Ekonomik, Toplumsal, Siyasal Analiz Dergisi 2013/II Sayısı

T.C. MALTEPE ÜNİVERSİTESİİKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ

EKONOMİK, TOPLUMSAL VE SİYASAL ANALİZ DERGİSİ

İMTİYAZ SAHİBİ : Prof. Dr. Kemal KÖYMENGENEL YAYIN YÖNETMENİ : Prof. Dr. Nazif GÜRDOĞANEDİTÖR : Yrd. Doç. Dr. Serkan ÇİÇEK

YAYIN KURULU : Prof. Dr. Nazif GÜRDOĞAN Prof. Dr. Dinç ALADA Prof. Dr. Süleyman Seyfi ÖĞÜN Prof. Dr. Sadettin ÖZEN Prof. Dr. Ergül HAN

YAYIN KURULU SEKRETERİ : Canan AYAR

DANIŞMA VE HAKEM KURULU : Prof. Dr. Mehmet TANYAŞ (Maltepe Üniversitesi)

Prof. Dr. Melek Akgün (Maltepe Üniversitesi)

Prof. Dr. İzzettin ÖNDER (İstanbul Üniversitesi, Emekli)

Prof. Dr. Mehmet TÜRKAY (Marmara Üniversitesi)

Prof. Dr. Cem SOMEL (Abant İzzet Baysal Üniversitesi)

Prof. Dr. Alkan SOYAK (Marmara Üniversitesi)

Prof. Dr. Erinç YELDAN (Yaşar Üniversitesi)

Prof. Dr. Oral ERDOĞAN (Bilgi Üniversitesi)

Prof. Dr. Cavide UYARGİL (İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Oya ERDİL (Gebze İleri Teknoloji Enstitüsü)

Prof. Dr. Esin Can MUTLU(Yıldız Teknik Üniversitesi)

Prof. Dr. Zeyyat SABUNCUOĞLU(Uludağ Üniversitesi)

Prof. Dr. Ercan EREN(Yıldız Teknik Üniversitesi)

Prof. Dr. Birsen ÖRS(İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Cemil OKTAY(Yeditepe Üniversitesi)

Prof. Dr. Ali Yaşar SARIBAY(Uludağ Üniversitesi)

Prof. Dr. Mustafa DİLBER(Fatih Üniversitesi)

Prof. Dr. Bülent DURMUŞOĞLU (İstanbul Teknik Üniversitesi)

Doç. Dr. Hilal AKGÜL(Bilgi Üniversitesi)

Doç. Dr. Namık Sinan TURAN (İstanbul Üniversitesi)

Doç. Dr. Cumhur MUMCU(Maltepe Üniversitesi)

Doç. Dr. Sinan ALÇIN(Kültür Üniversitesi)

BASKI ve TASARIM : Hayalist Reklam hayalist.com.trYAZIŞMA ADRESİ : Maltepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Marmara Eğitim Köyü 34857 Maltepe/İstanbulE-MAIL : [email protected] : 1303-0496

MALTEPE ÜNİVERSİTESİİKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ

EKONOMİK, TOPLUMSAL ve SİYASAL ANALİZ DERGİSİ

• Maltepe Üniveristesi – İİBF Ekonomik, Toplumsal ve Siyasal Analiz Dergisi, Maltepe Üniversitesi’nce yılda iki kez yayımlanan hakemli bir dergidir.

• Dergimizde tüm sosyal bilim dallarında makaleler yayımlanmaktadır.

• Dergide yayımlanmak üzere gönderilen yazılar, belirtilen kurallara uygun olarak hazırlanmalıdır.

• Dergide yayımlanan makalelerde görüşler yazarlara ait olup, dergimizi bağlamaz.

• Dergimizde yer alan makalelerden kaynak gösterilerek aktarma ve alıntı yapılabilir.

İÇİNDEKİLER

Medeniyetin ortak paydasında insan olmak:Yeni bir bilimsel algı çerçevesi ............................................9Niyazi KARASAR

Financial crises and Turkish banking sector ...................41Gonca ATICI

Türkiye’de kentleşme ve kentleşme politikaları ............53Ahmet Mithat KİZİROĞLU

Entelektüel sermaye ve örgütlerin performansı üzerine etkisi ..................................................79Özlem YANAR

Sağlık turizmi ve termal turizmi açısından sağlıklı yaşam köyü’nün incelenmesi ..............................97Hamit VANLI ve Burak KÜÇÜK

Bir ideal toplum bileşeni olarak İslam’ın temel ekonomik ilkeleri ....................................107Ayşegül SİLİ ve Suna AKTEN ÇÜRÜK

9

2013/2

Medeniyetin ortak paydasında insan olmak: Yeni bir bilimsel algı çerçevesi

Niyazi KARASARMaltepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

[email protected]

Giriş“Nasıl bir insan” sorusu, insanlık tarihi kadar eskidir; verilen cevaplar

ise öznel ve muhteliftir. Herkes, kendi “beğenisine” uygun insan tipi arayışı içindedir. Bu durum, bir arada yaşamak isteyenlerin “ortak algı” oluşturma-da dikkate almak zorunda oldukları bir olgudur.

Geleneksel toplumlarda hayat nispeten durağandı; algılanan problemler ve çözümleri de yereldi; hemen her şey yakın çevrenin gelenek ve görenek-leri içinde çözülebiliyordu; yeni nesillerin bunları “emsal” alması yeterliydi. Problem ve çözümlerdeki yerellik, kaçınılmaz olarak, farklı insan tiplerine yol açsa da, bu durum günlük hayatta fazla rahatsızlık yaratmıyordu.

Ulaşım ve haberleşmenin baş döndürücü bir hızla ilerlediği; insanlar ara-sı etkileşimin çoğalıp yoğunlaştığı; yerel, bölgesel, ulusal ve uluslar arası birlikteliklerin yaygınlaştığı; kalabalıklar halinde birlikte yaşama sözleşme-lerinin adeta zorunluluk olduğu bir dünyada “nasıl bir insan” sorusuna ve-rilebilecek cevap da karmaşıklaşmıştır. Ortak ölçütlü algı ve uygulamalara ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır.

Bu bağlamda, bütün insanlığın birikimli ürünü olarak, tarihten süzü-lüp gelen ve insanlığı barış ve refah içinde birlikte yaşatmayı hedefl eyen

10

Ekonomik, Toplumsal ve Siyasal Analiz Dergisi

bir “medeniyet” algısı ve bunun gerektirdiği bir insan tipinden söz etmek-te yarar vardır. Böylesi bir insan olmanın en ayırıcı özelliği, galiba, hayatı bir bütün halinde kuşatan “algısal irade kaynakları” üzerine inşa edilmiş bütüncül bir bilimsel algı çerçevesine sahip olmaktır. Bu yeterliklere sahip olmaya, adeta “kurucu ortak” anlamında, “medeniyetin ortak paydasında insan olmak” da denilebilir.

Ne var ki, özellikle kendini nesnel dünya ile sınırlı hisseden “pozitivist felsefe” üzerinden yapılan eleştirilerle gündeme taşınan bilimsel ve dini olgu, bulgu, kabul ve telkinlere rağmen, henüz bu yönde bütüncül bir algı çerçevesi geliştirilip hayata yansıtılabilmiş değildir. Doğuştan “problem çözme” yeterliğine sahip olan insanın arzu edilen bu yetkinliğe nasıl ulaş-tırılacağı ve bunda eğitim sisteminin muhtemel rolünün ne olacağı önemle tartışılması gereken konulardır. Burada böyle bir varsayımla hareket edile-rek, çözümün muhtemel ipuçları olabileceği umulan düşünme gıdaları üre-tilmeye çalışılmıştır.1

Algısal İrade KaynaklarıNesnel ve öznel yönleriyle bir bütün olan ve belki en ayırıcı özelliği prob-

lem çözmek olan insan, kendi karar süreçlerinde, farklı algısal irade kaynak-larından yararlanmaktadır. Yazar, bunlara “medeniyetin ortak paydasının algısal irade kaynakları” demeyi uygun bulmuştur.

Bu bağlamda, herkesin farklı ölçülerde başvurduğu dört algısal irade kaynağından (Şekil 1) söz edilebilir.2 Bunlar:

1. İlahi irade algısı2. Toplumsal irade algısı3. Bireysel irade algısı ve 4. Bilimsel irade algısıdır.

Herkes, kendi karar süreçlerinde, içinde bulunduğu ortam ile sahip oldu-

1 Bu makalede dile getirilenler, öz’de yeni bir algı çerçevesini ifade etmektedir. Diğer ayrıntılar ise bilim dünyasının yabancısı olmadığı “genel geçer” kabuller ya da olgulardır. Bu nedenlerle, fazla bir kaynak gösterme zorunluluğu hissedilmemiştir.

2 Niyazi Karasar, “Medeniyetin Ortak Paydasında Öğretmen Olmak,” Maltepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde 24 Kasım 2011’de düzenlenen Öğretmenler Gününde yapılan konuşma. Bu algı çerçevesinin kamuya yansıması ilk defa bu konuşma ile olmuştur.

11

2013/2

ğu yetişmişlik tür ve düzeyine göre farklılaşan ağırlıklarla bu irade kaynak-larından yararlanmaktadır.

Bunlar, kişinin hayattan edindiği öznel gerçeklik algılarıdır; yani gerçe-ğin bizzat kendisi değil, öznel birer tahayyülüdür. Bu nedenle, edinilen her bilgi öznel, eksikli, geçici ve olasılıklı yapıdadır. Bu özellikleri nedeniyle de eleştiriye açıktırlar.

Algılar, bilişsel niteliktedir; doğuştan gelen “genetik” özellikler ve duyu-sal yeterlikler yanında, içinde bulunulan sosyal, psikolojik, dini, ekonomik, fi zik vb koşulların bir ürünüdür. Bu durum, bireysel ve toplumsal farklı-laşmaları kaçınılmaz kılarken, herkese bir tür “yanılabilme özgürlüğü” de verir!

Bu algısal gerçekliklerin kendi aralarında sürekli bir etkileşim halinde oldukları, bir anlamda birbirlerine “ihtiyaç” duydukları ve bu şekilde daha güçlendikleri de söylenebilir – örneğin, dini algı ve uygulamaların entelek-tüel ilgi alanına girmesiyle, muhtemelen, dinin “gerçek” kimliği ile nihai amaç odaklı algılanması kolaylaşacak; insanların inanma ihtiyaçlarının istis-marı da önlenebilecektir!

Bir yandan çağdaş bilim anlayışındaki Kuantum algısal dönüşümü ile yaşanan olasılıklı algı ve bir yandan da hayatın “bütünselliği” anlamında, geleneksel “bilim” algısının dışında kalan alanların giderek daha belirgin şekilde gündeme gelmesiyle, problem çözmede algısal irade kaynakları üze-rinden “ortak ölçütlü” bir arayışın etkinleştirilmesi acil bir ihtiyaç olmuştur.

Şekil 1. Algısal İrade Kaynakları

12


Bir toplumda, algısal irade kaynakları bilincine sahip bireylerin çokluğu-nun, medeniyetin ortak paydasında, barış içinde birlikte yaşama sözleşmesi yapmayı kolaylaşacağı umulmaktadır.

İlahi İrade Algısı

Pek çok insan için, temel bilgi kaynaklarının başında “vahiy” ile yansıdığı varsayılan İlahi irade algısı gelir. Bu algı, varoluşun Rabce açıklaması an-lamındaki bir kabulü, “kutsalı”, “külli irade”yi temsil eder. İnançlı bir Müs-lüman için “ilk neden” Allah iradesidir. Her şey O’nun iradesi ile olur. Bu, İslam’ın temel iman esasıdır. Muhtemelen, bu iradeye tümü ile ulaşmak ya da O’nu temsil etme iddiasında bulunmak mümkün değildir. Buna, Allah’ın zatı ile beraber bulunan mutlak ve yaratılmış olanın bilgisine benzemeyen “kadim ilim” de denmektedir.3 Farklı inanç ya da inançsızlık alanlarında Allah kavramı ile ifade edilmese bile, hemen herkesin zihninde, iradesinin “ilk ve mutlak” olarak algılandığı bir güç vardır!

Bir algıya göre, ilahi iradenin insanlara yansıması “doğrudan” (sözsüz, gizli) ve “dolaylı” (sözlü, açık) şekillerde olmaktadır. Bunlara temelde “va-hiy” denilebilir.4 Doğrudan ya da sözsüz (gizli) vahiy, yaratılanın özel ira-de ve gayreti olmaksızın doğuştan sahip olduğu ve bu anlamda Yaratıcı-nın doğrudan transfer ettiği kabul edilen akıl, duyusal algı, sezgi, gönül, vicdan, refl eks ve doğal tepki gibi adlarla da anılan potansiyel güç olarak algılanabilir. Buna “standart donanım” anlamında “zorunlu ilim” de deni-lebilir.

Dolaylı ya da sözlü (açık) vahiy ise, özel görevli elçiler (peygamberler) aracılığı ile ulaştırılan; muhtemelen, evliya vb Allah dostu kişilerin de yar-dımı ile kuramsal ve uygulamalı olarak, insanlara tebliğ edilen mesajlardır. Bunlar, yaratılan sistemin sağlıklı işlemesini temin edecek kurallar deme-ti anlamında bir tür “işletim kılavuzu” (kutsal kitaplar) olarak algılanır – Kur’an, İncil ve Tevrat gibi.

İster doğrudan ister dolaylı olsun, İlahi irade’nin insandaki algısı, bi-re-bir bir mutlaklık ve eşitlik ile değil, kişiden kişiye farklılaşan bir idrak

3 Nureddin Es-Sabuni, Matüridiyye Akaidi, Çeviren: Bekir Topaloğlu (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2005), s. 55. 4 Hüseyin Atay, İslamda İşçi-İşveren İlişkileri (Ankara: 1979), s. 4

13

2013/2

olan “inanç” iledir. Bu nedenle, kişinin “ilahi irade” adına edindikleri sadece algısal gerçekliklerdir. Bunun en somut kanıtı, kişiden kişiye değişen “mut-laklık” algısının yaygınlığıdır. Zira dini mesajların tebliğ ve algılanışlarında, içten ya da çıkara dayalı farklılaşmalar, çeşitli din, mezhep, tarikat vb olu-şumlara neden olmuştur. Kuşkusuz, bu da yaradılışın bir “giz”i olsa gerek. Bu kadar sınırsız yaratma ve yönetme gücü olduğu kabul edilen Allah, her-halde dileseydi, algılanışta da “algılama birliği” sağlayabilirdi! Bunun yeri-ne, insanların önüne, adeta, “ulaşılmak için yarışılan” bir hedef konmuştur. Belki, yaşamın itici gücü de budur; zira her şey bilinir olsaydı, uğraşın da bir amacı kalmayabilirdi!

İnsanlar birçok konuda ilahi irade algılarına göre yaşamaya çalışırlar. Tevhidi algıya göre, bütün ilahi iradeler benzer hedefl er ve benzer mesaj-lar veriyor olsalar da herkesin kendi ilahi irade algısına göre kabul edilmiş ve başarılı sonuçlar vermiş “doğruları” vardır. Ayrıca, bunlardan bağımsız (“inançsız”) olarak yaşamaya çalışanlar da vardır. Medeni dünya, sürekli olarak, bütün bu farklılıklara rağmen, insanları barış içinde bir arada yaşat-manın yollarını aramış ve sınırlı çevrelerde başarılı düzenlemeler de yapa-bilmiştir. Evrensel ölçekte başarı henüz bir hayal olarak gerçekleştirilmeyi beklemektedir!

Bu algısal gerçeklikleri veri kabul eden bir bilimsel algı çerçevesi, özle-nen toplumsal yaşam için önemli kazanımların yolunu açabilir. Bu şekilde, mevcut algı ve uygulamaların karşılıklı anlaşılabileceği; en azından bilimin geçerlik ve güvenirlik süzgecinden geçirilerek özdeki benzerliklerin fark edilebileceği; “ortak ölçütler” konulup, toplumsal düzenin inşasında ilahi iradenin de öngördüğü belli doğrulardan yararlanılabileceği5; ayrıca, fark-lılıklar ile birlikte de yaşanabileceği daha iyi anlaşılabilir. Böylece, herkesin kendisini hem bağımsız hem bir bütünün parçası olarak göreceği bir aidiyet duygusuna sahip olması; bu bağlamda, kendini başkalarının mutluluğu için de sorumlu kabul ettiği bir hayat felsefesinin yaygınlaşması kolaylaşabilir. Aslında, bütün bunların İslam’ın kapsayıcı ve zorlama öngörmeyen orijinal algı ve uygulamaları ile de teşvik edildiği söylenebilir.

5 Stefano E D’Anna, Tanrılar Okulu, Çeviren: Şükrü Zafer Serinken (Bursa: ALTEO, 2005). Dünyaca ünlü “eylem felsefecisi” ve bilim adamı olarak bilinen D’Anna, yönetici yetiştirmede Kur’an, İncil ve Tevrat gibi kutsal kitaplardan önemli dersler çıkarılabileceğine dikkat çekmektedir.

14


Toplumsal İrade Algısı

Bireysel ve toplumsal karar süreçlerinde etkili irade kaynaklarından biri de örf, adet, felsefe vb kabullerden oluşan toplumsal irade algısıdır. Kişi, içinde yaşadığı çevrenin algı ve uygulamalarından önemli ölçüde etkilenilir; hayata adeta bu “algı çerçevesi” ile bakar, hemen her şeyi bu açıdan değer-lendirir. Birçok şey, ciddi bir “doğruluk” (geçerlik) denetimine tabii tutul-madan, çevrenin alışkanlıkları doğrultusunda sürdürülür. Geleneğin ölçü-tü, zaman içinde, başkalarınca oluşturulan emsal olgusudur. Bir problemle karşılaşıldığında, çözüm için, öncelikle toplumda egemen olan algı çerçevesi işletilerek, benzer durumlardaki eski uygulamalar örnek alınır. Böylece, ka-rarda, bilinenin ötesinde bir risk alınmamış olur! Eskiden var olan her uy-gulama ya da algılama, “haklı bir gerekçesi olduğu” ya da en azından ciddi bir “risk taşımadığı” değerlendirmesi ile kabul edilip sürdürülmek istenir.

Ancak, bizzat hayatın kendisi bir değişim ve risk’tir. Artan bilgi ve gelişen teknoloji, insan yaşamını önemli ölçüde etkilemektedir. O kadar ki, karşı-laşılan problemler ve sorulan sorular aynı da olsa, çözümler ve verilecek cevaplar zamanla değişebilmektedir!

Toplumsal iradenin yansıması olan örf, adet, gelenek ya da felsefe’nin oluşumunda “otorite” olarak algılanan kişi ve kurumların önemli rolü var-dır. Bu süreç, çoğu zaman, toplumda “otorite” fi gürü olarak, belli konularda karar verme yetkisi ya da yeteneği olduğu kabul edilen kişi ya da kurumlara başvuru şeklinde de işleyebilmektedir. Çocuk için, anne ve baba; bir bakan-lık çalışanı için siyasi irade olan Bakan; bilimde, dinde, felsefede ve sanatta-ki yeterlikleri nedeniyle belli yetkilerle donatılmış bilim adamı, din adamı, fi lozof, sanatçı vb kişiler ile yine toplum tarafından belli yetkilerle donatılan kurumlar otorite olarak işlev görebilirler. Bunların bireysel ya da kurumsal görüş ve önerileri “doğru” ya da doğruya en yakın gerçekler olarak kabul edilip uygulanmaya çalışılır. Ancak, genellikle, aynı konuda farklı otoriteler ve farklı yorumlar ortaya çıkar ve hangisinin “gerçek” kabul edilebileceğine karar vermek güçleşir. Örneğin, inanç alanında çeşitli dinler; aynı din için-de, aynı Kutsal’a bağlı çeşitli mezhep ve tarikatlar ayrı ayrı “doğruluk” ya da “üstünlük” iddiasında bulunabilmekte; bunların önderleri, pek çok kişi tarafından otorite olarak algılanıp, oluşturdukları algı ve uygulamalar “sor-

15

2013/2

gusuz” izlenebilmektedir! Aynı şey farklı felsefi ve siyasi görüşler için de geçerlidir; her birinin kendine özgü kabul ve kuralları vardır.

Toplumsal hayatı anlama ve yönetmede, bu gerçekliklerin, ne kadar öznel olursa olsunlar, bir şekilde çalışılıp dikkate alınması gerekir. Bunlar içindeki sınanmış başarılı örnekleri başkaları da kullanabilir. Tıpkı ilahi irade algısın-da olduğu gibi, yeni bir bilimsel algı ile toplumsal hayatı anlama ve yönet-mede, barış içinde birlikte yaşama ve başarmanın ortak ölçütlerini bulmak kolaylaşacaktır.

Bireysel İrade Algısı

Karar sürecinde yaygın olarak kullanılan algısal irade kaynaklarından belki en önemlisi ya da en yaygın olarak kullanılanı bireysel irade algısıdır. Bireysel irade algısı, yaradılışta, İlahi irade’nin “sözsüz vahiy” yansıması olarak, kişide var olan potansiyelin eğitim, kültür vb pek çok toplumsal ve çevre faktörlerinin de katkısı ile edinilen algısal gerçekliklerdir.

Kişi, çoğu zaman, kendi bireysel irade algısı ile hareket eder; en çok ona güvenir. Ancak, ortak karar almada farklı kişilerin bireysel irade algıları ara-sında bir uzlaşı sağlama hiç de kolay değildir! Zira bireysel irade algıları hemen her zaman özneldir; hangi öznelin daha “geçerli” ve daha “güveni-lir” olduğunu söylemek güçtür. Herkesin özneli “kendince doğru”dur – örf ve adetler ile inanç ve etnik yapı farklılıklarındaki uzlaşmaz ve çoğu zaman yıkıcı olan tutumlar bunun en somut kanıtı olsa gerek.

Bireysel irade algısının, üç bileşeninden söz edilebilir: akıl/mantık (rasyo-nalizm), duyusal algı (empirizm) ve sezgi (gönül gözü).6 Bunların her üçü de doğuştan var olan ve burada “zorunlu bilim” ya da “ilk donanım” denilebi-lecek bir “öz”ün bileşenleridir.

Akıl ya da mantık’ta kavrayış, muhakeme ve yargılama vardır; her şey, bu amaçla konmuş “kurallar” içinde ele alınır; “gerçekler” bu yolla algılan-maya çalışılır; buna “rasyonalizm” de denir. Duyusal algı, beş duyu organı

6 Ebu Nasr El-Farabi, İdeal Devlet. El-Medinetü’l-Fazıla. Çeviri ve açıklamalar: Ahmet Arslan (Ankara: Vadi Yayınları, 1997), s. 78. Farabi’de: mantık, tahayyül (sezgi, ruh, imgelem) ve duyusal algı.

16


ile edinilebilen “objektif” tespitlerle sınırlıdır; buna “empirizm” de denir; “ortak ölçüt” oluşturmak oldukça kolaydır. Geleneksel bilimsel algının en çok itibar ettiği veriler bu yolla temin edilir. Bireysel iradede öznelliğin en yoğun yaşandığı alan sezgi, sevgi ve “gönül gözü” olarak da ifade edilen algılama boyutudur. Çoğu zaman “içimden bir ses bana diyor ki ...” gibi ta-mamen öznel ve bir başkasına yansıtılamayan algılamalardır, bunlar. İnsan hayatında oldukça önemli bir yere sahiptir. Galiba, akıl ve duyusal algılar bunun yaktığı ya da yakabildiği ışık ile yön ve etkinlik kazanabilmektedir. Sezgi boyutu, özellikle tasavvufi platformlarda son derece belirleyici bir iş-leve sahiptir. O kadar ki, bu bileşenin ihmal edildiği ortamlarda, bir inancın geniş kitlelerce kabulü olanaksız gibidir. İnsan hayatındaki önemli yerine rağmen, sezgi “ortak ölçüt” oluşturmada yaşanan güçlük nedeniyle gele-neksel bilimin ilgi ve çalışma alanı dışında kalmıştır.

Kuşkusuz, bireysel iradenin bu bileşenlerinin karar verme süreçlerindeki yoğunlukları kişiden kişiye değişmektedir. Bunlardan her biri kimilerinde varlığı ile yokluğu zor belli olan ince bir dere, kimilerinde bir küçük nehir ve kimlerinde de kontrol edilemez bir çağlayan gibidir. Hepsinin ortak hedefi , adeta, birbirlerini bütünleyen bir arayış içinde, bir yolunu bularak, gerçeklik “deniz”ine ulaşabilmektir.

Bireysel irade algısı, hayatın “olmazsa olmaz”ıdır; insanı insan yapan te-mel öğedir. İnsan, kendi sınırlı tecrübeleri yanında, diğer iradelerin de algı-layıcısıdır!

Ne var ki, bilinen bu gücüne ve vazgeçilmezliğine rağmen, bireysel irade algısı ile alınan kararlarda muhtemel hata ölçüsünün bilinemeyişi ile bunla-rın düzeltilme sürecinin zaman alıcı ve pahalı oluşu gibi önemli sınırlıkları vardır. İnsanlık tarihi bireysel irade algıları ile alınan kararların yol açtığı bireysel ve toplumsal gerginlik, ayrışma, çatışma ve yıkımlarla doludur.

Öz itibariyle “benzersizlik” anlamında “müzelik” olan birey, yaşamın do-ğal akışı içinde, hemen her türlü karar sürecinde kendi öznel irade algısını kullanmaktadır. Yerel düzeyden evrensel düzeye kadar etkili olan bu süre-cin, bireysel ve toplumsal barış ve refah için, bir şekilde yönetilebilmesi ge-rekmektedir. Bu farklılaşmayı kimileri “küreselleşme” kimileri “çok kültür-lülük”, kimileri de “kozmopolitizm” olarak nitelendirmektedir. Kozmopolit

17

2013/2

algıda, tüm insanlık bir bütün olarak algılanmakta; herkesin herkese karşı sorumlulukları olduğu; bunun için inanç ve toplumsal değerlerin de içinde yer aldığı bütün farklılıklara saygı gösterilmek zorunda olunduğu varsayı-lır.7 Dördüncü İslam Halifesi Hz. Ali’nin Mısır Valisi Malik Eşter’e verdiği görev talimatında8, herkesin “ya dinde kardeş, ya yaratılışta eş” oldukları özlü hatırlatmasıyla, bütün insanlara eşit davranılması gerektiği vurgusu Appiah’ın “kozmopolitizm” algısı ile büyük benzerlikler taşıyor, hatta belki ona kaynaklık da ediyor gibidir.

Yeni bilimsel algı çerçevesi bireysel irade algılarındaki bu gerçekliği de dikkate alacak şekilde yeniden yapılandırılmak zorundadır.

Bilimsel İrade Algısı

Bilimsel irade algısı ortak akıl ile ulaşılabilen bir “gerçeklik” algısıdır. Temelinde “ortak ölçütlü” bir arayış vardır. Geleneksel algıda ortak ölçüt “gözlenebilir ve nesnel” olsun istenir. Bugünkü medeniyetin ulaştığı fi zik başarılarda bu yaklaşım çok önemli bir yer tutmuştur ve tutmaya da devam etmektedir.

Bilimsel irade algısına ulaşmada izlenen süreç “bilimsel yöntem” olarak nitelendirilmektedir. “Bilimsel yöntem”in belki en önemli özelliği “ortak öl-çütlü” bir sınama (test etme) süreci oluşudur. Bu süreçte, bireysel akıl ile gerçekleşen tahminler “ortak ölçüt” ile sınanarak, “ortak akıl”a ulaşılmaya çalışılır. Bu yönü ile bilimsel yöntem süreci, insanoğlunun ulaşabildiği en güçlü uzlaşma formülü olarak algılanabilir.

Bilimsel yöntem, geleneksel beş basamaklı algıya Yazar’ın eklediği rapor-laştırma ile birlikte, altı basamaklı bir süreç olarak ifade edilebilir. Bunlar:

1. Güçlüğün hissedilmesi2. Problemin tanımlanması3. Muhtemel çözümün tahmin edilmesi4. Sınayıcı ortak ölçütlerin tespiti

7 Kwane Anthony Appiah, Kozmopolitizm: Yeni Küresel Ahlak. Çeviren: Fezal Gülfi dan; yayına Hazırlayan: Zülfü Dicleli (İstanbul: Türk Henkel Yayınları, 2007).

8 Hz Ali’den Devlet Adamlarına Öğütler. Advices of Ali (R.A.) for Statesmen (Ankara: Seha Neşriyat, ty.).

18


5. Deneme/sınama (veri toplama) ve değerlendirmenin yapılması ile6. Raporlaştırmadır.

Bu süreçler “tanılama–sınama–raporlaştırma” şeklinde gruplandırılarak da ifade edilebilir (Şekil 2).9 İlk iki aşamaya “teşhis” ve “tedavi sınaması” da denilebilir. Tanılama aşamasında problem anlaşılmaya; muhtemel çözüm tahmin edilip soru ya da hipotez/denence formatında ifade edilerek, sınama için “ortak ölçütler” tespit edilmeye çalışılır. Sınama aşamasında, problem çözümüne yönelik tahminlerin belirlenen ortak ölçütler üzerinden toplana-cak verilerle desteklenip desteklenmediklerine bakılır. Nihayet, bütün bu süreç ve elde edilen sonuçlar, başkalarının da kolayca anlayabilmesi için, belli bir model bütünlüğünde rapor edilir.

Fen ve tabiat bilimleri gibi alanlarında, gözlenebilir “nesnel” ölçütler ge-liştirilmiş ve önemli kazanımlar elde edilmiştir. Nesnel dünyanın anlaşıl-masında çok önemli gelişmelerin önü açılmış; insanın doğaya hâkimiyeti artmıştır. Muhtemelen bu başarılara da bakarak, sosyoloji ile anılan ünlü Fransız matematikçisi Comte (1798-1857), teoloji ve metafi zik dönemlerinin kapandığını ifade ile pozitivist felsefenin egemen olması gerektiğini savun-muştur.

Şekil 2. Bilimsel Yöntem Süreci

Entelektüel kesimde destek bulan bu algı, zamanla, keskin bir din-bilim ayırımı yapan; teoloji ve metafi ziği “insanlığın ilerlemesini engelleyici” alan-

9 Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar İlkeler Teknikler (25. basım. Ankara: NOBEL, 1982 ... 2013).

19

2013/2

lar olarak, horlayan; yalnızca “nesnel olgu”ları önemseyen bir algı çerçevesi-ne dönüşmüştür. Ancak, pek çok alanda nesnel ölçüt bulmak, maalesef, he-nüz mümkün olamamıştır; öngörülebilir yakın bir gelecekte başarılabileceği de son derece şüphelidir. Bu koşullarda yalnızca “nesnel” ölçütlü bir arayış, insan hayatının ancak bir bölümünü ele alıp anlamaya ve geliştirmeye ça-lışırken, öznel nitelikli sosyal ve manevi boyutta büyük ihmallere ve belki yıkımlara yol açılmaktadır! Böylece, büyük ölçüde öznellikler üzerine kuru-lu insan hayatı önemli boyutlarıyla bilimsel sorgulamanın ilgi alanı dışında tutulmuştur.

Ancak, bu dışlama uzun sürmemiş, sosyoloji, psikoloji, yönetim vb pek çok alanda nesnel özentili ortak ölçütler arayışı başlamıştır. Bu amaçla, psi-kometri ve ekonometri gibi alanlar geliştirilmiştir. Ne var ki, bunlar nesnel-likten uzak “paylaşılmış öznellikler” üzerine kurulu ortak ölçütler olduğu gerçeği yeterince fark edilip kavramsallaştırılamamıştır.

Kuşkusuz, var olan “öznellikler” ne kadar nesnelleştirilebilirse geleneksel bilimsel yöntemin işlerliği de o kadar kolaylaşacaktır. Bu konuda mesafe alınması gerekli ve mümkündür. Bu, insanın, asırlardır kanıtlanmış “ortak akıl gücü”ne inancın da bir gereğidir. Zira bir zamanlar, ancak “keramet” denilebilecek şeyler, artık bilimin ortak ölçütlerine göre nesnelleştirilebil-miş; elektrik, radyo ve TV yayınları, mühendislik, tıp vb alanlarda önemli gelişmeler sağlanmıştır. Kâinatın yaratılışı gereği, belki, bir miktar “giz”in ulaşılamazlığı normal bulunsa bile, bu konularda daha işin başında olun-duğu söylenebilir. Bu bağlamda, “nesnel ortak ölçüt” konusu, bilim çevre-lerinin çok daha özgün kavramsal ve teknik çalışmalarını gerektirecektir. Bu çalışmalara paralel olarak, öznel alanları da bir şekilde kuşatan yeni bir bilimsel algı kavramına ihtiyaç var görünüyor. Bu çalışmada bu yönde bir pencere açılmaya çalışılmıştır.

Aydınlanma Çağının Kısa Bir MuhasebesiEvreni ve mevcut yaşamı anlamadaki teoloji ve felsefe ağırlıklı gelenek-

sel algı ile orta çağ Avrupası’nın papazları ve kiliseleri bir tür ilahlaştıran yaklaşımları, yoğun bir şekilde, “din-akıl” çatışmasının yaşanmasına yol aç-mıştır. Batıda, kendisi de bir papaz olan Martin Luther’in 1517’de Wittenber

20


Kilisesi kapısına astığı 95 maddelik itiraz ile kilise ve onu temsilen papaz ve papa’nın “günahlardan arındırma” gücü ve etkinliğini “dinin istismarı” olarak yorumlayıp karşı çıkması, Hıristiyanlık’ta “akıl’a vurulan zincirin kırılması” ve aydınlanma çağına geçişi tetikleyen ilk ciddi girişim olarak algılanmaktadır.

“Aydınlanmacı” düşünürlerin öncülüğünde, on altıncı ve on yedinci yüz-yıl Orta ve Batı Avrupa’sında gerçekleştirilen bilimsel atılımların toplamı anlamında anılan ”bilimsel devrim” ile de önemli kırılmalar yaşanmıştır. Bunlar arasında: Copernicus’un 1543’deki “Göksel Cisimlerin Hareketleri Üzerine” adlı eseri; Vesalius’un aynı yıl yayınladığı “Anatomi” kitabı; Kep-ler’in 1609 ve 1618 yıllarında gezegenlerin hareketlerini uzay ve zamanda betimleyen matematiksel yasaları; Galileo’nun, 1610’dan sonra geliştirdiği teleskopla gök cisimlerini incelemesi ve Aristo fi ziğini yanlışlayıp Coperni-cus’u destekleyen çalışmaları; Descartes’in “Yöntem Üzerine Nutuk” adlı “mantıklı düşünmenin kuralları” olarak lanse edilen ünlü felsefe eseri; Ba-con’un 1620’de, “tümevarımsal” yöntem ile deneye ve gözleme dayalı bil-gi üretmeyi açıklayan ünlü “Novum Organum” adlı yayını; Newton’un, 1686’daki “Tabiat Felsefesinin matematiksel İlkeleri” adlı kitabı; ve nihayet Galieo’nun başlattığı atılımı sonuçlandıran ve yeryüzünde ve göklerdeki tüm maddesel hareketleri açıklayan yasaları önemli bir yer tutmaktadır. Bü-tün bunlarla, içlerinde Aristo fi ziği, Ptolemaios astronomisi, Galenos ve İbni Sina tıbbının da bulunduğu, yaklaşık iki bin yıllık bilimsel birikimin yüz elli yılda değişmesi anlamında bir sıçrama yaşanmıştır.10

Birinci aydınlanma çağı ile başlayan ve Newton fi ziği ile sembolize edilen atılımın felsefesi, dünyada, her şeyin belli sebep-sonuç ilişkileri içinde cere-yan ettiğidir. Bacon’un anlatımı ile “nedensel ilişki” vardır. Doğaya egemen olmak için onu harekete geçiren nedenleri kontrollü biçimde kullanabilmek gerekir.

Aydınlanmacılar, tümü ile nesnel (gözlenebilir) verileri önemsemiş; ne-densel ilişkileri “kesin”, “mutlak” ve “tek doğru” olduğu ve bunun deneme-lerle bulunabileceğini kabul etmişlerdi. Bu algılamada, her şey, son derece

10 Erdal İnönü, Bilimsel Devrim ve Stratejik Anlamı (2. baskı. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2005), ss. 14-16, 26.

21

2013/2

berrak, “tek sebep – tek sonuç” ilişkisi içinde, kolayca anlaşılabilecek nitelik-te kabul edildi. Buna göre, bir şey ya vardır ya da yoktur; ikisi arası bir şey söz konusu değildir; var olan şeyler de “nesnel” olarak ifadelendirilebilme-lidir; bu anlamda ölçülemeyen şey, aslında, “yoktur”!

Böylece, daha sonra, adına “pozitivizm” denilen ve hâlâ geçerliğini büyük ölçüde koruyan güçlü bir bilimsel algı gelişmiştir. Artık, var olduğu ya da olabileceği sanılan her olgu ya da ilişki “ortak nesnel ölçütler” ile gözlenip denenerek keşfedilmeyi beklemektedir. Kuşkusuz, bu algı, nesnel dünyanın anlaşılması ve kontrol altına alınmasında büyük gelişmelere kapı açmıştır. O kadar ki, bunu gözlemleyen ünlü Fransız matematikçi Comte (1798-1857)’ye göre, ilk defa kullandığı “sosyoloji” terimi ile aydınlatılmak istenenler de dahil, “bundan böyle pozitivist felsefe egemen olmalı; teoloji ve metafi zik dönemi artık kapanmıştır”.

Sonuçta, din-bilim ayırımına dayalı; teoloji ve metafi ziğin, “insanlığın ilerlemesini engelleyici” alanlar olarak horlandığı ve yalnızca “olgu”ların önemsendiği “pozitivist” bir aydınlanma dönemi başlamıştır. Semavi dinle-rin açıklamaları, nesnel olmadıklarından, tümü ile “bilimsel uğraş” dışında ve “değersiz” sayılmış; o kadar ki, bazı kesimlerde, hayatın manevi boyutu-nun tümü ile reddedildiği, adeta “peygamberi bilim” olan bir insanlık dini algısının oluşumuna yol açılmıştır! İnsanlık, bu şekilde, yaklaşık üç yüz yıl-lık (belki “şaşkın” denilebilecek) bir dönem yaşamıştır.

Bilimsel devrimi fi ilen yaşayamayan toplumlarda, bu kavramlar, farklı bir zihinsel donukluğa neden olmuştur. Adeta, mutlaklık algısı ile kutsandı-ğı için eleştirilen “din”in yerini, gerçeğin tek ve mutlak temsilcisi gibi algı-lanmaya başlanan bilim almıştır.

Bu sınırlıklarla bile olsa, aydınlar arasında kendine güçlü bir yer edinen “pozitivist” akımın halk’a yansıması aynı kolaylıkta olmamıştır. En azından, toplumun bir kesiminin vicdanında gerçeği tam da temsil etmediğine inanı-lan “zapt edilmiş” yeni kaleler inşa edilmiştir! Bu algı çerçevesinin kabulü için harcanan yoğun çabalara rağmen, ciddi “halk-aydın” ayrışması halen bile yeterince önlenememiştir. Zira bu ayrışmayı giderecek yeni bir algı çer-çevesi geliştirilip hayata yansıtılamamıştır. O kadar ki, hayatın öznel yönle-

22


rinin ihmal edilişini düşünen zihinlerde oluşan güvensizlikle, pozitivizmin mevcut potansiyelinden bile yeterince yararlanılamayan ortamlar oluşmuş-tur.

Yeni Bir Bilimsel Algı Çerçevesiİnsanlık, maddi ve manevi yönleriyle mutlu ve müreffeh bir hayat için

“medeniyetin ortak paydasında” yeni bir bilimsel algı çerçevesine muhtaç görünüyor. Bu altbölümde, böyle bir ihtiyacı zorlayan faktörler ile gelenek-sel bilimsel yaklaşımda öngörülen kavramsal bazı değişiklikler özetlenmiştir.

Zorlayıcı FaktörlerYeni algı çerçevesine olan ihtiyacı zorlayan faktörlerden belki en önemli-

leri arasında “hayatın bütünselliği”, “birlikte yaşama ve uzlaşma zorunlulu-ğu” ile “kuantum fi ziğinin yol açtığı algısal değişim” sayılabilir. Bu alt bö-lümde, yeni algı çerçevesini geliştirme, içselleştirme ve yaygınlaştırma için anlaşılması gereken bu dinamikler kısaca tanıtılmaya çalışılmıştır.

Hayatın Bütünselliği

İnsanın maddi ve manevi boyutlarıyla bir bütün olduğu, dinen de ilmen de hemen her zaman kabul edilmekle birlikte, ortak akıl sorgulamasına açı-larak anlaşılmaya çalışılması büyük ölçüde maddi boyut ile sınırlı olagel-miştir. Oysa karar süreçlerinde kullanılan algısal irade kaynakları, yoğun olarak, hayatın öznel boyutu ile de ilişkilidir ve hayatın maddi yönden iyi-leştirilmesi insanları mutlu etmeye yetmemektedir; hatta bireysel ve top-lumsal yıkımlara bile neden olunabilmektedir.

Söylemlerde önemsenen bu gerçekliğin içselleştirilip gecikmeden bilim-sel araştırmalara konu edinilmesi, elde edilecek sistemleştirilmiş bilginin hayata yansıtılması beklenir. Aksi halde, küreselleşen dünyada barış içinde birlikte yaşamak güçleşecektir.

Birlikte Yaşama ve Uzlaşma Zorunluluğu

Fizik, psikolojik vb özellikleri ve yaşam felsefesi açısından benzersizlik anlamında adeta “müzelik” olan insan, tabiatı icabı, başkaları ile birlikte ya-

23

2013/2

şama ihtiyacındadır. Bu ihtiyaç, bireyi, başkalarını, yalnızca nesnellikleri ile değil, benzersiz öznellikleri ile de anlamaya ve gerektiğinde bazı özgürlük-lerden “vazgeçme” pahasına uzlaşıp, birlikte yaşama sözleşmesi yapmaya mecbur etmektedir. Bu bağlamda, birlikte yaşamak isteyenler, birbirlerinin görüş, tutum, inanç vb öznel algısal iradelerini anlamak ve ortak payda ara-yışında dikkate almak zorundadır. Bu anlamda, herkes birbirine muhtaçtır!

Bu düzende, insanlar “kendi özelinde tam; kamusal hayatta sınırlı öz-gürlüğe sahiptir”. Yani, ortak yaşam hiç bir kişi ya da grubun öznel algısına göre kurgulanamaz. “Farklılıklarla birlikte yaşamak” belki en önemli top-lumsal uzlaşı şeklidir. Böylesi bir uzlaşı, kabul edilebilir bir toplum düzeni sağlaması yanında, kişilerin öznel algılarının bir şekilde sınanma hakkının saklı tutulmasına da imkân verir. Zira toplumun “akıl ve vicdanında” kabul görmeyen kuralların kalıcılığı olmadığı gibi toplumsal barışa katkısı da bek-lenemez!

Toplumsal uzlaşıların bir bölümü, pozitivist felsefenin ortak ölçütlü ve gözlenebilir nesnel veriler (geleneksel bilimsel irade) üzerine inşa edilebilir-ken, insanoğlunu ilgilendiren din, demokrasi vb pek çok öznel alanda “or-tak nesnel ölçüt” temini henüz mümkün değildir. Bu durum, daha farklı arayışları zorunlu kılmaktadır.

Kuantum Fiziği ile Oluşan Algısal Değişim

Yirminci yüzyılda, başta Mack Plank, Einstein ve Niels Bohr olmak üze-re, pek çok bilim insanının deney, tez ve antitezleriyle yaklaşık otuz yıllık bir sürede olgunlaşan Kuantum fi ziği/mekaniği ile gerçekleşen dönüşüm11 önemli izler bırakmıştır. Bununla, birinci aydınlanma döneminin Newton fi ziği bağlantılı “pozitivizm” algısının sınırlıkları daha iyi anlaşılmış; bilim-sellik algısı ve uygulanma alanlarının değişimine tanık olunmuştur.

Kuantum fi ziğinin tespitleriyle: ışığın sadece dalgalardan değil, cisimcik-lerden de oluştuğu; her parçacığın ayrık birimler halinde salındığı (dalgalar üretebildiği); ilişki ağında uzaklığın sorun olmadığı; sürekli değişim (ışık-e-nerji) ve belirsizliklerin yaşandığı; böylesi bir ortamda, sonuçların, mutlak değil, ancak “olasılıklı” olarak algılanabileceği kabul edilmiştir. Böylece,

11 Okuyucu, bu konuda pek çok yayına kolayca ulaşabilir.

24


birinci aydınlanma döneminin bilim felsefesinin temel algı çerçevesi olan Newton fi ziğinin “belirlilik/deterministic” ilişkiler imparatorluğu, “belirsiz-lik/indeterministic” ilişkiler kabulü ile kökten sarsılmıştır. Bilimsel yönte-min “tek sebep-tek sonuç” algısı yerine belki tümü ile bilinmesi bir yana düşünülmesi bile zor olan “çoklu sebep-sonuç” algısı hakim olmuştur. Ön-celeri bazılarınca “bilim” alanı bile sayılmayan toplumbilimler artık daha rahat çalışılmaya başlanmıştır. Kısaca evrene bakışta, insanlara yepyeni bir pencere açılmıştır. Bu bağlamda, mutlak algılı pozitivizme yönelik eleştiri ve karşı koymalar, fi zik dünyadan önemli bir “destek” bulmuştur!

Ne var ki, Kuantum fi ziğinin ürünleri olan bilgisayarlar, görüntüleme ci-hazları vb teknolojiler yaygın olarak kullanılırken, dönüşümün olaylara ve doğaya bakıştaki yeni algı çerçevesi hayata henüz yeterince yansıtılamamış-tır. Örneğin, insan yaşamında son derece önemli yer tutan din ve benzeri öznel alanlar, pek çok bilim insanı ve “aydın” tarafından görmezlikten ge-linmeye, dışlanmaya ya da açıkça aşağılanmaya devam edilmiştir!

Galiba, nesnel ve öznel ölçütleri birlikte dikkate alan ve bunları sorgula-yabilen; bilinebilen sonuçların “algısal gerçeklikler” olarak “ihtimale daya-lılığını” kabul eden yeni bir “bilimsel algı çerçevesi” kaçınılmaz bir ihtiyaç olmuştur. Ortak aklın da inanç alanının Kutsal’ının da beklentileri bu olsa gerek.

Değişen Bazı KavramlarBilimsel araştırma faaliyetlerinde yeni bir algı çerçevesine ihtiyaç olduğu

varsayımı ile Yazar, bir yöntembilim öğrencisi olarak, kavramsal dönüşüme yardımcı olabileceğini düşündüğü bir dizi “düşünme gıdası” üretmeye çalıştı.

Bu amaçla, bilimsel algı çerçevesinin önemli parametreleri olarak ortak ölçüt kavramı ile araştırma ve bilimde ihtiyaç duyulan yeni sınıfl andırma önerilerinde bulunuldu.

Ortak Ölçüt: Paylaşılmış Öznellikler

Yeni bilimsel algı çerçevesindeki değişimin özünde, mevcut bilimsel yön-temdeki “ortak ölçüt” kavramının “paylaşılmış öznellik” olduğu kabulü vardır. Bu bağlamda, nesnel-öznel nitelemesinin paylaşılmış “durağanlık” üzerinden yapılabileceği düşünülmektedir. Halen, ağırlık, uzunluk, sıcaklık

25

2013/2

gibi artık durağan kabul edilen uzlaşılarla oluşan ortak ölçütlere “nesnel”; başarı, yetenek, ilgi, beğeni, kalkınma gibi şimdilik daha az durağan (de-ğişkenliği fazla) olan ortak ölçütlere de “öznel” nitelemesi yapılabilir. Yani, paylaşılma “nesnel” denilebilecek bir durağanlığa ulaşabileceği gibi “öznel” seviyede de kalabilir. Bu, bir süreçtir. Bugün “nesnel” olarak bilinen pek çok ölçüt, insanlığın daha önce paylaştığı öznellikler üzerine kurulmuştur. Önemli olan, karar alma sürecinde, mevcut bilinenler ışığında, “elde edile-bilen en durağan dayanağı (veriyi) kullanabilmektir.

Özellikle sosyal bilimlerde halen kullanılmakta olan ortak ölçütlerin ço-ğunda “öznellik” ağır basmakta ve “nesnel” kabul edilebilecek durağanlıkta veri temini mümkün olmamaktadır. Bunların ortak akıl ürünü bilgi ürete-bilmesi için “paylaşılmışlıkları artırılmaya” (daha durağan hale getirilmeye) çalışılmaktadır. Aslında, bu ad ile anılmasa ve sınırlıkları yeterince dikkate alınmasa da, halen pek çok alanda kullanılan ölçütler bu türdendir! Bu an-lamda, durağan ortak ölçüt arayışı yeni değildir - “psikometri” ve “ekono-metri” gibi alanlar bu yaklaşımın yaygın olarak bilinen uzmanlıklarıdır.

Henüz nesnelleştirilemeyen “paylaşılmış öznellikler” arayışında bi-limsel diyalog önemlidir. Bu amaçla, uzman paneller ve gelişmiş istatistik çözümlemeler sıkça kullanılmaktadır. Ayrıca, medeni dünyada “evrensel” kabul görmüş ve çeşitli uluslararası sözleşmelerle koruma altına alınmış “temel insan hak ve özgürlükleri” gibi ölçütler de saygın “paylaşılmış öz-nellikler” olarak kabul görmektedir. Bu bağlamda, “düşünce ve inanç öz-gürlüğü” adeta bütün özgürlüklerin taşıyıcısı olarak önemsenip tirizlikle korunmaya çalışılan temel insan hakkı olarak tescil edilmiştir.

Kuşkusuz, ölçütteki öznellik payı arttıkça toplumsal uzlaşılar da zorlaşır. Uzlaşma ilke, emek ve zaman ister. Böylesi bir uzlaşının anahtar ilkesi yada kuralı farklılıklarda mantık aramaktır.

Bu süreç, bireysel akılların Yaratıcı iradeye yaklaşma yönünde birlikte bir mükemmellik arayışı olarak da algılanabilir! Medeni dünyanın önemsedi-ği bu algı henüz yeterince anlaşılıp yaygınlaştırılamamış olsa bile, İslam’ın asırlar öncesinden koyduğu “meşveret” ve tasavvufta “başkalarından yana olmak” (farklılıkları başkalarına mutluluk verecek şekilde değerlendirmek) diye açıklanan ilkeler ile açıkça teşvik edilmiştir. Dolayısıyla, “farklılıklarda

26


mantık aramak”, bilimsel bir gereklilik olduğu kadar dinen de hoş görülebi-lir bir ilkedir denilebilir.

Bu yaklaşımda, her görüş ya da algı çerçevesi sınanmaya ve değerlendi-rilmeye değer sayılır. Uzlaşma, her zaman “benzer algı ve uygulamaların kabulü” anlamına gelmez; farkın varlığının tespiti ve birlikte var olma ira-desinin oluşturulması da önemli bir uzlaşıdır.

Bu gerçeklikler ışığında, sınırlıklarının da bilincinde olarak, bütün algısal irade kaynakları daha rasyonel olarak kullanılabilecek; belki insanlığın barış içinde birlikte yaşayabilme şansı artacaktır.

Gerçekten de, yirmi birinci yüzyılda, birey ve toplum yaşamında hissedi-len pek çok problemin barışçıl yollarla çözümünde “ortak toplumsal algı” önemlidir. Bu “ortak algı”, bazen “nesnel”, ama çoğu zaman, “paylaşılmış öznellikler” türünden algısal ölçütlerle elde edilebilmektedir. Bu anlamda, ortak ölçüt kavramı, bilim ve teknolojinin geliştirilmesi kadar, düşünce ve inanç özgürlüğünün yaşandığı çoğulcu demokratik toplum yapısının da “olmazsa olmazı” sayılır. Medeniyetin ortak paydasının “ideali” katılımcı demokratik yapı, ancak paylaşılmış öznellikler ile kurulabilir ve yaşatılabilir.

Bu bağlamda, medeni dünyanın en büyük başarısı, galiba, “eşit koşullar-da birlikte var olma” ortak ölçütünde (ilkesinde) uzlaşmış olmaktır. Bunun için, mümkünse “nesnellik”; değilse, ortak algısal ölçütlü “paylaşılmış öz-nellikler” üzerinden yürütülen süreç ve ürünlerin geliştirilmesine çalışılır. Zira gerçeğe yaklaşmada, henüz insanoğlunun üretebildiği daha güvenli bir yol bilinmemektedir.

Ortak algısal ölçüt kullanımını teşvik eden pek çok ilmi ve dini gerçek-likten de söz edilebilir. Dini açıdan, “tevhit” algısının giderek daha bilinçli şekilde insan hayatına yansıması ve “ortak akıl ve ortak gönül”e dayalı uz-laşıların giderek daha yoğun aranır olması önemli bir gelişmedir. Sıkça sözü edilen “dinler arası diyalog” çalışmaları da bu ortak algı arayışının bir ürü-nü olsa gerek. Bilim kaynaklı en etkili gelişme ise, yirminci yüzyılda fi zikte yaşanan “Kuantum devrimi” ile her türlü bilimsel ürünün, kesin ve mutlak

27

2013/2

değil, “olasılıklı algısallık” olarak yorumlanabileceği gerçekliğinin daha iyi anlaşılması ile yaşanmıştır.

Kuantum devrimi ile bilim adamlarına, adeta, “yanılabilme hürriyeti” ta-nınmış; sosyoloji, psikoloji vb sosyal bilim alanları yanında, öznellikte belki en uç örnek olan inanç alanında da, isteyenler için, “paylaşılmış algısal öl-çütler” ile bilimsel irade algılı uzlaşma arayışı daha bir saygınlık kazanmış-tır. Bir başka ifade ile öznel alanlarda yapılan bilimsel çalışmalardaki “çe-kingenlik” havasını azaltıp, daha çok cesaretlendiren bir ortam oluşmuştur. Daha açık bir deyişle, bilimdeki geleneksel nesnel ve mutlâkiyetci algı yıkıl-mış; öznelliğin en yoğun yaşandığı kutsal algılı inanç alanı bile “ortak akıl/gönül” merakına açılmıştır.

İnanç alanında “ortak ölçüt” hakemliğine başvurmak da dini bir gerekli-lik gibidir.12 Kur’an’da araştırma, bilim ve akıl yüceltilmekte; bilinçli inanma önemsenmektedir. Örneğin, “Hac:8-9”da ilmi olmayanların kibirlerine ve insanları Allah yolundan saptırmalarına dikkat çekilmektedir!

Bu durum insan doğası ya da daha somutta insan zihninin işleyişi ve öğ-renme süreci ile de bire bir uyumludur. Her şeyde olduğu gibi, insan, dini de ancak kendi araştırıcı çabası ile anlayıp içselleştirebilir. Bu nedenle, ortak akıl/gönül ile geliştirilen kavram, süreç ve ölçütlerin dini anlama ve yaşa-mada da kullanılması Yaratıcı güç’ün de istediği ilahi bir buyruk olsa gerek.

Bütün bunlar, Allah’ın kullarına bahşettiği akıl ve gönül’ün sistematik hakemliğine başvurmak anlamına da gelmektedir. Bu hakemlik sürecinde, muhtemelen, iman yansıması olan gözlenebilir amel sorgulaması hedef alınabilir. Allah’a iman, kolay değişmeyen öznel bir kabul ya da yaşam felsefesidir. Kişinin kendisi dışında buna kimse nüfuz edemez; Allah’tan başka kimse de bunu bilemez ve değerlendiremez. Bir başka deyişle herke-sin kendi “öznel algısal ölçütü” kendisi için değerlidir; bu anlamda “ortak algısal ölçüt” arayışı bile gereksiz görülebilir. Ancak, “geçerlik” algısıyla olmasa da, farklı inanç algılarına sahip kişilerin birlikte yaşamasının kural-larını oluşturmada bazı amellerde “ortak ölçüt” arayışı kaçınılmazdır. Bu

12 Ethem Ruhi Fığlalı, “Yeni Bir Geleceğe Açılırken İslam ve Müslümanların Bazı Meseleleri,” Yeni Bir Geleceğe Açılırken İnsan ve Din Sempozyumu. Adana, 08-09 Kasım 2001 (Adana: Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2002), s. 20.

28


amaçla, imanın “amel” sayılan (davranışa yansıyan) algı ve uygulamaları, bilimsel yöntemin ortak ölçütleri olan geçerlik (validity) ve iç tutarlık (re-liability) sorgulamalarına açılabilir. Tek başına “tutarlık” sorgulaması bile, gerçek hayatta, “kültürel kalıplaşma” ürünü olarak, başkaca bir geçerlik ya da tutarlık endişesi taşımadan yerleşen birçok algı ve uygulamanın ayıklan-masına; böylece, Kur’an-i temelde “iman amel” örtüşmesine ciddi katkılar sağlayabilir.

Belki ancak böylece, bütün öznel alanlarda ortak aklı işletmek; özellikle din, mezhep vb inanç farkları nedeniyle yaşanan ve bazen cana kıymaya varan karşıtlıkları anlamak ve önlemek mümkün olabilir. Kuşkusuz, birlik-te yaşama sözleşmesi yaparken, ortak ölçüt arayışında bütün algısal irade kaynakları bir şekilde değerlendirilerek, insanın ve toplumun bütününe hitap edilebilmek son derece önemlidir. Aksi halde, muhtemel boşlukların doldurulmasında “çıkara dayalı bireysel öznellikler” artar, ortak akla dayalı evrensel ilke ve uygulamaları hayata geçirmek zorlaşabilir!

Böylesi bir ortak ölçüt arayışında, tek bir gerçeklik algısı kadar, farklı ger-çekliklerin varlığı ve bunların birlikte yaşanabileceği algısına ulaşılması da mümkün ve aynı ölçüde önemlidir. Bu anlamda, her uzlaşı birlikte yaşama sözleşmesi için temele konulan önemli bir taş gibidir.

Yazar, paylaşılmış ortak ölçüt arayışının önemli bir mekanizması olarak geliştirdiği “evet, …; fakat, … sarmallı bilimsel diyalog süreci”ni önermek-tedir. Şekil 3.

Bilimsel diyalog, etkileşimli bir iletişim modelidir. Amaç, özellikle inanç vb duygu ve değer yoğun alanlarda toplumsal uzlaşı sağlamaktır - “ben” ve “sen”i “biz” yapmaktır; bir başka deyişle, “bireysel öznellikten paylaşılmış öznelliğe” geçişi ya da farklı gerçeklik algıları ile yüzleşerek “birlikte var olma” uzlaşısı sağlamaktır.

Bilimsel diyalogda başarı “farklı görüşlerde mantık arama; ölçütlü ve ba-ğıntılı düşünme; ortak ölçütlülük; yanılabilmenin peşinen kabulü; kuşkucu-luk; olasılıklı yargı; sabır ve kanıt için kararı erteleme gibi bilimsel tutum ve davranışlara uygun hareket etmekle sağlanabilir. Bu modelde etkileşim için küçük grupla çalışmak esastır. Bu yaklaşım, grubun küçüklüğü ve sözlü ile-

29

2013/2

tişim yoğunluğu nedenleriyle, yöntembilimdeki yaygın kullanımı ile “odak grup görüşmesi” (focus group interview) olarak da anılabilir.

Bilimsel diyalog, özünde, problemin farklı düşünen tüm tarafl arının ka-tıldığı eleştirel düşünme sistematiğinde bir öğrenme sürecidir. Bu süreçte tarafl ar, gönüllü olarak, birbirlerinin ortaya koyduğu açıklama, gerekçe ya da seçenekleri karşılıklı olarak anlamaya, onlarda mantık, tutarlık ve müm-künse geçerlik aramaya, eleştirmeye, elemeye ve paylaşmaya; bu mümkün değilse, herkesin yanılabilme hürriyetini kullanarak “farklılıklarla bir arada yaşayabilecekleri” bir toplumsal sözleşme yapmaya çalışır.

Süreç olarak, bilimsel diyalog, öz’de, bilimsel yöntemdeki basamakları izler. Yani, önce hissedilen güçlüğün problem olarak tanımlanmaya - han-gi değişkenlerin etkili olduğu ve aydınlatılması gerektiği, hangi ilişkilerin var olabileceği vb tespit ve tahminlerde bulunulmaya; hangi sorulara cevap aranması gerektiğine; bu süreçte hangi ölçütlerin kullanılabileceğine; ben-zerlik ve farklılıklar hakkında bilgilenilmeye; farklılıklara yaşama hakkı tanınması da dahil, “ortaklaşa kabul edilebilir” algı ve uygulamalara ulaşıl-maya çalışılır.

Bu süreçte aranan nicel ve nitel verilerin toplanması ve değerlendirilme-sinde de bilimsel yöntem sürecindeki teknikler kullanılır. Bu amaçla, diya-loga taraf olanlar, “görüşme”ye ön hazırlık olmak üzere, belgesel tarama, gözlem, görüşme ve yazışma yolu ile topladığı bilgilerle, tartışmaya konu olabilecek muhtemel noktaları önceden belirlemeye çalışırlar. Başarılı bir di-yalog süreci için, bu tür bir ön hazırlığın önemi büyüktür.

Bilimsel diyalog’da, tartışmalar, farklılıklara saygı temelinde, mümkün olduğu ölçüde, karşı tarafın özgürlük alanını genişletip rahatlatmak ama-cıyla yapılır. Bunun için süreç, karşıdakinin “güçlü/haklı” görünen yanları samimi olarak anlaşılmaya çalışılıp vurgulanarak sürdürülür. Böylece, bir-likte çalışmak ve/veya var olmak için uygun bir güven ortamı hazırlanır. Daha sonra, o bağlamda bilinmediği, karanlıkta kaldığı, eksik ya da yanlış algılanmış olabileceği sanılan farklı talepler de dile getirilebilir.

Bu süreçte, başlangıçta var olan görüş ayrılıklarını gidermenin ya da azaltmanın ya da birlikte var olmaya karar vermenin anahtar kavramı, di-

30


yalogda, karşılıklı olarak “EVET” diyebilmeye çaba harcamaktır. Buradaki “evet”, karşı tarafın mantığını anlamaya çalışmanın, mümkünse paylaşma-nın ya da muhtemel farklılığa saygı duyulup birlikte var olma arayışının samimi bir göstergesi olmalıdır. Zira her görüşün kendine göre bir mantığı vardır; diyalogda karşı tarafa düşen, öncelikle bu mantığı anlamaya çalış-maktır. Bu anlamda, “evet, gerekçeni anlıyorum; galiba şunu … düşünüyorsun; bu yönü ile haklı da olabilirsin; en azından bu farklı algıda bulunmana saygı duya-rım” mesajı verilerek, iletişim rahatlatılır. Karşı tarafın buna vereceği karşılık da benzer bir “mantık arama” söylemi ile olur. Böylece, tarafl ar arasında başlangıçta sürtüşmeye de yol açan farklı algılar giderek örtüşmeye ya da saygı içinde birlikte var olma noktasına evrilir.

Özetle, bilimsel diyalog bir “ölçütlü eleştirel düşünme ve sorgulama süre-cidir. Bu süreçte, karar dayanağı olarak kullanılmak üzere, olabildiği ölçüde net ve objektif sorularla bilgi alışverişinde bulunulmaya çalışılır. Kimsenin, “hazır doğrular” ile başkalarına “nasihat” etmesi beklenmez. Aksine, dü-şündürücü, sorgulayıcı, ilham verici sorularla, karar sürecinde, kişinin göre-bildiği seçenek haritasını önce zenginleştirmek; sonra da, karşılıklı sorularla bu seçenekleri eleyip bir uzlaşıya varmak amaçlanır. Bu nedenle, olabildiği kadar çok sayıda ölçüt geliştirilmeye ve soru sorulmaya çalışılır. Zira her bir ölçüt ve buna bağlı olarak sorulanlar çözüm seçeneklerini ve başarı olasılı-ğını artırır; zihinlerdeki karanlık noktalar bu sorularla aydınlanır. Sorgulan-madığı için fark edilip düzeltilemeyen geçmiş saplantılardan kurtulmanın bilinen en sağlıklı aracı sorulardır; çünkü değişim zihinseldir, zihni etkinleş-tiren de sorulan sorulardır.

Bu bağlamda, galiba, başarının sırrı sorulan soruların niteliğinde saklıdır. Benzer sorunların sürekli olarak yaşandığı din gibi değer yargılarının yoğun olduğu alanlarda yeni açılımlar, ancak, soruları değiştirmekle mümkün ola-bilir. Eskiden beri kullanılmakta olan “yargılayıcı sorular”, eski cevapların bir tür tekrarından öte gitmeyen sonuçlar doğurur! Oysa öyle sorular vardır ki, alanında devrim yaratır. Göçebe toplumların “suya nasıl ulaşırız?” soru-sundan “suyu buraya nasıl getiririz?” sorusuna geçişleri ile “tarihin akışını değiştirip”, yerleşik düzene yönelmeleri buna klasik ve güzel bir örnektir.13

13 Marille G Adams, Soruların Gücü: “Sorularını Değiştir, Hayatın Değişsin”. Çeviren Işıl Ölmez (İstanbul: GOA, 2005).

31

2013/2

Bu nedenle, “özgürce soru sormak” hayati önemdedir. Tıpkı bilimsel yöntemde “her gerekçeli iddiaya (hipoteze/denenceye) sınanma hakkı ve-rildiği” gibi, bilimsel diyalog sürecinde de herkesin zihninde oluşan soruyu sorma ve ona cevap arama/alma hakkı vardır.

Bilimsel diyalog süreci hemen her konuya uygulanabilir bir yapıya sa-hiptir. Diyalog’da, herkesin nesnel bir ortak ölçüt üzerinde anlaşması her zaman mümkün olmayabilir. Bunun yerine, bireysel algı ve uygulamalar anlamındaki “öznellikler” üzerinden fark edilebilirliğin artırılması; onlara yaşama hakkı tanınması; nihayet mümkünse, “bireysel öznellikten payla-şılmış öznelliğe” geçiş için çaba harcanması önem taşır. Böylece, insanların var olan bireysel farklılıklarıyla, barış içinde birlikte yaşamalarına imkân verecek bir uzlaşma kültürünün oluşumuna ortam hazırlanmış olabilir. Ör-neğin, nesnel ölçütlü bilim algısına en uzak görünen dini konularda iman esaslarının daha iyi anlaşılması, amel’in nihai amaç (misyon) geçerliği ve iç tutarlık açılarından sorgulanarak iyileştirilmesinde de bilimsel diyalog önemli bir rol oynayabilir.

Sağlıklı bir diyalog süreci başlatmanın ve var olan düşünce tıkaçlarını gö-rebilmenin, belki de, ilk koşulu, bilerek ya da bilmeyerek ve tümü ile “doğ-ru” kabul edilip tartışmaya kapatılan varsayımların fark edilmesi ve sorgu-lanmasına açık olmak; hatta böyle bir sorgulama süreci ile işe başlamaktır. Bu anlamda diyalog, farklılıkların fark edilmesi üzerinden yanlış algıların (“doğru” sanılan “yanlış”ların – “galat-ı meşhur”ların) düzeltilmesi için et-kili bir mekanizmadır. Hintli bir şahsın, sohbet ettiği bir Hıristiyan’a, “kut-sal saydıkları için inek eti yemedikleri” açıklamasında bulunurken, bunu “Müslümanların domuzu kutsadıkları için yemedikleri” benzetmesinde bu-lunması yanlış bilgi ve varsayımların ne denli çarpık değerlendirmelere yol açabildiğinin bir örneğidir.

Algılardaki farklılaşmalar hayatın bir gerçeğidir. Bunun çok önemli bir nedeni de algısal irade kaynaklarının bütününün farkında olamayıştır. Her-kes, kendince bunlardan bir yada bir kaçı ile karar verirken ya da onlardan etkilenirken, başkalarının pozisyonlarının arka planından habersiz gibi ya-şar ve uzlaşmak zorlaşır.

Diyalogun amacı farklılıkları ortadan kaldırmak kadar ve hatta belki on-dan daha da önemli olarak, farklılıklarla bir arada yaşayabilmenin yolunu

32


açmaya çalışmaktır. O kadar ki, tek tanrılı dinlerdeki “yaratıcı” (Allah, Tan-rı) kavramının niteliğinde bile tam bir uzlaşma olduğu söylenemez; ama inanan herkes beyan edilmiş yada edilmemiş haliyle böyle bir güce inanır. Bu durumda, diyalog ile algıları tek’e indirgemekten çok “farklılıklarla bir arada yaşayabilmeyi kolaylaştırmak amaçlanır.

ALGILANAN SORUN: DÜ ÜNCELER, TUTUMLAR, DURUMLAR

Yarg lay c Tutumlar/Sorular!Karga a/Uyu mazl k!

A BEN HAKLIYIM; NK B BEN HAKLIYIM; NK

Anahtar: “Evet, ...; fakat, ... (EF)”Ö renme Süreci

1 A ama Ba lang ç uru lar

2 A ama

3 A ama

4 A ama4.

5 A ama

n. A ama

(Ortak Alg ya da Birlikte Var Olma Karar )

Payla lan Mutluluk!

??EFEF

EFEF

EF EF

EF EF

B Z(B RL KTE EVET)

Şekil 3. Bilimsel Diyalog Süreci: “Evet, ...; Fakat, ...” Sarmalı

33

2013/2

Bu yönü ile bilimsel diyalog bir kazanma-kaybetme çekişmesi (yarışması) değil, birlikte kazanma/birlikte var olma arayışıdır. Bu nedenle, iletişimde içerik ve sunuş karşı tarafı “güç durumda bırakma”, “köşeye sıkıştırma”, “mat etme” ve benzeri duyguları değil, konuya ilişkin samimi “öğrenme” ve “aydınlanma isteğini” yansıtan türden olmak durumundadır. Zira diya-log, yargılamak değil, öğrenmeye odaklı, akla takılan sorulara cevap arayan, mevcut kabulleri (varsayımları) sorgulayan ya da var olan tahminleri (hipo-tezleri) sınayan ortak ölçütlü bir arayıştır.

Özetle ifade etmek gerekirse, belki yaratılışın da bir gizi olarak, müzelik olma derecesinde farklılaşan insanlar birlikte yaşamak ister. Medeni dünya, bu amacı “farklılıkların birlikte var olabildiği” gönüllü uzlaşı olan “katılımlı demokrasi” gibi sistemler ile gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Kuşkusuz, ça-baların başarısı, insanların diyalog sürecinin tasarım, içselleştirme ve uygu-lanmasındaki yetkinliğine bağlıdır.

Temel Araştırma: Kademeli Algı

Ölçütlerdeki paylaşılmış öznelliğin fark edilmesinin araştırma algısında da bir yansıma bulması gerekir. Burada, geleneksel “temel” ve “uygula-malı” araştırmalara farklı bir algı çerçevesinden bakılmaya çalışılmıştır. En önemli fark “temel araştırma”nın “bilgi üretme” işlevi öne çıkartılarak, çoğu nesnel ölçütlü fen ve tabiat bilimlerinde “kuram” ile eşleştirilmiş geleneksel bağından kopartılmasıdır. Bilindiği üzere kuram, pek çok araştırma ile üre-tilen bilginin sistemleştirilmesi sonucu ve nadiren elde edilen bir bilgidir. Yani, her bilimsel çaba bir bilgi üretebilir; ama her bilgi kuram değildir. Kal-dı ki bir bilginin değerli sayılabilmesi için illa kuram düzeyinde olması da gerekmez; çoğu zaman bu mümkün de değildir. Aksine, pek çok sosyal bi-lim alanında ancak gerçekleşen kuram öncesi aşamaları da önemseyen yeni bir “algı çerçevesi”ne ihtiyaç duyulmaktadır. Şekil 4’de bu durum sembolize edilmiştir.

Bu yeni algıda temel araştırmalar, üretilen bilginin özelliğine göre kade-melendirilmektedir. Birinci kademe, alana ilk giriş niteliğinde, karşılaşılan problemin gerçekten ne olduğu ve hangi değişkenlerle bağlantılı olabilece-ğinin “kabaca” belirlenmesi anlamında bir “keşif” çalışması olan “açımlama” düzeyidir. İkincisi kademe, mevcut durumun, probleme neden olduğu sa-

34


nılan değişkenler ve aralarındaki olası ilişkileri daha ayrıntılı olarak “tespit” anlamında bir “ayrıntı saptama” düzeyidir. Bunlar bilimin “anlama” işlevi-ne dönük, “nedir?” sorusuna cevap arayan çabalardır. Üçüncüsü, problemi etkilediği tahmin edilen değişkenler arasında var olduğu sanılan nedensel ilişkilerin belirlenip sınanmaya çalışıldığı “neden saptama” kademesidir. Nihayet, son aşamada, problem alanındaki oluşumları sistematik ilişkiler şeklinde açıklayabilecek “kavramsal bütünlük” çalışması olan “kuram geliş-tirme” düzeyinde bilgi üretimi yer alır. Bu son iki düzeyde bilgi üretimi çabası bilimin “açıklama” işlevine dönük “niçin?” sorusuna cevap arayan daha rafi ne ve üst düzey bir bilimsel etkinliği yansıtır. Alanın gelişmişliğine göre, bilgi üretim düzeyleri de belli bir hiyerarşi içinde yükselir; bazen de hiyerarşi izlenmeden sıçramalar yaşanır.

Böyle bir kademelendirme, nesnel konular yanında, din vb öznel alan-larda da “temel araştırma” çabasını özendirecektir. Zira geleneksel “temel araştırma” kavramı, büyük ölçüde, nesnel alanlarda ve yalnızca “deneme” modelli bir süreç içinde ve “kuram” geliştirmeye dönük çalışmalarla sınırlı algılanırdı. Oysa burada, sınırlıkların da bilinci ile din vb öznel alanlarda da bilimin “anlama” (keşfetme) ve bir ölçüde de “açıklama” işlevlerine uygun araştırmaların yapılabileceğine dikkat çekilmektedir! Böylece, hayatın bü-tün halinde kavranmasına yardımcı olunabileceği umulur.

Uygulamalı araştırmalarda da genelde yaşanan bir algı hatasının düzeltil-mesi gerekmektedir. Öz itibarıyla, uygulamalı araştırma temel araştırmada elde edilen ya da uygulamalı araştırma sürecinde açığa çıkartılan bilginin problemin fi ili çözümüne yansıtılması sürecidir. Uygulamalı araştırmalar, bir dizi “deneme-geliştirme” çabasından oluşur. Bunlar probleme taraf olan-larca, algıladıkları sorunların çözümünde sahip olunan öznel ve/veya nes-nel bilginin birlikte değerlendirilmesi anlamındaki “aksiyon (“action”/ey-lem)” ile denenmiş ürün ve uygulama geliştirmeye dönük “AR-GE” (R&D) araştırmaları olarak sınıfl andırılmaktadır. Uygulamalı araştırmalar bilimin “kontrol işlevi” ile bağlantılıdır – ki buna “teknoloji” de denilebilir.

Aksiyon araştırması, bilimsel diyaloga dayalı bir süreçtir; güncel litera-türde, sıkça, “atölye (“workshop”/yön arama) çalışması” ya da “çalıştay” olarak da anılmaktadır. Bu tür bir araştırma, tercihan bir uzman yöntembi-

35

2013/2

limcinin kolaylaştırıcılığında, probleme taraf (paydaş) olan ve çözüm ara-yan sınırlı sayıda kişinin aktif olarak katıldığı sistemli bir diyalog süreci ile gerçekleştirilir. Bu süreçte, her paydaşın dile getirdiği “doğru”lara, sonuna kadar tanınma ve sınanma hakkı verilir ve bütün bunlardan bir “ortak akıl” ürünü oluşturulmaya çalışılır.

Uygulamal Ar t rmalar

Temel Ar t rmalar

KuramGeli tirme Ürün/ Uygulama Geli tirme

(AR-GE)

Neden Belirleme

Ayr nt Belirleme Aksiyon(Eylem)

Aç mlama

Şekil 4. Araştırma Tür ve Düzeyleri

AR-GE türü çalışmalar geleneksel olarak mühendislik alanlarında daha yaygın olmasına rağmen, bütün alanlarda uygulanabilme potansiyeli var-dır. Muhtemel ürünler bir dizi deneme sonunda elde edildiğinden, genelde gerektirdiği zaman uzun ve maliyet yüksek olsa da problemlere geçerli ve güvenilir çözümler bulmada son derece başarılı bir süreçtir.

Uygulamalı araştırmalar, genel felsefe ve işleyiş itibarı ile din gibi öznel alanlarda da pekala gerçekleştirilebilir. Bu amaçla, kişi isterse, dinini daha bilinçli yaşayabilmek adına, dini algı ve uygulamalarını “dinin nihai amacı (misyonu)” ile ne kadar uyumlu/geçerli ve kendi içinde ne kadar tutarlı olduğu anlamında bir iç denetim ve değerlendirmeye (rasyonelleştirme sü-recine) açabilir.

Bilim/İlim: Sistemleştirilmiş Ortak Algı

Bilimsel algı çerçevesi ile gerçekleştirilecek yeni kavramsallaştırma ihti-yaç alanından önemli biri de çeşitli kesimlerce farklılaştırılarak14 kullanılan “bilim” ve “ilim” terimleri için ortak bir algı çerçevesi oluşturmaktır.

14 İrfan Yılmaz (ed.), Yeni bir Bakış Açısıyla İlim ve Din 1(İstanbul: Zaman Gazetesi, 1998), s.61.

36


Farklı algıların ulaştığı uç nokta, galiba, “ilim”i İslam’a özgü bir kavram olarak algılayıp, “bilim”i Batı’nın pozitivist anlayışının ürünü sayan bir al-gıdır. Bu algıda ilim ”kainatı ve Kur’an’ı okuyarak” elde edilir; bilim ise do-ğayı ve hayatı gözlemleyerek.

Bilindiği üzere, mevcut katı pozitivist bilim algısı nesnel ölçütlü gözle-nebilenlerle sınırlıdır; özellikle dini literatürde sıkça geçen ilim algısı ise, “akıl ve gönül”ün öznellikleriyle algılanan, Kur’an ve hadis kaynaklarının yorumu anlamında, Yazar’ın “rasyonalizasyon” diye ifade ettiği bireysel muhakeme ve sezişe dayalı bir arayışın ürünüdür. Bu iki alan, yıllarca, nes-nel-öznel algısal farklılıklara paralel olarak, adeta birbirlerini dışlayıcı bir yapı sergiledi. Genel olarak ve biraz abartı ile tekrarlamak gerekirse: bilim te-rimini kullananlar, gerçekliğin ancak nesnel (pozitivist) ölçütlerle anlaşılabi-leceğini; ilim terimini kullananlar ise “asıl gerçek” algının “manevi boyut”ta saklı olduğunu ve bunun da duyarlı bir akıl-gönül ikilisi ile kutsal metin-lerden ve kainatın yaratılış gerçeğinden keşfedilebileceğini düşünmüşlerdir.

Konunun ayrıntılı tartışması bu çalışmanın sınırlarını aşmakla birlikte, al-gılardaki bu farklılaşmayı sürdürmenin fazlaca bir anlamı olmayacağı; yeni bilimsel algı çerçevesinde ortak anlamlı bir terim üzerinde anlaşmakta yarar olacağı söylenebilir. Bu amaçla, burada “bilim/ilim” anlamında “bilgi”yi çağrıştıracak “sistemleştirilmiş ortak algı” deyimi önerilmekte.15 Ancak, bu ifadenin mevcut alan yazınında (literatürde) henüz yer almadığı için kulla-nımı (en azından şimdilik) pratik görünmemektedir.

Bu safhada, “ortak algı” ile “eş anlamlı” oluşları unutulmadan, “bilim” ve “ilim” terimlerinin bir arada kullanılmaları ya da birinin tercihi düşünülebi-lir. Belki , güncel yaygınlığı da olan “bilim” terimini kullanmak; ona “ilim” ile temsil edildiği düşünülen öznel-manevi alanın anlam yükünü de katmak daha uygun olabilir.

Kuantum fi ziği ve bilim/ilim bütünleşmesi ile daha iyi anlaşılması ge-reken gerçekliklerden biri de insanoğlunun ulaşabildiği her türlü bilginin, olasılıklı bir algıdan ibaret olduğu gerçeğinin kabulü ve bunun bireysel ve toplumsal karar alma süreçlerine yansıtılmasıdır. Kuantum fi ziği ile gerçek-leşen dönüşüm geleneksel algıdaki “mutlak doğru” kabulünün bir “serap”

15 Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar İlkeler Teknikler (25. basım. Ankara: NOBEL, 2013); Niyazi Karasar, Araştırmalarda Rapor Hazırlama (17. Basım. Ankara: NOBEL, 3012).

37

2013/2

benzeri bir “yanılsama” olduğu; bunun yerine, “gerçeğe yaklaşılabileceği” ve bunun da “algısal gerçeklik” ya da gerçeğin “tahayyülü” olarak kabul edilmesi gerektiği şeklinde bir değişime yol açmak zorundadır denilebilir. Yani, bir bilgi kaynağında mutlak olsa dahi, insanlar tarafından algılandı-ğı haliyle artık “öznel, eksikli ve olasılıklı” yapıdadır. Bilginin kaynağında mutlak olması yada insanlarca “öznel” veya “nesnel” olarak niteleniyor ol-ması bu gerçeği değiştirmiyor! Bu durum, geleneksel bilim ve ilim terimle-rindeki ayırımın giderilmesi ile hayatın nesnel ve öznel yönleriyle bir bütün olarak algılanışını da kolaylaştıracaktır. İslam’ın “gaybı Allah’tan başkası bilemez” söylemi, hem dini hem de ilmi açıdan bu algısal gerçekliğin de bir yansıması gibidir. Bu anlamda, her keşif, Bacon’un deyimiyle, uzun yolcu-lukta “konaklama yeri” gibidir.

Aslında, öteden beri bilim çevrelerinde bilinen bu olasılıklı yapı, günlük hayatta, çoğu zaman adeta görmezlikten gelinmektedir. O kadar ki, “mutlak algılı” bazı konularda “sebep-sonuç” ilişkisi gibi gözlenen ama gerçek iş-leyişin hâlâ yeterince bilinmeyişi bilmezlikten gelinmektedir. Elektrik düğ-mesini çevirince elektrik ampulünün yanması, somut bir ilişkiyi gösterse de bunun niçin yandığının açıklamasının, bir dizi gözlenemeyen kabule bağlı olduğu akla bile gelmemektedir. Atom ile ilgili kabul ve kavramsallaştır-malar için de durum bir çok bilinmez hakkında yapılan kabullere dayalıdır. Bunlar ne kadar gerçekse, doğrudan gözlemlenemeyen kimi öznel kabul-ler de o kadar gerçek olabilir.16 Bu durum, maddi ve manevi dünyaların bir bütün halinde, içselleştirilmiş olasılıklı yapıda yeni bir bilimsel irade algı çerçevesi içinde bilimsel sorgulamaya açılmasının bir başka gerekçesi olarak kabul edilebilir.

Bu bağlamda, insanlar için “ilahi irade” de “bilimsel/ilmi irade” de ula-şılması hedefl enen, ama ulaşılabildiğinden emin olunamayan birer algısal gerçekliklerdir – nihai “mutlaklar” değil. Toplumda var olan farklı “ilahi ve ilmi irade algıları” bunun en güçlü kanıtıdır - manzara, insanın üzerinde bulunduğu tepeye göre değişmektedir.

Özetle tekrar etmek gerekirse, medeniyetin ortak paydasında gerçekleş-mesi umulan yeni aydınlanma döneminin ve buna uygun insan yetiştirme

16 Vahiyuddin Han, Din Bilim Çağdaşlık. Çeviren M. Önder Nar (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2001), s. 54.

38


modelinin en temel özelliklerinden biri gerçekliklerin olasılıklı algısallığı-dır. Bu gerçekliğin açıkça idrak edilip, insanı maddi ve manevi yönleriyle bir bütün olarak ele alıp, özel ve toplumsal hayata yansıtılması, galiba, yeni dönemin de anahtarı olabilecektir. Bu bağlamda, eğitim sisteminin adeta ye-niden yapılandırılmasına ihtiyaç olduğu söylenebilir.

SonuçYazar, yıllarca eğitim, araştırma, yayın ve danışmanlık hizmetleri verdiği

eğitim ve araştırma yöntembilimi alanlarında hissettiği bir eksikliği tartışmaya açmak istedi: yaratılışta bir bütün olan insan, kendi türünü o bütünlükte ele alabilmeyi henüz başarabilmiş değildir.

İnsanların kendi özel ve toplumsal karar süreçlerinde, Yazar’ın burada “medeniyetin ortak paydası” olarak nitelediği “ilahi, toplumsal, bireysel ve bilimsel irade kaynakları” önemli bir yer tutmaktadır. Farklı yoğunluklarda da olsa, herkesin bunlardan yararlandığı ya da bir şekilde etkilendiği bir gerçektir. Barış içinde birlikte yaşamanın artık bir tercih değil zorunluluk ol-duğu bu çağda, eğitim sistemlerinin başta gelen görevlerinden birinin de, her tür ve kademede, bu kaynaklar hakkında herkese “gerekçeli bir farkındalık” kazandırmak olduğu söylenebilir.

Bu bağlamda, bu yazının da hedef kitlesinden olan din ve bilim adamları-na ciddi sorumluluklar düşmektedir.

Yazar, böylesi bir aydınlık ortama uygun olacağını düşündüğü yeni bir “bilimsel algı çerçevesi” için ürettiği düşünme gıdasını tartışmaya açtı. Özel-likle, araştırma, bilim/ilim ve bilimsel yöntem kavramları için ciddi farklı-laşma ihtiyaçlarına dikkat çekildi ve önerilerde bulunuldu.

Dinin konu olduğu hemen her durumda, bazı yanlış anlamalar kaçınıl-maz gibidir. Bu nedenle, küçük bir hatırlatma yapmakta yarar vardır. Yazar, “bilginin dinselleşmesi” ya da “dinin nesnelleşmesi” gibi bir arayış içinde kesinlikle olmadı; sadece, bilim ve dinin kendi doğal yapıları içinde birbirini daha gerçekçi bir şekilde anlayabilmeleri ve mümkünse yardımlaşabilmele-rinin önünü açabileceği umulan düşünme gıdaları üretmeye çalıştı. Şu ka-darla ki, ortak ölçüt arayışında, bütün algısal irade kaynaklarının “bilimsel algı” sürecinde yer almasını engellemenin bir anlamı olmayacağı varsayıldı!

39

2013/2

Yeni bakıştaki “algısallık” gerçeği dinde de bilimde de “yanılabilmenin mümkün olduğu” kabulüyle, “alçak gönüllülüğü”, olasılıklı düşünmeyi ve uzlaşmacı olmayı zorunlu kılmaktadır. Aksi tutum ve davranışların, prob-lemleştirilen din ve bilim algılarıyla bireysel ve toplumsal geri kalmışlık ve çöküş ortamına yol açtığına ilişkin tarihi gerçeklikler bu çalışmanın da ka-bulleri arasındadır.

Anadolu insanı, “medeniyetin ortak paydası” olarak nitelenen bu olgun-luğu, Kur’an kaynaklı İslami öğretileriyle Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bek-taş-ı Veli gibi gönül erlerinin kılavuzluğunda, asırlar öncesinde yaşamıştır. Zamanla bazı kırılmalar olsa da, Anadolu bu genlerden hala zengindir; dün-ya milletleri de bu potansiyelin farkındadır. Aslında, doğuştan sahip olunan “öz yeterlikler” anlamında bir “gizil güç” olarak da nitelenebilecek bu ortak paydanın mevcut “küllenmiş” konumundan çıkartılıp bugünkü evrensel al-gıya taşınması bu toprakların insanları üzerinde bir “borç” gibidir!

41

2013/2

Financial crises and Turkish banking sector

Gonca ATICIMaltepe University, FEAS, Business Administration,

[email protected]

ABSTRACT

We used to witness global fi nancial crises mainly generated by the developed markets. After the increased liberalization trend, emerging markets that integrated to global markets began to trigger global fi nancial crises as well. With the increased market integration, fi nancial markets are much more vulnerable to global shocks. Corporate governance issues and risk management practices remain to be crucial in fi nancial markets fi eld. In local terms, following the banking and liquidity crises experienced, especially the drastic ones in 2000-2001, Turkish banking sector has learned a lot and has developed substantial amount of precautionary and structural measures towards the crises.

Keywords: Financial crises, emerging markets, banking sector, banking regulation and supervision agency

ÖZET

Global fi nansal krizlerin esasen gelişmiş piyasalar kaynaklı olduğuna tanık olmuşuzdur. Artan liberalleşme eğiliminin ardından global piyasalara entegre olan gelişmekte olan piyasalar da global fi nansal krizleri tetiklemeye başlamıştır. Artan piyasa entegrasyonu fi nansal piyasaları global şoklara karşı daha kırılgan bir hale getirmiştir. Kurumsal yönetim konuları ve risk yönetimi uygulamaları fi nansal piyasalar alanında kritik öneme sahip olmaya devam etmektedir. Yerel anlamda, tecrübe edinilen bankacılık ve likidite krizlerinin, özellikle de 2000-2001 krizinin ardından, Türk bankacılık sektörü edindiği tecrübeler ışığında krizlere karşı büyük ölçüde önleyici ve yapısal tedbirler geliştirmiştir.

42


Anahtar kelimeler: Finansal krizler, gelişmekte olan piyasalar, bankacılık sektörü, bankacılık düzenleme ve denetleme kurumu

1. IntroductionBecause of their vital consequences, intensity and frequency of fi nancial

and banking crises both in national and global scale are taking serious atten-tion. We used to witness global fi nancial crises mainly generated by the de-veloped markets. After the increased liberalization trend, emerging markets, which integrated to global markets, begin to trigger global fi nancial crises as well. With the increased market integration, fi nancial markets are much more vulnerable to global shocks. The latest global fi nancial crisis began in July 2007 with the collapse of the two hedge funds of Bear Stearns. This collapse has revealed the so-called subprime mortgage crisis in a fragile fi -nancial environment of increasing mortgage delinquencies and foreclosures in the U.S., deepened, and widened in September 2008, by the bankruptcy of Lehman Brothers. The main leading factors contributed to this global fi -nancial crisis could be summarized as the global imbalances, poor risk man-agement practices, loose fi nancial regulations and supervisions (Kenc and Dibooglu, 2010).

In this study, we present major episodes and underlying reasons of the fi nancial crises both in global and national scale. While section two describes the episodes of global fi nancial crises, fi nancial crises in Turkey are catego-rized and discussed in section three. Summary and concluding remarks are presented in the fi nal section.

2. Episodes of Global Financial CrisesThere is a substantial literature on episodes of the fi nancial crises, espe-

cially on the international ones (Kindleberger (1996), Bordo et al. (2001), Eichengreen (2003), Isard (2005), Reinhart and Rogoff (2009)). Dungey et al. (2010) and Bordo et al. (2001) used similar systematic comparison of the cri-ses and divided the periods of crises into four parts; the Gold Standard Era (1880-1913), the Interwar Years (1919-1939), the Bretton Woods Period (1945-1971), the Recent Period (1973-1997). The major crises of the Gold Standard Era was the Baring crisis of 1890, resulting from the over investment in Latin

43

2013/2

America and the banking panic in the U.S. in 1907-1908 (Bordo and Eichen-green, 1999). Both crises have severe effects. While the Baring crisis triggered an international crisis in England and Latin America, the 1907 crisis accel-erated the worst crisis of this fi rst era and spread to Italy from England via France. Lending possibilities to Italy and other countries in the same region has been sharply cut off during this incident (Bordo and Murshid, 2000). The 1907 crisis led to the foundation of the Federal Reserve Bank of New York in 1914 but banking crises continued to occur until strong banking regula-tions and controls were put in practice in 1933. Outbreak of the World War-I (1914) led to a massive capital outfl ow from the fi nancial markets of U.S. to its opponents. This situation handled by some precautionary measures such as the closure of New York Stock Exchange, pooled U.S. gold reserves and issue of emergency currency to ease banking panics. Severe business cycle downturns of the interwar era (1920-21, 1929–33 and 1937-38) were relat-ed with tight money policy. The recession period beginning with the Great Depression of 1929 to 1933, entails four banking panics. A credit crunch is experienced between 1930–1933. In 1937, the stock market crashed and there is also a collapse of bank lending in 1937–1938 (Bordo and Haubrich, 2010). After the Great Depression, most countries imposed severe regulations on banks or brought them under state control to prevent them from taking too much risk and not to allow such a drastic depression to happen again. In the Bretton Woods Period (1945-1971) banking crises were almost completely eliminated. In Brazil, a twin crisis occurred in 1962, but apart from those, there were no banking crises during the entire period. There were frequent currency crises mostly occurred due to the inconsistency between macroe-conomic policies and the level of the fi xed exchange rates set in the Bretton Woods system (Allen, 2008). In 1951, Federal Reserve Bank of New York’s independence restored and the major concern appeared as the price stability for the next 15 years (Meltzer, 2003). Disintermediation crunches occurred in the years 1953, 1957 and 1960 (Wojnilower, 1985). An increasing amount of countries adopted fl oating exchange rates by the broke down of the Bretton Woods system on 1971 (Crockett, 2004; Haldane and Kruger, 2004; Dungey et al., 2010). Regulations and public ownership went too far and prevented fi nancial system from allocating resources until fi nancial liberalization start-

44


ed in the 1970’s and this caused the return of crises (Allen, 2008). The effect of fi nancial liberalization on growth and its impact on fi nancial fragility and the propensity to crises have been examined in separate studies. Kamin-sky and Reinhart (1999), Demirguc-Kunt and Detragiache (1998), Glick and Hutchinson (2001) found that the propensity to banking and currency crises increases in the aftermath of fi nancial liberalization period. (Ranciere et al., 2006). In the Recent Period (1973-1997), Federal Reserve Bank of New York continued tightening mainly to deal with the OPEC shock in 1974. This pol-icy coincided with the Gulf War and recession years started (Bernanke and Lown, 1991). The process of liberalization and integration of global fi nancial markets in 1980s is accelerated after 1990 (Rajan, 2000). In 1996, capital in-fl ows to the developing countries reached $190 billion, more than ten times of the average annual fl ow between 1984 and 1989. There were several ep-isodes of fi nancial turbulence in 1990s, such as the breakdown of the Euro-pean Exchange Rate Mechanism in 1992-93, the Mexican crisis in 1994-95 spilled over into Argentina and Brazil through the so-called “Tequila effect”. The East Asian crisis from mid-1997 to mid-1998 spread swiftly to a number of other regional currencies. After the tech-boom (dot-com bubble) in 2001, recession years have started for the U.S. Dungey et al. (2010) claims that loose monetary policies, search for yield, fi nancial innovations, inadequate regulations and a regulatory arbitrage caused the crisis spread to the global markets and increased its destructive effect. Reinhart (2009) defi nes the pe-riod 2008-2009 as a “second great contraction” with seriously declining real GDPs in several countries.

3. Financial Crises in TurkeyTurkey is one of the leading emerging markets with her big potential,

high growth rate, increasing industrialization trend, big opportunity in trade and foreign direct investment. Turkey has experienced signifi cant size and number of crises in her history. Most of them were originated by the macroeconomic and political choices while some others are caused by the international fi nancial factors.

Some important episodes in the Turkish fi nancial system could be list-ed as Ottoman period of 1847-1923, national banks period of 1923-1932,

45

2013/2

state-owned banks period of 1933-1944, private banks period of 1945-1960, planned period of 1960-1980, fi nancial liberalization period of 1980-2001 and restructuring period of 2002-2007 (The Banks Association of Turkey, 2009). In the Ottoman period, the fi rst bank was founded by Galata Bankers in 1847. The fi rst banknote was issued in 1840 to compensate budget defi cits. This period proved the importance of national banking and government support for national banking (Zarakolu, 1973). The national banks period (1923-1932) is the development phase of the Turkish Economy. However, the Great De-pression had negative effects on the Turkish economy. Main achievement was the establishment of Central Bank in June 1930 even though it was used to fi nance the defi cits of public sector rather than executing an effi cient mon-etary system (Akgüç, 1989). In the state-owned banks period (1933-1944) banking sector was used to fi nance the expenses under the World War-II en-vironment and State Owned Enterprises (Zarakolu, 1973). Great Depression led to the closure of a many single-branch local banks in the beginning of 1930s due to the decreasing revenues. One of the biggest state owned bank called Ziraat Bankası obliged to extend huge amount of loans to the govern-ment to cover the defense expenditures, which in turn led to a sharp contrac-tion in agricultural loans during 1940-1944 (Tezel, 1986). In the private banks period, (1945-1960) main policy was to accelerate the economic development by the support of private sector. Foreign capital encouragement law was enacted in 1954 for the purpose of accelerating foreign capital infl ows and foreign capital investments. Increasing investments, production, and wel-fare necessitated more loans. Economic balances began to deteriorate since governments kept using the resources of Central Bank. Infl ation, foreign trade defi cit, and external debt increased by 1953. In 1958, the Banks Associ-ation of Turkey was established with the purpose of developing the banking business, to ensure the cooperation among banks and for the prevention of unfair competition (Akgüç, 1989). In the planned period (1960-1980) there was a shift to mixed economy with an increased government intervention. An import substitution policy was followed and the economy was governed as a closed economy in order to protect the domestic industries. Banks’ basic role has been the fi nancing of the investments stated in the development plans. Most of the privately held Turkish commercial banks became hold-

46


ing-banks by the encouragement of the government with the purpose of in-creasing private sector investments. Diffi culties of public sector which could not secure resources and fail to increase the existing ones led the public sec-tor depended to Central Bank loans. This resource was creating infl ation due to the emission operation of Central Bank (Artun, 1983).

In the fi nancial liberalization period (1980-2001) 1980 is a milestone for the Turkish banking sector. On July 1, 1981, interest rates were allowed to fl oat freely. In 1982, some banks with weak management were seized, closed, merged, or unifi ed with other names (Karacan, 1996). The Banks Liquida-tion Fund, which was formed in 1960, transferred into the Savings Deposit Insurance Fund in 1983. The task of administration and representation of the Savings Deposit Insurance Fund was transferred to the Central Bank of the Republic of Turkey and legalized in 1985. By the new regulations in 1989, most of the fi nancial institutions preferred to use foreign exchange that led a severe liquidity problem in banking sector. Banks invested in Government bonds and Treasury bills by taking signifi cant currency risk because of their open positions, led to a highly volatile fi nancial environment (Conkar et al., 2009). Turkey experienced huge fi scal and external imbalances until the fi rst quarter of 1994. The main reason behind the crisis of 1994 was the unbound-ed growth of domestic debt stock. The Public Sector Borrowing Requirement of Turkey increased steadily between 1988 and 1993. In April 5, the govern-ment announced an economic stabilization program (Celasun, 1998). Inter-national rating agencies downgraded the credit note of Turkey. The Turkish Banks faced diffi culty while making borrowings from foreign fi nancial mar-kets. Resources channeled to offshore banks in order to avoid the domestic monetary and fi nancial burdens (The Banks Association of Turkey, 2009). After the output loss of 6.1% in 1994, the economy grew by 7.5% and 8% in 1995 and 1996 respectively (Celasun, 1998).

The effects of the 1998 Russian Crisis, the Marmara earthquakes of 1999, early elections and change of government affected the Turkish economy negatively (The Banks Association of Turkey, 2009). The Banking Law Nr. 4389 issued on June 18, 1999, introduced major international standards and criteria into the banking system (Erdogan, 2002). Turkey agreed to apply International Monetary Fund (IMF) policies supported by a 3-year exchange

47

2013/2

rate based disinfl ation program (Yeldan, 2001). The new economic program, applied towards the end of 2000, put the banks into diffi culty by asking them to close their open positions (Yay, et al., 2001). Overnight interest rates jum-ped to 900% and interest rates on the public papers climbed to 50%. The confi dence to the program was lost. The program was collapsed one more time in November 2000 as a result of the liquidity crisis caused by the sud-den capital outfl ow (Ekinci and Ertürk, 2007). The drastic increases in the interest rates caused damage in the fi scal structure of banks and worsened the existing structural problems of banking system. Under the scope of the stability program, Banking Regulation and Supervision Agency requested banks to solve their open position problems until the end of 2000. Banks’ assets that almost composed of government bonds emerged the intense need for liquidity and the scarce liquidity blocked the fl ow of payments in the economy (Keyder, 2001). A political crisis followed these stressful times in February 2001. The program and the fi xed exchange rate system collapsed and fl oating exchange rate system began to be implemented by ending the disinfl ation program. Excessive optimism in the banking system, insuffi cient inspection, maturity mismatch, lack of fi nancial management in public sec-tor, deformity in fi nancial structure (duty losses of public banking, holding banking, and inadequate capital stock) and deposit guarantee application could be stated as the bases of the fi nancial crises in this period. Many banks were transferred to the Savings Deposit Insurance Fund. While some of them were sold to the private sector, some others unifi ed under different names. Banking Regulation and Supervision Agency started a comprehensive mul-ti-year restructuring program for the Turkish Banking system after the 2001 Crisis. The program had four main pillars: restructuring of the state banks, prompt resolution of the Savings Deposit Insurance Fund banks, strengthe-ning the private banks, strengthening the regulatory and supervisory fra-mework (Conkar et al., 2009). In restructuring period (2002-2007), “Program for transition to strong economy”, which was put into practice in 2001, was revised at the beginning of 2002. Program targeted increasing the resilien-ce of the economy against shocks; reduce the infl ation and debts of public sector, ensuring fi nancial discipline, completion of fi nancial reforms and re-inforcement of banking system. Central Bank of the Republic of Turkey’s

48


duty was defi ned as price stability and the Bank was delegated instrument independence, and a Monetary Policy Board was established. Public bor-rowing rate fell down and its maturity became longer due to the increase in the infl ow of foreign resources and the fall in risk premiums (The Banks As-sociation of Turkey, 2009). The Banking Regulation and Supervision Agency was established as a regulatory and fi nancial authority with administratio-nal and fi nancial autonomy and top priority was given to the amendments in the Banking Law. The fi rst pillar of the banking restructuring process was to solve the fi nancial challenges encountered by the banking sector. Some of the banks under the Savings Deposit Insurance Fund control were sold while the others were merged. As a second pillar of restructuring process, considerable public resources were transferred to strengthen the capital structures of the state-owned banks. At the last stage, a program was adop-ted for reinforcement of the equity capital of private banks with low asset quality. The Banking Regulation and Supervision Agency, aimed to increase the transparency of balance sheets of banks, ensure compliance with interna-tional accounting standards and strengthen the fi nancial structure of banks by considering international regulations while adopting the said regulati-ons. The ratio of non-performing loans to total loans (before provisioning) in the banking sector increased to 29.5% at the end of 2001. “Istanbul Ap-proach” was introduced in 2002 for a period of three years in order to sol-ve the non-performing loan problem. Following the restructuring process, performance of the banking sector rocketed between the 2002-2008 periods. The total assets increased to $465 billion from $130 billion, total asset/GDP ratio to 77% from 57%. The numbers of branches and headcount increased swiftly. The shareholders’ equity of the sector increased to $54 billion from $16 billion and its free equity to $40 billion from $3 billion. Risk management systems improved and public supervision became more effective in this pe-riod. Favorable domestic and international economic conjuncture contribu-ted to the positive developments in the Turkish fi nancial sector as well.

4. Conclusion and Additional Remarks

When we consider trends of fi nancial crises around the world, we realize that developed economies are no more the only triggering source of global

49

2013/2

crises. The emerging economies are becoming another source to ignite global fi nancial crises due to the dynamics of globalization and increasing market integration. In this fi nancial environment, the frequency and magnitude of global crises are assessed to be catching an upward trend. In the case of Turkey, we expect that the possibility of a fi nancial crisis originated by the internal dynamics within the banking system is reduced after the restruc-turing of the Turkish Banking System. On the other hand, Turkey becomes a risk sensitive market because of the increased globalization and market integration level. With the pros and cons of being a growing economy within crises, the Turkish Banking Sector turned into a mature business sector by completing its restructuring process after the latest currency and banking crises. This maturity contributes more to the economic development of the country and is welcomed by the global markets.

As a consequence of the lessons learned from the previous fi nancial crises and through the precautions and restructuring efforts in the fi nancial system, Turkish Banking sector is affected from the global fi nancial crisis to a rather limited extent in comparison to its peers. The reasons behind these limited negative effects could be attributed to the high capital adequacy ratio, high asset quality, low currency and liquidity risks based on risk management and public supervision besides the effective management of other risks. The measures taken by the Central Bank and Banking Regulation and Supervi-sion Agency contributed to the healthy functioning of banking sector against the uptrend of risks in the global fi nancial markets. In the Turkish banking system, capital adequacy ratio, as a risk management tool is above the legal limit of 8% since 1998. Especially, after the 2000 and 2001 crises, by the begin-ning of the restructuring period, capital adequacy ratio has been increased well above the legal requirement and even the target ratio of 12% set in 2006 by Banking Regulation and Supervision Agency, far exceeding that of many other emerging markets even in the global fi nancial crisis years. In the Turk-ish Banking System, sound fi nancial position of Turkish banks protects them from asset quality deterioration and puts them under less pressure in their lending activities by the positive effect of capital buffer and by the other risk management tools, as well.

50


References

Akguc, O. (1989), Yüz Soruda Türkiye’de Bankacılık: İstanbul-Gerçek Yayınevi.

Allen, F. (2008), Understanding Financial Crises, The Wharton Global Alumni Forum. Ho Chi Minh City, Vietnam.

Artun, T. (1983), İşlevi, Gelişimi, Özellikleri ve Sorunlarıyla Türkiye’de Bankacılık: İstanbul- Tekin Yayınları.

Bernanke, B. and C. Lown. (1991), The Credit Crunch, Brookings Papers on Economic Activity, 205–239 pp.

Bordo, M. D. and B. Eichengreen. (1999), Is Our Current International Economic Environment Unusually Crisis Prone? Reserve Bank of Australia Conference on Private Capital Flows, Sydney, Australia, 1999.

Bordo, M. D., B. Eichengreen, D. Klingebiel and P. M. S. Martinez. (2001), “Is the Crisis Problem Growing More Severe?” Journal of Economic Policy, No. 16, 51-82.

Bordo, M. D. and J. G. Haubrich. (2010), “Credit Crises, Money and Contractions: An Historical View”, Journal of Monetary Economics, No.57, 1–18.

Bordo, M. D. and A. Murshid. (2000), “Are Financial Crises Becoming Increasingly More Contagious? What is the Historical Evidence on Contagion?” NBER Working Papers, National Bureau of Economic Research, 2000.

Celasun, O. (1998), The 1994 Currency Crisis in Turkey, The World Bank Policy Research Working Paper Series, No. 1913.

Conkar, K., A. Keskin and C. Kayahan. (2009), “Banking Crises and Financial System in Turkey”, Journal of Modern Accounting and Auditing, No.7, 21-35.

Crockett, A. (2004), Progress Towards Greater International Financial Stability. The IMF and its Critics: Reform of Global Financial Architecture: Cambridge UK-Cambridge University Press.

Demirguc-Kunt, A. and E. Detragiache. (1998), “Financial Liberalization and Financial Fragility””, IMF Working Paper, No.98/83.

Dungey, M., J. Jacobs and Lestano P.A.M. (2010), The Internationalization of Financial Crises: Banking and Currency Crises 1883-2008”, Research Report, University of Groningen, Research Institute SOM (Systems, Organizations and Management).

Eichengreen, B. (2003), Capital Flows and Crises: Cambridge-MIT Press.

Ekinci, N. K. and K. A. Ertürk. (2007), “Turkish Currency Crisis of 2000–2001, Revisited” International Review of Applied Economics, No.1, 29–41.

Erdogan, N. (2002), Financial Crises in Turkey and in the World, Ankara: Yaklasım Publishing.

Glick, R. and M. Hutchinson. (2001), Banking Crises and Currency Crises: How Common are the Twins. In: Financial Crises in Emerging Markets, New York: Cambridge University Press.

Haldane, A. G. and M. Kruger. (2004), The Resolution of International Financial Crises: An Alternative Framework, in IMF and its Critics: Reform of Global Financial Architecture, Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Isard, P. (2005), Globalization and the International Financial System: What’s Wrong and What Can Be Done, Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Kaminsky, G. L., C. Reinhart. (1999), “The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance of Payments Problems”, American Economic Review, No.4, 473-500.

Karacan, A. I. (1996), Banking and Crisis, Ankara: Finans Dünyası Yayınları.

Kenc, T. and S. Dibooglu. (2010), “The 2007–2009 Financial Crises, Global Imbalances and Capital Flows: Implications for Reform” Journal Economic Systems, No. 34, 3-21.

Keyder, N. (2001), “2000 and 2001 Crises and Stabilization Programs in

52


Turkey”, Journal of Economics, Business and Finance, 45.

Kindleberger, C. P. (1996), Manias, Panics and Crashes: A History of Financial Crises: London: MacMillan Press.

Meltzer, A.H. (2003), A History of the Federal Reserve, Chicago: University of Chicago Press.

Ranciere, R., Tornell, A., and Westermann, F. (2006). “Decomposing the Effects of Financial Liberalization: Crises vs. Growth”, Journal of Banking and Finance, No.30, 3331–3348.

Rajan, R. S. (2000), “(Ir) Relevance of Currency Crisis Theory to the Devaluation and Collapse of the Thai Baht”, CIES Working Paper, No.30.

Reinhart, M. C. and K. S. Rogoff (2009), This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton and Oxford: Princeton University Press.

Tezel, Y. S. (1986), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Ankara: Yurt Yayınları.

The Banks Association of Turkey (2009), 50th Anniversary of the Banks Association of Turkey and Banking System “1958-2007”, Ankara: BDDK.

Wojnilower, A.M. (1985), “Private Credit Demand, Supply and Crunches, How Different are the 1980s”, American Economic Review, No. 75, 351–356.

Yay, T., G. Yay and E. Yilmaz. (2001), Financial Crises and Financial Regulations in the Period of Globalization, Istanbul: Chamber of Commerce Publication.

Yeldan, E. (2001), On the IMF-Directed Disinfl ation Program in Turkey: A Program for Stabilization and Austerity or a Recipe for Impoverishment and Financial Chaos?

Zarakolu, A. (1973), Cumhuriyet’in 50. Yılında Memleketimizde Bankacılık, Ankara: Turkiye Bankalar Birliği Yayınları.

53

2013/2

Türkiye’de kentleşme ve kentleşme politikaları

Ahmet Mithat KİZİROĞLUMaltepe Üniversitesi, MYO, Finans, Bankacılık ve Sigortacılık Bölümü

[email protected]

ÖzetKentleşme, kent sayısı ve kentlerde yaşayan nüfusun arttıran, toplumda

örgütlenme, işbölümü, uzmanlaşma yaratan, insan davranış ve ilişkilerinde değişikliklere yol açan bir nüfus birikimi sürecidir. Türkiye, yaşam koşulları yönünden imkân sağlama endişelerinin sonucu olarak ortaya çıkan kentleşme ile 1950’li yıllardan sonra tanışmıştır. Türkiye’de kentleşme politikasını belirleyen makam Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olmakla birlikte, esas rolü belediyeler oynamaktadır. Türkiye’nin kentleşme politikaları Beş Yıllık Kalkınma Planlarıyla belirlenmekte, ancak bu planlar uygulanamadığı için, dengesiz bir kentleşme süreci yaşanmakta, nüfus belirli bazı bölge ve büyük kentlerde aşırı yoğunlaşmakta ve gelişmiş toplumlarda yaşanan kentleşmeden farklı bir şekilde gerçekleşmektedir.

Anahtar Kelimeler: Kent, Kentleşme, Türkiye, Kentleşme Politikaları.

AbstractUrbanization is the process of population growth that increases the number

and the population of the cities, creates organization of society, division of labor and, specialization, and leads to changes in human behavior and relationships. Turkey met urbanization that emerged as a result of the concerns of improving living conditions after 1950s. In Turkey the Ministry of Environment and Urbanization determines urbanization policy, yet the municipalities play the main role. Urbanization policies of Turkey are determined by Five Year Development Plans, however, as these plans can not be applied, an unplanned urbanization process takes place, excessive population growth occurs, and urbanization in Turkey happens differently from the urbanization of developed societies.

Key Words: City, Urbanization, Turkey, Urbanization Policies

54


1. GİRİŞKentlerin nasıl ortaya çıktığı konusunda üzerinde anlaşılan ortak bir gö-

rüş bulunmamakla birlikte, insan topluluklarının nüfuslarının artmasıyla beraber bir araya gelerek yaşamaya başlamaları sonucunda meydana gelen birlikteliklerin ortak yaşam alanları oluşturduğu ve bu ortak yaşam alanları-nın da tarihte bilinen ilk kentleri ortaya çıkardığı kabul edilmektedir. Farklı bilim dallarına mensup bilim adamları tarafından değişik biçimlerde tanım-lanmasına karşın, kentlerin tarihin her dönemdeki ortak karakteri alanda(-mekanda) yoğunlaşma ve birikme olmuştur (Richardson, 1978: 5-8).

Günümüzden birkaç bin yıl önce Akdeniz-Ortadoğu havzasında toprağı ekip biçmeye başlayan insan göçebelikten ve ilkellikten kurtularak yerleşik düzene geçmiş, önceleri küçük gruplar halinde yaşayan insanlar zamanla büyük topluluklar haline gelerek kentleri kurmuş, zaman içinde değişen ve gelişen kentler de uygarlığın gelişmesini sağlamıştır.

Kentler işbirliği ihtiyacının sonucunda doğmuş, kent dışında ortaya çı-kan ve kenti meydana getiren katı, etkili ve acımasız genel kurallar, eski adetlerin yerini almış ve bu arada çalışma kavramı da diğer faaliyetlerden ayrılmıştır (Mumford, 1961: 41-47).

Kentlerin ortaya çıkışındaki ana nedenin ekonomik olduğu görülmekte-dir. Kentlerin doğuşuyla birlikte, mesleki ayrışma ve uzmanlaşma ortaya çıkmış, karşılıklı yardımlaşan ailelerin oluşturduğu bir topluluk olan köy-den farklı olarak ilk kentler, egemen bir azınlığın ihtiyaçlarını karşılamak için örgütlenmiş ve bir sınıfın yönettiği toplumlar olmuştur (Mumford, 1961: 54).

Kent tanımı, değişik bilim dalları tarafından demografi k, işlevsel, ekono-mik, toplumbilim ve yönetim ölçütlerine göre farklı şekillerde yapılmakta (Özer, 2004: 2-4). ve her kentin kendine özgü bir takım özellikleri olmasına karşın, işlev ve şekilleri bakımından kentlerin genel olarak birbirine benze-diği görülmektedir (Harris and Ulmann, 2002: 55-56).

sanayi devrimi ile birlikte yaşanan büyük değişim ve dönüşüme kaynak-lık eden kentlerin tanımlanmasında, 16. yüzyıldan itibaren nüfusun ve et-kinliklerin belirli bir alanda yoğunlaşmasını yansıtan fi ziksel özellikler öne

55

2013/2

çıkmış (Goodall, 1972: 19-21) ve kentler dar anlamıyla, nüfus yoğunlukları diğerlerine göre çok daha fazla olan yerleşim yerleri olarak tanımlanmaya başlanmıştır (Mills, 1972: 2-4).

Kentler toplumsal gelişme içinde bulunan, toplumun yerleşme, barınma, çalışma, dinlenme, eğlenme gibi ihtiyaçlarının karşılandığı, tarımsal uğraşı-larda bulunanların az olduğu ve köylere göre nüfusu daha fazla olan yerleş-me birimleridir.

Ekonomik, sosyal ve kültürel her türlü etkinliğin gerçekleştirildiği yerle-şim birimleri olan kentler günümüzde üretim, ticaret ve ulaşım faaliyetleri-nin yürütüldüğü merkezler haline gelmiştir.

Günümüzde dünya nüfusunun çoğunluğu kentlerde yaşamakta ve kent-lerin nüfusu hızla artmaktadır. Ülkelere göre farklılık gösteren kentleşme trendinin ise son 20-30 yılda en büyük değerine ulaştığı görülmektedir (OECD, 2012; p-8).

Ülkelerin ve dünyanın gelecek ve kaderinin belirlendiği modern kentler, yüksek derecede uzmanlaşmış veya çeşitlenmiş olup özellikle değişik hiz-metleri sunmak üzere daha çok kendi nüfusları için üretim yapan mekânlar durumuna gelmiştir (Hatt and Reiss, 2002: 30).

2. KENTLEŞME KAVRAMI

2.1. Kentleşmenin TanımıBelirli bir yerleşim bölgesinde nüfusun aşırı artması sonucunda ortaya

çıkan kentleşme, sanayileşme ve modernleşme sürecinin bir sonucu olup, toplumsal yaşamda meydana gelen yapısal bir dönüşümü ifade etmektedir (Ertürk ve Sam, 2009: 11-13). Kentleşme dar anlamıyla; kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artması, geniş anlamıyla ise; kentleri büyüten ve sayısını arttıran, toplumda örgütlenme, işbölümü, uzmanlaşma yaratan, in-san davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikimi sürecidir (Keleş, 2008: 25-26).

Kentleşmenin ana özelliği, dinamik bir süreç olması, demografi k değişi-mi içeren ekonomik özellikli bir olay olması, insan ilişki ve davranışlarında

56


değişikliklere yol açması ve örgütlü bir yönetim sürecini içermesidir. Kent-leşme, nüfusun tarım dışı alanlara, sanayi ve karmaşık iş örgütlerinin bulun-duğu kentlere akması sonucunda ortaya çıkan (Bilgili, 2006: 34), neden ve sonuç olma özelliği bulunan iki yönlü sosyal bir olaydır.

Sanayi devrimi, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kırsal alanlarda yaşayan insanların iş ve diğer imkânların daha fazla olduğu kentlere göç etmelerine, bu mekânlarda nüfusun doğal artış oranının üzerinde artması-na ve hızlı kentleşmeye neden olmuştur. (Kutlu, 1986: 210) Sanayi devrimi fabrikaların kurulmasını, yeni iş alanlarının ortaya çıkmasını sağladığı ve kentlerde ilave işgücüne olan ihtiyacı arttırdığı için, kırsal alanlarda tarımla uğraşan insanları kentlere yöneltmiştir (Türkdoğan, 1988: 104-105).

Ekonomik, sosyal, siyasi ve kültürel boyutları bulunan kentlileşme süreci-nin sonunda ise, kent kültürüne sahip olan kentli insan tipi ortaya çıkmıştır (Bal, 2003: 8-10). 20. yüzyılın en önemli ayırt edici özelliklerinden birisi olan ve her ülkeyi farklı şekilde etkileyen kentleşme süreci sonucunda, dün-yanın her yerinde mega kentler ortaya çıkmasına karşın, düzenli bir kentleş-me olgusundan bahsetmek ise pek mümkün olamamaktadır.

2.2. Kentleşmeyi Etkileyen FaktörlerKentleşmeyi etkileyen faktörler, itici, çekici, iletici nedenler ve göç olgusu

ile açıklanabilir.

İtici Nedenler (Ekonomik Nedenler); insanların içinde yaşadıkları şartları dayanılmaz hale getiren veya rahatsız eden nedenlerdir. Bu neden-ler genel olarak; kırsal alanlarda görülen zor yaşam şartları, topraksızlık, toprağın düşük verimi, tabii afet ve doğa olaylardan daha fazla etkilenme, gelir eksikliği, sınırlı iş, eğitim, sağlık imkanları, konut ve alt yapı (yol, su, elektrik vb.) eksiklikleri, yoksulluk, kıtlık ve terör olaylarıdır. İçinde bir zo-runluluk durumunu bulunduran bu nedenler, ekonomik nedenler olarak da adlandırılmaktadır.

Çekici Nedenler (Sosyo-Psikolojik Nedenler); itici nedenlerin karşıtı olan ve insanları kent hayatına çeken nedenlerdir. Bu nedenler; köy ile kent arasındaki yaşam şart ve standartlarının farklılığından kaynaklanmaktadır. Kentlerdeki iş imkânları, yüksek ücretler, yükselme imkânları, kentlerin

57

2013/2

sunduğu kolaylıklar (yol, su, elektrik, iletişim v.b.) eğitim, sağlık, konut ve kamu hizmetlerinin bol oluşu ve daha renkli bir sosyal yaşamdır. İnsanlar kentte elde edeceği gelirin daha fazla olma ihtimal ve umudu ile köyden kente göç etmekte, ortaya çıkan göç olgusu paralelinde kentleşme süreci ya-şanmaktadır (Yıldırım, 2004: 21).

İletici Nedenler (Siyasal ve Teknolojik Nedenler); insanların kentlere yönelmesine aracılık yaparak kentleşme sürecini hızlandıran nedenlerdir. Bu nedenler; sanayi devriminin getirdiği yenilikler, tarımda egemen olan şartlar, siyasi kararlar, yönetim yapısının özellikleri, hukuk kurumları, ulus-lararası ilişkiler, savaşlar, siyasi anlaşmazlıklar, gezme, yerleşme ve ticaret özgürlüğü konusundaki kısıtlamalar, hukuki kurallar ile iletişim ve ulaşım imkânlarıdır (Keleş, 2008: 33-37).

Göç Olgusu; göç coğrafi mekân değiştirme sürecinin sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasi boyutlarıyla toplum yapısını değiştiren bir nüfus hareketi olup (Özer, 2004; 11-14) insanların gelecekte hayatlarının tamamı veya bir parçasını geçirmek üzere bir yerden başka bir yere yerleşmek kaydıyla yap-tıkları coğrafi yer değiştirme hareketidir (Akkayan, 1979: 20).

Göç, ülkelerin veya daha küçük insan toplulukların nüfusunun yaş, cin-siyet ve işgücü yapısını göç alan ve veren yerler açısından birbirine zıt şekil-de değiştirmektedir. Genellikle kırsal alanların iticiliği, kentlerin çekiciliği paralelinde gerçekleşen kentleşme, göçlerin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmakta, kırsal alanlardan kentlere doğru gerçekleşen göç toplumsal ku-rumları, kültürel değerleri, benlik ve kimlik yapılarını da dönüştürmektedir (Akşit, 1998: 31).

Göç, ekonomik imkânlara göre nüfusun coğrafi dağılımın ayarladığı için, toplumda denge kurulmasını sağlayan gerekli ve insanların yetenek ve uz-manlıklarından faydalanmayı mümkün kılan bir mekanizmadır (Murat, 2006: 350-51). Göç kişilerin yeni yerlere giderek yararlanabilecekleri fırsatla-rın sayısını arttırırken, mesleki ve sosyal hareketlilik de sağlamaktadır (Te-keli, 1998: 12).

Sağladığı yararlarının yanı sıra göç, uzun vadede bir yerdeki nüfusun aktif kısmının gitmesi ve gelişme hızının düşmesi sorununu da beraberin-

58


de getirmektedir. Göç konusundaki diğer sorunlar ise nüfusun bağımlılık oranlarının artması, kırsal alanlarda yaş bileşiminin yükselmesi, üretimin veriminin düşmesi (Serter, 1994: 53) göç eden kişilerin yeni yaşam yerleri ve koşullarına uyum sağlamasıdır (Tekeli, 1998: 16-17).

Göçün göç alan yerler bakımından en önemli etkisi, yerleşim alanları ile nüfusun büyümesi ve niteliğinin değişmesi, göç veren yerler açısından ise, toplumsal katmanın verimli tabakası olan emek potansiyelini alıp götürme-sidir. Göçler daha çok gelişmekte olan ve hızlı kentleşen ülkelerde görül-mekte, bu ülkelerde imkânların daha fazla olduğu kentlere doğru hızlı göç yaşanmaktadır.

3. TÜRKİYE’NİN KENTLEŞMESİ Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından kurulan Türkiye

Cumhuriyeti Devleti’nin ekonomik sistemini belirlemeye yönelik olarak İz-mir’de yapılan Türkiye İktisat Kongresinde (1923) benimsenen bayındırlık yatırımlarının ve ulaşım imkânlarının arttırılması ilkeleri, Türkiye’de kent-leşmeyi hızlandıran ilk etkenler olarak kabul edilebilir (Kepenek ve Yentürk, 2000: 34).

Türkiye’nin kentleşme ile tanışması 1950’li yıllardan sonra kırsal alanlar-dan kentlere göçlerin başlaması ile olmuştur. Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren, başta Ankara olmak üzere kentlerin düzenli gelişimine önem ve-rilmiş, kentlerde yaşayanlara kamu yararının önceliği benimsetilmeye çalı-şılmış, 1937 tarihli “İdeal Cumhuriyet Köyü” projesi ile köylerin bile planlı olması için çeşitli düşünceler üretilmiştir ve birçok plan yapılmıştır.

Çok partili döneme geçildikten sonra ise kamu hizmeti götürmek amacıy-la, kırsal alanlara yönelik bayındırlık yatırımlarının yapılmaya başlanması kentleşmeyi tetiklemiştir. Bu dönemde kırsal kesimin içinde bulunduğu top-lumsal ve ekonomik koşullar ile toprak ve gelir dağılımındaki dengesizlikler köyden kopmaları hızlandırmıştır (Yeter, 2008: 245-246).

Türkiye’de ekonomik, sosyal ve siyasi gelişme ile birlikte ilerleyen kent-leşme, 1950’li yıllardan sonra hızlanmış (Ekin, 1986: 79), kısmen gelişmiş, kısmen de gelişmekte olan ülkelerdekine benzemekle birlikte, Türkiye’ye özgü birçok sorunu da içinde barındıran bir kentleşme olmuştur.

59

2013/2

3.1. Türkiye’de Kentleşmeyi Etkileyen Faktörler Türkiye’de kentleşmeyi etkileyen nedenler üzerinde genel olarak bir gö-

rüş birliği bulunmamakla birlikte, kentleşmeyi etkileyen iç faktörler; de-mografi k nedenler, tarımsal yapının değişmesi, dış faktörler ise; ekonomik, toplumsal, siyasi ve uluslararası nedenler şeklinde ifade edilebilir (Özer, 2004: 50).

Bir grup düşünür Türkiye’deki kentleşmeyi itici, çekici ve iletici güçlerin etkisi altında oluşan, gelişen ve değişen bir nüfus hareketi olarak nitelendir-mektedir. Aksi görüşü savunanlar ise, kırsal alanda yaşanan değişimlere, kentlere gelen grupların nerelerde yerleştiğine ve kurdukları yaşam biçim-lerine bakılması gerektiğini ifade etmektedir (Tekeli, 2008: 50-53).

Türkiye’de nüfusun kentlere akmasında kentlerin çekiciliğinden çok, kır-sal alanlardaki olumsuz yaşam şartlarının (itici nedenler) belirleyici olduğu görülmektedir (Bal, 1999: 52). Türkiye’de kentleşme, kırsal alanlardaki eko-nomik durumun bozulması ve kentli nüfusun 1950’li yıllardan itibaren hızlı bir şeklide artması sonucunda gerçekleşmiştir. Tarımın makineleşmesi köy-lerden belirli büyük kentlere doğru iç göçü başlatmış, nüfusun bu kentlere yönelmesi aşırı ve dengesiz bir kentleşmeye neden olmuştur (Vergin, 1986: 28-30). Tarım arazilerin parçalanarak verimsizleşmesi, makineleşmenin önemli oranda iş gücünü açığa çıkarması, işsizlik, kişi başına düşen gelirin düşüklüğü, eğitim, sağlık ve alt yapı eksiklikleri, terörün yarattığı güvensiz ortam gibi nedenler de kırsal alanlardan kente göçü zorlamış ve hızlandır-mıştır.

Sanayi kuruluşları bulundukları kentlerde iş imkânı ve emeğe olan talebi arttırdığı için, nüfus kırsal alanlardan kentlere doğru akmış, sanayileşmeye dayanmayan hızlı kentleşme ise köylerdeki gizli işsizliği kentlere taşımış-tır (Keleş, 2008: 74-78). Türkiye’de ekonomik kaynak ve uzun vadeli nüfus projeksiyonlarına dayanan kentleşme politikaları ve planları bulunmasına rağmen uygulanamamış ve kentlerin sanayileşme hızı, tarımın modernleş-me hızından daha yavaş olduğu için, genel olarak sahte kentleşme gerçek-leşmiştir (Kıray, 1999: 131-134).

60


3.2. Türkiye’de Kentleşmenin Özellikleri

Kentleşmenin özellikleri belirlenirken kentleşme düzeyi, nitelikleri ve hızı gibi bazı ölçütler kullanılmaktadır (Özer, 2004: 61-67). Türkiye’de toplumu kentleşmeye iten ana unsur tarımın yapısındaki değişimdir. Kırsal nüfusun kentlere doğru hızla akması şeklindeki kentleşme süreci kent ekonomilerin-de birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Bu sorunların en önemlisi, kır-sal alanlar ile kentler arasında nüfus ve gelir açısından eşitsizliktir. Nüfusun bazı büyük kentlerde yoğunlaşması ise bu kentlerde yoksulluğu arttırmıştır (Doğan ve Arslan, 2004: 234-236). Türkiye’de kentleşme dengesiz, ekono-mik kalkınma ürünü olmayan ve sorun yaratan bir kentleşme olup, işlevsel değişim yaratmayan, çevreyi kalkınma sürecine sokamayan, toplumsal ve kültürel değişim yaratmayan bir kentleşme olarak yaşanmaktadır (Keleş, 1974: 53).

Türkiye’de kentleşme, yaşam koşulları yönünden imkân sağlama endi-şesinin sonucu ortaya çıkan bir olgudur. Kırsal alanların iticiliğinin kentleş-mede baskın etken oluşu, kentleşmenin ekonomide meydana gelen gelişme sonucunda olmadığını göstermektedir. Türkiye’de kentleşmenin demogra-fi k yönü ağır basmakta ve kırsal alanlar ile kentler ekonomik olarak da bü-tünleşmemektedirler.

Sanayide çalışan işgücünde önemli bir artış olmadığı, kentlerdeki iş ola-naklarını aşan hızda nüfus büyümesi söz konusu olduğu için, Türkiye’deki kentleşme sanayileşmemiş ülkelerdeki kentleşmeye benzemektedir. Düzen-siz ve ekonomik büyümeyle paralel olmayan kentleşme, kamu hizmetleri-nin ve yatırımların yetersiz kalmasına, kentlerde örgütlenme yokluğuna, açık işsizliğe ve barınma sorunlarına neden olmaktadır (Özek, 1974: 53-57). Büyük kentlerimizin çoğu sağlıksız yapılaşma, konut, ulaşım, içme suyu, kanalizasyon, hava kirliliği, yeşil alanların azlığı, okul, eğitim ve kültürel imkânların yetersizliği gibi birçok önemli sorunla karşı karşıya bulunmakta-dır (Özer, 2004: 67-82). Türkiye’de kentleşme hareketinin en önemli özelliği, ekonomik gelişme ve kalkınma hızının, kentleşme hızından daha düşük ol-ması, köylerden kentlere göç edenler içinde açık ve gizli işsizler ile kayıt dışı sektörlerde çalışanların sayısının çok fazla olmasıdır (Sezal, 1992: 78).

61

2013/2

Türkiye, gelişmiş ülkelerde 100-150 yıl gibi bir zaman diliminde yaşanan kentleşme sürecini, birkaç on yıl gibi kısa bir sürede yaşamaya çalıştığı için birçok sorunla karşılaşmaktadır (Tekeli, 2008: 49). Türkiye’deki kentleşme hareketi genel olarak demografi k bir kentleşme olup (Keleş, 2008: 61-64), hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir.

4. TÜRKİYE’DE KENTLEŞME POLİTİKALARIKentleşme politikası, devletlerin ve onları yöneten hükümetlerin kentleş-

meyi düzenli ve dengeli bir şekilde ülke sathına yaymayı amaçlayan, ülke topraklarının verimli ve sağlıklı bir biçimde düzenlenmesini hedefl eyen merkezi politikaları olarak tanımlanabilir. Kalkınmaya çalışan ülkeler için önemli olan kentleşme politikası, nüfus, eğitim, sanayi, ulaştırma ve bayın-dırlık politikaları ile yakın ilişki içinde olup, bu politikalarla birlikte insan-ların yaşamlarını biçimlendirerek sağlıklı ve uygar yerleşim yerlerine sahip olmalarını sağlamaktadır.

Bir ülkenin nüfus artış hızı ile iç ve dış göçleri yönlendiren, sanayi ve tica-ret merkezlerinin şehir ve bölgelere gerçekçi bir şekilde dağılımını sağlama-da önemli rolü bulunan kentleşme politikası ile bir yandan nüfusun baskısı azaltılırken, diğer yandan nüfus dinamik bir güç olarak kontrol edilmekte-dir. Başarılı bir kentleşme politikası ile eğitim, iş, sanayi, kültür, resmi/özel tesis ve konutlar arasında belli bir uyum sağlandığı için, zaman ve enerji tasarrufu sağlanarak ülke toprak ve kaynaklarının daha verimli şekilde kul-lanılması da mümkün olabilmektedir.

Türkiye’de kentleşme politikasını belirleyen makam günümüzde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (önceleri Bayındırlık ve İskân Bakanlığı) olmasına karşın, esas rolü imar planlarının uygulanması, yeni alanların imara açıl-masını ve düzenlenmesi görevlerini yürüten belediyeler oynamakta, kentler çoğunlukla belediyelerin tasarrufunda şekillenmektedir. Türkiye’de kent planlaması ve kentleşme konusundaki yasal düzenlemeler incelendiğinde;

1923–1928 yılları arasında kent planlaması konusunda yasal herhangi bir düzenlemenin yapılmadığı ve imar planlarının bulunmadığı,

1930 yılında çıkarılan “1930 Sayılı Belediyeler Kanunu” ile bu eksikliğin

62


giderildiği ve imar planlarının zorunlu hale getirilerek, yapı işlemlerinde bu planlara uyulmasının şart koşulduğu,

1933 yılında “Belediye Yapı Yolları Kanunu”, 1956 yılında “6785 Sayılı İmar Kanunu”’nun yürürlüğe girmesi ile beraber imar konusundaki diğer yasal düzenlemelerin oluşturulduğu,

Son olarak da “3194 sayılı İmar Kanunu” ile düzenleme yapılarak yapı mevzuatının daha katı hükümlere bağlandığı görülmektedir.

İmar planları ile insan, aile ve toplum hayatını ilgilendiren, fi ziki çevrenin düzenlenmesinin yanı sıra, yapılan ve yapılacak olan yatırımların verimini artırmak, toprağı korumak ve toprağın rasyonel olarak dağılımını sağlamak gibi amaçlara ulaşılması da sağlanmaktadır.

Kentleşme politikası açısından 1982 Anayasası’ndaki yasal düzenlemele-re bakıldığında;

Herkesin yerleşme ve seyahat hürriyetine sahip olduğu, yerleşme hürri-yetinin; suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak amaçlarıyla, seyahat hürriyetinin ise suç soruşturma ve kovuşturması se-bebiyle ve suç işlenmesini önlemek amaçlarıyla sınırlandırılabileceği (T.C Anayasası Madde 23),

Herkesin, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu, çevrenin geliştirilmesi, çevre sağlığının korunması ve çevre kirlenmesinin önlenmesinin devletin ve vatandaşların ödevi olduğu ( T.C. Anayasası Mad-de 56),

Devletin şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alacağı, ayrıca toplu konut teşebbüslerini destekleyeceğinin (T.C. Anayasası Madde 57) belirtil-diği görülmektedir.

Bu hükümler; sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek, herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşamasını sağlamak, çevrenin geliştirilmesi, çevre sağlığının korunması ve çevre kirlenmesi ile şehirlerin özelliklerini gö-zeten bir planlamanın yapılmasını zorunlu kılmaktadır.

Bu bağlamda Türkiye’de kentleşme politikaları “Beş Yıllık Kalkınma Planları” ile “İmar Planları” yapılmakta, “Tüzükler”, “Yönetmelikler” ve idare tarafından “İmar Kararları” çıkarılmak suretiyle uygulanmaktadır. Türkiye’nin “Kentleşme Politikaları” genel hatlarıyla “Beş Yıllık Kalkınma Planları”nda açıklanmaktadır. Bahse konu planlarda kentleşme konusunda belirtilen hususlar aşağıdadır.

4.1. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967)Planda; nüfusun artması ve şehirlere akmasının, sanayileşmeyi zorunlu

kıldığı üzerinde durularak, nüfus artış hızının yüksekliğinin tarımdaki nü-fus çokluğu sorununu giderek büyüttüğü ifade edilmiş (DPT, 1963: 65-73), nüfusun şehirlere akmasına engel olmak amacıyla, tarım bölgelerinde tarım-la ilgili olmayan alanlarda iş yaratmanın gerekli olduğu belirtilmiştir (DPT, 1963: 101-105).

Planda, nüfusun ve ekonomik çalışmaların aşırı yoğunlaştığı yerler “Bü-yük Şehir Bölgeleri (Metropoliten Bölge)” olarak tanımlanarak bu bölgelerde birçok sosyal, ekonomik ve fi ziki sorunların bulunduğuna işaret edilmiştir. Bu sorunların çözülmesi için bu bölgelerin çevrelerinde yeni çekim ve büyü-me merkezleri ile sanayi yaratmak suretiyle, nüfusun ve ekonomik çalışma-ların daha dengeli bir şekilde dağılımını sağlayacak araçların araştırılması planlanmıştır (DPT, 1963: 471-474).

Plan ile en uygun kent büyüklüğü kuralın benimsenerek, büyük kentlerin büyümelerinin sundukları iş imkânlarıyla orantılı olması önerilmiş, bölgeler arası denge ilkesine ağırlık verilerek yatırımların yapılmasında bu ilkenin göz önüne alınması gerektiğine dikkat çekilmiş, ancak ayrıntılı ve açık bir kentleşme politikasına yer verilmemiştir (Keleş, 2008: 81).

Plan, bölgelerarası gelişmişlik farklarının giderilmesinin yanı sıra köy kalkınmasına da ağırlık vermiş, dağınık ve küçük ölçekli köy yerleşme yapı-sını göz önünde bulunduran bir yerleştirme politikasına dayalı, toplum kal-kınması kavramını geliştirmiştir (DPT, 2007: 4). Planda hem nüfusun, hem de ekonomik etkinliklerin daha dengeli ve düzenli bir şekilde dağıtılmasının düşünüldüğü görülmektedir.

64


4.2. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972)Birinci Beş Yıllık Plana göre kentleşme politikası daha açık olarak sapta-

nan İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planında kentleşme, ekonomik ve toplumsal gelişmenin, özellikle de sanayileşmenin bir sonucu olarak desteklenmesi ge-reken bir olgu olarak ele alınmış ve kentleşmeden ekonomiyi iten bir güç olarak yararlanılacağı belirtilmiştir (Keleş, 2008: 81-83).

Planda “Bölgesel Gelişme, Şehirleşme ve Yerleşme” sorunu konularında temel ilkeler belirlenmiş ve alınacak ekonomik ve sosyal kararların dengeli gelişme ve şehirleşmeyi gerçekleştirici yönde olacağı ifade edilmiştir (DPT, 1968: 263-64).

Plan’da ana hedefl er olarak, sanayileşme, şehirleşme ve tarımda modern-leşme kabul edilmiş ve şehirleşme konusunda bugün de geçerliğini koruyan ilkelere yer verilmiştir. Planda konut ve konut sektörünün sorunları üze-rinde önemle durulmuş, gecekondu sorunu çözüm önerilerine yer verilmiş (DPT 2007: 4-6) ancak, kentleşmenin nasıl bir sanayileşme politikasına da-yandırılacağı açık olarak belirlenmediği için büyük kentlerde yatırım yapı-lamamış, işsizlik ve eksik çalıştırma koşullarına boyun eğilerek, yurtdışına işçi gönderilmesi cankurtaran simidi gibi görülmüştür (Keleş, 2008: 81-83).

İkinci Beş Yıllık Plan döneminde, şehirleşme konusundaki gelişmeler tu-tarlı olmamış, plan ile yıllık programların uygulanması arasında büyük ak-samalar olmuş, birbirine uyumlu olmayan şehir planları ile kalkınma plan-ları tutarlı bir şekilde uygulanamamıştır.

4.3. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977)

Planda, hızla artan nüfusu tarım sektöründe tutma imkânının kalmadığı, yüzyılın sonunda Türkiye’nin nüfusunun 70 milyona, şehirlerde yaşayan nüfusun ise 55 milyona ulaşacağı ve bu nüfusun şehirlerde sanayi ve hizmet sektörlerinde istihdam edilebileceği öngörülmüştür (DPT, 1973: IV).

Doğu Marmara bölgesinin ve özellikle İstanbul metropolünün büyük nü-fus çekim merkezi haline geldiği, Karadeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinin başlıca göç veren bölgeler olduğu, hızlanan iç göçün doğal kay-naklarla nüfusun yerleşimi arasındaki dengeyi bozduğu belirtilmiştir.

65

2013/2

Türkiye’de 1950 yılından sonra hızlanan demografi k şehirleşmenin (De-mografi k Şehirleşme: Şehirlerde ekonomik ve sosyal faaliyetlerin emme ka-pasitesinden fazla nüfusun yaşaması durumunu ifade etmektedir. ) bu dö-nemde de sürdüğü, 500 binden çok nüfuslu üç şehirde yaşayanların toplam şehirli nüfusun % 31’ine ulaştığı ve hızlı şehirleşmenin, alt yapı ihtiyacını arttırırken, arsa spekülasyonu sonucunda arazi değerlerini de hızlı bir şekil-de yükselttiği ifade edilmiştir (DPT, 1973: 92-95). Planda;

• Kentleşmenin nüfus yığılması biçiminde ve üç büyük kente yönelik olarak ortaya çıktığı,

• Demografi k kentleşme süreci ile sanayinin belirli noktalarda yoğun-laşmasının, uzun dönemde ekonomik kalkınma açısından sorunlar doğurduğu,

• Ekonomik gelişme ve sanayileşmeyle uyumsuz ve aşırı nüfus yığıl-ması biçiminde ortaya çıkan kentleşmenin, büyük alt yapı ihtiyaçla-rı doğurduğu ve sınırlı kaynaklarının üretken olmayan bu alanlara kaydırılmasına yol açtığı ifade edilerek (DPT, 1973: 112-113), şehirleş-me konusundaki belirlenen ilkeler ve alınacak tedbirler açıklanmıştır (DPT, 1973: 854-856).

Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı kentlerin mekânsal düzenlenmesi ve yönetimine özel önem vermiş olup (DPT, 2007: 6), nüfusun büyük kentlere akmasından çok, sosyal ekonomik ve kültürel bütünleşmeyi sağlayacak bir kentleşmenin yaşanmasını hedefl emiştir. Planda, kırsal alanlar ile kentler arasında karşılıklı ve kademeli bir ilişkinin sağlanması, kırsal alanlardan kentlere göç eden nüfusun, kurulacak organize sanayi bölgelerinde istih-dam edilerek kontrol edilmesi amaçlanmıştır.

4.4. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1978-1983)

İki kısım olarak düzenlenen Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planında Üçüncü Plan Döneminde kentleşme politikalarının yönlendirilmesinde ye-

66


tersiz kalındığı belirtilmiştir (DPT, 2007: 77).

Planda kentleşmeye ilişkin hedef ve politikalar belirlenmiş (DPT, 1979: 254) ve temel politikanın kentleri yaşanabilir kılmak, kent halkının asgari ihtiyaçlarını karşılamak, yerleşme merkezlerinin düzenlenmesinde doğal ve tarihi çevrenin korunması olduğu açıklanmıştır (DPT, 1979: 294-295).

Planda kentleşmenin ekonomik amacının; tarımsal gelişme, hızlı sanayi-leşmeyi ve sağlıklı bir kentleşmeyi tüm yurda yaymak, toplumsal amaçları-nın ise; kişiler, toplum kesimleri ve bölgeler arasında gelir dağılımını iyileş-tirmek, köylü kentli ayırımını gidermek olduğu ifade edilmiştir (DPT, 1979: 653-657). Kentleşme konusundaki amaçlara ulaşabilmek için, kooperatifl eş-me, makineleşme, girişimcilik, sanayi yatırımları, teknolojik alt yapı, plan-lı konut yapımı ve köykentlerin araç olarak kullanılacağı belirtilmiş, çevre sağlığına dikkat edileceği açıklanmıştır (DPT, 1979: 663-669). Planda, ana-kentlerin ülke kalkınmasındaki rollerini artırarak sürdürmeleri, kentleşmeyi yavaşlatmak yerine kentleri yaşanabilir yapmak ve kent halkının ihtiyaçları-nı karşılama ilkeleri benimsemiştir (Keleş, 2008: 84).

Metropoliten alanlarda kendilerine özgü yerel yönetim birimlerinin kuru-lacağı ifade edilerek, kentsel alanların sorunlarının mevcut mali olanakları ve öz kaynaklarla çözüleceği belirtilmiştir (DPT, 2007: 6-7).

Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda, kentleşme hedefl eri genel ola-rak; kentlerdeki arsa ve arazilerin kullanılırken kamu yararının göz önünde tutularak, ucuz ve sağlıklı konut yapımı için yasal düzenlemelerin yapılması ve gelir düzeyi düşük halk kesimleri için toplu konutlar yapılması planlan-mıştır.

4.5. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989) Planda, sanayileşme potansiyeli olan alanların tespit ve ilan edileceği,

kentlerde hizmet standardını yükseltecek yatırım ve politikalara ağırlık ve-rileceği, dengeli kentleşmeyi sağlamak için orta büyüklükteki kentlerin des-tekleneceği, kentlerin ihtisaslaşmasının sağlanacağı, organize sanayi bölge-lerinin kurulacağı belirtilmiş (DPT, 1984: 164-165) ve şehircilik hizmetlerinin görülmesinde belediyeler ana kuruluşlar olarak kabul edilmiştir (DPT, 2007:

67

2013/2

7-8).

Öngörüsü, köylerden kentlere olan nüfus akımlarının süreceği ve kentleş-menin yavaşlamayacağı şeklinde olan ve kentleşmeye olumlu olarak yak-laşan planda göze çarpan özellikler; büyük kentlere göre orta büyüklükteki kentlerin tercih edilmesi, büyük kentlerdeki yığılmanın caydırıcı önlemlerle önlenmesi, kentler arasında uzmanlaşmanın sağlanması, tarım toprakları üzerindeki dağınık ve düzensiz yapılaşmanın önlenmesi, sanayi kuruluşla-rının yerlerinin tüm ülke sathına dağıtılmasıdır (Keleş, 2008: 84-85). Planda kentleşme açısından dikkat çeken diğer bir husus ise, konut yapımı ile ilgili düzenlemelerin varlığıdır. Ancak bu plan döneminde de hedefl enen ve bek-lenen gelişmelere ulaşılması mümkün olamamıştır.

4.6. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994) Planda, kentlerde yaşayan nüfusun şehir hayatına uygun bir yapıya ka-

vuşturulacağı, orta büyüklükteki (50.000-500.000 nüfuslu) kentlerin gelişme-sinin destekleneceği, kentler arasında ihtisaslaşmanın sağlanacağı, nüfusları artacak olan büyük kentler, metropoller ve metropolleşen yörelerde altyapı, ulaşım, istihdam, konut, eğitim, sağlık sorunlarının hafi fl etmesine çalışılaca-ğı, tarihi, kültürel, doğal değerlerin ve kıyıların korunacağı, kent planlaması ile ilgili mevzuatın yeniden düzenleneceği ifade edilmiştir (DPT, 1989: 314-315).

Planın temel stratejisinde; şehir kademelenmesini dengeli bir şekilde yön-lendirmek üzere, büyük kentlere yönelimin azaltılması amacıyla, orta bü-yüklükteki kentlerin geliştirilmesi, araç olarak da organize sanayi bölgeleri-nin kullanılmasına önem verilmesi hedefl enmiştir. (DPT, 1989: 358).

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı dönemindeki dört hükümet programı-na bakıldığında; “Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı”nın onaylanması, “Merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasında koordinasyon sağlayacak bir bakanlık kurulması çalışmaları” ve “Merkezi yönetim ile yerel yönetim-ler arasında görev, yetki, sorumluluk ve kaynak paylaşımına ilişkin çerçe-ve yasa çalışmaları” olmak üzere üç önemli adımın atıldığı görülmektedir (DPT, 2007: 8).

Planda kentlerde kaliteli ve sağlıklı bir yaşam sağlamak amacından yola

68


çıkılmış ve orta büyüklükteki kentlerin ve kentler arası uzmanlaşma des-teklenmiştir. Bu planda çevre ve çevre ilgili konular yeni yükselen bir değer olarak karşımıza çıkmış ve planda yerleşme alanlarına sağlıklı ve kaliteli bir çevrenin sağlanması esas alınmıştır.

4.7. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000)Planda, nispeten gelişmiş olan yörelerdeki kentleşme sorunlarının önemli

ve acil sorunlar haline geldiği, metropol niteliği kazanan yerleşme merkezle-rinde açık işsizlik, arazi spekülasyonu, yanlış yapılanma, enerji ve su yeter-sizliği, çevre kirliliği gibi sorunların giderek arttığı belirtilerek, amaçlar, ilke-ler ve politikalar açıklanmış, İstanbul›un nüfusunun 2000 yılına kadar 11,5 milyona yükselmesinin beklendiği, bu nedenle, nüfusu bir milyonun üze-rindeki büyük kentlere doğru göç eğilimini yavaşlatıcı politikaların uygula-maya konulacağı, yerleşmelerin planlanmasında kentlerdeki yaşam çevresi ve yaşam kalitesinin geliştirileceği ve iyileştirileceği ifade edilmiştir. En az bir kentin uluslararası bir merkez haline getirileceği ve kentler arasında ihti-saslaşmaya önem verileceği, kentlerde tarihi, doğal ve kültürel değere sahip alan ve eserlerin korunması ve yenilenmesine önem ve öncelik verileceği belirtilmiştir (DPT, 1996: 170-180). Ayrıca metropoller ile ilgili düzenlemele-re de yer verilerek, konuyla ilgili amaçlar, ilkeler ve politikalar açıklanmıştır (DPT, 1996: 184-187).

Planda, nüfusu bir milyonu aşan kentlere doğru olan göç eğiliminin, sa-nayileşme, kamu yatırımları ve özendirme politikaları ile engellenerek ya-vaşlatılması planlanmıştır. Ayrıca bölge merkezleri ile orta büyüklükteki kentlerin geliştirilmesi tercih edilmiş, kentler arasında uzmanlaşmaya önem verilmiş ve en az bir kentin uluslararası bir merkez durumuna getirilmesi düşünülmüştür.

Bu planda, kentsel yaşam kalitesinin, imar planları, konut, altyapı ve arsa gibi araçlarla iyileştirilmesinin yanı sıra, kentlerin güzelleştirilmesi, fi kir ve sanat etkinliklerinin özendirilmesi, kente göç edenlerin sorunlarının çözü-mü için eğitim kurumlarının, gönüllü ve sivil kuruluşların ve kitle iletişim araçlarının rol oynayacağı uygulamalardan da söz edilmiştir (Keleş, 2008: 87).

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planının bir devamı niteliğinde olan planda

69

2013/2

kentleşme açısından amaç, ilke, hedef, politikalar ve stratejiler detaylı bir şekilde, özellikle de metropollerle ilgili olarak birçok tedbirin alınması plan-lanmış, ancak planın uygulanmasında daha önce olduğu gibi çeşitli neden-lerle başarı gösterilememiş, önemli gelişmeler kaydedilememiştir.

4.8. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005) Planda, kent ve kentlilik kültürünün oluşturulmasına dönük çalışmaların

yapılacağı, uluslararası düzeyde ticari ve mali merkezlerin oluşturulacağı, kentlerin karakteristik kültür dokuları ile turistik özelliklerinin korunacağı, orta büyüklükteki kentlerde sanayi bölgelerinin geliştirileceği ve teknokent-lerin oluşturulacağı belirtilmiştir (DPT, 2000, 169-170).

Plan hazırlanırken, Yerel Yönetimler ve Kentleşme Özel İhtisas Komis-yonu ve Yerel Yönetimler Kentleşme-İmar Alt Komisyonu olmak üzere iki komisyon halinde çalışmıştır. Kentleşme ve imarla ilgili alt komisyonda, kentleşmenin kent yoksulluğunu kır yoksulluğuna tercih edenlerin göçüy-le gelişen bir süreç olduğu belirtilmiş, Türkiye kentlerinin temel karakte-ristiklerinin yoksulluk, sefalet, yasa ve hukuk tanımazlık, günlük yaşamda kargaşa, ulaşım ve altyapı yetersizlikleri, kirlilik, denetimsiz büyüme, kaçak yapılaşma şeklinde olduğu ifade edilmiştir (DPT, 2007: 9-10).

Planın dikkati çeken özelliği, bir yandan ulusal kültürün belirleyiciliği çerçevesinde kent ve kentlilik kültürü oluşturulurken, diğer yandan kentle-rin küreselleşmenin isteklerine cevap verecek duruma getirilmesidir (Keleş, 2008: 87-88). Planda kentsel alanlarda bilimsel yöntemlerle arsa üretimi ile düzenli yapılaşmayı kolaylaştırmak ve etkin denetimlerin yapılması, konut piyasasında fon fazlası olan kesimlerden ihtiyacı olan kesimlere kaynak ak-taracak fi nansman sistemlerinin oluşturulması da öngörülmüştür.

4.9. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı (2007-2013)

Planda, ekonomik büyümenin ve sosyal kalkınmanın istikrarlı bir yapıda sürdürülmesi ve plan vizyonunun gerçekleşmesi yolunda belirlenmiş olan stratejik amaçlardan birinin bölgesel gelişmenin sağlanması olduğu belirtil-miştir (DPT, 2006: 1-2).

Planın Beşinci Bölümünde, kent içi ulaşım, çevrenin korunması ve kent-

70


sel altyapının geliştirilmesinde yetersiz kalındığı, kırsal ve kentsel yerleşim birimleri ile bölgeler arasındaki sosyo-ekonomik yapı ve gelir düzeyi denge-sizliklerinin önemini koruduğu, kentlerin sunduğu istihdam imkânlarının yoğun göç hareketlerinin yarattığı nüfus baskısını karşılamakta yetersiz kal-dığı, 2006 yılında uygulamaya konulan “Köylerin Altyapısını Destekleme Projesinin (KÖYDES)” kırsal yerleşim birimlerinin parçalı ve dağınık bir ya-pıya sahip olması nedeniyle, fi ziki ve sosyal alt yapı hizmetlerinin etkin ve yaygın bir şekilde sağlanmasını sınırlandırdığı ifade edilmiştir (DPT, 2006: 46-49).

Yedinci Bölümünde ise, kent içi ulaşımında çeşitlilik sağlanacağı, kent bil-gi sistemlerinin geliştirileceği, çevre yönetim sistemlerinin oluşturulacağı, kentsel altyapı ana planı ve fi nansman stratejisinin hazırlanacağı belirtilerek (DPT, 2006: 72-74), kültürün korunması, geliştirilmesi ve toplumsal diyalo-gun güçlendirilmesi için yoğun göç ve çarpık kentleşme neticesinde ortaya çıkan sosyo-kültürel uyum sorunlarını azaltıcı önlemlerin alınacağı ifade edilmiştir.

Planda bölgesel gelişme politikasının merkezi düzeyde etkinleştirileceği, göç baskısı altında olan kentlerin, göçten kaynaklanan temel sorunlarının tespit edilerek fi ziki ve sosyal altyapılarının iyileştirileceği, metropolleri kü-resel rekabette öne çıkaracak iş ve yaşam ortamının destekleneceği, bölge-lerde yenilikçi, rekabet edebilir, dinamik ve yüksek katma değer yaratabilen öncü sektörlerin destekleneceği belirtilmiştir. Ayrıca, kırsal kesimde kalkın-manın sağlanması için, ulusal bir “Kırsal Kalkınma Planı”nın hazırlanarak uygulamaya konulacağı, kırsal alanda tarım ve tarım dışı ekonomik fa-aliyetlere yönelik insan kaynaklarının geliştirileceği, kırsal kesimde temel altyapı ihtiyaçlarının karşılanacağı, gelişmekte olan merkezi yerleşim birim-lerine, turizm bölgelerine, koruma alanlarına ve afet riski yüksek yörelere öncelik verileceği belirtilmiştir (DPT, 2006: 90-94).

Planda, kentleşme ile ilgili tüm konular değişik paragrafl ara serpiştiril-miş durumdadır. Plan’ın; 157. paragrafında; hızlı ve plansız kentleşmenin büyük kentlerde yaşanan yüksek nüfus artışı ve motorlu taşıt sahipliğin-deki artış, kent içi ulaşımda yaşanan fazla yakıt tüketimi, çevre kirlenmesi, kazalar ve trafi k tıkanıklığı problemlerinin artarak devam etmesine yol aç-

71

2013/2

tığı ifade edilmiştir. 265. ve 273. paragrafl arında göç ve kentleşmenin çeşit-li nedenlerle artmakta olduğu vurgulanarak, yoğun göç ile çarpık kentleş-menin oluşturduğu uyum sorunlarının, terör ve asayiş başta olmak üzere toplumsal bütünlüğü ve uyumu zedeleyici ortamlar hazırlamakta olduğuna değinilmiştir. Planda kentleşmeye ilişkin politika önerisi sayılabilecek tek ifade, yoğun göç ve çarpık kentleşme sonucunda ortaya çıkan sosyo-kültürel uyum sorunlarını azaltıcı önlemlerin alınacağı ifadesidir (Keleş, 2008: 88).

Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planının, belirli bir kentleşme politikasını ortaya koyduğunu ve bu yolda yapılması gerekenleri açıkladığını söylemek mümkün olamamaktadır. Devletin diğer politikalarını etkileme gücüne sa-hip olan ve Türkiye’nin önemli sorunlarından biri olan kentleşme konusun-da net bir politika belirlenmemesi, planın önemli bir eksikliği olup, politika eksikliği de kentleşme konusunda yaşanan sorunların giderek artmasına neden olmaktadır.

Türkiye’de yaşanan kentleşme, dengeli ve düzenli olmayan hızlı nüfus artışı ve göçler sebebiyle yoğun bir baskı altında yaşanmakta olup, gelişmiş toplumlarda yaşanan kentleşmeden farklı şekilde gerçekleşmektedir. Tür-kiye’de Kalkınma Planları ile planlanmaya çalışılan, ancak planların çeşitli nedenlerle uygulanamaması sonucunda dengesiz bir kentleşme süreci ya-şanmakta, dengesiz kentleşme ise berberinde nüfusun belirli bazı bölge ve kentlerde aşırı yoğunlaşması sonucunu doğurmakta, sanayi, ticaret, hizmet ve tarım sektörlerinde iş imkânlarına sahip şehirlerin nüfusunu arttırmak-tadır.

5. SONUÇKentler günümüzde üretim, ticaret ve ulaşım faaliyetlerinin yürütüldüğü

merkezler haline gelmiştir. Dünya nüfusunun büyük çoğunluğu kentlerde yaşamakta, ülkelerin ve dünyanın geleceği modern kentlerde şekillenmek-tedir.

Türkiye kentleşme ile 1950’li yıllardan sonra, kırsal alanlardan kentlere göçlerin başlaması ile tanışmış olup, kentleşme kısmen gelişmiş kısmen de gelişmekte olan ülkelerdekine benzer özellikler göstermektedir.

Türkiye’de kentleşme, yaşama koşulları yönünden daha iyi imkânlar

72


sağlama endişesinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Kentleşmenin demografi k yönünün ağır bastığı Türkiye’de büyük kentlerin çoğu sağlıksız yapılaşma, konut, ulaşım, su, kanalizasyon, hava kirliliği, yeşil alanların azlığı, okul, eğitim ve kültürel imkânların yetersizliği gibi önemli sorunlar ile karşı kar-şıyadır. Bu durumun ana nedeni ise, kentleşme sürecinin gelişmiş ülkelerin aksine çok daha kısa bir zaman diliminde gerçekleşmesidir.

Türkiye’de kentleşme politikaları, genel hatlarıyla “Beş Yıllık Kalkınma Planları”nda açıklanmakla birlikte, bu konuda esas rolü belediyelerin oyna-dığı görülmektedir. Beş Yıllık Kalkınma Planları incelendiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşılmaktadır.

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planında; ayrıntılı ve açık bir kentleşme poli-tikasına yer verilmemiş olup, büyük kentlerin sınırsız büyümesi önlenmek istenerek, bölgeler arasında denge ilkesine ve özellikle de köylerin kalkın-masına büyük ağırlık vermiştir. Bu dönemde, nüfusun artması ve tarımda makineleşmeye geçilmesi gibi nedenlerle, kırsal alanlardan kentlere doğru yoğun göçlerin yaşanması ise kentleşme hızını arttırmıştır.

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planında; kentleşmenin nasıl bir sanayileşme politikasına dayanarak gerçekleştirileceği açık olarak belirlenmediği için kentleşme konusundaki gelişmeler tutarlı olmamış, plan ile yıllık program-ların uygulanması esnasında aksaklıklar meydana gelmiştir.

Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planında; kentlerin mekânsal düzenlenme ve yönetimine özel önem verilmiş, sosyal ekonomik ve kültürel bütünleş-meyi sağlayacak bir kentleşmenin gerçekleşmesi hedefl enmiştir. Kırsal alan-lardan kentlere göç eden nüfusun, kurulacak organize sanayi bölgelerinde istihdam edilmesi, geri kalmış bölgelerin sorunlarının ise, yerel yönetimle-rin güçlendirilerek çözülmesi amaçlanmıştır.

Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planında; kentleşmeyi yavaşlatmak yeri-ne, kentleri yaşanabilir yerler yapmak ve kent halkının ihtiyaçlarını karşıla-mak ilkeleri benimsenmiş, doğal ve tarihi çevrenin korunmasının önemine değinilerek, kentsel alanların yönetimiyle ilgili ilke ve politikalara ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Kentleşme politikasının hedefl eri ise, kentlerdeki arsa ve arazilerin kullanılırken kamu yararının göz önünde tutulması, kamu arsa

73

2013/2

ve arazilerin konut yapımı için yerel idarelere devredilmesi, ucuz ve sağlıklı konut yapımı için yasal düzenlemelerin yapılması, özellikle gelir seviyesi düşük halk kesimleri için toplu konutlar yapılması şeklinde belirlenmiştir.

Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planında; şehircilik hizmetlerinin görülme-sinde ana kuruluşlar olarak belediyeler kabul edilmiş, büyük kentlerdeki yığılmanın caydırıcı tedbirlerle önlenmesi, kentler arasında uzmanlaşmanın sağlanması, tarım toprakları üzerindeki dağınık ve düzensiz yapılaşmanın önlenmesi, sanayi kuruluşlarının yerlerinin ülke sathına yayılması hedefl e-nerek, konut yapımı konusunda düzenlemelere gidilmiş, ancak planlanan hedefl ere ulaşılması mümkün olmamıştır.

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planında; kentlerde kaliteli ve sağlıklı bir ya-şam sağlamak amacından yola çıkılarak, orta büyüklükteki kentler ve kent-ler arası uzmanlaşma desteklenmiş, çevre ve çevreyle ilgili konulara önem verilerek, yerleşim alanlarında sağlıklı ve kaliteli bir çevrenin sağlanması esas alınmıştır.

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planında; kentleşme konusunda ilkeler, he-defl er, politikalar ve uygulanacak olan stratejiler detaylı bir şekilde açıklan-mış, metropoller ile ilgili olarak birçok tedbirin alınması planlanmış, ancak planın uygulanmasında daha önceki planlarda olduğu gibi çeşitli nedenlerle başarı gösterilememiş, önemli gelişmeler kaydedilememiştir.

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında; kent ve kentlilik kültürünün oluşturulmasına dönük çalışmaların yapılması, uluslararası düzeyde ticari ve mali merkezlerin oluşturulması, karakteristik kültür dokuları ile turistik özelliklerin korunarak, orta büyüklükteki kentlerde sanayi bölgelerinin ge-liştirilmesi ve teknokentlerin oluşturulması planlanmıştır.

Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında; kentleşmeye ilişkin konular değişik paragrafl ara serpiştirilerek, yoğun göç ve çarpık kentleşme sonu-cunda ortaya çıkan sosyo-kültürel uyum sorunlarını azaltacak önlemlerin alınacağı ifade edilmiştir. Planda net bir kentleşme politikası belirlenmemiş olduğu için, kentleşme konusunda sorunlar yaşanmasına neden olmuştur.

Sonuç olarak, Türkiye’de kentleşmenin dengeli ve düzenli olmayan hızlı nüfus artışı ve göçler sebebiyle yoğun bir baskı altında yaşandığı ve geliş-miş toplumlarda yaşanan kentleşmeden farklı şekilde gerçekleştiği görül-

74


mektedir. Türkiye’de Kalkınma Planları aracılığıyla planlanmaya çalışılan, ancak planların çeşitli nedenlerle uygulanamaması sonucunda dengesiz bir kentleşme süreci yaşanmaktadır. Yaşanan dengesiz kentleşme ise, nüfusun belirli bazı bölge ve büyük kentlerde aşırı yoğunlaşması sonucunu doğur-maktadır.

Kaynakça

Akkayan, T. (1979), Göç ve Değişme, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.

Akşit, B. (1998), “İçgöçlerin Nesnel ve Öznel Toplumsal Tarihi Üzerine Gözlemler: Köy Tarafından Bakış”, Türkiye’de İç Göç, Konferans, Bolu-Gerede, 6-8 Haziran 1997, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, s. 31.

Bal, H. (1999), Kent Sosyolojisi, Ankara: Turhan Kitabevi.

Bal, H. (2003), Kentsel Yapı ve Kentlileşme Süreci. Isparta-Van Karşılaştırması, Isparta: Fakülte Kitabevi.

Bilgili, A.E. (2007), “Şehir ve Kültür: İstanbul”, İstanbul Kültür Turizm, 2006 Değerlendirmesi, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul Kültür ve Turizm Müdürlüğü.

Doğan, C. ve Arslan, Ü. (2004), “Kentleşmemiş Kent Ekonomileri: Türkiye Örneği”, Küreselleşme Kıskacında Kent ve Politika, Ed.Muharrem Güneş, Ankara: Detay Yayıncılık, s. 234-236.

DPT, (1963), Kalkınma Planı (Birinci Beş Yıl) 1963-1967, Ankara: DPT Yayını

DPT, (1968), İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1968-1972, Ankara: DPT Yayını.

DPT, (1973), Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı 1973-1977, Ankara: DPT Yayını.

DPT, (1979), Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı 1979-1983, Ankara: DPT Yayını.

DPT, (1984), Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1979-1983, Ankara: DPT

75

2013/2

Yayın No: 1974.

DPT, (1989), Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı 1990-1994, Ankara: DPT Yayın No: 2174.

DPT, (1995), Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1996-2000, Ankara: DPT Yayını.

DPT, (2000), Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, Ankara: DPT Yayını.

DPT, (2006), Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Ankara: DPT Yayını.

DPT, (2007), Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Yerleşme-Şehirleşme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT Yayını.

Ekin, N. (1986), “Hızlı Şehirleşmenin Sosyo-Ekonomik Etkileri”, Hızlı Şehirleşmenin Yarattığı Ekonomik ve Sosyal Sorunlar, 10-11 Ocak 1986, İstanbul: Siyasi ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (SİSAV) Yayını, s.79.

Ertürk, H. ve Sam, N. (2009), Kent Ekonomisi, Güncellenmiş 3. Baskı, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.

Goodall, B. (1972), The Economics of Urban Areas, Oxford: Pengamon Press.

Hatt, Paul K., and Reiss, Jr. Albert. J. (2002), “Kentsel Yerleşimlerin Tarihi”, 20. Yüzyıl Kenti, Çev. Bülent Duru, Ayten Alkan, Ankara: İmge Kitabevi. s.30.

Harris, C. D. and Ullman E. L. (2002), “Kentin Doğası”, 20. Yüzyıl Kenti, Çeviren: Bülent Duru ve Ayten Alkan, Ankara: İmge Kitabevi, s. 55-56.

Keleş, R. (2008), Kentleşme Politikası, Genişletilmiş, Güncelleştirilmiş 10.Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.

Keleş, R. (1974), “Şehirleşmede Denge Sorunu”, Mimarlık Dergisi, Yıl:4, Sayı:37, İstanbul, s.53.

Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (2000, Türkiye Ekonomisi, 10.Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.

76


Kıray, Mübeccel B.(1999), Toplumsal Yapı, Toplumsal Değişme, İstanbul: Bağlam Yayınları.

Kutlu, K. (1986), “Hızlı Şehirleşme ve Ulaşım Sorunu”, Hızlı Şehirleşmenin Yarattığı Ekonomik ve Sosyal Sorunlar, 10-11 Ocak 1986, İstanbul: Siyasi ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (SİSAV), s.210.

Mills, E. S. (1972), Studies in the Structure of Urban Economy, Baltimore: John Hopkins Press for Resources fort the Future.

Murat, S. (2006), Dünden Bugüne, İstanbul’un Nüfus ve Demografi k Yapısı, İstanbul: ITO Yayın No: 2006-49.

Mumford L. (1961), The City in History, Its Origins, Its Transformations, Its Prospect (Tarih Boyunca Kent: Kökenleri, Geçirdiği Dönüşümler ve Geleceği, Çeviren: Gürol Koca ve Tamer Tosun, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2007.)

OECD. (2012), Trends in Urbanisation and Urban Policies in OECD Countries: What Lessons for China?, Paris-France.

Özek, Ç. (1974), “Türkiye’de Şehirleşmenin Ana Nitelikleri ve Ceza Adaleti Yönünden Yol Açabileceği Sorunlar”, Şehirleşmenin Doğurduğu Ceza Adaleti Sorunları Sempozyumu (17-19 Aralık 1973), İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza Hukuku ve Kriminoloji Enst. Yayını, İstanbul: Fakülteler Matbaası, s. 53-57.

Özer, İ. (2004), Kentleşme Kentlileşme ve Kentsel Değişme, Bursa: Ekin Kitabevi.

Richardson W. H. (1978), Urban Economics, Illionis: The Dryden Press,

Serter, N. (1994), Türkiye’nin Sosyal Yapısı, İstanbul: Filiz Kitabevi.

Sezal, İ. (1992), Şehirleşme, İstanbul: Ağaç Yayınları.

Tüfekçi, S. (2002), Kırsal Kesimlerden Büyükşehirlere Göç ve Göçün Aile Yapısında Meydana Getirdiği Değişiklikler (İstanbul Örneği), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Tekeli, İ. (1997), “Türkiye’de İçgöç Sorunsalı Yeniden Tanımlanma Aşamasına Geldi”, Türkiye’de İç Göç, Konferans, Bolu-Gerede, 6-8

77

2013/2

Haziran 1997, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, s. 12-16-17.

Tekeli, İ. (2008), Göç ve Ötesi, İlhan Tekeli Toplu Eserler-3, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Türkdoğan, O. (1988), Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982), Kanun Numarası: 2709, Kabul Tarihi: 18.10.1982, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 9.11.1982 Sayı:17863 (Mükerrer), Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt: 22.

Vergin, N. (1986), “Hızlı Şehirleşmenin Sosyolojik ve Siyasal Sonuçları”, Hızlı Şehirleşmenin Yarattığı Ekonomik ve Sosyal Sorunlar, 10-11 Ocak 1986, İstanbul: Siyasi ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (SİSAV) Yayını, s. 28-30.

Yeter, E. (2009), Kentsel Gelişme ve Kültür Değerleri, İstanbul: Tarihi Kentler Birliği Yayını.

Yıldırım, A. (2004), Kentleşme ve Kentleşme Sürecinde Göçün Suç Olgusu Üzerindeki Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

79

2013/2

Entelektüel sermaye ve örgütlerin performansı

üzerine etkisiÖzlem YANAR

İstanbul Sanat ve Meslek Eğitim Kursları (İsmek)

[email protected]

Özet

Bu çalışmanın temel amacı entelektüel sermaye kavramının işletmeler üzerindeki öneminin vurgulanmasıdır. Bu kapsamda, entelektüel sermayenin tanımı, unsurları ve örgütlerin performansı üzerine etkisi araştırılmıştır. Bilgi çağı işletmelerini, yalnızca fi nansal sermaye ile ifade etmek mümkün değildir. İşletmelerin maddi varlıklarının yanında, maddi olmayan varlıkları da sermayelerinin bir parçasıdır. Bu bağlamda entelektüel sermaye, işletmelerde fi ziksel olarak görünmeyen ancak işletmeye rekabet üstünlüğü kazandıran unsurlardır ve genel olarak işletmenin piyasa değeri ile defter değeri arasındaki fark olarak ifade edilir.

Anahtar Kelimeler: Bilgi, Entelektüel Sermaye, Firma Değeri, İşletme Performansı, İnsan Sermayesi, Müşteri Sermayesi, Yapısal Sermaye, ES.

Abstract

The main purpose of this study is to point out the signifi cance of the intellectual capital on fi rms. In this context, the defi nition of intellectual capital, its elements and to determine the effect on the performance of organizations. At the Age of Information, it is inconvenient to expound companies just by fi nancial capital. The intangible assets are also an essential part of their wealth. In this respect, intellectual assets serve as a mean of competitive leverage and they generally express the difference between the market and book values of a company.

Key Words: Knowledge, Intellectual Capital, Goodwill, Firm Performance, Human Capital, Relational Capital, Structural Capital, IC.

80


GİRİŞİngiliz şair Thomas Gray’in “Ignorance is bliss” yani güzel Türkçesiyle

“Cehalet saadettir” sözünden; cahilliğin fakında olunmadığı durumlarda, bilmemenin mutluluk getirebildiği anlamı çıkarılabilir, ancak küresel dün-yada, mevcut teknoloji ve iletişim ağlarıyla artık “bilinmeyeni bilmemek” gittikçe zorlaşmaktadır. Bütün farkındalık süreçlerinin en önemlisi ve işlet-melere rekabet gücü sağlayan en kuvvetli unsurlardan biri “entelektüel ser-maye”dir.

Eczacıbaşı’nın ’si, McDonald’s’ın, ’si, Facebook’un, ’si; şirket birikimlerinin görünmeyen sermaye değerlerini de ifade etmektedirler, bu bağlamda dünya sıralamasında ilkler arasına giren şirketlerin maddi ser-vetlerini aşan marka değerleri bulunmaktadır. Bilgi çağında, işletmelerin zenginliklerini, ne sahip oldukları maddi varlıklar/maddi sermaye ne de verimlilik göstergesi olan kârlılık ispatlar. Bilgi çağındaki en önemli zengin-lik şirketlerin entelektüel açıdan birikimidir.

Entelektüel sermayeyi organizasyonel açıdan ilk ele alan yazar olan Tho-mas Stewart’a (1997) göre entelektüel sermaye; “bir şirketteki insanlar tara-fından bilinen ve ana rekabet üstünlüğü kazandıran bütün şeylerin topla-mıdır”.

Kurumların zenginliği insandır. Kurumların da insanlar gibi bilgiyi sin-direbilmeyi, malumatı (enformasyonu) bilgiye, o malumatın temellerine, dayanaklarına, diğer bilgilerle bağlantılarına inerek, dönüştürebilmeyi ba-şarması gerekmektedir (İşevi ve Çelme, 2002).

Bilgi alınıp-satılabilen günümüzün en kıymetli metaıdır ve ticarete konu olan her ürün gibi kâr/zarar analizinin yapılabilmesi için parasal değerinin tespit edilmesi gerekir. Görünmeyen varlıkların fi yatını tespit etmek, maddesel varlıklara oranla çok daha zordur. İşletmenin temel üstünlük ko-nularından birini oluşturan, hatta bugünkü teknoloji çağında ve gelecekteki siber çağda işletmelerin en önemli rekabet unsuru entelektüel sermaye; bi-linmeli, ölçülmeli, raporlanmalı ve işletme sürekliliği için doğru yönetilme-lidir.

81

2013/2

1. BilgiEnformasyonun demokratikleşmesi ile dünyaya bakma biçimimizdeki

değişim, uydu antenleri, internet ve TV sayesinde bugün akla gelebilecek her türlü duvarın ötesini görebiliyoruz (Friedman, 1999). Sözü geçen de-mokratikleşmenin ardından daha fazla önem kazanan “bilgi” sözcüğü ente-lektüel sermayenin de tabanını oluşturmaktadır.

Rekabet yönünden avantaj olarak nitelendirilen bilgi; uzun zamandan beri güç ile paralellik göstermektedir. Enformasyon çağı, bilgiyi, bugüne ka-darki en önemli duruma getirmiştir ama aynı zamanda da bilginin raf ömrü kısalmıştır (Appelbaum ve Gallagher, 2000: Çukacı, 2005).

“Bilgi belli bir düzen içindeki tecrübelerin, değerlerin, amaca yönelik en-formasyonun ve uzmanlık görüşünün, yeni tecrübelerin ve enformasyonun bir araya getirilip değerlendirilmesi için bir çerçeve oluşturan esnek bir bi-leşimidir. Bilgi, bilenlerin beyinlerinde ortaya çıkar ve orada uygulamaya geçirilir. Kuruluşlarda yalnızca belgelerde ya da dolaplarda değil rutin ça-lışmalarda, süreçlerde, uygulamalarda ve normlarda da kendisini gösterir (Davenport and Prusak: Zaim, 2005).”

Tablo 1: Bilgi Topolojisi

Biliyor Bilmiyor

BiliyorSahip olduğunuzu bildiğiniz

bilgi

(Açık Bilgi)

Sahip olmadığınızı bildiğiniz bilgi

(Bilinen Boşluklar)

BilmiyorSahip olduğunuzu bilmediğiniz

bilgi

(Örtülü Bilgi)

Sahip olmadığınızı bilmediğiniz bilgi

(Bilinmeyen Boşluklar)

Kaynak; Liam Fahey (Bobson College) Bilgi Topolojisi: Stewart, 1997.

2. Entelektüel SermayeEntelektüel kelimesi Latince “anlamak” anlamına gelen “intellegere ”

kelimesinden türemiştir (Bivona, 2008), entelektüel sermayenin (Intellctual Capital) kelime anlamı ise Latince ilişkileri ifade eden “inter” ile okuma ve

82


bilgi edinmeyi ifade eden “lectio” kelimeleriyle, birikim ve toplamı ifade eden “capital” kelimelerinden oluşmuştur. Kısaca entelektüel sermaye, tüm ilişki ağlarının yönetimiyle elde edilen bilgi birikimi manasına gelmektedir (Argüden, 2005).

Stewart, 1997 yılında yayınlanan “Entelektüel Sermaye: Örgütlerin Yeni Zenginliği” adlı kitabında entelektüel sermayeyi, “elde edilmiş kullanılmış bilgi” olarak tanımlamaktadır. Bunun; örgütün süreçleri, teknolojileri, pa-tentleri, iş görenlerinin becerileri, müşteriler, tedarikçiler ve diğer ilişkili tarafl ar hakkındaki bilgileri içerdiğini belirtmektedir. Stewart, entelektü-el sermayeyi, “Brain Power” isimli makalesinde ise ‘işletmeye rekabet üs-tünlüğü sağlayacak, çalışanların bildiği her şeydir’ diye tanımlanmaktadır. Stewart’ın bir diğer entelektüel sermaye tanımı ise şöyledir; “entelektüel ser-maye; zenginlik yaratmak üzere kullanıma sokulabilecek olan entelektüel malzemedir; yani enformasyon, entelektüel mülkiyet ve deneyimdir.”

OECD’ye göre entelektüel sermaye; işletmelerin sahip oldukları maddi olmayan duran varlıkların, daha açık bir ifadeyle organizasyonel sermaye-nin ve insan sermayesinin ekonomik değeridir (Argüden, 2005).

Entelektüel sermaye ile ilgili yapılan birçok tanımlama ve unsurlarının değerlendirilmesi Tablo 1’de özetlenmiştir.

Tablo 2: Entelektüel Sermaye Tanımları ve Unsurları

Araş rmacı Tanım Unsurları

Brooking İşletmenin faaliyetlerini yerine getirmesini sağlayan maddi olma-yan varlıkların birleşimine verilen isimdir.

-Piyasa varlıkları

-İnsan merkezli varlıklar

- Entelektüel özellik varlıkları

-Altyapı varlıkları

Stewart Zenginlik yaratmak için kullanı-labilen bilgi, entelektüel özellik, deneyim gibi entelektüel malze-melerdir.

-İnsan Sermayesi: müşterilere çözüm üretebilmek için gerekli kişisel yete-nekler

-Yapısal Sermaye: piyasa ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli örgütsel yete-nekler

-Müşteri Sermayesi: İşletmenin iş yap-tığı kişilerle ilişkilerinin değeri

83

2013/2

Edvinsson ve Malone

İnsan sermayesi ve yapısal ser-mayedir.

-İnsan Sermayesi: bilgi, beceri, yenilik-ler ve işletmenin bireysel çalışanlarının yeteneklerinin toplamıdır. Ayrıca işletme değeri, kültürü ve felsefesini de içerir.

-Yapısal Sermaye: donanım, yazılım, veritabanları, örgütsel yapı, patentler, markalar ve çalışanların verimliliğini arttıran her türlü örgütsel yetenektir. Diğer bir deyişle çalışanların eve gider-ken ofi ste bıraktıkları her şeydir.

Roos Modern muhasebe yöntemlerinin incelediği diğer tüm maddi olma-yan varlıklar gibi normalde mali tablolarda gösterilmeyen tüm süreçler ve varlıklardır.

-İnsan Sermayesi: insan kaynaklarının yetenekleri, davranışları ve aklıdır.

-Organizasyonel Sermaye: dış müşteri ilişkileri, iç örgüt ve gelecekteki yatı-rımlarıdır.

-Entelektüel Mülkiyet

-İlişki Sermayesi

Youndt Bir işletmenin entelektüel serma-yesi, o işletmenin potansiyel kul-lanılabilir yetenek ile bilgi stokları ve akışıdır.

-İnsan Sermayesi: çalışanların bilgi, beceri ve yetenekleridir.

-Yapısal Sermaye: örgütsel bilgi ve veritabanlarındaki özel deneyim, kültür, iş yapış şekli, patentler ve el kitaplarıdır.

-İlişki Sermayesi: insan ve yapısal ser-maye arasındaki güçlü ilişkidir. Bilgi paylaşımı yaratma ve aktarımıdır.

Kaynak: James C. Hayton, 2005: Akbay, 2007.

2.1. Entelektüel Sermayenin UnsurlarıStewart yenidünya ekonomisini tek bir cümleyle özetlemiştir; Finansal

sermaye işin en küçük bölümüdür”. Makineler, binalar üretim faktörlerinin önceliğinden çıkmış yerine bilgi geçmişti (Stewart, 1997).

Tablo 2’de görüldüğü üzere entelektüel sermayenin unsurları konusunda bir birlik olmamasına karşın aşağıdaki üç ortak temel unsur görülmektedir.

2.1.1 İnsan Sermayesi

Makineleşen dünyada insanların değeri daha da iyi anlaşılmalıdır. Ma-

84


kineler akılsız icatlardır. İnsan olmadan çalışamaz, verimli olamaz ve en önemlisi kullanılamazlar. Teknolojinin gelişmesiyle çalışan sayısı azalsa da asla sıfır çalışan ile işletme ilerleyemez. Örneğin; muhasebe yazılımları kul-lanılmadan önce bir işletme bilançosu hazırlamak hem birden fazla persone-le ihtiyaç duyulmakta hem de raporun oluşması günler almaktaydı, gelişen teknoloji sayesinde hem iş gücü maliyeti hem de zaman tasarrufu sağlandı. Ancak işletmenin dönem başı bilançosunu çok kısa sürede raporlayan sis-tem sadece girilen verileri, belirlenen parametrelerle, çıktıya dönüştürmüş-tür. Yazılım işletme bilançosunu, anlayamaz, yorumlayamaz ve üzerinde yapılması gereken düzeltmeleri kendiliğinden yapamaz. Leif Edvinsson, “Entelektüel sermayenin bir ağaç olduğunu varsayarsak, insanlar bu ağacın yetişmesini sağlayan bitki özleridir” diyerek insan sermayesinin önemini vurgulamıştır.

Kurumların zenginliği insandır. Kurumların da insanlar gibi bilgiyi sin-direbilmeyi, malumatı (enformasyonu) bilgiye, o malumatın temellerine, dayanaklarına, diğer bilgilerle bağlantılarına inerek, dönüştürebilmeyi ba-şarması gerekmektedir (İşevi ve Çelme, 2002).

Hubert Saint-Onge’ye göre insan sermayesi; müşterilere çözümler üretmek için çalışanların ihtiyaç duyduğu yeteneklerdir (Arıkboğa, 2003).

Stewart’a (1997) göre insan sermayesi; bir işletmenin çalışanlarına ait bireysel bilgi stokudur. Çalışanların bilgi, beceri, tecrübe, motivasyon ve iş yapma tarzına bağlıdır. İnsan sermayesinin bileşenleri Skandia tarafından aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir;

Yetenek

nsan Sermayesi

li kiler De erler

Kaynak: Skandia, 1998: Erkal, 2006.

Şekil 1: İnsan Sermayesinin Bileşenleri

85

2013/2

Tablo 3: İnsan Sermayesine İlişkin Örneklerİnsan Sermayesi

Teknolojik bilgi

Eğitim

Mesleki yeterlilik

Meslekle ilgili takdir edilen değerler

Psikolojik olarak takdir edilen değerler

Girişimcilik coşkusu, mucitlik, kabullenici ve reddedici yetenekler, değişimcilik

Kaynak: Çelik, Perçin, 2000: Erkal, 2006.

2.1.2 Yapısal SermayeDünya üzerinde yerleşmiş bürokratik düzenden yola çıkarak, işletmeler

açısından yüksek performans, en az zaman kaybı ve en az problemli ilerleyiş için kuvvetli bir işletme yapısı tasarlanmalıdır. Adhokrasi tek başına işler-se işletmeler açısından sorumluluk dağılımında sorunlar çıkarabilecek gibi görünse de aşırı bürokratik düzen ile çalışan işletmeler daha fazla soruna sebep olmaktadır. Günümüzde çağdaş işletmecilik mantığıyla hareket ede-rek birçok işletmenin üniformalarından arındığı görülmektedir. Kalıplardan ve formalitelerden kurtulan şirketler kendileri için en etkin şebekeyi tasarla-yıp, işletme faaliyetlerinin aksamasını önlemeye çalışmaktadırlar.

Yapısal sermaye tamamen işletmenin tasarrufundadır. İşletmenin yapısı-nı kusursuz tasarlayan işletmeler değer yaratmada başarılı olabilirler, Peter Senge’nin “Yapı davranışı etkiler” sözü ile anlatmak istediği de budur.

Stewart’a (1997) göre yapısal sermaye “geceleri eve gitmeyen bilgi”dir ve kuruluşun piyasa gereklerini karşılamasını sağlayan örgütsel sermayedir, ayrıca müşterilerin değer verdiği çalışmaları destekleyen bilgi stoklarını yığ-mak ve bu enformasyonun şirket içindeki akışını hızlandırmak olmak üzere iki amaca hizmet eder.

Yapısal sermaye, işletmenin ürününü üretip dağıtılmasını sağlayan stra-tejik yapısının, sistemlerinin ve süreçlerinin bir toplamı olarak kabul edil-mektedir. Her işletmenin kendine özgü bir yapısal sermayesi bulunmakta

86


ve bu sermaye şirket çalışanları tarafından paylaşılmaktadır (Şamiloğlu, 2002: Erkal, 2006). Şekil 2’de Saint-Onge’ye göre organizasyonel yeteneklerin unsurları yer almaktadır.

ORGAN ZASYONEL YETENEK

STRATEJ

…Organizasyonun amaçlar ve bunlara ula may sa layacak yollar

YAPI

…say abilen var klar n grupland r lmasYap ar organizasyon üyeleri aras ndaki ili ki ve pozisyonlar

S STEMLER

…süreçler (bilgi, ileti im, karar alma) içindeki yollar ve(ürün/hizmet ve sermaye) ak la

KÜLTÜR

Ki isel görü ler, payla an fikirler, de erler ve normlar n birle mesidir.

Kaynak: Hubert Saint-Onge, 1998: Arıkboğa, 2003.

Şekil 2: Organizasyonel Yeteneklerin Unsurları

2.1.3 Müşteri SermayesiMüşteri sermayesi, işletmelerin piyasa değerini belirleyen en önemli

unsurdur. İşletme çevresi ile doğrudan ilgili olan müşteri sermayesine ilişkiler sermayesi de denmektedir. Thomas Stewart’a göre müşterisi olan her şirketin müşteri sermayesi vardır.

Müşteri sermayesi, entelektüel sermaye unsurları içinde en zor ula-şılanıdır. Çünkü bilginin işletme dışı kaynaklardan işletme içine akışı sağlamak zorundadır (Arıkboğa, 2003).

Hubert Saint-Onge’ye (1998) göre müşteri sermayesi; işletmenin faaliyetlerinin derinliği, genişliği ve kârlılığıyla birlikte işletmenin unvan değeridir (Arıkboğa, 2003). Şekil 3’de Saint-Onge’ye göre en-telektüel sermaye ve müşteri sermayesi ilişkisi yer almaktadır.

87

2013/2

Partnerlik

Çözümleri

Ürün Çözümleri

Ticari lemler

YAPI

SAL

SERM

AYE

NSAN SERMAYES

MÜ TERSERMAYES

Kaynak: Saint-Onge, 1998: Arıkboğa, 2003.

Şekil 3: Entelektüel Sermaye ve Müşteri Sermayesi İlişkisi

Ticari işlemler klasik alış-satışı ifade eder, diğer unsurları bir kurumsal kaynak planlama (KKP veya ERP-Enterprise Resource Planning) yazılımı sağlayıcı fi rma ile örneklemek mümkündür. Ürün çözümü; müşterinin ih-tiyacı olan yazılım modüllerinin belirlenmesi, iş çözümleri; işletmenin var olan modülleriyle ilgili sorunları değerlendirerek güncellemek, yeniden ta-sarlamak, yeni modül ihtiyacını tespit etmek, partnerlik ise yazılımın hari-cinde müşteriye danışman eleman sağlayarak işletmede çıkabilecek sorun-lara anında müdahale etmektir.

Entelektüel sermaye yapısı içerisinde müşteri sermayesini oluşturan un-surlar aşağıdaki gibi sıralanabilir (Guthrie, 2001: Karacan, 2004);

• Markalar,

• Müşteriler,

• Müşteri sadakati,

• İşletme adı,

• Dağıtım kanalları

• İşle ilgili işbirliği,

• Lisans anlaşmaları,

• İstenen nitelikteki sözleşmeler,

• Franchising anlaşmaları.

88


2.2 Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve Ölçüm YöntemleriEntelektüel sermayenin teorik açıdan çok boyutlu değerlendirilmesi ve

“görünmeyen sermaye” kavramının benimsenmesinden sonra entelektüel sermaye kavramının sayısallaştırılması ile ilgili çalışmalara 1990’lı yıllardan sonra başlandığı görülmektedir. Entelektüel sermaye “ölçülemezse, yöneti-lemez” mottosu ile birçok beşeri sermaye uzmanının araştırma konusu ol-muştur.

Entelektüel sermayenin ölçülmesindeki amaçlar kısaca aşağıdaki gibidir (Zambon, 2002: Erkuş, 2006):

• Örgüt stratejileri ile entelektüel sermayenin bütünleştirilmesini sağ-lamak

• Örgüt ile ilgili çeşitli grupların ilgisini çekmek

• Örgütün geçmiş ile geleceği arasında köprü kurmak

• Örgütün isim yaparak çalışanlarına kimlik sağlamak ve kamuoyunda tanınırlığını arttırmak

• Sermaye piyasalarını etkilemek

• Entelektüel sermayenin etkinliğini ölçmek

• En etkili yönetim planlarını belirlemektir.

89

2013/2

Entelektüel sermayenin çok çeşitli ölçüm yöntemleri bulunmaktadır;

• Piyasa Değeri - Defter Değeri Yöntemi

• Piyasa Değeri / Defter Değeri

• Tobin’in Q Oranı

• Hesaplanmış Maddi Olmayan Değer

• Ekonomik Katma Değer Yöntemi

• Pazar Katma Değeri

• Nakit Katma Değeri

• Entelektüel Katma Değer Katsayısı Yöntemi

• Skandia Kılavuzu

• Dengeli Puan Tablosu Yöntemi

• Entelektüel Sermaye Endeksi

• Entelektüel Sermaye Kıyaslama Sistemi

• Maddi Olmayan Varlıklar Göstergesi

• Teknoloji Brokeri Yöntemi

• Sullivan’ın Entelektüel Sermaye Ölçüm Yöntemi

• Ağırlıklı Patentler Yöntemi

• İnsan Kaynakları Maliyeti ve Muhasebesi Yöntemi

• DATI Projesi

• MERITUM Projesi

• OECD Projesi

• Bilgi Bilançosu Yöntemi

• Bontis’in Entelektüel Sermaye Performans Modeli

• IC RatingTM Modeli

2.3 Entelektüel Sermayenin Kaydedilmesi, Raporlanması ve YönetilmesiEntelektüel sermayenin ölçülmesi ile ilgili yapılan birçok araştırmada

Drucker’ın “Ölçemezseniz, yönetemezsiniz” sözüne atıfta bulunulmaktadır. Entelektüel sermayenin unsurları ve ölçüm yöntemleri konusunda standart bir görüş bulunmamasına rağmen, görünmeyen, işletmeye katma değer sağ-layan ve stratejik kararlar almaya yardımcı olacak varlıkların muhasebe ka-yıtlarına alınması, raporlanması ve yönetilmesi gerekmektedir.

90


Entelektüel sermayenin ölçülmesi, kayda alınması ve raporlanması, mu-hasebecilere deneyimlerinden yararlanma, yeteneklerini ortaya çıkarma ve geleceği şekillendirmede fırsatlar sunmaktadır. Leif Edvinsson, muhasebe-cilerin yeni görev alanlarını aşağıdaki şekilde sıralamıştır (Brinker, 2002: Alagöz ve Özpeynirci, 2007):

• Planlama: Muhasebe becerilerini ve tecrübelerini şirketlerin planla-ma sistemlerine uygulamak yani entelektüel sermayeyi ve ilgili veri tabanlarını izlemek ve uygun programlar hazırlamak.

• Standartlar: Entelektüel sermaye ile ilgili bilgi verme standartları (öl-çümler, indeksler ve politikalar) geliştirmek.

• Onaylama: Entelektüel sermaye hesaplarını resmileştirmek ve onay-lamak.

• Navigasyon: Değer yaratımı ve yönetim sistemlerini ve modellerini müşterilere tanıtmak.

Entelektüel sermaye bir yönetim tekniği değil, bir örgütteki kaynak ve de-ğerlerin yönetimine kökten bir yaklaşım olarak görülür (Kok, 2007: Özkara, 2008). Entelektüel sermaye yönetiminin esası, bilginin işletme için değer ya-ratan herhangi bir şeye dönüşmesidir (Belyolava, 2003: Karacan, 2004).

3. Entelektüel Sermayenin Örgütlerin Performansı Üzerine EtkisiGeleneksel üretime dayalı ekonomik sistemden, bilgiye dayalı ekonomik

sisteme geçilmesi ile entelektüel sermaye kavramı gittikçe önem kazanmak-tadır. Bilgiye dayalı faktörler, şirketlerin rekabetçi üstünlük sağlayan faktör-leri arasında en önemlileri olarak kabul edilmektedir. Bilgi ekonomilerin-de, fi rma performansı üzerinde etkili olan entelektüel sermaye, oluşturulan katma değer içerisinde çok önemli bir paya sahiptir. Johnson ve Kaplan (1987), fi rma performansı üzerindeki en önemli etkenin entelektüel sermaye olduğunu ileri sürerken, Bornemann (1999) entelektüel sermaye ile fi nansal performans arasında çok güçlü bir ilişkinin olduğunu iddia etmektedir. Bil-gi üretimi, değer oluşturma süreçlerinin bir parçası olarak ele alınmaktadır (Şahin ve Alabay, 2011).

91

2013/2

Entelektüel sermaye, kârlarını yenilik ve bilgiye dayalı hizmetlerden elde eden fi rmaların öneminin artmasını ve bu fi rmaların ilgi odağı olmasını sağ-layan bir kavramdır. Bilgi fi rmaları olarak adlandırılan bu fi rmaların piyasa değerleri bilançolarında belirtilen defter değerlerinden çok daha fazladır. Microsoft gibi fi rmaların gerçek maddi varlıklarından daha çok sahip oldu-ğu entelektüel varlıklar ve bu varlıkların gelire dönüştürebilme yeteneğin-den elde edilmektedir. Bu tarz bilgiye dayalı fi rmaların piyasa değeri, en-telektüel sermaye ve bunun unsurlarının etkin bir şekilde dengelenmesiyle oluşmaktadır (Edvinsson ve Sullivan, 1996: Kayalı ve ark., 2007).

Rekabetin bütün şiddetiyle yaşandığı günümüzde işletmelerin varlıkla-rını sürdürebilmeleri ve rakipleri arasında fark edilebilmeleri; yalnızca üre-timde değil her türlü örgütsel faaliyetlerinde en mükemmel performansa yönelik davranışlarına bağlıdır. Bu çerçevede, ayrım yapılmadan tüm orga-nizasyonel süreçlerin ele alınması, sürekli iyileştirme, toplam kalite, yalın organizasyonlar gibi konseptler ve uygulamalar geliştirilmekte ve sonuçta tüm organizasyonel süreçler için “sürdürülebilir mükemmel performans” yaratılmaya çalışılmaktadır (Kanıbir, 2004).

Entelektüel sermaye, şirketin çalışanlarında, müşteri ilişkilerinde, orga-nizasyondaki süreçlerde ve içlerindeki bilgi havuzlarında aranmalıdır. Re-kabeti yakalamak için bilgiyi insanların beyinlerinden çıkarıp paylaşmak, işlemek, sinerji yaratmak ve yaratıcılığı besleyerek şirkete katma değer sağ-layacak yeni rotalar belirlemek gerekmektedir. Şirketler çalışanların ve yapı-larının gücüyle bilgiyi çarparak gelecekte sürdürülebilir kazanç sağlayacak potansiyel gücü ortaya çıkarabilirler (İşevi ve Çelme, 2002).

İşletmelerin rekabet avantajı elde edebilmeleri için kendilerine uygun performans ölçüm sistemi ile toplam işletme performanslarını ölçmeleri gerekmektedir. Başlıca performans ölçüm yöntemleri aşağıdaki gibidir (Demir ve Taşkın, 2008):

• Performans Prizması Modeli

• Skandia Kılavuzu

• Maddi Olmayan Varlıkların İzlenmesi Modeli

• Kuantum Performans Ölçüm Modeli

92


• Dengeli Skor Kartı Modeli

• Verimlilik Ölçme ve Artırma Sistemi

YÖNET M

ÜRET M PAZARLAM

HALKLA L K LER

F NANS

Geleneksel Mekanizmala

ENTELEKTÜEL SERMAYE

NSA

N

SER

MA

YES

YA

PISA

L SE

RM

AY

E

LK

SEL

SER

MA

YE

BG

SST

EMLE

TEM

EL E

M

MES

LEK

M

KA

TILI

MC

ILIK

PAY

LAIM

CIL

IK

YEN

KÇ

K

YA

RA

TIC

ILIK

MO

VA

SYO

N

SÜR

EK

YR

ME

TEK

NO

LOJ

YO REKABET BASKISI

Bilgi Toplumu Mekanizmalar

Kaynak: Kanıbir, 2004.

Şekil 2: Organizasyonel Etkinlik ve Entelektüel Sermaye İlişkisi

Günümüzde kaynakların en etkin biçimde kullanılması gereğinin açıkça anlaşılması ve yoğun rekabet ortamı ile birlikte, organizasyonları sahip ol-dukları insan sermayesini verimsiz kullanma lüksü bulunmamaktadır. Bu

93

2013/2

nedenle organizasyonlar, bünyelerinde bulunan insanların tümünü süreçle-rin bütününe dâhil etmeli ve onların sahip olduğu fi kirlerden, deneyimden ve becerilerden maksimum düzeyde yararlanma yoluna gitmelidirler (Ka-nıbir, 2004).

Bütün bu gelişmelere rağmen, hala fi rma performanslarının ölçülmesin-de fi nansal ve fi ziksel faktörlere daha çok başvurulmaktadır. Maddi varlık-lar hala önemini koruduğu halde tek başlarına belirleyici değildir. İçinde yaşadığımız bilgi çağı şirketlerinde, maddi varlıklar ham girdilerdir ve bu girdileri işleyip meydana getirdikleri yüksek katma değer ise entelektüel sermayeleridir. Entelektüel sermaye, şirketlerin çalışanlarında, müşteri iliş-kilerinde, organizasyonlardaki süreçlerde ve içlerindeki bilgi zenginliklerin-dedir (İşevi ve Çelme, 2002: Şahin ve Alabay, 2011).

Firmaların maddi olmayan sermayesini oluşturmaya ve bu sermayenin kaldıraç etkisinden yararlanmaya odaklanan entelektüel sermaye ile hisse-darların ve diğer tüm çıkar gruplarının haklarının korunmasını ve bu çer-çevede söz konusu çıkar grupları arasındaki ilişkilerin yapısını düzenleyen kurumsal yönetim anlayışı arasında kavramsal bir bağlantı ve önemli ortak noktalar bulunmaktadır. Gerek entelektüel sermaye kavramının, gerekse de kurumsal yönetim uygulamalarının ortak noktasını fi rmanın değer yaratma amacını ana amaç olarak benimsemesi ile sosyal ve kültürel olguların değer yaratma sürecinde karşılıklı etkileşiminin farkında olmaları oluşturmakta-dır (Öztürk ve Demirgüneş, 2008).

SonuçKüresel dünyada işletmelerin, sürdürülebilir rekabet avantajı yakalaya-

bilmeleri ve stratejik kararlar alabilmeleri için öncelikle kendilerini bütün varlıklarıyla tanımlayıp bilmeleri gerekmektedir. Doğru anlaşıldığında ve verimli kullanıldığında enformasyon işletmelerin en büyük kazanç kayna-ğıdır.

Entelektüel sermayesinin farkında olan, sermayeyi bir mali değer olarak ölçebilen, muhasebe kayıtlarına aktarıp, mali tablolarında raporlayabilen ve en önemlisi entelektüel sermayelerini yönetebilen bilgi çağı işletmeleri piyasa ve defter değerlerini artırabilme avantajına sahip olacaklardır.

94


Alvin Toffl er gibi gelecekçiler bilgi çağında Ford’un yerine Microsoft’un geçtiğini vurgulayarak maddi varlıkların yerini görünmez varlıkların aldı-ğını ve entelektüel varlıklara yapılacak yatırımın artacağına dikkat çekmiş-lerdir. Gelecekte, serveti sermayeye dönüştürecek (Gürdoğan, 2008) olan işletmeler entelektüel sermayesini anlayan, kabul eden ve yönetmesini bilen şirketler olacaktır.

Kaynaklar

Alagöz, A., & Özpeynirci R. (2002). “Bilgi Toplumunda Entelektüel Varlıklar ve Raporlanması”, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 2.

Argüden, Y. (2005). “Entelektüel Sermaye”, ARGE Danışmanlık A.Ş., BZD Yayın ve İletişim Hizmetleri, İstanbul.

Arıkboğa, F. Ş. (2003). “Entelektüel Sermaye”, Derin Yayınları, İstanbul.

Aşıkoğlu, R., Özkara B., Bayraktaroğlu, S., Kutanis, R. Ö., & Elitaş C., (2008). “Entelektüel Sermaye – Teori Uygulama ve Yeni Perspektifl er”, Gazi Kitabevi, Ankara.

Bivona, E. (2008). “Exploring Intellectual Capital Investments Policies in a Call Center through A ‘System Dynamics’ Resource Based View”, Portuguese Journal of Management Studies, Lizbon, Portekiz.

Çukacı, Y. C. (2005). “Ekonomik Değer Olarak Bilginin Muhasebe, İşletmeler ve Genel Ekonomi Açısından Değerlendirilmesi”, İnönü Üniversitesi, İşletme Bölümü, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları.

Demir, A. S., & Taşkın H. (2008). “İşletme Performansını Ölçme Modellerinin Karşılaştırılması; Kuantum Performansı, Maddi Olmayan Varlıkların İzlenmesi, Performans Prizması ve Skandia Klavuzu Modelleri”, Journal of Yaşar University, Cilt: 3, Sayı: 11.

Gürdoğan, N. (2008). “Serveti Sermayeye Dönüştürmek”.

Erkal, Z. E. (2006). “Entelektüel Sermaye – Ölçülmesi ve Raporlanması”, Derin Yayınları, İstanbul.

Friedman, T. L. (1999). “Lexus ve Zeytin Ağacı Küreselleşmenin

95

2013/2

Geleceği”, Boyner Yayınları, İstanbul.

İşevi, A. S., Çelme B., “Entelektüel Sermayeyle Rekabeti Yakalamak”, I. Ünak Genel Konferansı, 19 Mayıs Üniversitesi, Samsun, 2002.

Kanıbir, H. (2004). “Yeni Bir Rekabet Gücü Kaynağı Olarak Entelektüel Sermaye ve Organizasyonel Performansa Yansımaları”, Havacılık ve Uzay Teknolojileri Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 3.

Karacan, S. (2004). “Entelektüel Sermaye ve Yönetimi”, İSMMMO Yayınları, Mali Çözüm Dergisi, Sayı: 69.

Kayalı C. A., Yereli A. N., & Ada Ş. (2007). “Entelektüel Katma Değer Katsayısı Yöntemi Kullanılarak Entelektüel Sermayenin Firma Değeri Üzerine Etkisinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma”, Yönetim ve Ekonomi, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1.

Öztürk, M. B., & Demirgüneş K. (2008). “Kurumsal Yönetim Bakış Açısıyla Entelektüel Sermaye”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 19.

Stewart, Thomas A. (1997). “Entelektüel Sermaye – Örgütlerin Yeni Zenginliği”, MESS Yayıncılık, Çeviri; Nurettin Elhüsneyni, İstanbul.

Şahin O., & Alabay M. N., (2011). “Kobi’lerde Entelektüel Sermayenin Firma Performansı Üzerine Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 14.

Zaim, H. (2005). “Yeni Gelişmeler Işığında Bilgi İşi ve Bilgi İşçisi”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Sayı: 49.

Zaim, H. (2005). “Bilginin Artan Önemi ve Bilgi Yönetimi”, İşaret Yayınları, İstanbul.

97

2013/2

Sağlık turizmi ve termal turizmi açısından sağlıklı

yaşam köyü’nün incelenmesiHamit VANLI ve Burak KÜÇÜK

Maltepe Üniversitesi, İİBF, Uluslararası Ticaret ve Lojistik Yönetimi Bölümü

[email protected]

Maltepe Üniversitesi, İİBF, Uluslararası Ticaret ve Lojistik Yönetimi Bölümü

[email protected]

ÖzetDünya’da yükselen trend olan sağlık turizmi ile bir ülkeden diğer bir ülkeye

hastanelerde bekleme sürelerinin uzunluğu, tedavinin dışarıda ekonomikliği veya daha kaliteli sağlık hizmeti veya tedaviyle birlikte tatil yapma arzusu ile gidilebilmektedir. Dünya nüfusunun, özellikle gelişmiş ülkelerin yaşlı nüfusu %20’lere yaklaşmış olup 2050 yılında bu oranın %40’ı aşması beklenmektedir. Engellilerin oranı %7-10, kronik hastalığı olanların oranı %12, orta seviyede depresyon geçiren nüfus %15’lerdedir. Önümüzdeki yıllarda gelişmiş ülkelerin nüfusunun %30’lara varan oranda bir nüfusun özel ve ayrıcalıklı bir ortamda uzun süreli tatil yapmak ve sağlıklı bir yaşam arayacaktır. Bu kapsamda son yıllarda Türkiye’de de sağlık turizmine yatırımlar yapılarak yılda ortalama 250.000 turistin gelmesi sağlanmıştır. Gelenlerin büyük çoğunluğunu kaplıca ve termal tesisleri ziyaret edenler oluştururken, saç ektirme, göz ameliyatları, estetik ve tüp bebek gibi cerrahi yöntemler için gelenlerin sayısı da hızla artmaya başlamıştır. Bu çalışmada sağlıklı yaşam köyünün Türkiye’de yaygınlaşan sağlık turizmi ve sahip olduğu termal turizm potansiyeli açısından değerlendirilip, hem Avrupa ülkelerinden hem de Karadeniz’e komşu ülkelerden gelecek turistlerin bölgesel kalkınmaya olan katkıları incelenip önerilerde bulunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Sağlık Turizmi, Termal Turizmi, Sağlıklı Yaşam Köyü, Bölgesel Kalkınma

98


ABSTRACT

With the emerging trend of medical tourism in the world, one country to another country the length of waiting times in hospitals, affordability of treatment at the outside or better quality health care or reached by the desire to make a holiday with treatment. The world’s population, especially in the developed countries is closer to 20% in the elderly population is expected to exceed 40% of it in 2050. People with disabilities range of 7-10%, 12% of those with chronic disease, moderate level of population suffering from depression range of %15. In the coming years the population of developed countries a rate of up to 30% of the population to make a special and privileged environment and a healthy lifestyle will look for long-term holiday. In this context, the investments made in recent years in Turkey, health tourism has brought to an annual average of 250,000 tourists. The vast majority creating of those who visit the spa and thermal plants, hair transplantation, eye surgery, aesthetics and in vitro fertilization (IVF) such as surgical procedures began to increase rapidly in the number of arrivals. In this study, with wellness and health tourism is widespread in the village of thermal tourism in Turkey are evaluated in terms of potential, examined the contribution to regional development and recommendations by tourists from as European countries as neighboring countries of the Black Sea.

Keywords: Health Tourism, Thermal Tourism, Healthy Lifestyle Village, Regional Development

1. GİRİŞDünya’da turizm anlayışı özellikle son yıllarda hızla değişmeye başlamış

ve buna bağlı olarak alternatif turizm anlayışı gelişmeye başlamıştır. Özel-likle turizmden ciddi pay alan ülkeler, geleneksel yaz turizminin yanı sıra golf turizmi, kış turizmi, kültür turizmi, inanç turizmi, yayla turizmi ve sağ-lık turizmi gibi turizm araçlarını çeşitlendirmekte ve 12 aya yayılması için çalışmalar yapmaktadırlar. Bu çalışmalar neticesinde Dünya üzerinde ya-şayan insanların hem ulusal sınırlar içerisinde hem de uluslararası düzeyde olmak üzere sağlık hizmeti almak amacıyla ve / veya tıbbi hizmet almak amacıyla seyahat etme eylemi içerisinde oldukları bilinmektedir.

Sağlık turizminin çok geniş bir konu olduğu, en önemli alternatif turizm çeşidi olduğu bir gerçektir. Sağlık turizminin; medikal turizm, termal turizm, SPA-Wellnes, engelli ve ileri yaş turizmi gibi birçok alt bölümleri olmak-la birlikte bir turizm paketi olarak pazarlanması gerekmektedir. Dünya’da

99

2013/2

özellikle son yıllarda yükselen trend olan sağlık turizmi için Türkiye’de de birçok hastane bünyesinde bu konuyla ilgili bölümler oluşturuyor. Ayrıca özel hastaneler dışında, çeşitli şirketler veya girişimciler de sağlık turiz-minde faaliyette bulunmaya başladı. Türkiye hem kaplıca turizminde hem planlı tedavide hatta yaşlıların bakımında Avrupa’ya alternatif potansiyel bir ülkedir.

Dünyaca ünlü Türk doktorları tarafından modern yöntemlerle gerçek-leştirilen tıbbi operasyonlar, Avrupa ve Amerika’ya oranla Türkiye’de çok daha ucuza yapılabilmektedir. Türkiye, sağlık ve kaplıca turizmini gelişti-rerek iddialı hale gelerek şimdilik yılda 250 bin civarında turistin gelmesini sağlamaktadır. Gelen turistlerin büyük çoğunluğunu ise kaplıca ve termal tesisleri ziyaret edenler oluştururken, saç ektirme, göz ameliyatları, estetik ve tüp bebek gibi cerrahi yöntemler için gelenlerin sayısı da hızla artmaya başlamıştır.

2. TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ Ve TERMAL TURİZMİAvrupa’da yaşayan insanlar yaşlanmakta, kronik hastalıklar çoğalmakta,

kaplıcalarda kür tedavileri yaygınlaşmakta, buna paralel olarak sağlık har-camaları büyük boyutlara ulaşmaktadır. Bununla birlikte hastaların bekle-me süreleri artmış ve sağlık sigortaların karlılığı iyice azalmıştır. Avrupa bu çerçevede yaşlıların bakımı kaplıcalarda kür tedavileri ve planlı tedavilerin daha ekonomik olduğu için yurtdışına yönelmektedir. Türkiye hem kaplıca turizminde hem planlı tedavide hatta yaşlıların bakımında Avrupa’ya alter-natif potansiyel bir ülke konumundadır. Ülkemizde sağlık ve kaplıca turiz-mini geliştirmek için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.

Türkiye’nin iklimi, coğrafyası, misafi rperverliği, termal kaynakları, kül-türü, bölgesel yakınlığı ve turizm potansiyeli ile Avrupalı yaşlılara özellikle 65-75 yaşları arasındaki (sağlıklı olan) yaşlılara belli projeler çerçevesinde daha güzel ve daha ekonomik bakım hizmeti ve yaşlı tatil köyleri sunula-bilir. Böylelikle Avrupa’nın yaşlılarına daha ekonomik ve müreffeh bir hiz-met, ülkemiz içinde büyük bir sağlık turizmi geliri olacaktır. Öte yandan ülkemizin gelecekteki yaşlılık sorunları için de bir çalışma olacaktır.

100


Türkiye’de oldukça yeni bir kavram olan sağlık turizminin gelişme dö-neminde, objektif olmak ve ileriye dönük düşünmek çok önemlidir. Sağlık turizmi sektörü farklı bir pazara hitap eden özel bir sektördür. Müşterilerin isteklerini profesyonelce anlayıp karşılamayı zorunlu kılmaktadır. Türki-ye’nin geliri yüksek olan turizm piyasası; birbirine bağlı kurumlar, örgütler, federasyonlar ve çıkar grupları tarafından destekleniyor olmakla birlikte hedefe ulaşma adımlarında zayıfl ığa sebep olmaktadır. Bir ülkede turizm sektörünün gelişmesi için, otel doluluğunu artırmak ve turizm gelirini yük-seltmek yeterli değildir. Sağlık turizmi daha ciddi bir kavramdır. Gelişme-yi, klinik ihtiyaçların karşılanıp karşılanmaması ile değerlendirmek gerekir. Türkiye’nin sağlık turizminde bir dünya markası olması, kararlı davranma-sı ve gereksiz bürokratik engelleri kaldırması doğrultusunda şekillenecektir (SWAN, 2008, s:12).

Türkiye’de sağlık turizminde iddialı olmak için, önce yakınımızda ve ko-lay olan pazarlara açılmamız gerekmektedir. Türk Cumhuriyetleri, Afganis-tan, Irak, Suriye ve Orta Doğu gibi bize hem mesafe, hem de kültürel olarak yakın olan ülkelere yönelmemiz uygun olacaktır. Bu bölgelerde sağlık kuru-luşları hizmet açısından geri kalmış durumdadırlar. Bu açıdan termallerimiz ve sağlık kuruluşlarımız pazarda daha kolay kabul görecektirler. Özellikle estetik cerrahi ve termallere büyük talepler olup aynı zamanda ileri tekno-loji gerektiren tedaviler ve infertilite de ilgi görülmektedir. Sadece hem me-safe hem de kültürel olarak yakın olan ülkelere yönelmekle kalmayıp batı ülkelerin potansiyel pazarının da unutulmaması gerekir. Batı ülkelerinde bekleme sırasının uzunluğu ve tedavi maliyetlerinin yüksekliği medikal tu-rizm için ülkemizi cazip kılıyor (AYDIN, 2008, s:3).

Türkiye termal kaynaklar açısından Dünya sıralamasında da ilk sıralarda gelmektedir. Türkiye’de 1800 termal kaynağından sadece 600 kadarı açıktır. Bu kaynakların tam kullanımı halinde bulunduğu bölgede 60 bin yatak ka-pasitesi gerekiyor. Ancak sadece 15 bin yatak kapasitesi var olup bu 15 bin yatak kapasitesinin ise sadece 1500’ü niteliklidir. İllere göre termal kaynak-lar ve faydaları ise tablo 1’de gösterilmiştir.

101

2013/2

Tablo 1 Türkiye’deki Önemli Termal Kaynaklar ve Tıbbi Faydaları

Bursa-Oylat, Çekirge Şişmanlık, romatizma, ağrılı hastalıklar, diyabet ve

gut rahatsızlıklarına

Çanakkale-Kestanbol Kadın hastalıkları, romatizma, siyatik, kireçlenme,

lenf bezleri şişkinlikleri ve akciğer hastalıklarına

Denizli-Pamukkale, Kara-

hayıt, Çizmeli, Gölemezli,

Tekkeköy ve Kızıldere

Sindirim sistemi, tansiyon, deri ve basur rahatsı-

zlıklarına

Diyarbakır-Çermik Romatizma, deri, solunum yolu, kadın, eklem ve

kireçlenme

Erzurum-Pasinler, Ilıca Romatizma, sinirsel hastalıklar, eklem ve

kireçlenme rahatsızlıklarına

İzmir-Şifne, Ilıca, İçmeler,

Balçova, Çeşme

Metabolizma bozuklukları, karaciğer, safra kesesi,

pankreas, sindirim sistemi, göz hastalıkları, kalp ve

sinir sistemi rahatsızlıklarına

Manisa-Kurşunlu Romatizma, deri solunum yolu, kadın, sinirsel

hastalıklar, ameliyat sonrası, eklem ve kireçlenme

rahatsızlıklarına

Muğla-Sultaniye Romatizma, cilt, kan dolaşımı, kalp, solunum yolu,

sinir, böbrek ve idrar yolları rahatsızlıklarına

Nevşehir-Kozaklı Kalp ve kan dolaşımı ameliyat sonrası rahatsı-

zlıklarına

Rize-Ayder Romatizma, deri, kalp ve kan dolaşımı, solunum

yolları, kadın, sinir ve kas yorgunluğu gibi hast-

alıklarına

102


Samsun-Ladik Romatizma, sinir ve kas yorgunluğu, eklem ve

kireçlenme rahatsızlıklarına

Siirt-Billoris Romatizma, deri, solunum yolları, kadın, sinir ve

kas yorgunluğuna

Sivas-Kangal Yaralar, sivilce ve sedef hastalıklarına

Yalova-Termal, Armutlu Romatizma, , diyabet, gut, şişmanlık, kalp ve kan

dolaşımı ile sinirsel rahatsızlıklarına

Kaynak: AYDIN, 2010 Sağlık Turizmini Geliştirme Derneği Yayınları

Günlük hayatın getirmiş olduğu zorluklara bağlı olarak stres, yorgunluk ve gerginliklerden uzaklaşmak için kaplıca ortamı günümüz insanlarının sadece fi ziksel-bedensel değil, zihinsel-ruhsal sağlığı için de ideal bir at-mosfer ve ortam oluşturuyor. Sıcak su banyoları, içmeler, inhalasyonlar ve buhar banyoları gibi kaplıcalara özgü uygulamalar ile, çoğu kaplıca merke-zinde uygulanan egzersiz, masaj, diyet ve beslenme ve daha başka doğal ve geleneksel yöntemler kaplıcaları “sağlık tatili” için ideal ortamlar haline ge-tiriyor. Bu arada, wellness, fi tness, antistres, anti-yaşlanma gibi, yani stresi, yaşlanmayı önleyici, insanı daha güçlü yapıcı birtakım kür kavramları geliş-mekte ve daha sağlıklı bir yaşam amaçlı bir tatil-dinlenme için kaplıcalarda kür almayı seçme ve daha sağlıklı olarak kaplıcadan dönme anlamında da kullanılmaktadır (KARAGÜLLE, 2008, s:3). Kaplıcaların sağlamış olduğu tatil-dinlenme imkanının ötesinde tedavi amaçlı olarak da kaplıcalara gidil-mektedir. Daha kompleks bir yapıyla hizmet verilmekte olan bu tesisler ise “Sağlıklı Yaşam Köyü” olarak nitelendirilmektedir.

3. SAĞLIKLI YAŞAM KÖYÜ’NÜN İNCELENMESİDünya nüfusunun, özellikle gelişmiş ülkelerin yaşlı nüfusu %20’lere yak-

laşmıştır. 2050 yılında bu oranın %40’ı aşması beklenmektedir. Engellilerin oranı %7-10, kronik hastalığı olanların oranı %12, orta seviyede depresyon geçiren nüfus %15’lerdedir. Dolayısıyla önümüzdeki yıllarda gelişmiş ül-kelerin nüfusunun %30’lara varan oranda bir nüfusun bir şekilde özel ve ayrıcalıklı bir ortamda uzun süreli tatil yapma ve sağlıklı bir yaşam araması

103

2013/2

planlanmaktadır. 2 milyarın üzerinde olacağı düşünülen bu nüfusun tatil ih-tiyacı ve anlayışı rutin turizm hareketinin dışına çıkmak zorunda kalmıştır. Bununla birlikte günümüzde 21. yüzyılın getirdiği şartlarla iletişim, ulaşım ve sosyo-ekonomik şartlar değişmiştir. Böylelikle yaşlıların, engellilerin ve kronik hastalığı olan kişiler için uygun ortamları olan örnek tatil köyü tesis etmek gerekmektedir. Sağlıklı Yaşam Köyünde bulunması gereken özellik-

ler ise; (URL 1, 2009)

• Ulaşım: Havaalanına yakın , mevcut karayolunun iyi, yüksek standart-ta olması

• Tabiat: Ortamın mutlaka yeşillik, güneşli mümkünse ırmak, göl ve de-niz gibi manzarasının bulunması

• Hava: Ilıman, güneşli ve oksijeni çok olmalı.

• Alan: Tatil köyünün yerleştiği yer düz bir zeminde olmalı. Geniş yürü-me parkurları, spor alanları ve birçok sosyal tesislerin olduğu bir alan olmalı.

• Genişlik: İşletme maliyetleri, kapasite ve kabul edeceği kesimlerin durumuna (Engelli, yaşlı depresyon vb.) göre orantılı bir büyüklükte olmalı. Ama genel olarak 50 dönümden az olmamalı.

Türkiye’de Akdeniz, Marmara ve Doğu Karadeniz bölgeleri başta olmak üzere Sağlıklı Yaşam Köyü’nün faaliyetleri açısında uygun bölgelerdir. Özellikle Doğu Karadeniz bölgesi iklim itibariyle ılıman, mikro klima oluş-turması, yılın her ayında fasılalarla yağmur alması, çok az olsa bile yılda bir veya iki defa kar yağması önemli ayrıcalıktır. Bitki örtüsü itibariyle çok farklı bir ekolojiye sahiptir. Turunçgillerden başlayarak çeşitli meyve ve seb-zelerin yetişmesi yanında dünyada bulunan on bin çeşit bitki türünün dörtte birinin bu yörede tespit edilmesi, konumunu ayrıcalıklı hale getirmektedir (VANLI, 2013, s:48).

Ekolojide doğal olarak yetişmekte olan şifalı bitkilerin insan sağlığı üze-rinde tedavi edici çalışmalarının tamamlanması ile konu çok daha farklı bo-yutlara ulaşacaktır. Kivi ve yaban mersini kültür çeşitlerinin kısa zamanda yetiştirilmeye başlanması ile elde edilen bulgular bunun kanıtı olmaktadır (VANLI, 2013, s:5).

104


SONUÇ VE ÖNERİLERTürkiye’de sunulan sağlık turizmi imkanlarının çeşitliliğini artırma ama-

cıyla birlikte ülke vatandaşlarının yaşam kalitesini ve gelirini artırmaya yönelik olmak üzere ülkemizi ziyaret eden turistlerin beklentilerini karşıla-yacak düzeyde sürdürülebilirliği mümkün olan farklı ürünler sunabilecek, farkındalık ve farklılaşma yaratabilecek bir turizm destinasyonu sunarak sağlıklı yaşam köylerin sayısını artırarak ülkemizin bir marka haline gelmesi sağlanabilir. Böylelikle verilen sağlık hizmetiyle birlikte sunulan kaliteli tatil imkanı sayesinde ülkemiz sağlık turizmi konusunda dünyada örnek bir ülke konumuna gelecektir.

Dünya’da hastaların herhangi bir sosyal güvence olmadan, kendi imkan-larıyla yaptırdıkları ameliyatlar; tüp bebek, göz, estetik, bazı diş operasyon-ları, saç ekimi gibi operasyonlar Türkiye için ilk planda en önemli pazar-lardır. Ancak Türkiye bu konuda büyük bir rekabet içerisindedir. Rekabet edilen ülkelerden bazıları ise; Fransa, Belçika, Norveç, Bulgaristan, Letonya, Çekoslovakya, Macaristan, Slovakya, Malta ve Güney Kıbrıs’dır. Coğrafi k konumla birlikte fi yatlar açısından da rekabet edilmekle birlikte verilen hiz-metin kalitesi açısından düşünüldüğünde ise avantajlı bir konuma sahip ol-duğumuz bilinmektedir.

Türkiye’de özel ve genel amaçlı olmak üzere 27 adet Joint Commission In-ternational (JCI) akreditasyon belgesi taşıyan hastane bulunmaktadır. Tür-kiye bu rakamla uluslararası akreditasyona sahip hastane sayısı açısından dünyada ABD’den sonra 2. sırada yer almaktadır (MERİ, 2009, s:15).

Ülke vatandaşlarının yaşam kalitesini ve gelirini artırmak amacıy-la ülkemizi ziyaret eden turistlerin beklentilerini karşılayacak düzeyde sürdürülebilirliği mümkün olan farklı ürünler sunabilecek, farkındalık ve farklılaşma yaratabilecek bir turizm destinasyonu sunmaktadır. Türkiye’de böylesine turizm destinasyonuna sahip bir çok bölge il bulunmakla birlikte önerimiz Rize ilinden yana olacaktır.

Rize’nin mevcut şartlarına göre sağlık turizmi çeşitlerinden birini veya birkaçını ön plana çıkartmalı ve sağlık turizminin belli alanında markalaş-malıdır. Burada üniversiteye de görev ve sorumluluklar düşmektedir. Recep

105

2013/2

Tayyip Erdoğan Üniversitesi yenilikçi bir üniversite kimliğe bürünerek Ri-ze’yi doğal bitki örtüsü, yeşilin her tonunun yıl boyuna bulunduğu, termal kaynakları ve deniziyle sağlık turizmi açısından önemli bir merkez haline getirebilmelidir.

Yeni kurulmuş olan Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Geliştirme Vakfı sayesinde Karadeniz’de kıyısı bulunan ülkelerdeki üniversitelerin biri ile or-tak çalışma yapılabilir. Özellikle Türk Cumhuriyetleri, dili ve kültürü esasa alındığında bu konuda ön plana çıkmaktadır. Azerbaycan’da bir üniversite ile yapılacak işbirliği sayesinde bölgede kurulacak böyle bir köye bu ülkeler-den fazla miktarda tedavi amaçlı hasta gelecektir. Bunu, Ortadoğu ve Avru-pa ülkeleri başta İngiltere, Hollanda ve Almanya olmak üzere diğer Avrupa ülkeleri takip edecektir.

Hastaların bir taraftan tedavi edilirken diğer tarafta istirahat için genelde yazın Doğu Karadeniz yaylalarında, Kış aylarında ise sıcak kaplıcalarında kısa vadeli konaklamaları temin edilecektir.

Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden tedavi amaçlı hastaların özellikle Soğan-lı, Cankurtaran ve Ovit tünellerinin tamamlanmasında sonra Doğu Anadolu ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinden yöreye gelmesi ilave edilince önemli bir sağlık turizminin oluşması kaçınılmazdır.

Rize’de yüksek teknolojiyi kullanan, nitelikli ve kaliteli sağlık hizmeti ve-ren, deneyimli hekim kadrolarına sahip A sınıfı devlet veya özel hastanelerin sayıca arttırılması gerekmektedir.

Gerekli teşviklerin sağlanması ile birlikte özel hastanelerin hizmet verme-ye başlamasıyla hem istihdam imkanı sağlanacak hem de bölgeye dışsal fay-da temin edecektir. Ayrıca döviz girdisi temin edilerek bölgesel kalkınmaya katkı yapacaktır ve Türkiye’nin dış ödemeler bilançosuna olumlu yansıması olacaktır.

106


KAYNAKLAR

AYDIN Dursun, “Sağlık Turizminde Komşu Ülke Avantajı”, Sağlık Turizmi Büteni, Yıl:1, Sayı:5, ISSN: 1308-0563, 2008, s:3

AYDIN Dursun, “Antalya’da Sağlık Turizmi Yatırımları” Sağlık Turizmini Geliştirme Derneği Yayınları, 2010

MERİ Bahar, “Türkiyede Sağlık Turizminin Geleceği” Sağlık Turizmi Büteni, Yıl:2, Sayı:8, ISSN: 1308-0563, 2009, s:15

KARAGÜLLE Zeki, “Türkiye’de Mineralli Sular ve Kaplıca Tedavisi” Sağlık Turizmi Büteni, Yıl:1, Sayı:1, ISSN: 1308-0563, 2008, s:3

SWAN, Suzanne, “Sağlık Turizminde Yol Haritası”, Sağlık Turizmi Büteni, Yıl:1, Sayı:4, ISSN: 1308-0563, 2008, s:12

VANLI Hamit, “Maltepe Üniversitesi Ekonomik Coğrafya Ders Notları”, 2013, s:5-48 İSTANBUL

URL 1, Sağlık Turizmi Geliştirme Derneği Sağlıklı Yaşam Köyü Projesi

http://www.saglikturizmi.org.tr/media/Pdf/10.pdf (Erişim: 29.04.2013)

107

2013/2

Bir ideal toplum bileşeni olarak İslam’ın temel

ekonomik ilkeleriAyşegül SİLİ

Suna AKTEN ÇÜRÜK

KTO Karatay Üniversitesi İİBF Sosyal Hizmet Bölümü[email protected]

KTO Karatay Üniversitesi İİBF İşletme Bölümü

[email protected]

Özet

Toplumsal yapı ile ekonomik süreçler arasındaki işlevsel ilişkiler, sosyolojinin temel konularından birisini teşkil eder. Bireyler, gruplar ve sistemler arasındaki karşılıklı belirleyici ilişkilerin görünürlük kazandığı alanlardan biri olan ekonomik davranış ağı, aynı zamanda bireylerin ahlaki, dini ve ideolojik tercihlerinin de yansıdığı bir zemindir. Düşünsel ve toplumsal değerleriyle örtüşmeyen ekonomik yapılar içerisinde kaynaklara yön verme ve değer kazandırma çabaları, İslam toplumlarında son dönemde güncelliğini koruyan sorunların başında gelmektedir. Çözüm olarak İslam ekonomisi uygulamalarını modern ekonomik sistemlere bir alternatif olarak ortaya koyma girişimleri, seksenli yıllardan beri İslam toplumlarının gündeminde yoğun şekilde yer almaktadır. Aslında bu girişimler, kapitalist uygulamalara İslam dininin değerleri ekseninde refl eksif tepki ortaya koyma niteliği taşımaktadır. İslam›ın ekonomik ilkelerinin diğer sosyal, siyasal ve ahlaki ilkeleri ile bütünlüklü bir yapı içerisinde anlam kazandığı düşünülürse, mevcut tartışmaların şu an için mikro düzey bir değişim boyutunda gerçekleştiği söylenebilir. Bu çalışmada ekonomik etkinliklerin sosyolojik işlevi bağlamında, İslam ekonomisinin temel ilkelerinin İslam’ın ideal toplum tasarımı içerisindeki yeri ve anlamı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Sosyal yapı, ekonomik sistem, İslam ekonomisi, İslami fi nans.

108


Abstract

The functional relationships between social structure and economic processes constitute one of the main subjects of sociology. Network of economic behavior, one of the area, where the mutual determinative relationships between individuals, groups and systems gain visibility, is also a ground, on which the moral, religious, and ideological preferences of individuals are refl ected. In economic structures not overlapping with its intellectual and social values, the efforts to direct and value the resources are the leading problems keeping their actualities in Islamic societies in the recent period. As a solution, the attempts to pose the Islamic economic practices as an alternative to modern economic systems has heavily taken place in the agenda of Islamic societies since 80s. In fact, these attempts possess a character to present a refl exive reaction against the capitalist applications on the axis of values of Islamic religion. When the economic principles of Islam are considered to gain meaning in an integrated structure with the other social, political, and ethical principles, at the moment, it can be said that the existing discussions have become fact in a dimension of change at micro level. In this study, in the context of the sociological function of economic activities, the place and meaning of the fundamental principles of Islamic economy in the ideal society design of Islam will be emphasized.

Keywords: Social structure, economic system, Islamic economy, Islamic fi nance.

GirişToplumsal sistem olarak da adlandırabileceğimiz toplumsal yapı kav-

ramı; siyaset, hukuk, din, eğitim, ekonomi gibi başat kurumların karşılıklı etkileşim ve bütünsel ilişkilerinden meydana gelen ve içeriği bir hayli ge-nişletilebilen sosyal etkileşim alanına işaret etmektedir. Toplumsal yapının norm, değer ve rol gibi bileşenlerini oluşturan bu kurumlar içerisinde eko-nomik ilişkiler ağının, toplumsal hayatın diğer boyutlarını önemli ölçüde et-kilediği bilinen bir gerçektir. Belirli bir anda belirli insanları bir araya getiren fi ili mevcut ilişkiler olarak toplumsal yapıyı tanımlayan Radcliffe-Brown’a karşın, M. Ginserg terimi, daha kalıcı, sürekli ve örgütlü ilişkiler için kullan-mak gerekliliği üzerinde durarak, toplumu oluşturan temel grup ve kurum-ların meydana getirdiği bir kompleks olarak açıklar (Bottomore, 1984: 112).

109

2013/2

Bununla birlikte toplumun çeşitli alt sistemlerden oluşan bir bütün olduğu düşünüldüğünde, ekonomik süreçlerin toplumun diğer unsurlarını etkile-diği gibi, aynı zamanda onlardan etkilendiği ve makro düzey bir sosyolojik incelemede toplumun herhangi bir bileşenini ihmal etmenin, eksikli bir ele alış olacağı düşünülmektedir. Yapı ya da sistem, toplumda belirli ihtiyaçları karşılamak üzere görev yapan, işlevleri ve aralarında iç bağımlılıkları olan çeşitli alt sistemlerden oluştuğuna göre, sistemin bütün parçaları birbirine bağlıdır ve bileşeni oldukları bütünün sağlıklı işleyebilmesi için işlevlerini yerine getirmekle yükümlüdür (Başak, 2003:140). Ekonomik alan, toplumsal yaşamın maddi temelini teşkil eden kısmı olarak, toplumsal ve bireysel ya-şamın devamlılığını sağlayan mal ve hizmetlerin üretime ve tüketime hazır duruma getirilmesi yolu ile ihtiyaçları karşılamakta, ekonomik alana ilişkin davranışlar ve kurallar ekonomik sistemi oluşturmaktadır. Ekonomik dav-ranışlar olarak ifade edilen bu etkileşim alanının aynı zamanda ve kendi içerisinde çok sayıda etkenler bütünü olması dolayısıyla, bireylerin hayat görüşü ve yaşam tarzlarından bağımsız karaktere sahip olmadığı açıktır. Öy-leyse dinî kurallar da ekonomik davranışı yönlendiren ahlaki değer ölçütleri ve sosyal kurallar arasında yer almaktadır (Erkan, 2000:46) ve bu yönüyle ekonomik sistemin değer-nötr (value-neutral) ve insanın diğer alanlardaki edimlerinden bağımsız olmadığını söylemek mümkündür.

Ekonomik Davranışın Sosyolojisi: Toplumsalın BütünselliğiToplumsal bir varlık olarak insan, ekonomik davranış aktörü olmasının

yanında, dinî olarak nitelenebilecek her türlü zihinsel ve davranışsal süre-cin öznesi konumundadır. Dinî davranış, sosyal bir davranış olduğu gibi, ekonomik davranış da daima toplumsal bir davranıştır ve diğer insanların davranışlarıyla da anlamlı bir ilişki içerisindedir. Bu sebeple iktisat sosyolo-jisinin, ‘ekonomik insan’ın rasyonel amaçlı davranışlarıyla belirlenen ekono-mik süreçleri inceleme tarzı, ekonomik olmayan faktörleri de değerlendir-meyi gerektiren kapsamlı bir analize gayret eder (Kazgan, 1980:17, Kehrer, 2007: 80). Özellikle 1980 sonrası dönemde iktisat biliminin diğer sosyal bi-limlerin kavram ve kuramlarına yönelerek kapsama alanını açma arayışı ve

110


devamında ‘toplumsalın iktisadileştirilmesi ‘ne uzanan yönelimler, iktisat bilimini uygulamalı matematiğin bir alt dalı olmaktan çıkarma çabalarını içermektedir (Alada, 2004:4). Ekonomik davranışın aynı zamanda bir grup davranışı olması dolayısıyla, toplumsal grubun ortak gayelerine hizmet etme gibi bir özellik göstermesi, iktisatta zihniyet ve sosyal faktörlerin sayı-sal değerlerden daha önemsiz olmadığını ve hatta onları belirleyici potansi-yelini göz ardı edilmez bir etken olduğunu göstermektedir.

Ekonomik davranışın dinî olanla bağımlılığı meselesi ele alınırken, mo-dernleşme süreçleriyle paralel şekilde iki davranış alanını tam olarak birbi-rinden ayıran seküler toplumların çokluğu göz ardı edilmemelidir. Bunun yanında dinin, toplumun ekonomik yapısıyla geniş ölçüde ilgili ve bazı du-rumlarda dinî ritüellerin ekonomik sistemde bir değişmeyi hazırlayabilir nitelikte oluşu ekonomi ve din etkileşimini sosyolojik bir fenomen olarak görünür kılmaktadır. Bu durumda iktisat bilimi açısından, ekonomik dav-ranışları yönlendiren ve bu davranışların toplum üzerindeki sonuçlarını be-lirleyen ekonomi dışı unsurların dikkate alınması gereği (Buğra, 1995: 385) ile birlikte ekonomi açısından dinin genel olarak iki konumu dikkat çekici-dir. Bunlardan ilki, dinin teorik ve doktriner yanından çok büyük kitlenin tavır ve davranışlarını yönlendiren değer ifadeleri, ikincisi, dinin dağınık ve küçük gruplardan ziyade geniş toplum kitlesine hitap etme gereğidir (Ülgener’den akt. Torun, 2003: 108). Bu iki özellik dinin ekonomik alanda-ki etki gücünün artmasında önemli rol oynamaktadır. Esasında din, geniş yığınlara uzanan sade gündelik telkinleri ile insanın davranış biçimini ve o yoldan değer ölçülerini şekillendiren derin bir etki gücüne sahiptir. Tarih boyunca aile bağlarından, yakın ve uzak toplum katlarına, siyasete ve sa-nat değerlerine kadar bütün bir yaşayış düzenine damgasını vuran, kiminde başarılı kiminde başarısız fakat hep düzenleyici olmak iddiasıyla devreye giren daima dindir. Bu devreye giriş, iktisat alanını hiçbir zaman dışarıda bırakmamıştır. Bu çerçevede İslam bütün bir dindir (Ülgener, 2006: 8) ve toplumsal hayatın bütün alanları için düzenleyici ilkeler vaaz etmektedir. Benzer bir ele alıştan hareketle iktisat ahlakı terimi ise, dinlerin psikolojik ve pragmatist temellerindeki eylem içgüdüsüne işaret eder (Weber, 1993: 227). Bu anlamda İslam dininin öngördüğü ahlâk ilkelerinin ekonomik davranışı sosyal adalet lehine kısıtlayan niteliği, kendine has bir ekonomik davranış

111

2013/2

ağı üretmeye teşne bir karakter sergilemekte ve yüzlerce yıllık geleneksel bilgi birikiminin, modern iktisadî düzen ekseninde yeniden tartışmaya açıl-masını gerekli kılmaktadır.

Her ekonomik sistem, mevcut sosyal gerçeklikten hareketle oluşturulan bir düşünce sisteminin varlığına bağlı olarak oluşturulur. Bu sebeple istis-nasız bütün ekonomik düzenlerin düşünsel bir kaynağı, genel bir teorisi ve uygulamada esas alınan temel prensipleri bulunur. Buradan hareketle ka-pitalizmin, liberal düşünceye dayalı, özel mülkiyet hakkı, sınırsız bireysel özgürlük ve serbest rekabeti koruma ilkesinden yola çıkarak enstrümanla-rını geliştirdiği ortadadır. Kapitalist düzenin, genel teorisinin düşünsel da-yanağı John Locke’un şu ifadelerinde formüle edilmeye elverişlidir (İsmail, 1990:16) :

“Ne Kilisenin ne devletin ne de toplumun ferdin yükselmek ve kâr sağ-lamak gayesiyle giriştiği teşebbüsleri kösteklemeye hakları yoktur. Gücünü, maharetini ve kabiliyeti istediği şekilde rahatça kullanabilmesi ve elinden geldiği kadar ileriye gidebilmesi için her fert tam bir hürriyete sahip ola-bilmelidir. Ancak her vatandaşa her türlü mesleki çabada ve her iş dalında sınırsız bir hürriyet garanti edildiği ve aynı zamanda o resmî, dinî ve ahlaki ve içtimaî bütün baskılardan kurtarıldığı zaman topluma karşı yapılacak en büyük hizmet yerine getirilmiş olur.”

Söz konusu çerçeve ilkeler kapitalist düzenin tesis edilmesi için yalnız-ca ekonomik değil, siyasal ve hukuksal düzenlemeleri de gerekli kılmakta, kapitalist ekonomik davranışa uygun zemini hazırlayan sosyal atmosferin meydana getirilmesinde belirleyici rol oynamaktadır. Öte yandan bir ekono-mik sistemin toplumsal yapının diğer unsurlarından bağımsız şekilde tesis edilmesinin imkânsız oluşu gibi, iktisat biliminin bir sosyal bilim ve uygula-ma alanının bizatihi toplumun kendisi olması hasebiyle sosyal gerçeklikten hareket etme zorunluluğundan da söz edilebilmektedir.

Ekonomik davranışın sosyolojisine ilişkin araştırmalarda yararlanılan araçların en önemlilerinden biri modellerdir. Modeller belli bir gerçeğin amaca uygun bir biçimde basite indirgenerek kurulmuş biçimidir ve ger-çekliğe yakınlık derecesine göre reel modeller ile ideal-düşünsel modeller olarak ikiye ayrılmaktadır. Reel modeller sosyo-ekonomik gerçeğin belli bir ekonomik ölçekte küçültülerek yeniden kurulmuş biçimidir. İdeal-düşünsel

112


modeller ise belli bir gerçeğe yaklaşabilmek için temsili olarak kurulmuş mo-dellerdir. İslam ekonomisi kavramı, bir iktisadî model ve İslam düşüncesinin bir bileşeni olarak ideal-düşünsel model tasarımı şeklinde sunulmaktadır. İslami yaklaşım, ekonomi de dâhil bütün bileşenleri ile birlikte ucu-açık ni-telikte bir dünya görüşünü ifade etmekte ve birtakım çerçeve ilkeler dışında belirli-değişmez kalıplar içerisinde sıkıştırılamayan bir yaşam algısına sahip bir özellik sergilemektedir. Bunun en önemli sebeplerinden birisi, sosyal ya-şamın hem kendi içinde hem de toplumsal farklılıklar ekseninde dinamik bir süreç oluşu ve sürekli devreye giren farklı değişkenlerle yeniden şekillenen yapısıyla zaman ve mekân boyutlarının getirdiği bitimsiz değişim sürecin-den azade bulunmayışıdır. Sosyo-ekonomik davranış yasaları bu bağlamda, mekanik bir sürece bağlı değildir, belirli bir zaman ve belirli bir mekânda kendine özgü biçimde tezahür eder. Ekonomi sosyolojisinin yaklaşımı içe-risinde sosyo-ekonomik yasalar mantıksal tutarlılığa sahip olmakla birlikte, bu yasaların tarihi bir duruma ilişkin olarak ortaya koyduğu empirik içerikli hipotezler, tarihi durumun sürekli değişmesi yüzünden mutlak ve kesin olmayıp, görelidir. Diğer taraftan ekonomik davranışlar açısından tarihsel koşullar dışlandığında, zaman ve mekânın etkileriyle belirlenmeyen ortak bir sosyal öz (Erkan, 2000: 24-28), ekonomi sosyolojisi araştırmalarının ve özelde İslam ekonomisi çalışmalarının odağıdır ki genel-geçer ilkelerin te-sisi evrensel ve değişmez birtakım toplumsal özellikler sayesinde mümkün olabilmektedir.

İslam’ın Ekonomiye İlişkin İlkeleri ve Sosyolojik Hareket İmkânları Ekonomi bilimi, diğer sosyal bilimler kadar, insan faktörünün merkezde

olduğu bir bilim dalıdır ve insan, içinde bulunduğu her ortamda, düşünceleri kadar, duygu, değer ve inançlarıyla davranan bir varlıktır. Diğer bütün top-lumlarda olduğu gibi, İslam toplumlarında da yüz yıllardır süregelen uygu-lamalar, ilmi çalışmalar, toplumsal örf ve teamüller sayesinde kendine özgü ekonomik anlayış ve davranış biçimlerini oluşturmuştur. İnsan-insan iliş-kisinden, insan-madde ilişkisine kadar her alana ilişkin teorik açıklamalar, uygulamaya yönelik tespitler ve uygulamaya yön veren İslami prensipler mevcut olup (Tunç, 2010: 59), İslam’ın ekonomik alandaki düzenlemeleri son 50 yılda “İslam ekonomisi-İslam iktisadı” başlığı altında incelemeye alın-

113

2013/2

mıştır. İslam ekonomisi; ekonomik problemin ve insan davranışının İslam dini açısından incelenmesi için yapılan sistematik bir çabadır ve üretim, tüketim ve bölüşüm işlemlerinde geçerli olan uygun politika ve kuruluşların düzenlenmesi ve teorik olarak anlaşılması için gerekli bilimsel çerçevenin geliştirilmesini hedefl er (Zaim, 1995: 46). Bu; halen gelişmekte olan bir süreç olup, kavram üzerindeki tartışmalar devam etmektedir.

İslam ekonomisi konusu incelenirken öncelikle göz önünde bulundu-rulması gereken husus, bu kavramın değer-nötr ya da tarafsız olmadığı ve İslam dini ekseninde şekillendiğidir. Dolayısıyla İslam ekonomisi kavra-mını, İslam dininin belli inanç esaslarından, evren ve hayata ilişkin temel görüşlerinden arındırarak incelemek mümkün değildir (Es-Sadr,1979: 332). Chapra, İslam ekonomisinin amaçlarını (2005: 3); İslam dininin etik normları çerçevesinde ekonomik refahın temini, evrensel kardeşlik ve adaletin sağ-lanması, gelir dağılımında eşitlik, sosyal refah bağlamında bireysel özgür-lüğün sağlanması olarak sıralamıştır. Sosyo-ekonomik adaletin sağlanması, gelir ve zenginliğin adil ve eşit dağılımı amacı, İslam dininin etik yapısının bir parçasıdır. İslamî açıdan insan, doğası itibariyle ideal, dengeli, adalet ve ahlak temelleri üzerine dayalı bir toplum düzenini kurabilecek niteliklere sahip bir varlıktır. İnsanı yeryüzünde halifesi olarak ilan eden Allah, aynı zamanda onu bu görevin gerekli kıldığı tüm donanımla teçhiz etmiştir (Dü-zenli, http://mediax.com.ro/kutuphane/kuran/kuran_ile_basyalan_ki-taplar/63/1.htm,E.T. 8.01.2013). Kamu refahı ise İslamî bakış açısına göre, belli bir sınıfın değil bütün bir halkın yaşama düzeyini yükseltmekle gerçek-leşebilir. Kapitalizmdeki girişim özgürlüğü ya da sosyalizmdeki gibi özel mülkiyet, kâr ve bireysel özgürlüğün reddi gibi toplumun bütününü kapsa-maktan nispeten yoksun prensiplere dayanmak yerine, İslam’ın ekonomik davranışı yönlendiren ilkeleri, toplumun bütün kesimlerinin taleplerini dik-kate alan bir perspektife sahip görülmektedir. İslam bireye ekonomik öz-gürlük vermekte, ancak bunu kamunun çıkarları ile sınırlamaktadır. İslam dini, kapitalizmin üzerine kurulduğu faizi yasaklayarak üretimde sermaye faktörünün belirleyiciliğini sınırlamakta, aynı zamanda serveti kullanarak işçinin emeğinin sömürülmesine karşı çıkmaktadır. Bununla birlikte kâr ve özel mülkiyet realitelerini de inkâr etmeyerek, kapitalizm ve sosyalizmle bi-rebir örtüşmeyen bir paradigmaya sahip olduğunu temel ilkeler itibariyle

114


ortaya koymaktadır. İslam’ın ekonomik ilkelerinin nasıl hayata geçirildiğine bakıldığında Peygamberin su, toprak, otlak gibi malların bütün insanlara ait olduğunu ilan ettiği, sonrasında Halife Ömer’in uygulamasında olduğu gibi devletin kamuya ait olduğu kabul edilen mallara gerekli gördüğü başka me-taları da ekleyebildiği görülmektedir. Halife Ömer, Kur’an ve Hadisin sessiz kaldığı durumlarda, kendisi bizzat düzenleme yaparak zamanın ve toplu-mun koşul ve ihtiyaçlarına göre İslami bir ekonomik sistem tesis etmiştir. Bu sistem ekonomik ve ideolojik güce dayalı siyasal bir sistemdir. Onun uygu-lamaya koyduğu ekonomik sistemin İslam devletinin ortaya çıkmasında en büyük rolü oynadığı söylenmektedir (Rana, 1985:148). Bu durum henüz ilk dönemlerde bile toplumsal koşullar dikkate alınarak, İslam’ın temel felsefesi ile uyumlu ekonomik ve siyasal düzenlemelerin hayata geçirilme özgürlüğü bulunduğunu ortaya koymaktadır.

İslam dininin, felsefî ön kabul olarak ideal ya da daha adaletli bir toplum inancı ve tasarımına sahip olduğunu söylemek mümkündür. Buna bağlı olarak insanlar, İslam’ın ortaya koyduğu etik ilkeleri ve vaaz ettiği ideal top-lum tasarımını kendi tarihsel ve toplumsal koşullarını dikkate alarak hayata geçirebilme yetisine sahiptir. Bu eksende İslam ekonomisinin, ulaşmak iste-diği amaçlar ve bu amaçlara ulaşmak için uyguladığı yöntemler açısından gerçekçilik ve ahlakîlik olmak üzere iki temel özelliğe sahip olduğu iddia edilmektedir. Çünkü İslam ekonomisi, sistem ve konularında, karakteri, iç-güdüleri ve genel özellikleri bakımından insanlık realitesiyle uyuşan amaç-ları hedef edinmektedir ve insanları, insan güç ve imtihanlarının üstünde bir hayal fezasında uçmaya zorlamaz (Es-Sadr,1979: 340). İslam, ekonomik ilkeleriyle planlarını insan realitesi esasına göre, yani ele aldığı toplumun mevcut sosyal, kültürel, tarihsel, siyasal vb. gerçeklik öğelerini dikkate alarak uygulama amacı gütmektedir.

Tüm ekonomik yapılarda, ekonomik faaliyetler bir felsefi temele dayana-rak gerçekleştirilmektedir. Her iktisadi bilgide birtakım felsefi varsayımlar bulunur ve bu varsayımlar içten içe iktisadi bilgiyi devamlı olarak belirler. İktisadi söylem içerisinde somutlaşarak iktisadi bilgiyi gizliden gizliye şe-killendirir ve sınırlandırır (İşler ve Yılmaz, 2011: 11). İslami fi nansın felsefi temelinin merkezindeki “değer maksimizasyonu” kavramı İslam’ın yaşam değerleriyle somutlaşmış prensip ve yöntemlerle örülmüştür. Bu sebeple İs-

115

2013/2

lami fi nans felsefesini bir bütün olarak düşünmek mecburiyeti vardır. İslami insan, Allah-kul-evren arasındaki ilişkileri ve mutlak gerçekliği araştırma-ya çalışır. İnsan başıboş yaratılmamıştır ve Allah’ın halifesi konumundadır. Hareketlerinde Allah’ın emir ve yasaklarını öteleyemez. Bu emir ve yasaklar çerçevesinde hayatını ve ahiretini maksimize etmeye çalışır. Finans ilmi de bu temel düşünceden soyutlanamaz. İslami insan, birtakım inanç esaslarına bağlı olarak iktisadi hayatını düzenler ve sürekli bir gelişme sağlamaya çalı-şır (Akten Çürük, 2013: 7)

Hurşid Ahmed (2011: 61) İslami fi nans felsefesinin şu dört kavram üzeri-ne inşa edilebileceğini ifade etmektedir: Tevhit, rububiyet, hilafet, tezkiye. Bu kavramlar sözlük anlamları da nazara alınarak şöyle açıklanabilir:

1. Tevhid; “birkaç şeyi bir araya getirme, birleme” anlamlarına gelmekte olup, “Allah’ın evrenin tek yaratıcısı olarak tanınması ile kulları olarak bütün insanları, yaratılışın gerektirdiği aynı niteliklere ve aynı evrensel statüye sahip olarak eşit kılması fi kirlerini” ihtiva etmektedir (Faruki, 1998: 45 ). Ayrıca tevhid, inanç ve amel konularına ilişkin yaklaşımla-rın yanında, insan yaşamının ekonomik, siyasi, dini ve sosyal yönleri-nin birbirinden ayrılamayacağını ifade eder (Bikun, 2004).

2. Rububiyet; “Allah’ın, her şeyi bu ismi ile terbiye ettiğini, her şeyin var-lığının O’ndan alındığını, ihtiyaç duyulan hususlarda O’na müracaat edildiğini” ifade eder. Diğer bir ifade ile Allah, her varlığı, ayan-ı sabi-tesine uygun bir veya birden fazla ismi ile terbiye etmekte, yetiştirmek-te ve geliştirmektedir (DİA 34.cilt, 2012: 373).

3. Hilafet; “birinin yerine geçmek, bir kimseden sonra gelip yerini almak, birinin ardından gelmek/gitmek, yerini doldurmak, vekâlet ve temsil etmek” gibi anlamlara gelmektedir. İnsanın, yeryüzünde dinin hüküm-lerini uygulamak ve dünya işlerini düzene sokmak üzere Allah’ın yer-yüzündeki hâkimiyetini temsil etmesini yani halifesi olduğunu ifade etmektedir (DİA 12.cilt, 2012: 373).

4. Tezkiye; “temizlenmek, arınmak, temize çıkarmak” anlamlarına gel-mekte olup; nefsi; kirleten şeylerden temizlemekle alâkalıdır (DİA 41.cilt, 2012: 77).

116


Asutay (2008: 2.prg ) bu dört kavrama ilaveten adalet, ihsan, farz ve ihti-yar kavramlarının da İslami fi nans felsefesini temellendirdiğini ifade etmek-tedir:

1. Adalet; “davranış ve hükümde doğru olmak, hakka göre hüküm ver-mek, eşit olmak ve eşit kılmak” anlamlarına gelmekte olup; “ferdi ve iç-timaî yapıda dirlik ve düzenliği, hakkaniyet ve eşitlik ilkelerine uygun yaşamayı sağlayan ahlaki erdem” şeklinde ifade edilmektedir (DİA 1.cilt, 2012: 341).

2. İhsan; “bir şeyi, bir kimseyi iyice korumak” anlamına gelmekte olup; maddi bir korunmadan ziyade ahlaki bir haslet olarak bir kimsenin iffet ve namusunu korumasını ve bunu sağlayacak bir konumda bulunmasını ifade etmektedir (DİA 21.cilt, 2012: 546).

3. Farz; “bir şeyi belirleyip kesinleştirmek” anlamına gelmekte olup; di-nin mükelleften yapılmasını kesin ve bağlayıcı bir şekilde istediği fi ille-ri ifade etmektedir (DİA 12.cilt, 1995: 184).

4. İhtiyar; “iki şeyden birini diğerine tercih etmek, seçip ayırmak, üstün tutmak” anlamlarına gelmekte olup; birkaç şey arasından birisini bilinçli olarak gönül rızası ile seçme ve failin dilerse yapacak, dilerse yapmayacak durumda olması anlamlarına gelmektedir (DİA 21.cilt, 2000).

Bu konuda en geniş değerlendirmeyi Uluslararası İslami Finans için İs-lam Hukuku Araştırmaları Akademisi (ISRA- International Shari’ah Rese-arch Academy for Islamic Finance) (2011: 7) yapmış ve İslami fi nansı felsefi açıdan temellendiren yukarıda sayılan sekiz kavrama ilaveten risalet, ahiret, kefalet, felah kavramlarını da bu kapsama dâhil etmiştir:

1. Risalet; “göndermek, elçilik, mektup, mesaj” gibi anlamlara gelmekte olup; bir kimsenin irade beyanını diğer bir kimseye tebliğ etmesini ifa-de etmektedir (DİA 35.cilt, 2012: 125).

2. Ahiret; “evvelin mukabili olan son” anlamına gelmekte olup; dünya hayatından sonra başlayıp ebediyen devam edecek olan ikinci hayatı ifade etmektedir (DİA 1.cilt, 1988: 543).

117

2013/2

3. Kefalet; “bir şeyi bir şeye eklemek, katmak, birleştirmek” gibi anlam-lara gelmekte olup; meşruiyet amacı olan bir hakkın (alacaklının alaca-ğının) güvence altına alınmasının sağlanmasını ifade etmektedir (DİA 25.cilt, 2012: 168).

4. Felah; “arzu edilen şeyleri elde etme, istenmeyen şeylerden kurtulma, hayır, nimet, refah ve saadet içinde bulunma” anlamlarına gelmekte olup; kişinin dini ve ahlaki yükümlülüklerini yerine getirmesi sonu-cunda dünyada elde edeceği başarı ve mutlulukla, ahrette ulaşacağı ebedi kurtuluş ve felahı ifade eder (DİA 12.cilt, 1995: 300).

İfade edilen felsefi kavramların ekonomiye yansıyan ve İslam ekonomi-sinin doktriner içeriğini belirleyen üç temel ilkesini ise Es-Sadr (1979) şöyle kategorize etmiştir:

1. Karma mülkiyet ilkesi: İslâmiyet; bireysel mülkiyeti, toplumsal mülkiyeti ve devlet mülkiyetini kabul etmektedir. Bu üç mülkiyet türünden her birinin ayrı ayrı işlerlik alanları vardır. Bu mülkiyetler-den hiç birini istisna yani kural dışı olarak görmez veya bu mülkiyet-lerden hiç birini, ortamın gerektirdiği geçici bir hal çaresi olarak kabul etmez.

2. Sınırlı bir çerçeve içinde ekonomik özgürlük ilkesi: İslam ekonomi-sinde bireylere verilen özgürlük, İslâm’ın ortaya koyduğu ahlâkî ve manevî değerlerle sınırlıdır. İslâm ekonomik alanda sosyal özgürlüğü iki şekilde sınırlar: a) Gücünü, İslâm şahsiyetinin sübjektif ve fi kri muhtevasından alan bir sübjektif sınırlama b) Bireyin sosyal yaşayışını düzenleyen dış güçlerin bir ifadesi olan objektif sınırlama.

3. Sosyal adalet ilkesi: İslâmiyet bu ilkeyi, İslâm toplumundaki servet dağılımı düzeninin yüklendiği unsur ve garantilerde vücut bulmuştur. Bu garantiler sayesinde dağıtım sistemi, İslamî adaleti gerçekleştirebil-mekte, İslâm toplumunun dayanmakta olduğu değerlerle uyuşmakta-dır.

Felsefî ve sosyolojik zemini oluşturan bu temeller, eğer varlığından söz edi-lecekse, bir İslam ekonomik sisteminin, bireyci ve toplumcu iki uç arasında adaleti gözeten bir denge durumuna çağıran karakterini sergilemektedir.

118


Konuya islamî iktisat yazını açısından bakıldığında ise yoğunlukla ‘adalet’, ‘hak etme’ ve ‘rızkın eşitlenmesi’ kavramlarına odaklanılmakta, ‘emek’, ‘sı-nıf olgusu’ ve ‘mülkiyet’ gibi konularda sermaye rasyonalitesine bağlı kalı-narak değerlendirme yapılmaktadır. Ongan’a göre İslami yazın (2008; 226); sermayenin İslam ekonomisi kapsamındaki faaliyetlerini batı iktisadının öngördüğü rasyonalite çerçevesinde benimsemekte ancak, bunun nesnel so-nuçlarının İslam toplumunda gündeme gelmeyeceğini iddia etmektedir. Bu iddiaların kökeninde ise, yalnızca reddiyeci bir anlayış yer almakta ancak, bu anlayışa dayanak teşkil edebilecek somut önlem ve politikalar sisteme dâhil edilmemiş bulunmaktadır.

İdeal Toplum Yapısı ve Ekonomik Düzen Din olgusunun temelinde, öncelikli olarak ideal bir insan ve ideal bir top-

lum oluşturma hedefi yattığı bilinmektedir. Bu hedef ütopik ve uzak tasarım bile olsa, bir proje olarak toplumları mevcut durumdan daha iyi bir hale taşıma amacı taşımaktadır. İslam dini de bu çerçevede kendine ait ontolojik kabullerinden hareketle hayat ve toplum karşısında birtakım ‘düzenleyici ilkeler’ bütününe sahiptir. Hatta İslamî açıdan bakıldığında tek ilah olan Allah’ın dini de tektir ve yeryüzünde insan hayatının başlamasından bugü-ne temel prensipleriyle aynen, değişmeden devam ede gelmiştir; dinler değil ‘din’ vardır. Bu temel Kur’an ilkesinden dolayı, mutlak manada ‘din’ kelime-si anıldığında ‘İslâm’ akla gelir (Kayhan, 2006;105). Bütün peygamberler söz konusu ideal insanı ve toplumu oluşturmak için görevlendirilmişlerdir ve hepsinin getirdiği dinin adı İslam’dır. Bu çerçevede İslam dininin, toplumla-rı bulundukları her türlü problemli durum içerisinde ve kendi doğal, sosyal ve ekonomik gerçeklikleri temelinde daha sağlıklı bir yapıya kavuşturma, başka bir deyişle medeniyet üretme amacı taşıyan bir düşünce sistemi üze-rine kurulduğu söylenebilir. Ekonomiye ilişkin prensipleriyle İslam dini-nin, evrensellik ilkesi bağlamında, birbirinden farklı özelliklere sahip bütün toplumların ortak sosyal özünden hareket ettiği ve hiçbir toplumu kapsam dışında bırakmayan kuşatıcı bir paradigmaya sahip olduğu görülmektedir. Bunun yanında İslam’ın, toplumların kendine has niteliklerini de göz ardı etmeden, her birisine kendi toplumsal yapılarına uygun İslamî araçlar geliş-tirebilmenin yolunu açma olanağını bünyesinde barındırdığı bir gerçektir.

119

2013/2

Tarih boyunca birbirinden zaman ve mekân açısından oldukça farklılık gös-teren İslam toplumlarının, temel ilkeler doğrultusunda, fakat işleyiş olarak birbirinden farklı ekonomik sistemler geliştirebilmesinin anlamı bu şekilde açıklanabilir. Buna göre İslam’ın önerdiği toplumsal düzenin soyut, meka-nik ve tarih-dışı bir ideal yapı ortaya koymaktan çok, söz konusu ilkelerin kendi toplumsal durumundan hareketle özgün araçlarla hayata geçirilmesi-ni talep ettiği söylenebilir.

İslam ideali ile Müslüman toplumların gerçek durumu arasındaki ayrı-ma pratik bir anlam kazandırma çabalarının İslam’ın kavramsal açıklığına işaret edip, taklidin hâkimiyetine karşı bir denge unsuru oluşturması (Da-vies, 1991: 100), günümüzde de üzerinde durulması gereken bir gelenektir. Fıtrat dini şeklinde formülüze edilen İslam’ın herkes için adil bir barış vaat eden bir yeryüzü medeniyeti idealinin mevcudiyeti, bu kavramsal açık-lık ekseninde mümkün olmaktadır. Vahiy esas alındığında kutsal kitabın tüm toplumsal hükümleri, en temelde böylesi bir idealin temellerini atmak içinse, Kur’an’ın iktisadi düzen açısından ortaya koyduğu ilkeler, mevcut ekonomik sistemler için ciddi bir paradigma kaymasının temel yapı taşları olarak düşünülmelidir. Bu ilkeler, İslam ekonomisi siyasetlerinin temel ola-sı düşünce çekirdekleri, mantık-kurucu prensipler ya da dünya iktisadına yeni bir yön vermek amacıyla girişilen dünya ölçekli tartışmalarda göze-tilecek asli mihenk taşları olarak ele alınmalıdır (Arslan, 2012: XIV-XVII). Kendi zamanımıza ve kendi fi ziksel ve düşünsel coğrafyamıza dair bir İsla-mi ekonomi tesis etmeyi mümkün kılan şey, geçmiş İslam medeniyetlerine ait ekonomik düzenlemelerin İslam’ın tek doğru görünüşü olmadığı bilin-cidir. Ekonomik ilkeleri bağlamında İslam’ı çağın gereksinimlerinden ayrı düşünmek, tevhit düşüncesine aykırı biçimde teori ve pratik arasında bir bölünmeye sebep olacağından, İslam idealleri ile örtüşmeyecektir. Bu duru-ma tipik bir örnek olarak Kur’an’da iyilik yapmak tavsiye edilirken, hangi davranışların iyilik olduğu bütün toplumsal yapıları kapsayacak şekilde tek bir formda ifade edilmemesi gösterilebilir. Genel çerçeve çizilerek, bu nüve-den hareketle insanların kendi koşulları içerisinde ‘iyilik’ olarak adlandırı-labilecek durumlara uygun bir davranışta bulunması beklenir. İslam dini, bireylerin ekonomik alan da dâhil olmak üzere tercihlerini sabit-değişmez davranış kalıplarına bağlamaktan ziyade, kişilere belli prensiplerin oluştur-

120


duğu bir özgürlük alanında, kendi öznel koşullarına uygun olarak seçim yapma hakkı tanımaktadır. Bu durum siyasetten kültüre, aileden eğitime kadar birçok toplumsal yapı unsuru için geçerlidir. Ekonomiye dair politika ve pratikler gerek bireysel gerekse toplumsal bazda birtakım temel ilkelere riayet esasına göre şekillendirilmeye açık niteliktedir.

Sonuç ve DeğerlendirmeGünümüzde bir İslam ekonomisinden-en azından ilkesel olarak- söz

etmenin en temel koşulu, İslam’ın ekonomik alanı düzenlemek üzere ortaya koyduğu prensipler üzerine, çağın ve toplumun ihtiyaçlarına uygun so-mut ve özgün kurumlar inşa etmeyi gerekli kılmaktadır. İslam ekonomisi çalışmalarında izlenecek metot, akıl yoluyla ulaşılacak sonuçların vahiy-den gelen ilkeler ışığında yorumlanması ile ortaya konması (Tabakoğlu, 2005:18), ilkeler ve araçlar arasında anlama-açıklama gücü gelişkin İs-lamî teoriler geliştirilmesini içermelidir. Evrensel, çağlar-üstü ve dina-mik İslam düşüncesinin genel karakteristiği, geleneğin güzel örneklerini reddetmemekle birlikte, belli bir dönemdeki uygulama ve kurumların, diğer bütün dönemlere genelleştirilmesi anlamıyla sınırlı görülmemektedir. Öte yandan bir İslam ekonomisinin mevcudiyeti, seküler toplumların kendi zih-niyetlerine uygun şekilde tasarladıkları kurumların toplumumuza adaptas-yonundan ibaret olarak da düşünülmemelidir. Bu, önemli ölçüde kaynağını İslam düşüncesinden alan yeni ekonomik araçların türetilebilmesiyle hayata geçirilebilen bir paradigmayı ifade eder. Ülkemiz açısından İslami olarak sunulan araçların, İslam toplumlarındaki sistemsiz ve eğreti pozisyonu, sosyal bir proje olarak İslam’ın diğer sosyal ve ahlakî prensiplerinden neşet eden bütünlüklü bir tasarımdan ziyade, mevcut neo-liberal enstrümanların ‘İslamîleştirilme’ çabalarına yakın durmaktadır. Bir İslam ekonomisi enstrü-manının İslam’ın temel ekonomik ilkelerine zıt bir amaca yönelmesi, örne-ğin kapitalizm gibi yalnızca kâr elde etme motivasyonuyla topluma sunul-ması, bu açıdan çelişkili görülmektedir. Bir yandan ekonomik problemlerin çözümü, sosyal adalet, kalkınma, halkın refah düzeyinin yükseltilmesi gibi İslam idealleriyle uyumlu, öte yandan bireylerin temel haklarının çiğnen-memesi ilkesine riayet eden bir İslam ekonomisi teorisinin kurulması, fi nans araçlarının bu ilkeleri görünür kılmasına bağlıdır. Esas olan amaç ve araç arasında paralel ilişki olacaksa “İslami” sıfatıyla sunulan araçların, İslam’ın

121

2013/2

temel ilkelerine uygunluğu prensibi bu konuda belirleyici bir ölçüt olarak düşünülmektedir. Mevcut ekonomik sistem içerisinde işlev gören enstrü-manların bu ölçüt etrafında değerlendirilmesi, bu genel çerçeveye uygun düşmeyenlerin de İslam düşüncesi açısından sahip olduğu sorunlu yapısı-nın ortaya konulması bir zorunluluk teşkil etmektedir. Böyle bir değerlen-dirme ise teolojik, iktisadi, felsefi , sosyolojik vs. çok çeşitli ele alışları içeren geniş bir perspektifl e mümkün görünmektedir.

Türkiye’de bankacılık sektöründe ticarî alan ile sınırlı az sayıda enstrü-man içeren İslamî fi nans çalışmalarının, İran, Pakistan ve Sudan gibi bütü-nüyle İslamî olma iddiası taşıyan ya da Malezya ve İngiltere gibi özellikle bankacılık sektöründe İslamî araçların gelişimine yer açan ülkelere kıyasla, başlangıç seviyesinde olduğu anlaşılmaktadır. Kaldı ki bankacılık sektörü-nün İslamî prensiplere uygun şekilde işliyor olması İslam ekonomik sistemi-nin gerçekleştiği anlamı taşımamakta, ticarî alan dışındaki sosyal ilişkiler ve ekonomik davranış ağını (zekât, vakıf, sosyal yardım vs.) bir bütün olarak ele alan çok boyutlu teorilere gereksinim duyulmaktadır. İslam’ın felsefî, ontolojik ve epistemolojik zemini üzerine kurulan, ahlakî, sosyal ve siyasal değerleriyle şekillenen teori ve buna bağlı pratikler, İslam ekonomisinden söz edebilmenin zorunlu koşullarını teşkil etmektedir. Bu temel teorik ze-min ve İslamî paradigmadan yoksun mevcut uygulamalar, şu an için yalnız-ca sınırlı girişimler ve geliştirilmeye muhtaç alternatifl er sunmaktan ibaret görülmektedir.

Kaynakça

Ahmed, H. (2011), “İslam’da Ekonomik Kalkınma” (Çev: Fatih Kul) Ed: Faruk Yılmaz, İslam Ekonomi Felsefesi, Ankara: Berikan Yayınevi.

Akten Çürük, S. (2013), İslami Finansın Türkiye’deki Gelişimi, Mevcut Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Konya: Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Ens. Yayınlanmamış Doktora Tezi.

Alada, A.D. (2004), “ İktisat Düşüncesinde Felsefi Yaklaşımın Önemi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi , c.59,No.2, 1 - 17.

Arslan, E. (2012), Marx’ın Simiti, İstanbul: Kapı Yayınları.

Başak, S. (2003), “Kuramsal Yaklaşımlarda Yapıya İlişkin İkilemler”, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 3/2003, 133-160.

122


Bîkun, R.İ. (2004), İş Ahlakı, (Çev: Ahmet Yaşar) İstanbul: İGİAD Yayınları.

Bottomore, T. (1984), Toplumbilim, (Çev.: Ünsal Oksay) İstanbul: Beta Yayınları.

Buğra, A. (1995), İktisatçılar ve İnsanlar, İstanbul: İletişim Yayınları.

Chapra, M.U. (2005), “Objective Of The Islamic Economic Order”,Ed: Sheikh Ghzali Sheikh Abod vd., Syed Omar Syed Agil, Aidit hj. Ghazali, An Introduction To Islamic Economics & Finance, Malaysia,: CERT Publications, 3-30.

Davies, M.W. (1991), İslami Antropolojinin Oluşturulması: Kendimizi Ve Başkaları Tanımak, (Çev: Tayfun Doğukargın), İstanbul: Endülüs Yayınları.

DİA (2012), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1. Cilt, 12. Cilt, 21 Cilt, 25.Cilt, 34. Cilt, 35. Cilt, 41.Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.

Düzenli,Y., Kur’an Işığında Evrensel Dengeler Ve İnsan, http://mediax.com.ro/kutuphane/kuran/kuran_ile_basyalan_kitaplar/63/1.htm;E.T. 5.01.2013.

Fârûkî, İ.R. (1998), Tevhid (Çev:Dilaver Yardım, Lâtif Boyacı) İstanbul: İnsan Yayınları.

Erkan, H. (2000), Ekonomi Sosyolojisi, 4. Baskı, İzmir: Fakülteler Kitabevi.

Es-Sadr, M.B. (1979), İslam Ekonomi Doktrini, (Çev: Mehmet Keskin Ve Saadettin Ergün), 2. Baskı, İstanbul: Hicret Yayınları.

İsmail, İ.M. (1990), Çağdaş Ekonomik Doktrinler ve İslam, (Çev: Cemal Aydın), İstanbul: Boğaziçi Yayınları.

ISRA- International Shari’ah Research Academy for Islamic Finance, (2011) Islamic Financial System - Principles & Operations, Kuala Lumpur: ISRA Pub.

İşler O., Yılmaz, F. (2011), İktisadı Felsefe İle Düşünmek, İstanbul: İletişim Yayınları.

Kayhan, V. (2006), “Hak Dinin Tek Oluşu”, Elazığ: Fırat Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, No: 11:1, 77-106.

Kazgan G. (1980), İktisadi Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, İstanbul: Remzi Kitabevi.

123

2013/2

Kehrer, G. (1998), Din Sosyolojisi, (Der. Aktay, Y. ve Köktaş, M.E), Din Sosyolojisi, 2. Baskı, Ankara :Vadi Yayınları.

Ongan, N.T. (2008), “İslam Ekonomisinde Bölüşüm”, Çalışma ve Toplum Dergisi, 2008/4, 123-142.

Rana, İ. M. (1985), Hz. Ömer Döneminde Ekonomik Yapı, İstanbul: Bir Yayıncılık.

Tabakoğlu, A. (2005), “Gayb İnancının Ekonomik Hayata Yansımaları”; İslam İktisadı;

İstanbul: Kitabevi.

Torun, İ. (2003), Max Weber’de İktisadi Gelişme Düşüncesi, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları.

Tunç, H. (2010), Katılım Bankacılığı: Felsefesi, Teorisi Ve Türkiye Uygulaması, 8. Baskı, İstanbul: Nesil Yayınları.

Ülgener, S. (2006), Zihniyet ve Din, İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, İstanbul: Derin Yayınları.

Weber, M. (1993), Sosyoloji Yazıları, Çev: Taha Parla, İstanbul: İletişim Yayınları.

Zaim, S. (1995), İslam - İnsan - Ekonomi, 2. Baskı, İstanbul: Yeni Asya Yayınları.

Yazarlar için gerekli bilgiler1. Dergiye gönderilen makaleler, başka bir yerde yayınlanmamış veya

yayınlanmak üzere gönderilmemiş olmalıdır. 2. Yayınlanması istenen makaleler 3 kopya basılı ve ayrıca e-posta ekinde

aşağıdaki adrese gönderilmelidir:Ekonomik, Toplumsal ve Siyasal ANALİZ DergisiMaltepe Üniversitesiİktisadi ve İdari Bilimler FakültesiMarmara Eğitim Köyü 34857Maltepe-İstanbul0216 626 10 50

3. Makaleler kâğıdın bir yüzüne çift aralıkla yazılmalıdır. Kaynaklar ayrı sayfada yazılmalıdır. Makalenin ilk sayfasında şu bilgiler olmalıdır: a) yazının başlığı; b) yazar(lar)ı; c) en çok 100 kelimelik Türkçe özet; d) en çok 150 kelimelik İngilizce özet; e) Ayrı bir sayfada yazarın adı, adresi, e-posta adresi, telefon numarası belirtilmelidir.

4. Kaynaklara göndermeler dipnotlarla değil, metnin içinde açılacak ay-raçlarla yapılmalıdır. Ayraç içinde yazar(lar)ın soyadı, kaynağın yılı, sayfa numaraları yazılmalıdır. Metin içindeki yollamalar şöyle örneklen-ebilir:

…açıklanmıştır (Küçükömer, 1972: 156-58). …Polanyi (1957: 254) belirtmektedir.

…(Ekelund ve Hebert, 1990: 286-7). …Brewer (1988: 447) göstermektedir.

Kaynakçada aşağıda örneklenen biçim kurallarına uyulmalıdır:

KÜÇÜKÖMER, İ. (1972) İktisat İlkelerine Yeniden Bakış, İstanbul: Sermet.

POLANYI, K. (1957), “The Economy as Instituted Process”, K. POLANYI vd. (der.), Trade and Market in the Early Empires, New York: Free Press, 243-70.

Ekelund, R.B. ve Hebert, R.F. (1990), A History of Economic Theory and Method, New York: Mc Graw-Hill Publishing.

Brewer, A. (1988), “Cantillon and Mercantilism”, History of Political Economy, C. 20, No. 3, Güz, 447-460.

Notlar

Notlar

Documents

Ekonomik, Toplumsal, Siyasal Analiz Dergisi 2013/II Sayısı