvaliteta života) i sl. Pored toga, visoke stope rasta su u nekim zemljama ostvarivane uz ogromna i near-cionalna ulaganja faktora proizvodnje (ekstenzivan privredni rast), zagađenje čovjekove okoline i zanemari-vanje drugih važnih aspekata kao što su kvalitet, funkcionalnost, dizajn itd. Zato se pored ostvarene stope

189

privrednog rasta (i drugih pokazatelja dostignutog stepena privrednog razvoja) koriste i pokazatelji (kriteri-jumi) drugih ostvarenih rezultata, kao i pokazatelji načina upotrebe proizvodnih faktora (resursa), koji može biti intenzivan ili ekstenzivan, racionalan ili neracionalana, inovacioni ili mobilizacioni. U skladu s tim, za ocjenu uspješnosti privrednog sistema koristi se više kriterijuma, od kojih su najznačajniji sledeći:

─ dinamika i dostignuti nivo privrednog razvoja, ─ stabilnost privrednog sistema, ─ društveni razvoj, ─ zaposlenost, ─ efikasnost, ─ strukturne promjene, ─ fleksibilnost (prilagodljivost promjenama u samom privrednom sistemu i prema okruženju), ─ korišćenje resursa, ─ način upravljanja, ─ informacione sposobnosti, ─ jednakost i pravičnost, ─ konfliktnost interesa i ciljeva (pojedinačnih i opštih, granskih, regionalnih, nacionalnih itd.), ─ ekonomska sigurnost i slobode, ─ ”mješovitost” privrednog sistema, ─ otvorenost privrednog sistema (uključenosti u međunarodnu podjelu rada) i ─ ekonomska zavisnosti. Kao konkretni pokazatelji navedenih kriterijuma koriste se: nivo ostvarene proizvodnje (u naturalnom i

vrijednosnom izrazu, ukupno i po glavi stanovnika - per capita), stopa rasta proizvodnje, struktura proizvod-nje, državni dug, platni bilans, uvoz i izvoz, nivo zaposlenosti, stopa inflacije, iskorišćenost kapaciteta, stope produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti, stopa investicija, kapitalni koeficijent itd. Potrebno je istaći sledeće:

─ zavisno od dostignutog nivoa razvoja, postojeće privredne strukture i konkretnih specifičnosti odre-đenog privrednog sistema, pojedini kriterijumi imaju različite prioritete u pojedinim periodima;

─ svi navedeni kriterijumi nijesu međusobno uporedivi, upravo zbog različitog nivoa dostignutog raz-voja, specifičnosti i prioriteta i

─ neki kriterijumi su međusobno komplementarni (saglasni) a neki su konfliktni (isključivi), kao i kod ciljeva privrednog sistema.

7.11.1 Kompativna analiza uspješnosti privrednih sistema Predmetna analiza doprinosi ne samo njihovom upoređivanju, nego i upoznavanju njihovih karakteristi-

ka, organizacione strukture i načina funkcionisanja, sagledavanju njihovih prednosti i nedostataka, dobijanju korisnih informacija, upoznavanju tuđih iskustava i realnijem sagledavanju sopstvenih rezultata, izučavanju njihove dinamike i preobražaja, razvijanju metodologije za njihovo upoređivanje i vrednovanje njihove us-pješnosti itd. Ona obuhvata široku oblast ekonomske analize i podrazumijeva poznavanje mnogih ekonom-skih disciplina s kojima je komplementaran predmet uporedni ekonomski sistemi.

Uporedna analiza uspješnosti privrednih sistema znači njihovo analiziranje kroz prizmu ciljne funkcije, odnosno ostvarenih ekonomskih rezultata (realizovanih ciljeva). Ekonomski rezultati (efikasnost privređi-vanja, ostvareni privredni rast, ekonomska stabilnost, puna zaposlenost, porast životnog standarda itd.) su posledica djelovanja brojnih i heterogenih faktora: raspoloživosti prirodnih resursa i stanovništva, dostignu-

190

tog nivoa razvoja, infrastrukturnog uloženog kapitala, veličine zemlje, veličine tržišta, strukturne usklađenos-ti, institucionalne izgrađenosti, sociopolitičkih, kulturnih, istorijskih i drugih specifičnih faktora (raspolo-živost stručnih kadrova, tradicije, stepen zaposlenosti, dominantni oblik svojine, način donošenja odluka, motivacioni i koordinacioni mehanizam, efikasnost ekonomske politike itd.).

Funkcionalna veza faktora i kriterijuma uspješnosti

7.12 PRIVREDNI CIKLUSI Realni DBP se u normalnim situacijama s protekom vremena koleba oko opšte dugoročne tendencije

povećanja. Nekih godina DBP faktički opada, a nekih raste iznad prosječnog rasta, koji je karakterističan za duži vremenski period. Kolebanja obima proizvodnje (odnosno njegovih agregatnih pokazatelja) iz godine u godinu (kratkoročna kolebanja kao periodična povećanja i padovi) u odnosu na prosječan privredni rast (op-štu tendenciju rasta) nazivaju se privredni ciklusi. Oni se izražavaju u dinamici ostvarenog DBP u odnosu na potencijalni (po pravilu u toku perioda od nekoliko godina). Karakteristika privrednih ciklusa da su nejed-naki, kako po dužini trajanja svake faze, tako i po visini maksimuma i dubini minimuma. Sličnim cikličnim kretanjem odlikuju se, pored proizvodnje, i neke druge ekonomske veličine, kao npr. nezaposlenost, inflacija, veličina budžeta, maloprodaja itd. Njihovo kretanje u određenoj mjeri prati tok proizvodnog ciklusa.

Obim proizvodnje se kreće padom od maksimuma prema minimumu (faza depresije), nakon čega slijedi porast od minimuma ka maksimumu (faza prosperiteta). Pad (depresija) i porast (prosperitet) su dvije osnov-ne faze privrednog ciklusa. Pad je period smanjivanja obima proizvodnje od maksimuma do minimuma, a porast je povećavanje obima proizvodnje od minimuma do maksimuma.

Pored osnovnih faza ekonomskog ciklusa, u upotrebi je detaljnija podjela na četiri faze:

─ kriza, ─ depresija, ─ oživljavanje i ─ rast. U fazi krize dolazi do narušavanja odnosa ponude, tražnje i cijena, otežane prodaje zbog smanjene traž-

nje, pada proizvodnje, strukturnih poremećaja u privredi, bankrotstva mnogih preduzeća zbog gubitaka, nelikvidnosti banaka, krize kreditnog sistema, rasta kamatnih stopa, inflacije, pada životnog standarda većine stanovništva zbog realnog pada plata, socijalnih raslojavanja, porasta sociopatoloških pojava itd. U fazi de-

Primarni razvojni faktori

Društveno-istorijski faktori

Privredno-sistemski faktori

Ekonomska i razvojna politika

Kriterijumi uspješnosti

privredni rast, efikasnost, stabilnost, otvorenost, raspodjela,

životni standard

191

presije ili pada navedene pojave se još više ispoljavaju i zaoštravaju. U dugom periodu se smanjuje ukupna privredna aktivnost, a posebno zaposlenost. U fazi oživljavanja postepeno dolazi do stabilizacije i porasta obima proizvodnje, smanjenja nezaposlenosti itd. U fazi rasta ili buma u ekonomskom ciklusu dolazi do zna-čajnog porasta ekonomskih aktivnosti i pokazatelja u odnosu na dugoročni trend: ubrzava se rast kapitalnih ulaganja, tako da proizvodnja dostiže veći obim nego u prethodnom ciklusu. Adekvatno se ponašaju i ostale ekonomske kategorije: raste ponuda, cijene, plate, tražnja itd., opada nezaposlenost do minimalnih granica.

Cikličnost privrednog rasta

Između pojedinih faza ne postoje precizne granice. Državno regulisanje i monopoli utiču na promjenu

karaktera pojednih faza ciklusa direktnim djelovanjem na pojedine elemente (dohotke, cijene, kamate, pore-ze, carine, novac, kredit itd.) i ukupnu privrednu konjunkturu (odnos ponude i tražnje). Mjere ekonomske po-litike različito utiču na razne faktore privrednog rasta, kojih je mnogo (već dostignuti nivo privrednog raz-voja, geografski položaj zemlje i njena prirodna bogatstva, starosna i kvalifikaciona struktura stanovništva, stopa akumulacije, stopa bruto i neto investicija, učešće investicija u Nd, raspodjela Nd, razvijenost nauke i tehnike, odnosi u društvu itd.).

Cikličnost je zakon ekonomskog rasta (kretanja) nacionalnih ekonomija i svjetske ekonomije, koji odri-ču mnogi ekonomisti, iako je u realnoj istorijskoj stvarnosti bila uvijek prisutna u manjoj ili većoj mjeri, o čemu svjedoče mnogi periodi ekonomskih kriza i prosperiteta. Ona predstavlja neravnomjernost funkcio-nisanja (pravilnost ponavljanja) raznih elemenata nacionalne (i svjetske) ekonomije, koja se ispoljava kroz smjene pojedinih perioda (faza) ekonomske dinamike, i kroz kretanje ravnotežnih stanja na raznim nivoima. Ciklično kretanje ekonomskog rasta se zasniva ne na odstupanjima od stanja ekonomske ravnoteže i vraćanja (približavanja) u ravnotežu, i ima, prema mišljenju mnogih ekonomista, progresivan karakter u dugom vre-menskom roku.

7.13 AGREGATNI REZULTATI PROIZVODNJE Proizvodnja uvijek ima za cilj stvaranje određenih materijalnih dobara i materijalnih usluga, kojima se

zadovoljavaju različite potrebe. Zbir proizvedenih materijalnih dobara (upotrebnih vrijednosti) i usluga po obimu, strukturi, kvalitetu, obliku i sl. različit je iz godine u godinu. Za normalne potrebe ukupnog stanov-ništva iz cjelokupnog fonda društvenog rada troši se potreban rad, koji proizvodi potreban proizvod, kojim se podmiruju navedene potrebe. Proizvođači u savremenim uslovima obično proizvedu više nego što je po-trebno za podmirenje normalnih fizičkih i društvenih potreba, jer višak rada stvara višak proizvoda, koji se takođe mijenja u vremenu.

192

Ako potreban rad i višak rada prikažemo s aspekta njihovih rezultata (proizvoda rada) na nivou društva, onda se proizvedena dobra izražavaju u zbirnim veličinama koje nazivamo bruto društveni proizvod, društ-veni proizvod i nacionalni dohodak. Bruto društveni proizvod (DBP) je agregatna veličina, tj. zbirni izraz ostvarenih rezultata materijalne proizvodnje i materijalnih usluga u toku određenog perioda (obično jedne godine). Naturalnu (materijalnu) strukturu DBP čini završena i nezavršena proizvodnja (zalihe sirovina i polufabrikata). Vrijednosnu strukturu DBP sačinjavaju :

─ prenesena vrijednost utrošenih osnovnih sredstava (amortizacija Am) i utrošenih sirovina i polufabri-kata (materijalni troškovi MT), kao rezultat ranije opredmećenog rada,

─ novostvorena vrijednost (nacionalni dohodak Nd, kao rezultat utrošenog tekućeg rada) i ─ saldo uvoza (I) i izvoza (E) dobara; tj. DBP = Am + MT + Nd + (I -E). Društveni proizvod (DP = DBP - MT) i nacionalni dohodak (Nd = DP - AM) su izvedene veličine iz

društvenog bruto proizvoda, koje realnije pokazuju stvorenu ekonomsku vrijednost, jer su materijalni troško-vi prenesena vrijednost sirovina i polufabrikata proizvedenih u ranijim periodima, a amortizacija prenesena vrijednog samo jednog dijela potrošenih osnovnih sredstava, koji je teško precizno utvrditi. Društveni pro-zvod je fond dobara stvorenih u posmatranom periodu koji društvu stoji na raspolaganje za zadovoljenje svih potreba osim reprodukcije). Svaki prozvod se obračunava samo jednom (isključuje se višefazni obračun).

Nacionalni dohodak je zbir neto proizvoda svih preduzeća, tj. ukupna novostvorena vrijednost u posma-tranom periodu. On je manji od društvenog prozvoda za iznos amortzacije (prenešene vrijednosti iz prethod-nog perioda).

7.13.1 Metode obračuna ukupne vrijednosti društvene prozvodnje Obračun ukupne vrijednosti proizvodnje zasniva se na tzv. ”bilansnoj metodi”, tj. na pretpostavci o

ravnoteži prozvodnje i potrošnje. Postoje tri metoda obračuna: proizvodni (realni), prihodni i rashodni. Pro-izvodni metod se zasniva na utvrđivanju vrijednosti agregata proizvodnje direktnim putem, izračunavanjem zbira svih prozvedenih vrijednosti (količina proizvoda x prodajna cijena). Na taj način dobijamo društveni bruto proizvod. Kada izostavimo višestruko obračunavanje međufaznih proizvoda, dobijamo društveni proiz-vod. Oduzimanjem amortizacije od društvenog proizvoda dobijamo naconalni dohodak. Prihodni (lični) metod se najčešće primjenjuje, a zasniva se na utvrđivanju prihoda svih učesnika (subjekata) u raspodjeli društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka. Tako obračunat DBP daje strukturu vrijednosti ukupne proiz-vodnje, koja je prikazana na slici u nastavku:

Struktura DBP

DBP Materijalni izdaci

DRUŠTVENI PROIZVOD

Amortizacija Plate zaposlenih NACIONALNI

DOHODAK Višak rada

193

Prihodima pojedinih kategorija društva određena je njihova kupovna moć i raspodjela sredstava. Lična potrošnja se pokriva platama, amortizacija je namijenjena za nadoknadu izrabljenih mašina, opreme, zgrada i sl., a prihodima od viška rada (porezi, doprinosi)) podmiruju se potrebe proširene reprodukcije i opšte društ-vene potrebe (zdravstvo, školstvo, nauka, kultura itd.). Jasno, mora se formirati i fond reprodukcije (akumu-lacija i rezerve), iz kojeg se podmiruju potrebe za materijalne izdatke, tj. obezbjeđenje nastavljanja procesa prozvodnje. Zbir svih navedenih fondova jednak je vrijednosti DBP.

Rashodni metod se upotrebljava samo za obračun DP. Zasniva se na pretpostavci da prihodima odgova-raju rashodi. Ali, rashodi nijesu uvijek jednaki potrošnji (zbog štednje). Zato ovaj metod posmatra rashode kao raspolaganje stečenim prihodima. Mjerenje DP po rashodnom metodu zasniva se na podjeli proizvodnje prema njenoj potrošnoj namjeni za: opštu (društvenu, državnu ili javnu) potrošnju, ličnu potrošnju, investi-conu potrošnju u fiksne fondove, investicionu potrošnju u zalihe robe i izvoz (uzima se saldo izvoza i uvoza, tj. saldo bilansa plaćanja s inostranstvom).

7.13.2 Raspodjela agregatnih rezultata proizvodnje Raspodjela je faza društvene reprodukcije i ekonomska aktivnost koja, pored razmjene, povezuje proiz-

vodnju i potrošnju roba i usluga. Raspodjelom se distribuišu proizvedene robe i usluge (rezultati proizvod-nje) na razne ekonomske subjekte (vlasnike faktora proizvodnje). Ona direktno zavisi od proizvodnje, jer se raspodijeliti može samo ono što je proizvedeno. Ali, ona zavisi i od svojinskih odnosa, institucionalne nad-gradnje, raznih ekonomskih i neekonomskih kriterijuma, potrošnje (promjene u strukturi tražnje, odnosno potreba) itd.

Oblici raspodjele

RASPODJELA FAKTORA PROIZVODNJE RASPODJELA REZULTATA PROIZVODNJE

To je alokacija proizvodnih resursa, koja se vrši

”prelivanjem” iz manje profitabilnih u više profitabilnije grane, u cilju njihovog najboljeg

iskorištavanja.

To je raspodjela na faktorske dohotke: ─ plate (od rada), ─ kamate i dividende (od kapitala i svojine), ─ rente (od prirodnih izvora), ─ profite (od preduzetničke djelatnosti) i ─ penzije i razne pomoći (od transfernih plaćanja

države).

Kad se razmatra raspodjela, uvijek je potrebno imati u vidu da ono što za vlasnike faktora proiz-vodnje predstavlja dohodak, to za korisnike (kupce) tih faktora predstavlja trošak. Na mikro nivou dohodak predstavlja odgovarajuću sumu novčanih primanja nekog lica (vlasnika faktora proizvodnje), dok na makro nivou dohodak predstavlja agregatnu veličinu (DBP, DP i Nd).

Struktura nacionalnog dohotka

a) po rashodima (oblicima potrošnje)

LIČNA POTROŠNJA rashodi domaćinstava

za robe i usluge

INVESTICIJE troškovi za

investicione robe

DRŽAVNA POTROŠNJA

ČISTI IZVOZ

194

b) po prihodima (faktorskim dohocima)

PLATA sa dodatnim primanjima za socijalno osiguranje penzije, dječiji dodatak

itd.

KAMATA dohodak od kapitala

i štednje

D O B I T koju dobijaju vlasnici preduzetničkih firmi,

akcionarskih društava i sl.

R E N T A od izdavanja pod zakup

zemlje, stanova itd.

Raspodjelom i preraspodjelom društvenog proizvoda određuju se prihodi ekonomskih i državnih subje-

kata. Iz tih prihoda podmiruje se njihova potrošnja: državna, investiciona, lična i čisti izvoz. Zbir svih na-vedenih oblika potrošnje čine tzv. agregatnu tražnju.

7.14 AGREGATNA PONUDA I AGREGATNA TRAŽNJA Ukupna količina roba i usluga koja se nudi na tržištu neke zemlje pri različitim nivoima cijena naziva se

agregatna (ukupna) ponuda. Ona sadrži domaću proizvodnju roba i usluga i uvoz roba i usluga. Kriva agre-gatne ponude AS je u kratkoročnom periodu rastuća funkcija koja pokazuje međusobni odnos između ukupne proizvodnje, tj. čistog nacionalnog proizvoda i opšteg nivoa cijena, pod ostalim jednakim uslovima (kamata, tehnički uslovi proizvodnje, valutni kurs, cijene faktora proizvodnje, tržišne strukture itd.). Promjena navede-nih uslova dovodi do pomjeranja krive agregatne tražnje ulijevo ili udesno, zavisno od karaktera uticaja. Pored toga, ova kriva se naziva i funkcija zaposlenosti resursa, jer od nje direktno zavisi.

U dugoročnom periodu, kriva agregatne ponude je vertikalna linija pri obimu proizvodnje koji odgovara punoj zaposlenosti (odnosno tzv. prirodnom nivou nezaposlenosti - slika pod a. Kriva agregatne tražnje AD pokazuje zavisnost agregatne tražnje od opšteg nivoa cijena (slika pod b). Ona je opadajuća funkcija, jer odražava obim čistog nacionalnog proizvoda Y koji može biti prodat pri raznim nivoima cijena, pri čemu os-taju u ravnoteži robno i novano tržište. To znači da se pri nižem nivou cijena može prodati veća količina čis-tog nacionalnog proizvoda. To proizilazi i iz jednačine razmjene (kvantitativne teorije novca), prema kojoj je P x Q = M x V, što znači da svakom datom nivou ponude novca M odgovara određena veličina obima proizvodnje Q i tekućih (nominalnih) cijena P. Iz jednačine slijedi da ako se nivo cijena P povećava, obim

195

proizvodnje Q treba da se smanjuje, i obratno. dalje, niži nivo cijena povećava realnu novčanu ponudu, koja je nominalno je fiksna, i smanjuje kamatnu stopu, što stimuliše investicije i ličnu potrošnju i rezultira u rastu agregatne tražnje za nacionalnim proizvodom. U supotnom slučaju, povećanje cijena dovodi do nižeg ravno-težnog nivoa tražnje preko smanjenja realne novčane mase i posledičnog povećanja kamatnih stopa i sman-jenja obima investicija. Za razliku od individualne tražnje, agregatna tražnja ne odražava obični efekat sup-stitucije pri kojem rastuća cijena utiča na sniženje tražnje.

Kriva AD se izvodi iz različitih ravnotežnih položaja na rob-nom i novčanom tržištu, što znači da nagib AD zavisi od nagiba (elastičnosti) krive IS (investicije-štednja). Što je kriva IS man-je elastična na promjenu kamatne stope r, to je kriva AD manje elastična na promjenu opšteg nivopa cijena, i obratno. Raspodjelom i preraspodjelom društvenog proizvoda i nacion-alnog dohotka ostvaruju se prihodi ekonomskih (pojedinaca, firmi i države kao preduzetnka) i neekonomskih subjekata (dr-žavnih organa i institucija). Ti prihodi služe za državnu (jav-nu), investicionu, ličnu i reprodukconu potrošnju, i zajedno s čistim izvozom (razlika između izvoza i uvoza) čine agregatnu tražnju. Drugim riječima, agregatna tražnja AD je zbir

potrošnje domaćih roba i usluga (C), investicione potrošnje domaćih roba i usluga (I), državne potrošnje domaćih roba i usluga (G) i čistog izvoza kao neto kupovina domaćih roba i usluga od

inostranih kupaca, tj. razlike između izvoza i uvoza (E-I): Znači, AD=C+I+G+(E-I).

Polazeći od komponenti agregatne tražnje, kružni tok privredni aktivnosti se može predstaviti na sledeći

način:

196

7.14.1 Investicije kao komponenta agregatne tražnje Kao potrošači (kupci) potrošnih i investicionih roba i usluga pojavljuju se domaćinstva, firme (privatne i

državne), državni organi i inostrani subjekti. Investiciona potrošnja kao komponenta agregatne tražnje je veo-ma značajna, jer direktno utiče na veličinu DP. Investiciona dobra služe za proizvodnju drugih roba, tj. da direktno služe proizvodnji, a posredno potrošnji. Investicije39 imaju višestruku ulogu u ekonomiji:

─ kao komponenta agregatne tražnje utiču na njenu veličinu, ─ izmjene agregatne tražnje utiču na proizvodnju i zaposlenost, ─ doprinose akumulaciji kapitala, ─ povećavaju potencijalnu proizvodnju i ─ omogućuju ekonomski rast u dugom periodu itd. Razlikuju se tri osnovna tipa investicija: zgrade, fabrike i oprema i zalihe robe i materijala. Investicije kao troškovi namijenjeni za proizvodnju i povećanje (razvoj) proizvodnih (kapitalnih) fondo-

va u velikoj mjeri zavise od realne kamatne stope. Zato je potrebno objasniti suštinu investicionih rješenja s aspekta poređenja troškova i efekata, gdje se postavlja vječito ekonomsko pitanje alternativnosti i korisnosti: da li se više isplati danas potrošiti za investicije određenu sumu novca da bi u budućnosti imali određeni efe-kat, ili je bolje uložiti novac u banku i dobijati dohodak u vidu kamate od štednje? Odgovor na postavljeno pitanje zavisi od alternativne vrijednosti investicija. Ako za investicije treba uzeti kredit po određenoj ka-matnoj stopi, alternativnu vrijednost investicija predstavlja kamata koju uzima kreditor, a ako firma troši sopstvena novčana sredstva za investicije, alternativnu vrijednost investicija predstavlja dohodak (ili bančina kamata) koji bi se mogao dobiti od upotrebe tih sredstava u druge svrhe.

Uopšteno govoreći, alternativna vrijednost investicija odgovara tržišnoj kamatnoj stopi. Ako je npr. tržišna kamatna stopa 5% godišnje, na 100.000 € firma može dobiti 5.000€ kamate. Ako se ocijeni da će se investiranjem iste sume novca u mašine ostvariti efekti (dobit) od 6.000€, firma će se odlučiti da investira. Logično slijedi da niža kamatna stopa pospješuje investicionu aktivnost, jer su manji troškovi investicija, i obratno (pri ostalim jednakim uslovima), što se vidi i na slici koja slijedi. To znači da sniženje kamatne sto-pe smanjuje alternativnu vrijednost investicija.

Alternativna vrijednost investicija

39 Investicije ili kapitalna ulaganja predstavljaju odustajanje od sadašnje potrošnje s ciljem povećanja proizvodnje u budućnosti. Uključuju ulaganja u materijalni kapital (infrastrukturu, mašine, zalihe i sl.) i nematerijalni kapital (obrazovanje ili ‘ljudski kapital’, razvojna istraživanja i zdravlje). Čiste investicije su veličina ukupnih investicija minus amortizacija.

197

Zbog velikog značaja investicija za svaku zemlju i sve ekonomske subjekte, smatramo da je na kraju ovog izlaganja potrebno dati nekoliko napomena:

─ mnogi ekonomski subjekti investiraju (kupuju savremenu opremu, zidaju zgrade itd. Razlog je uvi-jek isti: želja da se ostvari dobit (profit). To znači da investicije izražavaju buduća očekivanja. Jer, očekuje se da investicioni objekti omoguće kvalitetniju, bržu i jeftiniju proizvodnju u odnosu na konkurente,

─ investicije u privrednom sistemu imaju svojstvo multiplikatora (umnoživača) jer djeluju u više pravaca: povećavaju proizvodnju, zaposlenost, tražnju, dohotke, potrošnju itd.,

─ postavlja se pitanje: odakle potiču investicije, koji su njihovi izvori? Na to pitanje odgovor je dala ekonomska nauka poznatom jednačinom I = S (investicije = štednja). Na taj način se dolazi do iz-bora kao vječite ekonomske teme, koja se u oblasti investicija svodi na pitanje investirati (uslovno: štedjeti, akumulirati) ili trošiti?

7.15 DRŽAVNO REGULISANJE PRIVREDE Državno regulisanje je institucija i podsistem privrednog sistema koji sa tržištem paralelno funkcioniše i

na određeni način mu konkurišu usmjeravanju ekonomskih tokova. Njegova uloga treba, po mišljenju mno-gih teoretičara, da se svodi samo na period koji prethodi tržišnom procesu, u kojem država obavlja specif-ikaciju i zaštitu prava svojine učesnika posla.

Država posjeduje isključivo pravo ekonomske prinude (ali ne i administrativne) da u pojedinim sluča-jevima ograničava slobodu izbora, garantuje sprovođenje ugovora i pravni poredak, štiti privatnu i državnu svojinu, obezbješuje minimum socijalne sigurnosti, sprečava sociopatološke pojave u ekonomskim djelat-nostima itd. Državna prinuda se u literaturi tumači kao zamjena slobode ličnog izbora nametnutom voljom, koja bi trebalo da izražava interese većine. Danas nije zamisliv nekadašnji ekonomski liberalizam tipa laisser faire- laisser passer. Samoregulacija privrednog sistema nije moguća zbog uticaja spoljnih nepredvidivih faktora, prirodnih i socijalnih kataklizmi, monopolizacije i sl.. Zato se sporovi u ekonomskoj literaturi više ne vode po pitanju neophodnosti državnog regulisanja (miješanja, intervencije), nego o njegovim optimalnim granicama, oblicima, intenzitetu, sferama djelovanja, metodama, socijalnoj angažovanosti i usmjerenosti itd.

Mehanizam državnog regulisanja predstavlja sistem mjera zakonodavnog, izvršnog i kontrolnog karak-tera, koje ostvaruju državni (vladini) ograni u cilju stabilizacije postojećeg socijalno-ekonomskog sistema i njegove adaptacije promjenjivim uslovima u samom sistemu i okruženju. On je u savremenim uslovima sas-tavni dio procesa reprodukcije, jer često rješava razne privredne zadatke: stimuliše ekonomski rast, reguliše zaposlenost, gransku i regionalnu privrednu strukturu, spoljnu trgovinu, finansijski sistem, povezuje privatne i društvene interesa itd. Savremeno državno regulisanje karakteriše:

─ usložnjavanje ekonomskih funkcija države, koja je povezana s preorijentacijom od direktne pomoći firmama i granama (paternalizam) ka njihovom usmjeravanju na rješavanje složenijih zadataka koje pred njih postavlja tržište (štednja resursa, razvoj novih proizvoda i tehnologija i sl.) i

─ diversifikacija (raznovrsnost) ekonomske politike. Država svoju ekonomsku djelatnost ostvaruje po tri osnova:

─ kao vlasnik sredstava za proizvodnju ostvaruje svoju preduzetničku funkciju, ─ kao vlasnik infrastrukturnih objekata od društvenog značaja pruža tehničku osnovu za funkcionisanje

ekonomije u nacionalnim granicama i

198

─ ubiranjem dijela nacionalnog dohotka u državnu kasu stvara materijalnu osnovu za regulisanje eko-nomije (privrede).

Potreba državnog regulisanja objašnjava se fijaskom (nedovoljnošću) tržišta u pojedinim segmentima

ekonomije kao što su: nerentabilne investicije od državnog interesa, javna dobra (dobra kolektivne upotrebe), ekonomske krize, inflacija, stabilan nivo cijena, masovna nezaposlenost, protekcionizam, motivacuja za fun-damentalnim istraživanjima itd. Postoje razni nivoi državnog regulisanja privrednog sistema: nacionalni, fe-deralni, regionalni i municipalni (komunalno-lokalni organi upravljanja). Multisektorska zastupljenost, poli-formizam, dinamizam u vremenu i prostoru, fleksibilnost i prilagodljivost savremenog državnog regulisanja doprinosi stabilnosti privrednog sistema, amortizovanju posledica krize i ublažavanju socijalnih konflikata.

7.15.1 Funkcije i objekti državnog regulisanja Smatra se da ekonomske funkcije države u tržišnoj privredi, po pravilu, ne bi trebalo da zalaze u domen

organizovanja i upravljanja privrednim aktivnostima, već treba da se svode na:

─ koncipiranje institucionalnog okvira za funkcionisanje tržišta i privrednog sistema uopšte, ─ pružanje zakonskih garancija, podrške i zaštite tržišnom sistemu privređivanja, čime se obezbjeđuje

stabilan i zdrav poslovni ambijent, ─ izjednačavanje uslova privređivanja, utvrđivanje tehničkih i drugih standarda i uslova za osnivanje i

funkcionisanje privrednih subjekata, ─ intervencije u svim slučajevima kad i gdje tržište ne djeluje ili dovodi do nepoželjnih efekata, ─ koncipiranje makroekonomske i razvojne politike i odgovarajućih privredno-sistemskih rješenja

(monetarno-kreditnog, poreskog, budžetskog, spoljnotrgovinskog, antiinflacionog, antimonopolskog, antikriznog, odbrambenog, naučnog, kulturnog, obrazovnog i zdravstvenog sistema i

─ ulaganje u infrastrukturu (javna dobra, ekološka zaštita, odbrana) i ljudski kapital.

Ekonomska uloga države se u užem smislu može svesti na njene regulišuće (interventne), redistrubuti-vne i stabilizacione funkcije, koje su usmjerene na otklanjanje tržišnih neefikasnosti (monopoli, spoljni efek-ti, javna dobra i sl.), socijalne nejednakosti i nestabilnosti (inflacija, nezaposlenost, recesija, spoljnotrgovin-ski i budžetski deficit).

U širem smislu, ekonomske funkcije države su:

─ direktno vladanje i upravljanje ključnim elementima privredne infrastrukture, prirodnim monopoli-ma, proizvodnjom posebne namjene (odbrana, alkohol, plemeniti metali) i sl.,

─ razrada i sprovođenje aktivne makroekonomske politike, ─ učešće u najvažnijim investicionim programima, ─ pružanje ekonomskih garancija; , ─ davanje kredita po povlašćenim uslovima, ─ učešće u raspodjeli i preraspodjeli DBP preko državnog budžeta, poreza, akciza, carina, tarifa, anti-

monopolske kontrole cijena i sl., ─ vođenje fleksibilne spoljnotrgovinske politike usmjerene na aktivno ekonomsko povezivanje sa

međunarodnim okruženjem, ali uz neophodnu zaštitu vitalnih interesa nacionalne ekonomije, ─ kreiranje i sprovođenje monetarne politike, ─ sprovođenje odgovarajuće socijalne politike, zapošljavanja i regulisanje nematerijalnih oblasti (nau-

ke, kulture, zdravstva, obrazovanja i sl.), ─ borba sa sivom ekonomijom i sociopatološkim pojavama u privredi,

199

─ regulisanje privrednog razvoja i cikličnih kolebanja, ─ regulisanje tržišnih poremećaja, ─ regulisanje obaveza iz međunarodnih ekonomskih odnosa itd. Osnovni objekti (područja) državnog regulisanja su:

─ ekonomski ciklusi i konjunktura (stimulisanje tražnje, proizvodnje, investicija i zaposlenosti) u uslo-vima krize finansijskim olakšicama, državnim rashodima i sl.,

─ sektorska, granska i regionalna privredna struktura (olakšice i privilegovani uslovi razvoja, ─ zaposlenost, ─ novčani opticaj (borba s inflacijom), ─ cijene pojedinih važnih dobara, ─ naučno-tehnički progress, ─ uslovi konkurencije i antimonopolska politika, ─ spoljnotrgovinski režim i platni bilans (politika valutnih kurseva, uticaj na izvoz i uvoz, na kretanje

kapitala i sl.), ─ zaštita prirodnog okruženja, ─ obrazovni sistem, nauka, kultura, informacije, zdravstvo, sfera socijalnih odnosa, komunalna sfera

itd, ─ kosmička istraživanja, vojna industrija, energetika, biološki inženjering, napredne tehnologije itd. 7.15.2 Sredstva i ciljevi državnog regulisanja Sredstva državnog regulisanja dijele se na administrativna, pravna i ekonomska. Administrativna sred-

stva se zasnivaju na državnoj vlasti i podrazumijevaju mjere prinude, zabrane i dozvole (racionalizacije, li-cenciranje, kontigentiranje, kontrola cijena, dohodaka, valutnog kursa, kamata itd.). Pravna sredstva se odno-se na zakone i pravila kojima se propisuje sistem normi ekonomskog ponašanja. Ekonomska sredstva mogu biti direktna i indirektna. Direktna obuhvataju razne oblike paternalizma i bespovratnog finansiranja predu-zeća, sektora i teritorija, ili njihovo kreditiranje pod povoljnim uslovima. U indirektna sredstva spadaju mjere i instrumenti novčano-kreditne, budžetske, valutne, spoljnotrgovinske, poreske i amortizacione politike.

Osnovni ciljevi državnog regulisanja su:

─ ekonomska i socijalna stabilnost zemlje kao opšti cilj, ─ konkretni ekonomski ciljevi, koji proizilaze iz navedenih objekata državnog regulisanja, a koji su ug-

lavnom međusobno tijesno povezani. Od konkretnih ekonomskih ciljeva najznačajniji su: ekonomski rast, stabilnost cijena, visok stepen zaposlenosti i spoljnotrgovinska izbalansiranost, a od prvoraz-rednog značaja su i obezbjeđenje ekonomske slobode i konkurencije, zaštita prirodnog okruženja, pravedno oporezivanje, socijalna zaštita i drugi ciljevi.

5.15.3 Zadatak makroekonomske politike Zadatak makroekonomske politike je da podržava ostvarenje opšte ravnoteže putem: konkurencije na tr-

žištu (pri kojoj potrošači maksimiziraju korisnost, a konkurentne firme ostvarenu dobit), stabilnosti cijena i sistema u cjelini, zadovoljavajućeg nivoa zaposlenosti i efikasne alokacije resursa. Makroekonomska politika se u dugom roku nalazi pod dejstvom tri grupe faktora uticaja, i to:

200

─ spoljni faktori (klima, prirodne nepogode, ratovi i sl.), odnosno prirodne i društvene kataklizme, ─ politički faktori, koji uključuju čitav arsenal vladinih uticaja na makroekonomsku politiku i ─ pokretački faktori, odnosno planski ciljevi koje društvo želi postići.

U literaturi se navode četiri osnovna instrumenta makroekonomskog državnog regulisanja, i to:

─ fiskalna ili budžetska politika, kojom se porezima i vladinim rashodima ostvaruje uticaj na opšte ras-hode u zemlji, čime se stimuliše ili koči proizvodnja;

─ monetarna politika, kojom se preko novčano-kreditnog sistema utiče na novčanu ponudu i tražnju, kamatu, investicije i realni BNP;

─ politika ograničavanja cijena i dohodaka (antiinflaciona politika), koja se u kratkom roku koristi u borbi s inflacijom i

─ spoljnotrgovinska politika, kojom se carinskim tarifama, kvotama, licencama, razmjenskim kursom i sl. reguliše izvoz i uvoz, čime se utiče na razmjere proizvodnje unutar zemlje.

7.16 FISKALNA POLITIKA Fiskalna politika kao jedan od četiri osnovna instrumenta makroekonomske politike, kojim se porezima i

vladinim rashodima (kupovinama) ostvaruje uticaj na opšte rashode u zemlji, čime se stimuliše ili koči pro-izvodnja i cjelokupan sistem društvene reprodukcije. Regulisanjem državnih kupovina roba i usluga pove-ćavaju se ili smanjuju državni rashodi, što utiče na obim nacionalne proizvodnje. U državne rashode spadaju transferna (socijalna) i plaćanja i sva budžetska davanja usmjerena na izgradnju puteva, bolnica, škola, kul-turnih ustanova, odbrambenih, kulturnih, socijalnih, ekoloških i energetskih programa, zadovoljenje raznih društvenih i državnih potreba itd. Pored toga, postoje i državni rashodi kojima se reguliše funkcionisanje na-cionalne ekonomije. Svoje rashode država pokriva iz prikupljanja raznih poreskih prihoda. Zavisno od po-reske politike, ti poreski prihodi mogu biti manji ili veći, čime se direktno utiče na ostatak dohotka firmi i stanovništva, na njihovu proizvodnju i potrošnju, akumulaciju i štednju, i posredno na ukupan ekonomski razvoj.

Pravilna fiskalna politika (koja može biti stabilizaciona i ograničavajuća) doprinosi stabilnoj ekonom-skoj politici i opštem ekonomskom i društvenom razvoju. Ona je posebno značajna u periodima ekonomskih kriza, ekonomskog pada i inflacije, kada država svojim povećanim kupovinama djeluje na podržavanje sta-bilnosti proizvodnje, na regulisanje ponude i tražnje na tržištu, stabilnost cijena, nezaposlenost i sl. Stim-ulišuća fiskalna politika podrazumijeva porast državnih rashoda i smanjenje poreza, što vodi stvaranju bu-džetskog deficita. Ograničavajuća fiskalna politika uključuje smanjenje državnih rashoda i povećanje poreza, što dovodi do budžetskog suficita (ili smanjenja budžetskog deficita). U ekonomskoj literaturi se pominje i diskresiona fiskalna politika, pod kojom se podrazumijeva svjesno manipulisanje državnim rashodima i pore-zima u cilju promjene ukupne proizvodnje, zaposlenosti, kontrole nad inflacijom, ubrzanog ekonomskog ras-ta i sl. Osnovni elementi diskresione fiskalne politike su programi javnih radova, promjene poreskik stopa i dodatni državni rashodi za socijalnu pomoć. Na taj način, fiskalna politika se zasniva na ekonomskim meto-dama organizacije i regulacije (progresivno oporezivanje dohodaka, isplata socijalnih pomoći i sl.) s jedne, i diskresionim fiskalnim metodama u slučaju većih ekonomskih poremećaja, s druge strane.

U osnovne vrste poreza spadaju: porezi na dohodak, porezi na svojinu, porezi na promet imovine, robe i usluga i akcizni porezi (na specifične robe kao što su duvan, naftni derivati, igre na sreću, luksuzni predmeti i sl.). Najveći dio državnih prihoda i rashoda prolazi kroz državni budžet (centralni vladin budžet i budžete lo-kalnih organa vlasti). Državni budžet je plan godišnjih državnih prihoda i rashoda. Kada su državni prihodi veći od državnih rashoda, riječ je o budžetskom suficitu, a kada su državni rashodi veći od državnih prihoda,

201

radi se o bužetskom deficitu. Kada država ima budžetski deficit, ona nastoji da ga pokrije, i to u većini slu-čajeva pozajmicom sredstava kod građana, putem izdavanja i prodaje državnih obligacija. Zaduženost države kod stanovništva predstavlja unutršnji državni dug. Zaduživanjem države kod inostranih kreditora stvara se spoljni državni dug.

Uticaj poreskog ”klina” na troškove i cijene

cijene

tro kovi poslovanja

š

porezi

U ovom kontekstu ćemo razmatrati i preporuke predstavnika teorije ekonomije ponude u oblasti poreske politike: oni smatraju da povećanje poreza vodi rastu troškova i cijena, što se, prije ili kasnije, prevaljuje na potrošače. Povećanje poreza predstavlja podsticaj za inflaciju troškova poslovanja. Visoki porezi ograničava-ju investiranje i podrivaju stimulacije za rast proizvodnje. Razni porezi obrazuju tzv. ”klin” između veličine troškova resursa i cijena roba (slika u nastavku). S rastom državne ekonomske regulacije, taj poreski klin se povećava i krivu ponude skreće ulijevo (zbog rasta cijena). Zato oni predlažu smanjenje poreza na preduzet-ništvo i ukidanje progresivnog oporezivanja (jer su nosioci visokih dohodaka lideri u povećanju proizvodnje i produktivnosti). Smanjenje poreza će, prema njihovom mišljenju, uvećati dohotke i štednju preduzimača, smanjiće nivo kamate, što će dovesti do rasta akumulacije i investicija. Za radnike će smanjenje poreza ta-kođe mnogo značiti, jer će traženje dopunskog rada i odgovarajuće zarade postati privlačno (porašće stimuli-sanost za rad i povećaće se ponuda radne snage).

7.17 MONETARNO-KREDITNA POLITIKA Monetarna politika se zasniva na novčano-kreditnom regulisanju novčane ponude (novčanog opticaja) i

kreditnih uslova (kamatne stope). Njen glavni cilj je regulisanje privredne konjunkture. Monetarna politika može biti ekspanzivna (usmjerena na stimulisanje kredita i novčane emisije) i restriktivna (ograničvajuća). U uslovima ekonomskog pada (proizvodnje, zaposlenosti i sl.) centralna banka pokušava oživjeti konjunktu-ru širenjem kredita i smanjenjem kamatne stope. U periodima rasta cijena, spekulacija, disproporcija u priv-redi i tzv. ”pregrijane konjunkture”, centralna banka povećava kamatnu stopu, ograničava novčanu emisiju i rast kredita.

Pored održavanja stabilne ekonomske konjunkture, monetarna politika može biti usmjerena na podrža-vanje likvidnosti (sposobnosti pravovremenog pokrića obaveza prema štedišama) i obavljanje operacija na otvorenom tržištu, uspostavljanje obaveznih novčanih rezervi, kontrolu bankarskog sistema, regulisanje dr-žavnog duga i hroničnih državnih deficita itd. Metode i instrumenti monetane politike mogu biti opšte (uticaj na tržište zajmovnog kapitala u cjelini) i selektivne (regulisanje konkretnih oblika kredita). Od opštih instru-

202

menata najponatiji su diskontna politika (povećanje ili smanjenje diskontne stope centralne banke, kojim se utiče na ponašanje ostalih kreditnih institucija, odnosno na njihovo smanjenje ili povećanje novčanih rezer-vi), operacije na otvorenom tržištu (prodaja ili kupovina vrijednosnih papira centralne banke, čime se sma-njuje ili povećava količina novca u opticaju), utvđivanje stope obaveznih rezervi itd. Od posebnih instru-menata najviše su u primjeni kontrola pojedinih oblika kredita i regulisanje rizika i likvidnosti bankarskih operacija.

Antiinflaciona politika države je jedna od najznačajnijih mjera monetarne politike. Ona se sastoji u re-gulisanju i kontrolisanju kretanja monetarne mase u skladu s Nd. To se prvenstveno odnosi na kontrolisanu emisiju novca. Kada u zemlji postoji velika nezaposlenost i neiskorišćenost proizvodnih kapaciteta, država pribjegava politici jeftinog novca, koja utiče da kredit bude jeftiniji i lako dostupan, putem povećanja nov-čane ponude na tršištu: kupovinom hartija od vrijednosti na otvorenom tržištu kod banaka i stanovništva, smanjenjem stope obaveznih novčanih rezervi banaka i diskontne stope centralne banke (po kojoj ona odo-brava kredite komercijalnim bankama). Porast ponude novca dovodi do smanjenja tržišne kamatne stope i rasta investicija. U slučaju inflacije novčane tražnje, država pribjegava politici skupog novca, povećanjem kamatne stope na kredite i smanjenjem dostupnosti kreditima. U tom smislu se prodaju državne hartije od vrijednosti na otvorenom tržištu, povećava se nivo obaveznih novčanih rezervi i diskontna stopa centralne banke.

7.18 ANTI-INFLACIONA POLITIKA Antiinflacionom politikom se ograničava rast cijena i dohodaka, kao i ostalih generatora inflacije. In-

flacija je obezvređivanje novca, pad njegove kupovne moći, koje se otvoreno manifestuje povećanjem cije-na, a indiektno deficitima, ”bježanjem od novca”, padom kvaliteta proizvoda i usluga i sl. Naravno, cijene se mogu povećavati i zbog poboljšanja kvaliteta ili dizajna, pa tada nije riječ o inflaciji. Inflacija u bukvalnom prevodu s latinskog znači ”naduvenost”, što i odgovara ekonomskoj prirodi inflacije, jer se radi o višku koli-čine novca u opticaju, koja nema pokriće u robnim fondovima. Uzroci inflacije su brojni: disproporcija izme-đu robne ponude (proizvodnja) i novčane tražnje (dohoci), deficit državnog budžeta, pretjerano investiranje, strukturne privredne disproporcije, veći rast plata od produktivnosti rada, negativni saldo spoljne trgovine i platnog bilansa, nepovoljna konjunktura na svjetskom tržištu za značajan izvoz konkretne zemlje itd.

Na osnovi uzroka inflacije, ekonomisti razlikuju inflaciju tražnje (na strani kupaca) i inflaciju troškova (na strani prodavaca). Radi se o dvije uzajamno dopunjive grupe uzroka inflacije, koji se ipak razlikuju, jer jedna grupa uzroka potiče od viška novčanih sredstava koja se nalazi kod kupaca (na strani tražnje), a druga grupa uzroka se nalazi na strani ponude (rast troškova).

Inflacija inspirisana rastom tražnje nastaje kad u kratkom roku dođe do pomjeranja krive ukupne traž-nje udesno. Novi ravnotežni položaj uzrokuje pomjeranje krive ukupne ponude udesno-gore po putu E0E1. Dalje dolazi do porasta cijena gotovih roba i usluga i pratećeg porasta plata i cijena drugih faktora proizvod-nje. Ako se nastavi taj proces, u toku dužeg perioda održava se realni obim proizvodnje koji je veći (crvena isprekidana strelica koja spaja ravnotežne položaje E1, E2 i E3) od prirodnog nivoa N. Novi nivo proizvod-nje postiže se isključivo kao cijena neprekidne inflacije. Iz prednjeg se može izvući pogrešan zaključak da je kratkoročna ekspanzionistička novčano-kreditna ili budžetsko-poreska politika efikasna, jer stimuliše eko-nomski rast, proizvodnju i zaposlenost. To u dužem roku proizvodi razne neželjene posledice.

Inflacija tražnje se formira podizanjem prema gore krive ukupne tražnje, dok kriva ukupne ponude os-taje na istom mjestu, ili se znatno sporije pomjera gore. Uzroci mogu biti razni: povećanje količine novca u opticaju, rast državnog budžeta, promjene realne potrošnje, investicija ili čistog izvoza itd. Ali, posledica je u kratkom roku jednoznačna: dolazi do pomjeranja krive ukupne ponude udesno-gore sve dok se ne uspostavi neka nova ravnoteža u kratkom periodu.

203

Inflacija tražnje

U uslovima rasta cijena stvaraju se mogućnosti za povećanje dobiti. Dolazi do širenja proizvodnje i do-

punskog angažovanja radne snage. Rastu nominalni dohoci, a posledično raste tražnja, što vodi daljem pov-ećanju cijena.

PONUDA < TRAŽNJA

cijene

dobiti

dohoci

tražnja

Inflacija troškova počinje s porastom troškova, pri čemu su moguća dva polazna punkta: porast plata ili

porast troškova sirovina, energije i sl. Iako tražnja na tržištu ne premašuje ponudu, ponuda se smanjuje zbog rasta troškova proizvodnje, što na svoj način dovodi do povećanja cijena i novog talasa inflacije.

Ovo su, naravno, samo teorijska objašnjenja dvije vrste inflacije, jer je u realnoj stvarnosti veoma slo-ženo vršiti odvajanja i precizirati koji oblik inflacije je generator rasta cijena.

204

PLATE CIJENE sirovina, goriva itd.

ponuda roba

cijene

nominalna plata

realni dohoci

troškovi proizvodnje

cijene

Inflacija je veoma složen i protivurječan proces, uzrokovan mnogim faktorima, od kojih treba pomenuti

i inflaciona očekivanja, podgrijana iskustvom ranije inflacije. Smatra se da postoji korisna inflacija (rast ci-jena do 10-tak procenata), galopirajuća inflacija (dvocifreni procentualni rast cijena) i hiperinflacija (mje-sečni rast cijena preko 50%, a godišnji dostiže i preko 1000%).

Negativne posledice inflacije su višestruke: ona smanjuje radnu motivaciju, onemogućava normalno poslovanje i izračunavanje rezultata poslovanja, remeti kriterijume za donošenje poslovnih odluka, izaziva raslojavanje stanovništva i širenje sive ekonomije, sužava mogućnosti akumulacije, smanjuje štednju, sma-njuje realnu potrošnju većine stanovništva, smanjuje realne dohotke, obescjenjuje ušteđevinu, smanjuje mo-tivaciju za kvalitetnom proizvodnjom, pogoršava kvalitet života itd.

Antiinflaciona politika se u osnovi može sprovoditi u dva pravca: prvi je smanjivanje budžetskog defi-cita, ograničavanje kreditne ekspanzije, eliminisanje novčane emisije i sl., što spada u tzv. restriktivnu kredi-tno-monetarnu i budžetsku politiku. Drugi je usmjeren na regulisanje cijena i dohodaka, a koristi se metodom njihove indeksacije, zamrzavanjem plata i cijena,ograničenje odobravanja kredita i sl. Konkretna i originalna anti-inflaciona politika zavisi od konretnih uzroka inflacije (monetarni ili strukturni uzroci, domaća ili uve- zena inflacija itd.).

7.18.1 Efekat Fishera Veza inflacije i kamatne stope može se prikazati formulom r = i - (realna kamatna stopa = nominalna

kamatna stopa - inflacija), što znači da je nominalna kamatna stopa jednaka zbiru inflacije i realne kamatne stope, tj. i = r + (jednačina I. Fishera).

Prema količinskoj teoriji novca, prirast novčane mase za 1% izaziva porast inflacije takođe za 1%, a prema Fisherovoj jednačini rast inflacije za 1% izaziva porast nominalne kamatne stope za 1%. To je tzv. efekat Fishera.

205

7.18.2 Državno plafoniranje cijena U pojedinim slučajevima država administrativno fiksira cijene (minimalne ili maksimalne). Ako se ci-

jene “plafoniraju” na nivou ispod ravnotežne tržišne cijene, stvara se deficit, a ako se plafoniraju iznad rav-notežne tržišne cijene stvara se suficit. U prvom slučaju dolazi ne samo do stvaranja neregularnog deficita (enormno veće tražnje od ponude), redova, naturalizacije robnonovčanih odnosa (izdaju se npr. bonovi radi pravedne raspodjele deficitarnih dobara) i sl., nego i do formiranja nelegalnog “crnog tržišta”. Zbog toga se stvara potreba stimulisanja ponude.

Deficit i špekulativni višak

Određivanjem cijene na nivou pd koja je ispod ravnotežne tržišne cijene pe država izaziva velike pore-mećaje na tržištu, jer se u skladu sa dosadašnjim rezonovanjem smanjuje ponuda na nivo q’ (što na slici - strelica), zato što se po sniženoj cijeni proizvođačima ne isplati nuditi raniju ravnotežnu količinu qe. Za nivo državne plafonirane cijene pd stvara se povećana tražnja i smanjena ponuda, što dovodi do deficita na tržištu. Deficit dovodi do povećanja cijene na špekulativni nivo pš, koji su potrošači spremni da plate za smanjeni ni-vo ponuđene robe q’. Na taj način se stvara tzv. špekulativni višak koji je jednak proizvodu količine q’ i raz-like cijene između nivoa koji je odredila država (Pd) i špekulativnog nivoa (pš).

U drugom slučaju država plafonira cijenu iznad ravnotežne da bi dotacijama obezbijedila dohodak pro-izvođačima i pokrila višak proizvedene robe. Stvoreni višak ponude nad tražnjom (duž AB) stvara višestruke probleme svima osim proizvođačima:

─ država (vlada) mora kupiti navedeni višak od proizvođača po višim (dotiranim) cijenama p1, ─ proizvođači ostvaruju veći prihod (površinski izražen razlikom između dva pravougaonika 0p1BQ2 i

0peEQe), koji predstavlja razliku između prihoda ostvarenog po dotiranim cijenama i prihoda koji bi bio ostvaren sa ravnotežnom cijenom,

─ potrošači gube jer plaćaju veću cijenu p1 od ravnotežne cijene pe, ─ društvo smanjuje efikasnost po dva osnova: prvo, poreski obveznici moraju platiti veće poreze drža-

vi da bi se finansirala kupovina proizvedenog viška (proizvod količine Q1Q2 i dotirane cijene p1, koji obrazuje osijenčeni četvorougaonik ABQ1Q2) i drugo, dotiranje cijena samo po sebi doprinosi sman-jenju efikasnosti. Da bi riješila navedene probleme, država mora stimulisati tražnju i smanjiti ponu-du.

206

Suficit i državne dotacije

7.19 SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA Spoljnotrgovinskom politikom država raznim tarifama, kvotama, licencama, razmjenskim kursom valuta

i sl. reguliše ekonomske odnose s inostranstvom, odnosno izvoz, uvoz i tranzitnu trgovinu, čime se na posredan način reguliše obim proizvodnje unutar zemlje. Spoljna trgovina obuhvata razmjenu roba, usluga, rada, kapitala i naučno-tehničkih dostignuća. Prodaja u inostranstvo (izvoz) i kupovina u inostranstvu (uvoz) značajno utiču na kretanja u domaćoj ekonomiji. Sa razvojem spoljne trgovine većina zemalja je dobilo epitet tzv. otvorene privrede. Stepen otvorenosti ekonomije pojedinih zemalja utiče na njihovu međunarodnu ekonomsku saradnju i međuzavisnost.

Otvorenost ekonomije se strogo kontroliše i dozira, jer može da dovede do neželjenih ekonomskih posledica. Na području spoljne trgovine se vode čitavi mali i veliki ekonomski ”ratovi” između pojedinih zemalja i firmi. U tom svijetlu treba posmatrati značaj spoljnotrgovinske politike države, jer od njene us-pješnosti zavisi konačni ekonomski rezultati konkretnih zemalja. Spoljna trgovina je dio svakodnevnog živo-ta zemalja s otvorenom ekonomijom. Uzroci spoljne trgovine su uvijek isti: svi žele da naprave koristan po-sao, s aspekta nabavke nedostajućih roba, usluga i sl., ili s aspekta ostvarivanja dobiti. Pošto učesnici (rezi-denti) spoljne trgovine potiču iz raznih zemalja, razumljivo je da se postavlja niz problema, među kojima su najznačajniji: prevazilaženje granica i rastojanja, transportni troškovi, ugovaranje, pregled robe, carinjenje, plaćanja u raznim valutama, razlike u standardima, rizici, osiguranje poslova itd.

Kružni tok dobara u otvorenoj privredi

207

Pored fizičkih i pravnih lica koji se javljaju kao nosioci spoljne trgovine, država ima presudnu ulogu kao njen specifičan nosilac koji se javlja i kao subjekt trgovine (zaključuje ugovore), i kao njen organizator, koordinator i zakonski utemeljivač. Pored toga, država svojom spoljnotrgovinskom politikom utiče na izvoz i uvoz raznim porezima, tarifnim ograničenjima, stimulacijama i direktnim ograničenjima. Pomoću tarifne po-litike (uvoznih carina i akciza) obezbjeđuje se zaštita domaćih proizvođača i potrošača od inostrane konku-rencije. Stimulisanjem i pomaganjem izvoza na razne načine (finansiranjem izvoza, izvoznim olakšicama i sl.) omogućuje se bolja konkurentnost domaćih proizvoda na stranom tržištu. To izaziva niz pitanja, od kojih je možda najvažnije damping (prodavanje robe u inostranstvu ispod tržišne cijene, a ponekad i ispod cijene koštanja). Značajne su i kvote kao količinska (ponekad i vrijednosna) ograničenja, kao i razne netarifne bari-jere (administrativno regulisanje i propisivanje domaćih standarda, oporezovanje uvozne robe, sanitarna og-raničenja, cjenovna diskriminacija i sl.), kojim se diskriminiše strana roba.

Kružni tok plaćanja u otvorenoj privredi

porezi porezidr avne kupovinež

investicioni troškovi

nostrano tr i tei ž š

tr i tež š resursa

o tr i tefinansijsk ž š

r i tet ž š roba i usluga

pla anja po uvozuć

naplate po izvozu

investici je

plaćanje za resurse plate

FIRME DOMAĆINSTVADRŽAVA

štednja

kamatekamate

kupovine roba i usluga

Uvođenje raznih ograničenja u spoljnoj trgovini u cilju zaštite domaće ekonomije od strane konkurencije naziva se protekcionizam.

7.19.1 Valutna politika Valutna politika je značajan dio spoljnotrgovinske politike. Valute su novčane jedinice raznih zemalja,

a razmjenski kurs valuta je cijena jedinice strane valute izražena u nacionalnoj valuti. On se izražava odno-som domaće valute prema jedinici strane valute (npr. 1,3 USA$ za jedan €).

Devalvacijom kursa domaće valute smanjuje se njen razmjenski kurs (odnos) prema stranim valutama (revalvacija je obrnut postupak). Tržišta na kojima se vrši kupoprodaja valuta raznih zemalja nazivaju se va-lutna tržišta. Svako dugovanje i potraživanje u stranoj valuti naziva se deviza, nezavisno da li se radi o pla-ćanju čekovima, mjenicama, uputnicama, doznakama, potraživanja na deviznim računima i sl.

208

Bilans deviznih rezervi

Akiva (upotreba sredstava) Pasiva (izvori sredstava) Promjene aktive: - monetarno zlato - specijalna prava vučenja - rezervne pozicije u IMF - inostrane devize - inostrane obveznice - sredstva u stranim bankama

Promjene pasive: - likvidne obaveze prema stranim vladama - obveznice domaće vlade - devizna sredstva u domaćim bankama

Devize služe za plaćanje strane robe i usluga, otplatu međunarodnih kredita i dugova, kao i ostala pla-

ćanja prema inostranstvu. Devizne rezerve su zalihe stranih valuti i drugih aktiva (potraživanja) koje mogu služiti za plaćanja prema inostranstvu, intervencije na valutnom tržištu i finansiranje neravnoteže u platnom bilansu. Veličina deviznih rezervi zavisi od vrijednosti spoljnotrgovinske razmjene. Kao pokazatelj visine deviznih rezervi uzima se njihov odnos preva vrijednosti uvoza, a smatra se da taj odnos ne smije biti manji od ¼ (rezerve bi morale biti jednake vrijednosti tromjesečnog uvoza). Bilans deviznih rezervi pokazuje sve međunarodne valutne tokove gotovine koje obavlja vlada preko svojih ovlašćenih institucija (posebno preko centralne banke).

Devizni račun je tekući račun fizičkog ili pravnog lica kod banke u stranoj valuti. Devizni režim je skup propisa kojima se regulišu odnosi u deviznim transakcijama: devizni kurs, organizacija deviznog tržišta itd. U literaturi se poistovjećuju devizni i valutni kurs, kao i devizno i valutno tržište.

5.19.1 Trgovinski i platni bilans U skladu sa strukturom međunarodne trgovine, prave se različiti bilansi: trgovinski (robni) i uslužni

(nerobni, koji obuhvata i privatne i međudržavne transfere sredstava bez nadoknade). Trgovinski bilans odražava saldo plaćanja po uvozu roba i naplata po izvozu roba. On pokazuje stepen

robne pokrivenosti uvoza izvozom (deficit ili suficit) u određenoj zemlji. Bilans nerobnih transakcija obuhvata bilans usluga (turizam, saobraćaj, osiguranje, privremeni rad u

inostranstvu, usluge kreditiranja kapitalom i investicioni radovi u inostranstvu) i bilans inostranih transfernih plaćanja.

Trgovinski i nerobni bilans zajedno uzeti čine bilans tekućih transakcija s inostranstvom, koji može biti deficitaran ili suficitaran. Taj deficit ili suficit kao pokazatelj bilansne neravnoteže potrebno je finansijski pokriti (izravnati). U slučaju deficita, izravnanje je moguće iz domaćih deviznih rezervi ili iz inostranih kre-dita (u slučaju suficita je obratno).

Način izravnavanja tekućeg bilansa predstavlja bilans kapitalnih transakcija. Platni bilans sadrži sve navedene bilanse i predstavlja bilans svih ekonomskih transakcija, odnosno svih

potraživanja (primanja) i dugovanja (plaćanja) prema inostranstvu u toku određenog perioda (obično se uzi-ma godina dana). Kao i svaki bilans, platni bilans ima svoju aktivnu (potraživanja ili naplate) i pasivnu stranu (dugovanja ili plaćanja). Prema definiciji Međunarodnog monetarnog fonda (IMF), platni bilans pred-stavlja statistički obračun za određeni period, koji pokazuje:

209

─ operacije s robama, uslugama i dohocima koje je izvršila neka zemlja s inostranstvom, ─ promjenu svojine i druge promjene date zemlje u monetarnom zlatu, specijalnim pravima pozajmi-

vanja (vučenja)40, kao i finansijskih potraživanja i dugovanja prema inostranstvu i jednostrani trans-feri (prevodi) i kompenzacioni zapisi koji su neophodni za računovodstveno obuhvatanje nepokri-venih operacija i promjena (IMF 1990, p. XVI).

Metodologija sastavljanja platnog bilansa je standardizovana za sve zemlje svijeta. IMF je 1977. pub-

likovao ”Uputstvo za sastavljanje platnog bilansa”, koje je zvanično usvojeno u većini zemalja (iako postoje određena odstupanja). Svaka stavka (račun) u bilansu plaćanja sastoji se iz dvije strane - dugovne (negativne) i potražne (pozitivne). Tako npr. Tako npr. kod tekućih transakcija izvoz predstavlja potražnu, a uvoz dugo-vnu stranu. Kod kapitalnih transakcija svako zaduživanje ide na dugovnu stranu, a pozajmljivanje na po-tražnu stranu bilansa.

Uopštena šema platnog bilansa

A. Tekući platni bilans Robe: Izvoz FOB Robe: Uvoz FOB Trgovački bilans Ostale robe, usluge i dohoci: potraživanja ” ” ” ” ” : dugovanja UKUPNO: robe, usluge i dohoci Privatni jednostrani transferi UKUPNO, bez držav. jednostr. transfera Državni jednostrani transferi

C. Kratkoročni kapital Nacionalni državni sektor Bankarski sektor Ostali sektori D. Greške UKUPNO A + B + C + D E. Kompenzirajući elementi Monetizacija/demonetiz. rezervi zlata Specijalna prava pozajmljivanja Promjena valutnih rezervi UKUPNO A + B + C + D + E

B. Direktne investicije i ostali dug. kapital Direktne investicije Portfolio investicije Ostali dugoročni kapital Nacionalni državni sektor Bankarski sektor Ostali sektori UKUPNO A + B

F. Vanredno finansiranje G. Obaveze u strukturi valutnih rezervi inostranih državnih organa H. Ukupna promjena rezervi Državne zlatne rezerve Specijalna prava pozajmljivanja Rezervna pozicija u IMF Valutne aktive Korišćenje kredita IMF Ostale potrebe

Platni bilansi većine zemalja svijeta stalno se nalaze u neravnoteži, tj. platnobilansni saldo nije jednak nuli. Izravnavanje platnobilansne neravnoteže obavlja se kretanjem kapitala (kreditima), promjenama u zlat-nim i valutnim rezervama i drugim državnim operacijama. Neravnoteža platnog bilansa dovodi do mnogih posledica po nacinalnu ekonomiju. Ona utiče na stabilnost domaće valute, zaduživanje u inostranstvu, infla-ciju itd. Zato država reguliše stanje platnog bilansa na nekoliko načina: direktnom kontrolom (koja uključuje

40 SDR (special drawing rights) međunarodna platežna i rezervna sredstva koje emituje IMF, a koriste se za bezgotovinske obračune putem zapisa na specijalnim računima, za regulisanje platnih bilansa, popunjavanje valutnih rezervi i sl.

210

ograničavanje uvoza, carinski režim, ograničenja iznošenja deviza iz zemlje i sl.), borbom s inflacijom na unutrašnjem planu (restriktivnom politikom dohodaka, investicija i sl., kao i drugim mjerama), promjenom razmjenskog kursa domaće valute (devalvacijom ili revalvacijom), politikom deviznih rezervi, utvrđivanjem realne visine zaduživanja u inostranstvu itd.

Dugovna i potražna strana platnog bilansa opis duguje

(-) mil. € potražuje (+) mil. €

saldo (- ili +) mil. €

tekuće transakcije uvoz dobara (380) uvoz usluga (20) transferi iz inostr. (5)

izvoz dobara (80) izvoz usluga (5) transferi u inostr. (5)

- 300 - 15 0

UKUPNO tekuće trans. 405 90 - 315

kapitalne transakcije zaduživanje (150) posuđivanje (0) - 150

UKUPNO kap. trans. 150 90 - 150

Platni bilans treba razlikovati od obračunskog bilansa, koji predstavlja sistematski pregled svih du-govanja i potraživanja jedne zemlje prema inostranstvu, bez obzira na rok njihovog dospijeća. On pokazuje opšte finansijsko stanje neke zemlje u odnosima s inostranstvom, strukturu kretanja kapitala i status te zemlje kao povjerioca ili dužnika prema inostranstvu, za razliku od platnog bilansa, koji pokazuje tekuće stanje.

Računska struktura platnog bilansa

P L A T N I B I L A N S Pojedinačni

bilansi

uplate u mil. €

isplate u mil

€

izvoz roba +300 uvoz roba -200 trgovinski bilans

Obračunski bilans

izvoz usluga +50 izvoz usluga -100 bilans usluga transferne uplate iz inostranstva

+10 transferne isplate iz inostranstva

-20 bilans transfernih operacija

uvoz kapitala +40 izvoz kapitala -70 bilans kapitala Kreditni bilans

povećanje zlatnih i valutnih rezervi

-10 valutni bilans

UKUPNO 400 UKUPNO 400 bilansno izravnanje

211

Strukturni saldo spoljnotrgovinskih operacija

OBRAČUNSKI BILANS KREDITNI BILANS

sufucit obračunskog

bilansa

+ 40 mil. €

suficit trgovinskog

bilansa + 100 mil. €

deficit kreditnog

bilansa

- 40 mil. €

deficit bilansa kapitala

- 30 mil. €

deficit bilansa usluga

- 50 mil. €

deficit valutnog bilansa

- 10 mil. €

deficit bilansa transfernih

plaćanja - 10 mil. €

7.19.2 Valutni odnosi Kretanje roba, usluga, kapitala i radne snage na svjetskom tržištu praćeno je kretanjem valuta kao

posrednika međunarodne razmjene. Razne zemlje imaju različite novčane jedinice ili znake (valute): američki dolar ($), zapadnoevropski Euro (€), japanski jen, engleska funta, italijanska lira, ruski rubalj itd. Utvrđivanje i regulisanje razmjenskih odnosa valuta kao nacionalnih novčanih jedinica na svjetskom tržištu je izuzetno značajno pitanje, jer od njega zavisi obračun međunarodne trgovine između pojedinih zemalja. U tom smislu, prvenstveno je važan valutni kurs kao razmjenski kurs ili cijena stranih valuta izražena u do-maćoj valuti (ili obratno). Npr. kod nas je 01. jula 2007. prema zvaničnoj kursnoj listi sredsnji kurs € bio: za 1 USA$ = 0,7426 € itd. To znači da se za 1 € dobija 1,3466 USA$.

Kursna lista CBCG od 30.08.2014. godine - vrijednost 1€ izražena u drugoj valuti

Američki dolar USD 1.31880 Japanski jen JPY 137.11000 Britanska funta GBP 0.79530

U svim kursnim listama, pored srednjeg, postoje kupovni i prodajni kurs. Kupovni kurs je kurs po kojem

banka kupuje inostranu valutu za nacionalnu, a prodajni kurs je kurs po kojem banka prodaje inostranu valu-tu za domaću valutu. Razlika između kupovnog i prodajnog kursa naziva se valutna marža, kojom se pokrivaju troškovi i dobit banke.

Postojala su tri režima utvrđivanja valutnih kurseva:

─ sistem zlatnih pariteta (koji je funkcionisao u vrijeme tzv. zlatnog standarda, kada su valute imale zlatno pokriće),

212

─ sistem fiksiranih kurseva (koji je uspostavljen 1944. na Breton-Vudskoj konferenciji, na kojoj su zemlje fiksirale kurseve svojih valuta prema zlatu ili američkom dolaru, s tim što je dolar bio pov-ezan sa zlatom odnosom 35$ za 1 uncu -31,1 gram zlata) i

─ sistem plivajućih kurseva (koji variraju u zavisnosti od ponude i tražnje valuta).

Na ponudu i tražnju valuta, pored međunarodnih i političkih faktora, direktno ili indirektno utiču ekonomska kretanja u zemlji (troškovi proizvodnje, ND, realna kupovna moć novca, nivo inflacije, stanje platnog bilansa, nivo kamatne stope itd.). Na taj način, jasno je da valutni kurs predstavlja značajan faktor kako u domaćim, tako i u međunarodnim ekonomskim tokovima. Zato država preduzima određene inter-vencije u dijelu valutnog kursa, od kojih ćemo pomenuti valutne intervencije i diskontnu politiku. Valutne intervencije podrazumijevaju prodaju ili kupovinu inostrane valute od strane centralne banke, zavisno od kretanja ponude i tražnje stranog novca na domaćem tržištu, u cilju njihovog uravnoteženja. Pored toga, u uslovima visokih stopa inflacije sprovodi se devalvacija kao zvanično sniženje kursa domaće valute u od-nosu na strane valute.

Devalvacija je sredstvo za upravljanje agregatnom tražnjom preko čistog izvoza (kao razlike izvoza i uvoza) koji je komponenta agregatne tražnje, pored svih oblika potrošnje (lične, opšte i investicione). Ona otklanja deficit platnog bilansa na dva načina: prvo, poskupljuje uvoz i tako ga smanjuje, i drugo, smanjuje izvozne cijene domaćih roba i čini ih konkurentnijim na svjetskom tržištu. Naravno, ovdje se podrazumijeva ambijent otvorene privrede i funkcionisanje valutnog tržišta. Devalvacija ima smisla samo ako se pojeft-injenje domaće valute ne kompenzuje rastom cijena domaćih roba. zato mora da je prati restriktivna fiskalna i kreditno-monetarna politika. Nju je veoma teško uspješno ostvariti, jer ona dovodi do smanjenja realnih plata i pada životnog standarda. Pored toga, ona uvijek predstavlja potencijalnu opasnost za iniciranje spirale devalvacija-inflacija-devalvacija. Ona ništa ne može riješiti bez stabilne ekonomije i paketa pratećih mjera makroekonomske politike. Posebno se ona ne može uspješno sprovoditi u uslovima u kojima je država (koja sprovodi devalvaciju) najveći dužnik (za penzije, plate, strani dug, deviznu štednju, transferna plaćanja itd.), tako da šteti svim povjeriocima i stanovnicima. Dodatnu limit njenog djelovanja predstavlja česta nemogućnost servisiranja državnog duga u inostranstvu (novim zaduživanjem). U tim uslovima državni dug mora platiti stanovništvo, redistribucijom raznih štetnih efekata i često novom inflacijom.

Struktura valutnog tržišta KLIJENT kupuje $ za €

LOKALNA BANKA FONDOVSKI

BROKER

VALUTNI BROKER

MEĐUBANKARSKO TRŽIŠTE NA KOJEM UČESTVUJU VODEĆE

BANKE USA$ ….. € …

MEĐUBANKARSKO VALUTNO TRŽIŠTE

u Londonu, Čikagu i dr.

LOKALNA BANKA FONDOVSKI

BROKER

KLIJENT kupuje € za $

213

Diskontna politika se sprovodi smanjivanjem ili povećavanjem bankarske obračunske kamate, koje treba da utiče na odliv ili priliv inostranog kapitala. Povećanje kamatne stope (u uslovima stabilne ekonomske i političke situacije) po pravilu bi trebalo da dovede do priliva inostranog kapitala. Sve valute se uslovno dijele na slobodno konvertivilne, djelimično konvertibilne i nekonvertibilne. Određenje konvertibilnosti se povezu-je sa zamjenjivošću domaćih valuta u strane valute, pri čemu je odlučujući faktor stabilnost valute, na koju presudno utiče opšte ekonomsko stanje date zemlje. Svi poslovi s valutnim operacijama obavljaju se na val-utnom tržištu. To nije konkretno mjesto (prostor) susreta kupaca i prodavaca valuta, već su subjekti valutnog tržišta povezani telefonski, teleksom, elektronskim putem (kompjuterima) i sl., tako da se gotovinski obavlja veoma mali dio operacija.

7.19.3 Ponuda i tražnja valuta Da bi objasnili i modelirali valutno tržište poslužićemo se uprošćenim modelom dvostrane trgovine iz-

među SAD (USA$) i Crne Gore (€). U tom slučaju tražnja za USA$ se u Crnoj Gori javlja zbog uvoza raznih roba i usluga iz SAD koje treba platiti. Pretpostavimo npr. da se radi o uvozu automobila čija je uvozna cije-na 5.000 USA$. Cijena na domaćem tržištu u € će zavisiti od razmjenskog kursa € i USA$. Povećanje kursa $ povećava cijenu tih automobila u Crnoj Gori, i obratno. S druge strane, rast razmjenskog kursa USA$ pre-ma € će dovesti do sniženja cijene (izražene u USA$) crnogorskih vina koja se izvoze u SAD. Iz navedene kursne liste vidimo da je razmjenski srednji kurs 1USA$ = 0,75826€. Opadanje razmjenskog kursa USA$ dovodi do rasta tražnje za njima, što znači da kriva tražnje za dolarima ima negativan nagib. Rast razmjenskog kursa USA$ pojeftinjuje uvoz roba i usluga i samim tim se povećava potrebna količina $ u sva-kodnevnom obrtu.

U slučaju elastične tražnje za uvozom roba i usluga kriva ponude USA$ ima pozitivan nagib (slika pod a). Povećanje ponude USA$ na valutnom tržištu dovodi do pomjeranja odgovarajuće krive udesno. To u pretpostavljenom slučaju na slici pod b dovodi do promjene ravnotežnog kursa iz E0 u E1 i sniženja razmjenskog kursa USA$ u odnosu na € na nivo od 0,62.

U stvarnosti se najčešće primjenjuju fluktuirajući valutni kursevi, koji zavise od slobodnog kretanja ponude i tražnje na valutnom tržištu. Ponekad vlade određuju fiksne razmjenske kuseve valuta, koji moće biti ispod ili iznad nivoa ravnotežnog tržišnog kursa, što dovodi do suficita u platnom bilansu (u slučaju fiksiranja kursa ispod ravnotežnog) ili deficita u platnom bilansu (u slučaju fiksiranja kursa iznad ravno-težnog). To dalje neminovno dovodi do potrebe valutnih intervencija.

214

7.20 TRŽIŠTNO REGULISANJE KAO INSTITUCIJA U ekonomskoj literaturi tržište se različito definiše, i to kao:

─ ukupnost organizovanih i ustaljenih odnosa ponude i tražnje posredstvom cijena i novca, ─ regulator predaje prava svojine, ─ način koordinacije dejstava ekonomskih subjekata, koji im obezbjeđuje slobodu izbora, ─ način susretanja konkurišućih ciljeva, koji služi svima, bez garancija njihovog dostizanja itd.

U najopštijem smislu tržište je institucija, tj. Način regulisanja, koordinisanja i organizovanja ustaljenih

ekonomskih veza i odnosa ponude (prodavaca) i tražnje (kupaca) roba i usluga, koji omogućuje određivanje cijene i realizaciju razmjene (robnog i novčanog obrta). Individualna rješenja privrednih subjekata (učesnika) motivisana su sopstvenim interesima i u principu nijesu orijentisana na postizanje opštih interesa ekonom-skog sistema u cjelini. Tržišnim regulisanjem se ostvaruje povezivanje i koordinaciju nezavisnih rješenja raznih tržišnih subjekata preko sistema konkurencije i cijena. Ono uvodi poredak u odnosima ponude i tražnje, prvenstveno putem cijena, koje služe kao signal proizvođačima i potrošačima pri vršenju izbora (odlučivanju).

Tržište je veoma složen mehanizam (sistem), jer i najprostiji posao (kupoprodaja) zahtijeva, pored orga-nizacije, postojanje institucionalne sredine (normi, pravila, načina, oblika i instrumenata). U tom smislu se tržište posmatra kao sistem institucija, a ne kao jednostavna organizacija određenih procesa, aktivnosti i ob-lika (akcionarska društva, banke, berze, osiguravajuće kompanije itd.). Jer, sistem institucija počiva na zako-nima koji regulišu uzajamne odnose tržišnih subjekata i obezbjeđuju precizne norme ponašanja, odgovor-nosti i kontrole. Naravno, sistem tržišnih institucija zahtijeva, kako smo već naveli, odgovarajuće transak-cione troškove, koji djeluju u pravcu smanjivanja neizvjesnosti, rizika itd.

Funkcionisanje tržišta

P R O D A V C I

K U P C I

t r a ž nj a

p o n u d a

višakpotrošača

višakproizvođača deficit

suficit

novaccijenekonkurencija informacije ekonomskadobra

Postoje ”spoljni” i ”unutrašnji” tržišni institucije. Spoljni predstavljaju fundamentalne pretpostavke trži-šne privrede (jer obrazuju sistem temeljnih zakona i pravila na kojima se formira tržišna privredna konstitu-

215

cija, koji garantuju i štite prava svojine, obezbjeđuju odgovornost, slobodu i vladavinu zakona, onemogućuju nasilje i prevare itd.).

Unutrašnje institucije predstavljaju oblike prilagođavanja privređivanja prema spoljnim instituctijama. Oni se formiraju i učvršćuju manje ili više spontano, u uslovima konkurentne sredine, u procesu razvoja tržišta. Tu spadaju razne vrste tržišta, domaćinstva, firme, vrste ugovora, kreditna i platežna sredstva, pos-redničke i konsalting ustanove, berze, osiguravajuće kompanije, garancije kvaliteta, robni znaci, organizacije za zaštitu interesa tržišnih subjekata (komore, asocijacije, udruženja) itd. Na tržištu ustvari dolazi do razmje-ne (predaje, tj. otuđivanja i prisvajanja) prava svojine na bazi raznih ugovora između tržišnih subjekata.

Tržište je, takođe, samo po sebi institucija, tj. institucionalni okvir u kojem se odvija cjelokupni priv-redni život. Ono je istovremeno i skup raznih institucionalnih oblika. Tržište kao institucija je, s jedne strane, omotač sastavljen od pravnih normi i pravila kojih se u poslovima pridržavaju tržišni subjekti, a s druge strane predstavlja mrežu organizacionih struktura, koje su ”odozdo” formirane radi sniženja transakcionih troškova, obezbjeđenja veće motivacije za proizvođače i njihove orijentacije na potrošače, veće informisa-nosti i smanjenja neizvjesnosti.

U zavisnosti od kriterijuma podjele postoje različite vrste tržišta. Prema prostornom obuhvatu razlikuje se lokalno, nacionalno i međunarodno tržište. Prema stepenu konkurencije može biti (djelimično ili potpuno) monopolsko, monopsono, oligopolsko, oligopsono, konkurentno itd. Prema vrsti i namjeni ekonomskih do-bara razlikuje se tržište potrošnih dobara, nekretnina, proizvodnih dobara, usluga, novca, hartija od vrijedno-sti, inovacija itd. Prema karakteru prodaje razlikuje se maloprodajno i veleprodajno tržište.

Pored toga, postoje i tržišta faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje, informacija), kao i tržišta poje-dinih značajnih proizvoda (čelika, aluminijuma, nafte, automobila, dijamanata, kafe, pšenice i sl.). Takođe postoje i specifična tržišta kao što su finansijsko, valutno, fondovsko, berzansko, aukciono, fjučersno i sl., koja će u nastavku biti predmet šireg razmatranja.

7.20.1 Značaj tržišta Prije dva vijeka Adam Smith41 je veličao “nevidljivu ruku” tržišta, privatne interese i konkurenciju, sma-

trajući da oni najpotpunije i najefikasnije doprinose povećanju proizvodnje, životnog standarda i bogatstva42 društva. Početkom trećeg milenijuma skoro sve zemlje svijeta su prihvatile tržište kao glavnu ekonomskuins-tituciju, iako je ono daleko od idealnog regulativnog mehanizma. Dominaciju tržišnog oblika privređivanja nameću sledeći faktori:

─ ekonomska logika (najbolja valorizacija proizvodnih rezultata, mogućnost ispoljavanja ekonomskih sloboda i sl.),

─ sistem motivacije, u kojem su privatni interesi odlučujući impulsi zaracionalno ekonomsko pona-šanje i ekonomske aktivnosti,

─ konkurencija kao izvor progresa i ─ procesi globalizacije koji vode uspostavljanju svjetskog tržišta, čijim se principima prilagođavaju

sve privrede. Tržište povezuje proizvodnju s raspodjelom (preko cijena, poreza itd.) i potrošnjom. Ukupnošću odnosa

ponude i tražnje, posredstvom novca i cijena, ono omogućuje da se:

41 Teorema Smitha: dobrovoljna razmjena je uzajamno korisna svim učesnicima. 42 Bogatstvo je a) sve što ima tržišnu vrijednost i može biti razmijenjeno za novac ili dobra (uključuje fizička dobra, aktive, finansij-ske aktive, znanje i sl.), b) zalihe novca, realnih i finansijskih aktiva kojima raspolaže neki ekonomski subjekt u određenom momen-tu.

216

─ proizvedene robe i usluge dođu u sferi potrošnje, ─ paralelno izvrši raspodjela društvenog proizvoda i ─ zamijene jedna ekonomska dobra drugima, tj. da se izvrše dva procesa razmjene (robni i novčani

obrt): realizacija roba za novac (R-N) i realizacija faktorskih dohodaka (N-R). Pored određivanja cijene i realizacije razmjene, tržište u uslovima konkurencije na strani ponude i traž-

nje i djelovanja zakona ponude i tražnje omogućuje susretanje konkurišućih ciljeva, predaju prava svojine (na bazi raznih ugovora između tržišnih subjekata) i slobodu izbora. Ono u punoj mjeri afirmiše predu-zetništvo, privatnu svojinu i inicijativu, razvoj institucija, racionalno ponašanje ekonomskih subjekata, moti-visanost, uvažavanje ograničenosti resursa i savremene elemente proizvodnih odnosa (kvalitet života i razvoj čovjekove ličnosti). Tržišni mehanizam ostvaruje kako slijedi:

─ povezivanje i koordinaciju nezavisnih odluka raznih tržišnih subjekata preko konjunkture43 ponude i tražnje, sistema konkurencije i cijena i

─ uvodi poredak u potencijalnom ”haosu” odnosa ponude i tražnje, prvenstveno cijenama44, koje služe kao signal proizvođačima i potrošačima pri vršenju izbora, odnosno pri donošenju odluka.

Tržište se upoređuje s kontinuiranim referendumom na kojem ”glasači” (suvereni potrošači, kupci) ”gla-

saju” (biraju) svojim ekonomskim rješenjima za određenog ”kandidata” (proizvod, uslugu ili resurs). 7.20.2 Funkcije tržišta Funkcionisanje tržišta može se pratiti preko njegovih osnovnih funkcija (alokativna, distributivna, selek-

tivna, informativna i razvojna), koje djeluju u pravcu smanjivanja neizvjesnosti, nepravilnosti i rizika. Alokaciona funkcija se sastoji u prilagođavanju proizvodnje potrebama društva, odnosno u raspodjeli

faktora proizvodnje na nosioce ekonomske aktivnosti i njihovoj kombinaciji u srazmjeri koja obezbjeđuje da se proizvodnjom dobara i usluga zadovolje sve potrebe. Osnovni alokacioni mehanizam tržišne privrede je zakon ponude i tražnje.

Alokaciona funkcija se takođe tumači u literaturi i kao dio politike državnih prihoda i rashoda usmjeren na obaveznu proizvodnju nekih roba i usluga (društvenih dobara). Prema mišljenju nekih zapadnih ekono-mista, ona predstavlja jednu od tri osnovne ekonomske funkcije državnog regulisanja (pored distributivne i stabilizacione).

Alokaciona funkcija

Distributivna funkcija

43 Konjunktura znači a) kretanje odnosa ponude i tražnje, b) stepen ekonomske aktivnosti u privredi. 44 Neki autori pridaju cijenama značaj ”organizacione sile”.

217

Selektivna funkcija

Mehanizmom konkurencije i formiranja cijena na tržištu se sprovodi diferencijacija između proizvođača, tako što se stimulišu i nagrađuju produktivniji, efikasniji i kvalitetniji proizvođači, čiji se proizvodi i usluge traže na tržištu, i „kažnjavaju” manje uspješni proizvođači. Na taj način se vrši specifična selekcija na uspješne i neus-pješne proizvođače (učesnike razmjene).

Tržište vrši i selekciju potreba, odnosno proizvoda i usluga, tako što pruža svim učesnicima razmjene razne informacije o stanju ponude i tražnje, cijenama, kvalitetu, kupovnoj moći, uslovima konkurencije, potrebama itd.

Nemilosrdna konkurencija na tržištu prisiljava sve njegove učesnike da ulažu u razvoj novih proizvoda, materijala, dizajna, tehnologije i sl., u cilju sniženja troškova, jer je to uslov njihovog opstanka na tržištu. U tome se sastoji razvojna funkcija tržišta.

7.20.3 Karakteristike tržišta Postoji nekoliko karakteristika po kojima se tržište razlikuje od drugih oblika ekonomske aktivnosti, od

kojih su najznačajnije sledeće: ─ slobodan pristup i slobodan izlazak sa tržišta, što znači da broj učesnika na tržištu u principu i u ve-

ćini slučajeva ničim nije ograničen (izuzev monopolskim, protekcionističkim i drugim tendencijama, koje će u nastavku biti objašnjene). Radi se o mogućnosti masovnog i raznovrsnog načina učešća na tržištu (kao prodavac ili kupac, kao posrednik, kao davalac ili korisnik raznih usluga i informacija itd.),

─ formiranje cijena je (osim u specijalnim slučajevima) nezavisno od želja pojedinačnih tržišnih akte-ra, tako da se one formiraju pod uticajem konkurencije i zakona ponude i tražnje,

─ potpuna mobilnost i sloboda kretanja svih faktora proizvodnje, iz koje proizilazi sloboda konkuren-cije,

─ isključena mogućnost privilegija, tj. obezbjeđivanje svim učesnicima jednakih šansi za uspjeh (rav-nopravno učešće na njemu), i pružanje svima dostupnih informacije, u cilju optimalnog izbora pri donošenju odluka i iskorišćavanju svih mogućnosti kojima raspolažu tržišni subjekti,

─ obezbjeđenost organizovane, ustaljene, velike i regularne ponude i tražnje proizvoda i usluga, jer je to uslov njegovog postojanja.

Navedene karakteristike se odnose na idealno tržište slobodne konkurencije, koje u praksi rijetko gdje postoji i koje se mnogo razlikuje od realnog tržišta ograničene konkurencije. Tržište slobodne konkurencije se naziva samoregulišući poredak, u kojem nezavisni ekonomski subjekti ostvaruju svoje ekonomske aktiv-nosti motivisani isključivo sopstvenim interesima na bazi samostalno dobijenih informacija.

218

7.20.4 Uslovi postojanja tržišta Da bi funkcionisalo, tržište pretpostavlja postojanje sledećih uslova:

─ pluralizma svojinskih odnosa (privatna, državna i mješoviti oblici svojine), ─ tržišne infrastrukture (kompleks organizacionih, pravnih, ekonomskih i dr. struktura, koje obezbje-

đuju normalno tržišno funkcionisanje), i ─ stabilnost ekonomskog i društvenog sistema. ─ veliki broj subjekata koji se nalaze u interakciji povodom kupoprodaje roba i usluga, ─ obilje roba i usluga (ponude) na strani prodavaca, kao i novčanih sredstava (tražnje) na strani

kupaca, ─ dobrovoljnost za obavljanje akata trgovine, ─ konkurencija na strani prodavaca i kupaca, ─ suverenitet potrošača45 i partnera, ─ motivacija da jedni subjekti mogu uticati na akcije drugih subjekata, tako što će uticati na događaje

od kojih posledično zavise aktivnosti drugih subjekata (naravno, dozvoljeno je korišćenje samo po-zitivnih materijalnih stimulansa radi uticaja na druge subjekte, tj. radi njihovog usmjeravanja),

─ prava samostalnog formiranja cijena, ─ sloboda raspolaganja i manevrisanja resursima, ─ obilje i dostupnosti tržišnih informacija itd. 7.20.5 Tržišni subjekti, objekti i principi Osnovni subjekti tržišta su domaćinstva, firme, banke i država. Domaćinstva46 samostalno donose odlu-

ke, obezbjeđuju proizvodnju i reprodukciju radne snage (tzv. ”ljudski kapital”), pojavljuju se kao vlasnici pojedinih faktora proizvodnje, teže maksimalnom zadovoljenju svojih potreba, kao najznačajniji faktor traž-nje potrošačkih roba i usluga i faktor (izvor) ponude radnih i novčanih resursa itd.

Banke su finansijsko-kreditne ustanove kroz koje cirkulišu novčana sredstva neophodna za normalno funkcionisanje tržišta.

Država predstavlja skup vladinih ustanova koje obezbjeđuju političku i pravnu vlast, kao i kontrolu priv-rednih subjekata i tržišnih tokova, u cilju postizanja opštih interesa građana. Pošto su ponuda, tražnja, konku-rencija i cijene osnovni elementi tržišta, prirodno je da u strukturu tržišta spadaju svi elementi ponude i traž-nje (prodavci, kupci, robe, usluge, novac kao sredstvo razmjene i zakoni razmjene). Objekti tržišta su: robe, usluge, svojinska prava, faktori proizvodnje (rad, kapital, zemlja, preduzetnička sposobnost i informacije), novac, hartije od vrijednosti, državne pomoći i olakšice transferna davanja (plaćanja) itd.

Osnovni tržišni principi su:

─ granična (marginalna) analiza, ─ ekonomska racionalnost i korisnost, ─ troškovi alternativnog izbora, ─ ravnoteža, ─ ravnopravnost privatne svojine i ─ konkurencija (koja će biti posebno analizirana).

45 Slobodan izbor potrošača u pogledu količine i vrste dobara (roba i usluga). 46 Domaćinstvo je ekonomska jedinica (privredni subjekt) sastavljena od jednog ili više lica, koja snabdijeva privredu resursima za koje dobija dohodak, koji troši za kupovinu roba i usluga i na taj način zadovoljava potrebe svojih članova.

219

Princip marginalne analize znači da odlučujući uticaj na ponašanje tržišnih subjekata imaju granične (a ne prosječne) veličine. Na osnovi upoređivanja koristi i troškova na granici (pri maloj promjeni dejstava, dodajnoj, obično jediničnoj) tržišni subjekti donose svoje odluke i ostvaruju racionalni izbor.

Princip racionalnosti i korisnosti znači da svi tržišni subjekti prilagođavaju svoje ekonomsko ponašanje ostvarenju što većeg dohotka47 (koristi). Firme teže maksimiziranju dobiti48, a pojedinci maksimiziranju za-dovoljenja svojih potreba. Racionalan izbor zahtijeva ocjene alternativa. Princip racionalnosti podrazumijeva izbor najbolje od svih mogućnosti, kao i racionalnu primjenu raspoloživih resursa.

Princip troškova alternativnog izbora znači uzimanje u obzir direktnih troškova koji su povezani s da-tom odlukom, plus ocjene troškova izgubljenih koristi zbog odustajanja od drugih načina djelovanja (drugih izgubljenih mogućnosti).

Princip ravnoteže se javlja kao sintetički princip svih navedenih, jer znači njihovu realizaciju pri datim ograničenjima za sve učesnike razmjene. Ovaj princip u suštini podržava ideju o efikasnosti tržišta kao nači-na regulisanja odnosa između robnih proizvođača i potrošača, tj. odnosa između ponude i tražnje.

Princip ravnopravnosti privatne svojine je fundamentalni tržišni princip, jer su se tržište i tržišna eko-nomija formirali i razvijali na osnovi postojanja i razvoja raznih svojinskih prava49. Tržište podrazumijeva uzajamno ekvivalentnu razmjenu, koju omogućava postojanje mnogobrojnih ravnopravnih titulara privatne svojine, koji razmjenjuju svoje proizvode. Postojanje privatne svojine obezbjeđuje normalno i efikasno funk-cionisanje tržišta u skladu s navedenim principima, jer se ekonomska djelatnost u sistemu privatne svojine zasniva na punoj zainteresovanosti, motivisanosti, racionalnosti, slobodi izbora, riziku, konkurenciji itd.

7.20.6 Firma i njena sredstva Firme su korisnici faktora proizvodnje, čiji je cilj proizvodnja roba i usluga namijenjenih realizaciji na

tržištu. One teže maksimizaciji dobiti i samostalno donose ekonomska rješenja. Firma je :

─ organizaciona struktura ili ukupnost faktora proizvodnje, usmjerena na traženje najpovoljnijeg (naj-profitabilnijeg) načina proizvodnje (transformacije resursa u proizvod) u uslovima neizvjesnosti,

─ komplet dugoročnih dvostranih ugovora između vlasnika resursa i centralnog agenta kojim se zamje-njuju tržišta faktora proizvodnje i tržišta roba, i kod kojih cjenovni signali igraju relativno malu ulo-gu,

─ struktura upravljanja predviđena za uređivanje uzajamnih dejstava između ekonomskih agenata, u uslovima ograničene racionalnosti, oportunističkog ponašanja (koje odstupa od ugovorenih uslova) i specifičnosti korišćenih resursa,

─ subjekt privređivanja koji koristi ekonomske resurse za obavljanje svoje aktivnosti (proizvodnja, promet ili transport roba i usluga) s ciljem ostvarivanja dobiti,

─ institucija koji transformiše resurse u robe i usluge.

47 Dohodak u opštem obliku predstavlja a) količinu novčanog primanja za usluge nekog faktora proizvodnje u jedinici vremena, b) bilo kakvo novčano primanje od nekog uloženog faktora proizvodnje, ili po osnovi osiguranja, penzije, državne pomoći, poklona i sl. Faktorski dohodak je primanje (cijena) od faktora proizvodnje, koje može biti u obliku plate, rente, kamate i dobiti. 48 Dobit je a) faktorski dohodak ekonomskog subjekta (preduzetnika) koji ulaže u neku ekonomsku aktivnost; b) ekonomska veličina koja predstavlja razliku između ukupnih prihoda i ukupnih troškova. 49 Na tržištu dolazi do razmjene prava svojine (njihove predaje, odnosno otuđivanja i prisvajanja), koja treba specificirati (definisati) i zaštititi, što stvara transakcione troškove.

220

Da bi firma počela s radom, potrebna su određena ulaganja u faktore proizvodnje. Materijalna dobra ko-

jima firma raspolaže nazivaju se imovina, koja se sastoji od stvari (materijal, mašine, zgrade i sl.), novca, hartija od vrijednosti i raznih svojinskih prava (avansi dobavljaču, patenti, potraživanja za prodatu a nenapla-ćenu robu i sl.). Imovina može biti stečena na bazi sopstvenih i tuđih izvora. Neto imovina firme se dobija kad se od ukupne imovine oduzme imovina stečena na bazi tuđih izvora. Ona predstavlja sopstveni kapital, odnosno sopstvene izvore sredstava. Ako npr. firma ima imovinu od 50.000€, od čega 10.000€ potiče od -, a 5.000€ su dugovi prema dobavljačima, neto imovina firme iznosi 35.000€. Imovina firme ima jednog ili više vlasnika, koji njom mogu upravljati neposredno ili preko stručnih lica (menadžera). U mjeri rasta imovine javlja se potreba za većim znanjem i adekvatnim angažovanjem profesionalno obučenih menadžera, tako da se funkcija upravljanja razdvaja od funkcije vlasništva.

Da bi preduzeće funkcionisalo potrebni su izvori sredstava. Oni pokazuju porijeklo sredstva. Između sredstava (aktiva u bilansu stanja) i njihovih izvora (pasiva u bilansu stanja) mora postojati ravnoteža u kvan-titativnom (količinskom) i kvalitativnom (strukturnom) pogledu. Izvori sredstava mogu biti:

─ prema obliku vlasništva: sopstveni i tuđi (krediti, avansi, akcije, obveznice, dugovi dobavljačima li-zing poslovi itd.),

─ prema ročnosti: trajni, kratkoročni i dugoročni, ─ prema osnovu nastanka: iz finansijskog rezultata, od zajmova, od obaveza dobavljačima, od obaveza

kupcima, od drugih obaveza itd.

221

Postoje razne podjele sredstava firme, ali je za nas najznačajnija podjela na poslovna i neposlovna sred-stva, pri čemu se poslovna dijele na osnovna i obrtna sredstva.

Osnovna sredstva (stalna) su ona sredstva firme koja su angažovana više od godinu dana. Pojavni ob-lici osnovnih sredstava su a) materijalni oblik (mašine i oprema, transportna sredstva, zgrade, dugogodišnji zasadi, zemljište, osnovno stado i sl.), b) novčani oblik (dugoročni investicioni krediti, akumulacija za pro-širenu reprodukciju i amortizacija koja služi za zamjenu istrošenih materijalnih sredstava) i prava (avansi za osnovna sredstva, dio potraživanja za prodatim a nenaplaćenim robama u iznosu amortizacije, patenti i li-cence).

Nabavna vrijednost sredstava je zbir fakturne cijene, troškova transporta, troškova montaže i zavisnih troškova (utovar, pretovar, istovar, osiguranje). Ona predstavlja osnovu za utvrđivanje otpisa (amortizacije) sredstava. Sadašnja vrijednost je iznos neotpisane vrijednosti osnovnog sredstva. Ona predstavlja razliku iz-među nabavne vrijednosti i ukupne otpisane vrijednosti (amortizacije) do momenta utvrđivanja sadašnje vri-jednosti. Otpisana vrijednost je dio vrijednosti osnovnog sredstva koji je prenešen na proizvode tokom njego-ve upotrebe. Ona predstavlja zbir amortizacije od početka otpisa do momenta utvrđivanja njenog iznosa. Služi za zamjenu osnovnog sredstva po isteku vijeka njegove upotrebe. Reprodukciona vrijednost je vrijed-nost (cijena) koja treba da obezbijedi prosto reprodukovanje osnovnog sredstva. Pošto se cijene na tržištu mijenjaju, reprodukciona cijena se razlikuje od nabavne. Zato se vrši revalorizacija kao postupak ponovne procjene, kojim se prilagođavaju nabavne cijene promjenama cijena.

Amortizacija predstavlja iznos istrošenosti (otpisa) osnovnih sredstava u momentu utvrđivanja njenog iznosa. Jer, osnovna sredstva se troše i postepeno prenose svoju vrijednost na proizvod. Ta otpisana amorti-zaciona vrijednost predstavlja trošak kojim se tereti cijena koštanja proizvoda. Osnovna sredstva se troše fizički (habanje, starenje) i ekonomski (zastarijevanje). Amortizacija se može obračunavati po vremenskom i funkcionalnom sistemu. Vremenski sistem amortizacije se zasniva na vremenu otpisa (amortizacionom peri-odu ili vijeku trajanja osnovnog sredstva), tako da se dijeljenjem 100% sa vijekom trajanja dobija tzv. amor-tizaciona stopa. Kasnije se npr. godišnja amortizacija izračunava množenjem amortizacione stope sa osnovi-com, tj. sa vrijednošću osnovnog sredstva. Vremenski sistem amortizacije može biti ravnomjeran, degresivan i progresivan. Funkcionalni sistem amortizacije se obračunava u zavisnosti od funkcije ili učinka osnovnih sredstava.

Obrtna sredstva su dio poslovnih sredstava preduzeća. koja se u jednom ciklusu reprodukcije u potrpu-nosti “obrnu”, tj. nađu se opet u početnom obliku. Imaju funkciju da omoguće ekonomski racionalan ritam ulaza elemenata reprodukcije i ritam izlaza rezultata reprodukcije (roba i usluga). Obrt (kruženje) sredstava u reprodukciji se ostvaruje njihovom transformacijom ili metamorfozom (mijenjanjem pojavnog oblika sred-stava uz zadržavanje početnog kvantitativnog iznosa. Obrtna sredstva mogu biti u raznim pojavnim oblicima: a) kao novac (gotovina u blagajni i na žiro računu, devize, čekovi, mjenice, akceptni nalozi, obveznice i dru-ge hartije od vrijednosti), b) kao stvari (materijal, sirovine, poluproizvodi, sitan inventar, ambalaža, gotovi proizvodi, zalihe trgovinske robe itd.), i c) kao prava (avansi dobavljačima, akontacije za službeni put, akon-tacije plata, potraživanja za prodatu robu, dati krediti itd.). Prema fazama reprodukcije obrtna sredstva mogu biti u fazi nabavke, proizvodnje i realizacije. Na obim obrtnih sredstava utiču: vrsta, kvalitet i obim proiz-vodnje, dužina i način tehnoloških ulaganja, uslovi nabavke i prodaje itd. S aspekta obima obrtna sredstva mogu biti minimalna, optimalna i maksimalna. Struktura obrtnih sredstava predstavlja učešće pojedinih ob-lika obrtnih sredstava u ukupnoj masi obrtnih sredstava.

Koeficijent obrta pokazuje koliko se puta u godini obrnu obrtna sredstva, tj. Ko = 360 / prosječno ležanje materijala na zalihama u danima. Efekat E ili potrošnja materijala se dobija množenjem planirane količine raznih materijala i njihove cijene. Potrebna masa obrtnih sredstava M se dobija dijeljenjem efekta s koefi-cijentom obrta, tj. M = E / Ko. Minimalne zalihe materijala predstavljaju najmanju količinu materijala koja obezbjeđuje kontinuitet proizvodnje. Maksimalne zalihe predstavljaju ekonomski najveću opravdanu količi-nu zaliha, koja se ne smije prekoračiti. Optimalne zalihe predstavljaju onaj nivo zaliha koji obezbjeđuje

222

kontinuitet proizvodnje uz najmanje troškove zaliha (nabavke materijala, skladištenja i kamata na angažo-vana sredstva). Optimalne zalihe se nalaze na onom obimu zaliha na kojem se izjednačavaju (sijeku) krive troškova skladištenja i troškova nabavke.

Likvidnost preduzeća je njegova sposobnost da isplati (likvidira) prispjele obaveze. Likvidna su novčana sredstva. Koeficijent likvidnosti preduzeća L predstavlja odnos između likvidnih (novčanih) sredstava Ls i dospjelih obaveza O, tl. L = Ls / O. On može biti manji (likvidna sredstva su manja od prispjelih obaveza), veći (likvidna sredstva su veća od prispjelih obaveza), ili jednak nuli.

7.20.7 Prednosti i nedostaci tržišta Tržište u ekonomskoj stvarnosti ispoljava svoje prednosti i nedostatke. U osnovne prednosti tržišta spadaju:

─ efikasna alokacija resursa (njihovo usmjeravanje na proizvodnju roba i usluga koje su društvu neop-hodne (selektivna funkcija), i njihova najbolja kombinacija (alokativna funkcija),

─ efikasna raspodjela dobara između potrošača (distributivna funkcija), ─ mogućnost optimalnog rasporeda potrošnje u vremenu (sloboda izbora svakog subjekta da odlučuje

o tome koliko će potrošiti, a koliko uštedjeti), ─ sprečavanje centralizacije ekonomske i političke moći, ─ mogućnost uspješnog funkcionisanja čak i pri postojanju veoma ograničenih informacija (dovoljno

je imati podatke o cijeni i troškovima proizvodnje), ─ fleksibilnost i visoka adaptibilnost na promjenjive uslove (misli se prvenstveno na mogućnost nala-

ženja alternativnih odluka), ─ optimalno korišćenje rezultata naučno-tehničkog progresa (rizičnim uvođenjem novih proizvoda i

tehnologija dobija se vrmensko preimućstvo u odnosu na konkurente), ─ nezavisnost, tj. sloboda izbora preduzetnika i potrošača, ─ sposobnost zadovoljenja raznovrsnih potreba, ─ uticaj na povećanje produktivnosti i efikasnosti, poboljšanje kvaliteta i dizajna, ─ brza korekcija neravnoteže ponude i tražnje (promjenama cijena) itd. U osnovne nedostatke tržišta spadaju:

─ nepostojanje mehanizma zaštite prirodne sredine (osim kada je zakonski nametnut), ─ neracionalno regulisanje korišćenja društvenih dobara (npr. ribni fond, parkovi i sl.), ─ ignorisanje potencijalno negativnih (opasnih) posledica donesenih odluka (npr. upotreba pesticida i

zabranjenih vještačkih đubriva), ─ ne stimuliše proizvodnju dobara od opšteg značaja (kolektivnog korišćenja: puteva, obrazovanja,

zdrave ishrane itd.), ─ ne garantuje pravo na rad i dohodak, ─ ne uvažava socijalne momente preraspodjele dohotka, tako da doprinosi socijalnom raslojavanju, ─ ne podstiče fundamentalna naučna istraživanja, ─ orijentacijom na zadovoljenje potreba onih koji imaju novac, zanemaruje proizvodnju nerentabilnih

roba i usluga, koje su socijalno neophodne, ─ podložnost stihijnom i nestabilnom razvoju, koji dovode do inflacije, nezaposlenosti, krize, dugo-

ročne recesije i drugih neželjenih pojava, ─ ne obezbjeđuje punu zaposlenost i stabilan nivo cijena itd.

223

7.20.8 Deformacije i ograničenja tržišta U praksi se često sretamo sa deformisanim tržištem, kako u međunarodnim i nacionalnim, tako i u lokal-

nim razmjerama. Radi se o svim slučajevima narušenih uslova za ispoljavanje prednosti tržišta, i postojanja uslova za ispoljavanje njegovih nedostataka. U uslovima deformisanog tržišta obično država preuzima regu-lisanje nekih njegovih funkcija. Osnovne karakteristike deformisanog tržišta su kako slijedi:

─ malobrojnosti tržišnih subjekata, ─ odsustvo pluralizma svojinskih odnosa, ─ pretjerana centralizacija u raspodjeli robnih resursa i njihovom kretanju, ─ nesamostalnost u komercijalnom odlučivanju, ─ monopolizam proizvođača ili trgovaca, ─ neizbalansiranost ponude i tražnje, ─ rast cijena i hiperinflacija, praćeni narušavanjem novčanog opticaja, budžetskim deficitom i emisi-

jom novca, ─ procvat “sive ekonomije”, ─ stvaranje regionalnih tržišta (tržišne autarhije), ─ naturalizacija tržišnih odnosa (zamjena robnonovčanih odnosa barternim ili drugim oblikom raz-

mjene), ─ deformacija ekonomskih interesa tržišnih subjekata (prodavac ne želi da proda robu, fenomen bje-

žanja od novca itd.), ─ poremećaj relativnih odnosa cijena (dispariteti), ─ odsustvo motivacije za efikasan rad i rizik, ─ odsustvo suvereniteta potrošača, ─ odsustvo informacija (asimetrične informacije) itd. Funkcionisanje tržišta može biti ograničeno postojanjem sledećih prepreka (ograničenja):

─ spoljni efekti, ─ monopolska vlast pojedinih subjekata razmjene, ─ društvena dobra, ─ državno miješanje, ─ ekonomsko-socijalna nejednakost i ─ asimetrične informacije. Ekonomski subjekti su na tržištu međusobno tijesno povezani, zbog čega i nastaju tzv. spoljni efekti. O

spoljnim efektima je riječ kada dejstva nekog tržišnog subjekta direktno utiču na troškove ili koristi drugih subjekata, i kada ti efekti nijesu obuhvaćeni tržišnim cijenama (tj. nijesu tržišno valorizovani). Eksternalije, spoljni efekti ili efekti susjedstva su, dakle, sve koristi i/ili štete (troškovi) koje se nanose ekonomskim agen-tima, a nijesu izraženi u tržišnoj cijeni. Oni mogu biti pozitivni ili negativni. Primjer negativnog spoljnog efekta je zagađenje prirodne sredine. Firma koja otpadom ili na bilo koji drugi način zagađuje prirodno okru-ženje, a pri tome ne plaća štetu koju nanosi, ima troškove koji su niži od troškova firmi koje imaju specijalna zaštitna sredstva (filtere i sl.) i koje plaćaju za zaštitu okoline.

Kao negativni spoljni efekat može se navesti npr. bacanje otrovnog otpada u rijeku, koji smanjuje u do-njem toku rast ribe. Poznat je slučaj pozitivnog spoljnog efekta kada neka firma uvodi novu tehnologiju i smanjuje potrošnju sirovina, da to dovodi do smanjenja tražnje i padanja cijena cirovina, pa će sve firme koje koriste odgovarajuće sirovine biti u znatno povoljnijoj tržišnoj situaciji.

Spoljni efekti se najčešće pojavljuju tamo gdje odsustvuju tržište i svojinska prava, a to je posebno slu-

224

čaj s korišćenjem društvenih dobara (npr. korišćenje vazduha, tišine, mora, rijeka i sl.), tj. zbog nemoguć-nosti definisanja i realizacije prava svojine.

Društvena dobra se karakterišu dostupnošću za sve korisnike, dok tržište uvažava zadovoljenje samo in-dividualnih potreba. Postoje mnoge potrebe koje se individualno, preko tržišta, objektivno ne mogu finansi-rati: putevi, odbrana zemlje itd. Tržišni sistem ne obuhvata društvene potrebe. Društvena dobra proizvodi dr-žava sredstvima koja se dobijaju iz poreza, doprinosa i sl.

Monopolska vlast i odgovarajuće monopolsko formiranje cijena narušavaju tržišnu konkurenciju i pred-stavljaju značajno ograničenje tržišta. U ulozi monopoliste pojavljuju se država i privatne firme.

Državno regulisanje je institucija koji ograničava razna tržišna institucionalna dejstva u svim slučaje-vima kada se ocijeni da je to neophodno: carine, porezi, krediti, kazne, pomoći, selektivna politika i admini-strativna kontrola cijena itd.).

Kod analize tržišnih ograničenja treba pomenuti tzv. fijasko tržišta kao situaciju u kojoj tržište nije u stanju da obavlja koordinaciju ekonomskog izbora na način koji obezbjeđuje efikasno korišćenje i alokaciju resursa. U tom slučaju deformacije tržišnih (cjenovnih i drugih) mehanizma onemogućuju efikasnu alokaciju resursa i slobodnu konkurenciju. U teoriji spoljnih efekata fijasko tržišta se definiše kao nemogućnost inter-nalizacije50 spoljnog efekta s minimalnim troškovima posredstvom mehanizma cijena.

Ekonomska i socijalna jednakost se s aspekta tržišta pojavljuju kao i društvena dobra: svi žele da ih ko-riste, a niko ne želi da ih proizvodi (ili finansira). Kod jednakosti svi žele da su u najmanju ruku jednaki, a svi nastoje da što više za sebe prisvoje. Tržište nije u mogućnosti da rješava probleme jednakosti i pomoći ugroženim slojevima stanovništva, već to radi država raznim transfernim plaćanjima.

Asimetrične informacije51 predstavljaju situaciju u kojoj neki učesnici posla raspolažu značajnim infor-macijama koje nemaju drugi zainteresovani ekonomski subjekti. Ponašanje ekonomskih subjekata itekako zavisi od mjere informisanosti. Veća informisanost smanjuje rizik i neizvjesnost52. Posebno je na tržištu zna-čajno da svi subjekti imaju simetrične informacije koje bi primali preko nekog efikasnog sistema predaje in-formacija. Ali, to je moguće samo u idealnim modelima savršene konkurencije.

7.20.9 Tržišna infrastruktura Termin ”infrastruktura” se koristi u ekonomskim analizama za označavanje objekata koji omogućuju

normalno obavljanje ekonomske ili neke druge djelatnosti. Infrastruktura je obavezna prateća komponenta svakog ekonomskog sistema i podsistema. Tržišnu infrastrukturu čine svi organizacionopravni oblici, koji posreduju pri kretanju roba i usluga i aktima kupovine i prodaje. Tu se misli na sve grane, sisteme, firme i službe koje opslužuju tržište. U osnovne elemente savremene tržišne infrastrukture spadaju:

─ berze (robne, sirovinske, valutne, fondovske i druge) kao organizovano formirano posredništvo, ─ aukcije, sajmovi i drugi oblici organizovanog neberzanskog posredovanja,

50 Internalizacija spoljnih efekata je pretvaranje spoljnih efekata (šteta ili koristi) u dio privatnih šteta ili koristi. To je situacija u kojoj se uvažavaju spoljni (obično negativni) efekti, pa se obim proizvodnje nekog dobra smanjuje do optimalnog nivoa, tj. sve dotle dok granični troškovi sniženja spoljnog efekta ne postanu veći od koristi koje donose. Može se postići na tri načina: a) ako su prava svojine jasno specificirana, a transakcioni troškovi nijesu pretjerano visoki, onda pregovori između proizvođača i potrošača spoljnog efekta mogu dovesti do uspostavljanja obima proizvodnje na optimalnom nivou, b) oporezivanjem proizvođača spoljnog efekta u odgovarajućoj vrijednosti spoljnog efekta, i c) udruživanjem dvije strane u ruke jednog vlasnika, pri čemu spoljni efekti postaju interni (unutrašnji). 51 Asimetrična informacija je situacija a) neravnomjerne raspodjele informacija neophodnih za zaključivanje sporazuma (ugovora) između potencijalih partnera, b) razlike u informaciji kojom raspolažu strane kod tržišnog posla, c) u kojoj pojedini učesnici posla raspolažu važnom informacijom kojom ostali zainteresovani ne raspolažu. 52 "Što više znaš, manje rizikuješ" (I. Fisher).

225

─ kreditni sistem i komercijalne banke, ─ emisioni sistem i emisione banke, ─ sistem regulisanja zaposlenosti stanovništva i berze rada, ─ informacioni centri, informaciona tehnologija i sredstva poslovne komunikacije, ─ poreski sistem i poreska inspekcija, ─ finansijski sistem i finansijska inspekcija (policija), ─ sistem osiguranja i osiguravajuće firme, ─ reklamne agencije, informacioni centri, agencije masovne komunikacije i informacije, ─ privredne komore i druge organizacije i asocijacije, ─ carinski sistem, ─ komercijalno-izložbeni prostori, ─ sistem obrazovanja, ─ posredničke i konsultativne firme, ─ fondovi za stimulisanje ekonomske aktivnosti, ─ specijalne zone slobodnog preduzetništva itd. Tržišna infrastruktura obavlja funkciju specifičnog privrednog servisa koji olakšava realizaciju interesa

učesnicima tržišnih odnosa, povećava operativnost, mobilnost i efikasnost rada tržišnih subjekata na osnovi specijalizacije svoje djelatnosti, organizuje formiranje tržišnih odnosa i olakšava pravno i ostalo regulisanje poslovne prakse. Ona pruža određene usluge i na taj način stvara spoljne uslove za funkcionisanje tržišnog sistema i njegovih subjekata, a pretpostavlja stabilan zakonodavni, mobilan i adaptibilan institucionalni sis-tem.

Tržišna infrastruktura je heterogena, jer se sastoji iz: ─ proizvodne infrastrukture (teretni transport, veleprodajni objekti i skladišta, snabdijevanje vodom,

strujom, plinom i sl., veze i informaciono opsluživanje, reklama, marketing, lizing, konsalting, inženjering i sl.),

─ društvene infrastrukture (obrazovanje, zdravstvo, putnički transport, kultura, razonoda, stambeno-komunalna djelatnost, društvena ishrana i sl.),

─ institucionalne infrastrukture, koju čine državne djelatnosti makroekonomskog regulisanja, podrške i usmjeravanja tržišne djelatnosti (planski organi, privredne komore, banke, berze, investicioni fon-dovi, zakonodavno-pravni sistem, poreski sistem, sistem osiguranja i sl.),

─ informacione infrastrukture i ─ ekološke infrastrukture, koju čine djelatnosti zaštite čovjekovog prirodnog okruženja (vode, vazdu-

ha, šuma i sl.). 7.20.10 Tržišna konkurencija Tržišni subjekti istupaju kao konkurenti u svojoj želji da na tržištu maksimiziraju svoje ekonomske cilje-

ve. Pod tržišnom konkurencijom se podrazumijeva suparništvo i takmičenje ekonomskih subjekata (kupaca, prodavaca, posrednika i sl.) na tržištu, u cilju maksimiziranja ekonomskih interesa i ciljeva. Ona predstavlja afirmaciju djelovanja zakona ponude i tražnje i ostalih tržišnih zakona i principa, kao i pokretačku snagu tr-žišnog mehanizma.

Konkurencija je bitan elemenat tržišne ekonomije jer djeluje na strani ponude i na strani tražnje, a za-jedno s mehanizmom cijena služi kao neophodni tržišni regulator. Ona podrazumijeva postojanje velikog broja proizvođača i potrošača, prodavaca i kupaca, kao i odsustvo monopola (koji je ograničavaju). Djelova-

226

njem konkurencije na tržištu dolazi do stvaranja i održavanja spontanog, samoorganizujućeg i samoregulišu-ćeg poretka, na osnovi susretanja i koordinacije različitih ekonomskih interesa i ciljeva, čije ostvarenje ne za-visi ni od čije volje, želje ili namjere. To djelovanje izaziva pozitivne i negativne efekte, zbog čega su se vre-menom pojavljivali i u većoj ili manjoj mjeri primjenjivali razni oblici ograničavanja konkurencije. U praksi su često u upotrebi izrazi ”konkurentska borba” i ”konkurentsko tržište”. Prvi izraz se odnosi na ponašanje tržišnih subjekata, a drugi na tržišne strukture.

Preko konkurencije se ispoljava djelovanje ekonomskih zakona i ostvaruje se usklađivanje odnosa ponu-de i tražnje. Konkurencija utiče na cijene roba i usluga i na taj način informiše proizvođače i potrošače o kvalitetu njihovog izbora. Ona stimulativno utiče na proizvođače u smjeru razvoja novih kvaliteta, proizvoda i usluga, novog dizajna i sl. Cjenovna konkurencija predstavlja takmičenje tržišnih učesnika za postizanje određenih ciljeva (dobiti, položaja na tržištu i sl.) posredstvom smanjenja troškova poslovanja i odgova-rajućeg smanjenja cijena svojih proizvoda ili usluga, bez promjene kvaliteta i asortimana.

Necjenovna konkurencija podrazumujeva upotrebu reklame, servisa poslije prodaje, proizvodnju sup-stituta, dizajn, specifičan kvalitet proizvoda i usluga, pakovanje itd.

7.20.11 Cijene Cijena je sastavni elemenat tržišnog mehanizma. Ona predstavlja rezultantu djelovanja ponude i tražnje

na tržištu, tj. njihov kompromis u uslovima konkurencije. Svaka roba, usluga, faktor proizvodnje i informaci-ja, koji su predmet tržišnih transakcija, imaju svoju vrijednost i odgovarajuću cijenu. Cijena predstavlja tržišno verifikovanje vrijednosti roba i usluga. Pošto se ta verifikacija obavlja preko novca kao opšteg ekvi-valenta tržišnih vrijednosti, cijena se definiše kao novčani izraz vrijednosti roba i usluga na tržištu. Defi-nišući na takav način cijenu, odredili smo njenu direktno proporcionalnu zavisnost od veličine vrijednosti, i obrnuto proporcionalnu zavisnost od promjena vrijednosti novca.

Postoji više vrsta cijena, ali ćemo pomenuti samo one koje najčešće sretamo u svakodnevnom životu i literaturi. Cijena koštanja predstavlja protivvrijednost utrošenih faktora proizvodnje. Zavisno od položaja tr-žišnih subjekata, njihovih težnji, interesa itd., na raznim tržištima se formiraju monopolske cijene (koje znat-no premašuju vrijednost) i damping cijene (koje su ispod vrijednosti robe, a mogu biti čak i ispod cijene koš-tanja). Pominju se i cijene faktora proizvodnje, domaće (domicilne) i inostrane, valutne, berzanske, kompo-zitne, bazne (na koje se dodaju tzv. doplate), izvozne i uvozne, proizvođačke, trgovačke, dvojne, klizne, sni-žene (diskontne), maloprodajne, veleprodajne, svjetske, dogovorne itd.

Cijene su u manjoj ili većoj mjeri značajan instrumenat državne ekonomske politike, jer se njima utiče na veličinu i raspodjelu agregatnih ekonomskih veličina (društvenog bruto proizvoda, društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka), na potrošnju, akumulaciju itd., a samim tim i na ekonomski rast i razvoj, odnosno društveni razvoj u cjelini. Uticaj na cijene može biti direktan ili indirektan. Direktan uticaj na cijene naziva se administrativno određivanje (regulisanje) cijena. Tako se dobijaju administrativne (dirigovane) cijene, ko-je mogu biti minimalne (zaštitne) ili maksimalne (plafonirane). U tržišnoj privredi se formiraju ekonomske (slobodne) cijene.

Cijene obavljaju niz ekonomskih funkcija u tržišnoj ekonomiji, od kojih su najznačajnije sledeće:

─ preraspodjelna (raspodjela dohodaka između učesnika na tržištu, ─ stimulišuća (doprinosi najekonomičnijoj proizvodnji), ─ mjerna, ─ orijentišuća (informiše prodavce i kupce i služi kao orijentir za njihova dejstva) i ─ regulišuća (balansiranje ponude i tražnje).

227

Na kraju, bitno je da preduzetnik na tržištu formira cijene po uticajem tri faktora:

─ tržišna cijena mora makar malo biti veća od cijene koštanja, da bi se ostvarila dobit (orijentacija na troškove);

─ preduzetnik mora voditi računa o potencijalnim kupcima-potrošačina (orijentacija na tražnju) i ─ mora se stalno istraživati i uvažavati ponašanje konkurenata (orijentacija na tržišnu konkurenciju). 7.20.12 Tržišne strukture Pod tržišnom strukturom se podrazumijeva ukupnost uslova i faktora u kojima se odvija tržišna konku-

rencija. Osnovne elemente tržišne strukture čine sastavni djelovi ponude i tražnje (njihova veličina, koncen-tracija, vrsta dobara, diferenciranost i standardizacija proizvoda, broj i veličina kupaca i prodavaca, struktura ličnih dohodaka, sklonosti ka potrošnji, diferenciranost potreba, prisustvo tržišnih ograničenja, reklama, prirodni uslovi, razne institucije i metode djelovanja, sajmovi itd. Prema broju učesnika na strani ponude (prodavaca) i tražnje (kupaca) razlikuje se devet osnovnih oblika tržišnih struktura. Nazivi osnovnih tržišnih struktura (tipova) uzeti su iz grčkog jezika: poly = mnogo, oligoi = malo, nekoliko, monos = jedan, poleo = prodavati i opsoneo = kupovati.

U ekonomskoj stvarnosti postoji raznovrsnost tržišnih struktura, od kojih se u ekonomskoj literaturi naj-češće izdvajaju četiri karakteristična tipa:

─ savršena konkurencija, ─ monopolska konkurencija, ─ oligopoli i ─ monopoli.

Osnovne tržišne strukture prema broju učesnika

prodavci kupci

mnogo nekoliko jedan

mnogo potpuna konkurencija oligopol monopol

nekoliko oligopson bilateralni oligopol ograničeni

monopol

jedan monopson ograničeni

monopson bilateralni

monopol

Osnovnitipovikonkurencije

228

Svaki od navedenih tipova razlikuje se prema stepenu tržišne konkurencije koja na njemu dominira, od-nosno sposobnošću učesnika odgovarajuće konkurencije da utiče na tržište, prvenstveno na cijene. Što je taj uticaj manji, tržište se smatra konkurentnijim. Najbitnije karakteristike navedenih tržišnih struktura prika-zane su na prethodnoj slici i u tabeli koja slijedi.

Karakteristike osnovnih tržišnih struktura

kriterijumi tipovi

broj i veličina firmi karakter

proizvodnje uslovi ulaska i

izlaska dostupnost informacija

savršena konkurencija

mnogo malih firmi homogena slobodan ravnopravan

monopolska konkurencija

mnogo specijalizovanih

firmi raznovrsna slobodan određene teškoće

oligopoli manji broj

krupnih firmi homogena ili raznovrsna

moguća razna ograničenja

neka ograničenja

monopoli jedna firma unikalna velika ograničenja veća ograničenja

Na tržištu savršene (potpune) konkurencije međusobno konkurišu brojni prodavci i kupci sa učešćem koje je neznatno na kretanje ukupne ponude i tražnje i sa relativno homogenim proizvodima. Tržišna cijena ima karakter konstante. Svi učesnici imaju jednak dostup tržišnim informacijama, a ulazak na tržište i izlazak sa njega je potpuno slobodan (potpuna mobilnost kretanja). Kolebanja cijena mogu biti intenzivna, ali je to isključivo zbog djelovanja ukupne ponude i tražnje. Tržište savršene konkurencije u svom čistom obliku postoji samo kod rijetkih proizvoda kao što su neki poljoprivredni proizvodi i neke usluge.

Nesavršena (nepotpuna) konkurencija je prelazni oblik između potpune konkurencije i monopola, koji može biti različit u pogledu ograničenosti broja firmi: na strani kupca se može kretati od duopsona do oligo-psona, a na strani prodavca od duopola do oligopola. Zauzimajući značajno mjesto na tržištu (zbog manje brojnosti učesnika i veličine firmi), krupne firme mogu značajno uticati na uslove realizacije proizvoda, tako da se mora pravovremeno reagovati na poteze konkurenata.

Pod oligopolima se podrazumijeva tržište na kojem dominira nekoliko krupnih firmi. Pristup na oligo-polsko tržište je otežan veličinom kapitala, kontrolom tržišnih uslova od strane postojećih učesnika itd. Izme-đu oligopolskih firmi postoji tijesna međuzavisnost i usaglašavanje ponašanja. Zavisno od tipa proizvoda, razlikuju se čisti oligopoli (homogeni standardizovani proizvodi: aluminijum, cemenat, čelici, hemijski pro-izvodi i sl., kod kojih se formiraju jedinstvene cijene) i diferencirani oligopoli (proizvodnja raznovrsnih pro-izvoda iste funkcionalne namjene: automobili, cigarete, elektro uređaji za domaćinstvo, automobilske gume). Oligopoli se obično dogovaraju o cijenama, obimu proizvodnje, uslovima prodaje i sl., radi prevazilaženja međusobne konkurencije i dobijanja većih profita. Takvi sporazumi se nazivaju karteli, koji često imaju ka-rakter i ponašanje monopola.

Većina proizvođača na tržištu obuće, odjeće, deterdženata, kozmetike, bezalkoholnih pića i sl. djeluju u uslovima monopolske konkurencije, jer se trude da ubijede potrošače da je njihov proizvod unikalan u od-govarajućoj robnoj grupi (po kvalitetu, dizajnu, modi i sl.). Obično se radi o supstitutima, koji se razlikuju po nekim svojim karakteristikama, tako da firme proizvođači istupaju na tržištu kao monopolisti. Ali, pošto su obimi njihove prodaje ograničeni realizacijom drugih konkurenata, kontrola nad tržišnim cijenama je ograni-čena. Izlazak na tržište je relativno slobodan i zavisi uglavnom od veličine kapitala, kvaliteta i aktuelnosti

229

proizvoda, ali su novi učesnici na ovom tržištu suočeni sa oštrom konkurencijom, koja je već zauzela dobre pozicije na tržištu.

Stepen monopolizacije tržišta zavisi od stepena diferencijacije proizvoda: što je diferencijacija veća (ma-nja homogenizacija), manja je konkurencija i lakše je formirati monopolsku cijenu (betonski čelik i cigle u građevinarstvu), i obratno (proizvodi iste namjene, ali različitih karakteristika). Monopoli postoje u situaci-jama kad jedna firma (na strani kupca ili prodavca) dominantno određuje (diktira) uslove i pravila ponašanja na tržištu. Znači, krupna firma ne mora biti monopolist. Uslov za postojanje monopola je da je učešće na konkretnom tržištu preovladavajuće, što joj omogućuje diktiranje uslova u pogledu cijena, proizvodnje, reali-zacije, kupovine, kontrole i sl. Stepen monopolizacije proporcionalno zavisi od unikalnosti proizvoda (pos-tojanje supstituta ga smanjuje). Kod monopola postoje velike prepreke za konkurente u pristupu tržištu i in-formacijama. Realne barijere predstavljaju: velićina i značaj monopola koji omogućuju njegovu dominaciju, ekskluzivna prava (na proizvodnju određenih roba i usluga, veze, transport, snabdijevanje gasom i deriva-tima nafte i sl.), patenti i licence i svojina na najvažnijim sirovinama (boksit, dijamanti, zlato).

Za mjerenje veličine monopolske vlasti Lerner je predložio indeks koji pokazuje obratnu zavisnost od elastičnosti tražnje za proizvodima monopolske firme E, tj.

M= monopolska cijena – granični troškovi / monopolska cijena = 1 / E

U uslovima savršene konkurencije M = 0, jer su granični troškovi i monopolska cijena jednaki. Kad je

M 0 firma ima monopolsku vlast, koja je veća što je Lernerov indeks M veći. Pošto se u praksi granični troškovi teško izračunavaju, oni se u formuli obično zamjenjuju prosječnim troškovima. Množeći u navede-noj formuli brojilac i imenilac sa količinom Q, dobija se odnos dobit / ukupan dohodak, što znači da se prema Lernerovom pokazatelju veličina dobiti pojavljuje kao pokazatelj monopolske vlasti.

U pojedinim situacijama, koristeći svoj položaj na tržištu, monopoli jedan isti proizvod ili uslugu pro-daju po raznim cijenama na raznim tržištima, što se naziva diskriminacija cijena. Razlikuju se dva tipa cje-novne diskriminacije: diskriminacija po jedinici prodaje (veleprodaja i maloprodaja, povratna karta i sl.) i diskriminacija kupaca (prema veličini dohodaka).

Cjenovna diskriminacija je moguća pri postojanju tri osnovna uslova:

─ kontrola proizvodnje, prodaje i obrazovanja cijena, ─ isključene mogućnosti preprodaje robe i ─ mogućnost segmentiranja tržišta (prema polu, uzrastu, dohotku, porodičnom stanju, mjestu stano-

vanja i sl). Pored toga što nastaju kao rezultat činjenice da u proizvodnji ili prodaji (odnosno u potrošnji ili kupo-

vini) nekih roba ili usluga postoji samo jedan tržišni subjekt, monopoli nastaju i putem sporazuma i saveza velikih proizvođača, trgovaca ili potrošača. Smatra se da je proces koncentracije i centralizacije proizvodnje i kapitala glavni uzrok stvaranja monopola, i to sledećim metodama:

─ horizontalnom integracijom (spajanjem više firmi u istoj oblasti proizvodnje), ─ vertikalnom integracijom (spajanjem firmi iz raznih grana, koje su povezane jedinstvenim

tehnološkim lancem) i ─ diversifikacijom (spajanjem firmi iz grana koje međusobno ne povezuju prethodno navedeni faktori,

pa se stvaraju tzv. konglomerati). Razlikuju se prirodni, vještački i slučajni monopoli. Prirodni monopoli nastaju zbog specifičnih prirod-

nih uslova, ali se tu ubrajaju i monopoli nastali zbog specifike pojedinih ekonomskih aktivnosti (pošta, javne

230

usluge). Vještački monopoli se stvaraju na bazi sporazuma ili gušenjem konkurencije, a slučajni nastaju u pojedinim periodima kada tražnja premašuje ponudu. Pored toga, u literaturi se pominju i zatvoreni monopo-li (koji su od konkurencije zaštićeni pravnim ograničenjima, patentima, autorskim pravima i sl.) i otvoreni monopoli (kada ne postoji zaštita od konkurencije, a radi se u većini slučajeva o firmama koje se prve pojave na tržištu s novim proizvodom).

Konglomeratima su prethodili sledeći organizacioni oblici monopola:

─ karteli (trajni sporazumi o proizvodnji i prometu radi odstranjenja konkurencije i ostvarenja većih profita, i to u dijelu cijena, uslovima najma radne snage, načinu prodaje, podjeli tržišta, obimu pro-izvodnje, međusobnoj razmjeni patenata itd),

─ trustovi (udruženje svojine i upravljanja proizvodnjom i prometom s finansijskim liderom koji ras-polaže s kontrolnim paketom akcija) i

─ koncerni (grupisanje velikog broja finansijski i svojinski povezanih firmi oko jednog moćnog centra, na bazi horizontalne ili vertikalne integracije kapitala, zajedničkih interesa, međusobnog kreditiranja i personalne unije kao zajednice industrijskih i bankarskih monopola čije kontrolne pakete akcija posjeduju ista lica).

Za monopole je karakterističan poseban metod kontrole cijena, koji se sastoji iz tzv. liderstva cijena

(kada svi slijede cijene koje odredi vodeća kompanija), tajnih dogovora između nekoliko najvećih firmi i određivanje cijena na osnovi dugogodišnjeg tradicionalnog prisustva na tržištu. Monopolska cijena je cijena po kojoj monopoli (jedna firma ili različiti monopolski savezi) prodaju robu. Ona je uvijek rezultat domi-nantnog položaja na tržištu, tako da je veća od “normalne” cijene koja bi se formirala u uslovima neogra-ničene konkurencije na strani ponude i tražnje. Dominantni položaj omogućuje da se u monopolsku cijenu obračunaju ne samo troškovi proizvodnje i dobit, nego i ekstraprofit. Zato se smatra da monopolska cijena vrši funkciju redistribucije dohotka. Monopolisti često sprovode cjenovnu diskriminaciju, formirajući razne cijene za različite kupce za iste proizvode, koji nijesu opravdani razlikama u bilo kakvim dodatnim troškovima. Kupcima čija je tražnja neelastična roba se prodaje po vižim cijenama, a prodavcima čija je tražnja elastična po nižim cijenama.

7.21 SVOJINA KAO INSTITUCIJA U tradicionalnom određenju (koje je u skladu s Rimskim pravom), svojina se definiše kao način

prisvajanja materijalnih dobara koji se sastoji u pravima posjedovanja, korišćenja i raspolaganja nekim dobrom (imovinom, resursom). Ona se tumači i kao pripadnost ekonomskih dobara određenom subjektu, čime se potencira odnos između ekonomskog subjekta i dobra (objekta). Savremena tumačenja uvažavaju razna ograničenja tako definisane svojine i u vezi s tim postojanje samostalnih (parcijalnih) svojinskih ovlašćenja (snop svojinskih ovlašćenja predstavlja pravo svojine). Svojina53 je zato tretira kao institucija sastavljen od skupa ovlašćenja koji regulišu kako slijedi:

─ kontrolu i donošenje odluka o načinima korišćenja objekta svojine, ─ razne oblike prisvajanja rezultata koji su nastali korišćenjem objekta svojine i ─ prenos (otuđenje) na drugog vlasnika.

Pošto su ovlašćenja normativno regulisana, svojina se može definisati i kao institucionalizovano

prisvajanje. Ona u ekonomskom smislu predstavlja kompleksan skup odnosa u kojima se ispoljava vlasnička

53 Svojina je složeni sistem pravnih i ekonomskih odnosa koji nastaju povodom vladanja, korišćenja i raspolaganja imovinom.

231

kontrola nad objektima svojine i sloboda preraspodjele svojinskih prava između raznih subjekata priv-ređivanja u svim oblicima privrednih aktivnosti. Svojina u pravnom smislu sadrži upućivanje na manju ili veću isključivost (ekskluzivnost, apsolutnost) svojinskih prava vlasnika prema svojoj imovini. To automatski podrazumijeva manju ili veću normativnu ograničenost svojinskih prava.

7.21.1 Prava svojine Prava svojine su sankcionisani odnosi ponašanja među ljudima, koji niču u vezi s postojanjem dobara,

tiču se njihovog korišćenja i određuju norme ponašanja prema dobrima. Ona predstavljaju snop (skup) ovlašćenja, privilegija i ograničenja u pogledu mogućnosti vlasnikovog korišćenja resursa, ali i obavezu dru-gih da ih uvažavaju. Ona obuhvataju ovlašćenja kako na materijalnim dobrima, tako i na pravima čovjeka. Termin ”dobro” u ovom kontekstu se koristi za označavanje svega što čovjeku donosi korist ili zadovoljstvo.

Raščlanjenost svojinskih prava na razna ovlašćenja realno omogućava ne samo njihove različite kom-binacije, nego i odvajanje funkcije svojine (akcionari) od funkcije upravljanja (menadžeri)54. Tu činjenicu potvrđuje postojanje savremenih preduzeća i korporacija55, razvoj akcionarstva i preduzetništva.

Najvažnije karakteristike prava svojine su:

─ koristi se termin pravo svojine a ne svojina, jer se smatra da resurs nije sam po sebi svojina, već da ona predstavlja skup ili dio prava na korišćenje resursa,

─ svojinski odnosi se posmatraju kao odnosi među ljudima, a ne kao odnosi na relaciji čovjek-stvar. Oni se izvode iz problema rijekosti56, a definišu se kao aktivan sistem ekskluziviteta u pristupu57 materijalnim i nematerijalnim resursima. Odsustvo bilo kog ekskluziviteta iz pristupa resursu (od-nosno slobodnog pristupa resursu) znači da je on svačiji. Ekskluzivnost istupa kao centralna kategorija i zajednička osobina raznih konkretnih svojinskih ovlašćenja. Svojinski odnosi se razmat-raju kao društveno sankcionisani, ali ne obavezno od strane države, nego i preko običaja, tradicija, moralnih normi i nepisanih pravila ponašanja;

─ razmatranje svojinskih prava ima sveobuhvatan karakter, jer se odnosi na materijalne i nematerijalne objekti, neotuđive lične slobode itd.,

─ svojinskim pravima se pridaje značaj determinatora ponašanja: jedne načine ponašanja podstiču, dok druge guše i

─ prava svojine se shvataju kao skup djelimičnih ovlašćenja, a svojina kao složeni skup odnosa.

Na Zapadu se široko koristi Honoreova definicija prava svojine, koja sadrži 11 elemenata (ovlašćenja): ─ vladanja (ius possendi), tj. isključive fizičke kontrole na dobru, ─ korišćenja (ius utendi), ─ upravljanja ili raspolaganja (ius abutendi), tj. donošenja odluke ko i kako koristi dobro, ─ ubiranja dohotka ili prisvajanje rezultata dobijenih korišćenjem dobra (ius fruendi),

54 Odvajanje svojine od kontrole je pojava koja karakteriše velike akcionarske kompanije, u kojima su akcije s pravom glasa raspodijeljene na veliki broj akcionara. Takva atomiziranost (usitnjenost) akcionarskog kapitala onemogućava mogućnost kontrole politike kompanije od strane pojedinih akcionara, tako da se kontrola prepušta profesionalnim upravljačima. 55 Korporacija je a) firma koja ima status nezavisnog pravnog lica (odvojenog od akcionara), stvorena zbog proizvodne ili komercijalne djelatnosti, u kojoj je svojina (kapital) podijeljena na više djelova (pajeva, akcija, dionica), a odgovornost svakog vlasnika je ograničena njegovim ulogom, i b) najrasprostranjeniji oblik akcionarskog društva. 56 K. Marx je takođe smatrao da će, kada bude riješen problem rijetkosti, biti omogućena raspodjela prema potrebama, što će dovesti do odumiranja države, iščezavanja klasnih razlika i sl.. 57 Pod pristupom se podrazumijeva mnoštvo mogućih rješenja u vezi s resursima: neki nemaju pristup resursima, a drugi ga imaju.

232

─ kapitalna vrijednost (capital value) dobra ili pravo suverena (ius vindicandi), koje pretpostavlja pravo na otuđenje, potrošnju, razmjenu, promjenu ili čak uništenje dobra),

─ sigurnosti, tj. imunitet od eksproprijacije, ─ naslednosti, ─ neograničenosti, ─ zabrane štetnog dejstva po druge, ─ odgovornosti u slučaju prinudne naplate (za vraćanje duga) i ─ povraćaja bilo kome predatih ovlašćenja po isteku roka.

Navedeni elementi daju veliki broj kombinacija, ali svaka od njih ne zaslužuje naziv prava svojine, već

samo parovi sastavljeni iz prva četiri elementa, kojima se može dodati i pravo na sigurnost u bilo kojoj kombinaciji, ili se ono može uzeti čak pojedinačno).

U praksi se javljaju razna ograničenja i razlaganja (podrivanja) pojedinih prava svojine, što utiče na realizaciju ostalih ovlašćenja njihovog vlasnika. Podrivanje je nepotpunost specifikacije (definisanja) prava svojine, koje nastupa kada su prava svojine loše zaštićena ili potpadaju pod razne vrste ograničenja. Pravo svojine može imati visok (ali ne i apsolutan) stepen ekskluzivnosti. On direktno utiče na stepen ekonomske stimulisanosti, racionalnost odluka i efikasnu alokaciju resursa. Kada svojina ima realne vlasnike, kod njih se pojavljuje stimulacija da je iskoriste s maksimalnim rezultatima. Zato je efikasna zaštita prava svojine izu-zetno značajna, jer specificirati prava svojine na resursu znači isključiti druge iz slobodnog pristupa tom re-sursu. Specifikacija prava svojine doprinosi izgradnji stabilne ekonomske sredine, smanjenju nesigurnosti i rizika, kao i formiranju realnih očekivanja individua. Ona podrazumijeva odgovor na najmanje tri pitanja: ko (subjekt), šta (objekt) i na koji način je zaštićena svojina ?

Svaki akt razmjene u suštini predstavlja razmjenu svojinskih prava. To znači da roba nije samo zbir fizičkih karakteristika (upotrebnih vrijednosti), nego i određenih prava i ograničenja koja su povezana s tim karakteristikama. Što je širi skup prava na dati resurs, veća je njegova cijena i korisnost. Efikasnu strukturu prava svojine karakterišu sledeće osobine:

─ univerzalnost, ─ ekskluzivnost – pripadnost vlasniku svih koristi i troškova nastalih zbog posjedovanja i korišćenja

resursa, ─ transferabilnost - prenosivost u dobrovoljnoj razmjeni i ─ primjenjivost – zaštićenost od uzurpacije. 7.21.2 Funkcije i značaj svojine Zbog dominantne uloge u odnosima prisvajanja i regulisanju cjelokupnog ekonomskog ponašanja eko-

nomskih subjekata, koji čine suštinu proizvodnih odnosa, svojina predstavlja fundamentalnu instituciju ekonomskih, socijalnih i pravnih odnosa u tržišnoj privredi. Ona utiče na motivacioni mehanizam, efikas-nost, raspodjelu, odgovornost, učešće u upravljanju, zainteresovanost i sl., a samim tim na ukupan ekonom-ski rast i razvoj. Osnovne funkcije svojine su:

─ operacionalizacija rijetkosti, koja presudno utiče na efikasno korišćenje ograničenih resursa, ─ instrument (faktor, uslov) vrednovanja, koji proizilazi iz prethodne funkcije; svojinska prava preci-

zno identifikuju vlasnike nad resursima i usmjeravaju njihov interes prema čuvanju i uvećavanju tih resursa, kao i donošenju odluke o tome da li je isplativije da te resurse sami upotrebljavaju ili da ih ustupe nekom drugom na korišćenje uz odgovarajuću nadoknadu,

233

─ iz funkcije vrednovanja proizilazi distributivna funkcija svojine; naime, ustupanje svojinskih prava nad resursima drugim korisnicima vrši se uz nadoknadu kao cijenu resursa; arendovanje resursa pretpostavlja racionalniju upotrebu i samim tim omogućava ostvarivanje dohotka i vlasniku i arendatoru,

─ izvor ovlašćenja za donošenje odluka je funkcija koja proizilazi iz same definicije svojine, i podrazumijeva najveću moguću (ali ne i neograničenu) vlast i ekskluzivitet nad resursima; ova funkcija svojine je pretpostavka za ostvarivanje ekonomskih sloboda, koje omogućavaju kreativnost, inovativnost, izbor, motivisanost, eksperimentisanje u traženju najboljeg rješenja,

─ alokacija resursa, jer vlasnik, pored ostalog, odlučuje o upotrebi angažovanih resursa, ─ svojina motiviše na racionalno ekonomsko ponašanje Ona omogućava direktan kontakt subjekta

(titulara i donosioca odluka) s rezultatima tih odluka i preduzetih ekonomskih aktivnosti na resursu. To znači da je vlasnik direktno zainteresovan i motivisan za ostvarene rezultate iz kojih proizilazi odgovarajuće nagrađivanje (bez posrednika), tj. postoji direktna veza između rezultata i nagrada,

─ motivaciona funkcija podrazumijeva preuzimanje svih mogućih mjera da se smanje rizik i neiz-vjesnost, koji su uvijek tijesno povezani sa donošenjem odluka,

─ kontrolna funkcija - omogućuje kontrolu nad upravljanjem njome i ─ garant tržišne discipline. Svojinski odnosi su dijalektički složen sistem koji se etapno razvija i različito konkretizuje. Oni kao

fundamentalna kategorija ekonomskih, pravnih i socijalnih odnosa, koja ima dominantnu ulogu u odnosima prisvajanja, suštinski uslovljava i određuje sistem proizvodnih odnosa, na način što ”prožima sve segmente privrednog i društvenog sistema u cjelini, određujući njihov karakter i način manifestovanja”. Na taj način, svojina je u direktnoj funkciji zadovoljenja svih čovjekovih potreba jer reguliše cjelokupno ekonomsko po-našanje ljudi. Pored ekonomskog, ona ima izuzetan društveni značaj, jer je direktno povezana s funkcijama političke vlasti. Karakter svojinskih odnosa u društvu presudno utiče na način organizovanja, kontrole, funk-cionisanja i regulisanja odgovarajućeg privrednog sistema. Svojina omogućuje kontrolu i upravljanje nad sredstvima za proizvodnju, a samim tim omogućuje društvenu i ekonomsku moć kojima se utiče na pona-šanje ljudi. Ona predstavlja odlučujuću komponentu (instituciju) privrednog sistema. Na povezanost oblika svojine i privredog regulisanja (koordinacije) upućuje činjenica da osnovnim tipovima svojine (privatna i državna) odgovaraju dva osnovna mehanizma privrednog regulisanja - komandno58 (administrativno) i tržišno.

7.21.3 Tipovi svojine U praksi tržišne ekonomije postoje dva osnovna (dominantna) oblika svojine: privatna i državna (koja se

u literaturi različito tretira i naziva: opšta, javna, kolektivna, društvena). Mješovita (grupna, akcionarska) svojina predstavlja izvedeni oblik. U osnovi navedene podjele su odgovarajući ciljevi i interesi, koji mogu biti kolektivni, privatni i grupni. Teorija prava svojine priznaje postojanje tri sistema svojine: privatne, državne (kolektivne) i opšte (komunalne). Ovi sistemi se nigdje ne sretaju u čistom obliku, nego pomiješani u različitim proporcijama. Praksa pokazuje da je u svim društvima na pojedinim oblicima resursa raspros-tranjen jedan isti vid svojine: npr. odjeća je u ličnoj, parkovi su u opštoj, a odbrana zemlje u državnoj svojini.

Sistem opšte (komunalne) svojine formira se tamo gdje su troškovi specifikacije i zaštite individualnih prava svojine vrlo visoki. Koristi od takvih prava su ili nedovoljne da nadoknade neophodne troškove, ili ne

58 Komandna ekonomija je oblik ekonomske organizacije u kojem vlada vrši alokaciju resursa i obavezuje ekonomske subjekte da obavljaju ekonomske aktivnosti u skladu s njenim odlukama.

234

postoje ako resursa ima u izobilju. Zato su troškovi vezani za djelovanje opšte svojine vrlo visoki i rastu s brojem njenih korisnika. Opšta svojina neminovno rađa spoljne efekte, jer sopstvenici komunalnih prava praktično nemaju nikakve troškove vezane za posledice svojih djelovanja (fenomen nemilosrdne eksploata-cije i brzog trošenja resursa koji su u opštoj svojini).

Kod akcionarske svojine (koja je u suštini grupna, narodna) poželjno je da niko ne posjeduje tzv. kon-trolni paket akcija59, zbog onemogućavanja sprovođenja ličnih interesa umjesto interesa sistema (akcio-narskog društva) u cjelini.

Privatna svojina je, bez obzira na brojna ograničenja i nesavršenosti, dokazala svoje prednosti u pogledu upravljanja, kontrole, regulacije, motivacije i efikasnosti u svim tržišno razvijenim privredama. Zbog toga su sve postsocijalističke zemlje prihvatile privatizaciju kao magistralni pravac tranzicije koji vodi u tržišnu privredu mješovitog karaktera, jer je upravo privatna svojina osnova efikasne tržišne privrede i pre-duzetništva.

59 Kontrolni paket akcija je količina akcija koja obezbjeđuje pravo upravljanja akcionarskim društvom.

235

INDIVIDUALNA PONUDA I TRAŽNJA 8

8.1 INDIVIDUALNA PONUDA Na tržištu se sretaju proizvođači roba i usluga (kao prodavci) i njihovi korisnici (kao kupci ili po-

trošači). Količina roba i usluga pojedinačnih proizvođača (prodavaca) koja se nudi na tržištu radi prodaje po određenoj cijeni (tj. radi razmjene za novac) predstavlja individualnu ponudu S (supply). Ona je često veća od stvarne prodaje, jer se sva ponuđena roba na tržištu ne realizuje.

Zavisnost ponude jabuka od cijene

Veličina individualne ponude zavisi od više faktora, od kojih su najznačajniji: cijena, troškovi proizvodnje (cijene faktora proizvodnje), nivo tehnologije, kvalitet, dizajn, veličina državnih poreza, pomoći, stimulacija i sl., broj konkurišućih prodavaca i tražnja za odgovara-jućim proizvodom ili uslugom. Za prikazivanje funkcije ponude uzima se zavisnost proizvedene količine od tržišne cijene, tako da kriva ponude pokazuje koju najnižu cijenu treba platiti za određenu količinu ponuđene robe ili usluga, da bi se ta roba ili usluga ponudila na tržištu. U većini slučajeva kriva ponude ima rastući nagib, jer zakon ponude pretpostavlja da rast cijena prouzrokuje porast ponude.

U osnovi krive ponude S leže troškovi proizvodnje (žuta osjenčena površina). Proizvođač neće nuditi robu po cijeni koja je manja od njegove cijene koštanja (zbir svih troškova proizvodnje), i obratno. Pod uticajem smanjenja ili povećanja troškova proizvodnje, i drugih faktora (pri istoj cijeni), ponuda će se povećavati u položaj S’ ili smanjivati u položaj S’’, što je na grafiku predstavljeno isprekidanom linijom u pomjerenom položaju krive ponude u desno ili u lijevo. Zbog sniženja ili povećanja cijene ponuda q0 koja odgovara tački A0 će se smanjivati do q' (odgovara tački A’) ili povećavati do q'' (odgovara tački) A’’. Potrebno je, dakle, razlikovati kretanje po istoj krivoj ponude (promjena količine ponude zbog promjene cijene) od pomjeranja krive tražnje u desno ili u lijevo (zbog promjene nekog drugog faktora ponude).

Kriva individualne ponude

“Trgovina je igra koja se igra u dvoje“.

Herbert N. Kesson

236

Tržišna ponuda nekog dobra je ukupna ponuđena količina svih količina koje nude svi prodavci za svaku cijenu. To znači da se kriva tržišne ponude dobija horizontalnim sabiranjem svih krivih individualne ponude.

Primjer: Pretpostavimo da Milica i Martina dnevno proizvode i nude kolače na tržištu u količinama i po

cijenama kao u tabeli koja slijedi.

Individualne ponude i tržišna ponuda kolača

količina ponude (u komadima)

cijena kolača (u €) Milica Martina tržište 0 0 0 0 1 50 0 50

1,25 130 130 260 1,50 200 240 440

2 350 450 800

Tržišna ponuda kao zbir individualnih ponuda

237

8.2 INDIVIDUALNA TRAŽNJA Potrošači (kupci) kao subjekti tražnje na tržištu formiraju tzv. efektivnu ili platežno sposobnu tražnju,

koja predstavlja stvarni zahtjev za potrošnjom određenih roba i usluga. Taj zahtjev odgovara

─ njihovoj subjektivnoj spremnosti (želji) i ─ njihovim objektivnim novčanim mogućnostima da kupe odgovarajuću količinu roba i usluga.

Zavisnost tražnje jabuka od cijene

Iz zakona opadajuće korisnosti izvdi se zakon

tražnje kao opadajuće funkcije na sledeći način: postoji beskonačno mnogo potreba, ali svaka od njih ima svoju granicu (zakon saturacije potreba ili zakon opadajuće korisnosti). Opšta korisnost stvari za čovjeka raste zajedno sa svakim prirastom njegovih zaliha te stvari, ali ne takvom brzinom s kojom se povećava ta zaliha. Dopunska korist, koju čovjek izvlači iz datog prirasta svoje zalihe bilo koje stvari, se smanjuje sa svakim novim njenim prirastom. Taj dio količine stvari moće se nazvati njegovom graničnom kupovinom, a korisnost njegove granične kupovine može se nazvati granična korisnost.

Ako se zakon opadajuće korisnosti prevede na jezik cijena, dolazi se do zaključka da raspolaganje

većom količinom zaliha bilo koje stvari znači spremnost da se plati manja cijena za dopunsku njenu količinu, pri ostalim jednakim uslovima, tj. pri istoj kupovnoj snazi novca i jednakoj količini novca koju posjeduje individua). Znači da se stalno smanjuje granična cijena kupčeve tražnje za dodatnim dobrom.Tražnja potrošača postaje efektivna samo tada kada cijena koju je on spreman da plati dostiže nivo pri kojem su prodavci spremni da prodaju. Što je čovjek bogatiji, manja mu je granična korisnost novca, pa svaki prirast njegovih novčanih sredstava povećava cijenu koju je on spreman da plati za bilo koje dobro (obratno, svako smanjenje njegovih novčanih resursa snižava cijenu koju je spreman da plati za bilo koje dobro. Da bi dobili potpunu predstavu o tražnji za bilo kojim dobrom, potrebno je utvrditi koju količinu te robe je neko spreman kupiti po svakoj od cijena po kojima se ta roba nudi. Cijena mjeri graničnu korisnost robe za svakog kupca individualno, jer su potrebe i materijalni položaj raznih ljudi različiti.

Tražnja se može tačno izraziti samo posredstvom spiska cijena po kojima je neka osoba spremna da kupi različite količine dobra (slika u nastavku pod a). Može se zaključiti da individualna tražnja predstavlja novčano izražene zahtjeve potrošača za kupovinom neke robe na tržištu po određenoj cijeni. Opšti zakon tražnje glasi: što je veća količina robe koja se želi prodati, to je potrebna njena niža cijena, da bi ona mogla naći kupca, ili, količina robe koja se traži raste pri sniženju cijena i smanjuje se pri smanjenju cijena.

Na slici pod b je kriva tražnje D (demand ) prikazana kao funkcionalna zavisnost količine tražnje od tržišne cijene. Potrebno je razlikovati kretanje po istoj krivoj tražnje (promjena količine tražnje zbog promjene cijene) od pomjeranja krive tražnje u desno ili u lijevo (zbog promjene nekog od faktora tražnje: dohotka, ukusa i sl.). Pod uticajem ostalih navedenih faktora (pri istoj cijeni) tražnja će se smanjivati D’’ (ulijevo) ili povećavati D’ (u desno), što je prikazano isprekidanom linijom. Npr. rast cijena jabuka (kao supstituta krušaka) dovodi do povećanja tražnje za kruškama, dok rast cijena benzina (kao komplementarne robe automobilima) dovodi do smanjenja tražnje za automobilima.

238

a) Kriva individualne tražnje

b) Pomjeranje krive tražnje

Suprotno zakonu ponude, kod zakona tražnje djeluje obratno funkcionalna zavisnost između tržišne

cijene i tražnje, tj. što je veća tržišna cijena, tražnja je manja, i obratno. Kriva tražnje opadajućeg oblika, i to zbog sledećih uticaja:

─ efekta supstitucije, ─ efekta dohotka, ─ zakona saturacije potreba i ─ zakona opadajuće granične korisnosti. Pored cijene, na nivo tražnje utiču i sledeći faktori: potrebe potrošača, njihov dohodak i ukusi,

očekivanja potrošača, cijene supstituta i komplementarnih roba, broj konkurentnih kupaca i niz drugih socijalnih, psiholoških, demografskih i estetskih činilaca, koji leže u osnovi krive tražnje.

Tržišna tražnja nekog dobra je zbir traženih količina svih količina toga dobra koje žele da kupe svi kupci za svaku cijenu. To znači da se kriva tržišne tražnje dobija horizontalnim sabiranjem svih krivih individualne tražnje.

Primjer:

Pretpostavimo da kupci Milicinih i Martininih kolača dnevno na tržištu traže kolače u količinama i po cijenama kao u tabeli koja slijedi.

Individualne tražnje i tržišna tražnja kolača

količina tražnje (u komadima)

cijena kolača (u €) za Milicinim kolačima za Martininim kolačima tržište 0 360 440 800 1 180 215 395

1,25 135 170 305 1,50 95 110 205

2 0 0 0

239

Tržišna tražnja kao zbir individualnih tražnji

8.3 RAVNOTEŽA I NERAVNOTEŽA PONUDE I TRAŽNJE

Kriva ponude S predstavlja hipotezu o ponašanju proizvođača, a kriva tražnje D hipotezu o ponašanju kupaca (potrošaša).

Ravnoteža ponude i tražnje

Veličine na x-osi predstavljaju nivo proizvodnje q, a na y-osi nivo cijena p. U tački Q1 cijena tražnje p2 (Q1D1) je veća od cijene ponude p1 (Q1S1), pa je proizvodnja rentabilna i može da raste (veličina obima proizvodnje 0Q1 pomjera se desno). U tački Q2 cijena tražnje p1 (Q2D2) je manja od cijene ponude p2 (Q2S2), pa proizvodnja nije rentabilna, mora da se smanjuje, tj. veličina obima proizvodnje 0Q2 pomjera se lijevo. U tački E (Equlibrium) ponuda i tražnja su jednake, nalaze se u stanju ravnoteže, tako da duž Epe (ili pe) predstavlja ravnotežnu cijenu, a duž Eqe ravnotežnu količinu.

240

Cijenu robe određuju granična korisnost i troškovi proizvodnje (Marshal). Cijena po kojoj je kupac saglasan da plati robu izražava stepen korisnosti robe, a cijena koju određuje prodavac ima u svojoj osnovi troškove proizvodnje. Cijene se ne formiraju traženjem prosjeka (”susretanjem”), nego putem specifičnog kompromisa između kupca i prodavca, kao granično prihvatljive cijene od strane tražnje i od strane ponude, odnosno, kako kaže Marshal: ”Princip 'troškova pro-izvodnje' i princip 'krajnje korisnosti' ... čine sastavne djelove opšteg zakona tražnje i ponude - svaki od njih se može upo-rediti s jednim krakom makaza”. Navedene ”makaze” su omo-gućile stvaranje grafičkog modela koji jasno prikazuje mnoge ekonomske pojave.

Makaze cijena

E

0

ravn

ote

žna

cije

na

ravnotežnakoličina

količina

ponuda

tražnja

cij

en

a

U tržišnim uslovima konkurencija doprinosi sinhronizaciji (usklađivanju) ponude i tražnje, odnosno njihovih odgovarajućih cijena i količina, što dovodi do njihovog izjednačavanja. Tačka izjednačavanja E naziva se ravnotežna tačka i predstavlja kombinaciju ravnotežne cijene pe (koja podrazumijeva jednakost cijene ponude ps i cijene tražnje pd) i ravnotežne količine qe (koja podrazumijeva jednakost količine ponude i količine tražnje).

Deficit i suficit

Grafik ponude i tražnje, pored njihove ravnoteže, pokazuje i mjesta njihove neravnoteže. Žuta osjenčena površina iznad ravnotežne tačke predstavlja suficit ili višak ponude nad tražnjom, koji dovodi do sniženja cijene p2 na nivo ravnotežne cijene pe (strelica na dolje). Na nivou cijene p2 taj suficit je jednak duži AB. Plava osijenčena površina ispod ravnotežne tačke predstavlja deficit ili manjak ponude u odnosu na tražnju, što dovodi do povećanja cijene p1 na nivo ravnotežne cijene pe (strelica na gore). Na nivou cijene p1 taj deficit je jednak duži MN. Tržište stihijno i automatski reaguje i doprinosi formiranju ravnotežne cijene u većini slučajeva, što je Adam Smith nazvao mehanizmom ”nevidljive ruke” (samoregulacije).

Visoke cijene tražnje pokazuju da se radi o relativnoj rijetkim dobrima, što iznuđuje spremnost kupaca

da za njih plate visoku cijenu, a samim tim predstavlja motivaciju za njihovu proizvodnju (i obratno). Na prostoru između maksimalnih cijena tražnje (po kojima je potrošač spreman da kupi određene količine nekog dobra) i minimalnih cijena ponude (po kojima je prodavac ili proizvođač spreman da proda određenu ko-ličinu nekog dobra) dolazi do usklađivanja ponude i tražnje i obrazovanja ravnotežne cijene, čiji se nivo čes-to mijenja, zavisno od promjene ponude i tražnje.

8.4 PROMJENE TRŽIŠNE RAVNOTEŽE

Porast ili smanjenje bilo koje od tržišnih komponenti (ponude ili tražnje) dovodi do narušavanja uspos-tavljene tržišne ravnoteže. Načine izlaska iz ravnoteže i njenog ponovnog uspostavljanja objasnićemo na uslovnom i pojednostavljenom modelu tržišta hleba, u kojem polazimo od sledećih pretpostavki:

241

─ količina tražnje hleba Dh zavisi od cijene hleba ph i ukupnog raspoloživog budžeta potrošača B, tj. Dh= f(ph, B),

─ ponuda hleba koje pekare mogu nuditi na tržištu Sh zavisi od cijene brašna pb i cijene hleba ph, tj. Sh

= f (pb, ph), ─ cijena hleba se mijenja tako da obezbjeđuje ravnotežu ponude i tražnje na tržištu hljeba, tj. Dh = Sh, ─ u modelu su zadane dvije egzogene promjenjive (ukupni dohodak B i cijena brašna pb) i dvije endo-

gene promjenjive (cijena hleba ph i količina hleba qh).

Polazni model ravnoteže

Objašnjenje grafika: a) kriva tražnje pokazuje međusobni odnos tražnje hleba Dh i cijene hleba ph pri postojanom nivou ukupnog dohotka B, b) kriva ponude hleba Sh pokazuje međusobni odnos između ponuđene količine hleba qh i cijene hleba ph pri konstantnoj cijeni brašna ph i c) u tački E presjeka krive ponude hleba Sh i krive tražnje hleba Dh uspostavlja se ravnoteža na tržištu hleba, jer je u ravnotežnoj tački E ponuda hleba Sh jednaka tražnji hleba Dh. Tački E odgovaraju ravnotežna količina qe i ravnotežna cijena pe.

Model tržišta hleba pokazuje kako promjena bilo koje od dvije egzogene promjenjive utiče na promjenu

endogenih promjenjivih. To znači da su moguće 4 varijante uticaja i to: porast dohotka, smanjenje dohotka, porast cijene brašna i smanjenje cijene brašna.

U slučaju porasta dohotka potrošača B dolazi do povećanja tražnje za hlebom (u desno-gore, iz položaja Dh u D’h) što dovodi do posledičnog povećanja cijene hleba ph, koja će rasti sve dok se ponovo ne uspostavi ravnoteža ponude i tražnje hleba u tački E’ (koja predstavlja kombinaciju veće ravnotežne tržišne cijene p’e i veće ravnotežne količine q’e ).

U slučaju smanjenja dohotka potrošača B smanjuje se tražnja potrošača za hlebom, tj. pomjera se kriva tražnje Dh u lijevo-dolje iz položaja Dh u D’h, što dovodi do posledičnog smanjenja cijene hleba ph, koja će opadati sve dok se ponovo ne uspostavi ravnoteža ponude i tražnje hleba u tački E’, koja predstavlja kombinaciju manje ravnotežne cijene p’e i manje ravnotežne količine q’e.

Uticaj povećanja dohotka

Uticaj smanjenja dohotka

U slučaju smanjenja cijene brašna pb dolazi do povećanja proizvodnje (ponude) hleba Sh, što se na gra-

fiku odražava pomjeranjem krive ponude Sh desno-dolje u položaj S'h. Cijena hleba ph opada sve dok se ne izjednače ponuda Sh i tražnja hleba Dh u novoj ravnotežnoj tački E’, koji predstavlja kombinaciju manje ravnotežne cijene p’e i veće ravnotežne količine q’e.

242

Uticaj porasta cijene brašna

Uticaj smanjenja cijene brašna

U slučaju porasta cijene brašna dolazi do smanjenja proizvodnje (ponude) hleba Sh, što se na gra-fiku

odražava pomjeranjem krive ponude Sh lijevo-gore u položaj S'h. Cijena hleba ph raste sve dok se ne izjednače ponuda Sh i tražnja hleba Dh u novoj ravnotežnoj tački E’, koja predstavlja kombinaciju veće ravnotežne cijene p’e i manje ravnotežne količine q’e.

8.5 ELASTIČNOST PONUDE I TRAŽNJE Ponuda i tražnja kod raznih dobara imaju različite nagibe, tj. različito reaguju na promjene cijene, što se

u ekonomiji tumači da imaju različite elastičnosti. Pojam elastičnosti ima veliki značaj u izučavanju odnosa dvaju ekonomskih pojava, posmatranog u njihovom mijenjanju i uzajamnom djelovanju. Elastičnost ili rea-gibilnost predstavlja uticaj promjena u kvantitetu jedne ekonomske pojave na kvantitet promjene druge eko-omske pojave. Za mjerenje tih uticaja i promjena koristi se koeficijent elastičnosti (), koji se dobija dije-ljenjem veličine relativnog (procentualnog) povećanja ili smanjenja jedne pojave veličinom relativnog pove-ćanja ili smanjenja druge pojave. Koeficijent elastičnosti pokazuje u kojoj mjeri promjena (porast ili smanjenje) jedne posmatrane pojave izaziva promjenu (porast ili smanjenje) druge posmatrane veličine. Za pojavu koja se posmatra kaže se da je elastična ako je 1, ili neelastična ako je 1, a jedinično (propor-cionalno) elastična ako je = 1 (tj. u slučaju kada se procentualna promjena ponude nekog proizvoda kom-penzuje istovjetnom procentualnom promjenom cijene).

Elastičnost ponude s u odnosu na promjenu cijene se izračunava prema sledećem obrascu:

100

100

p

pS

S

si

predstavlja odnos između procentualne promjene količine ponude u odnosu na procentualnu promjenu cijene.

Primjer: Pri povećanju cijene mesa sa 10 na 12 € povećala se ponuda mesa sa 1500 na 2000 kg. U tom slučaju je

S = 1,665 1, jer je 665,1

%20

%3,33

10010

1012

1001500

15002000

S

što znači da je ponuda mesa elastična u odnosu na promjenu cijene, jer promjena cijene za 20% izaziva procentualno veći porast ponude mesa (33,3%), ili, promjena cijena za 1% dovodi do povećanja ponude mesa za 1,665%.

243

U slučajevima kada ponuda uopšte ne reaguje na promjene cijena radi se o savršeno neelastičnoj ponudi (s = 0), a u slučajevima kada se pri bilo kojoj promjeni ponude neke robe ili usluge cijena ne mijenja, radi se o apsolutno elastičnoj ponudi ( = ), što je prikazano na slici. Jedinična elastičnost (S = 1) znači da se pri konkretnoj promjeni cijene ponuda mijenja za isti procentualni iznos.

Elastičnost tražnje u odnosu na promjenu cijene (cjenovna elastičnost tražnje) pokazuje promjenu

(osjetljivost, reagibilnost) obima tražnje na promjenu cijene, a izračunava se prema obrascu

100

100

p

pD

D

si

predstavlja odnos između procentualne promjene količine tražnje u odnosu na procentualnu promjenu cijene. Primjer: Pri povećanju cijene mesa sa 10€ na 13€ smanjila se tražnja mesa sa 2000kg. na 1200 kg. U tom slučaju

je D = 2,22 1, jer je 122,2

%30

%6,66

10010

1013

1001200

12002000

S, što znači da je tražnja mesa elastična u odnosu na

promjenu cijene, jer promjena cijene za 30% izaziva procentualno veći porast ponude mesa (66,6%), ili, promjena cijena za 1% dovodi do povećanja tražnja mesa za 2,22%.

U odnosu na promjene cijena tražnja može biti jedinično elastična (D =1), savršeno elastična (D = ), savršeno neelastična (D = 0), elastična (D 1) i neelastična (D 1).

Metodologija izračunavanja cjenovne elastičnosti tražnje ima svoju specifičnost, koja proizilazi iz zakona tražnje: tražnja i cijena se nalaze u obratno proporcijalnoj zavisnosti (s povećanjem cijene tražnja opada, i obratno). To znači da bi elastičnost tražnje uvijek bila negativna, jer apsolutni prirasti tražnje i cijene imaju različit predznak (plus i minus). Zato se pri računanju apstrahuje različit predznak i uslovno se elas-tičnost tražnje uzima kao pozitivna veličina. Pored toga, pri računanju relativnih promjena tražnje i cijene uzimaju se polazne veličine od kojih se računaju promjene, i obično se preporučuje računanje u prosječnim (srednjim) veličinama.

Primjer: Pri porastu cijene mesa sa 8 na 10 € po kilogramu tražnja je smanjena sa 2000 na 1800 kg. U tom

slučaju je 47,0

22,22

526,10

1009

2

1001900

200

D

, što znači da je tražnja neelastična, jer se pri povećanju cijene za 1%

tražnja smanjuje za 0,47%.

Na elastičnost tražnje utiču sledeći faktori:

─ postojanje kvalitetnih supstituta (što je više supstituta nekog proizvoda, tražnja za njima je elastičnija),

─ veličina dohotka, ─ kvalitet proizvoda (tražnja za luksuznom robom je cjenovno elastična, a za osnovnim životnim

namirnicama je neelastična), ─ količina zaliha, ─ očekivanja potrošača itd.

244

Dohodak je, pored cijene, nazvažniji faktor tražnje, pa se zato izračunava i elastičnost tražnje u odnosu na dohodak (dohodna elastičnost tražnje). Poznato je da s povećanjem dohotka rastu potrebe za trajnim pot-rošnim dobrima (u zemljama u razvoju) i za uslugama (u razvijenim zemljama). Inače je očigledno i doka-zano da potrošnja (tražnja) zavisi od veličine dohotka. Dohodna elastičnost tražnje predstavlja odnos iz-među procentualne promjene količine tražnje i procentualne promjene dohotka, tj.

100

100

pr

prBD

B

B

D

D

.

Za razliku od cjenovne elestičnosti tražnje, koja se pri računanju uvijek uzima kao pozitivna (D 0), dohodna elastičnost tražnje DB može biti i pozitivna i negativna. Za robe za koje tražnja opada s rastom dohotka (robe slabog kvaliteta) dohodna elastičnost tražnje je negativna (DB 0). Za kvalitetne robe je pozitivna, a može biti elastična (1 DB 0) ili neelastična (DB 1). Ona zavisi od značaja određenih dobara za porodicu (što su potrebnija, elastičnost je manja), od stepena luksuznosti dobara (što su luksuznija, veća je elastičnost), od konzervativnosti potrošača (pri povećanju dohotka konzervativni potrošači teže prelaze na kupovinu skupljih roba) itd.

U praksi se često koristi i unakrsna cjenovna elastičnost tražnje za slučajeve kada tražnja za dob-rom X zavisi od cijene proizvoda Y (npr. za vrijeme energetske krize ili nestašica benzina opada tražnja za većim automobilima, koji troše više goriva). Zavisnost tražnje robe X od promjene cijene robe Y može se prikazati na sledeći način:

Y robe cijene promjena %

X robe traznje kolicine promjena %yx , .

Unakrsna cjenovna elastičnost tražnje se pojavljuje kod komplementarnih roba i supstituta. Kod

komplementarnih roba ona je negativna (x,y 0), jer sa rastom cijene jedne robe opada tražnja za drugom robom (navedeni primjer sa benzinom i automobilima više klase). Kod supstituta ona je pozitivna (x,y o ), jer s rastom cijene jednog proizvoda raste tražnja za drugim proizvodom (konkurišuće robe: razni automobili iste klase i sl.).

8.6 MAKSIMIZIRANJE KORISNOSTI POTROŠAČA

Osnovne limite ponašanju potrošača postavljaju raspoloživi dohodak (u koji ulaze razna moguća prima-nja: plata, pomoć, kirija i sl.) i tržišne cijene. Oni su, kako smo vidjeli u ranijem izlaganju, predstavljeni tzv. budžetskim ograničenjem, tj. ograničenim izborom kombinacija proizvoda koje potrošač može kupiti. Jasno je da sve raspoložive kombinacije izbora potrošača između dva pretpostavljena proizvoda (npr. mesa i hleba, ili grupe proizvoda, kao što su luksuzna i egzistencionalna dobra) predstavljaju moguće kompromisne odluke potrošača. U bilo kojoj izabranoj kombinaciji potrošača, alternativne izabrane količine jednog proizvoda iz-jednačavaju se s određenim količinama drugog proizvoda. Npr. potrošač je odlučio da za svoj dohodak platu kupi 100 vekni hleba i 10 kg mesa.Takođe smo ranije objasnili verifikovanu ideju da potrošač dodatnom kupovinom istog dobra povećava svoju ukupnu korisnost, ali da zbog djelovanja zakona saturacije potreba opada granična korisnost tog dobra. To ćemo jasno prikazati na slici na nešto drugačiji način od grafika iz ranijeg izlaganja.

245

Iz slike se vidi da granična korisnost stalno opada s dodatnom je-dinicom kupljenog proizvoda, jer se potrošnja sve više zasićuje (za-dovoljava). U skladu sa zakonom granične korisnosti, potrošač će ku-povati dodatne količine (jedinice proizvoda) samo ako im cijena opada, čime se objašnjava logika zakona tražnje. Pošto potrošač, kako smo naveli, vrši kompromise, odnosno izbor između alternativnih kombinacija proizvoda, postavlja se pitanje za koju će se on kombi-naciju odlučiti? Ekonomska logika nalaže potrošaču izbor one kombinacije koja mu pri fiksiranom dohotku i datim cijenama omogućuje maksimalno za-dovoljenje potreba. Drugim riječima, potrošač mora rasporediti svoja novčana sredstva tako da mu kupovina poslednje novčane jedinice obezbijedi jednaku graničnu korisnost kao i pri ranijim kupovinama.

Na taj način se formuliše pravilo maksimiziranja korisnosti potrošača, prema kojem se isto postiže

izborom takve kombinacije dobara koja odgovara budžetskom ograničenju i pri kojoj je odnos granične korisnosti raznih dobara prema njihovim cijenama jednak za sve kombinacije, tj.

Ydobracijena

Ydobrakorisnostgran

Xdobracijena

Xdobrakorisnostgran

....

......

....

....... .

Korišćenjem navedenog pravila može se objasniti i efekat supstitucije, jer smanjenje cijene dobra X čini

ga jeftinijim u odnosu na dobro Y, što stimuliše potrošača da vrši zamjenu, jer se na aj način postiže veća korisnost.

8.7 VIŠAK POTROŠAČA I PROIZVOĐAČA

Kriva tražnje pruža odgovor na pitanje koliko je potrošač spreman da plati za dopunsku jedinicu određenog dobra, pod uslovom da on već posjeduje određenu količinu tog dobra, ili: koju količinu nekog dobra je potrošač spreman da kupi zavisno od cijene te robe. Na slici je prikazana kriva tražnje konkretnog potrošača za mesom, čija je tržišna cijena za 1kg=10 €. Po toj cijeni potrošač mjesečno kupuje 6 kg. mesa.

Kriva tražnje pokazuje da je 10 € maksimalna cijena koju je potrošač spreman da plati za šesti kilogram mesa. Ako bi cijena mesa porasla na 10,5€, potrošač bi smanjio kupovinu mesa na 5kg. itd. Visina krive tražnje u raznim tačkama (količinama) označena je pravougaonim stupcima i pokazuje maksimalnu cijenu koju je potrošač spreman da plati za svaku jedinicu mesa koju troši (kilogram). Taj maksimum cijene se smanjuje u mjeri povećanja količine potrošnje, što potpuno odgovara zakonu opadajuće granične korisnosti i zakonu saturacije. Sve do ravnotežne tačke E potrošač kupuje meso po manjoj cijeni od cijene koju je spreman da plati za svaki dodatni kilogram mesa.

Razlika između maksimalne cijene po kojoj je potrošač spreman da plati za svaku jedinicu robe i tržišne cijene te robe koju potrošač faktički plaća naziva se višak potrošača koji otpada na tu jedinicu robe. Npr. za prvi kilogram mesa potrošač je spreman da plati 12,5€, što znači da potrošački višak za prvu jedinicu (kilogram) mesa iznosi 12,5-10=2,5 € itd. Spajanjem potrošačkog viška za sve kupljene količine mesa dobija se osjenčena površina trougla iznad ravnotežne tržišne cijene, koja je predstavlja veličinu ukupnog potrošačkog viška na tržištu mesa.

246

Višak potrošača

Višak potrošača i proizvođača

Navedeno rezonovanje može se proširiti i na ponudu na tržištu koju formiraju proizvođači. Visina krive ponude predstavlja minimalnu cijenu po kojoj je proizvođač spreman da proda jedinicu robe. Sve do pre-sjeka krive ponude sa tržišnom (ravnotežnom) cijenom proizvođač dobija određeni višak po jedinici proiz-voda, koji se stalno smanjuje. Ukupni višak proizvođača prikazan je na slici tamnije osijenčenom površinom. Dakle, i proizvođači i potrošači na tržištu dobijaju određeni višak (korist), zbog čega i postoji tržište. Zbir potrošačkog i proizvođačkog viška predstavlja ukupnu isplativost od trgovine.

247

PROIZVODNJA, TROŠKOVI I MAKSIMIZACIJA DOBITI FIRME 9

9.1 PROIZVODNA FUNKCIJA I PROIZVODNE MOGUĆNOSTI U procesu proizvodnje uzajamno djeluju svi faktori proizvodnje, dopunjuju se i ponekad zamjenjuju je-

dan drugoga. Organizatori proizvodnje mogu imati razne ciljeve: da proizvedu određenu količinu proizvoda uz minimalne troškove, da proizvedu optimalnu količinu roba i usluga koja donosi najveću dobit, da opti-malno zaposle sve faktore proizvodnje u preduzeću itd. Proizvodna funkcija je tehnički odnos koji pokazuje uzajamnu vezu između ukupnih ulaganja raznih faktora proizvodnje (x1, x2, x3 ... xn) i ostvarene količine (obima) proizvodnje P, tj. P = f (x1, x2, x3 ...xn). Ona izražava maksimalne obime proizvodnje koji mogu biti proizvedeni uz pomoć jedne ili druge količine resursa pri datom nivou tehničkih znanja. Njen značaj je u tome što pokazuje postojanje:

─ alternativnih mogućnosti, pri kojima različite kombinacije faktora proizvodnje obezbjeđuju jednaki obim proizvodnje i

─ mogućnost zamjene faktora proizvodnje i ─ pošto su moguće različite kombinacije, znači da postoji varijanta pri kojoj je moguće postići

optimalnu kombinaciju faktora proizvodnje. Proizvodne mogućnosti su mogućnosti društva da proizvede ekonomska dobra pri punom i efikasnom

korišćenju svih raspoloživih resursa, na datom nivou razvoja tehnologije. Pošto su proizvodni resursi rijetki, mogućnosti proizvodnje su ograničene, tako da je potrebno donijeti odluku koje robe i usluge treba a koje ne treba, proizvoditi, tj. potrebno je izvršiti izbor između raznih alternativa. To je suština problema koji je defi-nisan pitanjem šta proizvoditi.

Kriva proizvodnih mogućnosti

AB

CD

E

M

T

S

N10

20

30

40

50

10 20 30 40 50 60 700

teretna vozila

luksuzna vozila

Radi ilustracije, pretpostavimo da se radi o usmjeravanju resursa na proizvodnju dva proizvoda (teretna i luksuzna vozila) pri datom nivou tehnologije. Na uslovnom prim-jeru krive proizvodnih mogućnosti prikazane su razne ko-mbinacije zamjene teretnog vozila luksuznim (A,B,C i D). Svaka kombinacija unutar grafika krive proizvodnih mo-gućnosti (npr. tačka M) pokazuje da resursi nijesu u pot-punosti iskorišćeni. Ograničenost ljudskih i materijalnih resursa čini nemo-gućom proizvodnju (kombinaciju dva proizvoda) izvan krive proizvodnih mogućnosti (tačka T).

“Svi ljudi stalno nastoje da poboljšaju svoje bogatstvo“.

Adam Smith

248

Veliki značaj ove krive je u tome što pokazuje da je u ekonomiji pune zaposlenosti uvijek obavezno da se zbog proizvodnje jedne robe proizvođač mora odreći od proizvodnje druge robe. To pretpostavlja da neki resursi mogu biti usmjereni s proizvodnje jedne robe na proizvodnju druge. Odluka da se prednost da proizvednji veće količine teretnih vozila znači da će se proizvesti manja količina luksuznih vozila. Povećanje proizvodnje jednog dobra s postojećim resursima nije moguće bez smanjenja drugog dobra.

Svaka tačka na krivoj proizvodnih mogućnosti ima svoju alternativnu “cijenu” koja označava odricanje od drugih mogućnosti. Što se više približavamo krajevima krive (većoj proizvodnji jednog ili drugog dobra), sve se više povećava alternativna cijena. Dalje, jasno je da svaka odluka o proizvodnji konkretne kom-binacije dobara X i Y znači drugačiju kombinaciju potrebnih resursa. Jasno je da moguća odluka o maksi-malnoj proizvodnji jednog ili drugog resursa (krajnje tačke na krivoj) znači smanjivanje efikasnosti koriš-ćenja resursa, jer se njihova alokacija drastično remeti, tako da neki mogu ostati i neiskorišćeni.

Problem šta proizvoditi je istovremeno i mikroekonomskog i makroekonomskog karaktera. On pretpos-tavlja stalno usklađivanje proizvodnje na relaciji mikroekonomija-makroekonomija. Da bi firme, privreda i društvo u cjelini odgovorilo na ovo pitanje, potrebno je prethodno odgovoriti na nekoliko značajnih pitanja kao što su:

─ koje količine dobara su potrebne (prema zahtjevima tržišta), ─ koliki su troškovi proizvodnje raznih dobara, ─ koja proizvodnja je rentabilnija, efikasnija, produktivnija, ─ kod koje proizvodnje postoje komparativne prednosti, ─ koja proizvodnja je intenzivna, a koja ekstenzivna, koja inovacijska, a koja mobilizacijska, ─ kako proizvodnja utiče na zaposlenost i zagađenje čovjekove okoline i ─ kolike su proizvodne mogućnosti, a kolike mogućnosti realizacije na domaćem i inostranom tržištu

itd.

9.1.1 Proizvodna funkcija i granični proizvod rada Proizvodnja se ostvaruje korišćenjem (kombinovanjem) raznih faktora proizvodnje. Granični proizvod

nekog faktora proizvodnje se izražava u nekim fizičkim jedinicama mjere (npr. broju automobila, tonama čelika i sl.). Pretpostavimo da u praksi postoji sledeći primjer:

─ vlasnik ograničene zemljišne parcele od 1 hektara se odlučio da proizvodi krompir, što znači da neće

davati zemlju pod zakup, ─ zanemaruju se svi ostali troškovi (transporta, poreza, sjemena i dr.), ─ zanemaruju se klimatski i ostali uslovi, ─ preduzetnik svake naredne godine zapošljava još jednog novog radnika, ─ cijena krompira na tržištu je u dugom roku stabilna i iznosi 0,5 € za 1 kg, ─ ukupni troškovi po jednom radniku (plata) u toku jedne sezone u kojoj se krompir proizvodi takođe

su fiksni i iznose 600€. Granični proizvod resursa predstavlja priraštaj obima proizvodnje izazvan dodatnim ulaganjem jedinice

nekog resursa, pri nepromijenjenoj količini ostalih resursa. U našem primjeru se zapošljavanjem svakog dopunskog radnika stvara određeni dopunski (granični) proizvod. Npr. ako pođemo od podatka da su 3 radnika proizvela 7,2 tona krompira, a 4 radnika 8,6 tona krompira, granični proizvod od novog (četvrtog) zaposlenog radnika je 1,4 tona krompira itd.

249

Granični proizvod rada i profit

Sa slika je primijetno da zapošljavanjem novih radnika prinos krompira mjeren graničnim pro-izvodom, ali i prosječnim proizvodom, stalno opada. Navedenu pojavu ćemo objasniti u nas-tavku. Prethodno ćemo izračunati obim proiz-vodnje do kojeg se zemljoradniku isplati proiz-vodnja krompira, imajući u vidu troškove radni-ka (radi jednostavnosti, u ovom primjeru zane-marujemo troškove eventualnog zakupa zem-ljišta, oplemenjivanja zemljišta đubrivom, trans-port i druge troškove). Drugim riječima, treba da izračunamo koliko se zemljoradniku isplati da zaposli radnika?

Ukupni i granični proizvod rada

Granični proizvod rada

Očigledno je da se ta granica nalazi kod izjednačavanja troškova rada i prihoda od prodatog graničnog

proizvoda tog istog broja radnika. U našem slučaju je to obim proizvodnje od 8,6 tona koji proizvodi 4 radnika, pri kojem preduzetnik ostvaruje dobit od 300€. U slučaju da zaposli petog radnika, ostvario bi gubitak od 150€. Do navedenog zaključka smo mogli doći koristeći se pokazateljima graničnog proizvoda. Naime, zapošljavanjem četvrtog radnika ostvaruje se granični proizvod od 1,4 tone, što donosi preduzetniku dodatni prihod od 700 €.

9.2 ZAKON OPADAJUĆEG PRINOSA Krive ukupnog i graničnog proizvoda odražavaju djelovanje zakona opadajućeg prinosa, jer s dodatnim

ulaganjem jedinica promjenjivog faktora (rada) pri fiksnoj količini drugog resursa (kapitala) prinos stalno opada, odnosno granični proizvod svake dodatne jedinice resursa opada s povećanjem količine tog faktora, uz konstantne zalihe ostalih resursa. Zakon opadajućih prinosa takođe odražava i proizvodnu funkciju, jer konstatuje odnos između ulaganja resursa u proizvodnju (npr. rada) i rezultirajuće proizvedene količine dobara koju je omogućilo ulaganje konkretnog resursa.

250

U praksi se često događa da obim proizvodnje nekog dobra u početku naglo raste u skladu s dodatnim ulaganjima jednog resursa (npr. radne snage u poljoprivredi) pri fiksnoj količini drugih resursa. Vremenom, poslije određenog obima proizvodnje, dolazi do toga da ulaganje promjenjivog resursa (u našem slučaju rada) postaje sve manje produktivno, jer novi prinosi (granični proizvod) ne odgovaraju dodajnim ula-ganjima rada, tj. počinju da opadaju. Ovo opadanje dodatnih prinosa objašnjava se činjenicom da na nove dodajne količine ulaganja varijabilnog resursa otpadaju sve manje i manje količine fiksnih resursa s kojima se kombinuju u procesu proizvodnje.

Za razumijevanje zakona opadajućih prinosa navešćemo veoma prost primjer, u kojem polazimo od pretpostavke da se u proizvodnju krompira ulaže rad i ograničena parcela zemlje od 1 rala. Prve godine, radom jednog radnika ostvarena je proizvodnja od 1000 kg. krompira. Druge godine, radom dva radnika proizvedeno je 1500 kg. krompira, a treće godine je radom tri radnika proizvedeno 1700 kg. krompira, a četvrte godine je radom četiri radnika proizvedeno 1800 kg. krompira itd. Očigledno je da se dodajnim ula-ganjem rada ostvaruje sve manje i manje povećanje dodajnog prinosa (500, 200 itd.), jer je zemljišni resurs ograničen. Naravno, kao i u svim ekonomskim modelima, pojednostavili smo ekonomsku stvarnost i zane-marili klimatske prilike i druge faktore.

9.3 POJAM I PRIRODA TROŠKOVA Suština troškova je u transformaciji jednog pojavnog oblika ekonomske “vrijednosti” (resursa, dobra,

novca, usluge) u drugi željeni korisni pojavni oblik. Troškovi (costs) u opštem ekonomskom smislu predstavljaju mjeru nečega što treba da uloži da bi se dobilo nešto drugo u kupovini, razmjeni ili proizvodnji. U uslovnom smislu, dakle, troškovi se mogu posmatrati kao ulaganja čiji je cilj dobijanje neke druge vri-jednosti, ili kao cijena koštanja nečega. Jer, prilikom svake kupovine, kupac pita prodavca: koliko nešto košta, kolika je cijena toga ili koliko novca treba da potrošim da bih to kupio. U razmjeni je slično: učesnici moraju znati koliko nečega treba da potroše za nabavku nečega drugog. U proizvodnji se takođe mora izračunati koliko resursa treba utrošiti (uložiti) da bi se proizvela određena količina proizvoda.

Trošak u proizvodnji se obično posmatra kao novčano izraženo resursno ulaganje (input) koje je potrebno za dobijanje određenog nivoa proizvodnje (outputa). Drugim riječima, troškovi proizvodnje predstavljaju cjenovno izražene količine utrošaka pojedinih resursa, materijala, usluga, enegrije i sl. Eko-nomisti i menadžeri najčešće koriste pojam alternativnih troškova, za koje smo naveli da mjere vrijednost svih dobara od čije potrošnje moramo odustati, koje treba dati ili koja će biti izgubljena radi dobijanja nečega dugoga. Alternativni (oportunitetni) troškovi objašnjavaju prirodu svih troškova. Slično tome, cijena poka-zuje od čega se treba odreći da bi se nešto drugo nabavilo. Zato smo i naveli da se uslovno troškovi mogu tretirati kao cijena koštanja nečega.

9.3.1 Troškovi proizvodnje Proizvodnja bilo koje robe ili usluge nije moguća bez troškova određenih resursa. Zbog toga količina

roba i usluga koju proizvođači nude na tržištu zavisi ne samo od njihovih tržišnih cijena, nego i od nabavnih cijena potrebnih resursa i veličine utrošaka svih resursa neophodnih za proizvodnju tih roba i usluga. Veli-čina troškova proizvodnje (input), koji se uvijek iskazuju u novčanom izrazu), pri svakom nivou proizvodnje (output) zavisi od nivoa cijena resursa i od količine njihovih utrošaka.

Posmatranjem ponašanje troškova proizvodnje u kratkom roku, može se primijetiti da postoje od-ređeni troškovi koji su fiksni (Tf), tj. koji se ne mijanju u zavisnosti od obima proizvodnje. To su posebno kamate i anuiteti na zajmove preduzeća, zakupnina, amortizacija po vremenskom sistemu, premije osiguranja, troš-

251

kovi istraživanja itd. Pored fiksnih troškova, postoje i promjenjivi ili varijabilni troškovi (Tv), koji se po-većavaju s rastom obima proizvodnje. Tu spadaju troškovi sirovina, energije, materijala, rada, sitnog inventa-ra itd. Prema koeficijentu elastičnosti u odnosu na obim proizvodnje, varijabilni troškovi mogu biti propor-cionalni (rastu srazmjerno rastu obima proizvodnje), degresivni (rastu sporije od rasta obima proizvodnje) i progresivni (rastu brže od rasta obima proizvodnje), što je uslovno prikazano na slici koja slijedi.

Vrste varijabilnih troškova

prog

resiv

n i

prop

orc io

naln i

troškoviproizvodnje

0 obim proizvodnje

fiksni tr kovioš

degresivni

varij

abiln

i tro

škov

i

ukupni tr

oškovi

Prosječni varijabilni troškovi PTv predstavljaju odnos varijabilnih troškova i obima proizvodnje. Oni na početnim obimima proizvodnje opadaju, dostižu minimum, a onda počinju da rastu (zbog dejstva zakona u početku rastućih, a zatim opadajućih prinosa).

Prosječni ukupni troškovi PTuk opadaju do određenog nivoa obima proizvodnje, dostižu minimum na nivou proizvodnje koji je iza minimuma PTv , a onda počinju da rastu.

Ukupni troškovi proizvodnje Tuk predstavljaju zbir fiksnih i varijabilnih troškova (Tuk = Tf + Tv), što se takođe vidi na slici. Oni su jednaki zbiru količinskih utrošaka svih faktora proizvodnje pomnoženih s njiho-vim cijenama, tj.

Tuk = px X + py Y + pn N. Dijeljenjem ukupnih troškova proizvodnje s obimom proizvodnje dobijaju se prosječni ukupni troškovi

PTuk , tj. PTuk= Tuk / Q. U kratkom roku oni su jednaki zbiru prosječnih fiksnih i prosječnih varijabilnih troškova, tj. PTuk = PTf + PTv. Prosječni fiksni troškovi PTf opadaju s rastom obima proizvodnje, jer se fiksni troškovi dijele s obimom

proizvodnje.

252

Primjer:

Q

Tf Tv Tuk Tgr PTuk PTv PTf

1 2 3 4=2+3 5=4n-4n-1 6=4:1 7=2:1 8=3:1 0 1000 0 1000 1 ” 470 1470 470 1470 470 1000 2 ” 890 1890 420 945 445 500 3 ” 1265 2265 375 755 421 333 4 ” 1600 2600 335 650 400 250 5 ” 1920 2920 320 584 384 200 6 ” 2230 3230 310 538 371 166 7 ” 2535 3535 305 505 362 143 8 ” 2850 3850 315 481 356 125 9 ” 3180 4180 330 464 353,3 111

10 ” 3535 4535 355 453 353,5 100 11 ” 3900 4900 365 445 354,5 91 12 ” 4280 5280 380 439 356 83 13 ” 4680 5680 400 437 360 77 14 ” 5105 6105 425 436 364 71 15 ” 5560 6560 455 437 370 67 16 ” 6040 7040 480 440 377 62 17 ” 6550 7550 510 444 385 59

Grafici raznih vrsta prosječnih troškova

Tv

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

T

PTuk

PTf

Tgr

min

min

1000

500

250

o proizvodnjebim

253

9.3.2 Granični troškovi Granični troškovi (Tgr) predstavljaju porast (prirast) ukupnih troškova nastao zbog dodatnog jediničnog

porasta obima proizvodnje. To je prikazano na slici u nastavku.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

min

T

T

gr

uk ukupnitroškovi

graničnitroškovi

obim proizvodnje ( )q obim proizvodnje ( )q

Na slici se vidi da grafik graničnih troškova ima U oblik, tj. oni u početku opadaju, dostižu svoj mini-

mum i onda počinju da rastu. To se objašnjava djelovanjem zakona rastućeg prinosa u početku, i kasnijim djelovanjem zakona opadajućeg prinosa (jer dopunski troškovi u sve većoj mjeri otpadaju na troškove fiks-nih faktora proizvodnje). U kratkom roku, granični troškovi su određeni prirastom varijabilnih troškova. Veličina graničnih troškova jednaka je tangensu ugla koji tan-genta krive ukupnih troškova u određenoj tački zatvara s x-osom (apcisom). U segmentu krive ukupnih troškova A-A' nagib krive Tuk je određen odnosom

Tuk / Q =A'B / AB.

Ali, u slučaju neprekidne funkcije Tuk biće

lim Q 0 Tuk / Q = CB / AB = Tg,

što znači da je Tgr = Tg.

9.3.3 Pravilo graničnih i prosječnih troškova Empirijski podaci pokazuju da postoji značajna veza između graničnih i prosječnih troškova, jer su

prosječni troškovi nekad veći, a nekad manji od graničnih, a granični troškovi su jednaki prosječnim troš-kovima u tački minimuma prosječnih troškova. To znači da kriva Tgr siječe krive PTv i PTuk u tačkama nji-hovog minimuma, što je prikazano na slici. Suština ovog pravila je u tome što pokazuje da ako su granični troškovi dopunske jedinice proizvodnje manji od prosječnih troškova prethodne jedinice, to znači da pros-ječni troškovi opadaju. Obratno, prosječni troškovi rastu kada su granični troškovi viši od njih. Navedeno

254

pravilo je posebno značajno za menadžere, jer pokazuje da firma koja teži maksimalnom smanjenju pros-ječnih troškova treba da proizvodi samo do onog obima pri kojem su granični troškovi jednaki prosječnim.

0 q

T

TP T

P T

g ru k

v

m i n

m i n

9.3.4 Elastičnost ukupnih troškova Ukupni troškovi se mijenjaju u zavisnosti od promjene obima proizvodnje. Elastičnost ukupnih troškova

predstavlja njihovu osjetljivost na promjene obima proizvodnje, a mjeri se koeficijentom elastičnosti ukupnih troškova Ec, koji pokazuje za koliko procenata se mijenja veličina ukupnih troškova ako se obim proizvodnje

poveća za jedan procenat. Koeficijentom elastičnosti Ec izračunava se preko formule:

uk

ukuk

uk

c TQ

QT

Q

QT

T

E

.

On može biti veći, jednak ili manji od jedinice. Pošto je T

QTuk

gr i Q

T Tuk pr

1

, slijedi da je

1...

pr

grc T

TE

Analitički smisao ovog koeficijenta je u tome što pokazuje da će (u kratkom roku) procentualno brže ra-sti proizvodnja (output) od procentualnog rasta ukupnih troškova sve do tačke izjednačavanja graničnih i prosječnih troškova, poslije čega će procentualno brže rasti ukupni troškovi nego proizvodnja. Koeficijenat elastičnosti ukupnih troškova u dugom roku pokazuje zone ekonomičnog i neekonomičnog obima proiz-vodnje. Krećući se krivom prosječnih ukupnih troškova u dugom roku s lijeva u desno do tačke minimuma (u kojoj je prema definiciji Tgr = PTuk), nalazimo se u zoni rastućeg prinosa.U tački jedinične elastičnosti ukupnih troškova (Ec=1) nalazimo se na optimalnom obimu proizvodnje, nakon čega dolazi do neekonomske proizvodnje s aspekta njenog obima.

Primjer: Zbog povećane tražnje za hlebom, privatna pekara je povećala njegovu proizvodnju sa 1.000 na 1200

komada, što je dovelo do povećanja ukupnih troškova sa 800 na 900 €. U tom slučaju je:

6,1

5,12

20

100800

100

1001000

200

Q

QT

T

E uk

uk

c

što znači da je koeficijent elastičnosti ukupnih troškova elastičan (veći od jedinice), odnosno, pekara se na-lazi u zoni opadajućeg prinosa (neekonomične proizvodnje s aspekta ekonomije obima).

255

9.3.5 Oportunitetni troškovi Alternativni ili oprtunitetni trošak je vrijednost resursa u njegovoj najboljoj dostupnoj alternativnoj upo-

trebi. Oni predstavljaju troškove ispuštenih mogućnosti upotrebe određenih resursa u drugu svrhu koja je rea-lno dostupna. Radi se, dakle, o troškovima najbolje dostupne a ispuštene mogućnosti proizvodnje nekih dru-gih roba i usluga uz korišćenje istih faktora proizvodnje koji su uloženi u tekuću proizvodnju. Uvijek postoji mogućnost alternativne upotrebe faktora proizvodnje. Te ispuštene alternativne mogućnosti upotrebe resursa (odluke o njihovom drugačijem korišćenju) upravo služe kao objašnjenje pojma alternativnih troškova, jer izbor jedne varijante upotrebe resursa znači gubitak neke druge varijante.

U preduzetničkoj djelatnosti se često postavlja pitanje do koje granice treba usavršavati proizvodnju ili produžavati neku drugu djelatnost, što je povezano s troškovima. Preduzetniku se nameće pitanje: da li su ti troškovi opravdani, ili bi oni uloženi u neku drugu djelatnost dali veći dohodak? U cilju donošenja pravilnih poslovnih odluka, potrebno je stalno upoređivati tekuće troškove s alternativnim troškovima. U tome je smisao alternativnih troškova, koji predstavljaju pokretački motiv maksimizacije faktorskih dohodaka. Npr. alternativni troškovi kapitala impliciraju izgubljeni dohodak koji bi se mogao dobiti u slučaju alternativnog načina njegove upotrebe datog kapitala, odnosno, to su troškovi izgubljene tzv. ”normalne dobiti”, pod ko-jom se podrazumijeva zvanična bančina kamata na odgovarajući uloženi kapital. Ako npr. preduzeće koristi sopstvenu opremu i (osim amortizacije) nema drugih troškova, jasno je da postoji i alternativna mogućnost upotrebe te opreme u vidu njenog davanja pod zakup. U tom slučaju visina mogućeg zakupa predstavlja iz-gubljeni alternativni dohodak od kapitala.

Primjer: Radi boljeg razumijevanja pojma i primjene alternativnih troškova u menadžerskoj praksi, navešćemo

jedan uprošćeni primjer za alternativne troškove četvorogodišnjeg studiranja na fakultetu. Pretpostavimo da se radi o samofinansirajućem studentu Fakulteta za pomorstvo Kotor, koji putuje jednom mjesečno kući u Nikšić, u Kotoru ima podstanarski status i hrani se u studentskoj menzi. Uopšteni godišnji budžet novčanih troškova za tog studenta izgleda ovako:

troškovi studiranja iznos u € školarina 300 knjige, sveske, olovke i sl. 150 prevoz 150 stanarina 600 hrana 200 lični troškovi 400 ukupno 1.800

Budžet alternativnih troškova, koji podrazumijeva da pomenuti student u najboljoj ispuštenoj moguć-

nosti ne studira nego radi kao konobar u Kotoru za mjesečnu platu od 250 € (godišnje 3.000 €), izgleda sas-vim drugačije. Jer, neki elementi iz studentskog budžeta bi u svakom slučaju ostali isti (prevoz i stanarina), neki bi sasvim nestali (školarina, knjige i ostalo), a neki bi se povećali (hrana i lični troškovi). Pored toga, student bi zarađivao platu. Međutim, pošto svaki menadžer računa upravo s troškovima izgubljenih moguć-nosti, jasno je da će u normalnoj situaciji poslije završetka studija fakultetsko obrazovanje omogućiti dobija-nje veće plate od konobarske. Zbog toga se student i odlučuje za izbor prve varijante: odustaje od konobar-ske plate i plaća troškove studiranja, računajući na dobijanje diplome i većeg stepena obrazovanja, koji pretpostavljaju i veću platu u budućnosti.

256

9.3.6 Pravilo najmanjih troškova

Svi mikroekonomski subjekti, domaćinstva i firme, nastoje da raznim uštedama minimiziraju svoje troškove proizvodnje, jer na taj način ostvaruju veću dobit. U preduzetničkoj praksi tržišne ekonomije postoji veliki broj mogućnosti za realizaciju biznisa. U svakom od biznisa za koji se menadžeri odluče postoji više mogućih kombinacija faktora proizvodnje. Postavlja se pitanje: kako menadžeri mogu na najjednostavniji način naći onu kombinaciju faktora proizvodnje koja omogućuje željeni rezultat uz najmanje troškove? Sli-čno pravilu maksimizacije korisnosti potrošača, u lit. za minimizaciju troškova proizvođača preporučuje izbor one kombinacije faktora proizvodnje u kojoj su jednaki odnosi graničnih proizvoda resursa prema nje-govoj cijeni, tj.

...itd(kamata) kapitala cijena

kapitala proizvod granicni

(plata) rada cijena

rada proizvod granicni

Ovim pravilom rukovode menadžeri u firmama prilikom izbora i kombinovanja raznih faktora proizvod-nje. Radi interpretacije prednje jednačine, pretpostavimo da je za isto dodajno ulaganje u faktore proizvodnje od 10.000 € odnos

5,0plata

rada proizvod granicni dok je odnos 1

kamata

kapitala proizvod granicni .

To znači da dodajno ulaganje u kapital daje dva puta veći dodajni proizvod, ili, za duplo manje ula-ganje

u kapital dobija se isti dodajni proizvod. Međutim, kada su ovi odnosi jednaki, kao što je to slučaj u našoj prethodnoj jednačini koja predstavlja pravilo najmanjih troškova, onda nema mogućnosti za dalje uš-tede u troškovima na datom obimu proizvodnje.

9.3.7 Implicitni i eksplicitni troškovi

Cijena zakupa, koju alternativno vlasnik može da dobije, predstavlja implicitni trošak. Radi se o tro-šku koji ne predstavlja novčani izdatak, ali ga eko-nomisti svakako uzimaju u obzir, jer je on izuzetno važan prilikom donošenja odluka. Jer, može doći do situacije da je mnogo bolje dati zemlju pod zakup, nego sam na njoj proizvoditi neku kulturu, što može dovesti do gubitka. Za razliku od implicitnih troš-kova, eksplicitni troškovi su oni koji ekonomskom subjektu nameću određeni novčani izdatak. Ekono-misti uvijek računaju ukupni (oportunitetni) trošak, koji obuhvata zbir implicitnog i eksplicitnog troška. Međutim, računovođe računaju samo eksplicitni tro-šak, tj. stvarno nastale novčane izdatke. Zato je eko-nomski profit u analizama uvijek manji od računo-vodstvenog profita.

Eksplicitni i implicitni troškovi

257

9.4 UTICAJ TROŠKOVA NA DOBIT PREDUZETNIKA

Ekonomski cilj preduzetnika je maksimizacija dobiti. Da bi se ona ostvarila, potrebno je voditi računa o racionalizaciji troškova proizvodnje i obezbjeđenju prodaje proizvedene količine roba i usluga. Pretpos-tavimo najprostiji slučaj: postojanje savrešene konkurencije (mnogo prodavaca i kupaca, opšta informisanost o cijenama i tehnologiji, slobodan ulazak i izlazak sa tržišta itd.) i kratki rok posmatranja.

Iako je maksimizacija dobiti direktno povezana s dostizanjem određenog obima proizvodnje, preduzet-niku je značajna maksimizacija dobiti, a ne maksimizacija proizvodnje (jer ona može dovesti do zastoja u realizaciji). Težnja za ostvarenjem maksimalne dobiti predstavlja zahtijev da se resursi koriste najefikasnije. Da bi utvrdili obim proizvodnje na kojem se ostvaruje maksimalna dobit, potrebno je prethodno objasniti kategorije ukupnog i graničnog dohotka, ukupnih i graničnih troškova, ukupne i granične dobiti i sprovesti analizu, koja pokazuje šta se dešava u slučaju kad firma riješi da proizvede dodatnu jedinicu proizvodnje.

Dobit kao razlika između ukupnog dohotka i ukupnih troškova

Primjer: U nastavku ćemo prikazati najjednostavnije načine maksimiziranja dobiti i modelirati ih tabe-larno i grafički sa uprošćenim i pretpostavljenim brojnim primjerima.

Obim pr. Q

Cijena p

Ukup. troš. Tuk

Ukup. doh. Duk

Ukup. dobit DBuk

Dobit po jedinici

Gran. troš. Tgr

Gran. doh. Dgr

Gran. dobit DB gr

0 55 1000 0 -1000 - - - - 10 ” 1350 550 -800 -800 35 55 20 20 ” 156 1100 -460 -230 21 55 34 30 ” 174 1650 -90 -30 18 55 37 40 ” 200 2200 200 50 16 55 39 50 ” 240 2750 350 70 40 55 15 60 ” 300 3300 300 50 60 55 -5 70 ” 385 3850 0 0 85 55 -30 80 ” 496 4400 -560 -70 111 55 -56

258

Pošto je ukupna dobit = ukupan dohodak - ukupni troškovi, tj. DBuk =Duk-Tuk (slika u nastavku), slijedi da je granična dobit = granični dohodak - granični troškovi, tj. DBgr =Dgr-Tgr.

Ukupni dohodak je jednak proizvodu prodane količine robe i njene cijene (Duk=Q x p). Granični dohodak je dopunski dohodak koji ostvaruje firma od prodane dopunski proizvedene jedinice. Postavlja se pitanje: kako preduzetnik (firma) ostvaruje obim proizvodnje pri kojem je dobit maksi-

malna? Na navedeno pitanje može se dati odgovor na razne načine. Najprostiji primjer prikazan je u nas-tavku.

Grafički prikaz tabele: zone dobiti i gubitka

100

200

300

400

0 10 20 30 40 50 60 70 80

gubitak

gubitak

zona dobitiDuk

Tuk

tro kovi idohodak

š

obim proizvodnje Firma ostvaruje maksimalnu dobit od 350€ na obimu proizvodnje od 50 jedinica. Treba razlikovati ukupnu dobit, koja se ostvaruje u zoni dobiti, od maksimalne dobiti, koja predstavlja

najveću razliku između ukupnog dohotka i ukupnih troškova.

9.4.1 Maksimizacija dobiti firme u kratkom roku

Sve dok proizvodnja dopunske jedinice dovodi do većeg porasta dohotka od porasta troškova (granični troškovi s rastom proizvodnje rastu), firma povećava proizvodnju. Kad proizvodnja dopunske jedinice do-vodi do manjeg rasta dohotka od rasta troškova (negativna granična dobit), firma čiji je cilj maksimizacija dobiti zaustavlja rast proizvodnje.

Pošto granična dobit mijenja svoj znak kada obim proizvodnje dostigne odgovarajući nivo, maksimalna dobit se ostvaruje pri obimu proizvodnje na kojem je granična dobit jednaka nuli, tj. kada se izjednače gra-nični dohodak i granični troškovi.

Na slici je prikazano kako opadaju, a zatim rastu granični troškovi, a granični dohodak pada s rastom obima proizvodnje.

259

Granična dobit predstavlja razliku između te dvije veličine. Ona se smanjuje s rastom proizvodnje, i to tako da postaje negativna veličina poslije nivoa proizvodnje N’, kada granični troškovi počinju da nadmašu-ju granični dohodak.

Sada je jasno zašto firma koja kao ciljnu funkciju ima maksimizaciju dobiti povećava proizvodnju samo do granice (tačke N) izjednačavanja graničnih troškova i graničnog dohotka: do te granice se ostvaruje pozitivna granična dobit, što znači da do te tačke raste ukupna dobit.

U konkretnom primjeru, firma će povećavati obim stolica sve dok se ostvaruje granična dobit. Sve dok

proizvodnja dopunske jedinice dovodi do većeg porasta graničnog dohotka od porasta graničnih troškova (vidjeli smo da granični troškovi s rastom proizvodnje rastu), firma povećava proizvodnju. Kada proizvodnja dopunske jedinice dovodi do manjeg rasta dohotka od rasta graničnih troškova (negativna granična dobit), firma čiji je cilj maksimizacija dobiti zaustavlja rast proizvodnje.

Zavisnost ukupnih troškova Tu od obima (količine) proizvodnje Q naziva se funkcija ukupnih troškova, koja se izražava odnosom Tu = f (Q). Ona se dobija korišćenjem odgovarajućih podataka za obim pro-izvodnje i troškove uloženih faktora proizvodnje (podrazumijevaju se njihove fiksne cijene, jer se s promje-nom cijena mijenja i funkcija ukupnih troškova). Pomoću ukupnih troškova se utvrđuje poslovni (finansijski) rezultat firme, jer dobit predstavlja pozitivnu razliku između ukupnog prihoda i ukupnih troškova.

Zone dobiti i gubitaka preko ukupnih prihoda i ukupnih troškova

260

Odnosi između a) ukupnih troškova, ukupnog prihoda Puk i dobiti (ili gubitka) i b) prosječnih troškova Tpr, cijene i dobiti (ili gubitka) prikazani su na slikama koje slijede. One objašnjavaju tzv. zone poslovnih rezultata kao intervale korišćenja proizvodnih kapaciteta u kojima se ostvaruje dobit (ili gubitak), kao i mrtvu tačku (prag) rentabilnosti MTR, koji predstavlja onaj nivo obima proizvodnje na kojem preduzeće ukupnim prihodom pokriva ukupne troškove, odnosno prodajnom cijenom pokriva prosječne troškove.

Zone dobiti i gubitaka preko cijene i prosječnih troškova

Pri donošenju svojih ekonomskih odluka firma uvijek teži, kako je navedeno, ostvarenju maksimalne dobiti, tj. maksimalne razlike između ukupnog prihoda i ukupnih troškova (Dmax = Puk - Tuk). Ukupan prihod jednak je proizvodu cijene i prodate količine, odnosno Puk = p x q.

Grafički prikaz ukupnog prihoda je kosa rastuća prava linija koja polazi iz koordinantnog početka. Njen nagib zavisi od veličine cijene, koja je u kratkom roku fiksna veličina.

9.4.2 Ravnoteža firme u kratkom i dugom roku U uslovima potpune konkurencije tržišna cijena je jednaka prosječnom prihodu firme i graničnom

prihodu firme, tj. p = Ppr =Pgr, a ravnoteža se u kratkom roku uspostavlja uz uslov jednakosti cijene i gra-ničnih troškova (p = Tgr), pa se ravnoteža uspostavlja pri postojanju jednakosti : p = Tgr = Ppr = Pgr .

Ravnoteža firme u kratkom roku

Na slici je prikazano da se u ravnotežnoj tački E sijeku krive graničnih troškova i cijene (odnosno graničnog pri-hoda i prosječnog prihoda). Lijevo od tačke E granični prihod (cijena) je veći od graničnih troškova, pa firma po-većava proizvodnju jer ostvaruje dobit. Desno od tačke E granični troškovi su veći od graničnog prihoda, što do-vodi do gubitka, pa se proizvodnja zaustavlja u tački Qe. Za razne tržišne cijene robe postoje razne ravnotežne tač-ke: za cijenu p1 ravnotežni obim proizvodnje je Q1 itd. Rastući dio krive graničnih troškova predstavlja geomet-rijsko mjesto tačaka koje povezuju funkcionalnu zavis-nost tržišne cijene i obima proizvodnje, što znači da isto-vremeno predstavlja krivu ponude) firme.

261

Vlasnici faktora proizvodnje i menadžeri koji upravljaju i vode računa o njihovom efikasnom angažo-vanju i korišćenju u procesu proizvodnje, moraju voditi računa o ponašanju fiksnih i svih ostalih troškova u dugom vremenskom periodu. Jer, firma posluje u promjenjivom i složenom okruženju, tako da postoje mno-gi faktori uticaja na troškove u dugom vremenskom roku, što se na pozitivan ili negativan način odražava na njenu konkurentsku sposobnost. Jasno je da menadžeri firme moraju brzo i pravilno reagovati na sve pojave koje utiču troškove proizvodnje. Kao primjer možemo navesti poslovanje pekare u situaciji smanjenja ili uki-danja državnih dotacija za brašno i hleb.

Zavisno od obima proizvodnje, krive ukupnih i prosječnih ukupnih troškova proizvodnje (po jedinici) u kratkom roku mogu imati različit raspored, tj. nalaziće se u sektoru manjeg ili većeg obima proizvodnje. Naravno, u dugom roku, firma samostalno odlučuje koliko će u kojem periodu proizvoditi, tako da će zavisno od toga izbora imati različite krive prosječnih ukupnih troškova, što je predstavljeno na slici. Za-visno od pretpostavljenog širenja tražnje na tržištu nacrtali smo pomjeranje kratkoročnih krivih prosječnih troškova (Kpt1, Kpt2 itd.) u desno, koje prate povećanu proizvodnju. To su, ustvari, samo pretpostavljene varijante izbora firme u pogledu obima proizvodnje. Naravno, pretpostavlja se da se radi o većoj firmi, koja ima dovoljno instalisanih kapaciteta da može svojim fiksnim troškovima bez problema pokriti povećanje obi-ma proizvodnje.

Kriva prosječnih troškova u dugom roku (Dpt) obuhvata kao omotač sve kratkoročne krive prosječnih

troškova, dodiruje ih, ali ih ne siječe. Slika pokazuje da u dugoročnoj perspektivi svakom konkretnom obimu proizvodnje odgovara samo jedna optimalna veličina kapaciteta firme. Pojedine obime proizvodnje može realizovati i firma drugih kapaciteta, ali to nije ekonomski racionalno, jer je praćeno s povećanjem ukupnih prosječnih troškova, pošto su zbog neiskorišćenih kapaciteta visoki prosječni fiksni troškovi. Kada u nekom intervalu proizvodnje dugoročni procječni troškovi opadaju s rastom obima proizvodnje, radi se o tzv. ekonomiji obima proizvodnje. Obratno, kada u nekom intervalu proizvodnje dugoročni procječni troškovi rastu s rastom obima proizvodnje, radi se o gubicima prouzrokovanim rastom obima proizvodnje.

Na osnovi prednjeg rezonovanja može se zaključiti da u tački minimuma krive dugoročnih procječnih troškova prestaje efekat tzv. ekonomije obima, jer poslije te tačke nastupa suprotni, negativni efekat. Tačka minimuma predstavlja poslednji efikasni obim proizvodnje.

262

263

TRŽIŠTA FAKTORA PROIZVODNJE 10

10.1 FUNKCIONISANJE FAKTORSKIH TRŽIŠTA Cijene osnovnih faktora proizvodnje, u koje mnogi ubrajaju, pored rada, kapitala i zemlje, preduzet-

ničku sposobnost, pa čak i informacije, obrazuju se na tržištu. Od nabavke faktora proizvodnje zavisi početak proizvodnje, a od njihovih cijena zavisi cijena koštanja i tržišna cijena proizvedenih roba i usluga, tj. buduća realizacija na tržištu i ostvareni rezultati.

Za razliku od potrošačke tražnje proizvoda i usluga, tražnja faktora proizvodnje predstavlja proizvodnu i izvedenu tražnju. Jer, ona direktno zavisi od kretanja potrošačke tražnje, a indirektno od opštih ekonomskih i društvenih kretanja. Proizvodnja je uvijek rezultat ulaganja svih njenih faktora. Samo u apstrakcijama se mo-že govoriti o izolovanim faktorima proizvodnje, čak i kada je rad u pitanju. U procesu proizvodnje uzajamno djeluju svi faktori, koji se koriste u raznim kombinacijama. Kao i kod potrošnih dobara, tražnja faktora proiz-vodnje zavisi od nivoa njihovih cijena. Informacije o njihovim cijenama dobijaju se na tržištu.

Preduzetnici daju prednost jeftinijim faktorima proizvodnje (pri ostalim jednakim uslovima). To omogu-ćuje supstituciju (zamjenu) i istiskivanje skupih resursa iz proizvodnje. Visoke cijene određenih faktora pro-izvodnje utiču na smanjenje tražnje za njima i preorijentaciju na alternativne faktore proizvodnje koji imaju nižu cijenu.

Na slici je prikazan proizvodno-tržišni ciklus, u kojem preduzetnik:

─ nabavlja na tržištu faktore proizvodnje po određenim cijenama, ─ bira najbolju kombinaciju faktora proizvodnje, ─ ulaže faktore proizvodnje u proces proizvodnje,

Ako i postoji ‘tajna’ tržišne ekonomije, onda ona nije

u privatnoj svojini, nego u konkurenciji.

Leontjev, Tobin, Bogomolov, Abalkin i dr.

264

─ dobija određene robe i usluge, ─ prodaje robe i usluge po određenim cijenama i ─ ostvaruje određeni finansijski rezultat (dobit ili gubitak) kao razliku između ostvarenih prihoda od

prodaje roba i usluga i troškova proizvodnje.

Tražnja faktora proizvodnje zavisi od:

─ nivoa dohotka firme i tražnje za njenim proizvodima, ─ mogućnosti uzajamne supstitucije resursa u procesu proizvodnje, ─ postojanja tržišta supstitucionih i komplementarnih faktora proizvodnje po pristupačnim cije-nama, ─ težnji prema inovacijama i mogućnosti njihove primjene, ─ učešća resursa u opštim troškovima (proporcionalna zavisnost) itd. Ponuda faktora proizvodnje zavisi od njihove rjetkosti i ograničenosti. Upravo ta specifičnost ponude

resursa utiče na njihovu različitu elastičnost. Ponuda zemlje je najčešće neelastična, jer su zemljane površine fiksirane i nemaju supstituta. Količina radnih resursa je takođe određena veličina i sporo se mijenja, ali ponuda radne snage može biti promjenjiva, zavisno od konkretne ekonomske situacije. Ponuda kapitala je promjenjiva i zavisi od mnogih faktora.

10.2 FAKTORI PROIZVODNJE I MAKSIMIZACIJA DOBITI FIRME Korišćenje svake dopunske jedinice nekog resursa pri nepromijenjenoj veličini ostalih resursa dovodi do

prirasta ukupnog obima proizvodnje, koje se naziva granični proizvod faktora proizvodnje. Npr. ako je za nedjelju dana povećana proizvodnja za 100 jedinica kao rezultat zapošljavanja črtoti (4) nova radnika, gra-nični proizvod iznosi 25. Kada se granični proizvod određenog faktora proizvodnje gpf pomnoži sa gra-ničnim dohotkom firme gd (prirast ukupnog dohotka izazvan prodajom dopunske jedinice proizvoda), dobija se granična dohodnost nekog faktora proizvodnje

GDf, tj. GDf = gpf x gd.

Međutim, povećanje proizvodnje dovodi do povećanja dobiti samo do granice od dva zaposlena (osi-

jenčena vrsta u tabeli koja slijedi), do kada raste i granični proizvod i granična dohodnost rada. Sa opadanjem graničnog proizvoda i granične dohodnosti rada opada i dobit preduzeća. Zapošljava-

njem devetog i desetog radnika (osijenčene vrste) dolazi ne samo do opadanja graničnog proizvoda i gra-nične dohodnosti rada, nego i do gubitka, jer je nedjeljna plata (koja se u našem slučaju poklapa sa graničnim troškovima rada) veća od granične dohodnosti rada.

Iz tabele u nastavku se vidi da dobijanje graničnog proizvoda zahtijeva ulaganja u dodatni resurs (u na-šem slučaju rad), što povećava troškove firme u iznosu graničnih troškova za resurs gtr. Oni se izračunavaju dijeljenjem prirasta veličine opštih troškova za dati resurs s prirastom veličine tog resursa (u našem slučaju su dodatni nedjeljni troškovi 300€, a dodatna jedinica rada je jedan radnik, pa je iznos graničnih troškova rada 300€).

Pored toga, tabela pokazuje da s rastom obima rada, prije ili kasnije, veličina granične dohodnosti počinje da opada, zbog pada graničnog proizvoda rada, odnosno djelovanja zakona opadajućeg prinosa, ali i zbog pada graničnog dohotka (koji u našem primjeru nijesmo uzeli u obzir, radi jednostavnosti).

265

Primjer: Ako je granični dohodak gd = 5€ po jedinici proizvodnje, a granični proizvod rada gpl = 2€ po jedinici

proizvoda, granična dohodnost rada iznosi 10€ (Gdl = 2€ x 5€ = 01€). Ako pretpostavimo da postoji savršeno konkurentno tržište proizvoda X čija je tržišna cijena stabilna i

iznosi 50€, svaka dodatna jedinica proizvoda donosi firmi 50€, što predstavlja njen granični dohodak. Pove-ćanje broja zaposlenih od jednog radnika nedjeljno dovodi do povećanja proizvodnje (tabela u nastavku).

Uticaj broja zaposlenih na proizvodnju i dobit

Broj rad-nika

Nedjeljna proizvodnja

(komada)

Granični proizvod

rada (komada)

Granična dohodnost

rada (€)

Nedeljna plata

(€)

Prirast dobiti

nedeljno (€)

I II III IV V VI 0 0 - - - - 1 20 20 1000 300 700 2 45 25 1250 300 950 3 67 22 1100 300 800 4 87 20 1000 300 700 5 102 15 750 300 450 6 114 12 600 300 300 7 123 9 450 300 150 8 129 6 300 300 0 9 133 4 200 300 - 100 10 134 1 50 300 - 250 Iz navedenog primjera može se formulisati pravilo optimalne zaposlenosti, koje glasi: granica zapo-

slenosti se može povećavati sve dok je granična dohodnosti rada veća od nivoa plate. Broj zaposlenih je opti-malan kada je ispunjen sljedeći uslov: granična dohodnost rada = plata. Navedeno rezonovanje prikazano je grafički na slici u nastavku.

266

U našem slučaju, optimalan broj zaposlenih je osam radnika. Na taj način, kriva granične dohodnosti predstavlja krivu tražnje za radom neke firme. Posmatrajući vrstu 8 u tabeli, vidi se da granični proizvod rada iznosi 6 komada, i da je jednak realnoj plati (nominalnoj plati podijeljenoj sa graničnim dohotkom, koji je u našem slučaju jednak cijeni proizvoda, tj. 300: 50 = 6). To znači da se dobit maksimizuje pri broju zaposlenih na kojem je granični proizvod rada jednak realnoj plati, što se i matematički dokazuje kada se u jednačini

plata = granična dohodnost rada

lijeva i desna strana podijele s cijenom proizvoda (koja je u našem slučaju jednaka graničnom dohotku), tj.

nominalna plata / cijena proizvoda = granična dohodnost rada / cijena proizvoda, odnosno: realna plata = granični proizvod rada . Firme u ekonomskoj stvarnosti uvijek ispoljavaju tražnju za više faktora proizvodnje, jer to zahtijeva

normalni proizvodni proces. Firma vrši izbor između njih, pa se postavlja pitanje na koji način ona donosi takve odluke o izboru u dugoročnom periodu? Pretpostavlja se da firma u dužem vremenskom periodu uve-ćava svoj kapital i broj zaposlenih. Ona će se odlučiti za angažovanje određenih količina faktora proizvodnje na isti način kako je to bilo u slučaju izbora nivoa zaposlenosti: upoređivanjem granične dohodnosti faktora proizvodnje s troškovima jedne dodajne jedinice faktora proizvodnje (u slučaju kapitala upoređivanjem gra-nične dohodnosti kapitala s troškovima jedne dodatne jedinice kapitala).

Granična dohodnost kapitala jednaka je proizvodu graničnog proizvoda kapitala i graničnog dohotka firme (pretpostavljamo da se troškovi kapitala mogu lako utvrditi na osnovi tržišne cijene kapitala, i da firma više koristi kapital ako je njegova cijena niža). Da bi maksimizovala dobit kao svoju ciljnu funkciju, obim angažovanja (korišćenja) svakog faktora proizvodnje mora biti valorizovan na način da veličina njegove gra-nične dohodnosti bude jednaka troškovima angažovanja njegove dopunske jedinice.

Ako se radi o angažovanju tri faktora (rada, kapitala i zemlje), firma maksimizuje dobit povećavajući korišćenje svakog od njih do tačke u kojoj je granična dohodnost jednaka troškovima angažovanja konkret-nog faktora. To znači da ako označimo platu sa p, kamatu sa k i rentu sa r, moraju biti ispunjeni sledeći us-lovi:

p = granični proizvod rada x granični dohodak (1) k = granični proizvod kapitala x granični dohodak (2) r = granični proizvod zemlje x granični dohodak (3) Na savršeno konkurentnom tržištu, kako smo i ranije konstatovali, granični dohodak je jednak cijeni

proizvoda, tako da su plata, kamata i renta jednaki veličini granične vrijednosti proizvoda svakog od odgo-varajućih faktora proizvodnje (npr. kamata je jednaka graničnoj vrijednosti proizvoda stvorenog od ulaganja kapitala itd.).

Ako npr. lijevu i desnu stranu jednačine (1) podijelimo sa graničnim dohotkom, pa onda s platom, do-bijamo:

plata / granični dohodak = granični proizvod rada, tj. 1/ granični dohodak = granični proizvod rada/ plata.

267

Postupajući na isti način sa jednačinama (2) i (3), dobija se osnovno pravilo kojim se rukovode firme pri izboru faktora proizvodnje:

gran. proiz. rada gran. proiz. kapitala gran. proiz. zemlje 1 = = = plata kamata renta gran. dohodak

Radi interpretacije prednje jednačine, pretpostavimo da je za isto dodajno ulaganje u faktore proizvodnje

od jednog Eura odnos granični proizvod rada / plata = 0,5 , a odnos granični proizvod kapitala / kamata = 1. To znači da dodajno ulaganje u kapital daje dva puta veći dodajni proizvod, odnosno, za duplo manje ulaganje u kapital dobija se isti dodajni proizvod, pa se štedi na troškovima. Ali, kada su ovi odnosi jednaki, kao u navedenoj jednačini, tada nema mogućnosti za dalje uštede u troškovima na datom obimu proizvodnje. Zato se prednja jednačina naziva pravilo najmanjih troškova, jer minimizacija troškova nastupa u slučaju jednakosti odnosa između graničnih proizvoda faktora proizvodnje i njihovih cijena. Uloga graničnog do-hotka dolazi do izražaja u datoj jednačini kada se ista prikaže u inverznom obliku (”prevrne naopako”), tako da dobija sljedeći izraz:

plata kamata renta

= = = gran. dohodak , gran. proiz. rada gran. proiz. kapitala gran. proiz. zemlje

koji se onda posmatra s aspekta graničnih troškova pojedinih resursa. Imajući u vidu da granični troškovi pojedinih resursa predstavljaju prirast ukupnih troškova nastao kao rezultat korišćenja dodajne jedinice re-sursa (ili: nastao zbog proizvodnje dodajne jedinice proizvoda) i da se izračunavaju dijeljenjem veličine pro-mjene u opštim troškovima za dati resurs s veličinom promjene količine proizvodnje nastale primjenom tog resursa, gornja jednačina dobija sledeći oblik:

plata kamata renta

-------------------- = ------------------------- = --------------------- = gr. dohodak = gr. troš. resursa gran. proiz. rada gran. proiz. kapitala gran. proiz. zemlje

što znači da se maksimizacija dobiti ostvaruje pri obimu proizvodnje za koji su

granični troškovi resursa = graničnom dohotku , ili za koji su odnosi troškova korišćenja pojedinih resursa prema veličini njihovih graničnih proizvoda jed-naki za sve faktore proizvodnje.

10.3 TRŽIŠTE RADA Tržište rada (radne snage) je složena i višestruko značajna oblast ekonomskog i socijalnog podsistema

društva, jer se na njemu valorizuje vrijednost radne snage, određuju se uslovi rada, veličina plate, nivo i ga-rancije zaposlenosti, dinamika i struktura zaposlenosti (granska, demografskla, profesionalna), društvena po-djela rada, mobilnost radne snage, dinamika nezaposlenosti itd. U zapadnim ekonomskim teorijama tržišta rada izdvajaju se četiri koncepcije analize njegovog funkcionisanja. Osnovu prve koncepcije, koju zastupaju predstavnici neoklasične škole i teorije ponude, čine shvatanja da tržište rada, kao i sva druga tržišta, funk-

268

cioniše na osnovi cjenovne ravnoteže, što znači da cijena radne snage predstavlja osnovni tržišni regulator: pomoću plate se regulišu odnosi ponude i tražnje i podržava njihova ravnoteža. Investiranje u znanje, obra-zovanje i kvalifikaciju kadrova (tzv. ljudski kapital) je analogno investicijama u mašine i opremu. Pojedinci investiraju u kvalifikacije sve dok se ne počne snižavati stopa dobiti tih ulaganja.

Prema neoklasičnoj koncepciji, cijena radne snage elastično reaguje na potrebe tržišta (na ponudu i tra-žnju), a nezaposlenosti nema kad na tržištu rada postoji ravnoteža. Za razliku od neoklasičara, kejnsijanci i monetaristi posmatraju tržište rada kao fenomen stalne neravnoteže. Radna snaga ima fiksiranu cijenu (platu) koja se rijetko mijenja. Pošto cijena ne utiče na uspostavljanje ravnoteže na tržištu radne snage, tu ulogu ima država, koja preko smanjenja ili povećanja ukupne tražnje (obima proizvodnje) djeluje na uspostavljanje ravnoteže. Monetaristi polaze od iste ideje, ali uvode pojam tzv. ”prirodnog” nivoa nezaposlenosti, koji odra-žava strukturne karakteristike tržišta rada i čini cijene rada neelastičnim, što stvara prepreke za normalno funkcionisanje tog tržišta, produbljuje njegovu neravnotežu i samu nezaposlenost. Institucionalisti najveću pažnju posvećuju analizi profesionalne i granske strukture radne snage i odgovarajućeg nivoa plate. Na kraju, marksistička koncepcija je posmatrala tržište rada kao specifično, u skladu s tretiranjem radne snage kao robe koja u procesu proizvodnje stvara vrijednost. Pošto je radna snaga subjektivni faktor proizvodnje, smatra se da ona može aktivno uticati na odnos ponude i tražnje, odnosno na svoju tržišnu cijenu.

Ni jedna od navedenih koncepcija ne pruža potpunu i odgovarajuću sliku mehanizma funkcionisanja tržišta rada, koje predstavlja po mnogim osobinama specifično tržište. Te specifičnosti proizilaze prvenst-veno iz demografskih, socijalno-psiholoških, etničkih, migracionih i drugih faktora, koji pored ekonomskih utiču na dinamiku zaposlenosti.

Većina istraživača dijeli tržište rada na dva segmenta: primarnih (nezavisnih i podčinjenih) i sekundar-nih radnih mjesta. Primarna nezavisna radna mjesta zauzimaju visokoobrazovani specijalisti, upravljači, administrativni i visokokvalifikovani radnici. Primarna podčinjena radna mjesta zauzimaju tehničari, admini-strativni pomoćnici i radnici srednje kvalifikacije. Sekundarna radna mjesta zauzimaju uslužni (jednostavne usluge) i nekvalifikovani radnici. U navedenom kontekstu je veoma značajna mobilnost radne snage (među-granska i međuprofesionalna pokretljivost).

Državno regulisanje je značajan faktor uticaja na tržištu rada. Ono se u praksi ispoljava na nekoliko direktnih načina (programi stimulacije rasta zaposlenosti u državnom sektoru, programi pripreme i preorijen-tacije radne snage, programi socijalne zaštite nezaposlenih) i indirektnih načina (poreska, novčano-kreditna i amortizaciona politika vlade, zakon o radnim odnosima).

Posebno mjesto u sistemu regulisanja tržišta rada zauzima berza rada kao specijalna institucija koji ost-varuje posredničku funkciju na tržištu radne snage. Najveći broj berzi rada ima državni karakter, ali u praksi djeluje i veliki broj privatnih posredničkih firmi. Berze rada registruju nezaposlene i slobodna radna mjesta, traže odgovarajuće zaposlenje, izučavaju tržišnu konjunkturu rada i pružaju informaciju o njoj, vrše testiranja i profesionalnu pripremu nezaposlenih i sl.

Klasična teorija zaposlenosti pretpostavlja formiranje funkcija ukupne ponude rada i ukupne tražnje rada na tržištu slobodne konkurencije. Te složene funkcije se dobijaju agregiranjem funkcija ponude poje-dinačnih radnika, odnosno sabiranjem funkcija tražnje pojedinačnih preduzetnika. Subjekti ponude na tržištu su domaćinstva, a subjekti tražnje država i biznis (državni i privatni sektor privrede). Na tržištu savršene konkurencije količina radnika koje unajmljuju preduzetnici (državni i privatni) određuje se na osnovi dva pokazatelja: realne plate i novčane vrijednosti graničnog proizvoda rada. Porast zaposlenosti dovodi do sma-njenja graničnog proizvoda (zbog djelovanja zakona opadajuće dohodnosti). Zapošljavanje se zaustavlja pri izjednačavanju vrijednosti graničnog proizvoda i plate.

269

Tražnja rada obratno zavisi od veličine plate: pri rastu plate i ostalim neizmijenjenim uslovima, preduzetnik u cilju oču-vanja ravnoteže skraćuje tražnju rada i obratno. Funkcio-nalna zavisnost između veličine realne plate i veličine traž-nje rada predstavljena je na krivoj tražnje rada Dl (slika u nastavku pod a). Tražnja rada odražava njegovu graničnu produktivnost u stvaranju nacionalnog proizvoda. Vertikalni pravougaoni stupci pokazuju dopunski proizvod svake dodatne jedinice rada. Svaka tačka na krivoj tražnje rada Dl pokazuje kolika će biti tražnja rada pri određenoj veličini realne plate. Negativni nagib krive pokazuje da nižoj plati odgovara veća tražnja rada, i obratno. U našem slučaju smo pretpostavili konkre-tan slučaj u kojem troškovima rada od 5 jedinica odgovara realna plata od 200€, što odgovara graničnoj produktivnosti rada sedmog radnika. Ponuda rada je količina radnih časova koje stanovništvo može i želi da radi s ciljem dobijanja plate. Funkcija ponu-de rada Sl takođe zavisi od realne plate, ali na drugi način, tj. direktno proporcionalno (osim u izuzetnim slučajevima): kad raste realna plata, ponuda rada takođe raste, i obratno (slika pod b). Iznad kritične tačke T povećanje realne plate dovodi do smanjenja obima ponude rada, jer efekat dohotka premašuje efekat supstitucije. Samuelson i Nordhaus to ob-jašnjavaju sljedećim razlogom: pri većoj plati radnici mogu sebi dozvoliti više slobodnog vremena, čak i u slučajevima porasta troškova svakog dopunskog sata razonode (izgub-ljena plata kao alternativni trošak razonode).

Ukupna ponuda rada u društvu zavisi najmanje od četiri faktora:

─ broja stanovnika, ─ učešća radnika u ukupnom broju stanovnika, ─ prosječnog broja časova rada u nedjelji ili godini i ─ kvaliteta, kvantiteta i kvalifikacije rada. Spajanjem grafika ponude i tražnje možemo analizirati situaciju na tržištu rada (slika u nastavku). Tački

ravnoteže tržišta rada E odgovara određeni nivo realne plate P i određeni nivo ponude i tražnje rada L. To znači da su svi preduzetnici spremni da plate realnu platu P i da su radnici spremni da predlože svoje usluge rada L za tu platu. Pored toga, tačka E predstavlja i nivo pune zaposlenosti.

Pri drugim uslovima plate, u slučaju njenog većeg iznosa od ravnotežne (tačke M' i N') ponuda je veća od tražnje i dolazi do nezaposlenosti, čija je veličina na grafiku prikazana rastojanjem tačaka M' i N'. U slučaju manjeg iznosa realne plate od ravnotežne tačke, tražnja je veća od ponude rada, jer radnici neće da rade za tako nisku realnu platu (postoje nepopunjena radna mjesta, čiju veličinu na grafiku prikazuje rastojanje tačaka M'' i N'').

270

Ravnoteža na tržištu rada

U uslovima slobodne konkurencije navedene tendencije se koriguju stalnim kolebanjem i približa-vanjem ponude i tražnje prema nivou pune zaposlenosti i ravnoteže, jer nezaposleni snižavaju cijenu svog rada (platu) u gornjoj zoni grafika, ili je preduzetnici povećavaju u donjoj zoni grafika. U realnoj stvarnosti na tržištu rada su zanemarljivi slučajevi slobodne konkurencije. Radnici nijesu u mogućnosti da budu oba-viješteni o svim slobodnim radnim mjestima, čak ni u svom gradu. Organizacija sindikata takođe nije u sta-nju da doprinese uspostavljanju savršene konkurencije na tržištu rada. Ona se bori za izjednačavanje i po-boljšanje uslova rada, povećanje plate radnika, obezbjeđenje većih penzija, produženje odmora, skraćenje radnog dana itd.

10.4 TRŽIŠTE KAPITALA U razmatranju tržišta kapitala kao faktora proizvodnje potrebno se podsjetiti odlučujućeg vremenskog

faktora kad je u pitanju ulaganje kapitala. Kapital se definiše kao resurs dugoročne upotrebe, jer je za nje-govo stvaranje potrebno vrijeme, kao i sredstva (raniji kapital) za finansiranje troškova njegove proizvodnje. Ta sredstva se troše u sadašnjem periodu s ciljem dobijanja dohotka od stvorenog kapitala u budućnosti.

SADAŠNJOSTBUDUĆNOST

ulaganje

NOVI KAPITALALTERNATIVNI

TROŠAK

KAMATAznanje vrijeme kapital

očekivanidohodak

odricanje oddruge mogućnosti

Finansijeri (povjerioci) ulažući svoj kapital u igradnju novog ka-pitala odlažu mogućnost njegove upotrebe u druge (alternativne) svrhe za određeno vrijeme. To odricanje ima svoju cijenu (nado-knadu, faktorski dohodak od ka-pitala) koja se zove kamata.

Već je objašnjeno da se suština odluke za stvaranje novog kapitala sastoji u upoređivanju alternativnih

troškova sadašnjih ulaganja i odricanja, s jedne, i očekivanih dohodaka (efekata ulaganja) u budućnosti. Na tržištu faktora proizvodnje pod kapitalom se podrazumijeva samo fizički kapital, odnosno proizvodni (os-novni) fondovi (mašine, oprema, proizvodne hale, transportna sredstva i dr.), čijim se korišćenjem omogu-

271

ćuje proizvodnja roba i usluga i stvaranje odgovarajućeg dohotka. Osnovni fondovi se uvećavaju kada se iz rezultata tekuće proizvodnje namjenski izdvajaju novčana sredstva akumulacije za kapitalna ulaganja (inves-ticije). U neoklasičnoj teoriji sposobnost kapitala da donosi određeni dohodak u obliku kamate smatra se prirodnim svojstvom kapitala. U tom smislu se koristi termin čista proizvodnost (produktivnost) kapitala (njegova sposobnost da stvara upotrebne vrijednosti i odgovarajući dohodak). Subjekti tražnje kapitala su preduzetnici. Tražnja kapitala je tražnja za investicionim sredstvima (a ne prosto za novcem), koja će biti upotrijebljena za nabavku mašina, opreme i dr.

Zavisnost obima proizvodnje od troškova kapitala

(pri konstantnim troškovima ostalih faktora proizvodnje)

Kriva tražnje kapitala Dk ima negativan nagib, jer s rastom investicija opada granični proizvod kapitala (slično kao kod rada), kao i granična dohodnost kapitala. To uslovljava da čista proizvodnost (produktivnost) kapitala (prirodna stopa kamate ili nivo dohotka od kapitala) ima tendenciju opadanja kada investicije rastu. U našem primjeru smo pretpostavili da se kapital uvećava od 1000 do 6000 jedinica, što dovodi do porasta obima proizvodnje od 150 do 510 jedinica. Primijetno je da granični proizvod raste, ali usporeno (od 150 do 50 jedinica), što uslovljava opadanje graničnog proizvoda kapitala od 0,15 do 0,05.

Granični proizvod kapitala dobija se dijeljenjem graničnog obima proizvodnje (ΔO) sa graničnim ula-ganjem kapitala (ΔK). Dakle, porast obima proizvodnje na bazi dodatnog ulaganja kapitala dovodi do odgo-varajućeg opadanja graničnog proizvoda kapitala, pri konstantnim troškovima ostalih faktora proizvodnje. Istovjetnu pojavu smo imali kod zakona opadajućeg prinosa.

272

Pod dejstvom naučno-tehničkog progresa (novi izvori energije, razrada novih tehnologija, stvaranje no-vih proizvoda i sl.), kriva tražnje kapitala može se pomjeriti udesno, iz položaja Dk1 u položaj Dk2, tako da povećanje investicione tražnje dovodi do povećanja nivoa dohotka od kapitala (kamate), tj. do rasta gra-ničnog proizvoda kapitala (slika pod a). a) b)

Nosioci ponude kapitala su država i privatna lica (domaćinstva) kao vlasnici investicionih sredstava (na ovom nivou analize zanemarujemo da se ponuda investicionih sredstava obavlja preko investicionih fondova, komercijalnih banaka i sl.).

Subjekti koji nude kapital odriču od njegove samostalne alternativne primjene (raznih mogućnosti prim-jene).

Kriva ponude kapitala Sk ima pozitivan nagib, jer, što se veći iznos kapitala daje na zajam, sve je veća njegova alternativna vrijednost, odnosno sve su veći granični troškovi ispuštenih mogućnosti, što je prika-zano na slici pod b.

Ako na istom grafiku predstavimo krivu tražnje kapitala Dk i krivu ponude kapitala Sk, dolazimo do kategorije kamate kao svojevrsne ravnotežne cijene, koja odgovara tački E presjeka ovih krivih. U tački E se izjednačavaju ponuda i tražnja zajmovnog kapitala, granična dohodnost kapitala i granični troškovi ispuštenih mogućnosti. Tom ravnotežnom nivou investicija Ie odgovara ravnotežna cijena kapitala (kamata) ke. Upravo zbog dobijanja kamate, vlasnici kapitala se odriču njegove alternativne upotrebe, jer smatraju da im to donosi veći dohodak od onog koji bi ostvarivali korišćenjem alternativnih mogućnosti njegove upotrebe.

273

Racionalno ekonomsko ponašanje polazi od veće vrijednosti kapitala danas i ovdje, nego sjutra i tamo, zbog faktora rizika i neizvjesnosti koji su povezani s dimenzijom budućnosti. Zato se za zajam kapitala na duži vremenski rok daje veća stopa kamate.

Kamatna stopa se definiše kao odnos dohotka i zajmovnog kapitala, što znači da ako se na pozajmljenih 1.000€ godišnje ostvari 100€ kamate kao faktorskog dohotka, kamatna stopa iznosi 10%, jer je 100 / 1.000 x 100% = 10%. Kamatna stopa ima veliki značaj pri donošenju investicionih rješenja, jer preduzetnik uvijek upoređuje očekivani nivo dohotka od uloženog kapitala (očekivanu rentabilnost) s tekućom tržišnom kamat-nom stopom. Na taj način, kamata ima važnu alokativnu funkciju u tržišnoj privredi, jer doprinosi izboru naj-efikasnije upotrebe kapitala.

Drugi način ocjenjivanja efikasnosti investicija (ulaganja kapitala) je diskontovanje. Radi se o opera-ciji koja je povezana s faktorom vremena, odnosno s upoređivanjem veličine tekućih troškova i budućih do-hodaka. Diskontovanje je svođenje na sadašnjost buduće vrijednosti nekog prihoda, tj. izračunavanje da-našnjeg analoga vrijednosti koja se isplaćuje kroz određeni period, pri postojećoj kamatnoj stopi. To je ust-vari valorizovanje značenja npr. 100€ koje se očekuje kao dohodak od neke investicije danas i kroz godinu dana. Pri tržišnoj kamatnoj stopi od 10% na 100€ bi imali kamatu od 10€, pa bi ukupno imali 110€. To znači

da današnja vrijednost budućih 110€ iznosi 100€. Formula za diskontovanje ima oblik: DdNd

r t( )1

,

gdje je Dd = diskontovana dobit (današnja vrijednost buduće sume novca), Nd = nominalna godišnja dobit, t =broj godina, a r = kamatna stopa.

Primjer: Ako danas ulažemo 800€ u pisaću mašinu (osnovni kapital), koju ćemo iznajmljivati godišnje za 200€, a

poslije četiri godine ta će pisaća mašina imati vrijednost 400€, postavlja se pitanje: da li je ta investicija isplativa? Laički se može doći do pogrešnog zaključka da se zarađuje 400€ nakon isteka od četiri godine. Ali, pravilan zaključak zavisi od kamatne stope. Ako je kamatna stopa 10% godišnje, ostvaruje se dobit od 107€ (varijanta I), a ako je kamatna stopa 20% (varijanta II), ostvaruje se gubitak od 89,6€, što je prikazano u tabelama koje slijede. Napominjemo da se ulaganje sadašnjih 800€ smatra kao trošak, i da treba uporediti taj sadašnji trošak s diskontovanom veličinom budućih dohodaka, koji se računaju za svaku godinu prema

navedenoj formuli (npr. za treću godinu diskontovana dobit će biti: Dd

200

1 0 11503( , )

.

I varijanta : kamatna stopa 10% II varijanta: kamatna stopa 20%

God. Dobit ili gubitak

u €

Diskontovana dobit ili gubitak u €

Faktor diskon-tovanja

God. Dobit ili gubitak

u €.

Diskonto-vana dobit

ili gubitak u €.

Faktor diskon-tovanja

0 - 800 -800 1 0 - 800 - 800 1 I 200 182 0,910 I 200 166,6 0,833 II 200 165 0,825 II 200 138,8 0,694 III 200 150 0,750 III 200 115,7 0,578 IV 600 410 0,683 IV 600 289,3 0,482

dobit 107 gubitak 89,6

274

Formula diskontovanja pokazuje da što je niža kamatna stopa i kraći period vremena (koji se nalaze u

imeniocu), veća je diskontovana veličina budućih dohodaka. Radi izbjegavanja matematičke procedure, pos-toje specijalne tablice izračunatih vrijednosti, koje olakšavaju diskontovanje. Potrebno je razlikovati nomi-nalnu i realnu kamatnu stopu. Nominalna kamatna stopa ne uzima u obzir tekuću inflaciju. Realna kamatna stopa se dobija kad se od nominalne kamatne stope oduzme stopa inflacije, tj.

realna kamatna stopa = nominalna kamatna stopa - stopa inflacije Cijena tražnje kapitalnog dobra pD je najviša cijena koju preduzetnik može platiti za to kapitalno dobro,

i ona je jednaka diskontovanoj vrijednosti očekivanog čistog dohotka koji se dobija od korišćenja tog kapitalnog dobra (u našem slučaju, diskontovana vrijednost za kamatnu stopu 10% je 907€). Cijena ponude kapitalnog dobra pD je obično njegova prodajna cijena (u našem slučaju 800€). Strategija donošenja inves-ticione odluke zasniva se na upoređivanju cijene tražnje i cijene ponude kapitalnog dobra. Pri svakoj prodaj-noj cijeni koja je manja od diskontovane vrijednosti kapitalnog dobra isplati se njegova kupovina, i obratno. Drugim riječima, sve dok je cijena tražnje kapitalnog dobra veća od cijene ponude, ima smisla ulagati u do-punske jedinice kapitalnog dobra.

Cijenu tražnje kapitalnog dobra određuje nivo investicija: s porastom investicija pada cijena tražnje, jer svako in-vestiranje predstavlja rizik za preduzetnika (dopunske je-dinice kapitalnog dobra dovode do povećanja proizvod-nje i problema realizacije gotovih proizvoda). U uslovima rizika, preduzetnik smanjuje veličinu očeki-vanog dohotka, što znači da se smanjuje veličina diskon-tovane vrijednosti (odnosno cijena tražnje). Na taj način, kriva cijene tražnje je opadajuća u odnosu na rast inves-ticija, što je predstavljeno krivom pd . Individualna tražnja ne utiče mnogo na ukupnu tražnju, tako da se cijena ponude neće promijeniti sa povećanjem kupovine nekog kapitalnog dobra od strane pojedinačne firme. Zato se može smatrati da je cijena ponude kon-stantna, što je na našem grafiku predstavljeno horizontal-nom pravom ps Optimalni nivo investiranja Ie odgovara tački E u kojoj se sijeku kriva ponude ps i kriva tražnje pd. Sve do tačke E cijena ponude kapitalnih dobara je ma-nja od cijene tražnje, pa se investiranje isplati. Obratno, poslije tačke E investiranje se ne isplati.

Promjena kamatne stope utiče na obim investicija tako što u slučaju njenog smanjenja raste diskon-

tovana vrijednost kupljenog kapitalnog dobra, raste i obim investicija, pa se kriva tražnje pomjera gore i des-no. Ako se kamatna stopa povećava, smanjuju se investicije, a kriva tražnje se pomjera dolje i lijevo.

Pomenućemo još dva važna pokazatelja koja služe kod donošenja investicionih oduka. Prvi je koefi-cijent korisnog učinka investicija ki (nazivaju ga i granična efikasnost investicija), koji se dobija prema sle-dećoj formuli:

ki = čisti dohodak - cijena ponude (prodajna cijena) / cijena ponude (prodajna cijena).

275

Primjer: Ako jedna mašina košta 150€ i daje 180€a čistog dohotka (ki =20%), a druga slična mašina

košta 170€ i daje 200€ čistog dohotka (ki = 17,6%), pri istoj kamatnoj stopi k = 10% je korisnije kupiti prvu mašinu.

Investiciona rješenja se donose prema sledećim pravilima:

─ kad je kamatna stopa veća od koeficijenta korisnog učinka investicija (k > ki), treba smanjivati investicije,

─ kad je kamatna stopa manja od koeficijenta korisnog učinka investicija (k < ki) investiranje ima smisla i

─ kad je kamatna stopa jednaka koeficijentu korisnog učinka investicija (k = ki), postiže se optimalni nivo investicija; Tada je cijena ponude investicija jednaka cijeni tražnje investicija.

Drugi pokazatelj je granična efikasnost kapitala ekgr, koja se izračunava prema sledećoj formuli:

ekgr = dohodnost graničnog proizvoda / troškovi po jedinici kapitala,

gdje je dohodnost graničnog proizvoda ustvari veličina graničnog proizvoda u novčanom izrazu (umnožak graničnog proizvoda i njegove tržišne cijene). U suštini, granična efikasnost kapitala pokazuje stopu koris-nog učinka (prinosa) dopunske jedinice kapitala. U skladu s zakonom opadajućih prinosa, veličina granične efikasnosti kapitala opada kada rastu kapitalna ulaganja. Pomoću upoređivanja granične efikasnosti kapitala i kamatne stope može se odrediti optimalni obim ka-pitala, i to prema sledećim pravilima:

─ kad je granična efikasnost kapitala veća od kamatne stope (ekgr > k), obim kapitala je manji od opti-malnog,

─ kad je granična efikasnost kapitala manja od kamatne stope (ekgr < k), neophodno je smanjivati investicije i

─ kad je granična efikasnost kapitala jednaka kamatnoj stopi, (ekgr = k), dostignut je optimalni obim in-vesticija.

Fisherov grafik kamatne stope

276

Na prethodnoj slici je prikazan tzv. Fisherov grafik kamatne stope, koji odražava proces formiranja kamatne stope preko uzajamnog djelovanja granice proizvodnih mogućnosti i krivih potrošačke indiferen-cije. Granica proizvodnih mogućnosti u ovom slučaju pokazuje kako se tekuća potrošnja može transformisati u buduću potrošnju, tj. zavisnost buduće od tekuće potrošnje. Krive indiferencije pokazuju čemu društvo daje prednost (sadašnjoj ili budućoj potrošnji), odnosno pokazuju borbu želja između sadašnje i buduće potrošnje: koja količina potrošnih dobara u budućnosti može kompenzovati odustajanje od sadašnje potrošnje.

Kamatna stopa se određuje presjekom krive proizvodnih mogućnosti i krive indiferencije (tačka E). U toj tački presjeka postiže se maksimalno zadovoljenje potreba, a ona pokazuje koju je količinu potrošnje roba i usluga u budućnosti moguće kompenzovati skraćenjem zadovoljenja potreba u sadašnjosti. Sklonost ka tekućoj potrošnji ograničavaju investicije i štednja stanovništva. Tangenta u tački E predstavlja nagib dvaju krivih (krive proizvodnih mogućnosti i krive indiferencije), i izračunava se kao tangens ugla nagiba, a on je jednak veličini 1+r, gdje je r = realna kamatna stopa. U zavisnosti od veličine tangensa ugla nagiba, izra-čunava se veličina realne kamatne stope.

10.5 TRŽIŠTE PRIRODNIH RESURSA Tržište prirodnih faktora proizvodnje ima određene specifičnosti koje proizilaze iz njihove ograniče-

nosti, različitih fizičkih karakteristika, klimatskih uslova, kvaliteta itd. Iako u prirodne resurse spadaju izvori energije (nafta, prirodni gas, rude, biljno i životinjsko bogatstvo itd.), obično se na primjeru zemlje objašnja-vaju tržišni odnosi u oblasti prirodnih faktora proizvodnje. U tom smislu se koristi zemljišna renta kao fak-torski dohodak od zemlje. Ali, prethodno ćemo objasniti pojam ekonomske rente.

U užem smislu riječi, ekonomska renta je bilo koji dohodak koji arendator uplaćuje vlasniku faktora proizvodnje za mogućnost njegovog korišćenja u svrhe proizvodnje i ostvarivanja dobiti. Kad se ima u vidu zemlja ili neki drugi faktor proizvodnje čija je ponuda ograničena (odnosno neelastična) u dugom vremen-skom intervalu, onda je riječ o čistoj ekonomskoj renti. Određenje ”čista” se upotrebljava da bi se naglasila nealternativnost vrijednosti ograničenog faktora proizvodnje.

Na slici je prikazano na koji način ponuda i tražnja zemlje određuju čistu ekonomsku rentu. Kriva po-nude zemlje Sz predstavlja vertikalnu pravu liniju, jer je obim ponuđene zemlje nepromjenjiv u odnosu pre-ma promjenama visine rente (savršena neelastičnost). Tražnja zemlje Dz je ustvari kriva graničnog proizvoda u novčanom obliku. Granični proizvod zemlje opada s širenjem zemljišne površine i fiksiranjem radnih i kapitalnih resursa, kao posledica zakona opadajuće dohodnosti. Opadanje graničnog proizvoda moguće je ublažiti poboljšanjem metoda korišćenja zemlje, primjenom savremene tehnike i dobrih vještačkih đubriva, navodnjavanjem i sl. Veličina čiste ekonomske rente je grafički određena presjekom krive ponude i krive tra-žnje, u ravnotežnoj tački E. Kada čista ekonomska renta raste iznad tačke ravnoteže, smanjuje se tražnja

277

zemlje, i dio zemlje ostaje neiskorišćen (neobrađen). U slučaju smanjenja tražnje zemlje dolazi do obratnog procesa - povećanja rente i posledičnog ponovnog uspostavljanja ravnoteže.

Jedan od uzroka promjene tražnje zemlje je tržišna kamatna stopa. Izračunavanje rente u zavisnosti od tržišne kamatne stope predstavlja diskontovanje kapitalne aktive u koju spadaju zemlja, njeni resursi i na njoj raspoložive nekretnine i vrijednosti. Diskontovana veličina rente je potrebna prilikom zaključenju ugovora o zakupu zemlje na određeni vremenski period. Za diskontovanje, tj. izračunavanje buduće veličine rente, ko-risti se sledeći obrazac:

diskontovana veličina rente = godišnja renta / kamatna stopa. Diferencijalna renta se izračunava diskontovanjem. Ona nastaje zbog plodnijih (kvalitetnijih) ili bližih

parcela, površinskog iskopa ruda i njihovog boljeg sadržaja i sl. Obrazovanje diferencijalne rente može se predstaviti grafički, uz korišćenje krivih prosječnih i graničnih troškova. Pod pretpostavkom savršene konku-rencije na tržištu i fiksne cijene određenog poljoprivrednog proizvoda (u našem slučaju krompira), linija tra-žnje za tim proizvodom će biti horizontalna i odgovaraće nivou tržišne cijene krompira 40€ po toni (.

Dalje pretpostavimo da proizvodnju obavljaju tri farme A, B i C na parcelama različite plodnosti (A = najbolja, B = srednja i C = najgora). Iz grafika se vidi da su na najplodijoj zemlji (pri ostalim jednakim troškovima) najmanji prosječni troškovi (30€ po toni) što omogućuje farmi A dobijanje diferencijalne rente od 10€ po toni, čiju veličinu predstavlja osijenčeno polje, i najveću proizvodnju od 12 tona krompira po sezoni.

Na drugoj parceli prosječni troškovi su jednaki tržišnoj cijeni krompira, pa farma B jedva pokriva svoje troškove uz proizvodnju od 10 tona po sezoni, i ne ostvaruje diferencijalnu rentu.

Na trećoj parceli najgoreg kvaliteta, farma C tržišnom cijenom ne može nadoknaditi svoje prosječne troškove, tako da ne počinje proizvodnju pri postojećoj tržišnoj cijeni od 40€ po toni (jer bi ostvarivala gubitak prikazan tamnije osjenčenim poljem).

Kad bi tržišna cijena krompira opala, farma B bi se morala povući iz proizvodnje (jer ne bi mogao kom-penzovati svoje troškove, koji uključuju i normalnu dobit), a farma A bi ostvarivala manju diferencijalnu rentu.

Kad bi se, međutim, tržišna cijena krompira povećala na 50€ po toni, farma A bi ostvarivala veću dife-rencijalnu rentu i povećala bi svoju proizvodnju, farma B bi takođe ostvarivala diferencijalnu rentu od oko 10€ po toni i povećala bi proizvodnju krompira, a farma C bi počela da proizvodi, ali bez ostvarivanja di-ferencijalne rente.

278

279

NOVAC I FINANSIJSKA TRŽIŠTA 11

11.1 NOVAC Novac se u ekonomskoj literaturi uvijek posmatrao kao specifična roba, koja ima funkciju opšteg

ekvivalenta »vrijednosti” svih drugih roba. On se u literaturi definiše na razne načine, ali sve te definicije proizilaze iz njegovog osnovnog određenja, odnosno iz njegovih osnovnih funkcija koje obavlja u ekonomskoj stvarnosti:

─ roba koja trajno vrši ulogu opšteg ekvivalenta, ─ ”jezik” tržišta, ─ posebna roba koja služi kao posrednik u razmjeni svih drugih roba, ─ sredstvo za utvrđivanje relativne vrijednosti drugih roba, ─ društvena konvencija i ─ sredstvo razmjene (obrta) i standardni predmet koji služi za razmjenu stvari i usluga. U istoriji robne razmjene kao naturalni (robni) novac dugo vremena su se pojavljivale druge robe: stoka,

krzna, oruđa za lov, čaj, duvan, korali, drago kamenje, i sl. Kasnije su plemeniti metali, posebno zlato, pre-uzeli ulogu opšteg ekvivalenta i postali specifična novčana roba. Od metala se počeo kovati metalni novac. I danas su mnogi ljudi skloni da vjeruju u zlatnike i srebrnjake kao jedini ”pravi” i “vrijedni” novac, koji je fi-gurisao u nekadašnjem nepisanom pravilu da emitovana količina novca u opticaju mora imati pokriće u zlatu ili u nekoj čvrstoj (konvertibilnoj) stranoj valuti.

Savremeni novac obuhvata gotovinu (papirni i metalni novac) i depozitni novac (potraživanja na teku-ćim, žiro i drugim računima banaka), koji se čekovima, mjenicama i drugim hartijama od vrijednosti može prenositi ili zamijeniti za gotov novac. Novac se u savremenoj tržišnoj privredi može posmatrati s međuna-rodnog, domaćeg, mikroekonomskog i makroekonomskog aspekta. S mikroekonomskog aspekta uloga novca je prisutna kod troškova, cijena, plaćanja između tržišnih subjekata, raspodjele, kreditiranja itd., dok je u sferi makroekonomije novac značajan za inflaciju, ekonomski rast, platni bilans, budžetski deficit, stabilnost cijena, zaposlenost, nejednaku raspodjelu itd. Savremena uloga i značaj novca kao razmjenskog posrednika (razmjenske monete) u robnonovčanoj privredi bitno zavisi od stabilnosti novca, koja se dovodi u vezu s rav-notežom između ponude i tražnje na tržištu novca, kao i ravnotežom između robnih i novčanih tokova u pri-vredi.

Da bi prikazali značaj i ulogu novca u tržišnoj privredi, mnogi autori se služe prikazivanjem šema kruž-nog kretanja ponude i tražnje roba, usluga, faktora proizvodnje, dohodaka, troškova, transfernih plaćanja, poreza, investicija, štednje, kapitala i sl., između subjekata privređivanja (domaćinstava, firmi, države i finansijskih institucija).

“Nema boljeg poslanika od novca”..

Arapska poslovica

280

Uprošćena šema kružnog kretanja novčanih sredstava, s uključivanjem međunarodnog tržišta

11.2 FUNKCIJE NOVCA I NOVČANI SUROGATI

U skladu s mišljenjem J. Hicksa, većina ekonomiskih teoretičara smatra da novac predstavljaju (defi-nišu) njegove funkcije, koje ga i čine novcem, jer se on s funkcionalnog aspekta pojavljuje u mnogo opštijim oblicima od onog primarnog na koji smo navikli da ga gledamo (u papirnom i metalnom obliku). U tom smi-slu se najčešće izdvajaju tri funkcije novca: kao sredstvo razmjene (obrta), kao obračunsko sredstvo (mjera vrijednosti) i kao sredstvo čuvanja vrijednosti. Neki autori razmatraju novac i kao platežno sredstvo i svjetski novac. U svojoj najvažnijoj funkciji sredstva razmjene novac se pojavljuje kao posrednik pri razmjeni roba i usluga. Na taj način se prevazilaze vremenske, subjektivne, kvantitativne, kvalitativne i geografske trgova-čke barijere, a smanjuju se i troškovi prometa.

Funkcija novca kao mjere vrijednosti direktno je povezana sa njegovom funkcijom sredstva razmjene, jer se izražavanjem raznih robnih vrijednosti u novcu omogućuje proces razmjene. Funkcija novca kao sred-stva čuvanja vrijednosti (ili akumulacije) povezana je s čuvanjem imovine u novcu i štednjom, radi kupo-vina u budućnosti. Treba imati u vidu da u uslovima inflacije (obezvređivanja novca) nije racionalno koristiti ovu novčanu funkciju. Novac se u funkciji sredstva plaćanja koristi u kratkoročnim i dugoročnim kreditnim transakcijama, kad se određeni iznos novca ustupa na izvjesno vrijeme, uz obavezu primaoca kredita da na-kon isteka dogovorenog vremena vrati glavnicu i dogovorenu kamatu. Pored toga, novac se u funkciji pla-težnog sredstva javlja u svim slučajevima plaćanja konkretnih svakodnevnih roba na tržištu (novine, gorivo, hrana, piće, odjeća, obuća itd.), usluga i obaveza kao što su: zakupi, stanarine, računi za grijanje, električnu energiju, telefonske usluge itd.

Sa pojavom platežne funkcije novca pojavila se mogućnost korišćenja novca van sfere robnog prometa, što je doprinijelo stvaranju kreditnog novca. Novac u obračunskoj funkciji služi samo ako je stabilan, tj. ako ga nije obezvrijedila inflacija. Zlatni novac se pojavljuje u funkciji svjetskog novca, jer predstavlja konver-tibilan novac, pošto svuda u svijetu postoje kotacije vrijednosti zlata. Pored zlata, funkciju svjetskog novca vrše i stabilne i konvertibilne svjetske valute, koje se upotrebljavaju onda kada se međunarodna trgovina ne može završiti prebijanjem robnih dugovanja i potraživanja (tj. kada postoji negativni saldo platnog bilansa).

281

Papirni, kreditni (ček, mjenica, banknota) i sitan nepunovrijedan novac koji funkcioniše u opticaju kao zamjena zlata ili punovrijednog novca nazivaju se nekonvertibilni novčani surogati (nezamjenjivi za zlato). Za razliku od njih, konvertibilni novčani surogati su zamjenjivi za zlato. Papirni i sitan novac služe u pro-metnoj funkciji, tako da iako nemaju materijalnu vrijednost kao zlato, imaju kupovnu moć i nominalnu, pro-metnu vrijednost, koja je određena količinom roba koje se mogu kupiti za naznačenu vrijednost.

Ček je pismeni nalog koji fizičko ili pravno lice upućuje banci u kojoj drži deponovan novac, kojim se nalaže isplata naznačenog novčanog iznosa njegovom donosiocu.

Mjenica je pismena obaveza dužnika da će u određenom roku isplatiti povjeriocu naznačeni iznos novca. Mjenica može da se prenosi (indosira) na drugo lice, sve do trenutka dospijeća njene naplate.

Banknote su nekad bile u upotrebi kao vrijednosni papiri ili bančine mjenice, koje glase na donosioca. Bile su zamjenjive za novac ili su same služile kao zakonsko sredstvo plaćanja.

Surogati zamjenjuju novac i doprinose smanjenju količine novca u opticaju. Prometna (nominalna) vri-jednost novčanih surogata zavisi od količine robe u prometu i ukupnog broja emitovanih surogata, tako da njihova prometna vrijednost opada ako se pri istoj količini roba povećava emisija surogata, i obratno.

Prometna vrijednost surogata (PVs) izračunava se prema sledećoj formuli:

PVs = količina robnih vrijednosti / količina novca x brzina opticaja 11.3 KVANTITATIVNA TEORIJA NOVCA Za razliku od metalističke i nominalističke teorije novca, koje su pokušavale da riješe pitanje suštine

novca, kvantitativna (količinska teorija) novca objašnjava odnos između relativne vrijednosti roba i kupovne moći novca (tj. odnos između količine novca i rasta cijena), kao i uzroke promjena tog odnosa. U tom smislu, predstavnici klasične količinske teorije novca su negirali shvatanje merkantilista da je bolje kad se u zemlji nalazi veća količina novca, polazeći od tri pretpostavke:

─ uzročnosti (cijene zavise od količine novca u opticaju), ─ proporcionalnosti (cijene se mijenjaju proporcionalno količini novca) i ─ univerzalnosti (promjene količine novca jednako utiču na cijene svih roba). Zanemarivala se raznovrsnost novčane mase i različito reagovanje raznih roba na porast novčane mase.

Prikaz jednačine razmjene

Prikaz dopunjene jednačine razmjene

282

Veliki doprinos razvoju količinske teorije novca dao je I. Fisher (1911), koji je formulisao zavisnost između količine novca i nivoa robnih cijena. Pošto količini novca uplaćenog za kupovinu na tržištu odgovara zbir cijena prodatih roba, Fisher je pošao od analogije s vagom. Matematički izraz jednačine razmjene predstavio je sledećom formulom: M x V = p x Q , u kojoj M predstavlja ponudu novca (prosječnu količinu novca u opticaju u toku godine dana), V = srednji broj obrta novca, koji se izračunava prema formuli V = E / M (u kojoj je E = iznos novca utrošen na kupovinu roba u toku godine dana); p = prodajna cijena pojedinih roba, kupljenih u datom periodu a Q je ukupna kupljena količina roba u toku godine. Navedena formula pretpostavlja opticaj papirnog novca, savršenu konkurenciju i apsolutnu elastičnost robnih cijena (što je idealan slučaj). Ona pokazuje da je količina novca u opticaju, pomnožena s brojem obrta u aktima kupovine i prodaje, jednaka ukupnoj količini novca potrošenog u toku godine. Uvažavajući pojavu kreditnog novca, Fisher je dopunio svoju formulu razmjene, tako što je na lijevoj strani dodao računo-vodstvenu knjigu, koja simbolizuje zbir novčanih sredstava na čekovnim računima banaka. U matematičkom obliku dopunjena formula Fishera ima oblik: MV + M'V' = p x Q = P x T .

Kvantitativna teorija novca smatra da novac nema svoju unutrašnju vrijednost, nego je stiče u procesu razmjene, zavisno od količine novca u opticaju. U skladu s tim, vrijednost novca je obrnuto proporcionalna njegovoj količini, a cijene su direktno proporcionalne masi novca u opticaju. To znači da je nivo cijena veći što je više novca u opticaju i obratno.

11.4 PONUDA I TRAŽNJA NOVCA Prema mišljenju predstavnika neoklasične škole, ukupna ponuda novca je funkcija nivoa novčanog

dohotka (P x Y), koja je egzogeno fiksirana veličina, jer se formira autonomno, nezavisno od tražnje novca. Ne ulazeći u ispravnost navedene formulacije, mnogi autori uslovno (pojednostavljeno) polaze od pretpos-tavke da zvanična novčanokreditna politika teži stabilnom (fiksiranom) nivou ukupnih novčanih rezervi, nezavisno od promjena kamatne stope. Na taj način, kriva ponude novca ima izgled vertikalne linije.

Kvantitativna teorija novca predstavlja jednu od teorija novčane tražnje. Iz formule YPV

M

1 ,

slijedi zaključak da tražnja novca zavisi od tri faktora:

─ apsolutnog nivoa cijena, pri čemu visok nivo cijena zahtijeva veću količinu novca), ─ nivoa realnog obima proizvodnje (porast obima proizvodnje utiče na rast dohotka, a posledično raste

potrebna količina novca) i ─ brzine obrta novca što znači da svi faktori, a posebno kamatna stopa, koji utiču na brzinu obrta utiču

i na novčanu tražnju. Polazeći od navedenih zaključaka, može se grafički konstruisati zavisnost tražnje novca od nivoa cijena

i obima proizvodnje (tj.veličine nacionalnog dohotka), koja ustvari određuje nagib krive novčane tražnje). Na slici smo predstavili navedenu zavisnost, koja pokazuje da tražnja za novcem raste s porastom cijena (i obratno). Tački E, u kojoj se uspostavlja se ravnoteža između ponude i tražnje novca, odgovara na apcisi količina novca u opticaju Me, a na ordinati nivo cijena Pe.

Ako se opšti nivo cijena smanji u odnosu na ravnotežni nivo pe na nivo p1, smanjuje se i nivo tražnje, pa se stvara višak ponude novca nad tražnjom novca (svjetlije osijenčeno polje), što dovodi do obezvređi-vanja novca. Da bi se ravnoteža na tržištu novca ponovo uspostavila, zbog fiksirane ponude novca Sm, potrebno je da dođe do rasta opšteg nivoa cijene, koji lančano izaziva povećanje tražnje novca. Ako se opšti nivo cijena poveća (u odnosu na ravnotežni nivo pe na nivo p2, dolazi do povećanja nivoa tražnje novca, tako da ona premašuje ponudu novca (tamnije osijenčeno polje), što dovodi do precijenjenog novca. Vraćanje u

283

ravnotežni položaj zahtijeva smanjivanje opšteg nivoa cijena i novčane tražnje. Navedeno rezonovanje je po-jednostavljeno, apstraktno i apsolutizuje stihijnost tržišnog mehanizma kao automatskog regulatora ravnote-že na tržištu (u ovom slučaju novca).

Keynesijanska teorija novca je uvela nove aspekte u objašnjenju novčane tražnje. U svom kapitalnom radu ”Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca”, Keynes objašnjava motive gubljenja (”curenja”) novca iz opticaja, koji dovodi do smanjenja platežno sposobne tražnje, što koči razvoj proizvodnje. Kao osnovne uzroke štednje u novčanom (likvidnom) obliku on navodi tri fundamentalna psihološka faktora (motiva): transakcioni, spekulativni i predostrožni. Transakcioni motiv štednje zasnovan je na planiranju poslova koji treba da omoguće očuvanje novčanog dohotka na datom nivou, jer od njegove visine zavisi struktura pot-rošnje. Svaki dodatni dolar dohotka povećava potrošnju, koja je, prema Keynesovom mišljenju, manja od tog dolara, i naziva se granična sklonost ka potrošnji.

Spekulativni motiv štednje ima ključni značaj, jer u uslovima neizvjesnosti i rizika na finansijskom tržištu tražnja za novcem zavisi od dohotka koji donose obligacije, akcije i drugi vrijednosni papiri. Pojedinci spekulativno razmišljaju da kamatna stopa može biti veća od očekivane, pa ne ulažu ušteđevinu u kupovinu hartija od vrijednosti, jer povećanje kamatne stope dovodi do smanjenja njihove vrijednosti, tj. kursa hartija od vrijednosti, koji direktno proporcionalno zavisi od dohotka koji one donose (dividenda od akcija, kamata od obligacija), a obrnuto proporcionalno od kamatne stope na štedne uloge.

Motiv predostrožnosti je povezan s rizikom eventualnog gubitka od ulaganja u vrijednosne papire, koji može nastupiti u slučaju povećanja kamatne stope, pa pojedinci razmišljaju da je bolje čuvati novac bez do-hotka, nego stvarati gubitak. Ovaj motiv je veoma blizu spekulativnom. Na taj način, Keynes je uveo u eko-nomsku nauku pitanje izbora optimalne strukture aktiva pojedinaca (učešće novčanih sredstava i učešće har-tija od vrijednosti), tj. pojam sklonost ka likvidnosti. Ukupna novčana tražnja M određuje se prema sledećoj formuli: M = M1 + M2 = L1 (Y) + L2 (ks), gdje je M1 = transakciona tražnja (gotovina), M2 = spekulativna tražnja, Y = nacionalni dohodak, ks = kamatna stopa, a L1 i L2 su funkcije likvidnosti.

Američki Nobelovac za ekonomiju J. Tobin (1981) usavršio je navedenu formulu, uvodeći u analizu očekivanja pojedinaca, pa je formula novčane tražnje MD dobila sledeći oblik: M D = M1

D + M2D = L1 (Y) +

L2 (ks -ks), gdje je M1D = veličina gotovine koja odgovara transakcionom motivu i motivu predostrožnosti,

M2D = veličina gotovine koja odgovara spekulativnom motivu, L1(Y) funkcija likvidnosti koja zavisi od

284

veličine dohotka, a L2 (ks-ks) = funkcija likvidnosti koja zavisi od kamatne stope (ks = tržišne i ks = normalne očekivane).

Na kraju ćemo razmotriti zavisnost tražnje novca od visine kamatne stope, koja figuriše u svim navede-nim modelima (funkcijama) tražnje novca. U zamišljenoj ekonomskoj stvarnosti bez inflacije postoji realna kamatna stopa ks kao dohodak na zajmovna novčana sredstva (tj. na štednju kao sredstva koja predstavljaju alternativnu upotrebu gotovom novcu). Npr. pri realnoj godišnjoj kamatnoj stopi od 7%, osoba koja raspo-laže gotovinom od 10.000€ može dobiti godišnju kamatu 700€, koja predstavlja alternativnu vrijednost (ek-vivalent ili nadoknadu) za zadovoljstvo od preimućstva posjedovanja likvidne gotovine. Što je veća kamatna stopa na štedne uloge kao alternativa gotovom novcu, to je veća alternativna vrijednost (upotrebe) novca. Drugim riječima, pri ostalim jednakim uslovima, što je veća realna kamatna stopa manja je tražnja za nov-cem.

Inflacija je realnost koja se mora uzimati u obzir, jer ona obezvređuje korisnost štednje, tako da je šte-dnja u uslovima inflacije isplativa samo kad je kamatna stopa veća od stope inflacije. Naravno, te infor-macije su moguće ex post, tako da je štednja u uslovima inflacije uvijek povezana s velikim rizikom (moguće je računati samo s očekivanom stopom inflacije i očekivanom kamatnom stopom u uslovima inflacije).

U stvarnosti egzistira nominalna kamatna stopa, tako da u pojednostavljenom modelu novčana tražnja zavisi od veličine nacionalnog dohotka i nominalne kamatne stope, tj. MD = f (Y, ks

N). Zavisnost novčane tražnje od nominalne kamatne stope Ravnoteža na tržištu novca

Na x-osi je predstavljena novčana tražnja (količina novca u opticaju), a na y-osi nominalna kamatna

stopa. Njihova funkcionalna zavisnost (na slici lijevo) daje nam skup opadajućih krivih koje odgovaraju raznim nivoima nominalnog nacionalnog dohotka. Kretanje po krivoj tražnje dolje ili gore pokazuje prom-jene nominalne kamatne stope, a kretanje lijevo ili desno pokazuje promjene nominalnog nacionalnog doho-tka, jer njegovo povećanje dovodi do pomjeranja krive tražnje udesno, i obratno. Na slici desno su prikazane tipične krive ponude i tražnje novca, čiji presjek u tački E predstavlja ravnotežu na tržištu novca, kojoj odgovaraju nominalna kamatna stopa ke i ravnotežne količine novčane ponude i tražnje Me.

Promjene u veličini ponude novca (pri postojanom nivou novčane tražnje) dovode do dvije posledice:

─ smanjenje ponude novca pomjera krivu ponude novca Sn ulijevo, što dovodi do novog višeg nivoa ravnotežnog položaja E1, kojem odgovara povećanje nominalne kamatne stope k1 (pooštravaju se uslovi kreditiranja), a to dalje dovodi do prilagođavanja (smanjenja) novčane tražnje i smanjenja novca u opticaju i

285

─ u slučaju povećanja ponude novca primjenjuje se obratno rezonovanje (slika pod a).

Promjene u veličini tražnje izazvane promjenama nominalnog nacionalnog dohotka (pri postojanom nivou ponude novca) dovode do dvije posledice:

─ Porast nominalnog nacionalnog dohotka pomjera krivu tražnje udesno-gore, što znači da se tražnja novca povećava. U skladu s povećanjem tražnje dolazi do porasta želje za štednjom, i ostvarivanjem postojeće kamate. Ali, banke nijesu u mogućnosti da pedlože veću količinu novca, jer je ponuda no-vca fiksirana. Novi ravnotežni položaj E1 uspostavlja se na nivou kojem odgovara veći nivo no-minalne kamatne stope k1, koji treba da djeluje u smjeru smanjenja tražnje novca;

─ Smanjenje nominalnog dohotka pomjera krivu novčane tražnje ulijevo-dolje, pa se primjenjuje ob-ratno rezonovanje od prethodnog (slika pod b).

11.5 NOVČANA MASA I NOVČANI AGREGATI Novčana masa predstavlja bankarske rezerve novca, odnosno ukupnost gotovog i depozitnog novca,

koji se može direktno koristiti kao sredstvo plaćanja. Smatra se da štedni ulozi ne pripadaju novčanoj masi sve dok se ne pretvore u sredstva za direktno plaćanje.

Za razliku od novčane mase, primarni novac obuhvata, pored gotovog novca, sredstva na žiro računima banaka i sredstva obaveznih rezervi.

Struktura novčane mase

NOVČANA MASA

bezgotovnski novac – depoziti gotov novac

čekovni ulozi

hartije od vrijednosti

papirni novac

razmjenska moneta

286

Vezano za pojam novčane mase, navešćemo pravilo Friedmana, prema kojem je država obavezna da podržava stalni prirast novčane mase u opticaju. Veličina tog prirasta izračunava se prema formuli

M = P + Y , gdje je M = prosječni godišnji prirast novca u %, P = prosječni godišnji prirast BNP u %, a Y = prosječni godišnji prirast očekivane inflacije u %. Očekivana inflacija se dobija tako što se od ukupne infla-cije oduzme inflacija izazvana aktivnošću države i sindikata.

Novčani agregati i neto domaća aktiva

M1 M2 = M1 + kvazi novac

M3 = M2 +udruž. sred. + ograničeni depoziti M4 = M3 + dug. obaveze banaka prema nebankarskim subjektima

Neto domaća aktiva = M4 + saldo obaveza i potraživanja s inostranstvom

Uobičajeno je da se novčana masa prema stepenu likvidnosti dijeli na tzv. novčane agregate M1, M2, M3 i M4 . Novčani agregat M1 obuhvata potpuno likvidna novčana sredstva (potraživanja prema bankarskom sistemu) nebankarskih subjekata. To su novčana sredstva koja se bez odlaganja mogu koristiti za plaćanje obaveza: gotovina i transakcioni bankarski depoziti. Novčani agregat M2 obuhvata novčanu masu M1 i tzv. kvazi novac (štedni ulozi po viđenju, oročeni štedni ulozi, depoziti po kreditima, kratkoročne hartije od vri-jednosti nebankarskog sektora i kratkoročni devizni depoziti domaćih klijenata- devizni računi po viđenju i oročeni). Kvazi novac se može pretvoriti u gotov novac poslije određene procedure, kojom se gubi dio doho-tka od ugovorene kamate. Novčani agregat M3 obuhvata agregat M2, ograničene depozite (sredstva rezervi, sredstva za doznake u inostranstvo, sredstva za kupovinu deviza, sredstva za pokriće akreditiva, bankarskih garancija i kredita inostranih poslova) i udružena sredstva. Novčani agregat M4 obuhvata agregat M3 i du-goročne obaveze bankarskog sistema prema nebankarskim subjektima, u domaćoj valuti i devizama. Neto domaća aktiva se dobija sabiranjem novčanog agregata M4 i salda obaveza i potraživanja bankarskog sistema u devizama prema inostranstvu (inostrani krediti, klirinški računi, čekovi, valute itd.).

11.6 FINANSIJSKO TRŽIŠTE Finansijsko, robno i resursno tržište sačinjavaju integralno tržište. U zapadnoj ekonomskoj literaturi

novac se razmatra kao finansijsko sredstvo, koje služi za kupovinu drugih sredstava. U finansijska sredstva se, pored novca, ubrajaju obligacije i akcije.

Obligacije su finansijsko sredstvo koje vlasniku garantuje fiksirani dohodak u obliku kamate, koji se isplaćuje u određenim vremenskim intervalima (obično jednom u pola godine). Pomoću obligacija država i velike korporacije pozajmljuju novac kod domaćinstava. Pozajmice su uvijek povezane s dvostrukim ri-zikom: neplaćanja duga, i eventualna potreba za pozajmljenim novcem. Akcije su finansijsko sredstvo koje vlasniku obezbjeđuje dohodak u obliku dividende od dobiti firmi u koju je novac uložen. To je oblik vri-jednosnih papira koji potvrđuje dio učešća vlasnika u kapitalu akcionar-skog društva. Ulaganje u akcije je riskantnije od ulaganja u obligacije, ali je zato godišnji prihod od akcije veći. Akcije i obligacije se slobodno prodaju na finansijskom tržištu, po cijeni koja se mijenja u zavisnosti od tržišne konjunkture.

287

Veoma važna osobina finansijskih sredstava je likvidnost, pod kojom se podrazumijeva sposobnost njihove transformacije u gotovinu. Novac je najlikvidnije finansijsko sredstvo. Što je veća likvidnost finan-sijskog sredstva, manji je rizik, i obratno.

Finansijsko tržište se definiše kao skup kanala po kojima kruže finansijska sredstva (fondovi) od dava-laca koji raspolažu viškom (prvenstveno domaćinstva) prema primaocima koji imaju manjak ili potrebu za njima (privatnici, firme, banke, država). U literaturi se finansijsko tržište dijeli na novčano tržište i tržište ka-pitala. Na tržištu novca poslovi se obavljaju s kratkoročnim hartijama od vrijednosti (rok dospijeća do jedne godine). Na tržištu kapitala se obavljaju poslovi s dugoročnim vrijednosnim papirima (preko jedne godine).

Na kontrolnom finansijskom tržištu vrši se promet kratkoročnih komercijalnih i blagajničkih naloga i hartija od vrijednosti s visokim stepenom likvidnosti i mobilnosti. Na međubankarskom tržištu se vrši promet privremeno slobodnih novčanih sredstava (prvenstveno bankarskih kratkoročnih depozita). Valutna tržišta opslužuju međunarodni platni promet između fizičkih i pravnih lica (devizne doznake, investicije, krediti, kupovine, turizam, usluge i sl.), tako što se na njima vrši razmjena jednih valuta u druge, na osnovi ponude i tražnje pojedinih valuta.

Finansijsko tržište

NOVČANO TRŽIŠTE TRŽIŠTE KAPITALA

kontrolno tržište tržište vrijednosnih papira

međubankarsko tržište tržište srednjeročnih i kratkoročnih bankarskih kredita

valutno tržište

Tržište kapitala obuhvata srednjeročne i dugoročne kredite, kao i hartije od vrijednosti (akcije i obligacije). Ono služi kao značajan izvor dugoročnih investicija vlade, firmi i banaka. S pojavom hartija od vrijednosti kao fondovskih aktiva dolazi do razdvajanja kapitala na realni (proizvodni fondovi) i fondovski kapital kao njegov odraz u vrijednosnim papirima. Pojava vrijednosnih papira je povezana s potrebom privlačenja što većeg kreditnog kapitala, u cilju širenja proizvodne i prometne funkcije. Na taj način, finansijsko (fondovsko) tržište se počinje razvijati na osnovi zajmovnog kapitala, jer su vrijednosni papiri dobili oblik kreditnog dokumenta. Fondovski kapital počinje samostalan život, jer njegova ukupna vrijednost (ukupna kursna cijena hartija od vrijednosti) više ne zavisi samo od realnih aktiva (proizvodnih fondova) nego i od političkih zbivanja i mnogih drugih faktora uticaja. Pored toga, fondovski kapital vrši samostalan opticaj na tržištu, jer je odvojena kapital-svojina od kapital-funkcije, a vrijednosni papiri predstavljaju poten-cijalni novčani kapital, jer ih karakteriše visoki stepen likvidnosti. Vrijednost ukupnih fondovskih aktiva Vvp (ukupna kursna cijena vrijednosnih papira) određuje se kapitalizacijom dohodaka koje donose ti vrijednosni papiri Dvp, prema formuli Vvp = Dvp / k , gdje je k = prosječna kamatna stopa.

Osnovna funkcija finansijskog tržišta sastoji se u mobilizaciji novčanih sredstava (u cilju organizacije i širenja proizvodnih i reproduktivnih funkcija) i informisanju investitora o ekonomskoj konjunkturi (koje do-prinosi donošenju odluka o ulaganju novčanih sredstava).

Razlikuje se primarno i sekundarno tržište hartija od vrijednosti. Primarno se odnosi na prodaju novih vrijednosnih papira. Sledeći njihovi preprodavci obrazuju sekundarno tržište. Na sekundarnom tržištu se

288

razlikuju berzanski (kupovina i prodaja na berzi) i neberzanski (direktnim dogovorom kupca i prodavca van berze) opticaj hartija od vrijednosti. Na berzi se kotiraju samo vrijednosni papiri prvorazrednih firmi. Za nji-hovu kotaciju npr. na fondovskoj berzi u Njujorku firme su obavezne:

─ da uplate za pristup (”ulaznicu”) cca 30.000 USA$, plus mali iznos za svaku akciju, ─ da uplate godišnju komisionarsku proviziju od 11.750 - 58.700 USA$, zavisno od količine akcija

koje su u opticaju, ─ da iza sebe imaju najmanje dva miliona akcionara, od kojih svaki ima od 100 akcija pa naviše, ─ da ima najmanje milion prostih akcija, čiji su vlasnici akcionari, a ne firma, i čija je tržišna cijena

najmanje 16 miliona USA$, ─ da godišnji dohodak kompanije u dvije poslednje godine iznosi najmanje 7 miliona USA$, a pret-

hodnih godina najmanje 2,5 miliona USA$ (u tu sumu su uključeni neplaćeni porezi) i ─ da je imovina firme vrijedna najmanje 16 miliona USA$ itd. Fondovska berza je organizovano tržište vrijednosnih papira (za razliku od robnih berzi, koje pred-

stavljaju tržišta sirovina i potrošnih dobara). Ona ispunjava funkcije informisanja klijenata (kupaca i proda-vaca), povezivanja, registracije kursa vrijednosnih papira, prelivanja kapitala iz jedne grane (firme) u drugu i pokazatelja ekonomske aktivnosti. U fondovskim poslovima učestvuju kupac, prodavac i posrednik. Ako su poslovi veliki, javlja se više posrednika, među kojima se razlikuju centralni posrednik i bočni posrednici kao njihovi saradnici. Centralni posrednici se u Njujorku nazivaju džoberi, a u Londonu specijalisti. Ako posred-nik djeluje samostalno, za svoj račun, naziva se diler, a ako radi komisiono (od procenta) naziva se broker. Opšta ocjena stanja na tržištu hartija od vrijednosti daje se u agregatnim fondovskim indeksima, kojima se fiksiraju promjene cjenovnog kursa akcija i obligacija. Promjena tih indeksa je razlika kursa akcija (može bit pad ili skok), koja se mjeri u poenima.

Među mnogim tablicama pokazatelja kunjunkture na tržištu hartija od vrijednosti, jedna od najvažnijih je berzanska kotacija akcija, koja sadrži sledeće pokazatelje: najviši (”High”) i najniži (”Low”) kurs akcija neke kompanije u toku berzanske godine, šifrovano ime kompanije (”Stock”), dividende (”Div”), procenat raspoređene dobiti na akciju (”Yld”), odnos čistog dohotka prema kursu akcije (”P-E”), dnevni broju kupo-prodajnih poslova (”Sals”), dnevna kolebanja kursa akcija i izmjenu u odnosu na prethodni dan (”Net Shange”).

Posebno mjesto u funkcionisanju fondovskog tržišta pripada spekulativnim operacijama, usmjerenim ka brzom bogaćenju. U tom smislu neki pojedinci (spekulanti) pokušavaju pogoditi kretanje cijena vrijednos-nih papira u budućnosti, pa kupuju akcije ne radi dobijanja dividende, već radi njihove prodaje po većoj cijeni (naravno, ako cijene skoče), ili ih prodaju ako očekuju pad njihove cijene na berzi. Spekulacije su naj-izraženije u periodima velikih kolebanja kurseva vrijednosnih papira.

Berzanski brokeri primaju narudžbe od klijenata koji žele kupiti ili prodati akcije koje se kotiraju na berzi. Npr. broker je dobio porudžbinu da kupi ili proda akcije firme ”X”. On odmah pita spekulanta koliko koštaju akcije firme ”X”. Spekulant mu daje dvije cijene: kupovnu (koja je manja, po kojima on kupuje) i prodajnu (koja je veća, jer po njima on prodaje). Da bi dobio najpovoljniji odnos cijena, broker se obraća nekolicini spekulanata i tek onda vrši izbor.

Većina vrijednosnih papira ima nominalnu cijenu (koja je označena na samoj akciji ili obligaciji), koja se naziva paritet ili nominala. Tržišna cijena vrijednosnih papira zavisi od ponude i tražnje na fondovskom tržištu, što znači da može biti viša ili niža od nominalne. Kada se akcije prodaju po cijeni koja je viša od nominalne riječ je o premiji, a kada se prodaje po nižoj cijeni od nominalne, radi se o sniženju.

Dividenda je dohodak u vidu procenta od nominalne cijene akcije. Npr. firma objavljuje da dividenda na obične akcije čija je cijena 1000€ iznosi 17%. To znači da će akcionari dobijati po 170€ od svake akcije. Ako pretpostavimo da neki akcionar (koji ima akciju čija je nominalna cijena 1.000€, a tržišna 1.200€, od

289

koje dobija dividendu u iznosu 170€) želi da zna koliki će dohodak (%) dobiti na svoj novac, on će upotrebiti sledeću formulu:

dohodak = dividenda / tržišna cijena akcije x 100 = 170 / 1200 x 100 = 14%. Država ima bitnu ulogu u funkcionisanju tržišta hartija od vrijednosti, jer donosi zakone koji regulišu

ovu oblast, sama učestvuje na tom tržištu i utiče na njega svojom novčano-kreditnom politikom.

290

291

LITERATURA Acemoglu, D. et al. (2004), Institutions and the Fundamental Causes, of Long-Run Growth/ Handbook of

Economic Growth, Ph. Aghion, S. Durland (eds), North-Holand. Acemoglu D., Aghion P., Zilibotti F. (2006), „Distance to Frontier, Selection, and Economic Growth”,

Journal of the European Economic Ass ociation, Vol 6, N0 1. Alchian, A.A. and Demsets, H. (1972), „Production, Information Cost, and Economic Organization“,

American Economic Review, Vol. 62, No. 2, 777-795. Aleksić, M. i Unković, M. (1978), Međunarodna trgovinska politika spoljno-trgovinski sistem Jugoslavije,

Savremena administracija, Beograd. Arrow, K., (1963), Social Choice and Individual Value, London: New Haven. Bajec, J. i Gavrilović, Lj. (1997), Savremeniprivredni sistemi, Ekonomski fakultet, Beograd. Barr, R. (1994), Političeskaja ekonomija, Tom 1 i 2, Meždunarodnie otnošenija, Moskva. Baumol W. and Blinder A. (1988), Economics. Principles and Polisy, New York. Becker, L. S. (1977), Property Rights: Philosophical Foundations, Cambridge University Press, Cambridge. Becker, G. S. (1962), „Investment in Human Capital: A Theoretical Analysis”, Journal of Political Economy 70 (2), 9-44. ______ (2003), Čelovečeskoe povedenie: ekonomičeskijpodhod, GU-VŠE, Moskva. Becker, L. (2007), „An Evaluation of Press Freedom Indicators”, Gazette, No. 1, 5-28. Bell, D. (1960), The End of Ideology, New York. ______ (1967), “Notes on the PostIndustrial Society”, The Pubic Interest, No 7, New York. ______ (1973), The Coming of Postindustrial Society. Aventure in Social, Forecasting, New York. Beeg D., Fisher S. and Dornbush R. (1991), Economics, ThirdEdition, Mc Graw-Hill Company. Braudel, F. (1979), Civilisation materielle, economic et capitalisme, XV-XVIII siecle, t. 3, Armand Colin,

Paris. Bromley, D. V. (1989), Economic Interests and institutions. The Conceptual Foundations of Public Polisy,

New York. Bulajić, Ž. (1986), Kontroverze modernog kapitalizma, Univerzitetska riječ i Centar za marksističko obrazo-

vanje “Milun Božović”, Nikšić-Titograd. Bulatov, A. S., red. (1994), Ekonomika, Bek, Moskva. Castells, M. (1996), The Rise of the Network Society, Maiden (Ma.) - Oxford: Blackwell Publishers. ______ (1998), End of Millennium, Maiden (Ma.), Oxford: Blackwell Publishers. ______ (2000), The Rise of the Network Society, Oford: Blackwells. ______ (1960), „The Problem of Social Costs”, Jurnal of Law and Economics, October 1959, 1-40. Clark, D, (1985), Post-Industrial America: a Geographical Perspective, New York-London. Coase, R. H., (1937), „The Nature of the Firm“, Economica, Vol 4, No. 5. Coase, R. (1960), „The Problem of Social Sosts“, Journal of Law andEconomics, Vol. 3, 1, 1-44. Compain, B. (1988), Issues in new information technology, Cambridge. Cheung, S. N. S. (1983), “The Contractual Nature of the Firm”, Journal of Law and Economics, Vol. 6. No.

1, 1-21. Cvjetićanin, D. (1999), “Problem deregulacije - odnos partije i države”, Ekonomska misao, br. 3-4, 311-313. De Alessi, L. (1983), „Property Rights, Transaction, Cost and X-Efficiency: an Essay Economic Theory“, The American Economic Rewiew, Vol. 73, No. 1, 64-81. Demsets, H. (1967), Toward a Theory of Property Rights, American Economy Review, Vol. 57, No. 2, 347-

359. Dolan, E. Dž., Kempbell, K. D., Kempbell i Rozmari, Dž. (1991), Dengi, bankovskoe delo i denežno-kredit-

292

naja politika, Sankt-Peterburg orkestr, Sankt-Petersburg. Dombuš, R. i Fišer, S. (1997), Makroekonomika, Infra-M, Moskva. Drašković, D (1995), “Pravni aspekti svojine i preduzetništva u Crnoj Gori”, Luča, br. 1-2. Drašković, V. (1994), Razvoj sovjetske ekonomske misli, Ekonomika, Beograd:. _______ (1994a), „Neoinstitucionalizam i ekonomska teorija prava svojine“, Ekonomika 1-3, 21-25 _______ (1995), Tranzicija i mješovita ekonomija, Ekonomika, Beograd. _______ (1995a), Osnovi ekonomije, Ekonomika, Beograd. _______ (1996), Osnovi ekonomije, Univerzitet Crne Gore, Podgorica. _______ (1997), Neoinstitucionalne ekonomske teorije, Ekonomika i Fakultet za pomorstvo, Beograd-Kotor. _______ (2002), Kontrasti globalizacije, Ekonomika i Fakultet za pomorstvo, Beograd-Kotor. Drašković, V. i Ćetković, R. (1996), Osnovi privrednog sistema, Fakultet za pomorstvo, Kotor. Errou, K. (1995), „Informacija i ekonomičeskoje povedenije”, Voprosi ekonomiki, No 5, 95-103. Fišer, S., Dornbuš, R. i Šmalenzi, R. (1993), Ekonomika, Delo, Moskva. Fomina, Yu. A. (2013), Vestnik omskogo universiteteta. Serija Ekonomika, „The study of K. Marx’s theory

on the basis of systems approach. Part II. Theory of capitalism“, No. 4, 22-27. Fomina, Yu. A. (2014), Vestnik omskogo universiteteta. Serija Ekonomika, „The study of K. Marx’s theory

on the basis of systems approach. Part II. Theory of communism“, No. 1, 141-151. Friedman, M. (1962), Capitalism and Freedom, Chicago Friednan, Milton i Rose (1996), Sloboda izbora, Global Book, Novi Sad. Gams, A. (1987), Svojina, , CFDT, Beograd. Galbraith, J. K. (1990), “Le capitalisme oui, mais lequel?”, L'Expansion, 19 avril/2 mai. Galbraith, J. K. (1966), Ekonomija u perspektivi, MATE, Zagreb. _______ (1991) „Economics in The Next Century“, The Economic Journal, Vol. 101, January Hicks J. R. (1967), Critical Essays in Monetary Thenry, London. Hirshleifer, J. (1982), „Evolutionary Models in Economics and Law: Cooperation versus Conflict

Strategies“, Research in Law Economic, Vol. 4, 1-60. Honore, A. M. (1961), „Ownership“, in Oxford Essays in Jurisprudence, ed.by A. G. Guest, Clarendon

Press, Oxford, 112-128. Jakšić, M. (2005), „Vizija, institucije i privredni razvoj”, Ekonomski anali br. 163, 63-70. Keynes, J. M. (1987), Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, Centar za kulturnu djelatnost, Zagreb. Kornai, J. (1972), „Mathematical Programming as a Tool of Socialist Economic Planning“, In A. Nove & D.M. Nuti, eds., SocialistEconomics, Penguin, Harmondsworth. Kuhn, T. (1974), Struktura naučnih revolucija, Nolit, Beograd. Kuznetz, S. (1996), Modern Economic Growth. Rate, Structure and Spread, Yale University Press, How

Haven and London. Macmillan dictionary of modern economic, Fourth edition (1992), London and Basingstoke, Macmillan

PRESS LTD. Madžar, Lj. (1995), Svojina i reforma, I knjiga, Ekonomski institut i Institut ekonomskih nauka, Beograd.

Makarov, V. L. (2003), „Ekonomika znanij: uroki dlja Rosii”, Vestnik RAN, tom 73, N0 5, 450-452. Maksimović, I. (1980), „Opšti problemi konceptualizacije političke ekonomije socijalizma“, Zbornik

CANU: Rikardo, Marks, Lenjin i savremena ekonomska misao, Sv. 1, Titograd. Marks, K. (1947), Kapital, Tom I, Kultura, ______ (1949), Kritikapolitičke ekonomije, Predgovor i uvod, Kultura, Beograd. Maršal, A (1993), Principi ekonomičeskoj nauki II, Progres, Moskva, Marsenić, V. D. (1984j, Ekonomska struktura i privredni sistem Jugoslavije, Savremena administracija,

Beograd. ______ (1995), Ekonomika Jugoslavije, Savremena admimstracija, Beograd.

293

Menkju, N. G. (1994), Makroekonomika, Izdateljstvo Moskovskogo Universiteta, Moskva. Monissen, H. G. and Pejovich, S. (1977), „Eigentumsrechte Freiheit und Ekonomische Effizienz“, in

Grenzen und Freibeit , ed. D. Mulden, Wien. Myrdal, G. (1973), Against the Stream. Critical Essays on Economics, Vermont. Neale, W. (1987), “Institutions”, Journal of Economic Issues, Vol. 21, No. 3. Naisbitt, I. (1982), Megatrends: Ten New Directions Transforming Our Lives, New York. _______ (1985), „Megachoices: Option for Tomorrow's World“, Futurist, Vol. 19, No. 4, 13-16. North, D. C. (1981), Structure and Change in Economic History, New York. _______ (1984), „Transaction Costs, Institutions and Economic History“, Journal of Institutional and

Theoretical Economics, Vol. 140, No. 1, 7-17. _______ (1987), »Institutions, transaction cost and economic growth«, Economic Inwuiry, Vol. 25, No. 3,

418-432. _______ (1990), Institutions, Institutional Cange and Economics Perfomance, Cambridge University Press,

Cambridge. _______ (1997), "Institucionalnie izmenenija: ramki analiza", Voprosi ekonomiki, No. 3, 6-17. North D. C. and Thomas R. P. (1973), The rise of the Western World: a new economic history, Cambridge. Nutzinger, N. G. (1982), „The Economics of Property Rights: A New Paradigm in Economic Science?“, In:

Economic Analysis and Workers'Management, Beograd, Vol. 16, No. 1, 81-97. Ocić, Č. (1990), Rast i vlast, Ekonomika, Beograd. Parsons, T. (1988), Društva. Evolucijski iporedbenipristup, August Cesarec, Zagreb. Parsons, T, (1952),The Social System, The Free Press, Glencoe, Illinois. Pečujlić, M. (2002), Globalizacija : dva lika sveta, Gutenbergova galaksija, Beograd. Pejovich, S. (1974), The Economics of Property Rights, ed. by E. G. Furubotn, Cambridge. _______ (1981), Fundamentals of Economics: a Property Rights Approach, Dallas. _______ (1984), „Towards an Economics Theory of the Creation and Specification of Property Rights“, in

Readings in the Economics of Law and Regulations, ed. by A. I. Ogus, C. C. Veljanovsky, Oxford. Peru, F. (1986), Za filozofiju novog razvoja, Beograd: Matica srpska, Evropski centar za mir i razvoj i Cecos. Polany, K. (1990), The Greate Transformation, Beahow Press. Porter, M. E. (1990), The Competitive Adventage of NationsThe McMillan Press, London. Robbins, L. (1993), “Proroda i značaj ekonomske nauke”, Ekonomika, br. 10-12. Rostow, W. W. (1960), Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto, Cambridge U.P.

Cambridge. Rostow, W.W. (1971), Politics and the Stages of Growth, The University Press, Cambridge. Samuelson, P. (1969), Ekonomija, Savremena administracija, Beograd. _______ (1992), Ekonomika, Tom 1, Algon, Moskva. Samuelson, Pol, Nordhaus, D. Viljam (1997), Ekonomika, Binom-Kno Rus, Moskva. Schumpeter, J. (1942), Capitalism, Socialism and Democraty, New York-London, Sekulović, M., Kitanović, D., Cvetanović, S. (1997), Makroekonomija, Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva, Beograd. Stiglitz, J. (2002), Globalization and its Discontents, New York: W.W. Norton&Company. _______ (2006), Making Globalization Work, New York: W.W. Norton & Company. Stounier, T. (1986), Informacionnoje bogatstvo: profil postindustrialnoj ekonomiki. Novaja tehnokratičnaja

volna na Zapade, Moskva: Mislj. Sveiby, K. E. (1998), The New Organizational Ewaltth - Managing and Measuring Knowledge - Based

Assets, San Francisco. Teece, D. J. (2002), Managing Intellectual Capital. Organizational, Strategic, and Policy Dimensions, New

York: Oxford University Press.

294

Thurow, L. (1996), The future of Kapitalism, New York: W. Marrow and Company. _______ (2003), Fortune Favours the Bold. What We Must Do to Build a New and Lasting Global

Prosperity, New York: HarperBusiness. Toffler, A. (1980), The Third Wave, New York. _______ (1990), Powershift: Knowledge, Wealth and Violence at the Edge of the 21-st Century, New York. Toumanoff, P. G. (1984), „Theory of Market“, Kyklos, Vol. 37, No. 4, 529-541. Touraine A. (1974), The Post-Industrial Society. Tomorrows Social History: Classes, Conflicts and Culture

in the Programmed Society, London. _______ (1980), Postindustrijsko društvo, Globus, Zagreb. Toynbee, A. J. (1961), Study of History, Vol. 12, Oxford University Press, London. Uzunov, N. (1988), Savremeni ekonomski sistemi, Savremena administracija, Beograd. Waldron, J. (1985), „What is Private Property?“, Oxford Journal of Legal Studies, Vol. 5, No. 3, 313-349.

Williamson, O. E. (1979), „Transaction-Cost Economics: The Governance of Contractual Relations“, Journal of Law andEconomics, Vol. 22, No. 2, 233-261.

Williamson, O. E. (1985), The Ecinomic institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational Contrating, New York.

Williamson, O.E. (1985a), „Reflections on the New Institutional Economics“, Journal of Institutional and Theoretical Economics, Vol. 141, No. 1, 187-195 Wittfogel, K. A. (1957), Oriental Despotizm. A Comparative Study of Total Power, New Haven, London.

Documents

EKon. nacin mi ljenja 11.. 10 FINAL · dogmatizma i totalitarizma i, u krajnjem, nove oblike eksploatacije (na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou), koje ekonomske teorije uopšte