EKSKOMUNIKIMI si histori e fshehur 1 · e të parëve tanë, të amputuar nga historia brenda shteteve sunduese, ta trajtojmë vetëm si një histori cubnie shumëshekullore. E vërteta

EKSKOMUNIKIMI si histori e fshehur 1

Logo e shtëpisë botuese

2 Milazim KRASNIQI

Milazim KRASNIQI EKSKOMUNIKIMI SI HISTORI E FSHEHUR Boton: Emri i shtëpisë botuese Për botuesin: Emri i botuesit

Redaktor: Emri i redaktorit

Redaktor teknik & Dizajni: Emri i dizajnerit

Shtypi: Emri i shtypshkronjës

ISBN 000-0000-00-000-0 Copyright © Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Ky libër nuk lejohet të riprodhohet, transmetohet apo kopjohet në tërësi pa lejen paraprake të autorit dhe shtëpisë botuese.


Prishtinë, 2016

4 Milazim KRASNIQI


PËRMBAJTJA

HYRJE .................................................................................... 9 KOMUNIKIMI (ME GOJË E PA GJUHË) NË PERIUDHËN ILIRE .......................................................... 21 SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E ILIRISË ANTIKE ............ 23

A shkruan ilirët në gjuhën e vet .................................. 26 “Hipoteza gjeografike” duhet të rishikohet .............. 29 Hipoteza e institucioneve - me më shumë përparësi .. 35

ILIRIA (DHE JETA E SAJ E HIESHME) PARA PUSHTIMIT ROMAK ....................................................... 39

Sa ishte Iliria pararomake një shtet i mirëfilltë ......... 40 Përshkrimi i Ilirisë nga Pseudo-Skymni .................... 44 Çka dëshmon Aristoteli për begatitë e Ilirisë ............ 46 Shkaqet e luftës ilire-romake sipas Polibit dhe plaçkitja sipas Livit ...................................................... 47 Koloseumi si simbol i fuqisë së pushtuesit romak ... 51 Paraja si mjet komunikimi nën sundimin romak ..... 52 Pasojat kulturore dhe demografike të sundimit romak . 55

SUNDIMI BIZANTIN, ILIRËT I GJETI TË GJUNJËZUAR .................................................................... 59

Hipodromi si medium i komunikimit dhe i politikës bizantine ......................................................................... 60 Ikonoklazma si medium i tronditjeve fetare e kulturore ........................................................................ 63 Pasojat kulturore të Kryqëzatës së Katërt (1204) dhe të Luftës Civile në Bizant (1341- 1357) ....................... 66

SUNDIMI MESJETAR SERB: PASOJAT DEMOGRAFIKE, FETARE E KULTURORE ................. 69

6 Milazim KRASNIQI

PERIUDHA E SHKURTËR E PËRPJEKJEVE PËR KONSOLIDIMIN ARBËR ................................................. 77 KOMUNIKIMI GOJOR SI MBIJETESË NË ROBËRITË E GJATA ................................................................................. 79

Këngët majekrahu si formë unike e komunikimit ndër shqiptarë ......................................................................... 83 Oda si instancë e komunikimit publik ...................... 84 Komunikimi zyrtar me anën e kasnecëve, tellallëve dhe komunikimet e fshehta ........................................ 86

KOMUNIKIMI DHE MEDIET SHQIPE NËN SUNDIMIN OSMAN ....................................................... 89 SHTETI OSMAN SI VAZHDIMËSI E PERANDORISË BIZANTINE ........................................................................ 91

Paraja si mjet komunikimi nën sundimin osman ..... 99 Sfondi social dhe kulturor i pashallëqeve të mëdha shqiptare ........................................................................ 99 Ndikimi i kultusprotektorateve fetare mbi kulturën dhe komunikimin shqip ............................................. 102

KOMUNIKIMI DHE MEDIAT NË PERIUDHËN E RILINDJES KOMBËTARE ........................................... 105 NDIKIMI I LIDHJES SË PRIZRENIT MBI MENDIMIN

DHE GAZETARINË SHQIPTARE ................................ 107

Faktorët që ndikuan në formimin e Lidhjes së Prizrenit ........................................................................ 109 Fryma romantike e publicistikës së Rilindjes Kombëtare .................................................................... 112 Larmia gjuhësore si qëllim strategjik ...................... 114 Gazetari shqipe e mërgatave .................................... 115 Programi i revistës “Albania” si shembull .............. 121 Mungesa e shtypit shqip në Kosovë ........................ 123


MEDIET SHQIPE NË SHTETIN E TRAZUAR SHQIPTAR (1912-1939) ........................................................... 127 TRIUMFI FINAL I GJUHËS SHQIPE NË KOMUNIKIM PUBLIK .............................................................................. 129

Cili ishte ndikimi i mediave shqipe në këtë sfond tragjik ........................................................................... 132 Dëshmitë rrëqethëse të Tucoviqit mbi gjenocidin serb ................................................................................ 137

GJENDJA E SHQIPTARËVE NË SERBI / MBRETËRINË S.K.S. / JUGOSLLAVI (1912-1999) ................................... 141 SERBIA E PARË DHE MBRETËRIA S.K.S. PËR SHQIPTARËT ISHIN FERRI MBI TOKË ...................... 143

Projekti i Drazha Mihajlloviqit dhe i Vaso Çubrilloviqit ................................................................ 144 Mediat shqipe në Jugosllavinë komuniste .............. 146

MEDIAT SHQIPE NË PERIUDHËN E OKUPIMIT KLASIK 1990 – 1999 ......................................................... 151

Ndihmesa e mediave dhe personaliteteve botërore në lidhje me Kosovën ................................................ 153 Konferencat e shtypit si formë e komunikimit publik në robëri ...................................................................... 154

TRIUMFI I DYTË (ENDE I PJESSHËM) I SHQIPES MBI EKSKOMUNIKIMIN ........................................... 155 MEDIA NË KOSOVË PAS ÇLIRIMIT: NDËRMJET LIRISË FIKTIVE DHE KONTROLLIT FAKTIK .......... 157 BIBLIOGRAFIA ................................................................ 168 SHTOJCA I ....................................................................... 173 NEOKOLONIALIZMI MEDIAL ‘KOSOVAR’ ............ 175

Rrënjët e taktikave neokoloniale mbi mediat shqipe në Kosovë ..................................................................... 175

8 Milazim KRASNIQI

Shija e hidhur e një përvoje personale ...................... 178 Mburrja mazohiste ...................................................... 180 Çfarë reforme mediale na duhet ............................... 182

SHTOJCA II ..................................................................... 187 TRANSFORMIMET QË SOLLËN EMRIN KOMBËTAR TË SHQIPTARËVE .......................................................... 189 BIBLIOGRAFIA ................................................................ 219 DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME TË MEDIAS SHQIPE .............................................................................. 221 DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME NË HISTORINË BOTËRORE TË KOMUNIKIMIT DHE MEDIAS .......... 226

Për autorin .................................................................... 233 Vepra e deritashme letrare, shkencore dhe publicistike ................................................................... 234 Shënime ........................................................................ 236 Indeksi .................................................................................. 237


HYRJE

Edhe pse është një histori që shtrihet në njëzet e pesë shekuj, materiali konkret për format e komunikimit ndër ilirë dhe të medies shqipe, në pjesën më të madhe të kësaj kohe ose nuk ekziston fare ose është i varfër. Historia e ilirëve dhe e shqiptarëve deri vonë, është një histori e pllakosur nga amnezioni, nga fshirja e gjurmëve kulturore, me anën e një serie të kulturocideve.

Ky tekst provon të thyejë edhe një stereotip, që e ka vendosur interpretimi marksist, me ndikim të fortë edhe të historiografisë sllave, për armiq e miq të ngurtësuar, që janë patentuar një herë e një kohë dhe më nuk lejohet të riinterpretohen. Edhe në këtë rast synimi im është që të nxitet të menduarit kritik e plural tek të gjithë ata që u intereson kjo fushë studimore dhe që kanë guxim intelektual të kapërcejnë kufijtë e stereotipave dhe dogmave të ngulitura për historinë dhe kulturën tonë kombëtare.

Studimi i historisë së komunikimit dhe mediave në një kohështrirje kaq të gjatë, në dy mijëvjeçarë e gjysmë, synon të bëjë pak më të kuptueshme enigmën e madhe të mungesës së shkrimeve në gjuhën ilire, po edhe në atë shqipe deri vonë. Shkaqet që kanë ndikuar në këto vonesa janë hulumtuar në mënyrë kritike dhe janë nxjerrë disa përfundime provokuese, ndonëse të logjikshme e të qarta. Përfundimi kryesor është se ilirët dhe shqiptarët si pasardhësit direkt të tyre, për gjithë këto periudha të gjata historike, duke qenë të sunduar, faktikisht kanë qenë kulturalisht të ekskomunikuar. Ekskomunikimi ka qenë instrument i sundimit, për

10 Milazim KRASNIQI

asimilimin dhe asgjësimin kulturor, po në disa raste edhe biologjik. Ekskomunikimi në këtë kontekst, pra, do të thotë ndëshkim, përjashtim i qëllimshëm dhe sistematik i një populli të tërë nga e drejta elementare për t’u shprehur në gjuhën e vet dhe për të manifestuar identitetin gjuhësor dhe etnik, me qëllimin final asimilimin kulturor ose asgjësimin e tij biologjik. Është një masë e marrë nga institucionet sunduese, shtetërore, fetare e kulturore bashkë, që kishin për qëllimin ose asimilimin e plotë, në rastin e Romës dhe Bizantit, ose të zhdukjes së plotë fizike, në rastin e Serbisë mesjetare.

Por, nga ana tjetër, pjesë përbërëse e studimit dhe e vlerësimit kritik të kësaj historie të vështirë duhet të jetë edhe produkti kulturor që është përftuar nga kontigjentet ilire e shqiptare të integruara në shoqëritë e sunduesve, ose edhe të atyre që janë asimiluar tërësisht. Fjala vjen, trashëgimia materiale e lënë nga ilirët e romanizuar e më vonë edhe të sllavizuar të pjesës së Ilirisë së Veriut. Pjesëmarrja e kontingjenteve të ilirëve dhe shqiptarëve në strukturat shtetërore të sunduesve ka qenë evidente në periudha të ndryshme, veçmas në Perandorinë Romake edhe në Perandorinë Osmane. Se si dhe sa kanë ndikuar këto participime të tyre në strukturat shtetërore të sunduesve për ruajtjen/shfytyrimin e identitetit kulturor e etnik, sot për sot ka më shumë supozime se sa vlerësime të sakta. Prandaj, edhe kjo pjesë e historisë së ilirëve dhe shqiptarëve duhet të çlirohet nga mitologjizimi dhe nga ideologjizimi e t’i nënshtrohet studimit kritik. Gjithë ata hierarkë, sundimtarë e dijetarë me prejardhje ilire e


shqiptare në Perandorinë Romake dhe në Perandorinë Osmane, a duhet të trajtohen si pjesë përbërëse e historisë sonë së tërësishme, apo si njëfarë mase trupore e malinjizuar, e cila duhet të amputohet e të zhduket tërësisht edhe nga kujtesa? Po ashtu, është me interes të madh shkencor të kuptohet se sa kanë pasur ndikim mbi format e komunikimit të ilirëve dhe shqiptarëve, institucionet dhe format e komunikimit të shteteve sunduese, që nga koloseumi romak, hipodromi bizantin, paraja e shteteve sunduese e deri edhe lëvizjet e ndryshme fetare e politike si ikonoklazma ose Tanzimati. A mund të integrohen në trashëgiminë tonë kulturore këto trashëgimi, pasi t’i jenë ekspozuar vlerësimit kritik, apo duhet të eliminohen a priori si tërësisht të huaja, duke mos marrë para sysh as ndikimin që kanë prodhuar mbi identitetin tonë kulturor, fetar e kombëtar, e duke rrezikuar që historinë e të parëve tanë, të amputuar nga historia brenda shteteve sunduese, ta trajtojmë vetëm si një histori cubnie shumëshekullore. E vërteta është se ekskomunikimi i gjatë, veçmas në periudhat e gjata të sundimeve romake, bizantine, bullgare e serbe, e ka prodhuar një aspekt të fuqishëm të historisë së ilirëve dhe më vonë edhe të shqiptarëve, si histori cubnie kronike. Por, ajo duhet të trajtohet si histori e ekskomunikimit e jo e cubnisë, pasi që cubnia, për aq sa ka qenë prezente, ka qenë pasojë e ekskomunikimit.

Pra, historia e hershme e ilirëve, që nga koha kur ranë nën pushtimin romak e deri sa iu afruan asimilimit gati të plotë, përmes Romanizimit, po edhe në sundimin

12 Milazim KRASNIQI

bizantin, bullgar, serb është histori tipike e ekskomunikimit. (Sundimi osman karakterizohet nga shkalla e lartë e integrimit të shumicës së shqiptarëve, përmes kalimit në Islam dhe e mbajtjes së taktikave të ekskomunikimit ndaj pjesës së paislamizuar të popullsisë shqiptare, së paku deri ne reformat e Tanzimatit.) Fillimisht, ilirët jo vetëm që u pushtuan nga romakët, por edhe u romanizuan me përdhunë. Kush nuk e arrinte statusin e qytetarit romak, civitas, ishte i ndëshkuar të mbetej i përjashtuar nga çdo formë e privilegjeve dhe e mbrojtjes efikase. Thjesht trajtohej si barbar. Kjo gjë i detyroi ilirët e sunduar që masivisht të romanizoheshin, duke braktisur identitetin e vet etnik e kulturor ilir. Nga ky proces u shpërbë pothuajse tërësisht e gjithë Iliria veriore, po nuk shpëtoi pa pasoja të rënda as ajo jugore.

Këtë vazhdë ekskomunimimi, me alternativë asimilimin, e ndoqën edhe sundimet e tjera, veçmas sundimi bizantin dhe ai mesjetar serb. Prandaj, në periudhat e gjata të sundimeve romake, bizantine, bullgare e serbe, ilirët dhe pasardhësit e tyre, (arbërit, epirotët) nuk arritën të përdornin shkrimin në gjuhën e tyre. Ndërsa, mospërdorimi i alfabetit për shkrimin e gjuhës së tyre, u ka shkaktuar pasoja të rënda në formësimin e identitetit gjuhësor, kulturor e etnik dhe në aftësimin për t’u çliruar nga sundimet e huaja. Rrjedhimisht asimilimi ka qenë shumë më i thellë dhe mercenarizmi e po ashtu edhe mercenarizmi.

Nga ana tjetër, shkatërrimi i qyteteve nga pushtimi romak që u instalua si praktikë nga Paul Emili, me ç’rast u rrafshuan me tokë rreth tetëdhjetë qytete ilire, solli si


pasojë ruralizmin e jetës shoqërore, ekonomike e kulturore të ilirëve. Ndërsa, ruralizmi solli edhe fragmentim më të theksuar fisnor, stagnim të zhvillimit ekonomik dhe prapambetje kulturore.

Në këtë kontekst, një rol në prapambetje dhe ngecje ka shkaktuar edhe mospërdorimi në shkallë më të gjerë i parasë në komunikim dhe tregti. Vazhdimi i këmbimeve mall për mall, në kushtet e pushtimit, të mungesës së qyteteve dhe të mungesës së shkrimit, ka thelluar ngecjen e përgjithshme të ilirëve në raport me romakët, grekët dhe sllavët.

Gjuha shqipe ishte e ekskomunikuar dhe folësit e saj po ashtu. Për shembull, Serbia mesjetare instaloi ligj sipas të cilit asimilimi dhe përndjekja etnike e gjuhësore e arbërve (arbanasëve) bëhej nën velin e fesë. Sipas Zakonikut të Car Dushanit, e vetmja fe e pranuar ishte ortodoksia serbe (dhe gjuha serbe si gjuhë zyrtare e saj) gjë që shndërrohej në persekucion të ashpër ndaj të krishterëve të ritit latin dhe të bogumilëve dhe gjuhëve të tjera, përfshirë edhe shqipen. Ata ishin shpallur heretikë dhe ishin ekskomunikuar tërësisht nga jeta shoqërore, fetare e kulturore. Ishte i ndaluar madje edhe komunikimi privat me ta!

Në rrethana të këtilla përndjekjesh e ekskomuni-kimesh kulturore, gjuhësore, etnike e sociale, që kanë zgjatur më shumë se dy mijëvjeçarë, përbën një mrekulli më vete mbijetesa e gjuhës shqipe dhe aftësia shprehëse kaq e mahnitshme e saj. Shqipja e eksomunikuar më shumë se dy mijëvjeçarë, në fund e ka mposhtur latinishten, greqishten e vjetër, serbishten kishtare dhe

14 Milazim KRASNIQI

osmanishten. Për ne, kjo është dëshmi se gjuhët janë të programuara, e nuk janë produkt i shoqërisë e as i statusit social të folësve të saj. Brenda shoqërisë ato zhvillohen, por ekzistojnë si mundësi pavarësisht saj. Edhe shembulli i shqipes si gjuhë e ekskomunikuar me mijëra vjet, por që triumfon mbi gjuhët e ekskomunikuesve të vet, është dëshmi e kësaj të vërtete. Sunduesit kanë dashur ta zhdukin këtë gjuhë bashkë me folësit e saj, por Zoti ka dashur që njohja njerëzore, e shprehur me anën e gjuhës shqipe, të vazhdojë të manifestohet edhe në këtë gjuhë, si dëshmi e mrekullisë që e karakterizon njeriun si krijesë e zgjedhur mbi faqe të Tokës.

Vlera e të mësuarit të kësaj historie të gjatë, e përshkuar nga ekskomunikimi i gjatë i gjuhës shqipe dhe folësve të saj, ka të bëjë edhe më kohën në të cilën ne jetojmë. Kombi shqiptar ende trajtohet me stereotipat e ngulitura nga akterë që e kanë zbatuar diskriminimin dhe ekskomunikimin e shqipes dhe të shqiptarëve ndër shekuj. Fjala vjen, Kosova e sotme është shteti i vetëm në Evropë që e ka të ndaluar lirinë e lëvizjes së lirë. Paragjykimet për shqiptarët janë të rrënjosura në mendësinë e shumë grupeve sociale dhe elitave anekënd kontinentit tonë. Mezi pritet të bëjë një paudhësi ndonjë shqiptar, që etiketa për prirje kriminale t’i ngjitet gjithë kombit. Prandaj, duhet të mësojmë jo vetëm kush kanë qenë akterët e ekskomunikimit përgjatë historisë, por edhe kush sot mbështetet edhe më tutje në stereotipat që ata kanë prodhuar, në përpjekjet e reja që kombin shqiptar dhe kulturën e tij ta


mbajnë nën kontroll dhe t’ia imponojnë një kompleks inferioriteti të pashërueshëm. Si minimum, pa dalë nga kjo shtjellë e stereotipave të rrënjosura, është e pamundur të rehabilitohet historia e vërtetë e ilirëve, si njëri nga popujt më të vjetër dhe më domethënës të Evropës. Ndërsa, pa rehabilitimin e historisë së tyre, e cila shqiptarët e sotëm do t’i prezantonte si njërin nga kombet po ashtu më domethënëse në truallin evropian, për kontributet mijëravjeçare për kontinentin tonë e njerëzimin në përgjithësi, është vështirë që të shpalosen edhe vlerat e reja të kultivuara në gjuhën shqipe nga shqiptarët, veçmas në kohën e globalizimit, që është gllabërues i gjuhëve, kulturave dhe identiteteve të brishta. Ne na duhet t’i zbulojmë e kultivojmë rrënjët tona, që të mbahemi në këmbë edhe në kohërat më të turbullta që mund të vijnë.

E fundit: gjatë studimeve të gjata që kam bërë për ilirët, kam pasur ndjesinë se po udhëtoja nëpër vise të panjohura, që po prisnin të çliroheshin nga ekskomunikimi, nga harresa dhe nga injorimi. Për ndryshim nga Çajlld Haroldi i Bajronit, që gëzohet kur sheh vise të shkrumbuara, por që ai i konsideron të çliruara vetëm për faktin se kanë këmbyer gjysmëhënën me kryqin, unë në këtë udhëtim të gjatë kam ndier vetëm nostalgji njerëzore për viset e mrekullueshme të Ilirisë antike dhe dhimbje për tragjedinë e parrëfyeshme të të parëve tanë. Ata nuk arritën as ta rrëfenin me gjuhën e vet tragjedinë që i pllakosi.

Por, edhe gjatë këtij udhëtimi nëpër të kaluarën e të parëve tanë, jam bindur se ata, ndonëse ishin një popull

16 Milazim KRASNIQI

i ekskomunikuar nga pushtuesit më të fortë, nga perandori të frikshme, nuk ishin një popull i ndëshkuar nga Krijuesi i Botëve. Madje, mund të thuhet se ata në fund dolën më me fat se sa shumë popuj të tjerë, që u zhdukën nga faqja e dheut përgjithmonë. Ilirët arritën të lënë trashëgimtarë, që e vazhduan me ngulm ekzistencën etnike, gjuhësore e kombëtare në skenën e historisë. Më të shumtën, të ekskomunikuar edhe vetë, por këmbëngulës që të zënë vendin e vet nën diell, si shqiptar, si pasardhës direkt të ilirëve të lashtë. Ky dëshmim po vazhdon edhe sot.

Ndonëse ekskomunikimi mijëravjeçarë, i imponuar nga disa nga perandoritë më të mëdha që kanë bërë hije mbi tokë, na ka lënë me shumë mungesa, me shumë huqe, me shumë komplekse, me shumë probleme të pazgjidhura, prapëseprapë i jemi shmangur dënimit kapital të historisë. Por, jo pa pasoja serioze në formimin tonë kulturor, duke përfshirë këtu edhe amnezionin e rëndë të një pjese të madhe të historisë sonë. Duke qenë kryekëput të fokusuar në komunikimin gojor dhe kulturën gojore, pa e fiksuar përvojën në shkrim, tekst, e as në argjilë, as në papirus, pergamenë, ne na është fshirë nga kujtesa pjesa më e madhe e përvojave të së kaluarës të të parëve tanë. Rrjedhimisht, shumë herë edhe të kaluarën e përjetojmë si të tashme, si “amnezi strukturale”, saktësisht ashtu si ka konstatuar antropologu Xhek Gudi, kur ka studiuar disa kultura gojore që bëjnë këtë shpërndërrim të së kaluarës me të tashmen, për mungesë të teksteve të shkruara, që do ta fiksonin të kaluarën si fakt të pandryshueshëm në tekst.


E keqja e madhe e kësaj prirjeje të kulturës gojore është se duke e injoruar të kaluarën, duke e shfytyruar atë, e redukton historinë e vet dhe ashtu praktikisht e pret degën në të cilën qëndron. Po ashtu, kultura gojore prodhon më shumë përjetim psikologjik momental e prodhon pak ose aspak meditim dhe mendim kritik, të cilin e prodhojnë tekstet e shkruara dhe i cili pastaj ngulitet e bëhet veprues për një kohë më të gjatë. Në këtë kontekst, komunikimi gojor ndër ilirë e shqiptarë, duke qenë jo vetëm gojor po edhe vetëm privat, (retorika tek helenet ishte gojore, por ishte publike) ka prodhuar kufizime serioze në formimin kulturor e intelektual të brezave të tëra. Ka prodhuar probleme të hetueshme edhe për identifikimin e cekët me besimet fetare, me filozofinë dhe me poezinë. Në periudha të ndryshme të sundimeve të huaja duket që ka prodhuar edhe një koncept më nihilist për vlerën e kohës e të jetës njerëzore.

Me gjithë këto katrahura historike, shqiptarët në fund e kanë mposhtur pushtimin, diskriminimin e ekskomunikimin dhe sot janë një komb i lirë dhe si i tillë po bëhet pjesë përbërëse e komunikimit global me historinë dhe me kulturën e vet, ndonëse ende jo pa vështirësi*. Fatkeqësisht, ekskomunikimi i gjatë, më shumë se dy mijëvjeçarë, na ka injektuar një ndjenjë inhibicioni, e të qenit më pak ambiciozë, më pak këmbëngulës. Kjo shihet qartë edhe nga preokupimi intensiv me sferën private të jetës dhe injorimi i theksuar i sferës publike. Kjo ndjenjë inhibicioni nga pjesëmarrja më aktive në sferën publike, vështirëson edhe krijimin e sistemeve shoqërore demokratike dhe

18 Milazim KRASNIQI

efikase. Vështirëson edhe ngritjen e komunikimit në nivele më të larta kulturore dhe të medies në funksione më emancipuese. Pra, prodhon letargji. Shembujt e shumtë të shqiptarëve të suksesshëm në shkollim e në punë, kur shkojnë në vende të tjera evropiane ose në SHBA, dëshmon se atje ata çlirohen nga inhibicioni i rrënjosur dhe përfitojnë nga funksionimi i rendit dhe ligjit, gjë që në vendet e veta ende nuk e kanë si mundësi. Nuk e kanë ngase aksioni i tyre politik e publik për ta bërë realitet shtetin e së drejtës dhe një shoqëri të shanseve të barabarta, ende nuk e ka arritur masën kritike për ta bërë ndryshimin. Shumë shqiptarë sot, më shumë parapëlqejnë që të ikin nga vendet e veta e të inkuadrohen në sisteme të gatshme të shteteve të së drejtës e të shoqërive me shanse të barabarta, se sa të luftojnë që të bëjnë ndryshimin e duhur në vendet e veta. Fatkeqësisht, ka një përsëritshmëri të dhimbshme në këtë prirje, që nga ilirët e deri në kohën tonë.

Për mendimin tim, kjo prirje ikjeje dhe kjo ndjenjë inhibicioni mund të mposhten nga gjeneratat e reja të shqiptarëve me më shumë ambicie për studim, me më shumë dituri për veten dhe për botën. Edhe për këtë arsye, pra të transformimit tonë dituror, tash që nuk i jemi të ekspozuar brutalisht ekskomunikimit, evokimi i historisë nga erdhëm deri këtu, është i rëndësishëm. Kështu e kënaqim kureshtjen për të ditur më shumë, për veten po edhe për të tjerët, duke e kuptuar se vlerat tona të lashta janë shumë më domethënëse se sa hamendësojnë paragjykuesit tanë, madje edhe ne vetë. Nëse triumfojmë në njohjen e të kaluarës së të parëve


tanë, ne e mposhtim jo vetëm inhibicionin, po edhe hutimin kronik, që buron nga padituria.

Milazim Krasniqi

Në Prishtinë, 8 gusht 2015

* Historia e komunikimit dhe medies në Shqipëri gjatë LNÇ-së, regjimit komunist, periudhës postkomuniste e deri sot, nuk është tematizuar në këtë libër. Librat “Monolog” dhe “Media, politika, shoqëria” (1990-2000) të prof. Artan Fugës, mbulojnë pjesën kryesore të kësaj periudhe.

20 Milazim KRASNIQI


KOMUNIKIMI (ME GOJË E PA GJUHË) NË

PERIUDHËN ILIRE

22 Milazim KRASNIQI


SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E ILIRISË ANTIKE

Iliria antike shtrihej në një territor shumë të gjerë, i cili

në kohën tonë përfshinë në vete pjesën më të madhe të gadishullit të Ballkanit. Territori i Ilirisë antike edhe sot po të ishte brenda një entiteti shtetëror, do të konsiderohej si një entitet i madh edhe në konditat e sotme evropiane. Problemet e funksionimit të Ilirisë antike si një entitet shtetëror homogjen, përbërja e popullsisë dhe ndarja e saj në formacione të shumta fisnore, pasojat e pushtimeve të gjata romake, bizantine e bullgare, janë ende tema trajtimesh shkencore. Megjithatë, shtrirja e saj gjeografike është më e fiksuara, më e qarta nga të gjitha problemet e tjera, sigurisht për arsye se gjeografia nuk ka ndryshuar rrënjësisht. Të dhëna për shtrirjen gjeografike të Ilirisë antike kanë lënë shumë autorë të vjetër grekë e romakë. Kësaj radhe do të evokohen dëshmitë e dy autorëve, historianit helen, Apianit dhe gjeografit nga Aleksandria, Ptolemeut, të cilat hedhin mjaft dritë mbi vendndodhjen e Ilirisë antike.

Të dhënat që ka lënë Apiani (fundi i shekullit I-rë deri në vitin 70 të shekullit të II-të) për hapësirën në të cilën shtrihej Iliria, janë me interes për ta pasur një përfytyrim sa më të qartë për shtrirjen e saj gjeografike. Ky historian i njohur helen, i cili bëri karrierë edhe në Romë, në veprën e tij “Illyrike”, ka lënë si dëshmi këto fjalë:

“Helenët quajnë ilirë ata që banojnë mbi Maqedoninë dhe

Thrakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Ister.

24 Milazim KRASNIQI

Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej maqedonëve dhe thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe rrëzë të Apleve. Gjerësia mban pesë ditë rrugë, kurse gjatësia tridhjetë ditë, siç thonë helenët. Sipas matjes që bënë romakët, gjatësia kalon të gjashtëdhjetë stadet, kurse gjerësia është rreth njëmijë e dyqind stade. Këtë emër e mori ky vend, siç thonë, nga Iliri, i biri i Polifemit.

(Ilirët dhe Iliria te autorët antikë: 250) Ndërsa, gjeografi i famshëm aleksandrin i shekullit të

dytë të erës sonë, Ptolemeu, në veprën e tij, “Geographia” ka lënë dëshmi edhe më konkrete për territoret ku banonin ilirët:

“Iliria (Illyris) kufizohet nga veriu me të dy Panonitë sipas

kufijve që parashtruam, nga perëndimi me Istrinë sipas një vije, fundi së cilës nga ana e Panonisë së Sipërme përfundon në gradat 36 30’- 45 10’, kurse fundi i saj në Detin Adriatik (Adrias) 36 30’- 44 50’, nga lindja me Myzinë e Sipërme sipas vijës prej vendit ku lumi Savo (Savos) ndërron drejtimin e tij, gjer në fundin e saj tek mali Skard (Svardos) gradat e të cilit janë 47 - 41 40’, nga jugu me një pjesë të Maqedonisë sipas vijës që arrin prej pikëmbarimit të lartpërmendur gjer në Adriatik, gradat e së cilës janë 45- 41 0’ dhe me bregun këtej Adriatikut gjer në pikëmbarimin e lartpërmendur pranë Istrisë.”

(Ilirët dhe Iliria te autorët antikë: 266) Pastaj Ptolemeu përmend një varg qytetesh të

bregdetit të Liburisë, Dalmacisë, Maqedonasit e Epirit, që janë shenja të jetës urbane të ilirëve. Ndër këto qytete përmenden edhe Avlona, (Vlora) Epidaurusi, (Durrësi)


Risinioni, (Rizoni) Ulkinioni, (Ulqini) Lissosi (Lezha), Scodra (Shkodra). Delminioni (Delminiumi) Apollonia, Bullis (Bylisi) Albanopolisi, etj, disa nga të cilat edhe sot janë qytete të rëndësishme shqiptare, që kanë ruajtur vazhdimësinë si qytete me mijëra vjet. Kjo gjeografi kaq e fiksuar, këta emra qytetesh kaq të kuptueshëm për gjuhën tonë shqipe, janë provë e fortë e vazhdimësisë iliro-shqiptare në aspektin gjeografik, po edhe etnik. Natyrisht me reduktimet që kanë ardhur nga tronditjet tektonike që kanë përcjellë nëpër shekuj këto hapësira. Por, atdheu i të parëve tanë është i njohur për ne në gjithë gjerësinë dhe gjatësinë e tij. Edhe shumë nga qytetet e shumta të kësaj hapësire ilire janë të njohura dhe popullohen edhe sot prej shqiptarëve. Prandaj sa i përket atdheut historik të të parëve tanë, mund të thuhet se kemi njohuri solide për të.

Kemi njohuri jo të pakta edhe për një pjesë të jetës dhe të fateve të paraardhësve tanë ilirë, që nga kohërat e errëta e deri në kohën kur ndodhën përmbysjet e mëdha demografike. Por, na mbetet ende një enigmë e madhe: mungesa e shkrimit në gjuhën ilire. A shkruan ata në gjuhën e vet, për të cilën dihet saktësisht se ishte e ndryshme nga gjuhët e tjera dhe kishte emrin e vet, ilirishte, ose gjuha e ilirëve? Apo nuk patën fatin e mirë, që ta arrinin atë shkallë iluminimi mendor e kulturor, sa të shkruanin në gjuhën e vet ilire? Kjo histori e shkurtër dhe modeste e komunikimit dhe e literaturës shqipe, pashmangshëm fillon nga kjo pikë.

26 Milazim KRASNIQI

A shkruan ilirët në gjuhën e vet Pra, studimi i komunikimit dhe mediave ndër ilirë, si

edhe hulumtimi për gjithë historinë e tyre, pashmangshëm duhet të fillojë me një pyetje që shprehë habi: pse nuk arritën ilirët të komunikonin me shkrim në gjuhën e tyre dhe të konstituonin institucione adekuate për zhvillimin e shkrimit e të kulturës, kur dihet që jetuan të kufizuar e edhe të përzier me dy popujt më të zhvilluar të kohërave antike, ndërmjet helenëve dhe romakëve? Çka i ka penguar ata që të “infektoheshin” nga pasioni që të shkruanin në gjuhën e tyre, për të shprehur ashtu identitetin e tyre etnik, gjuhësor e kulturor? Pse nuk arritën ta kishin një institucion ose medium të vetin, të ngjashëm me izagorian helene, ku të gjithë qytetarët e lirë kishin të drejtën e shprehjes së lirë në publik? Ky medium i bëri helenët antikë, që të çlironin një energji të jashtëzakonshme të mendimit e të dijes, filozofisë, retorikës, logjikës e poezisë, që u bënë gjenerator i zhvillimit të gjithmbarshëm shoqëror. Të ketë kaluar krejtësisht pa u vënë re nga ilirët izagoria e famshme helene? Kjo nuk është e mundur, pasi që disa autorë helenë kanë lënë dëshmi për ilirët dhe kontaktet që kanë pasur me fqinjët e tyre. Vetë Tukididi (460 - 400 p.e.s.) që edhe quhet themeluesi i historisë, në veprën e tij “Historia” sjellë dëshmi për ilirët, kur flet për luftën civile në Epidamn (Durrës) në vitet 436/435. Tukididi njofton:


“Epidamni është një nga qytetet që gjendet nga ana e djathtë kur hyn në gjirin e Jonit. Pranë tij banojnë barbarët taulantë, fis ilir.

(Ilirët dhe Iliria: 24) Isokrati (436-338 p.e.s.) nga ana e tij ka sjellë një

dëshmi për pushtimin e tokave ilire nga Filipi, përveç atyre që ishin buzë Adriatikut:

“Nuk u bë zot i pjesës më të madhe të tokave të ilirëve,

përveç atyre që banojnë buzë Adriatikut? (Ilirët dhe Iliria: 31)

Oratori i famshëm, Demosteni, po ashtu sjellë të dhëna

për ilirët në kohën e Filipit, babait të Aleksandrit të Madh, duke rrëfyer se Filipi i kishte pushtuar edhe ilirët, të cilët nuk ishin mësuar të binden dhe me gjasë nuk po pajtoheshin me sundimin e huaj. Edhe njoftime si këto të Demostenit dëshmojnë se ilirët njiheshin me helenët dhe madje kishin një mplakje të imponuar me ta:

“…Përsa i përket paionëve, ilirëve dhe të gjithë fqinjëve të

tij në përgjithësi duhet besuar se për ta është më e kënaqshme të jenë të pavarur e të lirë se sa të nënshtruar. Janë njerëz që nuk janë mësuar të binden, kurse njeriu ynë (Filipi) thuhet se është zot i rreptë…”

(Ilirët dhe Iliria: 33)

Këso dëshmish për kontaktet, njohjet e raportet heleno-ilire po edhe romako-ilire, ka shumë, që nga

28 Milazim KRASNIQI

Iliada. Prandaj, mbetet e paqartë pse këto nuk kanë provokuar edhe ndonjë formë të alfabetizimit të ilirëve.

Pyetja tjetër shqetësuese: pse janë mjaftuar me mundësinë që sapo të mund të arrinin shansin e të mësuarit të shkrimit e leximit, atë ta bënin në ndonjërën nga gjuhët e huaja, helene, latine, ose sllave? A ka qenë kjo prirje për t’u identifikuar me gjuhët dhe kulturat e tjera, që kishin traditë shkrimi e forma institucionale komunikimi, e kushtëzuar nga “prirje gjenetike”, nga “rrethana natyrore” apo nga statusi politik e kulturor i tyre, si popull i rënë në robëri të gjata?

Në fund të fundit, shtrohet edhe pyetja: pse pas rënies nën sundimin romak, nuk arritën asnjëherë të fitonin pavarësinë dhe lirinë (edhe pas shpërbërjes së Perandorisë Romake) e të shndërroheshin në një faktor të përfillshëm në gadishullin, të cilin një herë e një kohë, ndonëse me formacion fisesh të paorganizuara në një shtet, e kishin populluar pothuajse sa gjerë sa gjatë? Pyetje ka edhe më shumë, ndërsa përgjigjet e plota ende mungojnë.

Mbase përgjigjja në pyetjen se kur dhe ku u formua etnosi ilir, mund të hapë një kënd më të qartë për të hulumtuar shkaqet e asaj ngecjeje në formimin kulturor. Muzafer Korkuti sjellë këtë kumt për kohën e formimit të etnosit ilir:

“…një përputhje e tillë e konkluzioneve arkeologjike me ato

linguistike e bën më bindës përfundimin se në bronzin e mesëm* duhet të kërkojmë fillimin e formimit të etnosit ilir”

(Studime ilire: 41)


Sipas periodizimit të Korkutit, periudha e bronzit të mesëm shtrihet në vitet 1800 (1700) -1500 para erës sonë. Ndërsa, formimin e mirëfilltë të etnosit ilir, Korkuti e vendos në periudhën e hershme të hekurit, pra në shekujt XII-V para erës sonë. Edhe pse kjo çështje e periodizimit nuk ka si të jetë objekt mëtejshëm i studimit tonë, na imponohet të shtrojmë një dilemë lidhur me të: a është e mundshme që ilirët, duke qenë në procesin e formimit etnik, të luanin një rol të rëndësishëm në Luftën e Trojës, e cila ndodhi në shekullin XII para erës sonë? Dhe nga ana tjetër, a është e mundshme që ata nuk i “spërkati” aspak lulëzimi kulturor i helenëve në shekullin V-IV para erës së re, pra në periudhën e lulëzimit të tragjedisë antike greke? Po të shikojmë më larg, procesi i formimit të etnosit ilir, përkon edhe në kohën kur lulëzoi shkrimi te fenikasit dhe prej tyre kaloi edhe tek helenët. Pse nuk kaloi nga helenët tek ilirët, të cilët në distancë gjeografike ishin shumë më afër me ta se sa që ishin helenët me fenikasit, mbetet një enigmë tash për tash.

“Hipoteza gjeografike” duhet të rishikohet Këtë enigmë nuk e ka shpjeguar deri sot asnjë teori,

ndonëse ka pasur mjaft përpjekje që të shpjegohet. Një prej përpjekjeve teorike është ‘teoria gjeografike’, e cila në qendër ka një autor të famshëm shqiptar, gjuhëtarin Eqrem Çabej, i cili në studimet për gjenezën e literaturës shqipe, të shkruar në vitet tridhjetë të shek. XX, ka theksuar rolin e pozitës gjeografike të Shqipërisë, si një rrethanë e

30 Milazim KRASNIQI

pavolitshme për lindjen e literaturës më herët. Çabej ka konstatuar se pozita e Shqipërisë është e tillë që ndonëse në njërën anë kufizohet me det, në brendësi ndërpritet me vargmale, të cilat kanë penguar komunikimin normal dhe elementar, kështu që kjo ka stimuluar më shumë organizimin fisnor dhe nuk ka prodhuar mundësinë e krijimit të një kulture në gjuhën shqipe.

“Prodhimi literar i një populli nuk mund të kuptohet pa

njohjen e historisë së tij, por historia shpeshherë është rezultat i të dhënave gjeografike, influenca e formimit tokësor dhe natyrës së vendit mbi jetën dhe mbi veprimet e njerëzve.”

(Çabej: 101) Pra, ai ka konstatuar se këto ndërprerje me male të

krahinave të ndryshme thjesht nuk kanë lejuar një komunikim më dinamik që do të prodhonte vlera kulturore në gjuhën e vendit, ndonëse Çabej thotë se “Shqipëria paraqet në përgjithësinë e saj një njësi gjeografike”. (Çabej: 101) Pra, ndonëse është e ndarë, e fragmentuar dhe e copëzuar, sipas Çabejt, ajo prapë paraqet përsëri një njësi gjeografike, por e cila nuk paskësh funksionuar si e tillë.

Me ndikimin e gjeografisë, konfiguracionit mbi historinë e Shqipërisë, janë marrë edhe autorë si Peter Bartli, i cili edhe konstaton:

“Peizazhin shqiptar e mbizotërojnë kryesisht malet”

(Bartl: 13)


Edhe Noel Malcolmi e përmend këtë dimension të gjeografisë si një rrethanë për vonesën e kulturës, vonesën e krijimit të shtetit dhe krijimit të kombit shqiptar. Malkolmi pohon:

“Ilirët, të cilët kishin jetuar në rrafshinat bregdetare u

romanizuan, si ata të bregdetit dalmatin, ashtu edhe ata të pjesës dërrmuese të trojeve të ish Jugosllavisë. Në kohën kur sllavët zunë të arrinin në shekullin VI, kishin mbetur vetëm grupe folësish të gjuhëve “barbare” në Ballkan, dhe të gjithë ata ndodheshin në viset malore”

(Malkolm: 35) Sidoqoftë, kjo është një teori që ka anët e veta të

logjikshme, mirëpo ka dobësi shumë serioze. Në një qasje kritike, mund të thuhet që teoria e cila pohon se pozita gjeografike ka ndikuar mbi gjithë këto aspekte të vonesave është e diskutueshme, për arsye se teoritë nuk mund të aplikohen në mënyrë selektive dhe të veçanta, por duhet të kenë një karakter më të gjerë dhe më universal. Në rastin e Shqipërisë, po të krahasohet konfiguracioni i saj gjeografik me atë të Greqisë, fqinjit të parë, del se është konfiguracion i përafërt gjeografik. Edhe Greqia në njërën anë kufizohet me dete, ndërsa pjesa tjetër është e shtrirë me ndërprerje malesh, me copëzime e fragmentime territoresh dhe madje ishujsh. Këto janë karakteristika edhe të disa vendeve të gadishullit ballkanik, Malit të Zi e Kroacisë. Pra, kjo teori, qoftë dhe vetëm me shembullin e Greqisë, nuk mund të aplikohet, sepse ky vend ka pasur një kulturë

32 Milazim KRASNIQI

të lashtë antike, e pakta po të merret si vijë ndarëse periudha e këngëve homerike, prej shekullit VIII p.e.s. Kultura antike greke, jo vetëm me këngët homerike, po edhe me tragjedinë, me filozofinë, me poezinë lirike, me lojërat olimpike, me libraritë e shumta e të famshme në Athinën antike dhe me shumë vlera të tjera kulturore, konsiderohet si njëra nga shtyllat e mbarë qytetërimit perëndimor, por edhe më gjerë. Prandaj, teoria që e identifikon konfiguracionin gjeografik si shkak të vonesave të mëdha kulturore në rastin e ilirëve e shqiptarëve, duhet të merret me rezervë.

Në fakt, teorinë gjeografike e bën problematike edhe një rrethanë tjetër. Ilirët kanë jetuar në rrafshina të mëdha, duke përfshirë hapësirat e Sllovenisë së sotme, Panonisë së sotme, Vojvodinës e Serbisë së sotme, të cilat janë fusha të gjera dhe të lagura nga lumenj të mëdhenj siç janë Danubi, Sava, Drava etj. Edhe pse kanë jetuar në këto hapësira të mëdha, pa ndërprerje malesh fare, me aq sa dihet deri sot, ata prapëseprapë nuk kanë arritur që të krijojnë ndonjë kulturë shkrimore në gjuhën e tyre. Dhe kjo tregon se duhet të kemi përherë një qasje kritike ndaj teorive të tilla, të cilat sigurisht në të ardhmen do të begatohen me qasje të tjera.

Faktorët natyrorë kanë njëfarë ndikimi edhe në lindjen e kulturave dhe formacioneve shoqërore, por ky rol mund të jetë pak më i kufizuar, se sa të gjeneralizohet si një teori në vete, prandaj në këtë kuptim duhet të gjejmë edhe faktorë të tjerë, të cilët mund të na shpjegojnë pse historia kulturore e ilirëve dhe e shqiptarëve pas tyre, është kaq e vonuar dhe mjaft


atipike në krahasim me popujt fqinj, veçmas me grekët. Nuk duhet të shmanget nga vëmendja që ilirët dhe shqiptarët e sotëm janë kufizuar me dy popuj, të cilët kanë vënë njërën nga shtyllat e qytetërimit evropian, nga grekët në pjesën lindore dhe nga romakët në pjesën perëndimore. Kjo fqinjësi direkte me grekët dhe me romakët, çuditërisht nuk ka prodhuar një provokim mendor, intelektual e kulturor ndër ilirët, së paku nga ajo që ne dimë deri më sot. Deri në ditët tona nuk janë gjetur shkrime në gjuhën e popullit ilir, (pasardhësve të tyre arbër, epirot, maqedonas) kështu që mbetet një enigmë se si është e mundur që popujt që jetojnë në një fqinjësi direkte dhe që në fakt shkëmbejnë njëri me tjetrin, nuk provokohen nga njëri tjetri kulturalisht. Në rastin e popujve të Lindjes, te sumerët, babilonasit, hititët, egjiptasit, fenikasit, ka ndodhur proces i kundërt me këtë. Edhe pse edhe ata kanë pasur konflikte dhe e kanë pushtuar njëri-tjetrin, ata kanë marrë kulturën dhe më pas e kanë zhvilluar e begatuar, i kanë dhënë dimensione të reja, kështu që ndonëse një popull është pushtuar, kultura përsëri është zhvilluar. Pra janë ndikuar prej këtyre afeksioneve kulturore. Megjithatë, në këtë kontekst duhet të mbajmë në vëmendje atë që ka thënë historiani antik, Herodoti, sepse mund të ndodhë që një ditë të zbulohet ajo që ai pati thënë:

“Pellazgët kanë qenë të parët që i morën shkronjat prej

fenikasëve dhe prej pellazgëve i morën grekët, aty nga fillimi i shekullit XVI p.e.s.”

(Kotini: 130)

34 Milazim KRASNIQI

Sipas kësaj të dhëne, rezulton se pellazgët e kanë

njohur shkrimin, e kanë marrë prej fenikasve, dhe ua kanë dhënë grekëve. Fatkeqësia është se këto shkrime për të cilat flet Herodoti, nuk janë zbuluar ende. Por, hipotetikisht mund të ndodh ajo që ka ndodhur me shkrimet sumere, që janë zbuluar në gjysmën e parë të shek. XX, ndërsa deri në atë kohë nuk ka ditur askush për to. Pra, ndonjë ditë mund të ndodh që të zbulohet ndonjë qytet antik pellazg me krejt arsenalin kulturor e shkrimor në gjuhën pellazge. Por, shkencërisht nuk mund të vërtetohet pa ndodhur një gjë e tillë. Po ashtu ende zhvillohen diskutime lidhur me raportet ndërmjet pellazgjishtes e ilirishtes, sigurisht për shkak të mungesës së teksteve të shkruara, të cilat do të ndriçonin ato raporte më mirë se sa të gjitha hamendësimet e botës. Indikative në këtë mes është që Herodoti përmend pellazgët, por jo ilirët. Ndërsa tek autorë të mëvonshëm përmenden dendur ilirët, por jo edhe pellazgët. Këtë ndryshim ende nuk e ka gjurmuar askush deri në pikën sa të ndriçohet se a janë ilirët pasardhës të pellazgëve, zëvendësues të tyre në skenën e historisë, apo etnos i ri, që i ka dominuar pellazgët, (fjala vjen si babilonasit, sumerët) duke i fshirë nga memoria historike. Pra, kjo pjesë e antikës pellazge dhe ilire, ose pellazgo-ilire, mbetet e paqartë. Nga Herodoti, e qartë është vetëm që grekët dhe pellazgët nuk kanë qenë i njëjti popull, gjë që e kanë thënë disa autorë të kohëve tona.


Në Mesjetë dalin indikacione për shkrimin e shqipes, ndonëse tekste të shkruara shqip të asaj kohe, deri sot nuk janë gjetur. Fjala vjen, Brokardi, Guilelmus Adae, duke qenë një udhëpërshkrues për viset mesdhetare në shekullin XIV dhe ka shkruar:

“megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme

nga ajo e latinëve, ata përdorin shkronjat latine në të gjithë librat e tyre.”

(Skendi: 111) Fatkeqësisht, as ky fond librash për të cilin flet

Brokardi deri më sot nuk është zbuluar. Hipoteza e institucioneve - me më shumë përparësi Një nga arsyet e mungesës së shkrimeve në gjuhën e

ilirëve dhe të shqiptarëve deri në shekullin XVI, më shumë sesa faktorit gjeografik, i atribuohet mungesës së institucioneve kulturore, fetare e administrative të ilirëve dhe pasardhësve të tyre, shqiptarëve. Mungesa e institucioneve të shtetit në këtë rast ka qenë e tillë që nuk ka pasur një lloj adrese prej të cilës do të fillonte stimulimi dhe motivimi i fillimit të shkrimit dhe kjo është një nga arsyet e mungesave të mëdha të shkrimit në gjuhën tonë. Institucionet e atyre periudhave kanë mundur të jenë ose shtetërore ose fetare. Po të evokojmë shembullin e Greqisë antike, sipas autorit Jorge Livraga, rezulton që tragjedia antike greke ka lindur më shumë prej ritualeve fetare që janë zhvilluar në tempujt fetarë

36 Milazim KRASNIQI

të Greqisë antike dhe më vonë është bërë pjesë e politikave kulturore të institucioneve shtetërore, veçmas në periudhën e Perikleut. Në periudhën e Perikleut, shteti e ka marrë nën mbrojtje dhe ka stimuluar teatrin, tragjedinë, por në krye të herës, këto kanë lindur në njëfarë ndërveprimi të ritualeve fetare në tempullin e Eleuzinës, tempullit kryesor të politeizmit grek:

“Thënë më saktë, teatri grek, i cili lulëzimin e vet e pati në

shekullin V para Kr., u zhvillua nga misteret në Eleuzinë, e cila ishte edhe gjeografikisht e edhe kulturalisht afër Athinës”

(Livraga: 8) Në mungesë të institucioneve shtetërore e fetare që

do të prodhonin kulturë të shkruar, modeli kryesor i organizimit të ilirëve ka qenë organizimi fisnor. Bile, modeli fisnor i organizimit ka qenë edhe në Mesjetë dhe në periudhën e sundimit osman, për çka Bartli pohon:

“Shoqëria fisnore jetonte sipas ligjeve të veta. Bashkëjetesa

rregullohej përmjet normave të një kodi të pashkruar dokësor, i cili te fiset e ndryshme nuk ishte doemos i njësuar, porse kishte gjithsesi një themel të përbashkët.

(Bartl: 56) Meqë organizimi fisnor është organizim parashtetëror,

jashtështetëror, (antishtetëror në esencë), si i tillë është formacion i vogël dhe nuk akumulon potenciale të mjaftueshme për prodhim të mirëfilltë e dinamik kulturor, veçmas në formë të shkruar. Edhe sot fiset


primitive të cilat jetojnë në Ande, Amazonë apo Afrikë, me të cilat antropologët merren shumë, kanë formacione që nuk prodhojnë kulturë të shkrimit. Ato prodhojnë rituale, kulturë gojore, por jo kulturë të shkrimit.

Po të krahasohet organizimi ilir me organizimin grek, i cili ka qenë në modelin e qytetit shtet, ose edhe me organizimin e shtetit romak, i cili ka qenë një shtet i qendërzuar, me formë perandorake të sundimit në pjesën më të madhe të ekzistimit të vet, organizimi fisnor i ilirëve ka qenë me defekt serioz në mënyrën e organizimit të vet. Pra, nuk është aplikuar as modeli i polisit grek, as ai i një shteti të qendërzuar, por një organizim fisnor, i decentralizuar, i rivalizuar ndërmjet vete, që ka prodhuar pak a shumë modele të tjera të jetës kulturore dhe sociale, sesa ato që janë karakteristike tek grekët dhe romakët. Kjo formë e organizimit fisnor, pa e arritur shkallën e një organizimi mirëfilli institucional e shtetëror, e ka vulosur edhe epilogun e konflikteve shumëshekullore të ilirëve me popujt përreth ose fqinjët e tyre, ndërsa Romanizimi qëndron në qendër të këtij fragmentimi fisnor e dobësimi etnik dhe kulturor.

Ilirët e paromanizuar kanë ngelur pa institucione dhe pa ndonjëfarë identiteti kulturor ose shoqëror që do të tregonte se çfarë ata ishin. Në kushte të atilla, shkrimi në gjuhën e tyre ka qenë mision i pamundur, sepse ata iu nënshtruan procesit të Romanizimit dhe një pjesë e madhe e tyre edhe u romanizuan.

Për ta kuptuar më mirë se çfarë pasojash të rënda solli pushtimi romak dhe veçmas Romanizimi, duhet të

38 Milazim KRASNIQI

evokohet se cila ishte gjendja demografike, fetare, sociale dhe ekonomike e ilirëve para pushtimit romak, në të njëjtat hapësira gjeografike? Edhe pse ende nuk patën krijuar institucione mirëfilli shtetërore, që do ta bënin kapërcimin vendimtar nga organizimi fisnor tek ai shtetëror, ilirët në periudhën para pushtimit romak, ishin në një proces të kompaktësimit demografik, të zhvillimit ekonomik e kulturor dhe të formimit të një shteti me parashenjë të fuqishme etnike.


ILIRIA (DHE JETA E SAJ E HIESHME) PARA PUSHTIMIT ROMAK

Historia e komunikimit me anën e mediave publike

ndër ilirë është histori e paradokseve. Ndonëse të sunduar, ilirët kanë jetuar në shtetin, i cili, me aq sa dihet deri sot, për herë të parë ka përdorur një formë komunikimi publik, të quajtur Acta Diurna. Kjo formë e komunikimit publik, në të cilën publikoheshin dekretet dhe aktet e ndryshme në një mur të bardhë, u zbatua në Romë në vitin 59 p.e.s., pra në kohën kur Iliria ishte e zhytur thellë në sundimin romak dhe shumë e ekspozuar në procesin e Romanizimit. Pra, të jesh pjesë formale e historisë së shtetit ku ndodh një zhvillim i rëndësishëm kulturor si ai i fillimit të komunikimit medial me Acta Diurnën dhe në të njëjtën kohë të jesh i ekspozuar ndaj asimilimit kulturor e etnik dhe pa mundur të zhvillosh kulturën në gjuhën tënde, është një fatkeqësi kulturore. Në vend se të vileshin frytet e zhvillimit kulturor e shoqëror të shtetit romak, ilirët po vilnin pasojat e arrogancës së atij shteti, i cili i kishte futur në një proces të asimilimit kulturor e etnik, duke i shndërruar nga “barbarë” në romakë e duke hapur mundësinë e asimilimit të tyre maksimal.

Faktikisht, ky proces asimilimi filloi që nga kontaktet e para ilire-romake në truallin e Ilirisë, kur Roma filloi t’i zbatonte taktikat e ndikimit dhe të ndërhyrjes në Iliri, në kuadër të synimeve të saj për zgjerimin e shtetit në drejtim të Lindjes. Iliria ishte pengesa e parë e Romës përballë planeve të saj për ekspansion drejt Lindjes. Por,

40 Milazim KRASNIQI

thellimi më tragjik i procesit të Romanizimit u bë në kohën e shndërrimit të Romës në perandori, që nga Augusti, i cili shtypi kryengritjen e madhe ilire të viteve 6-9 të erës sonë me çka edhe u shkatërrua rezistenca ilire ndaj pushtimit dhe sundimit romak. Në gjysmën e parë të shekullit të parë të erës sonë, procesi i Romanizimit ishte më i ngadaltë, por nga fundi i tij, në vitet 98-119, pra në kohën e Trajanit, Romanizimi u intensifikua. Kjo ndodhi edhe për shkak të përfshirjes së të rinjve ilirë në radhët e ushtrisë në sfondin e luftërave me Dakasit. Prej asaj kohe e deri në vitin 476, kur Perandoria Romake praktikisht pushoi së ekzistuari, Ilirët gradualisht dhe në mënyrë të pakthyeshme u bluan demografikisht dhe kulturalisht në mokrën gjigande të shtetit romak dhe të kulturës romake.

Sa ishte Iliria pararomake një shtet i mirëfilltë Lidhur me ekzistimin ose jo të një shteti ilir ose të

disa entiteteve me element shtetësie, para se të zhbëheshin nga pushtimi romak, janë zhvilluar e zhvillohen diskutime ende ndër historianë. Për këtë rast na duket se studimi më kompetent është ai i Selim Islamit, në të cilin është paraqitur një rrugë e gjatë e formimit dhe e ekzistimit të shtetit ilir. Pasi i diskuton tezat e disa historianëve lidhur me këtë çështje, Selim Islami konkludon se shteti ilir ka ekzistuar dhe ka një histori të gjatë e dramatike, që nga shfaqja e hershme në skenën e historisë të gadishullit e deri në rënien fatale të tij. Ky autor konkludon:


“Të gjitha të dhënat na çojnë te mendimi se procesi i lindjes

dhe formimit të shtetit ilir kryhet gjatë gjysmës së parë të shekullit IV. Në kushtet e Ilirisë ky proces ecën paralel dhe përkon me zhvillimin e jetës qytetare, madje kryhet mbi këtë bazë.

(Studime ilire I: 57) Prof. Islami ndjek kronologjinë e ngjarjeve, duke u

mbështetur në të dhënat e pakta të autorëve antikë, Herodotit, Polienit, Justinit e sidomos Tukididit, duke përmendur sundimin e Bardhylit, pasardhësve të tij, Grabos, Pleurias, Klitit, Monunit e Mytilit, duke pohuar se ishte fjala për një dinasti ilire. Pastaj paraqet ngjarjet me Agronin, Skerdilaidin, Teutën e deri te humbja fatale e Gentit. Selim Islami përfundon se në periudhën e fundit të ekzistimit të vet, shteti ilir kishte marrë tiparet e një shteti të mirëfilltë:

“Në sfondin e kësaj përgatitje të ethshme për ndeshjen

vendimtare me Romën, na shfaqen tiparet e shtetit ilir siç nuk e kemi njohur kurrë më parë. E mbështetur në ekonominë skllavopronare të qyteteve, mbretëria e Gentit na paraqitet me tipare të qarta të një monarkie të tipit helenistik”

(Studime ilire: 71) Është e logjikshme të mendohet se pas disfatës fatale

të Gentit, filloi procesi i deilirizimit të asaj hapësire dhe procesi i thelluar i Romanizimit të saj, që pati implikime afatgjata për ilirët dhe Ilirinë.

42 Milazim KRASNIQI

Për çështjen e Romanizimit ka mendime të ndryshme. Sipas dijetarit Skender Anamalit, i cili faktikisht e mohon të ketë ndodhur Romanizimi i popullsisë ilire, kontaktet e para romako-ilire janë të shekullit III para erës sonë:

“Kontaktet e para të romakëve me ilirët e Jugut i përkasin

gjysmës së dytë të shekullit III p. e. sonë, kohës kur Roma filloi luftërat për pushtimin e Ilirisë. Tri luftërat iliro-romake u dhanë mundësi romakëve të njohin më afër gjeografinë e Ilirisë së Jugut, burimet ekonomike, rendin shoqëror dhe kulturën materiale e shpirtërore të banorëve të saj.”

(Studime ilire: 26) Pra, Skender Anamali, si edhe Zef Mirdita, e

minimizojnë Romanizimin e ilirëve, duke e paraqitur vetëm në dritën e të dhënave arkeologjike, pra duke e vështruar vetëm nga aspekti i shpërndarjes eventuale të kulturës materiale romake në viset ilire. Sipas këtij shpjegimi, atje ku nuk janë gjetur materiale arkeologjike që janë produkt i kulturës materiale e shpirtërore romake, nuk paskësh arritur Romanizimi i popullsisë! Por, kjo qasje ka një mungesë themelore: nuk jep përgjigje se nga u tretë gjithë ajo popullsi dhe gjithë ato vendbanime urbane ilire, pse ndodhi ai zvogëlim marramendës demografik, i cili popullsitë ilire i reduktoi në një “zonë relikte”, sikundër e quan historiani gjerman Peter Bartli zonën ku mezi mbijetoi popullsia ilire përkatësisht albanofone.


Vetë Anamali në po të njëjtin studim ku e mohon Romanizimin e popullsisë ilire, pohon:

“Iliria e Jugut nuk ndryshonte shumë nga fqinjët lindorë e

jugorë, si nga zhvillimi ekonomik e kulturor, ashtu nga organizimi politik. Karakteristike për këtë kohë është, sidomos, një jetë e gjallë urbane, e cila kishte përfshirë thuajse të gjitha krahinat ilire të jugut. Autorët grekë e romakë, që përshkruajnë ngjarjet e kohës së invazionit romak dhe të tjerëve, pas tyre, përmendin emrat e një tok qytetesh ilire”

(Studime ilire II: 25-26) E drejta, ata i përmendin, por fundin e sundimit

romak, ato qytete dhe ajo jetë e gjallë urbane me parashenjë ilire, nuk ka ekzistuar më.

Kulmi i shkatërrimeve të qyteteve ilire ka ndodhur me pushtimin që bëri Paul Emili në Maqedoni dhe Anici në Iliri dhe Epir, me ç’rast u bënë rrafsh me tokë shtatëdhjetë e tetë qytete! Prandaj, nuk mund të thuhet se Romanizimi nuk ka ndodhur dhe se shkatërrimi i jetës urbane dhe përgjithësisht i kulturës materiale e shpirtërore ilire nuk është ekzekutuar nga romakët! Po të mos kishte ndodhur asimilimi i ilirëve në romakë dhe po të mos kishte ndodhur shkatërrimi i qyteteve ilire dhe i jetës urbane ilire, ajo jetë e tyre do të shfaqej më qartë, e jo si e shpërbërë.

Studiuesi i njohur nga Sarajeva, Alojz Benaci, ka konkluduar me të drejtë se pushtimi romak e ndërpreu procesin e kompaktësimit të ilirëve në një formacion shtetëror unik:

44 Milazim KRASNIQI

“Gjithsesi, duket qartë se ilirët përbënin një tërësi etnike pa kohezion të madh. Pushtimi romak e ndërpreu procesin e një bashkimi normal dhe i dha fund përfundimisht formimit të një bashkësie kompakte ilire”

(Studime ilire: 92-93) Pra, përfshirja e dhunshme e ilirëve brenda shtetit

romak, e filluar pas disfatës së ilirëve në luftën e parë ilire-romake të viteve 229-228, e thelluar pas luftës së dytë ilire-romake të viteve 219-218, e finalizuar fatalisht pas luftës së tretë ilire-romake të vitit 163, shkatërroi të gjitha mundësitë e konsolidimit të një shteti unik ilir. Në të vërtetë, sundimi i gjatë romak solli shkatërrime të mëdha dhe sistematike në territoret ilire.

Përshkrimi i Ilirisë nga Pseudo-Skymni Në veprën “Përshkrimi i botës” të autorit Pseudo-

Skymni paraqitet një pamje e Ilirisë në shekujt V-IV para erës sonë, në periudhën para se ajo të binte nën sundimin romak. Nga këto përshkrime mund të formësohet një ide bukur e qartë lidhur me gjeografinë dhe botën ilire para sundimit romak. Pseudo-Skymni na njofton:

Thonë se rreth detit Adriatik Banon një shumicë e madhe barbarësh Pothuajse një milion e pesëqindmijë banorë Dhe kanë një tokë shumë të mirë dhe pjellore Se aty, si thonë, edhe bagëtia pjellin binjakë Era që kalon mbi detin e Pontit


Ndryshohet mbi tokën e tyre, ndonëse janë afër. …….. Pastaj vjen Iliria, një tokë e gjatë me shumë popuj brenda. Thonë se popullsia e saj është shumë e madhe, Nga këta popuj disa banojnë në viset e brendëshme, Duke lëruar tokën, Disa të tjerë anës detit Adriatik. Një palë nga këta u binden pushtetit të basilejve, Disa të tjerë monarkëve, Dhe një palë vetësundohen. Thonë se këta i nderojnë shumë perënditë, se janë shumë të drejtë e mikpritës, Se e duan jetën shoqërore Dhe janë të shtënë pas një jete shumë të hieshme.

(Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë: 72-73) Disa nga vlerat e atdheut dhe të jetës së ilirëve që

thekson Pseudo-Skymni, shihet se kanë qenë: popullsia e shumtë, format e organizuara të sundimit, ose të një vetësundimi tradicional, jeta e organizuar fetare, vlerat morale (mikpritja dhe jeta e hijshme), toka pjellore, begatia, kultivimi i bujqësisë, klima e butë, etj. Në bazë të këtyre njoftimeve, bëhet shumë e qartë se ilirët kanë pasur një jetë të organizuar fetare, shoqërore, kulturore e shtetërore të veten, e cila sublimohet më shprehjen se ata ishin “të shtënë pas një jete shumë të hieshme”. Fakti që ata e lëronin tokën, do të thotë se ata ishin bujq e vendalinj e jo barinj e shtegtarë. Ata ishin të ngulitur në tokat e veta dhe kishin ndërtuar një sistem jete sociale, ekonomike e fetare të rregulluar. Kjo jetë e tyre u rrënua

46 Milazim KRASNIQI

nga pushtimi romak dhe nga pasojat që solli ai sundim në shpërbërjen e organizimit autentik të ilirëve.

Çka dëshmon Aristoteli për begatitë e Ilirisë Nga disa përshkrime të filozofit të madh të antikës,

Aristotelit, po ashtu mund të formësohen disa përfytyrime lidhur me jetën në mirëqenie e begati të ilirëve në shekullin IV para erës sonë, deri sa ata nuk kishin rënë nën sundimin romak:

“Thonë se tek ilirët e quajtur taulantë, bëjnë verë nga

mjalti, pasi i shtrydhin hojet, (mjaltit) i hedhin ujë dhe e ziejnë në kazan gjersa të mbetet gjysma. Këtë e hedhin ndër enë prej balte dhe e lënë gjersa të mbetet gjysma, pastaj lëngun e shtien ndër enë prej druri.

(Ilirët dhe Iliria: 41) Ndërsa për pasurinë e paionëve Aristoteli shprehet

kështu: “Flitet se toka në Paioni është aq e pasur me ar, sa shumë

vetë kanë gjetur copa ar më të rënda se një mna. Thonë se janë gjetur edhe i janë dërguar mbretit të atjeshëm dy copë, njëra e rëndë 3 mna dhe tjetra 5 mna. “

(Po aty:41)


Për pasuritë e tokave ilire Aristoteli sjellë edhe këso të dhënash:

“Në Apolloni, që ndodhet pranë krahinës së taulantëve,

thonë se del asfalt dhe pisë me currila që shpërthejnë nga toka, këtu ai del më i zi dhe më i dendur se i Maqedonisë dhe banorët thonë se jo larg këtij vendi është një zjarr, që qëndron i ndezur vazhdimisht dhe në një sipërfaqe fare të ngushtë, aq sa përfshinë një pentaklinë (afërsisht 10 metra katror)

(Po aty: 42) Megjithatë, të dhënat më të rëndësishme lidhur me

fuqinë e ilirëve para fillimit të luftërave rraskapitëse shkatërruese me romakët, gjenden te Polibi, i cili edhe e ka përshkruar fillimin e këtij konflikti tragjik për ilirët, sepse vetë e pohon që koha të cilën ai e trajton “është e njëjta kohë kur romakët kaluan për herë të parë në Iliri dhe në këtë pjesë të Evropës.”

Shkaqet e luftës ilire-romake sipas Polibit dhe plaçkitja sipas Livit Lidhur me shkaqet e luftës së parë ilire-romake Polibi

sjellë këto njoftime: “Ata vendosën ta bëjnë këtë fushatë për këto shkaqe:

Agroni, mbreti i ilirëve dhe i biri Pleuratit, kishte një fuqi detare dhe tokësore shumë më të madhe nga ajo që kishin pasur mbretërit e mëparshëm të Ilirisë. Pasi Demetri, i ati i Filipit (mbretër të Maqedonisë) ia mbushi mendjen me anë të

48 Milazim KRASNIQI

hollash, Agroni i premtoi se do të ndihmonte medionasit, që mbaheshin të rrethuar nga etolët…”

(Po aty: 44) Polibi pastaj pohon se pas fitores kundër etolëve,

Agroni u dha pas pijes dhe vdiq, ndërsa punët e shtetit i mori e shoqja, Teuta, e cila “me mendjen prej gruaje”, sikundër thotë Polibi, lejoi sulmet pirate ndaj anijeve romake, pastaj vrau dy të deleguarit e Romës tek ajo, Gain dhe Leuk Koronganin, gjë që shërbeu si pretekst i ri për një ekspeditë kundër saj. Pas fitores së ushtarakëve romakë, Gnej Fulvit dhe Aul Postumit, Teuta u detyrua të pranonte humbjen me kushtet që kishte përcaktuar fituesi:

“T’u garantonte romakëve tributin që kishin kërkuar, të

hiqej nga gjithë Iliria, duke mbajtur vetëm disa vende dhe gjë që kishte rëndësi të veçantë për helenët – të mos lundronte paskëtaj përskaj Lisit, me më shumë se dy anije, po edhe këto të ishin të paarmatosura”

(Po aty: 48-49) Pas këtij vasaliteti poshtërues, fillon tatëpjeta e Ilirisë,

e cila nuk do të ndalej kurrë, deri në shkatërrimin e saj, pas disfatës së Gentit. Disfata e mbretit Gent ishte më e rënda, sepse ajo u shoqërua me shkatërrimin e shtatëdhjetë e tetë qyteteve dhe me plaçkitjen masive të pasurisë së ilirëve.

Historiani më i rëndësishëm i Romës, Tit Livi, në veprën e tij monumentale, “Ab urbe condita” (Nga


themelimi i Romës) e paraqet kështu plaçkitjen e Ilirisë, pas fitores së Anicit dhe të Paul Emilit mbi Perseun e Maqedonëve dhe mbi Gentin e Ilirëve. Meqë Livi edhe vetë habitej me sasitë e mëdha të pasurisë së plaçkitur, për të mos u dukur se po e ekzagjeronte tregimin, pohon se shënimet i kishte huazuar nga një autor i quajtur Antia. Pra, ajo ishte një plaçkitje aq marramendëse që i ishte bërë Ilirisë nga pushtuesi romak, sa që përmasat e asaj plaçkitjeje, po e çudisnin edhe historianin më të rëndësishëm të Romës. Ja fjalët e tij:

“Akoma nuk ishte çdukur, jo vetëm nga shpirti po edhe

nga sytë e popullit romak kujtimi i triumfit për fitoret gjatë luftës kundër Maqedonisë, kur Anici gjatë festave kuirinale e bëri triumfin mbi Gentin e ilirët. (…) Në pak ditë ai shtroi fisin ilir, trim në tokë e det, që mbështetej në vendet e veta dhe në fortifikimet, kishte zënë rob jo vetëm mbretin po edhe gjithë familjen mbretërore. Në triumf kishte me vete flamuj ushtarakë, plaçkë tjetër dhe orenditë e mbretit, solli njëzet e shtatë ponde ari, njëmbëdhjetë ponde argjendi, trembëdhjetë mijë denarë dhe njëqind e njëzet mijë copë monedha ilire prej argjendi. Përpara karrocës së Anicit u suall mbreti Gent bashkë me të shoqen e me fëmijë, me të vëllanë Karavantin e me disa nga paria ilire. Prej plaçkës së luftës iu dha secilit ushtar nga dyzet e pesë denarë, dy herë aq çdo centurioni dhe tre herë aq çdo kalori. Aleatëve të emrit latin u dha shumën që u kishte dhënë qytetarëve, kurse detarëve të flotës së aleatëve u dha aq sa ushtarëve.”

(Ilirët dhe Iliria… : 134)

50 Milazim KRASNIQI

Pas këtyre disfatave tragjike që shtrihen në tre shekuj, të mbyllura me një plaçkitje spektakulare dhe një rrënim të tmerrshëm të mbi shtatëdhjetë e tetë qyteteve ilire të Ilirisë së Jugut dhe Epirit, pati edhe një përpjekje të fundit kundër Romës, kësaj here në Ilirinë e Veriut, në vitet 6-9 të erës së re. Kryengritja e madhe ilire e viteve 6-9 në erën e re, u shtyp dhe pas shtypjes së saj, praktikisht ra perdja mbi tragjedinë e madhe ilire, të cilët kurrë më nuk do të arrinin të ngriheshin e të konsolidoheshin si një entitet shtetëror më vete. Fati u ishte rezervuar që të vuanin nën sundime të huaja dhe pas shekujsh nënshtrimi e margjinalizimi, të preknin pothuajse cepin e zhdukjes nga historia. Është e qartë se në këtë dramë të madhe të tyre, fillimisht Romanizimi zuri të gllabëronte shumicën e energjive të ilirëve dhe i vuri në shërbim të Romës, duke e shkatërruar Ilirinë jo vetëm demografikisht, po edhe ekonomikisht dhe kulturalisht. Prandaj, edhe zhvillimet e rëndësishme kulturore si mediumi i parë “Acta Diurna populi Romani”, nuk ka pasur ndonjë ndikim mbi emancipimin ose identitetin ilir, përveç mbi ata që ishin të romanizuar dhe që si të romanizuar ishin larguar nga identiteti ilir. Pra, edhe pse një pjesë e madhe e ilirëve ishin bërë pjesëtarë të shtetit të parë në botë që aplikoi komunikimin publik, (me anën e pushtimit), ata nuk kishin favore prej këtij zhvillimi kulturor romak. Kjo formë komunikimi u aplikua vetëm në Romë dhe vetëm për romakët e jo edhe për “barbarët” ilirë, jeta e ‘hieshme’ e të cilëve ishte varrosur nga pushtimi i Romës. Rrjedhimisht, medie si acta diurna dhe institucione si koloseumi i famshëm romak, nuk ishin në dispozicion të


ilirëve të nënshtruar. Ilirët mund të ishin vetëm objekt i tyre. Jehonat e tyre si informata të ardhura nga ilirët e asimiluar edhe mund të kenë mbërritur në viset ilire, por topitja që kishte imponuar sundimi i hekurt romak, me anën e ekskomunikimit të “barbarëve”, nuk ka lejuar që të kishin ndonjë efekt kulturor mbi ta. Ata ishin të dënuar ose të asimiloheshin në romakë, përmes Romanizimit, ose të mbesnin “barbarë”, pa asnjë mundësi të kultivimit të kulturës së tyre autentike. Edhe konsumimi i informatave nga Acta Diurna, ose frekuentimi si publik i institucionit si koleseumi romak, ishin të kushtëzuara nga statusi qytetar.

Koloseumi si simbol i fuqisë së pushtuesit romak Koloseumi romak ka qenë një nga objektet më

grandioze të ngritura në historinë e njerëzimit, për ç’arsye në vitin 2007 edhe është shpallur ndër shtatë mrekullitë e botës. Koloseumi romak akomodonte gjatë një spektakli deri në 50.000 vizitorë ulur, ndërsa edhe 10.00 të tjerë mund të qëndronin në këmbë. Garat dhe luftimet që zhvilloheshin në koloseum ishin nga më të ndryshmet, luftime gladiatorësh mes tyre, luftimi i tyre me bishat, garat me karroca e deri te demonstrimi i luftërave me anije, në arenën e koloseumit, e cila në ato raste mbushej me ujë.

Meqë fama e koloseumit ka përfshirë gjithë perandorinë romake, mbetet që të hulumtohet se cili ka qenë ndikimi i tij në botën ilire, që ishte e sunduar nga romakët edhe në periudhën e sundimit të Vespasianit,

52 Milazim KRASNIQI

kur filloi ndërtimi i këtij objekti gjigant. Meqë ilirët trajtoheshin si barbarë, pa të drejtë qytetarie, (përveç atyre qe e fitonin statusin e qytetarit, civitas), ndikimi i institucionit të koloseumit do të ketë qenë më i zbehtë në masat e gjera të popullsisë ilire në periudhën para Romanizimit. Por, ata ilirë që janë romanizuar dhe e kanë fituar statusin e qytetarëve romakë, me siguri kanë sjellë në Iliri kumte lidhur me famën dhe funksionin e koloseumit. Lidhur me këtë çështje mbetet që të hulumtohet në të ardhmen, për të kuptuar ndikimin eventual të këtij segmenti zulmëmadh e agresiv të kulturës antike romake mbi kulturën e edhe komunikimin ndër ilirët e sunduar. Ndoshta më shumë nga aspekti i përdorimit të tij si mjet ekskomunikimi “të barbarëve” ilirë, që nuk pranonin të romanizoheshin, se sa për kulturimin e tyre.

Paraja si mjet komunikimi nën sundimin romak Sipas historianit të njohur, Mishkinit, në Romë janë

përdorur disa lloje parash, në kohë të ndryshme dhe me vlera të ndryshme. Kjo është tabela e sjellë nga Mishkini, e llojeve të parasë që janë përdorur në shtetin romak:

1. Deri në vitin 268 p.e.s. As libralis Semis Triens Quadrans Sextans Uncia


Nga 268 deri -127 p.e.s. As trientalis Sestertius Quinarius Denarius Nga 217 p.e.s. As uncialis Sestertius Denarius Monedhat e arit të Perandorisë Romake Nummus auereus Aureus Avgust Aureus Mark Aurelie Aureus Karakale Monedhat e Perandorisë së vonë Follis

(Mishkin: 568) Cili ka qenë ndikimi ndër ilirët e sunduar, por të

paromanizuar i parasë si mjet këmbimi e komunikimi, mbetet të studiohet në të ardhmen.

Meqë numri i ushtarëve ilirë në radhët e ushtrisë romake ka qenë bukur i madh, atëherë është e mundshme që në njëfarë mase të ketë pasur qarkullim të parasë, në pjesën e romanizuar të ilirëve. Ndërsa, pjesa e paromanizuar, e cila ka jetuar në vendbanime rurale

54 Milazim KRASNIQI

dhe gjithnjë e më shumë e tkurrur në zona malore, sigurisht që nuk e ka përjetuar ndikimin e parasë romake. Kjo rrethanë do të ketë ndikuar edhe në ngecjen e saj të mëtejshme ekonomike e kulturore, sepse mospërdorimi i parasë ka shkaktuar mungesë stimulimi të prodhimit e të këmbimit, mungesë mirëqenieje dhe mungesë të dinamizmit social e ekonomik.

“Fshati institucionalizoi të gjitha funksionet njerëzore në

forma me intensitet të ulët. Në këtë mënyrë të gjithë mund të kryenin më shumë funksione. Pjesëmarrja ishte e lartë dhe organizimi i ulët: kjo është formula që garanton stabilitet në çdo lloj organizimi” (McLuhan: 113)

Meqë popullsia ilire e paromanizuar ka jetuar me

shumicë në zona rurale, ajo e ka pasur vetëm mundësinë e “pjesëmarrjes së lartë dhe të organizimit të ulët”, që është karakteristikë e mosndarjes së punës dhe e dinamikës së ulët sociale, ekonomike e kulturore. Mund të jetë që pikërisht kjo formë e organizimit të ulët edhe i ka shpëtuar ato kontingjente të pakta ilirësh nga Romanizimi, por kjo duhet të hulumtohet më tej. Ajo që shihet më qartë është se mungesa e qarkullimit të parasë ndër popullsinë ilire të paromanizuar, ka shkaktuar ekskomunikim dhe varfëri të skajshme.


Pasojat kulturore dhe demografike të sundimit romak Cilat ishin pasojat kulturore dhe shoqërore të këtij

sundimi të gjatë romak? E para, me këto luftëra dhe me këtë sundim shkatërrohen edhe ato institucione fisnore, parashtetërore e shtetërore të ilirëve, kështu që ata nuk kanë më në funksion institucione të vetat nëpërmjet të cilave do të mund të kultivonin kulturën dhe identitetin e tyre, qoftë kulturor apo etnik. Me këto pushtime ndodh edhe humbja e rëndësisë ushtarake e edhe kulturore të qyteteve si Rizoni dhe Shkodra dhe të dhjetëra qyteteve të Ilirisë së Jugut dhe të Epirit, që i shkatërroi përfundimisht fushata e Paul Emilit dhe e Anicit. Pra, shkatërrimet më fatale erdhën pas humbjes së Gentit, sepse pushtuesi romak shkatërroi dhe plaçkiti qytetet kryesore ilire e epirote.

Çfarë ndodh me popujt kur e humbin rëndësinë qytetet e tyre? Ata ekskomunikohen, duke u ruralizuar, ashtu që kultura elitare apo kultura në përgjithësi nuk zhvillohet. Koncepti themelor i kulturës elitare zhvillohet në qytete, si ndërkomunikim intensiv, ndërsa kur qytetet zhbëhen, kultura nuk mund të zhvillohet.

Pasoja e dytë dhe më e dëmshme e sundimit romak ka qenë procesi i Romanizimit dhe integrimi në kulturën romake. Sundimi romak përfshinte tërë hapësirën ilire dhe imponoi kulturën romake, që ishte kulturë e lartë, në krahasim me atë ilire. Ndikimi i kulturës romake vinte kryesisht përmes ushtarëve ilirë që rekrutoheshin në ushtri, të cilët mësonin latinishten, mësonin zakonet e

56 Milazim KRASNIQI

shoqërisë romake dhe kur ktheheshin vendin e vet, ata praktikonin ato zakone, dhe ashtu ndodhte përhapja e latinishtes ndër ilirët dhe braktisja masive e ilirishtes. Ky fenomen e ka shteruar substancën më të madhe etnike të ilirëve në gjithë hapësirën e Dalmacisë, Istrisë, Sllavonisë, Panonisë, deri në Detin e Zi, dhe po ashtu deri në Alpe. Noel Malkolmi konstaton:


romanizuan, si ata të bregdetit dalmatin, ashtu edhe ata të pjesës dërrmuese të trojeve të ish-Jugosllavisë. Në kohën kur sllavët zunë të arrinin në shekullin VI, kishin mbetur vetëm grupe folësish të gjuhëve “barbare” në Ballkan, dhe të gjithë ata ndodheshin në viset malore”

(Malkolm: 35) Ndërsa, Peter Bartli pohon: “Territori i Shqipërisë së sotme bashkë me pjesë të mëdha të

Gadishullit Ballkanik në vitet 200-100 para Kr. iu nënshtrua suksesivisht Romës. Bashkë me armatën dhe administratën romake, vendit iu imponua edhe gjuha latine. Rreth vitit 300 pas Kr. procesi i Romanizimit ishte përmbyllur në pjesën më të madhe. Vetëm në disa zona malore ishin ruajtur ende gjuhë të moçme ballkanase- ndër to edhe ajo e shqiptarëve të kryehershëm. Po ku shtrihej kjo zonë relikte e kryehershme shqiptare? Sipas të gjitha gjasave këtu bëhej fjalë për një zonë të mbyllur malore. Stadmylleri vjen në përfundim që është e mundur të kemi të bëjmë me zonën e Matit në Shqipërinë Veriore. Mati rrethohet nga të gjitha anët me vargmale të larta dhe i dëshmon të gjitha parakushtet për një zonë relikti.


Zona e Matit feks të mos ketë qenë përfshirë nga Romanizimi dhe të ketë mbetur jashta zonës së mujshisë direkte të Romës”

(Bartl: 20) Romanizimi jo vetëm që nuk lejonte të zhvillohej

kultura në gjuhën ilire por edhe atë kulturë e cila ekzistonte, e dëmtoi dhe e bëri inferiore, sepse kultura romake ishte kulturë e lartë perandorake. Kjo është njëra nga arsyet kryesore pse ilirët jo vetëm për shkak të gjeografisë, por për shkak të kësaj historie të pushtimeve nuk kanë arritur të krijojnë një kulturë në gjuhën e tyre. Romanizimi i asimiloi shumicën e ilirëve, duke e shkaktuar rrallimin demografik dhe defaktorizimin e tyre në gadishull, si dhe pamundësoi krijimin e një kulture shkrimore në gjuhën ilire. Pra, sundimi romak përmes Romanizimit, ka shkaktuar pasojat më të rënda demografike e kulturore, sepse i ka absorbuar energjitë kryesore të ilirëve, duke i asimiluar në romakë dhe duke e përgatitur terrenin për shndërrimin e tyre në sllavë, pas invazionit sllavë në shekujt VII-VIII.

Kjo shterje e energjive të ilirëve dhe e forcimit të energjive të romakëve me anën e asimilimit të ilirëve në romakë, shihet edhe në zhvillimet politike e pushtetore në Romë. Si rezultat i këtij asimilimi masiv e sigurisht edhe për shkak të dinamizmit që i ka karakterizuar ilirët, ilirët e konvertuar në romakë, arrijnë të marrin poste të larta në hierarkinë shtetërore dhe ushtarake të Romës. Në këtë proces të afirmimit të ilirëve të romanizuar në hierarkinë shtetërore romake, ndodhin gjëra që duken të habitshme. Fjala vjen, në shekullin III

58 Milazim KRASNIQI

të erës sonë, Perandoria Romake ndahet në katër pjesë administrative (ky model i organizimit është quajtur ‘Tetrarkia’.) Të katër pjesët e Perandorisë Romake janë sunduar nga katër burra me prejardhje ilire: Diokleciani, Maksimilani, Galeri dhe Konstanci. (Konstanci ka qenë babai i Konstandinit të Madh, themeluesit të Perandorisë Bizantine). Pra, këta katër burra kishin prejardhje ilire, por ata ishin shndërruar në romakë dhe natyrisht që i kanë shërbyer Romës. Pikërisht ai asimilim masiv i ilirëve në romakë mundësoi përthithjen e energjive të ilirëve në shërbim aq masiv e domethënës në llogari të sunduesit romak. Për shkak të inferioritetit kulturor dhe dëshirave për të kompensuar mungesat e mëdha në historinë tonë, ka zëra që mburren me këta e kësi sundimtarësh, që kanë pasur prejardhje ilire e shqiptare, por që energjitë e veta i kanë vu tërësisht në shërbim të sunduesve të huaj. Realisht, prejardhja etnike vetvetiu nuk domethënë asgjë, sepse ka njerëz që kanë prejardhje etnike shqiptare dhe u kanë bërë dëm shqiptarëve. (Këtë e kemi parë edhe në historinë e re të vetë Kosovës gjatë sundimit të saj nga serbët në ish-Jugosllavi.)

Periudha e gjatë e sundimit romak, pra, karakterizohet me një lloj dekompozimi demografik e dekulturimi të popullsisë vendase ilire deri në masën sa ata nuk arrijnë të prodhojnë asnjë pllakë argjile ose pergamene në gjuhën e tyre. Territoret e tyre të mëdha u humben dhe ata ilirë që i mbijetuan Romanizimit, jetuan në një zonë të vogël rurale e relikte në krahinën e Matit, sikundër na njofton Peter Bartli.


SUNDIMI BIZANTIN, ILIRËT I GJETI TË GJUNJËZUAR

Kur Perandoria Romake ka përfunduar së ekzistuari në

vitin 476 dhe kur qendra e fuqisë është bartur në Perandorinë Romake të Lindjes, me qendër në Kostandinopojë, pjesa më e madhe e ilirëve ishin të defaktorizuar e të romanizuar. Identiteti i tyre ishte lëkundur seriozisht. Prandaj, edhe ndikimi i Bizantit mbi ta kishte filluar edhe para vitit 476. Peter Bartli konstaton:

“Shqipëria nominalisht ishte nën sovranitet të Bizantit që

nga ndarja e perandorisë në vitin 395.” (Bartl: 24)

Pse? Në vitin 395 perandori romak Teodosi e ka

ndarë perandorinë në dy pjesë. Meqë i ka pasur dy djem, njërit ia ka lënë perandorinë e perëndimit, ndërsa tjetrit pjesën e lindjes. Mirëpo, ai ua ka lënë për ta administruar perandorinë, e jo për ta ndarë, mirëpo pastaj ka dominuar tendenca e ndarjes dhe perandoria ka shkuar drejt ndarjes, që është finalizuar me ndarje të plotë dhe në krijimin e dy perandorive. Sipas Bartlit, që nga fundi i shekullit të katërt, ilirët përfundojnë më shumë nën sundimin e Perandorisë Romake të Lindjes, që e quajmë Bizant. Shkaqe të tjera pse ilirët nuk arrijnë të krijojnë kulturën në gjuhën e tyre as nën sundimin bizantin janë edhe këto: zhvillimet në Bizant kanë qenë me turbulenca të mëdha, pasi që ajo ka qenë një perandori me shumë luftëra, me shumë konflikte. Në

60 Milazim KRASNIQI

vitin 1018 përfundon lufta bullgare-bizantine, dhe përfundimisht vendoset pushtimi bizantin mbi tokat ilire, duke sjellë edhe trauma të reja identitare e kulturore për ilirët.

Sundimi bullgar mbi këto territore ka zgjatur që nga viti 850 deri në fund të shekullit XI. Sundimi bullgar ka qenë i karakterizuar nga një shtet teokratik, i cili selinë e ka pasur në Ohër, gjë që e mundësonte edhe rritjen e presionit mbi formacionin etnik ilir, që kishte mbijetuar deri në atë kohë. Mirëpo, ky sundim nuk ka qenë shumë i gjatë, krahasuar me atë romak apo bizantin dhe ka qenë edhe i pastabilizuar, për shkak të presioneve të vazhdueshme që ka bërë Bizanti mbi sundimin bullgar. Këto janë vitet kur ilirët vendas nuk kanë pasur mundësi të krijojnë kulturën e tyre, sepse kanë qenë ndërmjet dy ‘dallgëve’ të mëdha të luftës, nga njëra anë nga sundimi bullgar e nga ana tjetër nga presioni bizantin, të cilët vazhdimisht kanë qenë në konflikte, që përfundojnë me fitoren e Bizantit. Bizanti nuk ngriti medium si Acta Diurna. Bizanti ngriti një hipodrom gjigant, si një medium me të cilin u identifikua edhe kultura, edhe politika e në shumë raste edhe religjioni.

Hipodromi si medium i komunikimit dhe i politikës bizantine Ilirët që i mbijetuan Romanizimit, pas shkërmoqjes së

Perandorisë Romake në vitin 476, e vazhduan jetën e tyre nën sundimin bizantin. Madje, Peter Bartli konstaton se ata edhe para se të hynin përfundimisht


nën sundimin bizantin, ishin nën ndikimin e Bizantit. Pati një ndërprerje të sundimit bizantin në viset ilire, në shekujt IX-XI, kur u shtri sundim bullgar mbi shumicën e viseve ku jetonin ilirët, por sërish u rikthye sundimi bizantin, që në disa zona zgjati praktikisht deri në ardhjen e osmanëve.

Meqë ilirët jetuan disa shekuj nën sundimin bizantin, ata me siguri u janë ekspozuar në mënyrë direkte e edhe të tërthortë ndikimeve shumëplanëshe administrative, fetare, kulturore, ekonomike e politike të kësaj perandorie. Në këtë kontekst, pra, edhe ndikimit të mediave kryesore që përbënin zemrën e komunikimit në Bizant. Pa dyshim që hipodromi ishte institucioni më i rëndësishëm i komunikimit publik në Bizant. Hipodromi kryesor i perandorisë në Kostandinopojë ishte një objekt gjigant, i cili zinte deri në njëqind mijë spektatorë, pra më shumë se sa që zënë sot spektatorë shumica dërrmuese e stadiumeve moderne të futbollit. Në hipodromin e Kostandinopojës zhvilloheshin gara me karroca, që ishin sporti më i popullarizuar dhe që provokonte pasionet më të fuqishme për publikun e kohës. Garat me karroca ishin të organizuara nën përkujdesjen e perandorit, ndërsa kishin edhe struktura të tëra identifikimi dhe organizimi mes tifozëve, të cilat Ogyst Baji madje i quan parti.

“Për këdo që nuk e njeh, veç si legjendë, historinë e

Bizantit, ajo karakterizohet tërësisht nga rivaliteti e luftërat e përgjakshme në mes të kaltërve e të gjelbërve. Kjo jep një pamje piktoreske, që është mjaft afër realitetit ose, të paktën, e

62 Milazim KRASNIQI

shpreh atë pjesërisht, ajo çka nuk mund të mohohet është dhuna, entuziazmi frenetik, që gjallëronin këto parti e që shpesh i hidhnin në luftë kundër njëra-tjetrës.”

(Baji:30) Pra, shumë herë rivalitetet mes tifozerive përfundonin

me dhunë e me masakra të përgjakshme, ku mbesnin të vrarë me mijëra persona. Ogyst Baji sjellë një të dhënë sipas të cilës në kohën e Justinianit, numri i të vrarëve vetëm brenda një ditë në një masakër në hipodrom kishte arritur në 40.000 njerëz! Por, hipodromi nuk ishte vetëm vend i garave me karroca kuajsh. Aty bëheshin edhe ceremonitë perandorake, aty bëheshin gjykimet publike, aty ekzekutoheshin dënimet me vdekje për heretikët. Pra, aty ndodhnin gara sportive, akte gjyqësore, akte politike dhe ceremoni fetare.

Ky medium gjigant transmetonte në të katër anët e perandorisë ngjarjet dhe vlerat që ngërthente ajo dhe ashtu ndikonte në formësimin e një mënyre të të menduarit kolektiv, i cili shumë më vonë do të emërtohej si opinion publik.

Meqë hipodrome ka pasur jo vetëm në Kostandinopojë po edhe në qytetet e tjera të rëndësishme të Perandorisë Bizantine, atëherë kjo formë komunikimi me siguri që nuk ka qenë e panjohur dhe e pa ndikim edhe në banorët ilirë, që megjithatë jetonin në periferi të perandorisë. Nuk kemi të dhëna se a ka ekzistuar ndonjë hipodrom në qytete si Durrësi, por ndikimi i hipodromit do të ketë qenë evident, veçmas në mesin e elitave që kanë qenë të


lidhura me qendrën e perandorisë, me anën e tregtisë ose të hierarkisë fetare.

Megjithatë, edhe në rastin e Hipodromit, si edhe në rastin e Acta Diurnas, kemi një paradoks: banorët ilirë kanë jetuar në Perandorinë Bizantine, ku ky medium ka qenë dominues, por efektet e tij në jetën publike të tyre, përveç te të asimiluarit, do të ketë qenë minimal. Por, besojmë se nuk ka qenë krejtësisht i panjohur në popullsinë urbane. Mirëpo, sado që ta kenë njohur e sado që të ketë ndikuar, ai ka qenë një medium i huaj, një medium i sunduesit, përmes të cilit janë transmetuar dhe janë afirmuar vlerat e tij e jo të popullsisë vendëse. Prandaj, edhe Hipodromi si medium me shumë ndikim në Bizant, më shumë ka influencuar në asimilimin dhe tjetërsimin kulturor të popullit të nënshtruar ilir. Forcimi i Helenizmit në tërësinë e vlerave të Bizantit, gjatë kohës së sundimit të Justinianit e edhe më shumë pas tij, presionin asimilues e ka bërë edhe më gllabërues. Në të ardhmen me siguri që duhet të studiohet edhe roli i hipodromit në këtë kontekst.

Ikonoklazma si medium i tronditjeve fetare e kulturore Një lëvizje politike dhe fetare, me ndikime largvajtëse

edhe kulturore, që ka pasur ndikim të madh në Bizant e rrjedhimisht edhe në trojet ku kanë jetuar ilirët, ishte lëvizja e ikonoklazmës përkatësisht lëvizja që synonte eliminimin e ikonave. Kjo lëvizje politike, fetare e kulturore ka prodhuar shumë konflikte të përgjakshme

64 Milazim KRASNIQI

në popullsinë që jetonte nën sundimin bizantin dhe ka lënë prapa vetes një trashëgimi problematike në gjithë historinë e Bizantit. Ikonoklazma filloi si përpjekje për ta vënë nën kontroll e për ta eliminuar nga jeta fetare krishtere paganizmin që ishte futur thellë në jetën e të krishterëve që jetonin në Bizant:

“Nuk është, pra, për t’u habitur që paganizmi grek, duke u

përzier me krishterimin, bëri që të depërtojë këtu ai antropomorfizëm që i lejon njeriut t’i përfytyrojë hyjnitë si t’i vijë për shtat. Por, kjo është një rrugë e rrëshqitshme, që çon në mënyrë të pashmangshme në adhurimin e vetë imazheve: simboli e asimilon vetë objektin pastaj e zëvendëson pothuaj plotësisht atë. Mirëpo, adhurimi i ikonave, pak nga pak, për pjesën më të madhe të popullsisë që ndodheshin nën sundimin e perandorisë, ishte bërë kulti themelor.”

(Baji: 101) Përpjekjen e parë për ta çrrënjosur këtë praktikë

pagane, e filloi Leoni II më 725 ose 726, me ç’rast publikoi dekretin perandorak për eliminimin e praktikave të kudondodhura të adhurimit të ikonave. Por, refuzimi ishte i ashpër dhe ashtu filloi një konflikt i përgjakshëm, i cili do të shkatërronte shumë jetë njerëzish, duke përfshirë edhe jetë dinjitarësh të lartë fetarë e shtetërorë.

Nuk është e qartë se çfarë ndikimesh kanë pasur këto konflikte në territoret e banuara me ilirë nën sundimin bizantin, për mungesë dokumentesh të shkruara. Në fakt, lufta më e ashpër u zhvillua në qendrën e perandorisë, në


Kostandinopojë dhe në qendrat e mëdha të saj, por nuk është e mundur që jehona e atyre konflikteve të përgjakshme të mos jetë ndjerë edhe në periferinë e saj, në viset ilire nën sundimin bizantin. E pakta që mund të thuhet është se rënia e këtyre viseve nën sundimin bullgar në fillimin e shekullit IX, ka ardhur edhe si pasojë e krizave të thella që ka përjetuar Bizanti nga luftërat e egra në vetë kreun e perandorisë dhe në vetë kreun e kishës lidhur me qëndrimin ndaj ikonave. Luhatjet e mëdha ndërmjet ikonoklazmës dhe ikonofilisë dhe ndërmjet sundimit bizantin e bullgar, do të kenë ngjallur njëfarë dinamike në komunitetin e mbetur ilir në përpjekjet e tij për mbijetesë etnike dhe kulturore. Mbetet të hulumtohet në të ardhmen por qysh tash mund të hamendësohet se shkëputja nga kulti i ikonave mund të ketë ndikuar në shkëputjen nga procesi i helenizimit, i cili po të vazhdonte e po të thellohej, do të mund të shkaktonte asimilimin e mëtejshëm të pjesës së mbetur të popullsisë ilirofone. Më tutje, shkëputja e ilirëve/albanëve nga kulti i ikonave do të mund të ketë qenë edhe një lehtësim psikologjik i kësaj popullsie në përballjen e mëvonshme me sundimin mesjetar serb dhe ndikimin e Kishës serbe, e cila ishte e pllakosur nga kulti i ikonave. Përvoja e mëhershme e ikonoklazmës nën sundimin bizantin, mund ta ketë ngadalësuar procesin e asimilimit në serbë.

66 Milazim KRASNIQI

Pasojat kulturore të Kryqëzatës së Katërt (1204) dhe të Luftës Civile në Bizant (1341- 1357) Në vitin 1054 (është datë e rëndësishme në historinë e

Evropës) ndodh përfundimisht ndarja e kishave, pra ndahen Kisha Romane dhe Kisha Ortodokse e Bizantit. Kjo ka prodhuar probleme kulturore dhe fetare në tokat ilire, sepse vija ndarëse e kishave i ka rënë nëpër gjatësinë e territoreve nëpër të cilat kanë jetuar ilirët. Një pjesë e popullsisë ilire kanë mbetur (shumica) nën varësinë e kishës bizantine, pjesa tjetër nën varësinë e kishës romane. Dhe kjo pastaj jo vetëm që ka prodhuar ndarje fetare por ka prodhuar edhe një lloj paralize kulturore. Nga ana tjetër, kjo është periudha që e përshkojnë edhe kryqëzatat, në shekujt XII-XIV. Shumica e kryqëzatave shkatërrimtare kalojnë edhe nëpër hapësirat e banuara me ilirë. Kështu që edhe nëse ka ekzistuar diçka kulturore në këto periudha, si pasojë e këtyre luftërave dhe kryqëzatave, ato janë shkatërruar. Në periudhën e shekujve VII-VIII, fillojnë edhe inkursionet e avarëve dhe të sllavëve nga pjesa veriore. Ata e kalojnë Danubin dhe fillojnë të vijnë në gadishull dhe bëjnë shumë shkatërrime. Edhe të gjithë këta faktorë, të marrë së bashku, kanë ndikuar në mungesën e kulturës dhe institucioneve të cilat do të krijonin kulturën dhe gjuhën e vendit.

Në vitin 1204 ndodh Kryqëzata e Katërt, e cila ishte nisur për Jerusalem por përfundon me pushtimin e Kostandinopojës. Pushtimi i Kostandinopojës prej kryqtarëve prodhon një terror të paparë në


Konstandinopojë. Fillon vrasja masive e banorëve, priftërinjve, artistëve, piktorëve, pra ishte periudhë e një persekucioni nga më të tmerrshmit që njihet në histori. Kryqtarët e kanë plaçkitur Kostandinopojën, kështu që me qindra anije me ari i kanë ngarkuar dhe i kanë dërguar në Venedik dhe vende të tjera të Evropës Perëndimore. Në këtë situatë terrori, një numër i madh i priftërinjve ortodoksë, i piktorëve, i arkitektëve, dhe njerëzve të tjerë të pasur e të ditur, ikin prej Bizantit dhe strehohen në shtetin mesjetar serb. Kështu që këta intelektualë të Perandorisë së Bizantit, vihen në shërbim të shtetit mesjetar serb. Kjo është periudha kur edhe fillon lulëzimi i kulturës serbe në shtetin e Rashkës dhe në rajonet arbërore, që ata fillojnë t’i pushtojnë me lehtësi, për mungesë të pushtetit bizantin, që ishte shpërbërë. Në vitin 1219, kisha ortodokse serbe e fitoi autonominë me çka edhe e rriti ngulfatjen fetare dhe kulturore mbi epirotët ortodoksë, po edhe mbi arbrit, që kishin mbetur nën vartësinë e saj.

Nga ana tjetër, lufta civile në Bizant e viteve 1341-1347, e rikthyer edhe në vitet 1352-1357, solli shkatërrime dhe katandisje të mëdha në Bizant. Kjo luftë e gjatë civile u zhvillua lidhur me kujdestarinë mbi Ivan V Paleologun, që ishte i mitur kur i vdiq i ati, Androniku III Paleologu. Lufta ishte ndërmjet Gjon Kantakuzenit të famshëm në njërën anë dhe perandoreshës së vejë, Anës e patriarkut Ivani XIV. Kjo luftë civile e gjatë dhe shkatërrimtare, solli dy realitete të reja: shfaqjen e osmanëve në skenën në truallin evropian, si aleat të Kantakuzenit dhe fuqizimin e shtetit

68 Milazim KRASNIQI

mesjetar serb, mbi rrënojat e shtetit bizantin, të shpërbërë nga lufta civile. Të dy këta faktorë të rinj, që i prodhoi lufta civile e Palelogëve, do të kenë ndikime largvajtëse dhe afatgjata edhe mbi fatet e arbërve/epirotëve përkatësisht shqiptarëve, deri në ditët tona. Provizionet mbi statusin e veçantë të kishave ortodokse serbe në Kosovën e pavarur, (2008) në Planin Gjithëpërfshirës të Marti Ahtisarit, janë pasojë e atij çrregullimi të moçëm.


SUNDIMI MESJETAR SERB: PASOJAT DEMOGRAFIKE, FETARE E KULTURORE Shtrohet pyetja: cilat janë pasojat kulturore, duke

përfshirë edhe komunikimin, që ka prodhuar në tokat ilire – arbëre sundimi serb? E para, serbizimi i dhunshëm i popullsisë, ka shkaktuar një dëmtim të rëndë demografik të atij korpusi epirotësh- arbrish, që mezi i kishin shpëtuar Romanizimit e Helenizimit. Pakësimi i popullsisë albanofone ishte drastik, gati ishte shkatërruar krejtësisht nga pushtimet e gjata romake e bizantine, ndërsa pushtimi mesjetar serb synonte ta finalizonte zhdukjen etnike të ilirëve-arbërve që kishin mbijetuar.

Dushani e kishte ndaluar me Zakonikun e vet çdo lloj feje tjetër përveç fesë ortodokse serbe, prandaj ortodoksët epirotas ose arbër janë detyruar t’i nënshtrohen diktatit të Kishës Serbe dhe të shtetit serb, duke u asimiluar jo pak prej tyre edhe kulturalisht në serb. Ky ka qenë një proces i serbizimit të dhunshëm të popullsisë albanofone.

Termat e Zakonikut të tij, zbulojnë qartë ndalimin e katolicizmit përkatësisht përndjekjen e besimtarëve të doktrinës latine dhe të herezisë bogumile. Ligji i Car Dushanit që në nenin e parë e afirmon synimin e “pastrimit” të fesë së krishtere (të ortodoksisë), nga herezia latine:

“1. Për krishterimin: pikë së pari për krishterimin. Në këtë

mënyrë të pastrohet krishterimi.”

70 Milazim KRASNIQI

Në pajtim me idenë kryesore, të pastrimit të krishterimit, në disa nene, veçmas në nenet 6, 7, 8 dhe 10, urdhërohen masa kundër herezisë latine përkatësisht për kthimin me dhunë të të gjithë njerëzve në ortodoksi:

6. Për herezinë latine: Dhe për herezinë latine, që i kanë kthyer të krishterët në

bogumilë, të kthehen sërish në krishterim, nëse gjendet dikush që dëgjon dhe nuk kthehet në krishterim, të dënohet ashtu si shkruan në ligjin e etërve të shenjtë.

7. Për herezinë latine: Dhe të nxjerrë Kisha e Madhe protopopët në të gjitha

qytetet dhe në të gjitha sheshet, që të kthejnë krishterët nga herezia latine, ata që janë kthyer në fenë latine, dhe t’u jepet urdhër i shenjtë dhe të kthehet secili në krishterim.

8. Për popin latin: Edhe popi latin, nëse gjendet, duke kthyer të krishterët në

fenë latine, të dënohet sipas ligjit të etërve të shenjtë. 10 Për heretikun: Dhe nëse ndokush gjendet si heretik, duke jetuar në mesin

e të krishterëve, të damkoset nëpër fytyrë dhe të dëbohet, ndërsa kush do ta fshehte, edhe ai të ndëshkohet.

(Krasniqi: 48-49) Me zbatimin e këtij ligji rigoroz të Dushanit edhe në

trevat arbre/epirote, pasojat për identitetin fetar dhe etnik të tyre kanë qenë serioze, sepse ato e kanë sforcuar asimilimin e tyre në serbë.


E dyta pasojë është serbizimi i toponimeve (emrave të vendeve). Shumica e vendeve në Kosovën dhe në Maqedoninë e sotme janë toponime sllave të kësaj periudhe. Serbët i kanë instaluar toponimet sllave që janë edhe sot më shumicën e vendbanimeve ilire/arbre/epirote, madje edhe në jugun e Shqipërisë.

“Sundimi afatshkurtër i Serbisë nuk mbeti pa pasoja për

Shqipërinë: gjurmët e kulturës së lartë feudale serbe, të cilat nën këtë Perandor të serbëve po përjetonin lulëzimin e tyre, gjenden jo vetëm në terminologjinë feudale juridike shqipe, si bashtina (çiflik i trashëgueshëm) obrok ose brok, (qiraja e bujkut), travnina (kuota e shfrytëzimit të kullosave, të cilat duhej t’i paguanin zotit të tokës barinjtë e Malësisë) po gjurmët vërehen edhe në sistemin kancelarik të dinasëtve shqiptarë të shekullit 14 - 15 që mbështetet kryesisht në modelin serb. Shumica e aristokratëve shqiptarë krahas asaj latine kishin edhe një kancelari sllave.”

(Bartl: 32) Ai model sllav i administratës ka pasur pasoja

afatgjata në jetën e paraardhësve të shqiptarëve, duke e penguar lindjen e një modeli kulturor e të një komunikimi publik në gjuhën albane (arbëre).

E treta, Car Dushani, i ka dyndur arbrit/epirotët drejt Greqisë, sikundër e pohon qartë edhe Bartli:

“Sundimi serb favorizoi edhe një zhvillim tjetër: shtrirjen e ngulimeve shqiptare kah jugu, në Greqi.”

(Bartl: 32)

72 Milazim KRASNIQI

Ndërsa, Romilly Jenkins në studimin “Bizanti dhe

bizantinizmi” përshkruan dyndjen e madhe të shqiptarëve nga veriu drejt viseve jugore greke, të cilave ata u dhanë pamje të re demografike me numrin e madh dhe me vitalitetin e tyre:

“Në shpërthimin e befasishëm të energjisë kombëtare që

ndodhi në mesin dhe në vitet e fundit të shekullit XIV A.D, shqiptarët u derdhen teposhtë nga kufijtë e tyre malorë të vendlindjes dhe u përhapën të paepur drejt jugut dhe lindjes prej tokës e detit. Cilësitë e tyre ushtarake ishin në një kontrast të fortë me ato të banorëve vendas dhe ndihma e tyre kërkohej me të madhe, si nga despotët serbë dhe ata bizantinë. Shtrirja numerike e shtegtimit të tyre ishte e mahnitshme. Ata erdhën me gratë e familjet e tyre. Despoti Manuel i Moresë, në 1349, i importoi ata në një numër aq të madh sa të dobësonte seriozisht atdheun e tyre. Dyzet vjet më vonë, dhespoti Theodor pranoi dhjetë mijë prej tyre. Ne dëgjojmë të bëhet fjalë për ta në “mizëri” (smini”)

(Jenkins: 59) Pra, rrallimi demografik i shqiptarëve në viset e veta

tradicionale, ka qenë shumë i madh dhe me pasoja të rënda, sepse nga ajo kohë fillon të shfaqet epërsia numerike e serbëve në pjesën verilindore të trojeve mesjetare shqiptare. Në të vërtetë, shpërngulja e shqiptarëve nga viset veriore dhe dërgimi i tyre në Greqi, ishte nga taktikat dinake të sundimtarëve serbë.

Se cilat kanë qenë pasojat e shkretërimit shkretimit demografik të viseve veriore epirote/arbëre (arbërore),


ende nuk ka statistika të qarta, por e sigurt është se dyndja e tyre drejt jugut, e ka zbrazur veriun, ku serbët pastaj janë shndërruar në shumicë. Ideja themelore e Dushanit ka qenë bartja e epirotasve/arbërve drejt jugut, për ta zbrazur veriun për serbët dhe në të njëjtën kohë për t’i shfrytëzuar luftëtarët epirotas/arbër si kontingjent luftarak kundër inkursioneve bizantine e edhe atyre osmane. Në këso rrethanash të konvertimit të dhunshëm fetar e etnik në serbë, të rrallimit demografik e të ndryshimit të toponimeve e të patronimeve dhe të imponimit të “kulturës së lartë feudale serbe” si e emërton Bartli, epirotasit/arbrit nuk kanë pasur mundësi të prodhojnë kulturë e komunikim publik në gjuhën e vet.

Prandaj ardhja e osmanëve i ka gjetur arbrit/epirotët në këtë pozitë të vështirë demografike, fetare dhe kulturore, që i çonte drejt zhdukjes fizike dhe kulturore. Peter Bartli na njofton:

“Në momentin e pushtimit turk (përfundimisht më 1455)

shqiptarët përbënin 4-5 % të popullsisë së gjithmbarshme të Kosovës. Këta shqiptarë, siç dëftojnë regjistrat turk, atëbotë i ishin nënshtruar procesit të sllavizimit. Ata mbanin emra sllavë e vetëm emri atëror dëshmonte nganjëherë prejardhjen shqiptare (Bogdani, biri i Arbanasit, Bozhidari i biri i Gjonit, e kështu me radhë. Pushtimi turk i dha fund këtij procesi të sllavizimit”

(Bartl: 6)

74 Milazim KRASNIQI

Një pasojë shumë të rëndë për identitetin kulturor të shqiptarëve ka lënë sundimi mesjetar serb edhe me shkëputjen e tyre nga rrymimet kulturore në truallin evropian, veçmas nga humanizimi dhe renesanca italiane. Humanizmi, si lëvizje filozofike e kulturore dhe renesanca bien në periudhën kur tokat ishin nën sundimin e thellë serb. Fillimisht, duhet të theksohet se renesanca karliane (a karolinge) nuk mbërriti në këto hapësira të cilat atëherë, pra në shekujt IX-XI ishin në sundimin bullgar e bizantin. Ndërsa, në shekujt XIII-XIV kur lulëzoi humanizmi në Itali, tokat e banuara me shqiptarë (arbër) ishin nën sundimin serb.

“Po të shihet kjo çështje nga aspekti i lëvizjeve kulturore-fetare, kuptohet lehtësisht se viset shqiptare nuk kanë qenë të prekura esencialisht nga lëvizjet në botën latine. Fjala vjen, Inkuizicioni nuk ka vepruar në viset shqiptare, sepse nuk ka pasur një strukturë të organizuar të Kishës katolike e të besimtarëve katolikë. As Humanizmi dhe Renesanca, si lëvizje kulturore dhe artistike, nuk kanë dhënë asnjë produkt në gjuhën shqipe, edhe pse shfaqja e asaj lëvizjeje ka qenë para sundimit osman mbi shqiptarët. Edhe pse në fqinjësi direkte me Italinë, që është trualli i Humanizmit dhe i Renesancës, shqiptarët nuk i preku ajo lëvizje kulturore, sepse ata ishin të integruar në fenë ortodokse dhe në qytetërimin bizantin.”

(Krasniqi: 96) Rrjedhimet e kësaj shkëputjeje të shqiptarëve nga

rrymimet dhe lëvizjet kulturore e fetare në botën latine, do të kenë efekte largvajtëse. Historianë e intelektualë të


ndryshëm janë munduar që këtë shkëputje të shqiptarëve nga rrymimet e lëvizjet e tilla kulturore e fetare t’ia faturojnë Perandorisë Osmane, por e vërteta është se ajo perandori ka zënë truall sundimi në Ballkan mbas finalizimit të këtyre proceseve e lëvizjeve, pra pas Renesancës Karolinge, Inkuizicionit, Humanizmit dhe Renesancës.

Sidoqoftë, dobësimi i ndikimit të Kishës Serbe mbi trojet shqiptare, veçmas mbi ato të Kosovës, u bë e pakthyeshme në shekullin XVIII. Në gjysmën e dytë të këtij shekulli, Porta e Lartë favorizoi në mënyrë radikale Kishën Greke dhe gjuhën greke, në raport me Kishën Serbe e gjuhën sllave:

“Klerikë grekë zëvendësuan klerikët bullgarë, serbë dhe

rumunë në selitë e peshkopatave dhe mitropolive, si dhe në drejtimin e manastireve.(…) Fitorja e grekëve u bë e plotë në vitin 1766 kur sulltani vendosi që ta shkrinte Patriarkatin Serb të Pejës, i cili siç pamë, kishte rënë në sy për bashkëpunim me Habsburgët, madje dy herë me radhë. Vitin pasardhës u mbyll edhe selia e kryepeshkopit bullgar të Ohrit. Dhe në krye të këtyre institucioneve u vendosën dy ekzarkë, të emëruar nga patriarku Grek. Vetëm Kisha e Malit të Zi mbeti e pavarur, autoqefale”

(Mantrani: 320) Me këto ndryshime strukturore në organizimin e

kishave ortodokse në Ballkan, duke rikthyer primatin e kishës greke mbi kishat bullgare e serbe, praktikisht u krijua ambient për shkëputjen e ortodoksëve shqiptarë

76 Milazim KRASNIQI

nga Kisha Serbe dhe nga ajo bullgare. Meqë Kishës greke iu desh njëfarë kohe për riorganizimin e jetës kishtare në këto treva, me objektiv rihelenizimin, vakumi u mbush edhe me kalimin e një pjese më të madhe të shqiptarëve ortodoksë në Islam. Me këto ndryshime të mëdha në jetën fetare, Kisha serbe dhe kultura serbe humbën truall në këto vise dhe më kurrë nuk arritën ta rikthenin ndikimin e parë.


PERIUDHA E SHKURTËR E PËRPJEKJEVE PËR KONSOLIDIMIN ARBËR

Pati edhe një periudhë të shkurtër të përpjekjeve për

konsolidim të brendshëm të arbërve në fundin e shekullin XII: me 1190-99, formohet Principata e Arbërisë me seli në Krujë dhe me sundimtar Progonin. Në shekullin XIII, pastaj shfaqet në skenë të historisë e ashtuquajtura ‘Mbretëria Anzhuine’. Anzhuinët kanë kaluar në pjesën lindore të detit Adriatik, kanë pushtuar Durrësin dhe një pjesë të hinterlandit të Durrësit e ia kanë bashkëngjitur shtetit të tyre, dhe kështu kanë shpallur Mbretërinë e Arbërisë Anzhuine. Kjo mbretëri ka qenë jashtë juridiksionit të Bizantit dhe juridiksionit sllav, ndonëse edhe ai ishte një sundim i huaj. Në shekullin XIV (1338) ka ekzistuar Principata e Karl Topisë, me seli në Durrës, e cila pati një parashenjë më të qartë të etnisë shqiptare. Për shkak të presioneve të mëdha që kishte prej Principatës së Balshajve, Karl Topia, në një situatë kur nuk ka arritur t’i përballonte sulmet e Ballshajve, i ka ftuar Osmanët që t’i ndihmojnë në luftën kundër Ballshajve. Hera e parë që Osmanët hyjnë në tokat ku jetonin arbrit (albanët) është pikërisht ky moment i luftës ndërmjet Karl Topisë dhe Balslhajve. Nga kjo periudhë fillon edhe depërtimi i Osmanëve edhe në tokat e tyre, ndonëse pika e rëndesës së synimeve osmane ishte në drejtim të shtetit serb, që pas vdekjes së Dushanit (1355) dhe veçmas pas vdekjes të Uroshit, pinjollit të fundit të familjes Nemanjide në Betejën e Maricës (1371), kishte filluar të shkërmoqej. Shteti serb në

78 Milazim KRASNIQI

shekullin XII ishte zgjeruar drejt jugut, duke pushtuar më 1196 edhe tërë Kosovën e sotme, Maqedoninë e sotme, dhe duke zbritur (në kohën e Car Dushanit) deri në Peleponez. Pas vdekjes së Dushanit më 1355 dhe pas disfatës së serbëve në vitin 1371 në Betejën e Maricës, perandoria jetëshkurtër serbe, përfundon së ekzistuari dhe fillon lufta e brendshme e princave serbë për pushtet. Këto rivalitete prodhuan tre-katër sundimtarë të ndryshëm e të armiqësuar mes tyre. Njëri prej tyre, Kraleviq Marku, me seli në Prilep, ishte pretendent i pushtetit nën pretekstin se babai i tij, Vukashini, duke qenë sekretar i Uroshit, kishte qenë vulëmbajtësi dhe trashëgimtari i shtetit. Por, Llazar Hrebellanoviq që sundonte nga Krushevci dhe Vuk Brankoviqi që sundonte nga Prishtina, kishin pretendimet e veta dhe ia mohuan Kraleviq Markut legjitimitetin që ai e proklamonte. Rivalitetet e tyre eskaluan dhe u shndërruan në një konflikt të armatosur më 15 qershor 1389, në konfliktin që njihet si Beteja e Kosovës. Osmanët ndonëse formalisht kishin ardhur si ndihmës të Kraleviq Markut, ishin fuqia kryesore që iu kundërvu koalicionit serb, të drejtuar nga Hrebellanoviqi e Brankoviqi dhe vasalët e tyre. Humbja e tyre nga Osmanët në atë betejë, është fillimi i shkatërrimit të mbeturinave të ish perandorisë mesjetare nemanjide.


KOMUNIKIMI GOJOR SI MBIJETESË NË ROBËRITË E GJATA

Ajo pjesë e pakët e ilirëve që nuk iu nënshtrua

Romanizimit, bëri përpjekje që të ruante traditat dhe zakonet e veta, por më mungesë të institucioneve të veta fetare, shtetërore e administrative, u detyrua të koncentrohet vetëm në komunikimin gojor. Mungesa e shkrimeve në gjuhën ilire dhe e zhvillimit të mediumeve në gjuhën e vendit dhe për interes të popullsisë ilire, do t’i shoqërojë ata deri sa të dilnin nga skena e historisë dhe të zëvendësoheshin, pas shekujsh harrimi, nga pasardhësit e tyre, që u emërtuan me emra të ndryshëm arbër, albanë, epirotë, maqedonas për të përfunduar me emrin e sotëm, shqiptarë. Komunikimi gojor do të mbetet forma kryesore e komunikimit me shekuj të tërë, jo vetëm ndër ilirë por edhe ndër shqiptarë, të cilët vetëm në shekullin e XVI do të arrijnë të kenë një libër të shtypur në gjuhën e tyre. Por, është e pamundur që ilirët që e kanë mbijetuar asimilimin, të mos kenë krijuar vlera artistike, qoftë dhe vetëm me anën e komunikimit gojor. Ruajtja e gjuhës ilire, sado e pazhvilluar që të ketë mbetur për mungesë të kultivimit me anën e shkrimit dhe në institucione, edhe pse ende ka diskutime lidhur me të e me lidhjet e saj me shqipen, duhet të konsiderohet si triumfi kryesor kulturor i ilirëve të paromanizuar në shpëtimin e identitetit të vet etnik e kulturor. Meqë ende nuk janë gjetur shkrime në gjuhën ilire, diskutimet për të dhe për lidhjet e saj me shqipen, do të vazhdojnë. Por, nga ajo që është zbuluar deri sot, veçmas në studimet e

80 Milazim KRASNIQI

Eqrem Çabejit, kjo lidhje ekziston dhe ka gjasa të verifikohet edhe më fuqimisht në të ardhmen. Mirëpo, deri atëherë ne do të mjaftohemi me faktin që shqipja është një gjuhë e gjallë, aktive dhe e fuqishme të shprehë çdo lloj mendimi, ideje e koncepti në të gjitha sferat e aktiviteteve njerëzore. Kjo me siguri është gjuhë e programuar dhe e injektuar më mendjen njerëzore, për të kryer me anën e saj misionin e njohjes edhe nga njeriu shqiptar. Mbijetesa dhe zhvillimi i shqipes ndër shekuj, si gjuhë edhe pa qenë e shkruar, në këtë kontekst është një argument që nuk mund të kundërshtohet. Pra, misioni i një gjuhe si shqipja, edhe kur shtypet e persekutohet me mijëvjeçarë, edhe kur nuk lejohet të shkruhet me shekuj e shekuj, është përtej kulturor, është ekzistencial dhe tejhistorik. Prandaj, në këtë gjuhë dhe nga bartësit e saj është zhvilluar edhe ajo kulturë gojore aktive, e cila e ka kultivuar edhe identitetin shqiptar ndër shekuj.

Autorë të huaj, madje flasin edhe për kulturë të gjallë muzikore ndër dardanë. Kështu, gjeografi i famshëm grek, Straboni, i cili kund në ndërrimin e epokave, thotë për dardanët se edhe pse ishin të egër dhe rrëmonin në plehra bagëtish, prapë ata kultivonin muzikën, duke na sjellë një dëshmi fort të lashtë mbi ekzistimin e komunikimit artistik ndër dardanë:

“Dardanët janë aq të egër sa edhe në pleh bagëtish

rrëmojnë gropa dhe aty rrojnë, megjithëkëtë muzikën nuk e lënë mënjanë po përkundrazi përdorin gjithmonë fyej e vegla me kordha. Këta pra banojnë në thellësitë e vendit, do t’i përmendim më vonë”


(Ilirët dhe Iliria…: 155) Komunikimi gojor, jo vetëm referencial po edhe

artistik, ka qenë për një kohë të gjatë forma e vetme e komunikimit ndër ilirë e ndër shqiptarë, sigurisht për shkak të mungesës së institucioneve kulturore, fetare e administrative, ku do të zhvilloheshin forma të tjera të komunikimit, edhe me anën e shkrimit. Komunikimi gojor, ku bie edhe letërsia gojore është e gjallë dhe aktive edhe në ditët tona ndër shqiptarë dhe konsiderohet ende si një formë komunikimi autentik shqiptar, veçmas sa u përket meseleve, fjalëve të urta, kashelashave dhe këngës folklorike. Natyrisht, edhe ndër ne tashmë dominon kultura mediale, brenda së cilës është futur edhe kjo pjesë e komunikimit gojor shqiptar. Por, edhe e futur në media, kjo formë komunikimi ruan disa elementë të natyrës së saj të hershme. Fjala vjen, e njëjta këngë, ka disa motërzime ose variante, të cilat i kanë interpretuar këngëtarë të ndryshëm. Por, ka edhe raste kur i njëjti këngëtar e interpreton të njëjtën këngë në variante të ndryshme. Kjo do të thotë se komunikimi gojor artistik ka qenë i paklishetizuar. Ka pasur mundësi të komunikohet në mënyra më të shpenguara, se sa që është e mundur në një tekst të fiksuar. Pra, liria e komunikimit ka qenë më e madhe sesa në tekstin e shkruar, i cili kur merr një formë përfundimtare, më nuk mund të ndryshohet nga lexuesi/interpretuesi.

Kjo mënyrë e shpenguar e komunikimit me anën e muzikës dhe letërsisë gojore, ka pasur implikimet e veta

82 Milazim KRASNIQI

edhe në tërë komunikimin ndër shqiptarë, sepse ka lënë hapësirë të lirë të interpretimit spekulativ të informatave, pra edhe të komunikimit spekulativ dhe të hamendjes. Natyrisht, komunikimi i tillë, duke qenë i pastandardizuar dhe i pahierarkizuar, ka prodhuar informacion më pak cilësor dhe më pak të besueshëm, e ka rritur dyshimin në informacion dhe në bartësit e tij, duke e sfiduar seriozisht edhe identifikimin me komunitetin, ku është zhvilluar kjo formë komunikimi. Kjo vlen më shumë për komunikimin denotativ, pra komunikimin i cili ka si qëllim parësor informimin. Ndër qendrat a mediumet shqiptare, ku është kultivuar e ruajtur kjo formë komunikimi, me ata elementë që u përmenden, ka qenë oda shqiptare. Edhe oda shqiptare, si format e tjera të komunikimit në kushtet e ekskomunikimit kulturor e politik, ka qenë vetëm medium oral, me të gjitha konsekuencat që ka ky status për qytetërimin shqiptar të amputuar nga alfabetizimi:

“Qytetërimi ndërtohet mbi arsimimin, sepse arsimimi është përpunimi i njëtrajtshëm i një kulture me anë të shqisës pamore të zgjatuar në kohe dhe hapësirë nëpërmjet alfabetit. Në kulturat tribale përvoja organizohet nëpërmjet një jete shqisore kryesisht dëgjimore, e cila ndrydh vlerat pamore. Ndryshe nga syri që është i ftohtë dhe neutral, dëgjimi është hiper-estetik, i brishtë, gjithëpërfshirës. Kulturat gojore veprojnë dhe reagojnë njëkohësisht.”

(McLuhan: 101)


Këngët majekrahu si formë unike e komunikimit ndër shqiptarë Kënga majekrahu, njëra nga më të lashtat ndër

shqiptarë, më shumë sesa produkt i shijes artistike, ka qenë një formë komunikimi në një komunitet të caktuar, kryesisht në zonat alpine të trojeve shqiptarëve. Epiqendra e këngëve majekrahu ka qenë Malësia e Madhe, zonat e Mbishkodrës, Malësia e Gjakovës me Tropojën në qendër, Dukagjini dhe zona e Rugovës.

Kënga majekrahu është një kumt, një informacion që jepet me anën e këngës, nga një këngëtar (ose edhe dy sish, që alternojnë zërat, për ta fuqizuar informatën.) Këngëtari e vente dorën në vesh, si një ritual për ta përhapur më fort jehonën dhe këndonte dy ose disa vargje, që transmetonin thjesht një kumt, një informatë.

Informata kishte të bënte më një njoftim a kushtrim për luftë, për ndonjë rrezik nga armiqtë, me të cilët banorët e këtyre zonave ishin ballë për ballë me shekuj.

Interpretimi realizohej me anën e theksimeve të rrokjeve, që informata të transmetohej sa më e fortë dhe sa më e qartë, me theksimin e emrave të figurave që ishin subjekt i informacionit. Këngët majekrahu, pra, u kanë shërbyer brezave për komunikim, për transmetimin e informacionit, por ato kanë pasur brenda vetes edhe dimensionin estetik mjaft të fuqishëm. Recipientët e saj, të edukuar ndër breza me vlerat e këngës majekrahu, e kanë përdorur jo vetëm si kumt, si informacion, po edhe e kanë përjetuar si krijim estetik. Prandaj, këto këngë janë kënduar edhe në festa

84 Milazim KRASNIQI

familjare, fejesa e martesa, pothuajse si një ritual për mbarësi e trimëri të brezave.

Një funksion tjetër i tyre ka qenë forcimi i atdhetarizmit, sepse duke qenë kushtrim, kanë forcuar ndjenjat atdhetare të dëgjuesve të vet. Por, roli parësor ka qenë komunikimi, transmetimi i informatës, gjë që i bën unike në historinë tonë të komunikimit.

Oda si instancë e komunikimit publik Oda shqiptare është larg nga izagoria helene, larg nga

format e tjera te komunikimit publik, që kanë ekzistuar te sunduesit e tyre. Në fakt është një institucion privat, jopublik, por të cilit në një mënyrë diskrete i është ngarkuar edhe funksioni si një instancë e komunikimit publik. Sigurisht, për shkak të mungesës së plotë të institucioneve të përshtatshme për këtë formë komunikimi.

Oda shqiptare ka qenë vendi ku janë tubuar meshkujt, qoftë për gëzime, qoftë për zi.

Mikpritja ka qenë funksioni parësor i saj. Por, në kushtet kur shqiptarët nuk kanë pasur medium dhe as institucione përfaqësuese, oda ka marrë edhe disa nga funksionet e aktiviteteve publike. Aty janë këmbyer informata, janë zhvilluar debate, janë bërë pajtesa, si dhe janë shënuar gëzimet e ndryshme të jetës, po edhe hidhërimet që ajo ka sjellë në komunitet. Edhe kënga ka qenë pjesë përbërëse e komunikimit në odat shqiptare, në raste gëzimesh e festash. Mënyra e çlirët e interpretimit të këngëve folklorike dhe popullore në oda


e në dasma, ka mundësuar madje edhe aplikimin e replikave të recipientëve, deri sa vazhdonte interpretimi i këngës/informatës. Kjo mënyrë e ndërhyrjes së publikut edhe në interpretim dhe në mesazhet e tekstit, është në vetë zemrën e komunikimit gojor shqiptar. Ndërhyrja e audiencës dhe ndryshimi i teksteve nga interpretët, kanë bashkëjetuar dhe kanë krijuar një komunikim aktiv social. Rrjedhimisht, publiku nuk ka qenë vetëm marrës i informatës dhe vlerës (estetike) por edhe pjesëmarrës në modelimin dhe në të kuptuarit e saj. Ndoshta kjo mënyrë e interkomunikimit e ka mundësuar jetëgjatësinë e kësaj forme të komunikimit dhe e ka sjellë deri në ditët tona po në këtë formë. Kjo kulturë e pjesëmarrjes në komunikim ka qenë e rëndësishme për të zhvilluar, për aq sa është zhvilluar, ndjesinë e komunitarizmit dhe të unifikimit të shijeve.

Meseletë në këtë kontekst paraqesin formën e komunikimit nën censurë, por që sërish zhvillohet si interkomunikim, ndonëse me rregulla shumë më strikte se sa ajo në këngën folklorike e popullore. Megjithatë, bartja e informatave të afishuara ka ndodhur edhe me to dhe komunikimi është realizuar, duke e prodhuar një formë specifike të komunikimit gojor.

Në të dyja rastet, oda ka qenë mediumi kryesor ku është zhvilluar kjo formë komunikimi dhe ky interkomunikim interesant, që ka mëtuar të zëvendësojë informatën e shkruar dhe të koduar, e cila ka munguar ndër shekuj. Oda shqiptare ka qenë vendi ku është kompensuar mungesa e institucioneve kulturore e administrative, gjë që e dëshmon edhe një lloj rendi,

86 Milazim KRASNIQI

sado jo strikt, që ka qenë i imponuar në odë, që nga rezervimi i vendeve e deri te bartja e fjalës nga një folës tek tjetri, ndonëse edhe këto nuk kanë qenë të imponuara nga pozita në ndonjë kategori sociale, po më shumë nga vlerësimi i nikoqirit. Në oda janë transmetuar edhe informata lidhur me zhvillimet politike, ekonomike e shoqërore, me mundësitë që kanë pasur kasnecët që i kanë transmetuar ato. Por, edhe aty ka pasur interkomunikim, komente e edhe polemika, ndonëse me masë e të kujdesshme. Jo si te izagoria helene, që ishte medium ku secili qytetar kishte të drejtën ta shprehte mendimin e vet. Në odën shqiptare rendin tinëzisht e ka paravendosur fuqia ekonomike e politike e folësve, mosha dhe statusi fetar. Pra, mund të flitet për një autocensurë të vetëkuptueshme të atyre që kanë qenë inferiorë në aspektin ekonomik, politik e social.

Kombinimi pastaj i pjesës së komunikimit verbal me atë muzikor, veçmas në gazmende e në dasma, ka prodhuar pak më shumë dinamikë në tërë këtë komunikim. Por, në instancë të fundit, kjo ka qenë një formë komunikimi në rrethanat e ekskomunikimit.

Komunikimi zyrtar me anën e kasnecëve, tellallëve dhe komunikimet e fshehta Një formë tjetër e komunikimit ka qenë edhe

komunikimi me shkrim i vendimeve të institucioneve që kanë ushtruar sundimin mbi shqiptarët. Në periudhën e sundimit osman kjo është realizuar edhe me anën e


kasnecëve (tellallëve), që kanë lexuar në vende publike vendimet e pushtetit, që nga masat e ndryshme administrative e deri te vendimet për paqe ose për luftë. Informatat pastaj janë përhapur tek të tjerët me anën e komunikimit standard ndër shqiptarë, atij verbal.

Meqë shqiptarët dhe paraardhësit e tyre, ilirë, kanë jetuar me shekuj nën sundimet e perandorive të mëdha, Romake, Bizantine, Bullgare, Serbe, Anzhuine e Osmane, ata e kanë konsumuar një formë komunikimi, të cilën popujt që kanë jetuar në anarki ose nën sundime barbare, nuk kanë mundur ta kenë. Rekrutimi dhe inkuadrimi i njerëzve ilirë e shqiptarë në administratat e sunduesve, ka prodhuar efekte negative demografike e kulturore, (Romanizim, Helenizim, Sllavizim ose Osmanizim) por në anën tjetër e ka mbajtur komunitetin edhe të informuar për zhvillimet, ndonëse në gjuhët respektive të sunduesve.

Në periudha të ndryshme trazirash, ka pasur edhe komunikime të fshehta, që kanë pasur për qëllim dëmtimin e kundërshtarit dhe avancimin e kauzës së caktuar të pjesëmarrësve në ato trazira e ngjarje. Një nga këto komunikime kulmore të fshehta, në historinë e re të shqiptarëve, ka qenë edhe Komploti i Taksimit, i arritur ndërmjet disa liderëve shqiptarë në zemrën e Perandorisë Osmane, në Stamboll, i cili u bart dhe u komunikua në mënyrë të fshehtë në viset shqiptare, duke mbetur i pazbuluar nga autoritetet osmane.

Nga sa u tha mund të konkludohet se komunikimi ndër shqiptarë është zhvilluar në mënyrë paralele: shqip në sferën private, familjare e komunitare, ndërsa në

88 Milazim KRASNIQI

gjuhët e sunduesve, në sferën publike. Me fillimin e Rilindjes Kombëtare shqipja futet edhe në sferën publike dhe fillon të bëhet gjuha dominuese e komunikimit ndër shqiptarë. Por, dominimin e plotë e arrin vetëm në shtetin e pavarur shqiptar të vitit 1912.

Sidoqoftë pa komunikimin dhe kulturën gojore, në periudhat e gjata të sundimeve të huaja, shqiptarët do të mund të humbnin edhe më shumë nga identiteti dhe nga vlerat kulturore që i kanë në trashëgimi nga e kaluara. Megjithëse kanë humbur shumë. Pasi që ajo që ka humbur, nuk ka qenë e dokumentuar me shkrim, ka humbur përgjithmonë.


KOMUNIKIMI DHE MEDIET SHQIPE NËN SUNDIMIN OSMAN

90 Milazim KRASNIQI


SHTETI OSMAN SI VAZHDIMËSI E PERANDORISË BIZANTINE

Shteti osman filloi të ngrihej në shekullin XIII, në kohën

kur Bizanti ishte në vështirësi të mëdha, si pasojë e shkatërrimit që kishte lënë prapa Kryqëzata e Katërt dhe e luftërave të brendshme për pushtet. Studiuesi Aurel Plasari, duke iu referuar historianit Rene Grouset njofton:

“Kryqëzata e Katërt në të vërtetë parapërgatiti në mënyrë

afatgjatë, por të sigurt, pushtimin osman.” (Plasari: 176)

Është e çuditshme se ngritja e këtij shteti, i cili më

vonë do të bëhej perandori gjigante, që do të shtrihej në tre kontinente, filloi nga një person i vetëm, Osmani dhe në një qytet të vetëm, Bilexhikun. Në këtë qytet sot, ekziston një pikë e njohur turistike, një tyrbe me varrezat e osmanëve të parë dhe një xhami e viteve të hershme të shtetit osman e bashkë me të edhe një legjendë për ëndrrën e vjehrrit të Osmanit, sheh Edebalit, që paskësh parë në ëndërr se si do të shndërrohej si në një lis me shumë dega trashëgimia e së bijës së tij, që do të martohej me Osmanin.

Si filloi ngritja e shtetit osman? Prirja fillestare e Osmanit ishte që të kishte bashkëpunim me të krishterët në atë zonë. Kjo do të bëhet në gjithë historinë e Perandorisë Osmane një prirje e saj e pashmangshme, për arsye se ajo u shtri dhe u zgjerua në territore që më parë ishin të banuara me të krishterë. Vetë themeluesi i shtetit, Osmani, aleatin kryesor

92 Milazim KRASNIQI

në luftën e tij të hershme për pushtet e territore, e pati të krishterin Mihal Qosja, i cili ishte sundimtar i Harmankajës. Ndërsa, bashkëpunimi i shtetit të ri osman me Bizantin, krahas konflikteve të armatosura që shpërthenin për lokalitetet të ndryshme, ishte vendimtar për ngritjen e këtij shteti të ri. Bashkëpunimi i Orhanit, të birit të Osmanit me Gjon Kantakuzenin, qëlloi vendimtar për forcimin e shtetit të ri osman.

“Joan Kantakuzenit iu desh që të kërkonte një aleat tjetër (pas vdekjes së emirit të Ajdinit, (plotës yni.) Emiri më i fuqishëm por njëkohësisht edhe fqinji më i afërt ishte emiri osman, Orhani. Gjatë dimrit 1344-1345 Orhani e ndihmoi Joan Kantakuzenin të pushtonte disa qytete, që ndodheshin në Detin e Zi, me përjashtim të Sozopolit. Pas disa muajve Joan Kantakuzeni i dha për nuse vajzën e tij, Teodorën. Në qershor 1346 u bë martesa me dasmë të madhe. (...) Më 1347 dhe 1349, të udhëhequra nga Sulejmani, njëri prej djemve të Orhanit, këto trupa ndihmuan Joan Kantakuzenin që të luftonte kundërshtarët e tij.“

(Mantrani: 32)

Martesa e Orhanit me Teodorën, vajzën e perandorit bizantin, Kantakuzenit, sipas standardeve që kanë mbretëruar në ato kohëra për legjitimitetin e sundimit, e ka bërë atë “pjesëtarë të familjes perandorake“, me të gjitha rrjedhimet që nënkupton ky status. Pra, dinastia e osmanëve, pavarësisht që kishin fenë islame, ishin të lidhur në një fije me familjen perandorake bizantine Kantakuzeni dhe si të tillë kishin edhe pretendime për sundim mbi Bizantin.


Edhe kalimi fillestar i osmanëve në truallin evropian, ndodhi për shkak të aleancave të tyre me bizantinët, ndërsa më vonë ata filluan të bashkëpunonin edhe me sundimtarë të tjerë të gadishullit, të ftuar po prej tyre në raste konfliktesh që zhvilloheshin ndërmjet sundimtarëve të krishterë të Ballkanit :

“I biri i Joanit V, Matheu, Kantakuzen, bashkëpunëtor me

t’anë (1353-1357), i thirri përsëri trupat turke kundër serbëve dhe bullgarëve. Mercenarët turq do t’i ftonin mandej Stefani Dusan kundër Perandorisë, mbreti i bullgarëve kundër hungarëve dhe vllehëve, përsëri Paleologët kundër rivalëve të tyre të fronit, mandej despoti i Epirit kundër bizantonëve, dhe me radhë zotër të tjerë të krishterë të rajonit që e kërkonin “jashtë” ndihmën me sherret mes tyre: të gjitha veprime që Jorga i ka quajtur “krime kundër besimit dhe racës.”

(Plasari: 185)

Edhe fillimi i prezencës së osmanëve në tokat e arbërve, erdhi si pasojë e konflikteve ndërmjet vetë arbërve dhe ftesës së tyre që osmanët të ndërhynin në konfliktin e tyre:

“Më 1385 feudali shqiptar sundimtar i Durrësit,

(Durrazo) Karl Topia, i përzënë nga pronat e tij prej një fisi sundimtarësh nga Veriu, prej Ballshajve, u bëri thirrje otomanëve për ndihmë. Ballsha II nxitoi të kundërshtonte turqit, por qëndresa e tij u thye pranë lumit të Vjosës (Voyonsa). Duket se pas fitores së otomanëve zotët kryesorë feudalë shqiptarë e njohën sovranitetin e Sulltanit.”

(Skendi: 17)

94 Milazim KRASNIQI

Faktikisht, arbrit kanë rënë nën sundimin osman pak para se të ndodhte Beteja e Kosovës, e cila e dërrmoi përfundimisht edhe sundimin serb në pjesët e tjera të territoreve ku jetonin arbrit, por nën sundimin serb. Pas humbjes së serbëve në betejën e vitit 1389, fillon instalimi në një shkallë më të gjerë i sundimit osman në territoret e gjera të Gadishullit Ballkanik.

Gjysmë shekulli pas Betejës së Kosovës, në të cilën serbët u gjunjëzuan para osmanëve, pati një përpjekje të fortë nga Gjergj Kastrioti–Skënderbeu për t’u shkëputur nga ai sundim. Përpjekja e Gjergj Kastriotit ishte e mbështetur në idenë e tij të trashëgimisë mbi tokat e të atit, në çlirimin e tokave nga sundimi osman në një bashkërendim të një kryqëzate me Mbretërinë e Aragonës, Napolit dhe Siqelisë dhe me Selinë e Shenjtë. (Për këto relacione shih studimin më të plotë dhe më të besueshëm deri sot të studiuesit Aurel Plasari, „Skenderbeu,një histori politike“)

Vdekja e Skënderbeut në vitin 1468 faktikisht e vulosi fatin e projekteve antiosmane në Ballkan për disa shekuj. Historia e mëtejshme e shtetit osman në truallin ballkanik, deri në vitin 1912, është histori e luftërave dhe e aleancave me shtete evropiane, sepse Perandoria Osmane ishte një fuqi evropiane, për vetë faktin që sundimi i saj shtrihej në një pjesë të madhe të Evropës, duke përfshirë Rumaninë e sotme, Moldavinë, Bullgarinë Serbinë, Greqinë, Qipron, Maqedoninë, Shqipërinë, Kosovën, Malin e Zi, Bosnjë e Hercegovinën, Kroacinë dhe një pjesë të Hungarisë. Edhe kryeqendra e shtetit osman, një kohë Edreneja e më vonë vetë Kostandinopoja (Stambolli) ishin në truallin evropian.


Shekujt e parë të sundimit osman kaluan në një proces të instalimit të pushtetit osman dhe të integrimit të pjesës së madhe të popullsisë në strukturat e shtetit të ri.

“Butësia e pazakonshme, madje edhe për një shtet

mysliman, me të cilën sunduesit e parë osmanë trajtonin nënshtetasit e tyre dhe rëndësia e madhe që u jepej kanuneve, të cilat i përshtateshin trajtimit të “popullit të librit” dhe që përfshiheshin në sheriatin, kishin si synim që rajatë të ishin të kënaqur me pozitën e tyre si prodhues. Kjo shpjegon faktin që fshatarët evropianë e pranuan me lehtësi sundimin osman dhe ndikuan në modelin e konvertimit të tyre.”

(Peter F. Sugar: 54) Megjithatë, gjithë këto periudha u shoqëruan edhe

me rebelime e kryengritje lokale, por pa arritur të ndryshonin gjendjen e sundimit osman. Gjendja filloi të ndryshonte realisht vetëm në gjysmën e dytë të shekullin XIX, me lindjen e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në të cilën u hartua edhe programi nacional shqiptar për krijimin e një shteti etnik shqiptar.

Rilindja Kombëtare Shqiptare nuk lindi në një truall shterp. Ajo lindi pas një procesi të reformave të mëdha që ishin nisur në vetë Perandorinë Osmane, nën ndikimin e fuqishëm të Fuqive të Mëdha Evropiane, të cilat po ia diktonin kushtet e bashkëpunimit Portës së Lartë, në kohën kur ajo ishte e dobësuar dhe e paaftë që të mbrohej e vetme, veçmas nga agresioni rus.

96 Milazim KRASNIQI

“Dekreti perandorak i Gjylhanesë, që u shpall më 3 nëntor 1839, disa muaj pas hipjes në fron të Sulltan Abdylmexhitit I, shënoi një kthesë madhore në historinë e Perandorisë Osmane. Ai përbën pikënisjen e një programi të gjerë reformash, të cilat brenda disa dhjetëvjeçarëve i përmbysën ekuilibrat institucionalë, ekonomikë dhe shoqërorë të vendit.

(Mantrani: 427) Çka parashihte reforma e Tanzimatit? Sipas autorit

Pol Dymon, këto reforma ishin të gjera dhe parashihnin: “...centralizim i administratës, modernizim i aparatit

shtetëror, dhënie e një fytyre perëndimore shoqërisë, laicizimi i së drejtës dhe i arsimit, pavarësisht se me disa kufizime. Me sytë e mbërthyera në Evropë, Shteti Osman kërkonte të shpëtonte tani duke kopjuar modelet me të cilat e ushqente Perëndimi. Përfundimet qenë me të vërtetë mbresëlënëse dhe në agimin e mbretërimit të Abdylhamitit II, do të ishin të paktë ata romantikë të vonuar, të cilët ashtu si Pjer Loti, do të vajtonin zhdukjen e Turqisë së vjetër, e cila sipas tyre, ra viktimë e një modernizimi të kudondodhur dhe që e kishte përfshirë në të gjitha drejtimet.

(Mantrani: 427) Brenda kësaj lëvizjeje të madhe reformuese të

Perandorisë Osmane, të imponuar e të stimuluar nga Perëndimi, filloi e lindi edhe Rilindja Kombëtare Shqiptare. Fillimisht, madje ajo lindi si reaksion ndaj reformave, të cilat po e përkeqësonin gjendjen sociale dhe ekonomike të shqiptarëve. Toni qortues ndaj këtij


procesi reformash, i cili po e përkeqësonte gjendjen ekonomike e sociale të shqiptarëve, ndihet në tekstet Pashko Vasës e të Sami Frashërit, dy prej mendimtarëve kryesorë të kësaj lëvizjeje.

Por, më vonë Lëvizja Kombëtare Shqiptare mori më shumë karakter kombëtar se sa social.

“Aty nga fundi i Tanzimatit filloi të shfaqej një shtresë

intelektuale shqiptare, e cila dëshironte që këto lëvizje të armatosura t’i organizonte rreth një ideali kombëtar.“

(Bozbora: 129) Lidhja e Prizrenit ishte vija ndarëse në këtë kontekst.

Deri në këtë kohë energjia e shqiptarëve ishte inkuadruar dhe derdhur në shtratin e shtetit dhe kulturës osmane, pa lënë ndonjë shenjë të fortë në identitetin kombëtar shqiptar. Ndërsa, me Rilindjen fillon që një pjesë e identifikueshme e energjisë së shqiptarëve të inkuadrohet në shtratin e ri kombëtar e kulturor, atë të kombit shqiptar që po formohej sipas modeleve ekzistuese evropiane të kombit shtet. Vepra e Sami Frashërit “Shqipëria çka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” është sintezë e këtij orientimi të ri kulturor, politike kombëtar.

Ky orientim i ri çliroi edhe në taborin e shqiptarëve një energji të fuqishme kulturore e politike, duke përfshirë edhe mediat dhe gazetarinë, që u shndërruan në instrumente të ideologjisë komb-formuese e shtet-formuese shqiptare.

Historia e mirëfilltë e mediave dhe gazetarisë shqipe fillon në këtë periudhë. Por, krahasuar me kombet e

98 Milazim KRASNIQI

shumtë evropiane, vonesa ishte e madhe, disa shekullore. Fjala vjen, shtypshkronja e parë në Stamboll u aktivizua në vitin 1726. Vonesa kaq e madhe e ngritjes së një shtypshkronje në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, ka ardhur si pasojë e qëndrimit negativ dhe refuzues që patën sulltanët osmanë ndaj shtypshkronjës. Njëri prej tyre, Sulltan Selimi, pati shpallur dekretin sipas të cilit ai do të dënonte me vdekje secilin që do të ngrinte një shtypshkronjë në perandorinë e tij. Ky qëndrim kundër shtypshkronjës do të ketë implikime të thella negative për mbarë Perandorinë Osmane dhe qytetarët e saj dhe për ngecjen kulturore e arsimore që do të thellohet ndërmjet saj dhe shteteve të tjera evropiane. Meqë shqiptarët kanë qenë nën sundimin osman gjatë shekujve XV- XVII, kur Evropa pati një zhvillim të fuqishëm kulturor, falë zbulimit të Gutenbergut, ata kanë qenë të shkëputur nga zhvillimet e kësaj natyre, të cilat e ndryshuan Evropën Mesjetare dhe i dhanë shtysa të fuqishme zhvillimit të saj kulturor e shoqëror. Por, siç thotë një fjalë e urtë shqipe, më mirë vonë se kurrë. Dinamizmi i Rilindjes Kombëtare kompensoi shumëçka nga kjo vonesë. Por, edhe brenda asaj vonese nuk ishte ngurtësuar gjithçka. Në trojet e banuara me shqiptarë kishte pasur një organizim administrativ në formën e pashallëqeve, që kishte pasur implikime edhe kulturore e edhe identitare në mesin e shqiptarëve edhe para Rilindjes Kombëtare.


Paraja si mjet komunikimi nën sundimin osman

Monedhat që kanë pasur përdorim më te gjerë dhe

më afatgjatë, (që nga shekulli XV) në Perandorinë Osmane kanë qenë: aspra (akçja) nga argjendi dhe altuni (filori) nga ari.

Meqë Perandoria Osmane ka kaluar nëpër tronditje të shumta ushtarake e ekonomike, është e kuptueshme që edhe paraja ka pësuar rënie e ngritje, duke pasur efekte në jetesën e pjesëtarëve të shoqërisë.

Pas kalimit në Islam të një pjese të madhe të shqiptarëve, gjë që është provë edhe e një shkalle të lartë të integrimit të tyre në shoqërinë osmane, ndikimi i parasë duket se ka qenë më i madh. Kjo do të ketë ndodhur për dy arsye praktike, e para, numri i madh i shqiptarëve që shërbenin në ushtri dhe që ishin të paguar me para dhe e dyta, lëvizja më e madhe e banorëve nga fshatrat drejt qyteteve, ku marrëdhëniet shoqërore dhe ekonomike ishin më shumë të ndërvarura nga këmbimi monetar. Por, se cili ka qenë ndikimi i vërtetë i parasë si medium (McLuhan) në periudhën e sundimit osman mbi shqiptarët, në periudha të ndryshme krizash ekonomike e konfliktesh sociale e politike, mbetet të studiohet në të ardhmen.

Sfondi social dhe kulturor i pashallëqeve të mëdha shqiptare Pas ndërprerjes së ekspansionit osman, kur u ndal në

muret e Vjenës në vitin 1683, fillon një periudhë që e

100 Milazim KRASNIQI

karakterizohet nga përpjekjet për ta bërë organizimin e brendshëm të Perandorisë Osmane, sepse deri sa ishte duke u zgjeruar, siç pohon Nyraj Bozbora, askush nuk ishte marrë me konfigurimin e brendshëm administrativ. Pas disfatës së Vjenës, Perandoria Osmane u kthehet përpjekjeve për të përballuar barrën e një shteti të madh e me probleme të mëdha. Meqë shteti kishte shpenzime të mëdha, fillon që ato territore që i kishte marrë me luftë dhe që ishin pronë e shtetit, t’ua shesë feudalëve, e ky njihet si procesi i decentralizimit të Perandorisë Osmane. Nga ky proces edhe fillojnë e formohen pashallëqet e ndër to edhe ato shqiptare, që janë të njohura si Pashallëku i Shkodrës dhe ai i Janinës, sepse këta feudalë duke blerë tokat, fillojnë ta zgjerojnë territorin e tyre të cilin mandej fillojnë ta shndërrojnë një njësi administrative të gjysmë-autonomive ose gjysmë-shteteve.

Periudha e krijimit të pashallëqeve (gjysma e dytë e shekullit XVII e deri më 1831) është një periudhë në të cilën fillon të skicohet edhe një administratë lokale, me të cilën fillon edhe zhvillimi i një kulture lokale në gjuhën shqipe. Pra, përmes kësaj administrate lokale dhe veçmas në territorin e Pashallëkut të Janinës, fillon edhe formohet një kulturë lokale edhe në gjuhën shqipe, e cila ishte edhe orientale, ishte në gjuhën shqipe. Karakteristikë e kësaj kohe është se ajo që quhet Poezia alamiado (ose e bejtexhinjve), e cila shkruhej me alfabet arab por me fjalë shqip. Është një lloj poezie e cila është e ngarkuar shumë me fjalë të huaja orientale, arabe, turke, persiane. Por, sidoqoftë, është e shkruar në gjuhë shqipe. Ndërsa, kafenetë në Berat e Elbasan shndërrohen në


vende të komunikimit publik, ku zhvillohen polemika e ku lexohen vargje poetike e madje organizohen edhe gara poetësh. Këto forma të komunikimit publik në gjuhë shqipe do të kenë ndikimet e veta në formësimin e një ndërgjegjeje kulturore shqiptare.

Para se të kompaktësohej Pashallëku i Janinës, në shekullin XVI, në hapësirat shqiptare të jugut kishte filluar edhe një zhvillim tjetër fetar e kulturor mjaft dinamik. Kjo lëvizje simbolizohet me piktorin e madh shqiptar Onufrin, i cili ka bërë pikturat e tij në fundin e shekullit XVI dhe fillimit të shekullit XVII nëpër kisha dhe manastire e sidomos në Berat. Onufri edhe sot llogaritet një prej piktorëve më të mëdhenj shqiptar. Është e habitshme se si është e mundur që në kulmin e sundimit të Perandorisë Osmane, ka pasur një lulëzim aq të madh të artit kishtar dhe kjo gjë në historiografi ende nuk ka marrë përgjigje korrekte. Ngase, pikturat që bëhen në muralet e kishave dhe manastireve janë monumente të mëdha në të cilat është punuar me vite. Pra, është një zhvillim i kulturës kishtare ortodokse, në kulmin e sundimit osman në Shqipëri, por që ka pasur edhe efekte artistike e komunitare ndër shqiptarë.

Është edhe një situatë e dytë shumë interesante: pikërisht në mesin e shekullit XVI, në literaturën shqiptare për herë të parë paraqitet shkrimi në gjuhën shqipe. “Meshari” i Gjon Buzukut është vepra e parë e shkruar në shqip në mesin e shekullit XVI, saktësisht në vitin 1555. Shkrimi shqip fillon e kultivohet në trojet shqiptare më intensivisht në shekullin XVII, me autorë të tjerë si Budi, Bardhi e Bogdani. Perandoria Osmane në


këtë periudhë ishte në kulmin e fuqisë së saj. Zhvillimet kulturore që kanë ndodhur në atë periudhë, japin dëshminë e një konsolidimi të brendshëm kulturor të shqiptarëve, i cili faktikisht kishte munguar në periudhat e sundimeve romake, bizantine, bullgare e serbe.

Ndikimi i kultusprotektorateve fetare mbi kulturën dhe komunikimin shqip Dy gjëra në planin kulturor dhe medial po ashtu kanë

futur një dinamikë interesante në kulturën shqiptare. E para ka qenë kultusprotektorati i Austrisë mbi katolikët shqiptarë, që filloi së zbatuari pasi Perandoria Osmane kishte filluar e po dobësohej, gjë që u shpërfaq më së qarti pas luftës së Krimesë. Perandoria Osmane po detyrohej që t’i përmbushte kërkesat e shteteve perëndimore, duke përfshirë Francën, Austrinë, Rusinë, Anglinë, etj.

Në Traktatin e Karllovcit (1699) të firmosur ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Austro-Hungarisë, ishte rënë dakord që për të krishterët që vareshin nga papati, të kujdesej Monarkia Habsburge. Ky traktat u konkretizua edhe më fort me Traktatin e Pasaforçës (1718), i cili ligjësonte ndërhyrjen e monarkut habsburg për të drejtat e të krishterëve katolikë në Perandorinë Osmane. Ndërsa, me Traktatin e Kyçyk-Kajnarxhasë, (1774) Porta e Lartë i dha Rusisë koncesionin e përkujdesjes për të krishterët ortodoksë, që në fakt paraqet fillimin e ndërhyrjes agresive dhe të ndikimit të fortë të Rusisë mbi të krishterët ortodoksë të Ballkanit.


Dhe çfarë ndodh fetarisht e kulturalisht? Fillimisht statusi i protektorit mbi të krishterët i ishte dhënë Francës, me ana e kapitulacioneve. Më vonë Perandoria Osmane i dha të drejtën e protektoratit fetar Austrisë, për t’u përkujdesur për besimtarët katolikë shqiptarë dhe kjo është periudha kur fillon ngritja e shkollave katolike në gjuhën shqipe, botimi i revistave, hapja e shtypshkronjave në Shkodër dhe në pjesën e veriut, pra nën sponsorizimin e Austrisë. Ky sponsorizim i lëvizjes fetare katolike do të ketë efekte largvajtëse në procesin e komb-formimit dhe të ndërtimit të shtetit shqiptar e do të prodhojë efekte edhe deri në ditët tona.

Të njëjtin favor e kanë pasur shqiptarët ortodoksë në jug, për të cilët protektor fetar u shfaq Rusia. Mirëpo, për ndryshim prej katolikëve shqiptarë, të cilët Austria i sponsorizoi për të krijuar kulturë në gjuhën shqipe, ortodoksët shqiptarë kanë pasur presion shumë të madh për t’u greqizuar, nën presionin e kishës greke. Dihet që disa prej ideologëve shqiptarë si Naum Veqilharxhi, Papa Kristo Negovani, Petro Nini Luarasi e disa të tjerë, janë likuiduar fizikisht prej kishës greke, në mënyrë që ta pengohej zhvillimi i shkrimit shqip dhe i kulturës në gjuhën shqipe.

Paradoksi më i madh në këtë periudhë është që Perandoria Osmane nuk i ka lejuar myslimanët shqiptarë që të kenë shkrim në gjuhën shqipe, deri në vitin 1908, sepse ka ekzistuar një koncept osmanist sipas së cilit të gjithë myslimanët janë osmanë. Ka qenë ideja e krijimit të kombit-shtet, mbi konceptin e Osmanizmit. Kjo ishte arsyeja që shqiptarët dhe arabët hynë në


konflikt me Perandorinë Osmane. Dhe ky është konflikti mbi baza kombëtare, i cili del në sipërfaqe, duke zbehur kështu përkatësinë e përbashkët fetare. Rrjedhimisht, ka ardhur deri te konfliktet e intensifikuara ndërmjet shqiptarëve dhe osmanëve nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX, deri në Luftën e Parë Ballkanike, e cila e plandosi për tokë edhe osmanët e edhe projektin e shqiptarëve për formimin e një shteti kombëtar.

Përfundimisht, shqiptarët që hynë në shekullin XIV nën Perandorinë Osmane si një popull i pushtuar dhe i defaktorizuar e në një proces të asimilimit, në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX kur dolën prej Perandorisë Osmane, ishin një komb i konsoliduar, që ishte i aftë të luftojë edhe me vetë Perandorinë Osmane.

Në periudhën kur Perandoria Osmane ka filluar të shkërmoqet, nën presionin e Fuqive të Mëdha, shqiptarët kanë banuar me shumicë në qytetet e Leskovcit, Krushevcit, Nishit, etj. Pra, ka qenë një proces i zgjerimit demografik dhe territorial, i cili për fat të keq ka qenë i përkohshëm, sepse pas Kongresit të Berlinit, të gjithë ata shqiptarë janë dëbuar nga ato territore dhe prej asaj periudhe e deri sot ka pasur një proces të serbizimit, që rezulton si tragjik, pasi që sot nuk ka asnjë shqiptar në ato territore.


KOMUNIKIMI DHE MEDIAT NË PERIUDHËN

E RILINDJES KOMBËTARE



NDIKIMI I LIDHJES SË PRIZRENIT MBI

MENDIMIN DHE GAZETARINË

SHQIPTARE Lidhja e Prizrenit është ngjarja më e rëndësishme në

historinë e re të shqiptarëve sepse i nxjerrë për herë të parë qartë kërkesat politike e kulturore të shqiptarëve për të krijuar identitetin kombëtar e rrjedhimisht edhe shtetin kombëtar shqiptar. Programi i saj kryesor filloi si program politik dhe format e organizimit si një organizatë politiko-ushtarake. Këtë model të organizimit e imponuan ngjarjet që u zhvilluan në Perandorinë Osmane (imponimi nga ana e Rusisë i Traktatit të Shën Stefanit, që copëtonte territoret shqiptare) dhe Kongresi i Berlinit i vitit 1878, i cili edhe legjitimoi gllabërimin e tokave të banuara me shqiptarë nga shtetet e reja ballkanike, Serbia e Mali i Zi. Pas shpërbërjes së Lidhjes së Prizrenit, si organizatë politike-ushtarake, shqiptarët iu kthyen organizimit kulturor, duke gjetur hapësira të reja të mobilizimit kombëtar e të afirmimit të ideve komb-formuese e shtet-formuese.

Ky rend i lëvizjeve në kuadër të Rilindjes Kombëtare, fillimisht si lëvizje politiko-ushtarake e më vonë kulturore, ishte i imponuar nga rrethanat e pafavorshme me të cilat u ballafaquan shqiptarët në shekullin XIX. Natyrisht, mobilizimi politik e ushtarak në atë përmasë kombëtare ka qenë i frymëzuar edhe nga frytet e lëvizjes kulturore që ekzistonte edhe më herët në gjirin e lëvizjes, por që ishte më e zbehtë dhe në një proces më të ngadaltë


konsolidimi. Zhvillimet politike ndikuan si katalizatorë edhe për dinamizmin e lëvizjes kulturore shqiptare. Urgjenca e zhvillimeve politike ia imponoi edhe lëvizjes kulturore tonin dhe tematikën kryesore që do të trajtohej prej saj. Ishte fjala për një reagim urgjent, ndaj faktorëve të jashtëm që po e kërcënonin kombin shqiptar me zhbërje. E para, pasi Perandoria Osmane u detyrua pas disfatës në luftën ruso-turke që të pranonte projektin rus të emërtuar si Traktati i Shën Stefanit (1877), kjo u përjetua si rrezik direkt për shqiptarët. Lëshimet territoriale të cilat po i bënte Perandoria Osmane në favor të krijimit të një shteti të madh bullgar, përfshinin një hapësirë të madhe të territoreve shqiptare. Traktati parashihte që Bullgarisë t’i jepej Maqedonia e sotme, Kosova deri në Sharr, Shqipëria e mesme, duke u zgjatur deri në bregdetin e sotëm shqiptar. Fuqitë e Mëdha evropiane nuk kanë pasur si ta pranonin këtë projekt, pasi që me të Rusia do të merrte zemrën e Ballkanit.

Si rezultat i refuzimit të Fuqive të Mëdha ndaj Traktatit të Shën Stefanit, në qershor të vitit 1878 u organizua Kongresi i Berlinit, në të cilin u anuluan vendimet e Traktati i Shën Stefanit. Edhe pse nuk u pranua krijimi i Bullgarisë së Madhe, sipas projektit rus, në Kongresin e Berlinit u bë një vizatim i ri i hartave të Ballkanit, që rezultoi me pavarësinë e Serbisë e Malit të Zi dhe me pranimin e një Bullgarie autonome. Shqipëria e Kosova bashkë me Maqedoninë e sotme mbeten edhe më tutje nën Perandorinë Osmane. Me një fjalë, Kongresi i Berlinit ligjësoi riorganizimin e territoreve shqiptare në favor të fqinjëve ballkanikë, ndërsa


Perandoria Osmane u tregua e paaftë që të mbronte tërësinë e saj formale. Prandaj, kjo është periudha kur shqiptarët e kuptuan përfundimisht që Perandoria Osmane më nuk ishte e aftë për t’i mbrojtur, prandaj ata e intensifikuan organizimin politiko-ushtarak dhe kulturor, i cili merrte përsipër mbrojtjen e territoreve të veta me anën e fuqisë së vetë shqiptarëve. Ky ishte faktori i jashtëm që shqiptarët i kishte detyruar të lëviznin nga status-kuoja, ku kishin qëndruar gjatë.

Faktorët që ndikuan në formimin e Lidhjes së Prizrenit Faktor i brendshëm shqiptar për ta formuar Lidhjen e

Prizrenit ka qenë formimi i një elite shqiptare, e cila edhe pse ishte formuar në gjirin e Perandorisë Osmane, mori një kurs të fortë kombëtar, në kohën kur u shpërfaqën dobësitë e Perandorisë Osmane dhe kur u rriten pretendimet e kombeve fqinje, serbëve, bullgarëve, grekëve e malazezve, për të grabitur tokat shqiptare. Në gjirin e kësaj elite kishte diplomatë, profesorë, shkrimtarë, ushtarakë, etj., të cilët kishin mbërritur në kulmin e karrierave të tyre dhe në fazën që ishin, kishin vetëdijesimin se duhej të bënin diçka më shumë për atdheun e për kombin e vet. Ndër ta veçohen Hoxha Hasan Tahsini, Pashko Vasa, Sami Frashëri, Naim Frashëri, Jani Vreto, Koto Hoxhi, Petro Poga, etj. Aktiviteti më i rëndësishëm i këtij grupimi intelektualësh u zhvillua në asociacionin “ Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip (tetor 1879) ose “Shoqëria


letrare” a “Shoqëria e Kostandinopojës”, sikundër i emërton Mid’hat Frashëri. Ky ishte një organizim kulturor legal, i cili kishte lejen e veprimit nga autoritetet osmane. Nga aktivitetet e kësaj shoqërie kulturore e atdhetare, u realizua botimi i librave shkollorë, botimi i revistës letrare “Drita” (përkatësisht “Dituria”) e u iniciua edhe studimi i gjuhës shqipe. Alfabeti që përdorej nga kjo shoqëri ishte alfabeti latin, gjë që trasoi rrugën dhe e lehtësoi miratimin e alfabetit latin në Kongresin e Manastirit të vitit 1908.

Mid’hat Frashëri pohon: “Shoqëria letrare zhvilloi një veprimtari mjaft të madhe për

të përhapur mësimin në gjuhën shqipe dhe për ta bërë praktike studimin e gjuhës kombëtare.”

(Kulla: 132) Përderisa pikat kryesore të programit të Shoqërisë

letrare ishin kultivimi dhe studimi i gjuhës shqipe, përgatitja e librave për shkolla në gjuhën shqipe, pikat kryesore të programit të Lidhjes së Prizrenit, në sfondin e procesit të rrezikshëm të copëtimit të territoreve shqiptare, kishin qenë: ruajtja e tërësisë territoriale të gjithë territoreve të tokave shqiptare, duke u përfshirë në një vilajet (entitet) të vetëm ngritja e gjuhës shqipe në gjuhë zyrtare, kryerja e shërbimit ushtarak brenda territoreve shqiptare (përveç në raste të luftërave) e kështu me radhë. Lidhja pati organizuar edhe njësitë ushtarake për mbrojtjen e Plavës, Gucisë dhe të Ulqinit.


Është me rëndësi të theksohet se Kuvendi i Lidhjes së Prizrenit është mbajtur tre ditë para fillimit të punëve të Kongresit të Berlinit. Pra, ishte një ngjarje që ka pasur synimin t’i paraprijë një ngjarjeje për ta bërë me dije se ekzistojnë shqiptarët dhe se kanë kërkesat e tyre politike. Por kryetari i Kongresit të Berlinit, Otto von Bismark, citohet të ketë thënë se Shqipëria është vetëm një nocion gjeografik. Për shkak të raportit të pafavorshëm të forcave, Lidhja për fat të keq nuk i përmbushi objektivat e veta, mirëpo, rezultati më i madh i saj ka qenë që megjithatë ka mbërritur ta ndërkombëtarizojë çështjen e shqiptarëve dhe pas aktivitetit të Lidhjes, as Bismarku dhe askush tjetër nuk kanë mundur të thotë se fjala Shqipëri ekziston vetëm si një nocion gjeografik. Lidhja e Prizrenit i ka kompaktësuar shqiptarët deri në njëfarë mase pavarësisht prej përkatësive fetare dhe rajonale. Ka qenë një Lidhje në të cilën kanë marrë pjesë të gjithë pa marrë parasysh përkatësitë, e cila ka ndikuar në formimin e kombit shqiptar mbi një koncept të gjuhës, prejardhjes dhe historisë së përbashkët. Ky është rezultati më i madh që ka realizuar Lidhja e Prizrenit. Pra, që ka krijuar bazat ideologjike e kulturore të formimit të kombit e të shtetit shqiptar. Rilindësit tanë kanë qenë vizionarë. Nëse marrim për analogji mënyrën e formimit të kombeve fqinje ballkanike, serbëve, kroatëve e boshnjakëve, shohim se ata ndoqën rrugën e ndarjes në vija fetare, edhe pse gjuhën, historinë e hershme dhe prejardhjen etnike i kishin të përbashkëta. Tek shqiptarët kjo për fat të mirë nuk ka ndodhur. Përkundrazi, ka ndodhur bashkimi dhe kompaktësimi në idenë e një kombi unik në bazë të


historisë, gjuhës, kulturës, prejardhjes së përbashkët dhe kjo është njëra prej meritave më të mëdha që ka pasur Rilindja Kombëtare dhe Lidhja e Prizrenit që si e tillë është lëvizje që ka vënë themelet e kombit shqiptar.

Mbi këtë ideologji kombëtare janë formuar edhe mediat dhe shtypi shqiptar në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Pra, janë media dhe është një shtyp, i cili e ndjek në masën më të madhe këtë ide kombëtare të formimit të kombit dhe të shtetit mbi parimet e gjuhës, historisë, prejardhjes së përbashkët dhe vlerave që i kanë formuar Lidhja e Prizrenit dhe ideologët e saj. Tashmë kërkesat politike dhe kulturore të shqiptarëve ishin të artikuluara në atë mënyrë që tregonin se ishte formësuar një komb i veçantë, me kërkesa të veçanta politike dhe kulturore. Normalisht, edhe shtypi shqiptar i asaj periudhe ishte në masën më të madhe zëdhënës i këtyre kërkesave politike dhe kulturore kombëtare dhe si i tillë padyshim ka luajtur një rol jashtëzakonisht të madh në afirmimin e këtyre kërkesave dhe në kompaktësimin politik, kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve. Pra, shtypi ka qenë thjesht një mjet, në duart e elitës politike dhe intelektuale shqiptare në luftën e saj për identitet dhe shtet kombëtar.

Fryma romantike e publicistikës së Rilindjes Kombëtare Një element i rëndësishëm që ka ndikuar në natyrën e

shtypit shqiptar të asaj periudhe të Rilindjes, ka qenë se shtypi ka bashkëjetuar me frymën e Romantizmit, si një


lëvizje letrare dhe kulturore, e cila në fokus të vetin kishte pikërisht afirmimin e vlerave kombëtare, krenarinë me të kaluarën, kultit për gjuhën e për atdheun. Prandaj, kemi të bëjmë me një shtyp që brenda vetes ka një simbiozë interesante, një shtyp që është mjet politik dhe armë ideologjike e çastit konkret jetësor e në të njëjtën kohë brenda vetes i ka disa elemente stilistike të romantizmit ëndërrimtar. Prirjet e Pashko Vasës, të Sami Frashërit, të Abdyl Frashërit, po edhe të tjerëve për ta glorifikuar të kaluarën e lashtë, prejardhjen pellazge të shqiptarëve, për të treguar se shqiptarët kanë epërsi ndaj të gjithë popujve të tjerë, se i kanë bërë shërbime të mëdha Evropës e kështu me radhë, janë projeksione romantike në esencën e tyre, sepse përmes tyre thjesht bëjnë përpjekje ta zmadhojnë rëndësinë dhe vlerën e kombit shqiptar. Kështu që gazetaria shqiptare e periudhës së Rilindjes, në një farë mënyre bashkëjeton me letërsinë romantike, sepse kanë dhënë dhe kanë marrë njëra prej tjetrës. Kjo është një karakteristikë e stilit të saj dhe e përmbajtjes së një pjese të madhe të gazetarisë shqiptare të periudhës së Rilindjes, pra, të periudhës së shek. XIX.

Karakteristika kryesore e shtypit shqiptar të periudhës së Rilindjes është se është zhvilluar kryekëput në diasporë. Pra, të gjitha gazetat, revistat e përkohshme që kanë dalë prej vitit 1848 deri më 1912, janë botuar jashtë Shqipërisë. Arsyet se përse kështu ka ndodhur janë të shumta por ne do të fokusohemi vetëm në një aspekt qenësor të kësaj, dhe kjo ka të bëjë në fakt me krijimin e një elite shqiptare në kuadër të Perandorisë Osmane, e cila aktivitetin e vet e realizonte në qytetet e


mëdha të Perandorisë Osmane, e më vonë edhe në qytetet e mëdha të shteteve të reja ballkanike, që u krijuan, po edhe të atyre evropiane. Kjo lidhet thjesht me statusin dhe fatin e tyre. Shumica e ideologëve të Rilindjes Kombëtare, duke përfshirë Hoxha Hasan Tahsinin, Pashko Vasën, Abdyl, Sami e Naim Frashërin, Koto Hoxhin, Petro Pogën, Jani Vreton, etj, kanë jetuar në Stamboll, në Liban, ose në Egjipt, pra në qytete apo metropole të mëdha që ishin pjesë e Perandorisë Osmane ose që kishin qenë pjesë e saj.

Larmia gjuhësore si qëllim strategjik Një aspekt i rëndësishëm i kësaj ka të bëjë me

qëllimin e tyre parësor, që të ndikojnë mbi opinionin publik të vetë Perandorisë Osmane, por edhe të shteteve tjera evropiane në mënyrë që të kuptoheshin më mirë kërkesa politike dhe kulturore të shqiptarëve. Shumë prej këtyre personaliteteve, tekstet e veta i kanë shkruar në gjuhë të tjera, frëngjisht, greqisht, turqisht, arabisht, gjermanisht, e kështu me radhë, sepse qëllimi i tyre ishte që të komunikojnë me opinionin publik të atyre shteteve në të cilët ata jetonin ose me diplomacinë të cilët merreshin me çështjen shqiptare.

Një karakteristikë tjetër e shumë revistave të asaj kohe ishte se, kanë qenë ose dy gjuhësore ose tri gjuhësore, pra dilnin edhe në shqip, por paralelisht edhe në një ose dy gjuhë të tjera dhe kjo prapë inkuadrohet në këtë ide të pasjes mundësi të komunikohet me edhe me ata që nuk dinë shqip, por që flasin gjuhë të tjera.


Normalisht, këtë mundësi të komunikimit në gjuhë tjera, shumicës së këtyre intelektualëve ua ka mundësuar fakti që ata kanë qenë intelektual të formatit të lartë, kanë ditur shumë gjuhë, jo vetëm t’i flasin por edhe t’i shkruajnë dhe kjo u ka mundësuar që të shkruajnë edhe në gjuhë të tjera. Fjala vjen, Hoxha Tahsini, ka folur dhe ka shkruar njëmbëdhjetë gjuhë paralelisht, pra, ka qenë një poliglot, i cili nuk e ka pasur vështirë që të komunikojë në cilëndo prej 11 gjuhëve.

Në realitetin e zvogëluar, në horizontin e ngushtuar kulturor, ne sot na duket e çuditshme që njerëzit e asaj periudhe kanë pasur aso aftësish, që të flasin aq shumë gjuhë, por në kushtet e një aktiviteti politik, kulturor, intelektual, në një perandori siç ka qenë Perandoria Osmane, edhe në rritjen e komunikimeve siç ka qenë periudha e shek. XIX dhe XX, kjo duket një gjë shumë e natyrshme, aq më tepër që shumica e tyre kanë qenë diplomatë dhe njerëz që tërë jetën janë marrë me punë intelektuale.

Gazetari shqipe e mërgatave Aktivitetet në diasporë, duke përfshirë edhe mediat,

janë zhvilluar në kuadër të kolonive shqiptare, të cilat kanë qenë të shpërndara në shumë vende të botës. Gjeografia e këtyre botimeve është mjaft e gjerë, sikundër që ngulimet e shqiptarëve në territorin dhe ish territorin e Perandorisë Osmane po edhe jashtë saj, ishin të shumta e shumë të përhapura. Aktivizimi i mediave nëpër shumë ngulime shqiptare gjithandej botës, është


tregues i një aktivizimi që solli Rilindja Kombëtare, brenda së cilës shumë individë dhe grupe e ndjenë të nevojshme të angazhoheshin për të afirmuar kërkesat e kombit të vet. Nga një përllogaritje e bërë nga autorët Boriqi e Marku, rezulton se në harkun kohor të viteve 1848-1912, kanë dalë 111 të përkohshme (Boriqi, Marku: 29) Ky numër prej 111 titujsh, duket mjaft mbresëlënës, kur kihet parasysh se është fjala për periudhën e hershme të procesit të formimit të kombit shqiptar, kur ende nuk ekzistonte një shtet shqiptar. Pra, ky aktivizëm dhe kjo energji atdhetare, mundësoi që të dilnin revista gjithandej, që nga Stambolli e deri në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që në atë kohë ishte një kontinent shumë më i panjohur dhe shumë më i largët për shqiptarët se sa që është në kohën tonë. Sigurisht që disa nga mediat më me ndikim, u nxorën në Stamboll dhe në vende dhe qytete që kishin lidhje më të mira komunikimi me territoret shqiptare. Botimi në Greqi i revistës “Pellazgos” të Anastas Bykut, e pasuar nga “I foni tis Alvanias” e Anastas Kulluriotit, janë prova të qarta se arvanitasit në periudhën e hershme të Rilindjes Kombëtare ishin pjesë integrale e kësaj lëvizjeje. Këto dy media, pra, dëshmojnë se në Greqi ende nuk ishte mbytur tërësisht përkatësia shqiptare e arvanitasve, që megjithatë i ishin ekspozuar procesit të pamëshirshëm të asimilimit, veçanërisht që nga themelimi i shtetit grek, brenda të cilit ishte përfshirë një numër i madh i shqiptarëve. Këto media ishin si përpjekje që krahas një shkalle të integrimit në shtetin grek të arvanitasve, të mbahej e gjallë edhe fryma e përkatësisë etnike dhe


kombëtare të tyre. Prandaj, revistat dolën në të dyja gjuhët, ndonëse greqisht më shumë e shqip sa për simbolikë. Këto revista më shumë i janë dedikuar komunitetit arvanitas brenda Greqisë, e jo publikut shqiptar edhe në Shqipëri, sikundër do të ndodhë me revista të tjera që u botuan në vende të tjera.

Gjallëria kulturore e atdhetare e viteve të hershme të Rilindjes, megjithatë epiqendrën e kishte në Stamboll. Aty kishte një përqendrim të figurave kryesore intelektuale dhe të aktiviteteve kulturore që po zhvilloheshin në përgatitje të Rilindjes e në kuadër të saj më vonë. Në këtë kontekst, media më e rëndësishme ishte “Drita-Dituria”, në vitet 1884-1885. Në këtë revistë botuan tekste disa nga dijetarët shqiptarë më të njohur të kohës, prandaj ndikimi i saj në publikun shqiptar, ishte më i ndejshëm sado i pakët që ishte ai publik në atë kohë.

Edhe në Rumani dolën disa revista, pasi në atë vend kishte një komunitet shqiptarësh, që ishin pjesë aktive e Rilindjes Kombëtare. Në Itali vazhdon tradita e filluar që në vitin 1848 nga Jeronim de Rada, duke dalë në qarkullim disa të përkohshme, në mesin e të cilave si më e rëndësishmja nga Boriqi e Marku vlerësohet “La nazione Albanese” e Anselmo Lorekios.

Gjeografia e botimeve shqiptare zgjerohet edhe në Evropën Veriore përkatësisht në vendet e ulëta. Në Bruksel botohet revista “Albania” e Faik Konicës, sigurisht mediumi më i rëndësishëm e asaj periudhe. Fletushka dalin në Egjipt, në Bullgari, Serbi, Greqi e deri në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.


Ky numër i madh revistash në shtete e qytete të ndryshme, krahas idesë për akitvizimin atdhetar, e zbulonte edhe dobësinë e organizimit kulturor e politik të asaj kohe. Kishte numër të konsiderueshëm revistash, por asnjë gazetë ditore, e cila me periodicitetin e saj, me aktualitetin e saj, do të ndikonte më unifikimin e kombëtar dhe në përshpejtimin e afirmimit të ideve kombëtare.

Meqë shumica e këtyre mediave ishin produkt i komuniteteve të vogla dhe shpeshherë ishullore, ndikimi i tyre nuk ka mundur të ishte dinamik dhe më shumë ndikues në krijimin e opinionit publik. Mungesa e ndonjë gazete ditore është tregues i vështirësive dhe i dobësive të organizimit më të lartë dhe njëherësh i mungesës së një ndikimi më vendimtar të medias mbi proceset politike e atdhetare në mesin e shqiptarëve në këtë periudhë. Kjo mund të vërehet edhe në gjuhën e shkruar, sepse ndarjet dialektore në disa raste ishin më të mëdha, ndonëse tendencat e unifikimit filluan të shfaqen bukur herët, por më fuqishëm me revistën “Albania” të Faik Konicës.

Tabela e disa revistave të botuara sipas viteve e vendeve, që nga viti 1848 e deri në vitin 1912, na e jep një pamje interesante të shpërndarjes së shqiptarëve dhe aktiviteteve të tyre kulturore para shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë:

1848 doli në Itali revista “L’Abanese d’Italia” e Jeronim De Radës 1860-1861 doli në Greqi botimi “Pellazgos” (Pellazgu) 1877 themelohet “Komiteti i Stambollit” 1877 doli në Rumani revista “Lumina” (Drita)


1878 themelohet Lidhja e Prizrenit 1879 ngrihet “Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip” në Stamboll 1879-1890 - doli në Greqi revista “I foni tis Alvanias (Zëri i Shqipërisë) 1879 doli revista “Ishkodra” në Shkodër 1883 - 1887 doli në Itali revista “La bandiera dell’ Albania” (“Fiamuri Arbnit”) 1884-1885 doli revista “Drita” (Dituria) në Stamboll 1887 hapet shkolla e parë shqipe në Korçë. 1887 doli “Arbri i Ri”, Itali 1888 doli në Rumani revista “Albanezul” (Sqipetari) 1897- 1924 doli në Itali revista “La nazione Albanese” (Kombi shqiptar) 1897-1903 në Belgjikë revista “Albania” e Faik Konicës 1897-1908 vjetari “Ditërërfejsi (Kalendari) Shqip” në Bullgari 1891-1913 revista “Elcija i zemres t’Jezu Kriscit” në Shkodër 1898-1899 revista “Yll’ i Shkijpërisë” në Rumani 1898 në Bukuresht doli “ Pavarësia e Shqipërisë” 1899 themelohet “Bashkimi” në Shkodër 1899 në doli në Sofje “Shpnesa e Shcypeniis” 1900 “Besa Besën” në Egjipt 1901 “Toska” në Egjipt (vazhduese e “Besa-Besën”) 1901-1908 gazeta Drita në Bullgari 1902-1906 gazeta “Albania” në Beograd 1903 “Rilindja Kombëtare” nga Thoma Avrami në Bukuresht 1903 doli në Gjenevë revista “L’Albanie” 1904-1905 revista “Besa” në Kajro 1906-1909 gazeta Dielli, Boston 1906-1906 gazeta “Cqipëria” në Kajro 1907-1908 gazeta “Shkopi” në Sofje dhe Kajro


1908 mbahet Kongresi i Manastirit 1908 “Besa” në Stamboll 1908 “Çkumbi”- (Shkumbi) 1908-1910 revista “Korça” 1909-1939 gazeta “Dielli” në Shtetet e Bashkuara të Amerikës 1909-1901 “Flamuri” 1909-1910 revista “Rrufeja” në Egjipt 1909 “Shkipetari” në Stamboll 1909- revista mujore “Lahut’ e malcis” 1909-1910 gazeta “Bashkimi i kombit” 1909- revista “E vërteta” 1909-1910 gazeta “Liria” në Selanik 1909-1911 gazeta “Shkypeja e Shqypenis” Bullgari 1909-1910 revista “Lidhja ortodokse” 1909 doli në Stamboll revista “Shqiptari- Arnavud” 1910-1911 gazeta “Shkupi” 1910-1911 gazeta “Bashkimi” në Shkodër 1910 gazeta “Tomorri” në Elbasan 1911 doli në Shkup gazeta “Shkupi” 1911 doli në Manastir “Drita” 1911 “Trumbeta e Krujës” 1911 doli në Sofje revista “Liria e Shqiprisë” 1911-1912 revista “Drita” në Manastir 1911-1926 revista “Koha” e Mihal Gramenos 1911-1912 revista “Lajmtari” Bullgari 1912- 1914 gazeta “Atdheu” Konstancë- Durrës 1912 themelohet shoqata “Vatra” në SHBA 1912-1913 Zëri i popullit 1912, 28 nëntor shpallet pavarësia e Shqipërisë


Dalja e këtyre mediave, pra, ishte produkt i aktiviteteve kulturore dhe politike të intelektualëve dhe grupimeve të ndryshme atdhetare. Natyrisht, edhe dalja e mediave në qarkullim, financimi dhe politikat editoriale, ishin të lidhura me konceptet kulturore dhe politike të caktuara, në të cilat kishin shumë herë ndikimin e vet edhe sponsorët e jashtëm. Ndikimi i sponsorëve të ndryshëm pati bërë që të kishte edhe rryma të ndryshme brenda vetë lëvizjes kombëtare, që reflektohej edhe përmes mediave që publikoheshin. Rast eklatant në këtë kontekst është ai në Rumani, ku pati përçarje serioze në mesin e aktivistëve shqiptarë. Kështu, Nikolla Naço, një figurë me influencë në komunitetin shqiptar në Rumani, pati propozuar që edhe vetë lëvizja kombëtare shqiptare të bashkohej me lëvizjen vllehe. Idetë dhe projekti i Nikolla Naços, shoqëria “Drita”, ishte e sponsorizuar nga shteti rumun.

Programi i revistës “Albania” si shembull Një përvojë më vete është ajo e revistës “Albania” të

Faik Konicës. Konica kishte arritur akord me autoritetet austriake që të financonin revistën “Albania”, në kuadër të projektit që kishte Austro-Hungaria për përgatitjen e shqiptarëve për jetë të pavarur shtetërore përkatësisht për kompaktësimin e shqiptarëve. Në kuadër të këtij projekti shtet-ndërtues për shqiptarët, Austro-Hungaria kishte nxitur hapjen e shkollave në gjuhën shqipe në Shqipëri, shkollimin e një numri studentësh shqiptarë në Austri, stimulimin e studimeve albanologjike dhe


financimin e shtypit shqiptar, që do të ishte në kuadër të këtij misioni. Nga revistat e financuara nga Austro-Hungaria përmenden, jo vetëm “Albania” e Faik Konicës, e cila dilte në Bruksel, po edhe “Ylli i Dritës”, “Besa Shqiptare”, “Populli”, “Posta e Shqipërisë”, “Atdheu” etj. Pra, ishte një projekt më i gjerë i sponsorizimit të mediave nga ana e Austro-Hungarisë në kuadër të përgatitjes së shqiptarëve për procesin final të pavarësimit. Në këtë mes, revista “Albania” e Konicës, sigurisht për shkak të rëndësisë së botuesit të saj, është më qartësisht e fokusuar si pjesë e këtij projekti. Konica kishte negociuar nxjerrjen e revistës me autoritetet austriake, duke u ofruar një program konkret mbi të cilin ajo do të mbështetej.

“Programi kishte për qëllim të zhvillonte ndjenjën

kombëtare shqiptare dhe t’i bënte myslimanët shqiptarë krejt të vetëdijshëm se ata ishin të ndryshëm nga turqit. Për t’i arritur këtij qëllimi duheshin përdor këto mjete: 1) revista e shkruar në gjuhën shqipe (në dialektet tosk e geg) dhe frëngjisht, do të botonte këngë popullore, kronika historike, vjersha patriotike, diskutime për çështje ekonomike, etj, 2) do të formohej një shoqëri e përgjithshme (Rilindja Shqiptare), anëtarët e së cilës do të vinin në veprim idetë e mbrojtura në revistë,3) shkollat do të ishin objekt i shqetësimit aktiv. “

(Skendi: 149-150) Këto tre pika ishin pjesë e taktikave të Austro-

Hungarisë për përgatitjen e shqiptarëve për jetë si komb më vete, kur për këtë të vinte ora e përshtatshme. Pra,


revista “Albania” ishte brenda kësaj hullie të politikave austro-hungareze, të cilat në pjesën më të madhe përputheshin me aspiratat e shqiptarëve. Megjithatë, korniza kaq strikte që i ishte imponuar si politikë editoriale revistës “Albania”, ku edhe dekurajohej që të kritikonte qeverinë osmane, është shembull se si ushtrohej ndikimi mbi lëvizjen dhe mbi mediat shqiptare të kohës, të cilat nuk ishin të afta të vepronin si të pavarura. Ndikime të këtilla, të dukshme e të fshehta, ka pasur mbi shumicën e mediave që janë botuar në atë periudhë. Agjendat shumë herë të ndryshme të revistave, polemikat e forta mes veprimtarësh, janë vetëm një simptomë e këtij realiteti.

Me gjithë kundërthëniet dhe devijimet eventuale, drejtimi kryesor mbetej i palëkundur, sepse Lidhja e Prizrenit e kishte trasuar një rrugë nga e cila nuk mund të dilej më, pa u damkosur me epitetin e tradhtisë kombëtare. Steka e vendosur prej saj duhej të arrihej e të kapërcehej, ndërsa kushdo që mbetej nën të, ishte jashtë rrymës dominuese të lëvizjes kombëtare.

Mungesa e shtypit shqip në Kosovë Fatkeqësisht, në Kosovë nuk pati as gjatë periudhës

së Rilindjes Kombëtare ndonjë shtrirje të mediave në gjuhën shqipe. Autorët Boriqi e Marku duke folur për shtypin e për gazetarinë shqiptare në Kosovë iu referohen gazetave "Prizreni", "Kosova dhe “Salmane Vilajet Kosova" si korpus i trashëgimisë së gazetarisë shqiptare, padyshim me vullnetin e mirë, sepse duan të


theksojnë shqiptarësinë e Kosovës dhe traditën e gazetarisë shqiptare në këto troje, por problemi është se nëse e aplikojmë kriterin gjuhësor për vlerësimin se çka është e çka nuk është gazetari shqiptare, atëherë gazetat, publikimet që nuk janë botuar në gjuhën shqipe, nuk mund të themi se janë gazetari shqiptare. Ndërsa këto publikime ishin vetëm në gjuhën turke dhe atë serbe. Në gjuhën turke edhe mund ta kuptojmë arsyen e botimit, sepse janë botime të administratës turke të Vilajetit të Kosovës dhe normalisht që qeveria gjithmonë ka dashtë ta ketë një mënyrë komunikimi me qytetarët përmes botimeve e publikimeve të ndryshme, por pse janë edhe në gjuhën serbe e jo në shqipe, kur dihet se shqiptarët kanë qenë shumicë absolute edhe në shek. e XIX-të? Pra, duke pasur ingerencat protektoriale për ortodoksët, rusët kanë mbërritur ta detyrojnë Portën e Lartë që të botojë shtojca edhe në gjuhën serbe, si pjesë të këtyre publikimeve. Këto kanë ndodhur kështu por për një kohë e më pas janë hequr, por sidoqoftë konteksti në të cilin ka ndodhur kjo veprimtari botuese, është brenda protektoratit fetar rus mbi ortodoksët në Ballkan. Mospërfshirja me kohë e Kosovës në rrjetin e mediave dhe të komunikimit në gjuhë shqipe, me frymën e Rilindjes Kombëtare, do të ketë pasoja të rënda për fatet e saj në periudhat që pasuan. Çuditërisht, asnjë nga themeluesit e gazetave dhe revistave në gjuhën shqipe në diasporë, nuk kanë pasur prejardhje nga Kosova. Ky fakt ka pasur ndikim edhe në shkallën e tematizimit të problemeve të saj si problem brenda botëvështrimit të ri nacionalist shqiptar. Në rastin e Kosovës së periudhës së


Rilindjes Kombëtare e deri në vitin 1912, bëhet e qartë se nuk mjafton vetëm angazhimi me armë për ta arritur një objektiv nacional, po duhet edhe përdorimi i sinkronizuar i komunikimit, kulturës, medias, propagandës. Ndërsa, përvoja e Kosovës pas vitit 1912, kur ajo mbeti e pushtuar nga sllavët, është edhe më tragjike: gjuha shqipe ishte e ndaluar në Serbi/Mbretërinë SKS/Jugosllavi, e bashkë me të edhe kultura dhe komunikimi shqip në përgjithësi.



MEDIET SHQIPE NË SHTETIN E TRAZUAR SHQIPTAR (1912-1939)



TRIUMFI FINAL I GJUHËS SHQIPE NË KOMUNIKIM PUBLIK

Procesi final i luftës së shqiptarëve për pavarësinë e

tyre nga osmanët, nga historianë dhe intelektualë të asaj kohe është përshkruar me ngjyra shumë të ndezura, sidomos për shkak të raporteve shumë të rënduara ndërmjet shqiptarëve dhe regjimit xhonturk. Glorifikimi i kryengritjes shqiptare të viteve 1911-1912 ende është diskursi dominues në historiografi, në publicistikë, në politikë e gjithandej në komunikim. Por, vitet e fundit ka filluar të ravijëzohet edhe një qasje më kritike ndaj atyre zhvillimeve, në dritën e dokumenteve të reja që po zbulohen dhe që po hedhin dritë mbi anën e errët të atyre ngjarjeve dhe sidomos të rezultateve tragjike që pasuan ato ngjarje. Këtu duhet të bëhet një dallim: lufta për pavarësi e një kombi gjithmonë është legjitime. Por, për të dalë ajo luftë fitimtare dhe në favor të qëllimeve të veta të proklamuara, duhet të gjejë kohën dhe aleatët e duhur si dhe metodat adekuate të manifestimit të saj. Nëse këto konvencione nuk respektohen, gjë që ka ndodhur me kryengritjet shqiptare të viteve 1911-1912, atëherë duhet të rishikohet i tërë procesi, që nga qëllimi, mjetet e përdorura dhe rezultatet e arritura, për të kuptuar realisht dështimin dhe për të kompletuar vlerësimin shkencor për ato ngjarje. Në rastin e kryengritjeve të viteve 1911-1912, nëse qëllimi ka qenë arritja e pavarësisë nga sundimi osman, mjetet që janë përdorur kanë prodhuar rënien në një tragjedi edhe më të thellë të kombit shqiptar. Pra, rezultatet nuk kanë qenë në pajtim


me qëllimin e proklamuar, që do të thotë se vlerësimi i kohës, rrethanave dhe aleancave ka qenë i gabueshëm:

“Duket qartë se politika e Austrisë kundrejt Shqipërisë

vazhdonte të ishte ajo e status-quosë. Madje në janar 1912, konsulli i përgjithshëm i saj në Selanik, Kral, i tha Hasan Prishtinës se shqiptarët, duhej të hiqnin dorë nga përpjekjet për t’u shkëputur nga Turqia dhe duhej të kuptonin se ishin më të sigurt brenda Perandorisë Osmane. Ai po ashtu i gjente disi të paarrira prirjet për autonomi, për shkak të mungesës së bashkimit në mes të shqiptarëve”

(Skendi: 399-400) Mbi këtë çështje tashmë ka hedhur edhe më shumë

dritë studiuesja shqiptare, Elena Kocaqi Levanti me studimin e saj “Si e krijoi Austro-Hungaria shtetin shqiptar”. Kjo historiane, që në hyrje në studimit të saj konstaton një gjë shokuese:

“Forcat kryengritëse të viteve 1911-1912, kundër-osmane

ishin të financuara nga vendet fqinje dhe nuk kishin si qëllim as autonominë dhe jo më pavarësinë, pasi ata që qëndronin pas tyre nuk do e lejonin një gjë të tillë. Qëllimi i fuqive ballkanike ishte destabilizimi i Turqisë me anën e shqiptarëve dhe më pas marrja e trojeve të tyre. Këto forca nuk patën qëllime politike të qarta dhe si çdo gjë që financohej nga fqinjët, ajo nuk ishte e dobishme për integritetin e Shqipërisë, sepse e ndihmoi copëtimin e saj.

(Kocaqi-Levanti: 7)


Më tutje Elena Kocaqi e përforcon tezën e saj edhe më këto fjalë:

“Në fakt kjo kryengritje ishte e financuar nga Serbia dhe

Mali i Zi e deri diku edhe nga Greqia, që synonte copëtimin e Shqipërisë duke përdorur shqiptarët. Ajo ishte papjekuri politike e krerëve shqiptarë, që u bënë leva të politikës ballkanike. Shqiptarët ishin më të sigurt për momentin brenda Perandorisë Osmane pasi pretendimet e shteteve ballkanike ishin për zhdukjen e jo vetëm të Shqipërisë nga harta po edhe të shqiptarëve. Kjo kryengritje çoi ujë në mullirin e aleatëve ballkanikë dhe ndërhyrja e Vjenës bëri që osmanët të jepnin autonomi që u bë shkaku më pas që të shpërthente lufta ballkanike, e cila nuk donte të lejonte krijimin e një shteti shqiptar. Fillimi i luftës ballkanike erdhi si pasojë e papjekurisë së krerëve shqiptarë. Ndërhyrja e Bertoldit ishte për t’u dhënë të drejta shqiptarëve, që t’i jepej fund përdorimit të tyre nga fqinjët, që irritoi menjëherë këto shtete, të cilat u hodhën në sulm kundër osmanëve.”

(Kocaqi-Levanti: 120) Lufta ballkanike në fakt ishte përpjekje e fqinjëve

ballkanikë, Serbisë, Malit të Zi, Greqisë dhe Bullgarisë, për shfarosjen biologjike të shqiptarëve dhe pushtimin e tokave të tyre, ku ata jetonin me shekuj si populli më autokton i gadishullit.


Cili ishte ndikimi i mediave shqipe në këtë sfond tragjik Fletushkat, gazetat dhe format e tjera të shtypit dilnin

pothuajse të gjitha jashtë Shqipërisë si në Selanik, Stamboll, Bukuresht, Egjipt, SHBA, etj. Kjo periudhë e këtyre zhvillimeve historike e ka ndihmën e shtypit e cila vjen kryesisht nga jashtë, ndërsa do të mbetet çështje e studimit dhe vlerësimit se sa ato mjete të informacionit kanë ndikuar në zhvillimet në Shqipëri. Ajo që bie në sy në këtë periudhë është një politikë kundërthënëse e xhonturqve në fushën e arsimit dhe të medias në gjuhën shqipe. Në vitin 1910, ata ndërmorën një fushatë të fortë për mbylljen e shkollave dhe të mediave në gjuhën shqipe në Shqipëri. Por, në vitin 1911 ndryshuan kursin dhe lejuan hapjen e shkollave dhe të mediave në gjuhën shqipe në tokat shqiptare dhe me alfabetin latin. Këto qëndrime kundërthënëse e zbulojnë mungesën e një politike pragmatike e dashamirëse të xhonturqve ndaj kombit shqiptar. Pra, edhe ndikimi i mediave në këtë kontekst ishte i kufizuar, sepse ato nuk e kishin lirinë e nevojshme të shprehjes dhe lirinë e plotë të shpërndarjes. Prandaj, shkalla ndërmjet atij qëllimi të mirë që kanë pasur publicistët shqiptarë, dhe ndikimit real që kanë pasur mbi opinionin publik është një çështje që po ashtu duhet të diskutohet gjerësisht në të ardhmen. Mund të ketë parametra për këtë diskutim, si për shembull tirazhet e këtyre mediave dhe mënyra se si ato janë distribuuar. Po ashtu, të analizohet si është


zhvilluar komunikimi me publikun, nëse ka pasur ndonjë feed-back (reagim) prej publikut.

Një fakt që dihet, është se në këtë periudhë ka pasur një dinamikë të caktuar sociale dhe politike për ta vënë shtypin dhe publicistikën në shërbim të lëvizjes shqiptare dhe krijimit të shtetit shqiptar. Nga pikëpamja e këtij misioni, për aq sa ai ka qenë i kristalizuar, ky shtyp ka qenë në këtë funksion. Cilat kanë qenë arritjet në këtë aspekt, pra, janë çështje që duhet analizuar e vlerësuar, sepse ka gazeta e revista të cilat kanë pasur më shumë ndikim në opinionin publik, disa më pak e po ashtu ka prej tyre që nuk kanë pasur fare ndikim. Sidoqoftë, lëvizja për pavarësi që zhvillohej brenda shtetit shqiptar e kishte një aleat real, publicistikën shqiptare që zhvillohej në diasporë. Por, ngjarjet që zhvilloheshin brenda Shqipërisë më shumë ishin si rezultat i zhvillimeve gjeopolitike, se sa i një vetëdijesimi politik a kulturor të vetë shqiptarëve.

Përkundër faktit që lëvizja (kryengritja) e vitit 1910-12 arriti një mobilizim të fuqishëm politik të shqiptarëve, që rezultoi në gusht të atij viti me çlirimin e Prishtinës dhe arritjen e kryengritësve deri në Shkup dhe po ashtu çlirimin e Shkupit, kjo lëvizje nuk arriti t’i realizonte objektivat e saj, pra të shpallte shtetin shqiptar. Kjo nuk u arrit për shkak të përçarjeve brenda krerëve të lëvizjes kombëtare, Për shkak të përçarjeve, në gusht kryengritësit shqiptarë u shpërndanë, që të fashiteshin kontradiktat konceptuale ndërmjet tyre dhe që eventualisht të forcohej krahu nacional i udhëhequr nga Hasan Prishtina brenda lëvizjes. Mirëpo, koha nuk priti


që të sheshoheshin kontradiktat e shqiptarëve. Në shtator të vitit 1912 shtetet ballkanike si Serbia, Mali i Zi, Greqia dhe Bullgaria, në një Aleancë Ballkanike sulmuan Perandorinë Osmane dhe pushtuan tokat shqiptare. Pikërisht, në këtë periudhë fillon tragjedia e vërtetë për shqiptarët, e cila rezulton me pushtimin e Kosovës nga forcat serbe, dhe me arritjen e forcave serbe deri në Durrës. Ndërsa, forcat e armatosura malazeze nisen në drejtim të Shkodrës. Nga ana tjetër, forcat bullgare përqendrohen në drejtim të Kumanovës dhe po ashtu bëhet pushtimi i zonave jugore nga Greqia. E gjithë kjo zhvillohet nën pretekstin e luftës kundër Perandorisë Osmane, por në esencë ajo ishte një Aleancë Ballkanike, për copëtimin e tokave shqiptare dhe shpartallimin e kombit shqiptar. Prandaj, në këtë kontekst zhvillimet në Shqipëri kanë qenë më shumë të ndikuara nga aspekti gjeopolitik se sa nga aspekti kulturor apo ai politik. Më pas Austro-Hungaria, me përpjekje të jashtëzakonshme arrin që në Konferencën e Londrës, të imponojë formimin e një shteti shqiptar, përkundër faktit që Aleanca Ballkanike dhe aleatët e saj, Rusia, Franca, Anglia, ishin për copëtimin e tokave shqiptare dhe shpërbërjen e kombit shqiptar.

Qëllimi i Austro-Hungarisë për të formuar shtetin shqiptar ishte të mos zbrisnin shtetet sllave të cilat ishin aleate të Rusisë në bregdetin shqiptar (Adriatik, Jon), sepse në atë mënyrë do të bllokohej hapësira e manovrimit, veprimit, komunikimit ekonomik e ushtarak të Austro-Hungarisë, por në një masë edhe të Italisë e Gjermanisë, në rast të prezencës sllave dhe ruse në bregdetin shqiptar. Formimi i shtetit shqiptar, krahas krejt


kontributeve që ka dhënë edhe kryengritja, edhe letërsia e gazetaria, ka qenë rezultat i këtyre rivaliteteve të mëdha gjeopolitike që ndodhnin ndërmjet fuqive të mëdha.

Pas formimit të shtetit shqiptar, që proklamohet më 28 nëntor të vitit 1912, qeveria e Ismail Qemalit, bën përpjekje për ta konsoliduar shtetin, duke nxjerrë edhe gazetën zyrtare, “Përlindja Kombëtare”. Po ashtu, bën përpjekje që të konsolidojë territorin të cilën e kontrollonte qeveria e Vlorës, por ajo qeveri kontrollonte një territor shumë të vogël (Vlorën me rrethinë) Në këtë gjendje Shqipëria ishte në Luftën e Parë Botërore, pra, një hapësirë e shpërbërë.

Në Konferencën e Londrës, merret një vendim që në Shqipëri të vinte një princ evropian i cili do të ishte mbreti i shqiptarëve për konsolidimin e këtij shteti. Për princ, caktohet Vilhelm Vidi, një princ gjerman i cili në Shqipëri vjen në vitin 1914. Para se të vinte princ Vidi, qeveria e Ismail Qemalit në janar të vitit 1914, jep dorëheqjen, nën presionin e Fuqive të Mëdha. Ismail Qemali kishte bërë një përpjekje me bullgarët (që në ndërkohë kishin përfunduar Luftën e Dytë Ballkanike me Serbinë) dhe me turqit, për të organizuar një armatosje të njësive të veta, në mënyrë që të forcohej shteti shqiptar përkundër goditjeve dhe pushtimeve nga forcat serbe dhe malazeze. Mirëpo, Fuqitë e Mëdha e denoncojnë këtë marrëveshje të fshehtë të Ismail Qemalit dhe e detyrojnë të ofrojë dorëheqjen. Me rënien e qeverisë së Ismail Qemalit, në Durrës formohet qeveria e Esat Pashë Toptanit (kundërshtar i fuqishëm i qeverisë së Vlorës), dhe kjo qeveri e shpallë Durrësin


kryeqytet të Shqipërisë, si koncesion ndaj pretendimeve italiane për Vlorën. Po në këtë vit, fillon edhe kryengritja e Haxhi Qamilit në Shqipërinë e Mesme. Kryengritja e Haxhi Qamilit, i dha goditje princ Vidit, sepse forcat e pamjaftueshme ndërkombëtare nuk arritën ta shpëtojnë qeverinë e princ Vidit nga kjo goditje. Mirëpo, goditja fatale kundër Vidit ishte e financuar nga fuqitë e jashtme, Greqia e Serbia, që nuk po pajtoheshin kurrsesi me ekzistimin e një shteti shqiptar të pavarur, po edhe Italia e Turqia, për llogaritë e veta politike. Kështu që princ Vidi detyrohet të largohet nga Shqipëria, meqë në atë kohë edhe kishte filluar Lufta e Parë Botërore, dhe si rrjedhim nuk e kishte më përkrahjen e fuqive të mëdha të cilat e kishin sjellë në Shqipëri.

Pas kësaj, Shqipëria përfundon në një anarki totale, me zona të ndryshme të pushtuara. Italia pushton Vlorën dhe hinterlandin e saj, Mali i Zi pushton Shkodrën, Serbia pushton Kosovën dhe pjesën veriore, dhe Greqia pjesën e jugut. Sipas disa statistikave, përgjatë Luftës së Parë Botërore, ka pasur pothuajse një përgjysmim të popullsisë së Shqipërisë, për shkak të urisë, sëmundjeve infektive dhe gjendjes së rënduar përgjatë atyre viteve. Pra, ishin pesë vite që në fakt nuk kishte një qeverisje të mirëfilltë.

Zonat e pushtuara gradualisht krijojnë edhe disa forma të pushtetit, veçmas zona austriake, e cila e merr Shkodrën nga malazezët, për shkak të ultimatumit që ia kishin dhënë Malit të Zi se do ta sulmonin me luftë nëse nuk largohej nga Shkodra. Austriakët formojnë një


administratë në zonën e Shkodrës dhe më pas në këtë zonë vendosen kryesisht liderët e lëvizjes shqiptare, Hoxhë Kadri Prishtina, Hasan Prishtina, Bajram Curri, liderët e Kosovës, të cilët krijojnë komitetin Mbrojtja Kombëtare e Kosovës. Kjo bëhet organizata kryesore politike dhe ushtarake, e cila në zhvillimet e ardhshme ka pasur një ndikim shumë të madh në rikthimin e shtetit shqiptar.

Në zonën e Korçës, francezët qeverisin një kohë pastaj ia kalojnë Greqisë. Pastaj ndodh një kryengritje e shqiptarëve aty dhe më pas Franca detyrohet ta largojë administratën greke dhe ta rikthejë administratën franceze, të cilën e udhëhiqte Themistokli Gërmenji. Ndërsa, zonat veriore që ishin të pushtuara nga serbët në atë kohë i janë ekspozuar në atë periudhë gjenocidit, sepse ka dëshmi të autorëve serbë duke përfshirë Dimitrije Tucoviqin, i cili ka qenë ushtar serb në ekspeditën serbe të pushtimit të Kosovës dhe të Shqipërisë. Tucoviqi ka lënë dëshmi se si i trajtonte Serbia zonat të cilat i pushtonte.

Dëshmitë rrëqethëse të Tucoviqit mbi gjenocidin serb Në një nga letrat e tij Tucoviqi rrëfen se kur Serbia

pushtonte një zonë e rrethonte atë zonë me gropa në të cilat i vendoste shenjat e gëlqeres (shenja këto që tregonin se në atë vend kishte rënë murtaja). Pra, e shndërronte në karantinë, në të cilën nuk mund të hynte dhe as të dilte askush. Pas kësaj ushtria hynte në ato


zona dhe i digjte shtëpitë bashkë me njerëzit e gjallë. Tucoviqi ka lënë përshkrime të dhimbshme të masakrave dhe gjenocidit që bënte ushtria serbe në tokat e pushtuara shqiptare:

“Për dy orë fshati u zhduk me skena që është vështirë të

përshkruhen. Të shtënat i rrëzonin gratë që i mbanin foshnjat në gjinj, skaj nënave të vdekura qanin fëmijët e tyre të vegjël që rastësisht kishin shpëtuar nga plumbat: trupat e malësoreve të bukura, belholla si bredhat, përdridheshin si krimbar në fushë, gratë lindnin nga frika. Për dy orë u vranë 500 shpirtra.”

(Tucoviqi: 155) Këso përshkrimesh të masakrave dhe gjenocidit mbi

popullin shqiptar në rrëmujën e Luftës së Parë Ballkanike, ka shumë nga Tucoviqi po edhe nga autorët të tjerë serbë e të huaj. Një komb si kombi shqiptar, i cili iu ekspozua shfarosjes biologjike nga fqinjët e vet, serbët, grekët dhe malazezët, nuk kishte se si të zhvillonte kulturën dhe median në gjuhën e vet, edhe pas proklamimit të shtetit të vet kombëtar. Ky komb po luftonte për ekzistencë fizike, në realitetet e reja gjeopolitike që prodhoi Lufta ballkanike dhe më vonë Lufta e Parë Botërore.

Nga ana tjetër, meqë dy të tretat e tokave shqiptare mbetën jashtë kufijve të shtetit të ri shqiptar, shumë nga potencialet dhe mundësitë mbetën jashtë aktivizimit, prandaj Shqipëria e kishte të vështirë të stabilizohej e të zhvillohej. Megjithatë, pati disa media si Kalendari Kombiar,


Dielli, Koha, Trumbeta e Krujës, Hylli i Dritës, etj., që vazhduan të botohen e të afirmojnë identitetin kulturor dhe idealet shqiptare. Ndërsa, në vitet 1928-39, kur u shpall monarkia shqiptare, megjithëse shteti prapë ishte i cunguar, pati një konsolidim të brendshëm të shtetit e edhe të mediave e të gazetarisë brenda shtetit shqiptar, falë këmbëngulësisë shtet-ndërtuese të mbretit shqiptar.

Me gjithë turbulencat e konfuzionet, triumfi i shqipes si gjuhë e komunikimit masiv, tashmë ishte i pakthyeshëm. Shqipja ishte kthyer në shtëpinë e vet, pas shekujsh ekskomunikimi. Ishte kthyer që ta rrëfente historinë e një kombi të ri të dalë nga një popull i vjetër. Shqipja tashmë do ta rrëfente vetë edhe historinë e Ilirisë së hijshme, të cilën dikur moti, para se ta pllakoste robëria mijëravjeçare, e kishte përshkruar gjithë ngjyra Pseudo-Skymni.

Po të krahasohet numri i fletushkave dhe revistave që dilnin në periudhën e sundimit osman, veçmas pas Lidhjes së Prizrenit e deri në vitin 1912, me numrin e revistave që dilnin nga vitit 1912 e deri në vitin 1920, bëhet edhe më e qartë që shkatërrimet që sollën luftërat ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore në trojet shqiptare qenë shumë të mëdha. Pothuajse mund të flitet për një paralizë kulturore e mediale.

Disa nga mediat në Shqipërinë e pavarur dhe në diasporë: 1912 doli gazeta qeveritare “Përlindja kombëtare” 1912-1913 botohet në SHBA “Zëri i popullit” 1913 doli revista “Hylli i Dritës” 1913 doli në Shkodër “ Shqipëria e re”


1914 doli në Durrës revista “Zana” 1914 doli në Maqasusets revista “Adriatiku” 1915 doli në Shkodër revista “Lidhja shqiptare” 1916 doli në Bukuresht “L’independence albanaise” 1916 doli në Nju Jork revista “Përparimi” 1916 doli në Sent Luis revista “ Mprojtja shqipëtare” 1917 doli në Boston revista “Luftëtari i drejtësisë” 1917 doli në Boston “Yll’i mëngjezit” 1917 doli në Framingham të Maqasusetsit “Përlindja” 1918 doli në Uorçester “Albania” 1918 doli në Uatërberi (Konetikat) revista “ Shqipëria” 1918 doli në Boston e përmuajshmja “The Adriatic Reviev” 1919 doli në Shqipëri “Koha e re” 1920 doli në SHBA “Indipendenca” 1921 doli në SHBA “Shkëndija” 1922 doli “Dëshira kombëtare” 1922 doli “Afërimi” 1922 doli “Bota e re” 1922 doli “Kandili i kuq” 1922 doli në Korçë “Përlindja arësimore” 1923 doli revista javore “Republika” 1923 doli në Stamboll revista “Paqja” 1924 doli: “Imigranti” 1926 doli “Idealisti”, 1927 doli ‘Albania” 1930 doli “Republika” 1936 doli “Bota”


GJENDJA E SHQIPTARËVE NË SERBI / MBRETËRINË S.K.S. /

JUGOSLLAVI (1912-1999)



SERBIA E PARË DHE MBRETËRIA S.K.S. PËR SHQIPTARËT ISHIN FERRI MBI TOKË

Pushtimi i Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare nga

Serbia në rrëmujën e Luftës ballkanike, ishte një tragjedi e re për shqiptarët, e përmasave të parrëfyeshme. Shqiptarët, iu ekspozuan shfarosjes fizike, dëbimit më dhunë nga vatrat e veta dhe marrjes me dhunë të pronave të tyre. Lufta e Parë Botërore e ndërpreu këtë trend shkatërrimtar, ndonëse edhe ajo solli shkatërrime e tragjedi të mëdha. Por, pas mbarimit të saj, Kosova dhe viset e tjera shqiptare jashtë shtetit shqiptar, sërish iu konfirmuan Serbisë (Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene) dhe sërish filloi politika e terrorit sllav kundër shqiptarëve.

Pas krijimit të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene, me Paqen e Versajës (1920), në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare që mbetën jashtë Shqipërisë, gjuha shqipe ishte e ndaluar jo vetëm në shkrim por madje edhe në të folur. Pra, ishte zyrtarisht e ndaluar, e diskriminuar. Në rrethana të tilla, as që mund të bëhej fjalë për ekzistimin e mediave në gjuhën shqipe. Në rrethana të tilla ka ekskomunikim e jo komunikim. Fjala vjen, në dokumentin nr. 16872, që është një letër-përgjigje e Ministrisë së Jashtme të Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve për Lidhjen e Kombeve (3 janar 1930), thuhej se nuk mund të kishte shkolla në gjuhën shqipe në Kosovë, pasi që popullsia nuk i kërkonte ato, nuk kishte traditë të shkollave shqipe dhe nuk kishte as personel. Në fund të përgjigjes thuhet në mënyrë cinike kështu:


“Vetëm kur të krijohet gradualisht dhe me kohë personeli i nevojshëm mësimor mund të flitet për rregullimin e shkollave në gjuhën mësimore shqipe, natyrisht në qoftë se popullsia kërkon këso shkollash, gjë që, mbase, edhe do të ndodhë sapo kushtet administrative, komunikative e kulturore, të krijuara rishtas, të krijojnë nevojën dhe dëshirën për shkollim te popullsia e atjeshme.”

(Bajrami: 152) Pra, sipas këtij dokumenti, nuk ekzistonte as nevoja e

as dëshira e shqiptarëve që të shkolloheshin në gjuhën shqipe dhe se kur ajo nevojë e ajo dëshirë do të shfaqej, edhe do të mund të ndodhte hapja e shkollave në gjuhën shqipe. Por, ngjarjet që ndodhen vetëm një decenie më vonë, e demantuan tërësisht këtë konstatim cinik të Ministrisë së Jashtme të shtetit S.K.S., sepse pas shpërbërjes së këtij shteti nga agresioni nazist në vitin 1941, Kosova u pllenua nga një rrjet i gjerë i shkollave shqipe, gjë që kishte qenë aspiratë e fortë e shqiptarëve, por e shtypur mizorisht nga shteti serbo-kroato-slloven.

Projekti i Drazha Mihajlloviqit dhe i Vaso Çubrilloviqit Por, edhe pasi Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene ishte

shpërbërë nga pushtimi nazist, kishin vazhduar projektet çetnike për zhdukjen fizike të shqiptarëve. Në Instruksionet e Drazha Mihajlloviqit, të datës 20 dhjetor 1941, ndër të tjera kërkohet edhe spastrimi i plotë etnik i viseve shqiptare nga shqiptarët, që mund të arrihet


vetëm me anën e gjenocidit. Në kapitullin “Qëllimet e aradhave tona”, pika 4, kërkohet “spastrimi i territorit shtetëror nga të gjitha pakicat kombëtare dhe elementët anacionalë. (…)” Ndërsa, në kapitullin “Përdorimi i aradhave çetnike në Mal të Zi”, pika 2 kërkohet: “Forcat pjesërisht të veprojnë nëpër Çakorr në drejtim të Rrafshit të Dukagjinit me detyrë që në këtë drejtim të spastrohet territori nga shqiptarët, si dhe t’u pritet rruga atyre që do të ndiqen nga Peshteri-Sanxhaku.”

Për ta kuptuar vazhdimësinë e kësaj doktrine fashisoide serbe për zhdukjen e shqiptarëve, ia vlen të kujtohen në këtë kontekst edhe Elaborati i Vaso Çubrilloviqit “Problemi i pakicave kombëtare në Jugosllavinë e re”, (1945) i cili iu dorëzua Rankoviqit nga fundi i luftës, që të realizohej në rrëmujën e saj. Çubrilloviqi propozonte që spastrimi etnik të kryhej gjatë luftës:

“E para që duhet të themi në lidhje me këtë është se luftërat janë më të përshtatshme për zgjidhjen e këtyre problemeve. Ato, si stuhia, duke ushtuar nëpër shtete, i nxjerrin me rrënjë dhe i shpërndajnë popujt. Ato, për të cilat në kohën e paqes do të kërkoheshin dekada e shekuj, në kohën e luftërave kryhen për ndonjë muaj ose ndonjë vit. Nuk duhet të mashtrohemi, po deshëm ta zgjidhim këtë çështje, mund ta zgjidhim sa të vazhdojë lufta.”

(Bajrami: 484)

Ndërsa, plani për spastrimin etnik të shqiptarëve, sipas Çubrilloviqit, do të duhej të përputhej me interesat strategjike të sllavëve dhe pa prekur raportet e mira me komunistët shqiptarë të Shqipërisë.


“Në qoftë se dëshirojmë të arrijmë qëllimin e ndërlidhjes së ndërsjellë të Malit të Zi, të Serbisë e të Maqedonisë, Kosova e Rrafshi i Dukagjinit duhet ta ndryshojnë me themel përbërjen etnike të tyre. Para së gjithash duhet të spastrohet Rrafshi i Dukagjinit si krahinë kufitare, fqinje e Malit të Zi, e cila është e përshtatshme për kolonizimin e malazezve.”

(Bajrami: 483) Pra, në të gjitha fazat e sundimit serb mbi Kosovën

dhe viset e tjera shqiptare të mbetura jashtë Shqipërisë (1912-1999) ka ekzistuar konstanta e spastrimit etnik të shqiptarëve me anën e gjenocidit. Në kushte të tilla, kultivimi i komunikimit publik dhe kulturës në gjuhën shqipe thjesht ka qenë i pamundur, veçmas deri në vitin 1945.

Mediat shqipe në Jugosllavinë komuniste Pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, Kosova dhe

viset e tjera shqiptare që kishin mbetur jashtë Shqipërisë që nga Konferenca e Londrës e vitit 1913, u rikthyen me përdhunë nën sundimin serbo-jugosllav. Rikthimi nën atë sundim gjakatar, kësaj here të drejtuar nga komunistët, u shoqërua me një terror të ri. Nën pretekstin se shqiptarët e Kosovës kishin bashkëpunuar me okupatorin fashist, filloi përndjekja, arrestimet dhe pushkatimet e mijëra shqiptarëve. Kryengritja antisllave e antikomunsite e udhëhequr nga Shaban Polluzha, u shtyp me dhunë të egër. Mbi Kosovën u vendos një administrim ushtarak. Realisht, për masat e reja


shtypëse baza ishte elaborati i Vasa Çubrilloviqit, i cili nga fundi i luftës i qe dorëzuar Aleksandër Rankoviqit, po edhe Titos, si një platformë se si duhej të zgjidhej problemi i pakicave në Jugosllavinë e re. Me siguri mbi atë platformë është frymëzuar hakmarrja e tmerrshme ndaj kryengritjes së Shaban Polluzhës. Mbi atë platformë dhe elaboratin e mëhershëm të Çubrilloviqit është planifikuar edhe aksioni i mbledhjes së armëve në vitet 1953/54, sikundër që marrëveshja xhentëlmene Tito-Kyprilli në Split e vitit 1953, është bërë po në këtë kuadër. Pra, edhe pse regjimi i ri ishte regjim komunist që kishte proklamuar barazinë e popujve, barazinë e kombeve e të kombësive, ai regjim vazhdonte të zbatonte platformat e vjetra fashiste për dëbimin me dhunë të shqiptarëve nga vatrat e veta shekullore. Pra, në planin e përgjithshëm mund të konstatohet se edhe në këtë periudhë shqiptarët i ishin ekspozuar ekskomunikimit. Trajtoheshin si element i huaj edhe në shtetin e ri komunist jugosllav.

Megjithatë, ky shtet ishte detyruar të bënte disa ndryshime në krahasim me monarkinë serbe-kroate-sllovene, e cila e kishte ndaluar në tërësi arsimin dhe komunikimin në gjuhën shqipe. Për shkak se fashistët italianë dhe nazistët gjermanë kishin lejuar hapjen dhe zgjerimin e shkollave shqipe dhe të medieve në gjuhën shqipe, komunistët më nuk mund të thoshin si monarkistët jugosllavë, se shqiptarët gjoja nuk kishin as nevojë e as dëshirë për të pasur shkolla në gjuhën shqipe. Shqiptarët kishin manifestuar entuziazëm me shkollat dhe me mediat në gjuhën e vet gjatë viteve të


okupimit fashist e nazist (në vitin 1943 dolën fletushkat “Lidhja e Dytë e Prizrenit” dhe “Kosova”). Jo se kishte shkuar çdo gjë vaj me ato sundime, por hapja e shkollave dhe e mediave në gjuhën shqipe, kishte lënë prapa vetes një përvojë që më nuk mund të injorohej as nga regjimi i ashpër antishqiptarë i komunistëve jugosllavë. Prandaj, krahas hapjes së një numri të shkollave në gjuhën shqipe, (sado që jo të mjaftueshme) u lejuan edhe disa media në gjuhën shqipe. Natyrisht, ishin medie që po bënin zëdhënësin e regjimit komunist. Por, prapë se prapë ishin në gjuhën shqipe dhe po inkuadroheshin gradualisht në korpusin e elementëve që forconin identitetin gjuhësor, kulturor e kombëtar, sado që ideologjikisht po ishte mjaft i deformuar.

Mediat në gjuhën shqipe që dolën në Kosovë në

vitet 1942-1990: 1942 doli “Liria”-Slloboda” si organ i Luftës NacionalÇlirimtare në Kosovë 1943 doli “Zani”- Glas 1945 - 1990 gazeta Rilindja. (Nga viti 1958 doli si gazetë e përditshme.) Nga viti 1999 ridoli deri në vitin 2001, kur u shua) 1945 Radio Prishtina 1952 revista “Zëri i rinisë” 1949 revista “Pionieri” 1949 revista letrare “Jeta e re” 1946 revista “Përparimi” 1968 revista “Fjala” 1971 revista “Shkëndija” 1971 revista “Kosovarja”


1973 Revista “Gazeta e pionierëve” 1969 revista “BAT” 1978 revista “Bujku” 1969 gazeta “Bota e re” 1975 Radiotelevizioni i Prishtinës (RTP)

Deri në vitin 1990, të gjitha mediat kanë funksionuar

brenda sistemit të shtetit jugosllav, me specifikat që buronin edhe nga atributi i Kosovës si krahinë autonome dhe si element konstituiv i federalizmit jugosllav. Pra, statusi i tyre ishte si media shtetërore, që edhe financoheshin e edhe kontrolloheshin nga mekanizmat e regjimit komunist.

Pas riokupimit të ri klasik të Kosovës, më 5 korrik 1990, pasoi mbyllja e Radiotelevizionit të Prishtinës në formatin ekzistues dhe futja e tij në skemën e mediave shtetërore serbe. E njëjta gjë ndodhi edhe me Ndërmarrjen gazetare Botuese e Grafike “Rilindja” e cila u fut nën kontrollin e administratës shtetërore serbe. Gazeta “Rilindja” u mbyll krejtësisht.

Prej kësaj kohe fillon procesi i pavarësimit të mediave shqipe në Kosovë. Procesi i pavarësimit fillon me daljen si gazeta ditore, pa lejen e autoriteteve, të revistave “Fjala”, “Zëri”, “Shkëndija” e “Kosovarja” si gazeta ditore, si zëvendësim për gazetën e kaluar, punë që vazhdoi deri në vitin 1993. Pas grevës së gazetarëve të majit 1993, revista “Bujku” mori atributet e gazetës “Rilindja”, me të njëjtin personel e në të njëjtat objekte, ndërsa revistat dëbohen nga objektet e veta vazhdojnë botimin si revista jashtë sistemit. Filloi edhe botimi i


disa revistave private, si “Forumi” dhe “Koha”, e cila më vonë u shndërrua në gazetë ditore. Dhe kështu paradoksalisht, okupimi klasik i vitit 1990, solli edhe fillimin e çlirimit të medias nga kontrolli shtetëror serb e jugosllav dhe shumëllojshmërinë e mediave edhe sipas pronësisë mbi to.


MEDIAT SHQIPE NË PERIUDHËN E OKUPIMIT KLASIK 1990 - 1999

5 korriku i vitit 1990 është si një datë kur fillon

okupimi klasik i Kosovës, me ç’rast është mbyllur edhe Radio Televizioni i Prishtinës (RTP). Më 8 gusht është mbyllur edhe “Rilindja”. Pra, fillon një periudhë e një errësire totale informative mbi Kosovën, ku mediat shqipe në Kosovë praktikisht i ekspozohen zhdukjes. Mirëpo, rezistenca politike dhe kulturore e shqiptarëve të Kosovës ndaj okupimit ka qenë e shoqëruar edhe nga rezistenca e medias dhe e gazetarëve. Kështu që, si rezultat i kësaj, pavarësisht se a është mbyllur zyrtarisht Rilindja, ka vazhduar përpjekja për ta mbajtur gjallë informimin në këtë vend. Revistat Fjala, Kosovarja, Shkëndija e Zëri, filluan të dalin si zëvendësuese gazetash dhe kjo vazhdon deri në vitin 1993, kur pushteti okupator përfundimisht merr vendim për ta shndërruar Rilindjen në një ndërmarrje serbe që quhej Panorama dhe shtypshkronjën në një emërtim që quhej Graçanica. Si reaksion ndaj këtyre masave, ka qenë një grevë e urisë e gazetarëve, e cila ka qenë një përpjekje për ta mbrojtur shtypin, gazetarinë shqiptare dhe fjalën e lirë në Kosovë. Greva ka qenë e drejtuar nga Adem Demaçi, i cili në atë kohë ishte kryeredaktor i revistës Zëri. Greva ka pasur një jehonë shumë të madhe në opinionin vendor dhe ndërkombëtar. Greva në fund nuk i ka plotësuar kërkesat e veta. Greva pati filluar me qëllimin që mos të regjistrohen mediat shqipe në Serbi dhe të mos pranohet asnjë masë e regjimit të Beogradit, ndërsa pas mbylljes


së grevës, gazeta ditore “Bujku” ka mbetur që të vazhdojë botimin me kushtin që të pranojë administratën e shtypshkronjës Panorama që udhëhiqej nga serbët. Ndërsa, pjesa tjetër e revistave kanë dalë jashtë atij sistemi dhe kanë vazhduar veprimin e tyre privatisht. Për paradoks, edhe vetë Adem Demaçi, kur ka dalë nga greva, ka regjistruar një revistë javore në Beograd. Pra, pavarësisht qëllimeve të mira që ka pasur greva, nuk janë arritur ato, bile ka ardhur deri te një konfuzion lidhur me rrugët që duhej të ndiqeshin për pavarësimin e mediave shqipe.

Në vitin 1990, në kuadër të Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK) ka qenë e ngritur një agjenci e lajmeve, Qendra për Informim e Kosovës (QIK,) që ka qenë një nga mediumet më të rëndësishme që kanë ekzistuar në këtë periudhë. Qendra për Informim ka pasur botimet e veta në gjuhën shqipe dhe angleze, dikur edhe në gjuhën serbe pjesërisht, por ka qenë njëra nga agjencitë më të cituara në gazetarinë shqiptare. Natyrisht, kjo ka qenë për shkak të peshës, rëndësisë që kanë pasur tematikat, problemet për të cilat është shkruar. Edhe për shkak të mungesës së medias ndërkombëtare në Kosovë në atë periudhë. Në vitin 1995, ka filluar të dalë gazeta “Bota Sot”, e cila botohej në Zvicër, për shkak se regjimi nuk ka lejuar që ajo të botohet në Kosovë, por ajo ka pasur një redaksi në Prishtinë. Po ashtu, në vitin 1998 në Kosovë ka dalë gazeta e mbrëmjes “Informatori”, të cilën e ka botuar Enver Maloku. Ajo ka qenë një gazetë e mbrëmjes, e cila edhe në ato kushte të vështira terrori, dilte me sukses. Në kuadër të Televizionit Shqiptar në atë periudhë (TVSH),


ka pasur dy orë emision për Kosovën, si pjesë e emisioneve të saj. Bile, ka pasur një strukturë brendapërbrenda televizionit, e cila i ka përgatitur lajmet e TVSH-së për publikun e Kosovës. Gazeta “Koha Ditore” dhe “Kosova Sot” plotësonin spektrin medial, si gazeta private. Ishte një periudhë me të cilën mund të bëhet një histori e veçantë, lidhur me gazetarë të keqtrajtuar e të arrestuar, gazetarë të vrarë. Pra, një histori e veçantë e gazetarisë shqiptare për këto vite, është historia e terrorit që është ushtruar nga okupatori serb mbi gazetarët dhe mbi mediat. Është e nevojshme që ajo gazetari të studiohet sepse gazetaria shqiptare ka për të qenë e pamundur të njihet, të dihet, në dimensionin e saj etik, patriotik dhe profesional pa i njohur historitë e asaj kohe e të atyre njerëzve. Prandaj, gazetaria e viteve të ’90-ta të shek. XX meriton që të njihet e të respektohet, paçka se në planin profesional shumë gjëra në atë periudhë nuk kanë qenë në nivelin më të lartë.

Në këtë periudhë janë botuar edhe disa revista e gazeta të rëndësishme si “Bota e re” si organ i studentëve, “Gazeta Shqiptare”, gazeta “Kombi”, që kanë pasur periudha të shkurtra të daljes, veçmas këto dy të fundit, por kanë qenë botime në shërbim të lëvizjes dhe kauzës së çlirimit dhe pavarësisë së vendit.

Ndihmesa e mediave dhe personaliteteve botërore në lidhje me Kosovën Një element i rëndësishëm që lidhet me Kosovën, si

pjesë e pandashme është edhe gazetaria botërore, e cila


është marrë me Kosovën veçmas në vitet e luftës. Kur të shkruhet historia e plotë e Kosovës ka për të qenë e pamundur pa u studiuar, pa u njohur dhe pa u vlerësuar drejtë roli që ka pasur media botërore për çështjen e Kosovës. Aq shumë tekste janë botuar, aq shumë reportazhe janë bërë gjatë periudhës së krizës së Kosovës nga mediat ndërkombëtare sa që do të jetë e vështirë veç të mblidhet tërë ai material që të ndërtohet një kronologji.

Konferencat e shtypit si formë e komunikimit publik në robëri Konferencat e shtypit që janë mbajtur në Kosovë në vitet

nëntëdhjetë, veçmas nga Ibrahim Rugova, janë shembull interesant i shfrytëzimit të konferencave të shtypit për qëllime të promovimit të programit politik. Konferencat e rregullta javore me gazetarë të Ibrahim Rugovës kanë zgjatur nëntë vjet, çdo të premte në orën 11 në selinë e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës. Në ato konferenca, përveç gazetarëve vinin një numër i konsiderueshëm i qytetarëve, të cilët meqë nuk i zinte salla ku mbahej konferenca me gazetarë, rrinin në oborr dhe prisnin me durim përfundimet e saj. Ato konferenca shtypi, kanë shërbyer jo vetëm për të informuar qytetarët për qëndrimet politike që mbante LDK-ja dhe Presidenti i Kosovës, por edhe për qëndrimet që duhej të mbanin vetë qytetarët e Kosovës kundruall ngjarjeve që ndodhnin. Për këtë arsye, ato konferenca shtypi duhet të hulumtohen edhe në një drejtim tjetër: si një institucion politik pothuajse vendimmarrës. (Krasniqi: Hyrje në Gazetari: 131)


TRIUMFI I DYTË (ENDE I PJESSHËM) I SHQIPES MBI

EKSKOMUNIKIMIN



MEDIA NË KOSOVË PAS ÇLIRIMIT: NDËRMJET LIRISË FIKTIVE DHE

KONTROLLIT FAKTIK Gjendja e sotme e medias dhe standardet e gazetarisë

në Republikën e Kosovës janë të shkëputura nga tradita e gazetarisë së dirigjuar në periudhën e socializmit jugosllav dhe nga tradita e gazetarisë patriotike në periudhën e okupimit klasik të vendit, por janë të ndërvarura nga kufizimet ligjore dhe kontrolli faktik, që është instaluar në vitet e sundimit të UNMIK - ut dhe që po vazhdon edhe pas pavarësimit të vendit. Fshirja e traditës së gazetarisë shqipe të një gjysmë shekulli, ka kulmuar me mbylljen e gazetës Rilindja1 dhe të Radiotelevizionit të Prishtinës2 nga politikat e OSBE-së dhe UNMIK-ut në vitin 1999 dhe 2000, me ç’rast Rilindja u dëbua edhe nga objektet e veta dhe u shkatërrua edhe dokumentacioni i saj, ndërsa në objektet e RTP-së u ngrit një transmetues emergjent për nevojat e UNMIK-ut.

Me mbylljen e Rilindjes dhe të Radiotelevizionit të Prishtinës, u krijua hapësira për ngritjen dhe për zhvillimin e mediave të reja, të cilat do të ishin të varura dhe të kontrolluara nga administrata e OKB-së, e cila synonte që me politikat e veta të motivuara nga rezoluta 1244, të sheshonte rrugën e ri-integrimit të Kosovës në ish shtetin jugosllav. Në këtë rast u provua se “mediat dhe gazetaria janë pjesë përcjellëse e sistemit politik: si ndërmjetës të vendimeve politiko-administrative, por edhe si ndërmjetës në prezantimin e vendimeve të tyre”.3


Rrjedhimisht, që në fillesë kemi të bëjmë me një strategji të krijimit të mediave që do të ishin instrumente të politikave të zyrtarëve të lartë të OKB-së dhe agjencive të tjera që u instaluan në vendin e shkatërruar nga lufta. Rregulloret që u dekretuan nga UNMIK-u, Rregullorja 2000/4, Rregullorja 2000/36 dhe 2000/37, sollën kufizime të ndjeshme në lirinë e medias dhe të shprehjes. Rregullorja 2000/4, e miratuar për pengimin e gjuhës së urrejtjes në media, instaloi kufizimet më drastike, duke kërcënuar me burg afatgjatë shkelësit e saj, domethënë gazetarët. Në pikën 1.3 të kësaj rregulloreje, thuhet: “Kushdo që nxit ose përhap publikisht urrejtje, përçarje a mosdurim midis grupeve kombëtare, racore, fetare, etnike apo cilitdo grupi tjetër që jetojnë në Kosovë, veprime të cilat mund ta prishin qetësinë dhe rendin publik përmes shtrëngimit, rrezikimit të sigurisë, duke i përbuzur simbolet kombëtare, racore, etnike apo fetare, duke dëmtuar pasuritë e tjetrit ose duke përdhosur monumentet a varrezat, do të dënohet me burgosje në afat, që nuk është më i gjatë se tetë vjet.”4 Termat e kësaj rregulloreje kanë injektuar një kompleks inferioriteti, që ka mbizotëruar për shumë vite në mediat e Kosovës dhe që ende vazhdon të jetë prezent. Si rezultat i këtyre kufizimeve, u ndalua edhe gazeta “Dita”5 në vitin 2000, vetëm për faktin që kishte identifikuar një person si paramilitar serb. Ndërsa në vitin 2004, u propozua mbyllja e Radiotelevizionit publik të Kosovës, nën akuzën për rolin e tij nxitës në trazirat e marsit.6


Modeli që është përdorur nga UNMIK-u dhe OSBE-ja për rregullimin e skenës mediale përkatësisht për kontrollimin faktik të lirisë së medias në Kosovë, është modeli më i keq, ngase është marrë direkt nga përvojat e zbatuara në Bosnjë e Hercegovinë. Në këtë aspekt, vlen të përmendet se këto rregullore i obligonin gazetat ditore shqipe, që të botonin reklamat edhe në gjuhën serbe, gjë që vazhdon edhe sot, por tashmë si orientim komercial i vetë gazetave.

Nga ana tjetër, edhe varësia e mediave të reja private nga donacionet e huaja, i bëri pronarët e tyre që të ulin kurrizin dhe të zbatojnë me disiplinë jo vetëm rregulloret, por edhe urdhrat e dhënë përmes formave të tjera të dirigjimit (këshillimeve të rregullta me zyrtarë të OSBE-së e të UNMIK-ut e edhe të zyrave diplomatike.) Shumica e mediave të sotme janë në pronësi të atyre që në këto dhjetë vjet kanë pasur relacione të mira me agjenci dhe zyrtarë ndërkombëtarë, që kanë operuar në vend. Ato media që janë liruar në njëfarë mase më të madhe nga varësia financiare e agjencive dhe e fondacioneve të huaja, tashmë janë profilizuar si media më opozitare ndaj qeverisë, sigurisht nën mbikëqyrjen e donatorëve dhe sponsorëve ndërkombëtarë, të cilët ende operojnë në Kosovë dhe kanë ambicie të modelojnë politikën dhe shoqërinë e re të Kosovës. Këto media, që nganjëherë janë histeri ndaj institucioneve shtetërore, janë të flashkëta në raport me agjencitë ndërkombëtare, EULEX-in, KFOR-in dhe ICO-në, sigurisht për arsyet që lehtë mund të nënkuptohen.


Përpjekjet eventuale për t’u shkëputur nga kontrolli politik dhe financiar i institucioneve shtetërore dhe të agjencive ndërkombëtare, kanë pësuar një goditje të rëndë në rastin e Radiotelevizionit Publik të Kosovës, të cilit në bazë të një vendimi të Gjykatës Kushtetuese, iu mohua e drejta e mbledhjes së taksës nga qytetarët, me çka RTK ka rënë në varësi të drejtpërdrejtë financiare të Kuvendit të Kosovës.7 Ky pozicion i vështirë i transmetuesit publik, psikologjikisht i amniston të gjithë ata që duan të ushtrojnë kontroll politik e të bëjnë presione financiare mbi mediat, veçmas burimet e informimit dhe reklamuesit, si dy komponentët potencialë të ndikimit e të kushtëzimit.

Prandaj, edhe degradimi vit pas viti i lirisë së mediave në Kosovë në ranglistën e Reporterëve pa Kufij, i ka në vete këto përvoja të çoroditura të kufizimeve administrative-ligjore të instaluara nga UNMIK-u dhe të adoptuara më vonë për interesat e Kuvendit, të Qeverisë dhe të grupeve të interesit.

Në praktikën e tashme të funksionimit të medias në Kosovë, varësia financiare nga agjencitë qeveritare dhe nga reklamuesit e afërt me qeverinë, e ka forcuar mercenarizmin medial. Në këtë rast, nuk ka ndodhur çlirimi i medias nga “statusi i agjentit të shtetit dhe të servisit të partive politike me anën e komercializimit”8

Në stadin e tashëm tabloja është mjaft konfuze, por bindja jonë është se jemi larg “çlirimit përfundimtar me anën e komercializimit”, sepse komercializimi në fakt, po e forcon simbiozën e kontrollit faktik të shtetit mbi disa nga mediat, që manifestojnë afërsi me institucionet


shtetërore. Gazetat që manifestojnë afërsi më të madhe me politikat qeveritare, kanë vjelë pakrahasimisht më shumë reklama se sa gazetat që kanë qëndrime opozitare ndaj qeverisë. Ndërsa, në rastin e transmetuesi publik, kemi të bëjmë me një lojë ndërmjet pushtetit gjyqësor dhe atij legjislativ, të cilët në instancë të fundit janë pjesë e taktikave të grupeve të interesit, të lidhura me procesin e privatizimit të Korporatës Elektroenergjetike të Kosovës. Rrjedhimisht, Ligji për Radiotelevizionin publik të Kosovës nuk ka kapacitete të mbrojë transmetuesin nga kjo lojë e të tri pushteteve, të cilat secila në mënyrën e vet, ia mbajnë ison strategjisë së privatizimit të KEK-ut, në dëm të transmetuesit publik.

Në fakt, infrastruktura ligjore e miratuar nga Kuvendi i Kosovës, Ligji për Komisionin e Pavarur të Mediave dhe Ligji për Radiotelevizionin Publik të Kosovës, që janë në proces amandamentimi, ende nuk kanë arritur të krijojnë rregull në fushën e mediave elektronike. Problem të madh, krahas statusit të paqartë të financimit të transmetuesit publik, paraqesin televizionet dhe radiot lokale dhe rajonale, të cilat aplikojnë standarde të ulëta profesionale dhe krijojnë kaos në tregun e reklamave. Edhe pse piratëria është shtylla kurrizore e shumicës së këtyre mediave, Komisioni i Pavarur i Mediave nuk ka arritur ta frenojë këtë dukuri alarmuese, e cila po e zbehë nevojën për investim në gazetari të mirë dhe prodhim të programeve që do të ishin brend i mediumit konkret.

Përfundimi ynë është se, praktika e instaluar nga UNMIK-u, me rregullore që e shprehin gjendjen e pas


konfliktit të një shoqërie dhe praktika e institucioneve të shtetit të pavarur, të cilat ende nuk janë liruar nga ambicia që të kontrollojnë median, duhet të delegjitimohen e të shfuqizohen me hartimin nga e para të ligjeve substanciale, që do të rregullonin funksionimin e medias në realitetet e reja të një shoqërie liberale dhe të tregut të lirë. Një infrastrukturë e tillë ligjore, e përshtatur me nevojat e sotme të tregut të medias dhe me aspiratat e ngritjes së etikës profesionale të gazetarisë, do të mund të ngrinte një urë pontoni edhe me traditën e gazetarisë shqipe të Kosovës, jo për t’u mbështetur në modelet dhe nivelet e saj, po për ta vendosur në themele më të forta historinë e gazetarisë shqiptare të Kosovës, ose e pakta vetëm sa për ta zbutur gjendjen e amnezionit të tashëm. Po ashtu, kjo do të duhej të krijonte edhe premisat për integrimin e gazetarisë shqiptare në përgjithësi, duke mundësuar investime të përbashkëta në zhvillimin e mediave ekzistuese dhe atyre të reja. Por, vullnet politik për një reformë rrënjësore nuk duket në horizont.

Në këso rrethanash, mediat dhe ata që planifikojnë të bëjnë investime në këtë biznes, duhet të shfrytëzojnë hapësirat ekzistuese në mënyrë sa më kreative, për t’i dhënë frymëmarrje zhvillimit të medias dhe të profesionit të gazetarisë. Rrethanë e favorshme në këtë kontekst është se në Kosovë ka mundësi të hyrjes praktikisht të papenguar në këtë biznes. Media e printuar në Kosovë regjistrohet me lehtësi administrative, me shpenzime simbolike prej 25 eurosh. Ndërsa në Britani të Madhe, për shembull, për


regjistrim të një gazete në rang nacional, botuesi paraprakisht duhet të deponojë 20 milionë funta.9

Lehtësia e regjistrimit të medies, gjithsesi është një gjë e mirë, sepse u mundëson të gjithë të interesuarve që të hyjnë në këtë biznes, me çka sigurohet njëfarë diversiteti i medias. Por, edhe kjo e mirë e ka mangësinë e vet, sepse në këtë biznes kanë hyrë dhe po hyjnë edhe subjekte që nuk e kanë preokupim informimin, po përfitimin jolegal ekonomik ose promocionin e pandershëm politik. Mediat e ngritura mbi këto dy modele, varen shumë nga reklamat dhe grupet e interesit, prandaj nuk kanë politika të pavarura editoriale. Rasti me reklamimet e pabalancuara nga institucionet e vendit në gazetat ditore në Kosovë, i denoncuar edhe nga Reporterët pa kufij dhe asociacionet vendëse të gazetarëve dhe varësia e politikave të tyre editoriale nga ky lloj reklamimi, është tregues i qartë i këtij deformimi. Pra, mediat e tilla nuk ngrihen mbi investime paraprake të pronarëve të vet e mbi politika të pavarura editoriale, por mbi kalkulimet e raporteve me institucionet që kanë fuqi më të madhe reklamuese, e që në kushtet e ekonomisë së varfër të vendit, janë më së shumti agjenci qeveritare. Kjo varësi i ka lënë shumë media pa profilizim editorial dhe politik dhe me standarde të ulëta profesionale. Mediat e shkruara veçmas, janë një mishmash editorial dhe ideologjik, gjë që e huton lexuesin dhe e pamundëson profilizimin e informimit në bazë të kërkesave të tij. Rrjedhimisht, shoqëria e sotme kosovare nuk e ka fituar ende epitetin ”shoqëri e informacionit”,10 përkundër


vërshimit të madh të mediave në vend. Fuqia e pabalancuar e burimeve të informimit, arroganca e reklamuesve, ambiciet e pakontrolluara të grupeve të interesit dhe aksionet perfide të shoqërisë civile, po e gërryejnë profesionalizmin dhe etikën e mediave të reja, ende pa u formësuar dhe funksionalizuar ato tamam. Shoqëria kosovare është e privuar nga e drejta për t’u informuar realisht, për faktin se qasja në dokumentet zyrtare praktikisht është e bllokuar Edhe pse Ligji Nr. 03/L-215 për qasje në dokumente publike ka krijuar hapësira për qasje në dokumentet zyrtare, kjo nuk shfrytëzohet as minimalisht nga mediat. Komunikimi i institucioneve me mediat me zëdhënës është një version i të vërtetës, në fakt një version i patentuar i saj, por e vërteta e plotë mund të raportohet nga mediat vetëm nëse lejohet qasja e papenguar në dokumentet zyrtare. Pronarët e medies, gazetarët dhe asociacionet e gazetarëve duhet të koncentrohen më së shumti në këtë çështje, nëse nuk duan ta mbajnë veten në vetëlajthitje. As në Kosovë, komentuesit dhe analistët nuk i pengon askush të thonë çfarë të duan, por shumë prej tyre flasin në tym, për mungesë të informatave të plota, e cila do të mundësohej vetëm nga qasja në dokumentet zyrtare. Deklaratat e zyrtarëve qeveritarë dhe të politikanëve merren me lehtësi, sepse ata duan të jenë prezentë në media dhe të plasojnë versionet e tyre të së vërtetës, por ato mund të mos jenë shprehje e gjendjes faktike, e cila është e materializuar në dokumente. Diktimi i burimeve të informimit (më konkretisht qeverisë) me presione politike, me ndjekje policore të gazetarëve a me procese


gjyqësore, praktikisht nuk ekziston në vendin tonë, gjë që është shumë mirë, por kjo është e pamjaftueshme për ta pasur lirinë e medias dhe të shprehjes, nëse ajo bëhet e përkushtuar të lejojë qasjen në dokumentet zyrtare.

Shfrytëzimi kreativ i sfondit të tashëm ligjor është i vështirë edhe për një fakt tjetër bizar: lirinë e shprehjes së gazetarëve e rrezikojnë vazhdimisht edhe vetë politikat editoriale, që nuk bazohen në informim të mirëfilltë, po bazohen në politikanizëm dhe në interesa të pandershme të pronarëve të medias. Duke u dhënë gazetarëve obligime që të raportojnë në mënyrë selektive, joprofesionale, në fakt u bëhet një presion që të mos e kryejnë detyrën në mënyrë korrekte. Redaktorët, që zakonisht janë të afërt me pronarët e medias, bëjnë ndërhyrje në tekste, sajojnë tituj që nuk e shprehin frymën e teksti autorial, urdhërojnë të shkruhen tema me teza të gatshme, e gjithë kjo e shkakton autocensurën te gazetarët. Duke qenë pa mbrojtje, pa kontrata valide të punës, pa mbrojte sindikale dhe në një treg të pastabilizuar, shumë sish detyrohen të pranojnë konfromizmin dhe të sillen si nëpunës e jo si gazetarë të vërtetë. Mungesa e kontratave afatgjate të punës dhe e mbrojtjes sindikale, është një formë drastike e shkeljes së lirisë së shprehjes së gazetarit dhe pasojat e saj janë shumë më të rënda se sa një telefonatë kërcënuese që do të mund t’i vinte nga një qeveritar.

Pra, pas një ekspansioni të medias në vitet e para të çlirimit të vendit, tash jemi në një fazë kur duhet të ndodhë pjekuria e medias dhe e gazetarëve, por kjo


duhet të mundësohet me rregullime ligjore adekuate, nga e para, që nga zbatimi i ligjit për qasje në dokumentet zyrtare publike, me funksionalizim të të drejtave sindikale të gazetarëve, me liberalizimin e tregut të medias elektronike, dhe me afirmimin e mëtejshëm të rolit emancipues dhe demokratizues të medias dhe të gazetarëve në shoqëri.

Gjithsesi detyra parësore në këtë mes është që mediat të gjejnë forcë e të lirohen nga varësia financiare prej reklamuesve qeveritarë dhe të grupeve informale të interesit, e në atë rast do të bëheshin më insistuese e më imponuese për raportimin e të vërtetave. Nga ana tjetër, edhe gazetarët duhet të lirohen nga autocensura edhe me çmimin e rrezikut të humbjes së një vendi të punës, sepse më e rëndë është humbja e dinjitetit profesional se sa e një statusi edhe ashtu jo fort të mirë social. Edhe në këtë rast vlen ajo që thotë Karl Poperi se “nuk mund të jemi njëkohësisht frikacakë intelektualë dhe kërkues të së vërtetës.”11 Por, mundja e frikës arrihet edhe me organizim më të mirë të asociacioneve profesionale, me vetërregullimin e profesionit dhe me ngritjen e një strukture të mirëfilltë sindikale. 12

Nëse vazhdohet të pritet se çfarë thonë vetëm agjencitë e huaja, kurrë nuk do të krijohet imuniteti i nevojshëm i mbrojtës së medias e të gazetarëve nga agjensët e jashtëm, të cilët bëhen më agresivë në rastet kur media dhe gazetarët janë më të paqartë e më të dobët në kauzën dhe në organizimin e tyre. Por, në rastin e medias dhe gazetarisë në Kosovë, imuniteti nuk mund të krijohet pa u rishikuar dhe pa u korrigjuar


përvoja e keqe në vitet 1999/2000 përkatësisht pa u bërë çmontimi i ligjeve dhe i psikologjisë së gazetarisë me elemente të vartësisë koloniale.

Shënime:

1. Gazeta Rilindja doli në vitin 1945. Në vitin 1990 u mbyll nga

regjimi i Millosheviqit. Pas çlirimit të vendit më 1999, Rilindja u riaktivizua, por më vonë ajo u dëbua nga objektet e veta dhe më vonë u mbyll.

2. Radiotelevizioni i Prishtinës filloi punën në vitin 1975. Më 5 korrik 1990 u mor nën kontroll nga forcat okupuese të Serbisë. Në vitin 1999 punëtorët u rikthyen në objekte, por nuk u arrit marrëveshje ndërmjet OSBE-së dhe sindikatës së RTP-së për kthimin e të gjithë punëtorëve. Për pasojë, u hoq dorë nga riaktivizimi i RTP-së dhe u krijua RTK-ja si transmetues emergjent i UNMIK-ut

3. Stefan Rus Mol, Novinarstvo, Clio, Beograd, 2005, fq. 24 4. Rregullore 2000/4, 1 shkurt 2000, firmosur nga Bernard Kushner,

Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, Kofi Ananit (http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A2000regs/A2000regs.htm, 27 tetor 2010)

5. Për shkak të tekstit “Kur Petar bëhet Piter”, PSSP Bernard Kushneri, urdhëroi ndalimin e gazetës “Dita” për tetë ditë, duke i penguar punonjësit që të hynin në objektin, ku bëhej gazeta. Protagonisti i atij teksti, Petar Topolski, i cili ishte punonjës i UNMIK-ut, u gjet i vrarë, disa ditë pas publikimit të identitetit të tij.

6. Komisionari i përkohshëm i medias në Kosovë në vitin 2004, Robert Zhilleti, në një emision në Zërin e Amerikës, pati pohuar se kishte propozuar mbylljen e përkohshme të RTK-së

7. Gjykata Kushtetuese e shpalli si joligjore mbledhjen nga ana e Korporatës Elektroenergjetike të Kosovës (KEK) të taksës për RTK-së, me çka edhe u ndërpre inkasimi i saj. Për pasojë, RTK u

http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A2000regs/A2000regs.htm

http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A2000regs/A2000regs.htm


detyrua të futet në varësi të përkohshme financiare nga Kuvendi i Kosovës.

8. Xhejms Karan, Sociologjia e shtypit, revista Media, Prishtinë, 2009, fq. 32

9. Po aty, fq. 36 10. Sintagmë e teoricienit Mark Pora (cituar sipas Asa Brigs, Piter

Berk në: Drustvena istorija media-Historia shoqërore e medias), Clio, Beograd, 2006, fq. 353

11. Karl Poperi, Për filozofinë dhe shkencën, Fan Noli, Tiranë, 2009, fq. 12 12. Në Kosovë nuk ekziston asnjë organizim funksional i sindikatës

së gazetarëve, që të merret me mbrojtjen e të drejtave të tyre përballë punëdhënësve.

BIBLIOGRAFIA

Ahtisaari Marti, Detyra në Beograd, Prishtinë, 2008 Aref Matieu, Shqipëria (historia dhe gjuha), Plejad, Tiranë 2007 Baji, Ogyst, Perandoria e Bizantit, Arbri, Tiranë, Bartl Peter, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren, 1999 Bartl, Peter, Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878- 1912), Dituria, Tiranë, 2006 Bozbora, Nuray, Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Dituria, Tiranë, 2002 Blendi Fevziu, Histori e shtypit shqiptar, Onufri, Tiranë, 2005 Boriqi, Hamit, Marku Mark, Historia e shtypit shqiptar, Tiranë, 2007 Brigs, Asa, Berk, Piter, Drustvena istorija medija, Clio, Beograd, 2006 Buxhovi, Jusuf, Nga Shqipëria osmane te Shqipëria evropiane, Faik Konica, Prishtinë, 2010 Duka Valentina, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë, 2007 Frashëri, Sami, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet,


Frashëri, Kristo, Historia e qytetërimit shqiptar, Tiranë, 2008 Frashëri, Kristo, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B, Tiranë, 2013 Frashëri, Mehdi, Historia e lashtë e Shqipërisë dhe e shqiptarëve, PHOENIX, Tiranë, 2000 Fuga Artan, Monolog, Tiranë, Fuga Artan, Media, politika, shoqëria (1990-2000), Dudaj, Tiranë, 2008 Çabej, Eqrem, Vepra I-VI, Rilindja, Prishtinë, 1976 Gelcich, Giuseppe, Zeta ose dinastia e Ballshajve, 55, Tiranë, 2009 Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Rilindja, Prishtinë, 1979 Inalxhik, Halil, Perandoria Osmane, Jorga Nikolla, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar, Saraçi, Tiranë, 2004 Jireqek, Konstantin, Historia e serbëve, I, II, Shtëpia Botuese 55, Tiranë, 2010 Giovani Sartori, Homo videns, Dituria, Tiranë, 2013 Grup autorësh, Studime ilire I dhe II, Rilindja, 1978, Prishtinë Kocaqi Levanti, Elena, Si e krijoi Austro-Hungaria shtetin shqiptar, EMAl, Tiranë, 2012 Krasniqi, Milazim, Letërsia dhe besimet fetare, Logos A, Shkup, 2010 Krasniqi Milazim, E kujt është kjo kulturë, Logos A, Shkup, Prishtinë, Tiranë, 2015 Kotini Albert LL, Çamëria denoncon, Fllad, Tiranë, 2002 Kulla Ndriçim, Antologji e mendimit shqiptar 1870-1945, Plejad, Tiranë, 2003


Historia e popullit shqiptar, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore, Prishtinë. 1979 Historia e popullit shqiptar, Akademia e Shkencave, Tiranë, 2007 Hobsbaum, Erik, Kraj kulture, Arhipelag, Bograd, 2014 Livraga (A) Jorge, Kazaliste misterija u Grckoj: Tragedija, Zagreb, 2000 Malkolm, Noel, Kosova një histori e shkurtër, Koha, Prishtinë, 1998 Mantran, Robert, Historia e Perandorisë Osmane, Tiranë, 2003 Mazover, Mark, Ballkani Një histori e shkurtër, Scanderbeg books, Tiranë, 2003 Milaj, Jakov, Raca shqiptare, Valton, Prishtinë, 1994 Murzaku, Thoma, Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913, Tiranë 1987 Nopça Baron, Udhëtime nëpër Ballkan, Plejad, Tiranë, 2007 Nopça, Franc, Fiset e Malsisë së Shqipërisë Veriore dhe e drejta zakonore shqiptare, Eneas, Tiranë, 2013 Norvich, Julius John, Biznanti, Uegen, Tiranë, 2005 Mela Spiro, Luani i Epirit, Botimet Toena, Tiranë, 2009 Mishkin, N.A., Istorija rimskog carstva, Naucna knjiga, Beograd, 1978 McLuhan Marshall, Instrumentet e komunikimit, IDK, Tiranë, pa vit botimi Ostrogorski Georg, Historia e Perandorisë Bizantine, Dituria, Tiranë, 2002 PËRPJEKJA 2829 Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë, 2012 Plasari Aurel, Skënderbeu, një histori politike, Instituti i Studimeve Shqiptare “Gjergj Fishta”, Tiranë, 2010


Pulaha, Selami, Lufta shqiptaro-turke në shekullin XV: burime osmane, Tiranë, 1968 Roka Roberto dela, Kombësia dhe feja në Shqipëri, 1920-1944, Tiranë, 1994 Vlora, Eqrem bej, Kujtime, 1885-1925, Tiranë, 2003 Gjeçovi Shtjefën, Vepra 1, Rilindja, Prishtinë, 1985 Skendi, Stavro, Zgjimi kombëtar shqiptar, PHOENIX, Tiranë, 2000 Stipçeviq, Aleksandër, Historia e librit, Toena, Tiranë, 2000 Srbija i Albanci, Çasopis za kritiko znanosti, Lubljana, 1989 Sugar, Peter F., Europa Juglindore nën sundimin osman (1354-1804), Dituria, Tiranë, 2007 Shmit, Jens Oliver, Skënderbeu, K&B, Tiranë, 2009 Shmit, Jens Oliver, Arbëria Venedike, K&B, Tiranë, 2007 Shmit, Jens Oliver, Kosova Histori e shkurtër e një treve qendrore ballkanike, Koha, Prishtinë, 2012 Schmit Jens Oliver, Shqiptarët një histori midis Lindjes e Perëndimit, K&B, Tiranë, 2012 Shuflaj, Milan, Serbët dhe shqiptarët, Toena, Tiranë, 2004



SHTOJCA I



NEOKOLONIALIZMI MEDIAL ‘KOSOVAR’ Gjashtëmbëdhjetë vjet pas instalimit të prezencës

ndërkombëtare në Kosovë (qershor 1999) është krejt e lehtë të konstatohet se mediave dhe gazetarisë shqipe që nga fillimi i instalimit të saj e deri sot, u është imponuar një kombinim i çoroditur i neokolonializmi me neoliberalizmin, që bashkërisht kanë prodhuar media e gazetari klienteliste, herë-herë edhe me prirje të hetueshme anti-shtet. Prirjen anti-shtet e kanë trashëguar nga neokolonializmi, ndërsa tash e faturojnë si vlerë të neoliberalizmit, duke u fshehur gjoja pas komercializmit dhe lirisë së pakushtëzuar. Natyrisht, alibia e rreme mund të bëhet para atyre që nuk e kuptojnë këtë skemë, por jo edhe para publikut e qytetarëve të mirinformuar lidhur me natyrën e neokolonializmit, të neoliberalizmti dhe të surrogateve që prodhohen prej tyre si produkte mediale. Çka është neokololializmi në rastin e Kosovës dhe si u përthye në medie dhe në gazetari?

Rrënjët e taktikave neokoloniale mbi mediat shqipe në Kosovë Karakteristika e neokolonializmit në planin medial,

fillimisht u manifestua me sulmin brutal ndaj mediave të mëhershme shqipe, gazetës “Rilindja” dhe Radiotelevizionit të Prishtinës. Mbyllja e gazetës “Rilindja” duke e dëbuar edhe nga objektet e veta dhe shkatërrimi i dokumentacionit të saj nga OSBE-ja, ka


pasur brenda vetes elemente kulturocidi. Ndërsa, zëvendësimi i Radiotelevizionit të Prishtinës me një transmetues emergjent për nevojat e UNMIK-ut, ka qenë në funksion të krijimit të një spektri të ri medial, i cili do të ngrihej mbi një amnezi për të kaluarën dhe në shërbim të verbër për prezencën ndërkombëtare në Kosovë. Ndalimi i gazetës “Dita” më 2 qershor 2000, me urdhrin e Përfaqësuesit Special, Bernard Kushner për raportimin e saj të një paramilitari serb të maskuar si personel i UNMIK-ut, e legalizoi represionin neokolonialist të UNMIK-ut edhe mbi mediat e reja shqipe. Këto praktika neokoloniale u mbuluan “ligjërisht” si me një gjethe fiku me rregulloret tipike neokoloniale, 2000/4 dhe 2000/36 e 2000/37, që gjoja synonin pengimin e intolerancës etnike, racore e fetare, por që në fakt e formuan shtratin e Prokrustit për gjithë median shqipe në Kosovë. Nga aspekti i interesit shtetëror e nacional të trupëzuar në media, ky dëm i shkaktuar nga mbyllja e mediave me traditë shqiptare dhe me aplikimin e rregulloreve diskriminuese, nuk është kompensuar asnjëherë deri sot. Në fakt, prezenca ndërkombëtare, me OSBE-në në rolin kryesor, (ishte përgjegjëse për “formimin e institucioneve”) u ka imponuar mediave shqipe të Kosovës një regjim të ashpër të injorimit të vlerave kulturore e nacionale dhe të trashëgimisë shqiptare në përgjithësi. Me vite të tëra “ ekspertët” e OSBE-së kanë mbajtur nën kontroll e presion pronarët dhe redaktorët e mediave, duke u dhënë herë këshilla e herë urdhra se si të hartojnë politikat editoriale dhe si të ndërtojnë agjendat e


raportimit në pajtim me frymën e politikave të prezencës ndërkombëtare në Kosovë. Presioni disavjeçarë, i shoqëruar edhe me favore e donacione për të dëgjueshmit, ka prodhuar një shkallë të lartë varësie e dëgjueshmërie të shumë prej tyre. Ky trend është bërë edhe më i ashpër në prag të pavarësimit të Kosovës dhe ka vazhduar edhe pas pavarësimit të saj në vitin 2008, me synimin e fortë që të eliminohet çfarëdo mundësie që Kosova e pavarur të ketë ndonjë parashenjë të shtetit nacional të shqiptarëve. Vetë Plani Gjithëpërfshirës i Marti Ahtisarit, i cili shërbeu si themel për pranimin e shtetit të pavarur të Kosovës, eliminoi çdo element të shtetit nacional. Kosovën e propozoi si shtet multietnik, me një status skajshmërisht të favorizuar të bashkësisë serbe dhe me një status të “shtetit në shtet” për Kishën Ortodokse Serbe. Propozimet e planit të Ahtisarit u inkorporuan në Kushtetutën e Kosovës, e cila është në fuqi edhe sot. Për shkak të eliminimit të institucioneve kryesore mediale, injorimit të traditave dhe vlerave nacionale shqiptare dhe për shkak të imponimit të një izolimi në formë karantine për Kosovën, shteti i pavarur i Kosovës nuk po arrin ta marrë veten. Presioni i tanishëm neokolonial i Brukselit, si në planin ekonomik ashtu edhe në atë politik dhe mbajtja nën presion me raportet e shpifura tremujore të sekretarit të OKB-së në Këshillin e Sigurimit, kanë prodhuar apati e paralizë në shoqërinë e Kosovës. Ky realitet bllokues ka sjellë si pasojë adoptimin ose edhe nënshtrimin e elitave dhe të institucioneve, duke përfshirë edhe mediat. Mediat mejnstrim që si të tilla operojnë aktualisht në Kosovë,


më shumë e kanë preokupim t’u bëjnë qejfin institucioneve ndërkombëtare, se sa të informojnë në mënyrë korrekte dhe të afirmojnë vlerat dhe interesat nacionale të shqiptarëve. Pra, kjo pozitë neokoloniale e mediave shqipe në Kosovë është dominuese edhe sot.

Shija e hidhur e një përvoje personale Prirja për ta arritur në këtë stad nënshtrimi të elitave

dhe mediave është vërejtur që në ditët e para të çlirimit të Kosovës. Ky kujtim imi për fillimet e kësaj taktike neokoloniale mbi mediat e gazetarinë, mund të jetë domethënës. Ishte mesi i korrikut 1999, kur shkova të merrja librezën e gazetarit në një hapësirë në Pallatin e Rinisë në Prishtinë dhe aty pata përvojën e parë me rendin e ri neokolonial, që po vendosej edhe për mediat nga UNMIK-u dhe KFOR-i në Kosovë. Edhe pse isha pjesë e gëzimit të përgjithshëm që ishim kthyer në vendin tonë, nga ku ishin larguar forcat policore e ushtarake serbe (administrata serbe ende punonte e patrazuar në objektin e qeverisë së Kosovës!) nuk ishte e mundshme të mos e vëreja ngjizjen e atij rendi të ri neokolonial. Fillimisht nuk kisha si të mos çuditesha që shërbimin e dhënies së librezave të gazetarëve, po e ofronin ushtarët e KFOR-it! Pra, për një shërbim krejtësisht profesional dhe krejtësisht civil, duhej të prisja në radhë para një toge ushtarësh të KFOR-it, që ishin të armatosur deri në dhëmbë. Ata ishin seriozë në mënyrën se si po përpiqeshin ta mësonin një punë që ishte e civilëve, ishin mospërfillës ndaj gazetarëve që po prisnin para tyre për


këtë shërbim dhe ishin shumë dyshues e pothuajse armiqësor. Ata po bënin një punë teknike, që u ishte ngarkuar jashtë natyrës së punës së tyre themelore. Sipas tyre, edhe gazetaria, si edhe vetë Kosova, po e fillonte jetën nga zeroja. Nga një “zero e madhe”, siç do të mund të thoshte edhe për këtë rast Edgar Moreni. Pra, as gazetaria nuk kishte si të bënte përjashtim nga ky përfytyrim ideologjik i tyre për një tokë të shkatërruar, për një shoqëri të shpërbërë, për një popull që po rikthehej në jetë vetëm falë intervenimit të ushtarëve të NATO-s. Ata ishin brenda logjikës së realitetit të fakteve me veprimet dhe me sjelljet e tyre, sepse pjesa tjetër e fakteve dhe e historisë ishte ende e plandosur përtokë. Vërtetë, efikasiteti tipik ushtarak me të cilin e kryenin këtë shërbim të përgatitjes së librezave të gazetarëve, shpejt më bindi se po jetonim në një kohë tjetër, duke e lënë prapa krahëve tanë dembelinë e administratës së dikurshme jugosllave, e cila të plaste deri sa të jepte një vërtetim apo një librezë. Por, bashkë me të, kishim lënë prapa edhe një histori të tërë të mediaeve në gjuhën shqipe, të cilat në periudhën e fundit të sundimit gjakatar të Millosheviqit mbi Kosovën, ishin dhunuar brutalisht, ishin dëbuar edhe nga objektet e veta, u ishte plaçkitur tërë pasuria dhe ishin shpallur armiqësore ndaj shtetit, por kishin rezistuar fuqishëm, duke u shndërruar në diga të shqiptarizmit. Tash e tutje, mediat shqipe nuk do të ishin nën terrorin sistematik shtetëror të Serbisë, por do të ishin në përqafimin e ftohtë e të hekurt të administratës ushtarake dhe civile ndërkombëtare. që po instalohej në vendin e shkatërruar nga gjenocidi serb. Ne


po e përjetonin si forcë çlirimtare këtë prezencë, edhe pse kishim filluar të habitemi nga pak me injorimin që po i bëhej faktorit politik e edhe atij medial vendas. Aty e ndjeva për herë të parë se administrata ushtarake e KFOR-it nuk po na bënin hesap për njerëz. Por, konflikti do të shpërthente vetëm pesë vjet më vonë, në trazirat e marsit 2004, të cilat ishin të drejtuara kundër arrogancës së prezencës ndërkombëtare në vend, duke përfshirë këtu edhe KFOR-in. Në ato ngjarje që u shndërruan në një përpjekje kaotike e të pasuksesshme për të dalë nga darët e kontrollit neokolonial, më ishte rezervuar edhe mua një rol për ta luajtur.

Mburrja mazohiste Trazirat e marsit 2004, ende pa u varrosur civilët

shqiptarë të ekzekutuar nga KFOR-i dhe nga policia e UNMIK-ut, do të barteshin në një betejë lidhur me mediat përkatësisht mbi rolin e tyre në nxitjen e trazirave të dhunshme. Beteja do të ishte shumë e ashpër, e mundimshme dhe e pabarabartë, por për herë të parë do të kuptohej qartë nga shumë njerëz fakti që prezenca ushtarake dhe civile ndërkombëtare në Kosovë po sillej e po vepronte me receta neokoloniale. Por, pasojat e atij sundimi neokolonial të UNMIK-ut (të OSBE-së, të KPM-së, të Shtyllës së Katërt) me rregullore e me diktate tiranike, do të mbeten deri në ditët tona. Mediat dhe gazetarët shqiptarë ende vuajnë nga kompleksi i inferioritetit në raport me prezencën ndërkombëtare dhe ende janë të motivuara në mënyrë


të shfrenuar kundër institucioneve shtetërore dhe vlerave kulturore, fetare e nacionale shqiptare. Meqë janë formuar dhe janë konsoliduar në një ambient ku favorizimi i konceptit klientelist të shoqërisë pseudocivile, të komuniteteve pakicë dhe të prezencës ndërkombëtare është afirmuar si vlerë supreme, shumë nga këto media janë vërsulur ndaj vlerave kulturore, fetare e kombëtare dhe ndaj institucioneve të vendit me egërsi tipike neokoloniale. Në këtë pikë jemi edhe sot. Disa media që mund të kualifikohen si medie mejnstrim në realitetin medial të Kosovës, sikundër janë gazetat Koha Ditore, Bota Sot dhe Zëri, Televizioni KTV, portalet Express e Telegrafi, po edhe Radiotelevizioni publik, artikulojnë me shumicë përmbajtje mediale që përafrohen me konceptin neokolonial, më shumë se sa me interesin publik e nacional. Fjala vjen, mburrja e drejtuesve të transmetuesit publik (RTK) me faktin që kanë një kanal të fuqishëm në gjuhën serbe, po edhe programe ditore informative në gjuhët e minoriteteve rome, turke e boshnjake, është stereotip tipik i politikave neokoloniale të injektuara nga UNMIK-u dhe agjensët e tjerë të huaj që kanë vepruar në Kosovë nga viti 1999. Në një realitet normal medial, rendi do ta donte të afirmohej politika editoriale që kënaqë shijet dhe nevojat e shumicës së audiencës, në këtë rast të shqiptarëve e vetëm pas kësaj edhe të pakicave. Por, kjo përmbysje e rendit normal të gjërave është pasojë e mënyrës së ndërtimit të RTK-së, si media emergjente e UNMIK-ut dhe e shtetit të Kosovës si shtet i ngritur mbi multietnicitetin, me favorizim të skajshëm të


komuniteteve pakicë. veçmas të serbëve. Fillimisht, shpresa e arkitektëve të këtij modeli të ndërtimit të shtetit të Kosovës ka qenë që Serbia do ta pranonte këtë model që i favorizonte në mënyrë enorme serbët. Por, serbët morën favoret e këtij modeli të ndërtimit të shtetit, ndërsa e refuzuan njohjen e tij. Natyrisht, e tëra u reflektua e reflektohet edhe në strukturimin medial dhe në politikën editoriale të mediave në gjuhën shqipe në Kosovë. Edhe kanali 2 i Radiotelevizionit të Kosovës është produkt i Planit të Ahtisarit. Edhe ky evokim i mënyrës së themelimit dhe funksionimit të këtyre mediave, me deformimet që janë shfaqur në formën e klientelizmit dhe mercenarizmit është e domosdoshme, që të fillojë vetëdijesimi i akterëve dhe i publikut për një reformë tërësore të rregullativës së lirisë së shprehjes dhe të medias në vendin tonë e të hiqet dorë nga konceptet dhe praktikat neokoloniale në rregullimin ligjor të tregut medial dhe funksionimin e medias.

Çfarë reforme mediale na duhet Reforma duhet të fillojë nga ndryshimi i Kushtetutës

së vendit, ku duhet të eliminohen primesat neokoloniale të Planit Gjithëpërfshirës të Ahtisarit, pra, si një proces dekolonizimi edhe të fushës së lirisë së shprehjes e të lirisë së medias shqipe në Kosovë. Paralelisht me këtë proces dekolonizimi, duhet të zhvillohet edhe procesi i vënies së disa rregullave elementare ligjore për neoliberalizmin e shpifur dhe të shfrenuar në realitetin e sotëm medial. Krahas dekolonizimit të termave të


Kushtetutës, duhet të ecën edhe standardi i derregullimit të mediave të shkruara dhe të rregullimit ligjor të mediave elektronike në kuadër të një shteti mirëfilltë ligjor, sepse derregullimi i mediave të shkruara, rregullimi i mediave elektronike dhe vetërregullimi i profesionit të gazetarisë, nuk mund të mbeten kategori jashtëligjore. As mediat e as gazetarët nuk mund të mbajnë për vete statusin e subjekteve që nuk kanë përgjegjësi ligjore për veprimtarinë e vet. Sigurisht që duhet të merren praktikat më të mira të shteteve demokratike evropiane, që e rregullojnë këtë fushë (në gjithë Bashkimin Evropian ka ankesa për dështimin e vetërregullimit), por nuk mund të mbetet pa një përgjigje adekuate ligjore kjo fushë me kaq ndikim në shoqëri. E drejta, në rastin e miratimit të ligjeve të reja që rregullojnë funksionimin e medies, fjala vjen, ligji për KPM dhe ligji për RTK, do të ketë një problem të madh: pamundësia faktike e ligjvënësve për të kapur ritmin e ndryshimeve që po ndodhin në botën e medias e të gazetarisë. Milton Fridmani, duke komentuar mbi gjetjen e A. Dicey në librin “Ligji dhe opinioni publik” mbi dallimin ndërmjet ligjit e opinionit publik, pohon se “njerëzit bëjnë ligje në bazë të filozofive që ata asimilojnë në moshat e rinisë. Kështu që brenda një periudhe njëzetvjeçare këto filozofi edhe mund të ndryshojnë apo fashiten në periudha të ndryshimit, nën efektin e korenteve të opinioneve si dhe të alternimit të rezultanteve në politikat publike”. Prandaj, ligjet zakonisht janë prapa realitetit, konstaton Fridmani. Kjo vlen veçmas për fushën e mediave dhe gazetarisë në kohën tonë, kur


ndryshimet janë marramendëse, aq sa pa u tharë mirë boja në një ligj, mund të dalin probleme të reja, për të cilat ligji nuk ka parashikuar zgjidhje. Në rastin e Kosovës, kjo paraqet vështirësi shtesë, pasi që Kushtetuta dhe ligjet duhet të rishikohen nga themeli, për t’ua hequr gjembin e neokolonializmit që e kanë brenda vetes. Dhe paralelisht me këtë proces, duhet edhe të vihet nën fre edhe neoliberalizmi i shpifur, që në shumë raste është imponuar më shumë nga arroganca e grupeve të interesit (fjala vjen nga pronarët e mediave) se sa nga zgjidhjet ligjore. Këtë proces paralel mund ta ndihmojë digjitalizimi, kiberalizimi i tregut të medias elektronike, integrimi i tregut medial të Shqipërisë e të Kosovës dhe fillimi i aplikimit të rregullativave të Bashkimit Evropian. Por, paraprakisht duhet që mentaliteti, rregullativat dhe praktikat e injektuara nga UNMIK-u dhe OSBE-ja të shpallen të vdekura. Sidoqoftë, ri-rregullimi kushtetues dhe ligjor është i domosdoshëm. Por, për shkak të prejardhjes profesionale të deputetëve, ku në masë të madhe lulëzon jokompetenca, për shkak se elitat politike janë të identifikuara tashmë me praktikat neokoloniale dhe i kanë adoptuar për interesat e veta, duke i mbajtur edhe mediat nën tutelë, mënyra më e mirë e ndryshimeve kushtetuese e ligjore është me anën e demokracisë direkte, pra, me anën e referendumeve. Referendumet e evitojnë paditurinë e ligjvënësve dhe u japin përparësi komenteve e analizave të ekspertëve. Në anën tjetër, referendumet mund të organizohen më shpejt, se sa debatet e komplikuara nëpër komisione parlamentare,


me grupet hileqare të interesit dhe me seanca konfliktuoze parlamentare. Madje, edhe rregullimi eventual i mënyrës së funksionimit të mediave të reja, do të mund të bëhej me anën e një referendumi, i cili në fazën e përgatitjes do të mund të ishte me rol informues dhe emancipues për publikun e gjerë.

Por, cili është roli i vetë mediave dhe i grupeve të interesit në ndryshimet ligjore të kësaj natyre? Me aq sa shihet, ato më shumicë janë kundër ri-rregullimeve që do të adresonin përgjegjësinë etike, profesionale dhe ligjore të pronarëve të mediave dhe të gazetarëve. Me frymën e tyre neokoloniale po e kënaqin faktorin e huaj dhe elitat politike, ndërsa me neoliberalizmin e shpifur po e manipulojnë qytetarin e frustruar shqiptar. Nuk po u bëhet vonë pse po prodhojnë qëllimisht gazetari të keqe, me anën e klientelizmit të shfrenuar, sipas të cilit kush paguan më shumë, ka rrëfim më të mirë në media. Po ashtu, nuk po u bëhet vonë që po kontribuojnë në zhgënjimin e qytetarëve, duke ua fyer vlerat kulturore, fetare e nacionale me të cilat ata identifikohen. Dhe nuk po u bëhet fare vonë, që duke zbatuar agjenda të prodhimit të konflikteve, po kontribuojnë në minimin e qëndrueshmërisë së shtetit. Formula neoliberale “laisseze faire” (bëj çka të teket) është shndërruar në mekanizëm të stimulimit të konflikteve në një shoqëri që para pesëmbëdhjetë vjetësh mezi ka dalë gjallë nga konflikti dhe ka nevojë si për oksigjen për paqe e harmoni sociale. Dhe për media që informojnë, arsimojnë, edukojnë, afirmojnë kohezionin social dhe vlerat themelore të shtetit e të kombit shqiptar. Dita


Ndërkombëtare e Lirisë së Shtypit është një rast për ta shikuar në mënyrë kritike praktikën e deritashme dhe për ta ravijëzuar në mënyrë pragmatike të ardhmen e medies të lirisë dhe të përgjegjësisë së saj.


SHTOJCA II



TRANSFORMIMET QË SOLLËN EMRIN KOMBËTAR TË SHQIPTARËVE

Emri i vetëm nacional i shqiptarëve, që nga periudha

kur filloi formimi i këtij kombi në truallin e vet historik dhe në hartën evropiane të kombeve të reja, është emri shqiptar. Emrat e tjerë si arbën dhe epirotë,1 apo edhe maqedonas, që ishin në përdorim para se emri shqiptar të triumfonte përfundimisht, janë emra etnikë, pra shënjonin etni, ose edhe një hapësirë, por jo një komb, gjë që është e kuptueshme, meqë kombi lindi në një periudhë më të vonë historike, kur emrat që shënjonin etninë, arbër dhe epirotë, ose edhe maqedonas, nuk qenë më në përdorim aktiv. Dallgët jetësore, nëpër të cilën kaluan banorët autoktonë të kësaj hapësire, sollën ndryshime të dukshme jo vetëm në nivelin demografik, kulturor, ekonomik, fetar po edhe në vetidentifikimin e banorëve të mbijetuar, që adoptuan për veten e tyre emrin shqiptar si emër të këtij formacioni etnik e kombëtar më vonë dhe emrit Shqipëri si emri i atdheut të këtij kombi. Pra, emri shqiptar dhe emri Shqipëri, që në këtë formë e në këtë përmbajtje përdoren vetëm nga vetë shqiptarët, (popujt tjerë dhe në gjuhët e tjera përdoren variacione të shumta për emërtimin e shqiptarëve dhe të Shqipërisë) për identifikimin e këtij kombi dhe të atdheut të tyre, janë produkt i

1 Lidhur me emrin etnik arbër dhe funksionet në të cilat është përdorur, si dhe emrin e vendit Albania, me variacionet e saj, shih te : Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, fq. 49-62


vetëperceptimit të tyre dhe i materializuar gjuhësisht nga materiali i vetë gjuhës së tyre. Ky fakt ka rëndësi të madhe për vlerësimin e zhvillimeve politike, kulturore, demografike e fetare që kanë sjellë këtë deri te ai stad i ndryshimit të vetëperceptimit e prej këndej të emërtimit të vetes me një emër nga materiali gjuhësor i shqipes. Triumfi i një emri të ri, në raport me emrat pararendës, arbën, epirotë ose edhe maqedonas, i farkuar nga materiali gjuhësor i shqipes, në këtë rast i emrit shqiptar, ka mundur të ndodhte vetëm pas ndryshimeve të mëdha që kanë pasur ndikim të fortë mbi tërësinë e vlerave në hapësirat arbëre, pas rënies së tyre nën sundimin e plotë osman. Futja e të gjitha hapësirave arbre nën sundimin osman, veçmas pas rënies së Shkodrës më 1479, me gjithë konsekuencat demografike, kulturore e fetare që pati ky proces, eliminoi fragmentimin e këtyre hapësirave dhe emërtimet e ndryshme që përdoreshin. Ndërsa, procesi i kalimit në Islam i një pjese të konsiderueshme të popullsisë, solli edhe një realitet të ri i cili duhej të reflektohej edhe në vetëperceptimin, po edhe në emërtimin e këtij formacioni të ri, me synimin që e gjithë etnia të kishte një emërtim integrues.

Dallimi i këtyre vlerave emërtuese të emrave, njëri nacional ndërsa të tjerët si emra etnikë, ka rëndësi të madhe për dijet albanologjike. Sado që të mendohet, se disa zbulime e kanë arritur pikën kulmore ku është shpjeguar e gjithë e vërteta e një procesi a një dukurie, prapë dalin probleme të reja që kërkojnë hulumtime e zgjidhje të reja. Edhe në këtë rast, ne po i përmbahemi


koncepcionit të Karl Poperit për shkencën, i cili konkludon se procesi shkencor asnjëherë nuk është i përfunduar:

“Shkenca, siç del ajo në kuadrin e kësaj logjike për

shkencën, është në thelb një fenomen gjithmonë në rritje, ajo është në thelb dinamike, nuk është asnjëherë diçka e përfunduar: nuk ekziston ndonjë pikë, ku ajo gjen përfundimisht finishin e saj”2.

Prandaj, edhe kujtojmë që duhet të vazhdojnë

hulumtimet e observimet edhe të kësaj çështjeje, e cila në shumë raste më fort dhe krejt gabimisht përjetohet më shumë si temë patriotike se sa si problem mirëfilli shkencor. Natyrisht, shpjegimi i çështjes së emrit kombëtar të kombit shqiptar dhe të atdheut të tyre, ka rëndësi edhe për identitetin kombëtar të shqiptarëve në përgjithësi e prej këndej edhe për vlerat kombëtare. Por, i përmbahemi qëndrimit që duke shpjeguar edhe gjithë rrethanat që e mundësuan emrin shqiptar si emërtimin e kombit të ri dhe emrin Shqipëri për atdheun e tyre, para së gjithash i kontribuohet të vërtetës shkencore, si aspiratë e lartë e njohjes.

Prandaj, diferencimi i periudhës parakombëtare nga ajo kombëtare, edhe në kontekstin e emërtimit të etnisë dhe të kombit shqiptar, ndihmon që të eliminohet konfuzioni që shfaqet e rishfaqet gjithandej në debatet e ndryshme shkencore, po veçmas në ato mediatike, lidhur me emrin kombëtar të shqiptarëve dhe

2 Karl Poper, “Për filozofinë dhe shkencën”, Fan Noli, Tiranë, 2009, fq. 107


përgjithësisht lidhur me vlerat kombëtare. Mbajtja e interpretimeve se ekzistojnë tre emra nacionalë të shqiptarëve, arbën, epirot dhe shqiptar, mban pezull të vërtetën shkencore dhe prodhon më shumë hutesa edhe në nivelin e identifikimit me emrin kombëtar dhe emrin e atdheut kombëtar. Prandaj, me ndriçimin e plotë të kësaj çështjeje, duke e bërë diferencimin e qartë dhe interpretimin korrekt shkencor të rrethanave dhe faktorëve që ndikuan në shfaqjen dhe shpërnderimet e tyre, u ndihmohet brezave të tashëm e të ardhshëm të shqiptarëve që të kenë më shumë njohuri shkencore për rrugën që kaluan paraardhësit dhe respekt për vlerat mbi të cilat u ngrit emërtimi i kombit të tyre, kombit shqiptar dhe i atdheut të tyre, Shqipërisë.

Tashmë ka një trashëgimi shkencore të begatë, lidhur me emrat etnikë e emrin kombëtar të shqiptarëve, si dhe ngjarjet që kanë ndikuar në farkimin e historisë së shqiptarëve. Merita të mëdha për këto studime e ndriçimin e shumë fakteve kanë një numër albanologësh të huaj, veçmas në shekullin XIX dhe në gjysmën e parë të shekullit XX. Ndërsa, nga gjysma e dytë e shekullit XX e deri në ditët tona, barra më e madhe ka rënë mbi albanologët shqiptarë, disa prej të cilëve kanë arritur rezultate të mëdha në ndriçimin e shumë aspekteve historike, kulturore e gjuhësore të së kaluarës sonë. Meqë kjo trashëgimi është përftuar në një periudhë të gjatë kohore, meqë një pjesë e saj është prodhuar në periudhën e vështirë të sundimit komunist në Shqipëri e në Kosovë, i cili ka imponuar shumë kufizime metodologjike në studime, është e domosdoshme që trajtimi i


interpretimeve të kësaj trashëgimie t’i ekspozohet një qasjeje kritike dhe në pajtim me të arriturat e shkencës në kohën tonë. Kjo qasje kritike duhet të mbështetet në parimin poperian të eliminimit3 për të nxjerrë përfundime sa më logjike shkencore lidhur me gjithë spektrin e problemeve albanologjike që trajtohen.

Eliminimi i hipotezave të gabueshme, në dritën e rezultateve të verifikueshme shkencore, në këtë rast edhe të rezultateve teorike lidhur me emrin e kombit shqiptar dhe dallimin e emërtimeve të etnisë prej tij, ndihmon që të saktësohet terminologjia dhe që t’i afrohemi sa më shumë të vërtetës shkencore. Ndërsa, lënia në qarkullim e shumë “sprovave të zgjidhjes” edhe pasi janë treguar të pasakta, mban në këmbë konfuzionin dhe e bllokon mendimin kritik shkencor. Eliminimi i “sprovave të zgjidhjes” nuk do të thotë mohim i vlerave të tyre në kontekste të caktuara, por do të thotë avancim i rezultateve të dijes dhe afrim sa më shumë të së vërtetës. Brenda kësaj kornize teorike, është e sigurt që disa hipoteza të dijetarëve edhe lidhur me emrat etnikë dhe emrin nacional të shqiptarëve dhe rrethanat në të cilat ata janë përftuar, duhet të

3 Në referatin “Për teorinë e shkencës” Karl Poperi pasi i ka diskutuar një varg problemesh të procesit shkencor, formulon këtë skemë brenda së cilës zhvillohet procesi shkencor: 1.Problemi i vjetër, 2) Krijimi i teorive sprovuese, 3) Përpjekjet për eliminim nëpërmjet diskutimit kritik, duke përfshirë verifikimin me anë të eksperimentimeve dhe 4) Problemet e reja, që burojnë nga diskutimi kritik i teorive tona.” Shih më gjerësisht gjithë referatin, në vëllimin: “Për filozofinë dhe shkencën”, fq. 90-117)


rishikohen, duke eliminuar sprovat e pasuksesshme. Pra, sipas kësaj qasjeje, ato hipoteza dhe mendime që me kohë janë kontestuar ose janë demantuar si të pasakta, nuk ka nevojë që të mbahen në qarkullim, që të ridiskutohen për të vërtetuar pasaktësinë e tyre. Nëse janë të pasakta një herë, ato janë të pasakta gjithmonë. Fjala vjen, hipoteza se shqiptarët janë të ardhur prej Kaukazit, meqë është vërtetuar se është e pasaktë, nuk ka pse të mbahet në qarkullim, as për ta mohuar. Eliminimi i hipotezave të pasakta dhe i të pavërtetave, hap rrugën drejt të vërtetës.

Kjo qasje teorike e guximshme, në esencë poperiane, na lejon që në rastin e diskutimit lidhur me emrat etnikë dhe të emrit kombëtar të shqiptarëve, të fillojmë këtë rishikim të disa hipotezave, që nga ato të kolosit të dijeve albanologjike, Eqrem Çabejt. Që në fillim e ndiejmë të nevojshme të konstatojmë se kontributi i tij në dijet albanologjike mbetet monumental dhe realisht i pasfidueshëm edhe për një kohë të gjatë. Por, pikërisht dija e tij monumentale, natyra e hapur e diskutimeve të tij, lejon edhe qasjen kritike, aty ku ka hapësirë për një qasje të këtillë. Mendoj se në çështjen e diskutimit të Eqrem Çabejt për “emrat nacionalë të shqiptarëve” ka një hapësirë të tillë, sepse shterimi i disa hipotezave prej tij dhe ballafaqimi i disa fakteve, ka krijuar një hapësirë të re për hulumtim të mëtejshëm. Sipas Eqrem Çabejt, emrat arbën dhe epirotë, krahas emrit shqiptar, që është shumë më i vonë, janë emra nacionalë të shqiptarëve, gjë që ai e ka trajtuar veçan në tekstet “Emri i vjetër


nacional i shqiptarëve” dhe “Emrat nacionale të shqiptarëve”4.

Në studimin “Emri i vjetër nacional i shqiptarëve”, pasi ballafaqon dhe komenton teza të shumë dijetarëve, lidhur me emrin arb, Çabej konkludon: “i mbahemi mendimit të më parmë (HD XIV 654) që në krye të herës ka qenë emër vendi”5. Ndërsa, në studimin tjetër, “Emrat nacionalë të shqiptarëve” Çabej konkludon: “ Vetëm një gjë mund të thuhet me gjasë të madhe, që shqip në krye të herës ka qenë emri i gjuhës”6. Mbetet të hulumtohet më gjerësisht lidhur me shkaqet pse në rastin e parë emri i dedikohej vendit, ndërsa në të dytin gjuhës, gjë që duhet të hulumtohet në drejtimin e ndryshimeve që kanë ndodhur e ku ndryshimi ka nxjerrë në plan të theksueshëm gjuhën, që u emërtua si shqip e që po identifikohej ashtu ngase folësit e saj kishin përftuar ndonjë ndryshim të rëndësishëm në ndonjë nivel identitar. (Më vonë do të diskutohet ky ndryshim dhe përftesa e tij e emërtuar si shqip dhe shqiptar.)

4 Shih: Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Prishtinë, 1975, fq. 62-70) Çabej ka ballafaquar, analizuar e komentuar me kompetencë shkencore të lartë edhe mendimet e shumë dijetarëve lidhur me këtë çështje, veçmas në tekstin e parë. Emërtimi prej tij i emrave arbën e epirotë si “emra nacionale të shqiptarëve” nuk e zbehë aspak vlerën e studimeve të tij, që gjithsesi mbeten fundamentale. Por, një distinksion i qartë ndërmjet tyre si emra etnikë dhe emrit të vërtetë nacional të shqiptarëve, sot është më i domosdoshëm se sa në kohën kur e ka trajtuar këtë çështje Çabej. 5 Eqrem Çabej, Vepër e cituar. fq/ 66 6 Eqrem Çabej, Vepër e cituar. Fq 71


Nga ana tjetër, gjithë ato hipoteza e mendime që kanë dhënë albanologë të shumtë, shumë prej të cilëve i evokon Çabej në tekstin “Emri i vjetër nacional i shqiptarëve”, janë provë e vështirësive të mëdha për të zgjidhjen e enigmës së këtyre emrave, veçmas të emrit shqiptar, e kjo për mungesë të teksteve të shkruara e veçmas të teksteve me kuptime më eksplicite për prejardhjen dhe kuptimin e këtij emri. Divergjencat e shumë gjuhëtarëve, të cilët i evokon Çabej në tekstin e tij, rezultojnë të atilla që në ndonjë rast i nxjerrin këta emra, veçmas emrin arbër, jashtë kontekstit realë historikë e gjuhësor. 7

Diskutimi për etimologjinë e tyre mbetet cak legjitim i studimeve albanologjike edhe në të ardhmen, por në këtë mes duhet të bëhet një distinksion i prerë ndërmjet emrave arbën e epirotë, apo edhe maqedonas në njërën anë dhe emrit shqiptar në anën tjetër, për sa i përket mbulimit të objekteve që emërtojnë. Emërtimi i dukurive dhe vlerave parakombëtare me terma që janë përmbajtjesor për dukuri e vlera të periudhës, duhet të bëhet për saktësi shkencore, sikundër që emërtimi i dukurive dhe vlerave të periudhës kombëtare, duhet të bëhet me të njëjtin qëllim e funksion. Pra, në këtë rast dallimi ndërmjet etnisë dhe kombit duhet të thellohet edhe në dallimin e emrave që i mbulojnë ato, sepse dallimi

7 Çabej, evokon se si Haupti, Hysingu, Bleichsteineri e afrojnë emrin alban me atë të Albanëve të Kaukazit, gjë që objektivisht është jashtë kontekstit historik dhe gjuhësor. fq. 62


ndërmjet tyre është i rëndësishëm për të kuptuar realitetet dhe kontekstet e ndryshme historike e kulturore.

Fjala vjen, kur flasim për realitetet dhe kontekstet e jetës së arbërve e të Arbërisë në Mesjetë, duhet të kemi parasysh se “ Arbëria në mesjetë nuk ishte shtet” 8 Ajo që Shmiti e emërton si “hapësirë arbëre”, është e ndryshme nga Shqipëria e sotme ose edhe nga Shqipëria e vitit 1912, kur u proklamua shtet i pavarur, prandaj emërtimet e sakta kanë rëndësi që të kuptohen realitetet dhe kontestet konkrete historike. Nëse publikut të sotëm i paketohet terminologjia e sotme për realitetet e dikurshme, ai do të mbetet i varfër në të kuptuarit e tij dhe do të jetë objekt më i lehtë i manipulimit pseudoshkencor ose edhe pseudonacionalist. Shpjegimi i të kaluarës me temat dhe nga pozita e sotme, gjë të cilën Xhek Gudi e pati quajtur “amnezi strukturale” është shpjegim pseudoshkencor. Këtë prirje e ka si prirje dominuese historiografia shqiptare, e cila më të shumtën flet me emërtimet, me termat dhe me pozicionimet ideologjike të sotme, për të kaluarën e ilirëve, arbërve, epirotëve e kujtdo që i del në rrugë.

Në “Historia e popullit shqiptar”, vëllimi i parë, krahas interpretimeve patriotike me patos revolucionar për të kaluarën e lavdishme, gjenden edhe këso formulimesh: “Shqipëria në shek. VIII-XV” (139), Lindja e marrëdhënieve feudale në Shqipëri” (141), “Invazioni i turqve dhe rezistenca shqiptare (1388-1443) (220), Beteja e Kosovës (1389). Rënia e principatave shqiptare (222),

8 Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, fq, 49


“Vendosja në Shqipëri e regjimit feudal-ushtarak otoman dhe kryengritjet e para të shqiptarëve” (235), “Fitoret e para të shqiptarëve (1444-1447) (256), “Shteti i pavarur shqiptar në vitet 1450- 1453) (266), “Fitoret e shteti shqiptar kundër sulltan Fatihut (274), “Shqipëria në arenën ndërkombëtare në vitet (1457-1464) (278) etj. Me një fjalë, emrat Shqipëri dhe shqiptar, në projektin “Historia e popullit shqiptar”, përdoren me vlerën e sotme semantike e ideologjike, ose e pakta me vlerën semantike e ideologjike që kanë që nga krijimi i kombit shqiptar dhe nga krijimi i shtetit shqiptar, ndërsa e vërteta shkencore kërkon që emërtimet e subjekteve, hapësirave dhe akterëve të asaj periudhe të bëhen në pajtim me emërtimin dhe me vlerat që kanë pasur në atë kohë. Kjo nuk nënkupton diskontinuitet, as kurrfarë zhvendosjeje të trajektores historike, e cila ka rezultuar me vlerat e sotme, po vetëm respektim i fakteve dhe i realiteteve ashtu si janë dhe ashtu si kanë ndodhur.

“Etnohistoria është karakteristike për shumicën e bashkësive kulturore në të gjitha epokat, ndërsa historia studimore e paanshme është një dukuri që ndeshet rrallë edhe në qytetërime të caktuara.9

Kjo histori e paanshme pret të shkruhet jo vetëm për emërtimet etnike dhe emërtimin kombëtar të shqiptarëve, po edhe për gjithë historinë e shqiptarëve dhe të paraardhësve të tyre.

Për t’u rikthyer te objekti ynë i diskutimit, të gjitha dukuritë duke përfshirë edhe emrat e lartcekur, arbën e

9 Antony Smith, Kombet dhe nacionalizmi në erën globale, fq. 76


epirotë, i përkasin periudhës parakombëtare përkatësisht periudhës së identifikimit me etninë si kategori identifikuese. Këta emra, arbën e epirotë patën një përdorim relativisht të gjerë në territoret e Shqipërisë së sotme, veçmas në atë që sot quhet Shqipëria e Mesme po edhe në atë të Jugut. Eqrem Çabej ka identifikuar një numër toponimesh në zonat e ndryshme të Shqipërisë, ku ende ruhet emri arbën, alban, Arbanë, arbëresh, sikundër që ka sjellë edhe dëshminë e Klaud Ptolemeut, të shekullit II të erës sonë që është dëshmi e ekzistimit të fisit Albanoi dhe të qytetit Albanopolis.

“Sikundër dihet astronomi Klaud Ptolemeu i Aleksandrisë

së Egjiptit, në shekullin e dytë të erës së re, në hartën e tij botërore shënon emrin e një fisi Albanoi me qytetin Albanopolis në një trevë të Shqipërisë së mesme, afërsisht midis Durrësit dhe Dibrës së sotme e në lindje të Leshit” 10.

Ndërsa, Nikolla Jorga në veprën e tij “Histori e

shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar”, emrin alban e shpie edhe më thellë në histori, duke pohuar se romakët e përdornin këtë emërtim për ilirët:

“Ilirët, të cilët romakët i quanin me emrin Alban, (burimet

citojnë një qytet të quajtur Albanopolis), me sa duket, fillimisht ishin të vendosur përballë vetë qytetërimit latin

10 Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq, 69


përpara se të kërkonin një strehë të re në zonat e brendshme malore për t’i qëndruar barbarisë sllave”11

Nuk e kemi të qartë pse nuk është rrëmuar më shumë

nga albanologët lidhur me këtë pohim të Jorgës, për përdorimin e emrit alban për ilirët në kohët romake, apo ka mbetur vetëm mjaftimi me identifikimin e këtij fakti në hartën e Ptolemeut. Por, nëse ky përdorim ka qenë më i gjerë dhe nëse mund të mbështetet me dokumente të kohës, kjo do të rrënjoste shumë më tepër tezën ilire dhe do të eliminonte një numër hipotezash ose sprovash të tjera, ndër to edhe atë hipotezë për një simbiozë gjuhësore iliro-trakase, që është edhe në vëmendjen e studimit të Jorgës.

Ndërsa, sa i përket kohës së mëvonshme, asaj mesjetare, emri arbën e albanë kanë pasur përdorim relativisht të gjerë në këto treva, por ai ka shtegtuar edhe drejt Italisë, për ku u drejtuan një numër të mërguarish, që para luftës së Skënderbeut po me intensitet më të madh edhe pas tyre. Ata kanë marrë me vete atë emër si emrin e vet etnik dhe sot e kësaj dite identifikohen me të. Natyrisht dhe kjo është dëshmi e statusit të tyre si etni arbëreshe, e cila për shkak se jeton përtej Detit Adriatik, në një shtet ku ka njohur një shkallë të lartë të integrimit politik e kulturor, nuk ka evoluar drejt identifikimit me kombin shqiptar. Në këtë kontekst, konceptet dhe përpjekjet e rilindësve

11 Nikolla Jorga, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar, Botimet Saraçi, Tiranë, 2004, fq. 36


arbëreshë me Jeronim De Radën në krye, që të bëheshin pjesë integrale e Rilindjes Kombëtare e prej andej edhe e kombit të ri shqiptar, qenë proklamuar, por nuk janë përmbushur. Në të vërtetë, sa i përket Rilindjes Kombëtare dhe veçmas produksionit artistik e publicistik të përftuar brenda saj, një pjesë e atij produksionit të arbëreshëve të asaj periudhe është e inkuadruar në të, por në projektin e formimit të kombit shqiptar dhe shtetit kombëtar më vonë, kontributet e tyre kanë ardhur duke u zbehur dhe pothuajse janë shteruar fare. Ata edhe sot janë një etni arbëreshe, por jo pjesë përbërëse e kombit shqiptar, së paku jo nëse është i saktë definicioni i Smithit, sipas të cilit kombi është: “një popullatë e emërtuar njerëzore, që ka të përbashkëta mitet dhe kujtimet, kulturën publike e masive, atdheun, njësimin ekonomik dhe të drejta e detyrime të barabarta për të gjithë anëtarët”12. E drejta, ky definicion paraqet problem edhe më të gjerë, se sa për arbëreshët e Italisë, pra edhe për pjesëtarët e kombit shqiptar që nuk jetojnë brenda një shteti kombëtar, ndonëse janë në përqasje gjeografike e ideologjike me të e me vlerat esenciale të tij.

Arbëreshët e Italisë paraqesin një thesar të vërtetë etnik e kulturor, i cili ndihmon në ndriçimin e shumë e aspekteve të historisë së kaluar të shqiptarëve dhe paraardhësve të tyre. Me gjuhën e konservuar, me ritet, me këngët, me veshjet e me një varg vlerash etnike e kulturore, bashkë me emrin arbëreshë që e kanë ruajtur

12 Antony Smith, Vepër e cituar, 103)


ndër shekuj, ata shënjojnë një periudhë historike brenda së cilës ata kanë ngurtësuar identitetin e vet, ndërsa pjesa tjetër e ka evoluuar atë identitet drejt formimit të kombit modern shqiptar, pas disa shekujsh shkëputjeje të elementëve të së njëjtës etni. Përderisa ata ruajtën emrin etnikë arbër-eshë, i cili me të njëjtën ngarkesë semantike kumbon edhe në kohën tonë, falë mbijetesës së tyre etnike e kulturore, kjo gjë nuk ndodhi me emërtimin tjetër, atë epirotas. Edhe pse ishte emërtim me të cilin u identifikua edhe Skënderbeu, me emrin epirotas nuk mbeti i identifikuar ndonjë grupim banorësh, as në atdhe e as në mërgim. Ky emërtim praktikisht u shua, gjë që duket mjaft e habitshme, meqë sipas historianit Kristo Frashërit, Skënderbeu i kishte shkruar këto fjalë në një letër (31 dhjetor 1460) J.A. de Orsininit:

“Në qofë se kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë”

(se le nostre croniche non mention, noy in chiamamo Epiroti”13.

Vetidentifikimi i Gjergj Kastriotit me emrin epirotë

është gjithsesi edhe dëshmi e një periudhe në të cilën ishin në rivalitet të dyja emërtimet, arbën dhe epirotë. A ishin të kundërvëna apo komplementare këto dy emërtime? Kjo çështje duhet të hulumtohet në të ardhmen.

Sa i përket territorit që emërtohet si Arbëria Venedike, ai i ishte bashkuar Venedikut që nga vitit

13 Kristo Frashëri, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B, Tiranë, 2013, fq. 244)


1379, pra, ishte në zotërimin e Venedikut edhe në kohën e Skënderbeut. Duke qenë ato vise nën sundimin venedikas, ato paraqisnin kufizim për administrimin dhe veprimin e Skënderbeut. Rivalitetet dhe madje edhe konfliktet e të dyja palëve janë të njohura. Kësisoj, Arbëria Venedike ka qenë një pengesë për Lidhjen e Lezhës, duke ia kufizuar edhe kapacitetet e edhe hapësirën e veprimit. Por, kjo ndarje e Arbërisë Venedike nga pjesa tjetër e hapësirës arbëne dhe epirote, ishte një kundërpeshë e fortë e rivaliteteve ndërmjet Mbretërisë së Napolit, Siqelisë dhe Aragonit në njërën anë dhe të Venedikut. Meqë Skënderbeu kishte një marrëveshje vasaliteti me mbretin e Napolit, Alfonsin V, politika dhe aktivitetet e tij ishin të determinuara nga ky fakt, gjë që ka shkaktuar për një kohë jo vetëm ftohje por edhe mosbesimin e Venedikut.

Pra, në kuadër të këtyre kufizimeve e ndarjeve të brendshme arbëre dhe të rivaliteteve të fuqive të mëdha të Gadishullit Apenin në tokat arbëre, mbetet të hulumtohet se a mos ka pasur të bëjë me këto probleme, cilësimi i Skënderbeut për veten e tij dhe të vartësve të tij si “epirotë”. Përndryshe, veprimtaria e Skënderbeut më shumë ka qenë e fokusuar në afërsi të Arbërisë Venedike dhe pra të arbërve si komunitet etnik, por ja që ai është prezantuar me emërtimin epirotas. Në fund të fundit, edhe Marinus Barletiusi në veprën e vet e ka cilësuar si “princi i epirotëve”. Por, këtu kjo çështje këtu vetëm po iniciohet, ndërsa hulumtimi dhe ndriçimi i saj është jashtë mundësive tona.


Ndërsa, njëri nga shkaqet kryesore për shuarjen e emrit arbër dhe Arbëri ka të bëjë me statusin që patën viset ku ky emër ishte më i përhapuri nën Venedikun. Durrësi me hinterlandin e vet, Lezha dhe Shkodra ishin nën sundimin venedikas dhe kjo zonë shpesh emërtohet si “Arbëri Venedike”. Edhe gjatë luftërave të Skënderbeut, këto vise kanë qenë nën sundimin venedikas, e jo nën administrimin e tij. Po të mbahej më gjatë, ose po të krijohej një entitet i mëvetësishëm prej këtyre viseve, emri arbër dhe emri Arbëri do të mund të forcoheshin e do të bëheshin dominues, por meqë këto vise ishin nën regjimin e plotë të Venedikut, ato nuk kishin hapësirë që të krijonin një identitet të vetin. Kjo për dy arsye, e para, për shkak se vazhdimisht ishin nën kërcënimin osman dhe e dyta, ngase Venediku i përdorte si zonë tamponi ndaj osmanëve, që do të thotë se ato ishin vise nën kërcënimin e osmanëve dhe nën kontrollin e rreptë venedikas.

Ndërsa, nën sundimin venedikas këto vise kishin hyrë pothuajse vullnetarisht, gjë që edhe e kishte topitur vullnetin për manifestimin e një identiteti etnik arbën. Dy princat arbër, Gjergj Topia dhe Gjergj Strazimiri Ballsha II, kishin nënshkruar që zotërimet e tyre të hynin nën sundimin e Venedikut, me synimin që të shpëtonin nga pushtimi osman.

Gjyzepe Gelqiqi sjellë këto njoftime: “Filip Bareli na paraqitet si protovestjar, por në shërbim të

Gjergj Topisë dhe pikërisht në reskriptin me të cilin ky princ fatkeq shqiptar, më datën 8 gusht 1392 hoqi dorë nga Durrësi


për t’ia dorëzuar Republikës së Venedikut. Kjo rrethanë mjafton për të hedhur dritë mbi ndikimin e madh dhe të efektshëm që Republika ushtronte mbi Gjergj Topinë dhe për të justifikuar nga ana tjetër faktin përse princi u mbështetë kurdoherë, deri në ditët e fundit të jetës, te Republika Venedikase”14.

Ndërsa, lidhur me hapat që mori në drejtim të

dorëzimit të zotërimeve të veta Gjergj Strazimiri Ballsha II, Gjyzepe Gelqiqi pohon:

“Sipas Komemorialeve të Republikës së Venedikut, nëse u

referohemi dokumenteve të riprodhuara nga Shafariku, dhe nga abati Ljubiq, mbi bazën e atyre komemorialeve, Gjergj Strazimir Balsha II, në datën 10 nëntor 1395 nënshkroi letrat kredenciale për ambasadorët që do t’i paraqisnin, në emër të tij, Senatit të Venedikut, dhënien e Shkodrës dhe vendeve të tjera të çliruara nga pushtimi i Turkut”15.

Oscilimet në marrëdhëniet ndërmjet Ballshajve e

Venedikut edhe përpara e edhe më vonë, nuk e ndryshuan këtë kurs, sipas të cilit edhe zotërimet e Ballshajve, me pak përjashtime, sikundër ishte Zabojana, ranë nën administrimin dhe sundimin venedikas.

Rrjedhimisht, “Arbëria Venedike” nuk ishte një entitet arbër, po një zotërim venedikas mbi një pjesë të territoreve arbëre. Rajoni qeverisej direkt nga Republika e Venedikut, me ligjet dhe me zyrtarët e saj, natyrisht me përshtatjet e nevojshme që bënte Republika e Shën

14 Giuseppe Gelcich, Zeta ose dinastia e Ballshajve, fq. 176 15 Po aty, fq. 196


Markut, për të rritur efektivitetin e qeverisjes e të sundimit të vet edhe në këtë territor, i cili i ishte dhënë peshqesh nga vetë princat arbër. Pra, gjysmë shekulli para se Skënderbeu të kthehej në Krujë dhe të fillonte kryengritjen anti-osmane, viset e të ashtuquajturës “Arbëri venedike” ishin nën sundimin venedikas dhe të tilla mbetën edhe gjatë kohës sa luftoi e rezistoi Skënderbeu me aleatët e vet kundër osmanëve. Thënë thjesht, arbërit që ishin nën sundimin venedikas, nuk ishin pjesë e kauzës së Skënderbeut dhe aleatëve të tij, Napolit dhe Selisë së Shenjtë. Ata ishin të programuar brenda interesave të Republikës së Venedikut, gjë që i mbajti larg mundësisë që të inkuadroheshin në kauzën anti-osmane të Skënderbeut, i cili e emërtonte veten epirotas, e jo arbër. Prandaj, kjo shkëputje e gjatë, gati njëshekullore e “Arbërisë Venedike” nga pjesa tjetër e trungut etnik arbër/epirotas, nuk ka mbetur pa pasoja edhe për fatin e emrit arbër dhe të emrit Arbëri. Nuk kanë arritur të rezistojnë në realitetet e reja që janë krijuar gjatë periudhës 1392-1479, kur nuk kanë qenë pjesë integrale e hapësirës etnike arbëre/ epirotase, ndërsa pas dorëzimit të Shkodrës nga venedikasit më vitin 1479, nuk kishin më mundësinë që të ndikonin mbi zhvillimet që pasuan. Kjo është e logjikshme veçmas nëse etiketimi i Arbërisë Venedike nga ana e Oliver Jens Shmitit është i saktë:

“Si arriti Arbëria e veriut, ky post pararojë i krishterë,

gjithmonë e më shumë i izoluar më Adriatikun juglindor t’u


bëjë ballë osmanëve më gjatë se të gjitha fuqitë e tjera të krishtera në Ballkan?”16.

Të mbetur si qëndresëtarët e fundit, arbërit nën

zotërimin venedikas, kishin mbetur pa asnjë alternativë, as mundësi vasaliteti, sikundër kishin bërë shumica e princave ballkanikë, as integrimi, sikundër kishte filluar të bënte një pjesë e konsiderueshme e njerëzve që më herët kishin hyrë nën sundimin osman. Arbërit e zotërimeve të dikurshme venedikase, pas vitit 1479 nuk kishin alternativa të mira, ose u detyruan të migronin në gadishullin Apenin, që të vazhdonin bashkëjetesën me sunduesin e larguar nga viset e tyre, ose të identifikoheshin me entitetin e ri që po bëhej dominues. Edhe shpërngulja i margjinalizoi e edhe identifikimi me entitetin e ri po ashtu. Emri i tyre mesjetar, arbër dhe i vendit të tyre të projektuar, Arbëri, mbetën vetëm si një trashëgimi historike në rrugën e vështirtë të mbijetesës së etnisë arbëre/epirote dhe të formimit të kombit shqiptar më vonë, me emër të ri, shqiptar dhe me emrin e ri të atdheut të tyre, Shqipëri.

Lidhur me këto probleme të emërtimeve etnike dhe gjuhësore, pas shfaqjes së shkrimit shqip, ofrohen mundësi më të mira që të ndiqet kronologjia e tyre. Kështu, Eqrem Çabej ka sjellë dëshmi edhe tekstet e autorëve të vjetër katolikë, Buzuku, Budi e Bogdani, në të cilat përmendet emërtimi Arban, Arbëni, Arbënit për vendin:

16 Oliver Jens Shmit, Arbëria venedike, K&B, Tiranë, 2007, fq. 507


“Buzuku: XVIII/2b: “Gjithë popullinë ndë Arbanit ata n mortajet largo”, Budi: “ke nd Arëbnë shtiu leqtë”, Bogdani: “dhe i Arbënit, Regjinia e Arbënit”17.

Ndërsa, emërtimi për gjuhën rezulton të jetë emërtimi

shqip Edhe poeti alamiadist Nezim Frakulla, në hullinë e autorëve të vjetër, e përdor emrin shqip për të identifikuar gjuhën në të cilën po shkruante poezinë e vet.

Kristo Frashëri ka pohuar se emrat arbën dhe epirotë janë shfaqur më herët, se sa në kohën e Skënderbeut dhe lindjes së shkrimeve në gjuhë shqipe:

“Për shqiptarët u sanksionuan kështu në shek. XIV - XV

dy emërtime etnike: arbër dhe epirotë. Në këto dy emërtime nuk u përfshinë viset e banuara nga shqiptarët që ndodheshin jashtë kufijve të emërtimeve Arbëri e Epir. Është fjala kryesisht për territoret e Kosovës, Rrafshit të Dukagjinit (Metohisë) dhe të Maqedonisë Perëndimore, vendbanimet e dikurshme të dardanëve, paionëve dhe lunkesëtve ilirë. “18.

Ajo që mbetet të hulumtohet në të ardhmen ka të bëjë

me nevojën që të zbulohet se si u bë që mbetën dy emërtime në të njëjtën kohë e për të njëjtën etni, apo mos është e vërteta ajo që pohon Kristo Frashëri se këto dy emërtime shprehnin, i pari një formacionin katolik, ndërsa i dyti një formacion ortodoks? Po sipas Kristo Frashërit, emri nacional shqiptar dhe emri i vendit Shqipëri, në formë të shkruar u shfaqën më vonë, kund

17 Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq. 63 18 Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 247


në shekullin XVIII, pas gati tre shekuj nën sundimin osman, kur kishte ndodhur një shkallë e lartë e integrimit të banorëve në sistemin osman:

“Me sa dimë, apelativi shqiptar zëvendësoi për herë të parë

në burimet e shkruara historike emrat arbër dhe epirotë në shekullin XVIII, kurse emri i vendit Shqipëri, në vend të Arbërisë dhe Epirit u sanksionua në fushën e shkrimit në shek. XIX. Si apelativi për banorin shqiptar ashtu dhe ai për atdheun Shqipëri, u përhapën në mënyrë të rrufeshme gjatë Rilindjes Kombëtare vetëm në radhët e shqiptarëve që nga Mitrovica deri në Prevezë.” 19

Meqë Çabej ka pohuar se emri Arbëri në krye të herës

ishte përdorur si emër vendi, ndërsa emri shqip ishte përdorur si emër për gjuhën, tash është rasti të shtrohet pyetja pse emri shqip në fillim ishte emri i gjuhës dhe të provohet të jepet një përgjigje në të, ose më drejt një sprovë e zgjidhjes së problemit, nëse i përmbahemi me ngulm koncepcionit poperian. Mendojmë se emërtimi i ri vetëm për gjuhën si shqip, ka ndodhë për dy arsye, e para, ngase në pikëpamje etnike dhe etnografike nuk kishte ndodhur ndonjë ndryshim, që do të meritonte të kishte një emërtim të ri. Pra, banorët ishin po ata në pikëpamje etnike dhe etnografike dhe ende nuk kishin nevojë për një emërtim të ri. Por, tek ata kishte ndodhur një ndryshim në aspektin fetar: një numër i konsiderueshëm i banorëve që quheshin arbër e epirotë,

19 Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 249


kishin përqafuar Islamin si fenë e tyre të re, ndërsa ky ndryshim kishte pasur implikime gjuhësore, prandaj edhe fillimisht kishte kërkuar një emërtim të ri për gjuhën. Si? Për ndryshim nga feja katolike dhe ajo ortodokse që kishin një kler të qendërzuar dhe që në liturgji praktikonin vetëm gjuhën latinishte përkatësisht greqishte (ose sllavishte në trevat e sunduara nga serbët), feja Islame, e cila ishte përhapur tashmë në një pjesë të popullsive që emërtoheshin si arbëre (albane) dhe epirote, nuk praktikohej në gjuhën e sunduesit osman. Gjuha e fesë islame ishte gjuha arabe, e cila nuk kishte përhapje entuziaste as në vetë Perandorinë Osmane e aq më pak në territoret periferike si tokat arbëre/epirote, që sundoheshin prej saj. Në këso rrethanash, shqiptarët e konvertuar në Islam, në mënyrë radikale u shkëputën nga latinishtja përkatësisht nga greqishtja e sllavishtja dhe filluan të komunikonin në jetën fetare e edhe publike në gjuhën shqipe, e cila doli si element i ri i identitetit të tyre fetar që ishte veçuar nga identiteti katolik dhe ai ortodoks. Këta muslimanë shqipfolës, që po diferencoheshin qartë fetarisht nga katolikët dhe nga ortodoksët që praktikonin fenë në gjuhën latinishte, përkatësisht greqishte, ose sllavishte, u bënë njësia e afirmimit të gjuhës shqipe në një mjedis multigjuhësor. Ata po flisnin shqip, që të shprehnin identitetin e vet fetar të ndryshëm nga pjesëtarët e etnisë së njëjtë, por që tashmë fetarisht ishin të ndryshëm. Sikundër u tha më lart, ata që përqafuan Islamin, nuk kishin një gjuhë të ngulitur të fesë në atë periudhë, prandaj ata flisnin shqip, duke u dalluar në atë mënyrë


nga të krishterët, që praktikonin në jetën fetare gjuhët latinishte e greqishte (sllavishte). Prandaj, emri shqip, i dedikohej gjuhës së vendit, asaj gjuhe që e kishin folur edhe përpara të gjithë ata bashkërisht, si në sferën private e publike dhe që e kishin njohur si gjuhë arbëre. Mirëpo, në jetën fetare tashmë arbërit dhe epirotët e muslimanizuar kishin filluar ta përdornin gjuhën e vendit si mjet diferencimi nga të krishterët dhe kjo gjuhë e vendit tashmë e ndryshoi edhe emrin, duke u emërtuar si shqip. Kjo hipotezë jona mbetet të hulumtohet më detajisht e më gjerësisht në të ardhmen, por tash për tash na duket se drejtimi në të cilin duhet të vazhdohet hulumtimi, është ky. Ndryshime të tjera, përveç këtij ndryshimi fetar, nuk ka pasur në kohën kur ndryshoi emri i gjuhës nga arbëre në shqip dhe emri i etnisë nga arbër e epirotas në shqiptar. Nëse kjo hipotezë jona vërtetohet edhe me fakte të tjera, do të rezultonte që feja Islame e stimuloi afirmimin dhe zgjerimin e gjuhës shqipe. Pra, do të rezultonte edhe se kombit shqiptar, që u formua në mesin e shekullit XIX, emri iu ngjizë nga ky proces diferencimi brenda etnik, pasi që ishte krijuar një ekuilibër i ri fetar brenda etnisë, që deri në atë kohë kishte mbajtur dy emra të ndryshëm për një etni të vetme.

Në favor të këtij pohimi është edhe gjendja e arbërve dhe e Arbërisë, në periudhën pas Romanizimit të madh të popullsisë, të cilën e përshkruan Peter Bartli dhe që e ka quajtur “periudhë e kryehershme” shqiptare. Sipas tij procesi i Romanizimit kishte avancuar aq sa kishte ngulfatur pjesën më të madhe të hapësirave ku jetonin


ilirët. Jashtë atij procesi gllabërues kishte mbetur vetëm një zonë e vogël, të cilën ai e quan zonë relikte:

“Territori i Shqipërisë së sotme bashkë me pjesë të mëdha të

gadishullit ballkanik në vitet 200-100 para Kr. iu nënshtrua suksesivisht Romës. Bashkë me armatën dhe administratën romake, vendit iu imponua edhe gjuha latine. Rreth vitit 300 pas Kr. procesi i Romanizimit ishte përmbyllur në pjesën më të madhe. Vetëm në disa zona malore ishin ruajtur ende gjuhë të moçme ballkanase- ndër to edhe ajo e shqiptarëve të kryehershëm. Po ku shtrihej kjo zonë relikte e kryehershme shqiptare? Sipas të gjitha gjasave këtu bëhej fjalë për një zonë të mbyllur malore. Stadmylleri vjen në përfundim që është e mundur të kemi të bëjmë me zonën e Matit në Shqipërinë Veriore. Mati rrethohet nga të gjitha anët me vargmale të larta dhe i dëshmon të gjitha parakushtet për një zonë relikti. Zona e Matit feks të mos ketë qenë përfshirë nga Romanizimi dhe të ketë mbetur jashta zonës së mujshisë direkte të Romës”20.

Edhe Noel Malkolmi pohon shkallën e lartë të

Romanizimit dhe të shpërbërjes së ilirëve nën sundimin e gjatë romak:


romanizuan, si ata të bregdetit dalmatin, ashtu edhe ata të pjesës dërrmuese të trojeve të ish Jugosllavisë. Në kohën kur sllavët zunë të arrinin në shekullin VI, kishin mbetur vetëm

20 Peter Bartl, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren, 99, fq. 22


grupe folësish të gjuhëve “barbare” në Ballkan, dhe të gjithë ata ndodheshin në viset malore” 21

Nga pasojat e procesit gllabërues të Romanizimit janë

shkatërrimi i qyteteve ekzistuese ilire, si Rizoni e Skodra dhe shkatërrimi i të gjitha institucioneve sociale e fetare ilire me çka jo vetëm ishte ndërprerë kultura ilire por kishte ndodhur edhe rrallimi demografik i tyre. Romanizimi ka dobësuar ilirët deri në atë masë sa ata u bënë të paaftë të rezistonin ndaj invadimeve të mëvonshme avare e sllave, të cilat e shkatërruan kompaktësinë gjeografike të ilirëve dhe i detyruan të tkurreshin si komunitet i vogël vetëm në hapësira të ngushta në zonat e Alpeve.

Edhe nga ngjarjet e mëvonshme siç janë krijimi i Principatës së Progonit dhe më vonë të Gjon Kastriotit, mund të forcohet teza se kjo ka qenë zona me koncentrimin më të madh të atyre pasardhësve të pakët ilirë që i kishin shpëtuar Romanizimit gllabërues e më vonë edhe Sllavizimit dhe që po dilnin në skenën e historisë me një emër të ri, si arbër. Nëse është kështu, kjo do ta vërtetonte tezën e Stadmyllerit, të cilës i referohet Peter Bartli kur thotë:

“populli shqiptar është krijuar nga një relikt popullor

lashtoballkanas në mes të një Romanizimi të përgjithshëm në kohë të antikës së vonë”22.

21 Noel Malkolm, Kosova një histori e shkurtër , Koha, Prishtinë, 1998, fq. 35 22 Peter Bartl, Vepër e cituar, fq. 21


Në një rast të këtillë është e qartë se një komunitet ilirësh që i shpëtuan Romanizimit e valës së hershme të Sllavizimit, ndonëse duke u tkurrur në një zonë relikte, u rishfaqën në skenën e historisë, duke ruajtur shumë elementë nga paraardhësit por duke qenë edhe të ndikuar kulturalisht nga procesi i Romanizimit e prej këndej duke u transformuar në një komunitet të ri. Meqë fisi Albanoi dhe qyteti Albanopolis, të cilin e përmend Ptolomeu në hartën e tij botërore të shekullit II të erës sonë është në qarkun e kësaj zone relikte, e cila i shpëtoi Romanizimit, atëherë emri i komunitetit të ri, alban, arbër, Albanie, duhet të jetë vazhdimësi e emrit të fisit të hershëm ilirë. Por, në atë rast teza e Çabejt se emri arb në fillim u përdor si emër vendi, do të duhej të rishqyrtohej. Pra, nëse ai është i ndërlidhur me emrin e fisit Albanoi, referenca është te populli e jo te vendi (Albanopolisi në këtë rast.)

Lidhur me shkaqet e ndërprerjes së procesit të Romanizimit përkatësisht të mbijetesës gjuhësore e etnike të një komuniteti të paromanizuar në zonën relikte të Matit, Bartli mendon se kjo ndodhi pasi që dyndja e sllavëve nga viti 600 e ndërpreu Romanizimin.23

Përmendja e re e etnisë arbëre (albane) ndodh vetëm në shekullin XI nga ana e Mihael Ataleates i cili i përmend si Arbanitai. Pra, fillojnë të përmenden, pasi që ishte kryer edhe procesi shumë agresiv i vendosjes së sllavëve në Ballkan, i cili e kishte ndërprerë procesin e Romanizimit, por e kishte filluar procesin tjetër, atë të

23 Po aty, fq. 22


Sllavizimit, i cili kishte treguar sukses në zonat që paraprakisht ishin romanizuar, e më pak në zonat ku Romanizimi nuk kishte depërtuar. Në shekullin XI po shkonin drejt fundit dhe dështimit dy shekuj të sundimit bullgar dhe territoret arbëre po riktheheshin nën sundimin e Bizantit. Në këtë rivalitet bullgar-bizantin duket të ketë filluar të shfaqet roli i arbërve, gjë që konfirmohet nga përmendja e tyre nga Mihael Ataleatesi.

Ndërsa në burimet latine, po sipas Bartlit, ata zunë të përmenden më vonë, nga shekulli XIV, por jo si Arbanitai të Ataleasit, veçse si Albanenses ose Arbanenses 24.

Pra, ata ilirë që i mbijetuan Romanizimit, në një zonë relikte si ajo e Matit, u rishfaqën në histori me një emër të ri, i cili logjikisht duket i ndërlidhur me emrin e fisit ilir Albanoi. Me këtë emërtim, ndonëse në variacione të ndryshme, veçmas nga të huajt, arban, raban, alban, arvanit, arnaut, do ta mbijetojnë mesjetën. Por, sikundër dihet, në kohën e re, që nga shekulli XVIII, do të triumfojë një emër i ri, emri nacional i sotëm, shqiptar. Rrjedhimisht edhe në këtë rast, ndryshimet e ndodhura, provokuan edhe ndryshimin e emrit me të cilin identifikohej fillimisht komuniteti i ri fetar dhe më vonë kombi i ri shqiptar.

Ekspansioni i emrit shqip, gjuhë shqipe e shqiptar në periudhën e Rilindjes Kombëtare, gjë që e thekson Kristo Frashëri e që është cituar më herët, është në pajtim me faktin që ishte formësuar një komb i ri, kombi

24 Shih, Bartl, fq, 25


shqiptar, brenda të cilit ishte integruar identitetet e tjera, ai fetar, rajonal e deri diku edhe ai dialektor. Është edhe në pajtim me përjetimin romantik të identitetit kombëtar, sikundër vërehet edhe te Sami Frashëri, i cili në traktatin e tij “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet”, për gjuhën shqipe shkruan:

“Shqiptarët flasin një nga më të vjetrat’ e më të bukuratë

gjuhë të dheut. Gjuhëratë që kanë qenë shoqet’ e motërat e shqipesë, kanë mijëra vjet që kanë humburë e s’flitenë në nonjë vënt të dheut, po në vendit t’atyre përdoren mbesat’ e stërmbesat’ e tyre. Shqipja është shoqe me greqishten, e vjetër, me llatinishtenë, me sanskritishtenë, gjuhën’ e Indisë’ së vjetërë, me senishtenë, gjuhën’ e Persisë së vjetërë, me qeltishtenë, me tevtonishtenë, etj.”25

Pra, emri shqiptar është tërësisht i ngulitur dhe i

stabilizuar në ligjërimin e Sami Frashërit dhe të rilindësve të tjerë. pa lënë asnjë mundësi që ndonjë emër tjetër, nga ata që shënjonin etninë, arbër (alban) e epirotë, të mund të ishin jo rival i emrit shqiptar po as të evokuar si emra etnikë. Triumfi i emrit shqiptar dhe Shqipëri ishte përfundimtar në periudhën e formimit dhe konsolidimit të kombit shqiptar dhe të Shqipërisë si atdheu i tyre, me ç’rast ishin shtyrë në prapavijë identitetet fetare e rajonale. Rrjedhimisht, ngjarjet e mëdha historike si pushtimet romake, bizantine, bullgare, serbe, anzhuine, venedikase e osmane, ndarjet 25 Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet”, Rilindja, Logos A, Shkup, 2004, fq. 34-35


fetare e rajonale, kanë sjellë pasoja e përmbysje por si finalitet prej gjithë atyre kanë lindur një komb vital e dinamik, me gjithë pluralitetin e vlerave që e karakterizon një komb në zemër të Evropës. Në gjithë këtë kontekst, përkatësia islame e shumicës së shqiptarëve është integruar për bukuri në procesin e ruajtjes së vlerave etnike lashtoballkanike, të krijimit të kombit shqiptar dhe të formimit të dy shteteve shqiptare që ekzistojnë sot në hartën e Evropës. Kushdo që përpiqet të dezintegrojë këtë realitet dhe të minimizojë proceset që e kanë finalizuar si të këtillë, duke provuar që me emrat dhe vlerat parakombëtare të rivalizojë emrin e kombit dhe vlerat e tij plurale, në fakt përpiqet ta dezintegrojë procesin e komplikuar të formimit të kombit shqiptar dhe të sfidojë ekuilibrat e brishtë të tij.

Shënime

1. Lidhur me emrin etnik arbër dhe funksionet në të cilat është përdorur, si dhe emrin e vendit Albania, me variacionet e saj, shih te : Oliver Jens Shmit, Arbëia Venedike, fq. 49-62

2. Karl Poper, “Për filozofinë dhe shkencën”, Fan Noli, Tiranë, 2009, fq. 107

3. Në referatin “Për teorinë e shkencës” Karl Poperi pasi i ka diskutuar një varg problemesh të procesit shkencor, formulon këtë skemë brenda së cilës zhvillohet procesi shkencor: 1.Problemi i vjetër, 2) Krijimi i teorive sprovuese, 3) Përpjekjet për eliminim nëpërmjet diskutimit kritik, duke përfshirë verifikimin me anë të eksperimentimeve dhe 4) Problemet e reja, që burojnë nga diskutimi kritik i teorive tona.” Shih më gjerësisht gjithë referatin, në vëllimin: “Për filozofinë dhe shkencën”, fq. 90-117)


4. Shih: Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Prishtinë, 1975, fq. 62-70) Çabej ka ballafaquar, analizuar e komentuar me kompetencë shkencore të lartë edhe mendimet e shumë dijetarëve lidhur me këtë çështje, veçmas në tekstin e parë. Emërtimi prej tij i emrave arbën e epirotë si “emra nacionale të shqiptarëve” nuk e zbehë aspak vlerën e studimeve të tij, që gjithsesi mbeten fondamentale. Por, një distinksion i qartë ndërmjet tyre si emra etnikë dhe emrit të vërtetë nacional të shqiptarëve, sot është më i domosdoshëm se sa në kohën kur e ka trajtuar këtë çështje Çabej.

5. Eqrem Çabej, Vepër e cituar. fq/ 66 6. Eqrem Çabej, Vepër e cituar. Fq 71 7. Çabej, evokon se si Haupti, Hysingu, Bleichsteineri e afrojnë

emrin alban me atë të Albanëve të Kaukazit, gjë që objektivisht është jahstë kontekstit historik dhe gjuhësor. fq. 62

8. Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, fq, 49 9. Antony Smith, Kombet dhe nacionalizmi në erën globale, fq. 76 10. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq, 69 11. Nikolla Jorga, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit

shqiptar, Botimet Saraçi, Tiranë, 2004, fq. 36 12. Antony Smith, Vepër e cituar, 103) 13. Kristo Frashëri, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B,

Tiranë, 2013, fq. 244) 14. Giuseppe Gelcich, Zeta ose dinastia e Ballshajve, fq. 176 15. Po aty, fq. 196 16. Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, K&B, Tiranë, 2007, fq. 507 17. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq. 63 18. Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 247 19. Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 249 20. Peter Bartl, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren, 99, fq. 22 21. Noel Malkolm, Kosova një histori e shkurtër, Koha, Prishtinë,

1998, fq. 35 22. Peter Bartl, Vepër e cituar, fq. 21 23. Po aty, fq. 22 24. Shih, Bartl, fq, 25


25. Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet”, Rilindja, Logos A, Shkup, 2004, fq. 34-35 BIBLIOGRAFIA

Aref, Mathieu, Shqipëria (Historia dhe gjuha) Odiseja e pabesueshme e në populli parahelen, Plejad, Tiranë, 2007

Baji, Ogyst, Perandoria e Bizantit, Arbri, Tiranë, Bartl, Peter, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Drita, Prizren, 1999 Bartl, Peter, Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare

(1878- 1912), Dituria, Tiranë, 2006 Bozbora, Nuray, Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë

Osmane, Dituria, Tiranë, 2002 Cimohovski, Vacllav, Gjuha shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1988 Dibi, Zhorzh, Umetnost i drustvo u srednjem veku, Clio, Beograd, 2001 Duka, Ferit, Shekujt osmanë në hapësirën shqiptare, UET Press, 2009 Duka, Ferit, Berati në kohën osmane (XVI- XVIII), Tiranë, 2001 Duka, Valentina, Histori e Shqipërisë, Kristalina-KH, Tiranë, 2007 Faveirial, Klod Zhan, Historia më e vjetër e Shqipërisë, Plejad, Tiranë, 2004 Frashëri, Kristo, Historia e qytetërimit shqiptar, Akademia e

Shkencave, Tiranë, 2008 Frashëri, Kristo, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B, Tiranë, 2013 Frashëri, Sami, Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet, Rilindja,

Logos A, Shkup, 2004 Frashëri, Mehdi, Historia e lashtë e Shqipërisë dhe e shqiptarëve,

PHOENIX, Tiranë, 2000 Fukujama, Fransis, Ndërtimi i shtetit, AIIS, Tiranë, 2010 Çabej, Eqrem, Vepra I-VI, Rilindja, Prishtinë, 1976 Gelcich, Giuseppe, Zeta ose dinastia e Ballshajve, 55, Tiranë, 2009 Jorga, Nikolla, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar,

Saraçi, Tiranë, 2004 Kraja, Mehmet, Identiteti kosovar, PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë, 2011 Kulla, Ndriçim Antologji e mendimit shqiptar (1870-1945) Plejad,

Tiranë, 2003 Lejn, Uajlder Rouz, Majat e Shalës, Rilindja, Prishtinë, 1997 Malkolm, Noel, Kosova një histori e shkurtër, Koha, Prishtinë, 1998 Mantrani, Robert, Historia e Perandorisë Osmane, Tiranë, 2003


Mazover, Mark, Ballkani Një histori e shkurtër, Scanderbeg books, Tiranë, 2003

Nopça, Franc, Fiset e Malsisë së Shqipërisë Veriore dhe e drejta zakonore shqiptare, Eneas, Tiranë, 2013

Norvich, Julius John, Biznanti, Uegen, Tiranë, 2005 Ostrogorski Georg, Historia e Perandorisë Bizantine, Dituria, Tiranë, 2002 Plasari, Aurel, Skënderbeu, një histori politike, Instituti Shqiptar i

Studimeve “Gjergj Fishta”, Tiranë, 2010 Poper, Karl, Për filozofinë dhe shkencën, Fan Noli, Tiranë, 2009 Revista Përpjekja 28-29 “Skenderbeu i kërkimit shkencor”, Tiranë, 2012 Pulaha, Selami, Lufta shqiptario-turke në shekullin XV:burime osmane,

Tiranë, 1968 Vlora, Eqrem bej, Kujtime, 1885-1925, Tiranë, 2003 Sazonov, Dimitrieviq Sergej, Kujtime, Helga’s Secrets, Tiranë, 2011 Skendi, Stavro, Zgjimi kombëtar shqiptar, PHOENIX, Tiranë, 2000 Smith, Antony, Kombet dhe nacionalizmi në erën globale, Botimet

Dudaj, 2008 Stiglitz, Joseph, Globalizimi dhe pakënaqësitë e shkaktuara prej tij,

Zenith, Prishtinë, 2007 Sugar, Peter F., Europa Juglinore nën sundimin osman (1354-1804)

Dituria, Tiranë, 2007 Shmit, Jens Oliver, Skënderbeu, K&B, Tiranë, 2009 Shmit, Jens Oliver, Arbëria Venedike, K&B, Tiranë, 2007 Shmit, Jens Oliver, Kosova Histori e shkurtër e një treve qendrore

ballkanike, Koha, Prishtinë, 2012 Shuflaj, Milan, Serbët dhe shqiptarët, Toena, Tiranë, 2004


DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME TË MEDIAS SHQIPE

1848 Doli revista “L’Abanese d’Italia” e Jeronim De Radës 1883 - 1887 doli revista “La bandiera dell’Albania”

(Fiamuri Arbnit) 1860-1861 doli botimi “Pellasgos” (Pellazgu) 1877 themelohet “Komiteti i Stambollit” 1878 themelohet Lidhja e Prizrenit 1879 ngrihet “Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip” në Stamboll 1879-1890 doli revista “ I fonis tis Alvanias (Zëri i Shqipërisë) 1879 doli revista “Ishkodra” në Shkodër 1877 doli në Rumani revista “Lumina” (Drita) 1888 doli revista “Albanezul” (Sqipetari) 1884-1885 doli revista Drita (Dituria) në Stamboll 1887 hapet shkolla e parë shqipe në Korçë. 1887 doli “Arbri i Ri) nga Zef Skiroi 1897- 1924 doli revista “ La nazione Albanese” (Kombi

shqiptar) nga Anselmo Lorekio 1897-1903 revista “Albania” e Faik Konicës 1897-1908 vjetari “Ditërërfejsi (Kalendari) Shqip) në Bullgari 1899 themelohet “Bashkimi” në Shkodër 1898-1899 revista “Yll’ i Shkijpërisë” në Rumani 1901-1902 revista “Toska” Egjipt 1902-1906 gazeta “Albania” në Beograd 1904-1905 revista “Besa” në Kajro 1908 mbahet Kongresi i Manastirit 1908 “Besa” në Stamboll 1906-1909 gazeta “Dielli”, Boston 1909-1939 gazeta “Dielli” në Shtetet e Bashkuara të Amerikës


1909-1901 “Flamuri” 1911 “Trumbeta e Krujës” 1912 themelohet shoqata “Vatra” në SHBA 1912, 28 nëntor shpallet pavarësia e Shqipërisë 1912-1913 “Zëri i popullit” 1913 botohet revista “Hylli i dritës” 1916-1920 “Përparimi” 1917-1920 “Ylli i mengjezit” 1936- 1939 “Bota” 1940 – 1944 “Liria” 1906-1906 gazeta “Cqipëria” në Kajro 1907-1908 gazeta “Shkopi” në Sofje dhe Kajro 1908 “Çkumbi” (Shkumbi) 1909-1910 revista “Rrufeja” në Egjipt 1909 “Shkipetari” në Stamboll i Dervish Himës e Hil Mosit 1909 revista “E vërteta” 1909-1910 gazeta “Liria” në Selanik 1910-1911 gazeta “Shkupi” 1909 revista mujoe “Lahut’ e malcis” 1911-1912 revista “Drita” në Manastir 1909-1910 gazeta “Bashkimi i kombit” 1908-1910 revista “Korça” 1909-1910 revista “Lidhja ortodokse” 1911-1926 revsta “Koha” e Mihal Gramenos 1891-1913 revista “Elcija I zemres t’ Jezu Kriscit” 1910-1911 gazeta “Bashkimi në Shkodër 1910 gazeta “Tomorri” në Elbasan 1912- 1914 gazeta _Ardheu” Konstancë- Durrës 1901-1908 gazeta “Drita” në Bullgari 1909-1911 gazeta “:Shkypeja e Shqypenis” Bullgari


1911-1912 revista “Lajmtari” Bullgari 1914 princ Vilhel Vidi në krye të Shqipërisë 1920 (28-31 anar) mbahet Kongresi i Lushnjes 1920 botohet gazeta”Drita “ e Veli Hashorvës 1923 botohet revista “Zani i Naltë” në Tiranë 1924- 1936 botohet revista “ Jurisprudenca shqiptare” 1925 botohet gazeta “Labëria” më vonë “Demokratia”

në Gjirokastër 1928 (1 shtator) Shqipëria shpallet monarki e trashëgueshme 1933 botohet vëllimi “Kanuni Lekë Dukagjinit” 1934 botohet gazeta “Illyria” 1936 botohet revista letrare “Bota e re” 1936 botohet gazeta “Drita” në Tiranë 1937 botohet revista “ Shkolla kombëtare” 1938 themelohet Stacioni Radiofonik Kombëtar 1940-1943 doli revista “Shkëndija” 1942 - botohet gazeta “Zëri i popullit” 1942 botohet revista “Njeriu” 1943 gazeta “Bashkimi” 1944 botohet “Flamuri” organ i Ballit Kombëtar 1857 Formohet në Stamboll “ Shoqëria Kombëtare” 1867 Botohen dy abetare të Kristoforidhit 1871 Botohen këngët popullore nga Zef Jubani 1877 Formohet Komiteti i Fshehtë në Stamboll 1879 caktohet alfabeti shqip i Stambollit. Libri i parë me

këtë alfabet është” “Abetare e gjuhës shqipe” nga S. Frashëri, J. Vreto, K.Hoxhi e P. Vasa.

1879 (12 tetor) Formohet “Shoqëri e shkronjëzave” e kryesuar nga Sami Frashëri

1880 Ulqini i dorëzohet Malit të Zi


1883 De Rada boton “Fjamurin e Arbnit” 1884 Fillon botimi i revistës “Drita” (më vonë Dituria”)

në Stamboll 1884 Formohet në Bukuersh Shoqëria Drita (Dituria) 1886 Botohet në Bukuresht “Bagëti e Bujqësia” e Naim Frashërit 1887 (7 mars) hapet mësonjtorja e parë shqipe në Korçë 1892 Hapet mësonjtorja për vajza 1897 Fillon në Bruksel botimi i revistës Albania të Faik Konicës 1899 Botohet vepra e Samiut. “Shqipëria…” 1905 Formohet në Manastir Komiteti i fshehtë “Për lirinë

e Shqipërisë” nga Bajo Topulli 1906 Aktivizohen çetat e para të armatosura, ë drejtuara nga

Komiteti i Manastirit (B. Topulli dhe Mihal Grameno) 1908 Ngrihet Kisha Autoqefale Ortodokse Shqiptare nga

Fan Noli në SHBA. 1908 Kongresi i Manastirit 1909 Hapet Shkolla Normale e Elbasanit 1912 (28 nëntori) Kuvendi Kombëtar shpall Pavarësinë e

Shqipërisë 1914 (mars shtator) princ Vidi në Shqipëri 1914 (4 gusht) fillon Lufta e Parë Botërore 1915-1916 forcat serbe, greke, italiane, franceze

pushtojnë Shqipërinë 1918 Kongresi i Durrësit 1920 Kongresi i Lushnjes: Tirana kryeqytet i Shqipërisë. 1924 grushteti i Nolit 1939 (7 prill) pushtimi fashist i Shqipërisë 1944 (28 nëntor) çlirimi i Shqipërisë 1985 vdekja e Enver Hoxhës 1990 lëvizja e dhjetorit kundër diktaturës komuniste


1990 riokupimi klasik i Kosovës nga Serbia, mbyllja e Radioetlevizionit të Prishtiës dhe e gazetës “Rilindja”

1991 referendumi për statusin e Kosovës 1992 zgjedhjet parlamentare e presidenciale në Kosovë,

për përfaqësim të pavarur nga Serbia 1992 (22 mars) fitorja e demokracisë në Shqipëri 1997 rebelimi i armatosur kundër qeverisë 1998 lufta heroike e familjes Jashari në Prekaz të Kosovës 1999 çlirimi i Kosovës 2001 rimbyllja e gazetës “Rilindja,” nga OSBE-ja dhe

UNMIK-u 2001 Radiotelevizioni i Kosovës tranformohet në

transmetues publik 2004 në trazirat e marsit spikatë roli i medieve shqipe

kundër politikave neokoloniale të UNMIK-ut 2008 Kosova shpallet si shtet i pavarur.


DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME NË HISTORINË BOTËRORE TË KOMUNIKIMIT

DHE MEDIAS

59 p.e.r. Julius Cezar urdhëroi publikimin e Acta Diurna. Rreth 1040 zbulimi i radhitjes me shkronja lëvizëse (Kinë) 1403 shkronjat e para lëvizëse për shtyp të derdhura në

bronz në Kore Rreth 1456 shtypja e Biblës nga Gutenebergu 1476 Uiliam Kakston (William Caxton) themeloi makinën

e parë shtypëse në Angli. 1467 Shtypshkronja e parë në Romë 1468 Shtypshkronja e parë në Paris 1476 shtypshkronja e parë në Vinsmister 1492 Kristofor Kolombo mbërrin në Amerikë 1529 Dështimi i rrethimit të Vjenës 1530 Është themeluar sistemi i parë i licencimit në Angli. 1562-1594 Luftërat fetare në Francë 1563 Orari i parë i shtypur i shërbimeve postale në

Perandorinë Habsburge 1564 Indeksi i parë i përgjithshëm i librave të ndaluar 1564 Themelohet shtypshkronja e parë në Moskë 1609 Gazetat e para të shtypura në Gjermani 1638 Makina e parë shtypëse në kolonitë amerikane është

themeluar nën mbikëqyrjen e Kolegjit të Harvardit. 1644 Miltoni publikon pamfletin “Aeropagitia” 1662 Gazette d’Amsterdam 1664 Journal des sçavans nën udhëheqjen e Denis de Sallo 1665 Fillon botimi i revistës letrare “Giornale

de’litterati”


1667 Gaceta de Madrid filloi publikimin javor. 1680 Edinburgh Gazette filloi publikimin. 1695 Hiqet ligji britanik i censurës 1702 Daily Courant, gazeta e parë ditore në Angli 1709 Ligji Britanik për të drejtat e autorit 1709 Riçard Stili (Richard Steele) filloi botimin e revistës Tatler 1711-1712 -14 shtypet cikli Spektator 1711 Shtypshkronja e parë në Peterburg 1720 Shtypshkronja e Voskopojës 1725 Gazeta e parë në Nju Jork, “New York Gazette” 1726 Ngrihet shtypshkronja e parë në Stamboll 1727-1729 Shtypshkronja e parë turke me germa arabe 1758 Gazeta e parë ditore në Spanjë, Diario noticiosa, curiosa,

edudito, comercial y politico (më vonë Diario de Madrid) 1759 Revista e parë franceze për femra, Journal des dames 1767 Gazeta e parë ditore në Suedi, Dagligt Allehandra 1771 Botimi i parë i serisë Enciklopedia britanike 1776 Deklarata Amerikane e Pavarësisë 1777 Gazeta e parë ditore në Francë, Journal de Paris, 1787 Kushtetuta Amerikane 1788 Amandamenti i parë i Kushtetutës Amerikane 1788 Gjon Vollter themelon Tajmsin (The Times) 1789 Revolucioni Francez 1792 Amandamenti i parë në Kushtetutën e SHBA-ve,

që garantonte lirinë e shtypit 1805 Gazeta e parë ditore në Meksiko, Diario de México, 1812 Lëvizja çartiste 1813 doli gazeta e parë greke në Vienë. 1821 Gazeta e parë e publikuar në Greqi, Salpìnx

Helleniké,(doli në Kalamata)


1826 doli në Paris gazeta konservatore “Le Figaro” 1829 Makina e parë e shkrimit 1830 Hekurudha ndërmjet Liverpulit e Mançesterit 1831 Gazette Otomane 1835 Heraldi i Nju Jorkut 1836 Hekurudha e parë në Kanada 1837 Hekurudha e parë franceze 1837 Telegrafi elektrik 1839 Hat-i Sherif i Gjylhanesë 1840 Gazetat e para të pavarura në gjuhën turke (Panq) 1842 Ligji britanik për të drejtat e autorit 1846 Makina rotative cilindrike e shtypit 1846 Del “The Economist” 1849 Berlini e Frankfurti lidhen me telegraf 1850 Ligji i Parë i bibliotekave në Britani 1850 Kabllo e parë nënujore ndërmjet Britanisë e Francës 1857 Kabllo e parë transatlantike 1861-1865 Lufta civile amerikane 1864 Maksveli paraqet teorinë e valëve elektromagnetike 1870 Ligji i parë për arsimin në Britani 1877 Fotografia në pllakën e tharë 1877 Fonografi i Edisonit 1878 Traktati i Shën Stefanit 1878 Formohet Lidhja e Prizrenit 1878 Biseda e parë telefonike në Nju Hejven 1878 Kongresi i Berlinit 1879 Tramvaji elektrik i Simensit në Berlin 1880 Herci përshkruan radiovalët 1883 Joseph Pulitzer mori gazetën “New York World” 1886 Automobili i Daimlerit në katër rrota


1888 Financial Times 1889 Kamera e Edisonit për fotografitë lëvizëse 1890 Trenat e parë nëntokësor në Londër 1892 Puliceri blen gazetën The World. 1895 Zbulimi i rrezeve Rentgen 1896 Lojërat Olimpike në Athinë 1896 Markoni në Londër me radioaparate 1896 Lordi Northcliffe themeloi Daily Mail në Londër 1899 Incizimi magnetoskopik i zërit 1902 Josef Puliceri i ofroi Universitetit të Kolumbisë 2

milionë dollarë për të themeluar shkollën e gazetarisë 1903 Vëllezërit Rajt fluturuan me aeroplan me karburant 1904 Filluan punimet në kanalin e Panamasë 1904 Dejli Mirror 1904 Metroja e parë në Nju Jork 1905 Autobusët e parë me motorë në Londër 1909 U themelua Shoqata e Gazetarëve Profesionalistë

në SHBA 1911 Studioja e parë në Holivud 1912 Ligji i parë për radion në SHBA 1912 Titaniku fundoset 1912 Lufta e Parë Ballkanike 1913 Lufta e Dytë Ballkanike 1912 Lokomotiva e parë dizel në Gjermani 1914-1918 Lufta e Parë Botërore 1923 Biseda e parë transatlantike me anën e radios 1925 Njujorker 1925 Tubimi i parë ndërkombëtar i unionit radiodifuziv

(Internacional Broadcasting Union) 1927 British Broadcasting Corpoartion (BBC)


1928 Sajohet Miki Mausi 1929 Vëllëzërit Verner paralajmërojnë filmat bardh e zi 1930 Pjesa e parë televizive (sistemi Berd) 1932 Ruzvelti fiton zgjedhjet presidenciale 1933 Hitleri zgjidhet kancelar 1933 Themelohet Instituti britanik i Filmit 1934 Nënshkruhet marrëveshja e parë ndërkombëtare e

frekuencave 1935 Radari 1936 Revista Lajf (Life) 1936 Hapet televizioni BBC 1936 Lojërat Olimpike në Berlin 1939-1945 Lufta e Dytë Botërore 1946 Sërish aktivizohet transmetimi televiziv në Londër 1947 Komisioni Mbretëror i Shtypit në Londër 1948 Klod Shenon boton teorinë e informacionit 1950 Themelohet Unioni radiodifuziv evropian 1950 Plani për ndarjen e frekuencave në Kopenhagë 1950 Sistemet e para kabllore 1952 Llogaritarët (Kompjuterët) e parë IBM 1952 Tramvaji i fundit në Londër 1952 Press Council themelohet në Britani 1954- 1975 Lufta e Vietnamit 1955 Fundi i kontrollit të luftës mbi shtypin 1955 Programi i parë televiziv komercial në Britani 1955 Fillimet e muzikës rok 1955 Centrali i parë telefonik ndërurban në Britani (Bristol) 1956 Vendoset kabllo e parë telefonike transatlantike 1958 Fitimi nga reklamat në TV tejkalon ato të shtypit 1959 Manchester Guardian bëhet Guardian, shtypet në Londër


1961 Shtojca me ngjyra e Sandej tajmsit 1963 Vrasja e Xhon Kenedit 1964 Lojërat Olimpike në Tokio 1965 Xhirimet e para të ngadalësuara në TV amerikane 1965 Ndalimi i reklamimit të duhanit në TV britanike 1966 Transmetimi televiziv i Kupës botërore në futboll

(400.000 shikues) 1968 Protesta studentore nëpër Evropë 1969 Nil Armstrongu zbret në hënë 1969 BBC dhe ITV transmetojnë program të rregullt me ngjyra 1969 Rupert Mardoku blen San 1971 Lansohen mikroprocesorët 1971 Radioja e parë e pavarur lokale në Britani 1972 Zhvillohet e-mail në kuadër të ARPA 1972 Shiten video-rekorderët shtëpiakë 1973 Britania i bashkohet Bashkimit Evropian 1975 Themelohet korporata Apple 1977 Telefoni i parë mobil 1978 Apple II kompjuteri personal 1979 Fillon komercializimi i internetit 1981 Mardoku blen Tajmsin 1982 (USA Today) SHBA sot 1986 Katastrofa e Çernobilit 1986 Mikrosofti shndërrohet në kompani publike 1989 Rënia e Murit të Berlinit 1989 Sheshi Tien An Men 1989 Rënia e Çausheskut 1989 Unioni Evropian: direktiva për televizion pa kufizime 1990 Perandoria e Berluskonit rritet në Itali 1991 Lufta e Gjirit


1994 Trupat ruse hynë në Çeçeni 1996 Ligji britanik i radiodifuzionit 1996 Hapja e Tv Al Xhazira 1998 Ligji evropian për të drejtat e njeriut 1999 Çlirimi i Kosovës nga sundimi serb 2000 Viti i mileniumit 2001 Bashkimi i Foksit dhe Diznit 2001 Sulmi terrorist në Nju Jork 2003 Lufta në Irak 2003 Forumi Botëror për mediet elektronike 2008 pavarësia e Kosovës


Për autorin Milazim Krasniqi Ligjërues universitar dhe Profesor i Asocuar i

Gazetarisë në Universitetin e Prishtinës. Milazim Krasniqi udhëheq Departamentin e Gazetarisë në Fakultetin e Filologjisë, aty ku në vitin 2004 ka fituar titullin e doktorit të shkencave filologjike. Themelues i Institutit të Medias, redaktori i parë i zhurnalit Media, ai ka shërbyer edhe si anëtar i Këshillit Drejtues të Universitetit të Prishtinës.

Një ndër themeluesit e Lidhjes Demokratike të Kosovës, këshilltar i afërt i presidentit të ndjerë Ibrahim Rugova, Krasniqi është një ligjërues, poet, dramaturg, publicist dhe komentues politik. Për mbi dhjetë vite ai ka shërbyer si sekretar i Asociacionit të Shkrimtarëve të Kosovës, ka qenë anëtar i Bordit të Radio Televizionit të Kosovës për tetë vite, kryeredaktor i revistës “Fjala” dhe “Interesi Nacional”, redaktor përgjegjës i gazetës ditore “Bota Sot”, dhe kolumnist i rregullt i gazetave dhe revistave të ndryshme. Disa vite ka qenë edhe bashkëpunëtor i rregullt i Radio Evropa e Lirë, emisionet në gjuhën shqipe.

Disa nga afër 30 librat e tij që përfshijnë poezi, romane, drama dhe studime janë: Letërsia dhe besimet fetare, Soneti në poezinë shqipe, Islami i keqkuptuar dhe fatkeqësia botërore, Fotografitë e kujtimeve, Fijet e shpirtit, Rulet rus për Ali Pashën, Monedha e Gentit, Një Antigonë e re, Nacionalizmi shqiptar, E kujt është kjo kulturë. Ai është autor edhe i tekstit universitar Hyrje në Gazetari dhe


mentor i shumë studentëve të nivelit Master. Ka një numër të punimeve akademike të botuara nëpër zhurnalë të shumtë vendorë dhe ndërkombëtarë përfshirë: Media dhe Seminari - Universiteti i Prishtinës, Sarajevske Sveske - Sarajevë, Zhurnali Shkencor Vizione - Shkup, Vjetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, etj. Ai ka prezantuar kumtesa në sesione të ndryshme shkencore të organizuara nga Universiteti Sakarya – Turqi, Universiteti UFO – Tiranë, në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare – Prishtinë, etj.

Krasniqi është intervistuar apo cituar nga BBC, CNN, Zëri i Amerikës, Evropa e Lirë, Radio Televizioni i Kosovës, RTV 21, RTSH, TV Klan, Epoka e Re, Kosova Sot si dhe nga mediume të tjera rajonale, të shkruara dhe elektronike. Si komentues politik ai ka qenë i ftuar shumë herë në programe dhe debate televizive. Ai jeton në Prishtinë me të shoqen Edibe Krasniqin, me të cilën ka tre fëmijë.

Vepra e deritashme letrare, shkencore dhe publicistike

POEZI

Imazhi gri 1982 Rilindja Prishtinë Poezi

Pirg vegimi 1985, Rilindja, Prishtinë Poezi

Qeshje sardonike 1987, Rilindja, Prishtinë Poezi

Formula e Katonit 1990, Rilindja, Prishtinë Poezi

Kurs për pantomimë 1994, Rilindja, Prishtinë Poezi

Dalja e atdheut edhe nga ëndrrat 1996 Rilindja, Prishtinë Poezi

Dritë në kujtime 2008, Arbëria, Tiranë Poezi

Rigjetja e vetes 2013 Arbëria, Tiranë Poezi

PROZA

Fotografitë e kujtimeve 2002, Logos A, Shkup Roman

Fijet e shpirtit 1998, Dadania, Prishtinë Roman


DRAMA/KOMEDIA

Mos më merrni në qafë 1990, Rilindja, Prishtinë Komedi

Zbulimi 1990, Rilindja, Prishtinë Komedi

Punë Sizifi 1990, Rilindja, Prishtinë Komedi

Kush i bie Fellit

1997 SHSHK, Prishtinë

Komedi

Bryma e vdekjes 2001, Prishtinë Drama

Liria po vjen 2007 Prishtinë Drama

Kosovë në ndërgjegje 2001 Prishtinë Drama

Monedha e Gentit 2003, Prishtinë Dramë

Rulet rus për Ali Pashën 2004 Drama

Një Antigonë e re 2004 Prishtinë Drama

Kësulkuqja e shekujve 2004 Prishtinë Drama

Kur lindi partia 1995 SHKSK Prishtinë Komedi

Këmba e Titos nuk shkel më në Kosovë 1996 Prishtinë Komedi

PUBLICISTIKA

Horrat në krye të detyrës 1998 Kosovarja Publicistikë

Kosova pas 22 janarit 1998 2000, Dardania Publicistikë

Meditime islame 2005 Furkan, Shkup Publicistikë

Islami i keqkuptuar dhe fatkeqësia botërore

2007, Prishtinë Publicistikë

Në çfarë Kosove do të jetojmë 2008, Zëri Publicistikë

Ankthi i vjetër në shekullin e ri (Presionet e Serbisë ndaj Kosovës pas vitit 1999)

2011, Zëri Ynë Prishtinë Publicistikë

STUDIME

Soneti në poezinë shqipe 2005, PEN, Prishtinë Studim monografik

Dhuna dhe qytetërimi perëndimor: Islami si fillim i historisë

2006, Logos A Shkup Studim

Letërsia dhe besimet fetare 2010 Logos A Studim monografik

Nacionalizmi shqiptar 2014. Logos A Studim monografik

E kujt është kjo kulturë 2015, Logos A Studime kulturore dhe mediale

Hyrje në gazetari 2008 Libër universitar


Shënime Izagoria – e drejta e çdo qytetari helen që të shprehet lirisht

në publik mendimet e veta. Meqë kjo zhvillohej në një vend publik (në Agora), ky mund të konsiderohet si medium nëpërmjet të cilit transmetoheshin informata dhe opinione në publikun e gjerë.

Romanizimi – proces i integrimit dhe i asimilimit të popujve të sunduar nga Perandoria Romake. Procesi shoqërohej me dhënien e statusit të qytetarit të Romës (civitas.) Kjo nënkuptonte që qytetarët romak të mbanin gjuhën latine si gjuhë të parë dhe kulturën romake si kulturën e tyre primare. Meqë një numër i madh i të rinjve të popujve të sunduar inkuadroheshin edhe në radhët e ushtrisë romake, që u mundësonte përfitime dhe përparime në karrierë, kjo e përshpejtonte asimilimin e tyre të plote në romake.

Pseudo Skymni – meqë nuk dihet autori i vërtetë, është emërtuar si "Skymni i Rremë"

Acta diurna populi Romani – u publikua në vitin 59 p.e.r. dhe llogaritet si mediumi i parë i komunikimit masiv. Në Forumin Roman, në formë të pllakave të argjilës, publikoheshin shpalljet e senatit dhe të mbretit.

Periodizimi i periudhave të hershme sipas Muzafer Korkutit, i cili pohon se ky periodizim ka pranueshmëri të gjerë ndër dijetarë, është si vijon: Neoliti i mesëm, fundi i Mijëvjeçarit të IV p.e.re, Neoliti i vonë 2800-2700 p.e.re, Eneliti 2600- 21000 p.e.re, Periudha e bronzit të hershem 2100-1800 (1700) p.e.re, Periudha e bronzit to mesëm, 1800 (1700) – 1500 p.e.re, Periudha e bronzit të vonë 1500 – 1200 p.e.re, Periudha e parë e hekurit shekujt XII-V p.e.re dhe ndahet në dy faza: faza e parë shek. XII-IX dhe e dytë shek. VIII-V.


Indeksi

A

Abdyl Frashëri, 113 Abdylhamiti II, 96 Abdylmexhiti I, 96 Adem Demaçi, 151 Adrias, 24 Adriatik, 24, 27, 44, 45, 77, 134,

140, 200 Adriatiku juglindor, 206 Afërimi, 140 Afrikë, 37 Agroni, 41, 47, 48 Ajdini, 92 alban, 196, 199, 200, 214, 215, 216,

218 Albanenses, 215 Albanese, 117, 221 albanëve, 65 Albanezul, 119, 221 Albania, 6, 117, 118, 119, 121, 123,

140, 189, 217, 221, 224 Albanoi, 199, 214, 215 Albanopolis, 25, 199, 214 Aleanca Ballkanike, 134 Aleksandria, 23 Aleksandrit të Madh, 27 Alfonsi V, 203 Alojz Benaci, 43 Alpe, 56 Alpeve, 213 Amazonë, 37 Anastas Byku, 116 Anastas Kullurioti, 116 Ande, 37 Androniku III Paleologu, 67 Anës, 67 Anglia, 102, 134

Anicit, 49, 55 Anselmo Lorekio, 117 Antia, 49 anzhuine, 216 Anzhuine, 87 Anzhuinët, 77 Apenin, 203, 207 Apiani, 23 Apianit, 23 Apleve, 24 Apolloni, 47 Apollonia, 25 arabët, 103 arbanasëve, 13 Arbanasit, 73 Arbanenses, 215 Arbanitai, 214, 215 arbën, 189, 192, 194, 195, 196, 198,

200, 202, 204, 208, 218 arbër, 33, 69, 73, 74, 79, 189, 196,

202, 204, 205, 207, 208, 209, 213, 214, 216, 217

ARBËR, 6, 77 Arbëreshët e Italisë, 201 Arbëria Venedike, 171, 189, 197,

202, 203, 205, 206, 218, 220 Arbërisë, 77, 197, 206, 209, 211 arbërit, 12, 206, 207, 211 arbërore, 67, 72 arbërve, 13, 68, 69, 73, 77, 93, 197,

203, 211, 215 arbre, 70, 71, 190 arbrit, 67, 71, 73, 77, 94 Aristoteli, 5, 46, 47 arkitektëve, 67, 182 arvanitasve, 116 Asa Brigs, 168 asociacionet vendëse të

gazetarëve, 163


Athinën, 32 Athinës, 36 Augusti, 40 Aul Postumit, 48 Austria, 102, 103, 130 Austro-Hungaria, 102, 122, 123,

130, 134, 169 avarëve, 66 Avlona, 24

B

babilonasit, 33, 34 Bajram Curri, 137 Bajrami, 144, 145, 146 Bajronit, 15 Ballkan, 31, 56, 75, 94, 124, 170,

207, 213, 214 ballkanase, 56, 212 Ballkani, 108 Ballkanik, 56, 94 Ballkanit, 23, 93, 102, 108 Ballsha II, 93, 204, 205 Ballshajve, 77, 93, 169, 205, 218,

219 Balsha II, 205 Bardhi, 101 Bardhylit, 41 Bartl, 30, 36, 57, 59, 71, 73, 168,

212, 213, 215, 218, 219 Bartli, 36, 71, 73, 214 Bartlit, 215 Bashkimi Evropian, 183, 184, 231 Bashkimi i kombit, 120, 222 BAT, 149 Belgjika, 119 Beograd, 119, 152, 167, 168, 170,

219, 221 Berat, 100, 101 Bernard Kushner, 167

Besa, 119, 120, 221 Besa Shqiptare, 122 Beteja e Kosovës, 78, 94 Beteja e Kosovës (1389), 197 Betejën e Maricës, 77 Bilexhik, 91 Bizant, 5, 59, 61, 63, 66, 67 Bizanti, 60, 65, 72, 91 bizantin, 11, 12, 59, 60, 61, 64, 67,

68, 74, 92, 215 BIZANTIN, 5, 59 bizantine, 5, 11, 12, 23, 60, 66, 69,

73, 92, 102, 216 Bizantine, 87 bizantinë, 72 bizantinizmi, 72 Bizantit, 10, 59, 60, 61, 63, 64, 66,

67, 77, 168, 215, 219 bizantonëve, 93 Bogdani, 73, 101, 207, 208 boshnjakët, 111 Bosnjë e Hercegovina, 94 Bosnjë e Hercegovinë, 159 Boston, 119, 140, 221 Bota, 140, 222, 223, 233 Bota e re, 140, 149, 153, 223 Bota Sot, 152, 181 Bozbora, 100 Bozhidari, 73 Britania e Madhe, 162 Brokardi, 35 Bruksel, 117, 122, 177, 224 Budi, 101, 207, 208 Bujku, 149, 152 Bukuresht, 119, 132, 140, 224 bullgar, 12, 60, 61, 65, 74, 75, 108,

215 bullgare, 11, 12, 23, 60, 75, 102,

134, 216 Bullgare, 87


bullgarë, 75 bullgarëve, 93, 109 Bullgari, 117, 119, 120, 221, 222,

223 Bullgaria, 94, 108 Bullis, 25 Buzuku, 207, 208 Bylisi, 25

C

Çabej, 30, 169, 195, 196, 209, 218, 219

Çabejt, 30, 194, 214 Çajlld Haroldi, 15 Car Dushanit, 13, 69, 78 Çkumbi, 120, 222 Cqipëria, 119, 222

D

Dalmacisë, 24, 56 Danubi, 32, 66 dardanët, 208 Dardanët, 80 Delminioni, 25 Delminiumi, 25 Demetri, 47 Demosteni, 27 Demostenit, 27 Detin Adriatik, 24 Detin e Zi, 56, 92 Dibra, 199 Dicey, 183 Dielli, 119, 120, 139, 221 Dimitrije Tucoviqi, 7, 137, 138 Diokleciani, 58 Dita Ndërkombëtare e Lirisë së

Shtypit, 186 Ditërërfejsi, 119, 221

Dita, 167, 176 Dituria, 110, 117, 119, 168, 169,

170, 171, 219, 220, 221, 224 Drava, 32 Drazha Mihajlloviqi, 7, 144 Drita, 110, 117, 118, 119, 120, 121,

219, 221, 222, 223, 224 Dukagjini, 83, 145, 146, 223 Durrës, 26, 77, 120, 134, 135, 140,

222 Durrësi, 24, 62, 204 Durrësin, 77, 135 Durrësit, 77, 93, 199, 224 Dushani, 69, 71 Dushanit, 70, 73, 77

E

Edgar Moreni, 179 Edreneja, 94 Egjipt, 114, 117, 119, 120, 132, 221,

222 egjiptasit, 33 Elaborati, 145 Elbasan, 100, 120, 222 Elena Kocaqi Levanti, 130, 131 Eleuzinë, 36 Eleuzinës, 36 Enver Maloku, 152 Epidamn, 26 Epidamni, 27 Epidaurusi, 24 Epirit, 50, 55, 93, 170, 209 epirot, 33, 192 epirotas, 69, 73, 202, 203, 206, 211 epirote, 55, 70, 71, 72, 203, 207, 210 epirotë, 79, 189, 194, 195, 196, 199,

202, 203, 208, 209, 216, 218 epirotët, 12, 67, 71, 73, 211 epirotëve, 68, 197


Eqrem Çabej, 29, 80, 194, 195, 199, 207, 208, 218

Esat Pashë Toptani, 135 EULEX, 159 Evropa, 98, 113, 233, 234 Evropa Veriore, 117 Evropë, 14, 96, 231 Evropës, 15, 47, 66, 67, 94, 217 Evropës Perëndimore, 67 evropian, 15, 33, 67, 74, 93, 94,

135, 230, 232 evropiane, 18, 23, 94, 97, 98, 108,

114, 168, 183, 189 Express, 181

F

Faik Konica, 117, 118, 119, 121, 122, 221, 224

Fan Noli, 168, 191, 217, 220, 224 fenikasëve, 33 fenikasit, 29, 33 fenikasve, 34 Fiamuri Arbnit, 119, 221 Filip Bareli, 204 Filipi, 27 Filipit, 27, 47 Fitoret e para të shqiptarëve

(1444-1447), 198 Fitoret e shteti shqiptar kundër

sulltan Fatihut, 198 Fjala, 10, 14, 35, 57, 74, 81, 98, 115,

143, 148, 149, 151, 181, 194, 197, 233

Forumi, 150, 232 Framingham, 140 Franca, 102, 134, 137

G

Gain, 48 Galeri, 58 Gazeta e pionierëve, 149 Gazeta Shqiptare, 153 gazetaria shqiptare, 113, 152, 153 Gent, 48, 49 Gentin, 49 Gentit, 41, 48, 55, 233, 235 Gjenevë, 119 gjenocidi serb, 137 Gjergj Strazimiri, 204, 205 Gjergj Topia, 204, 205 gjermanë, 147 Gjermania, 134 Gjon Buzuku, 101 Gjon Kantakuzeni, 92 Gjon Kantakuzenit, 67 Gjon Kastrioti, 213 Gjonit, 73 Gjylhanesë, 96, 228 Gjyzepe Gelqiqi, 204, 205 Gnej Fulvit, 48 Grabos, 41 Graçanica, 151 grek, 36, 37, 64, 80, 116 greke, 29, 32, 35, 72, 75, 103, 137,

224, 227 grekë, 23, 43, 75 grekët, 13, 33, 34, 37, 138 grekëve, 34, 75, 109 Greqi, 31, 35, 71, 72, 94, 116, 117,

118, 119, 131, 134, 136, 137, 227 greqishten, 13, 216 greqishtja, 210 Gucia, 110 Guilelmus Adae, 35 Gutenbergu, 98


H

Habsburgët, 75 Hamit Boriqi, 116, 117, 123, 168 Hasan Prishtina, 133, 137 Haxhi Qamili, 136 helen, 23, 236 helene, 26, 28, 84, 86 helenë, 26 helenët, 24, 26, 27, 29, 48 Helenët, 23 helenët antikë, 26 helenëve, 26, 29 helenistik, 41 Helenizim, 87 Helenizmit, 63 heretikët, 62 Herodoti, 33, 34 Herodotit, 41 Hipodromi, 5, 60, 61, 63 Histori e shkurtër e Shqipërisë

dhe e popullit shqiptar, 169, 199, 200, 218, 219

Historia e popullit shqiptar, 198 hititët, 33 homerike, 32 Hoxha Hasan Tahsini, 109, 114,

115 Hoxhë Kadri Prishtina, 137 Hrebellanoviqi, 78 Hylli i Dritës, 139

I

I foni tis Alvanias, 116, 119 Ibrahim Rugova, 154, 233 ICO, 159 Idealisti, 140 Iliada, 28

ilir, 12, 27, 28, 29, 33, 37, 40, 41, 44, 49, 50, 60, 63, 65, 215

ilire, 5, 9, 10, 12, 25, 27, 28, 34, 39, 41, 42, 43, 44, 47, 49, 50, 51, 54, 55, 57, 58, 60, 61, 65, 66, 69, 71, 79, 169, 200, 213

ILIRE, 5, 21 ilirë, 9, 17, 23, 25, 26, 39, 40, 50, 52,

53, 55, 58, 62, 63, 64, 66, 79, 81, 87, 213, 214, 215

ilirët, 5, 9, 10, 12, 15, 18, 24, 26, 27, 29, 33, 34, 38, 39, 41, 42, 44, 45, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 56, 57, 59, 60, 61, 63, 66, 79, 199, 200, 212, 213

Ilirët, 16, 24, 27, 31, 32, 37, 40, 45, 46, 49, 51, 56, 60, 81, 169, 199, 212

ILIRËT, 5, 59 ilirët e Jugut, 42 ilirëve, 9, 10, 11, 13, 15, 16, 24, 25,

27, 28, 32, 35, 36, 37, 38, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 53, 55, 56, 57, 59, 65, 69, 79, 197, 212, 213

Ilirëve, 49 Iliri, 24, 39, 43, 47, 52 Iliria, 5, 12, 23, 24, 27, 39, 40, 43,

45, 46, 48, 49, 81, 169 ILIRIA, 5, 39 Iliria antike, 23 Iliria veriore, 12 Ilirinë, 41, 50 Ilirinë e Veriut, 50 Ilirisë, 5, 10, 15, 23, 39, 41, 42, 44,

46, 47, 48, 49, 50, 55, 139 Ilirisë antike, 15, 23 Ilirisë së Jugut, 42, 50, 55 Ilirisë së Veriut, 10 ilirishte, 25 ilirishtes, 34, 56


iliro-shqiptare, 25 Illyris, 24 Imigranti, 140 Indipendenca, 140 Informatori, 152 Invazioni i turqve dhe rezistenca

shqiptare (1388-1443), 197 Islam, 12, 76, 99, 190, 210 Islami, 92, 210, 217, 235 Ismail Qemali, 135 Isokrati, 27 Ister, 23 Istrinë, 24 Istrisë, 24, 56 Itali, 74, 117, 118, 119, 231 Italia, 134, 136, 200 italiane, 74, 136, 224 italianë, 147 Italinë, 74 Ivan V Paleologun, 67 Ivani XIV, 67 izagoria, 26, 84, 86

J

Jani Vreto, 109, 114 Janina, 100, 101 Jenkins, 72 Jeronim de Rada, 117 Jeronim De Rada, 118, 221 Jerusalem, 66 Jeta e re, 148 Jezu Kriscit, 119, 222 Joanit V, Matheu, 93 Jon, 24, 134 Jonit, 27 Jorge Livraga, 35 jugosllav, 147, 149, 150, 157 jugosllavë, 147

Jugosllavi, 7, 58, 125, 141, 145, 146, 147

Jugosllavisë, 31, 56, 212 Justiniani, 62 Justinianit, 63 Justinit, 41

K

Kajro, 119, 221, 222 Kalendari Kombiar, 138 Kandili i kuq, 140 Kantakuzenit, 67, 92, 93 kaonët, 23 Karavantin, 49 Karl Poper, 166, 168, 191, 193, 217 Karl Topia, 77, 93 Këshilli i Sigurimit, 177 KFOR, 159, 178, 180 Kishës Serbe, 69, 75 Klitit, 41 Kofi Anan, 167 Koha, 120, 139, 140, 150, 170, 171,

213, 218, 219, 220, 222 Koha Ditore, 153, 181 Koha e re, 140 Komisioni i Pavarur i Mediave,

161 Konferenca e Londrës, 134, 135,

146 Kongresi i Berlinit, 104, 107, 108,

111, 228 Kongresi i Manastirit, 110, 120,

221, 224 Konstancë, 120, 222 Konstanci, 58 Konstandinit të Madh, 58 Korça, 120, 137, 222 Korçë, 119, 140, 221, 224 Korkuti, 29


Korkutit, 29, 236 Korporata Elektroenergjetike e

Kosovës, 161 Kosova, 14, 108, 123, 143, 144, 146,

148, 170, 171, 177, 179, 213, 218, 219, 220, 225, 234, 235

Kosova Sot, 153 KOSOVAR, 7, 175 Kosovarja, 148, 149, 151, 235 Kosovën, 7, 68, 71, 78, 94, 136, 146,

151, 153, 177, 179 Kosovës, 58, 73, 75, 124, 134, 137,

143, 146, 149, 151, 154, 157, 158, 159, 160, 162, 167, 175, 176, 178, 181, 184, 208, 219, 225, 232, 233, 234, 235

Kostandinopoja, 94 Kostandinopojë, 59, 61, 62, 65, 66 Kotini, 33, 169 Koto Hoxhi, 109, 114 KPM, 180, 183 Kraleviq Marku, 78 Krasniqi, 19, 70, 74, 154, 169, 233,

234 Krimeja, 102 Kristo Frashëri, 202, 208, 209, 215,

218 Kroacia, 94 Kroacisë, 31 kroatët, 111 Krujë, 77, 206 Krushevci, 78, 104 Kumanova, 134 Kushtetuta e Kosovës, 177, 182,

183, 184 Kuvendi i Kosovës, 160, 161, 168 Kyprilli, 147

L

L’Abanese d’Italia, 118, 221 L’Albanie, 119 L’independence albanaise, 140 La bandiera dell’ Albania, 119 La nazione Albanese, 119 Lahut’ e malcis, 120, 222 lashtoballkanike, 217 latine, 28, 35, 56, 69, 70, 71, 74,

212, 215, 236 latinëve, 35 LDK, 152, 154 Leoni II, 64 Leshi, 199 Leskovci, 104 Leuk Koronganin, 48 Lezha, 25, 204 Liban, 114 Liburisë, 24 Lidhja Demokratike të Kosovës,

152 Lidhja e Dytë e Prizrenit, 148 Lidhja e Lezhës, 203 Lidhja e Prizrenit, 6, 97, 107, 109,

110, 111, 112, 119, 123, 139, 221, 228

LIDHJA E PRIZRENIT, 6, 107 Lidhja shqiptare, 140 Ligji për Radiotelevizionin Publik

të Kosovës, 161 Lindja e marrëdhënieve feudale

në Shqipëri, 197 Liria, 120, 148, 222, 235 Liria e Shqiprisë, 120 Lissosi, 25 Livit, 5, 47 Ljubiq, 205 llatinishtenë, 216 Llazar Hrebellanoviq, 78


Lufta e Parë Ballkanike, 104, 138 Lufta e Parë Botërore, 136, 138,

139, 143, 224, 229 Luftën e Trojës, 29 Luftëtari i drejtësisë, 140 Lumina, 118, 221 lunkesëtve ilirë, 208

M

Maksimilani, 58 malazezve, 109, 146 Malësia e Gjakovës, 83 Malësia e Madhe, 83 Mali i Zi, 94, 107, 108, 131, 134,

136 Malit të Zi, 31, 75, 131, 136, 146,

223 Malkolm, 31, 56, 170, 213, 218, 219 Malkolmi, 31, 56, 212 Manastir, 120, 222, 224 Mantrani, 75, 92, 96, 219 Maqasusets, 140 maqedonas, 33, 79, 189, 196 Maqedonasit e Epirit, 24 maqedonëve, 24 Maqedonëve, 49 Maqedonia, 108 Maqedoninë, 23, 71, 78, 94 Maqedonisë, 24, 47, 49, 146, 208 Marinus Barletiusi, 203 Mark Marku, 116, 117, 123, 168 Mark Pora, 168 Marti Ahtisarit, 68, 177, 182 Mati, 56, 212 Matit, 56, 58, 212, 214, 215 Mbishkodra, 83 Mbretëria Anzhuine, 77 Mbretëria e Aragonës, 94

mbretëria serbe-kroate-sllovene, 147

Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene, 143, 144

Mbretëria SKS, 125 Mbretërinë e Arbërisë Anzhuine,

77 Mbrojtja Kombëtare e Kosovës,

137 McLuhan, 54, 82, 99, 170 Metohia, 208 Mid’hat Frashëri, 110 Mihael Ataleasi, 215 Mihael Ataleates, 214, 215 Mihal Grameno, 120, 222 Mihal Qosja, 92 Millosheviqi, 167, 179 Milton Fridman, 183 Mishkini, 52 Mitrovica, 209 Moldavia, 94 Monunit, 41 Moresë, 72 Mprojtja shqipëtare, 140 Muzafer Korkuti, 28 Mytilit, 41 Myzinë e Sipërme, 24

N

Naim Frashëri, 109 Napoli, 94, 203, 206 NATO, 179 Naum Veqilharxhi, 103 Nemanjide, 77 Nezim Frakulla, 208 Nikolla Jorga, 199, 200, 218 Nikolla Naço, 121 Nishi, 104 Nju Jork, 140, 227, 229, 232


Noel Malcolmi, 31

O

Oda, 6, 84 Oda shqiptare, 84, 85 Ogyst Baji, 61, 62 Ohër, 60 Ohrit, 75 OKB, 157, 158, 167, 177 Oliver Jens Shmiti, 206 Onufri, 101, 168 Orhani, 92 Orsinini, 202 Ortodokse, 66, 177, 224 OSBE, 157, 159, 167, 175, 176, 180,

184, 225 osman, 6, 12, 36, 74, 86, 89, 91, 92,

94, 95, 98, 99, 101, 129, 139, 171, 190, 204, 207, 209, 210, 220

osmane, 73, 77, 87, 97, 99, 123, 130, 168, 171, 206, 216, 219, 220

Osmane, 11, 87, 99, 100, 101, 102, 103, 109, 114, 115, 169

Osmanët, 77 osmanëve, 61, 67, 73, 91, 92, 93,

94, 104, 131, 204, 206, 207 Osmanëve, 77 Osmani, 91, 92 Osmanizim, 87 Otto von Bismark, 111

P

paionët, 24 paionëve, 27, 46, 208 Paioni, 46 Palelogëve, 68 Paleologët, 93 Pallati i Rinisë, 178

Panonisë, 24, 32, 56 Panonisë së Sipërme, 24 Panonitë, 24 Panorama, 151 Papa Kristo Negovani, 103 Paqja, 140 Pashko Vasa, 97, 109, 113, 114 Patriarkatin Serb të Pejës, 75 Paul Emili, 12, 43, 49, 55 Peleponez, 78 pellazg , 33, 34 pellazgjishtes, 34 pellazgo-ilire, 34 Pellazgos, 116, 118 Perandoria Bizantine, 6, 58, 62, 63,

67, 91, 170, 220 Perandoria Osmane, 10, 75, 91, 94,

95, 96, 98, 100, 101, 102, 104, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 130, 131, 134, 170, 219

Perandoria Romake, 10, 28, 40, 58, 59, 60, 236

Perëndimi, 96 Perikleut, 36 Përlindja, 135, 139, 140 Përlindja arësimore, 140 Përparimi, 140, 148, 222 Perseun, 49 Persisë së vjetërë, 216 Peshteri-Sanxhaku, 145 Peter Bartli, 30, 42, 56, 58, 59, 60,

73, 211, 213 Peter F. Sugar, 95 Petro Nini Luarasi, 103 Petro Poga, 109, 114 piktorëve, 67, 101 Pionieri, 148 Piter Berk, 168 Pjer Loti, 96 Plava, 110


Pleurias, 41 Pol Dymon, 96 Polibi, 47, 48 Polibit, 5, 47 Polienit, 41 Polifemit, 24 Pontit, 44 Populli, 122 Posta e Shqipërisë, 122 Prevezë, 209 priftërinjve, 67 Prilep, 78 princi i epirotëve, 203 Principata e Karl Topisë, 77 Principata e Progonit, 213 Principatës së Balshajve, 77 Prishtina, 78, 148 Progonin, 77 Pseudo-Skymni, 5, 44, 45 Ptolemeu, 24, 199 Ptolemeut, 23, 199, 200

Q

Qendra për Informim e Kosovës, 152

Qipro, 94

R

Radiotelevizioni i Prishtinës, 149, 157, 167, 175, 176

Radiotelevizioni publik i Kosovës, 161, 181

Rankoviqi, 145, 147 Rashkës, 67 Redaktorët, 165 Regjinia e Arbënit, 208 Rene Grouset, 91

Rënia e principatave shqiptare, 197

Reporterët pa kufij, 163 Republika, 140, 205 Republika e Kosovës, 157 Republika e Venedikut, 205 Rilindja, 95, 96, 97, 112, 116, 119,

122, 148, 149, 151, 157, 167, 169, 171, 175, 195, 216, 218, 219, 225, 234, 235

Rilindja Kombëtare, 6, 88, 95, 96, 98, 107, 112, 114, 116, 117, 119, 123, 124, 125, 201, 209, 215

Risinioni, 25 Rizoni, 25, 55, 213 Robert Zhillet, 167 Roma, 39, 42 romak, 5, 11, 12, 28, 37, 39, 40, 43,

44, 46, 49, 50, 51, 52, 55, 57, 58, 59, 60, 212, 236

ROMAK, 5, 39 romake, 5, 11, 12, 23, 39, 42, 44, 47,

48, 51, 53, 55, 56, 57, 69, 102, 200, 212, 216, 236

Romake, 11, 87 romakë, 23, 39, 43, 48, 51, 52, 57 romakët, 12, 13, 24, 33, 37, 43, 47,

50, 51, 199 romakëve, 26, 42, 48, 57 romako-ilire, 27, 42 romane, 66, 233 Romane, 66 Romanizim, 87 Romanizimi, 11, 37, 39, 40, 41, 42,

51, 52, 55, 56, 57, 58, 60, 69, 79, 211, 212, 213, 214, 215

romanizuan, 12, 31, 37, 56, 212 Romë, 23, 39, 50, 52, 57, 226 Romën, 41


Romës, 10, 39, 48, 50, 56, 57, 212, 236

Romilly Jenkins, 72 Rrafshi i Dukagjinit, 208 RTK, 160, 167, 181, 182, 183 RTP, 149, 151, 157, 167 Rumani, 118, 119, 121, 221 Rumania, 94, 117 rumun, 121 rumunë, 75 Rusia, 102, 103, 107, 108, 134

S

Sami Frashëri, 97, 109, 113, 216, 219, 223

sanskritishtenë, 216 Sarajeva, 43 Sava, 32 Savo, 24 Savos, 24 Scodra, 25 Selanik, 120, 130, 132, 222 Selia e Shenjtë, 206 Selim Islami, 40, 41 Selim Islamit, 40 Selimi, 98 Selinë e Shenjtë, 94 Sent Luis, 140 serb, 7, 12, 65, 67, 68, 69, 71, 74, 77,

94, 137, 146, 150, 153, 158, 176, 179, 232

SERB, 5, 69 serbe, 11, 12, 13, 65, 67, 68, 69, 71,

73, 75, 78, 102, 124, 134, 135, 137, 138, 145, 149, 151, 159, 177, 178, 181, 216, 224

Serbe, 75, 76, 87, 177 serbë, 65, 70, 72, 73, 75, 78, 137,

138

serbët, 58, 73, 94, 137, 138, 152, 182, 210

serbëve, 71, 72, 78, 93, 94, 109, 111, 169, 182

Serbi, 117, 125, 151 Serbia, 13, 94, 107, 131, 134, 135,

136, 137, 143, 182, 225 SERBIA, 7, 143 Serbisë, 10, 32, 71, 108, 131, 143,

146, 167, 170, 179, 235 serbo-jugosllav, 146 serbo-kroato-slloven, 144 Shaban Polluzha, 146 Shafariku, 205 Sharr, 108 SHBA, 18, 116, 117, 120, 132, 139,

140, 221, 222, 224, 227, 229, 231 Shcypeniis, 119 Shën Marku, 206 Shkëndija, 140, 148, 149, 151, 223 Shkijpërisë, 119, 221 Shkodër, 103, 119, 120, 139, 140,

221, 222 Shkodra, 25, 55, 100, 134, 136, 137,

190, 204, 205, 206 Shkopi, 119, 222 Shkumbi, 120, 222 Shkupi, 120, 133, 169, 216, 219,

222, 234, 235 Shkypeja e Shqypenis, 120, 222 Shoqata e Shkrimtarëve të

Kosovës, 154 Shqipëria, 30, 59, 97, 108, 111, 135,

136, 138, 139, 140, 168, 197, 212, 216, 218, 219, 223, 224

Shqipëria e mesme, 108 Shqipëria e Mesme, 199 Shqipëria në arenën

ndërkombëtare në vitet (1457-1464), 198


Shqipëria në shek. VIII-XV, 197 Shqipërinë, 56, 71, 94, 139, 212,

224 Shqipërinë e Mesme, 136 Shqipërinë Veriore, 56, 212 Shqipërisë, 29, 30, 31, 56, 71, 113,

118, 119, 120, 130, 131, 132, 133, 136, 137, 143, 145, 146, 168, 169, 170, 184, 189, 192, 199, 200, 212, 216, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224

Shqipërisë së sotme, 56, 199, 212 shqiptar, 14, 16, 29, 30, 31, 80, 81,

82, 85, 88, 93, 95, 97, 101, 103, 104, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 116, 117, 119, 121, 122, 124, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 143, 168, 169, 170, 171, 185, 189, 191, 193, 194, 195, 196, 197, 200, 202, 204, 207, 208, 209, 211, 213, 215, 216, 218, 219, 220, 221, 233, 235

shqiptare, 6, 10, 12, 25, 56, 58, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 82, 84, 87, 97, 99, 100, 101, 102, 107, 108, 109, 110, 112, 113, 114, 115, 117, 121, 122, 123, 129, 130, 132, 133, 134, 137, 138, 139, 143, 144, 146, 151, 162, 170, 176, 181, 197, 211, 212, 217, 219, 220, 223

shqiptarë, 6, 17, 18, 71, 73, 74, 75, 79, 81, 82, 83, 87, 93, 98, 101, 102, 103, 104, 107, 117, 121, 122, 131, 132, 133, 145, 168, 180, 192, 219

shqiptarët, 9, 14, 17, 33, 35, 72, 73, 74, 84, 86, 87, 88, 98, 99, 103, 104, 107, 109, 111, 113, 116, 121, 124, 130, 131, 134, 143, 144, 146, 147, 171, 189, 194, 208, 210, 220

shqiptarëve, 9, 10, 12, 14, 18, 25, 32, 35, 56, 58, 68, 71, 72, 74, 76, 83, 87, 96, 97, 98, 99, 102, 104, 107, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 118, 121, 122, 129, 130, 131, 133, 135, 137, 143, 144, 145, 146, 151, 169, 177, 181, 189, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 198, 201, 202, 209, 212, 217, 218, 219

Shqiptari- Arnavud, 120 Shteti i pavarur shqiptar në vitet

1450- 1453), 198 Siqelisë, 94, 203 Skard, 24 Skender Anamali, 42 Skënderbeu, 94, 170, 171, 200, 202,

203, 204, 206, 208, 220 Skerdilaidin, 41 sllav, 71, 77, 143 sllave, 9, 28, 71, 75, 134, 200, 213 sllavë, 57, 73 sllavët, 13, 31, 56, 125, 212 sllavëve, 66, 145, 214 sllavishtja, 210 Sllavizim, 87 Sllavonisë, 56 Slloboda, 148 Sllovenisë, 32 Sociologjia e shtypit, 168 Sofje, 119, 120, 222 Split, 147 Stadmylleri, 56, 212 Stamboll, 87, 98, 114, 116, 117,

119, 120, 132, 140, 221, 222, 223, 224, 227

Stambolli, 94, 116 Stefan Rus Mol, 167 Straboni, 80 Sulejmani, 92 sulltanët osmanë, 98


sulltani, 75 sumere, 34 sumerët, 33, 34 Svardos, 24

T

Taksimit, 87 Tanzimati, 11 taulantë, 27, 46 Telegrafi, 181 Televizioni KTV, 181 Televizioni Shqiptar, 152, 153 Teodosi, 59 Teuta, 48 Teutën, 41 The Adriatic Reviev, 140 Themistokli Gërmenji, 137 Theodor, 72 thesprotët, 23 Thoma Avrami, 119 thrakëve, 24 Thrakinë, 23 Tit Livi, 48, 49 Tito, 147, 235 Trajanit, 40 Traktati i Karllovcit, 102 Traktati i Shën Stefanit, 107, 108,

228 Tropoja, 83 Trumbeta e Krujës, 120, 139, 222 Tukididi, 26 Tukididit, 41 turk, 73 Turqia, 130, 136 Turqisë, 96, 130

U

Uatërberi, 140

Ulkinioni, 25 Ulqini, 25, 110, 223 UNMIK, 157, 158, 159, 160, 161,

167, 176, 178, 180, 181, 184, 225 Uorçester, 140 Uroshit, 77

V

Vaso Çubrilloviqi, 7, 144, 145, 147 Vendosja në Shqipëri e regjimit

feudal-ushtarak otoman dhe kryengritjet e para të shqiptarëve, 198

venedikas, 203, 204, 205, 207 venedikase, 207, 216 Venediku, 202, 203, 204, 205, 206 Versaja, 143 Vespasianit, 51 Vilajet Kosova, 123 Vilajeti i Kosovës, 124 Vilhelm Vidi, 135, 136, 223, 224 Vjena, 99, 100, 131, 226 Vlora, 24, 135, 136, 171, 220 Vojvodinës, 32 Vuk Brankoviqi, 78 Vukashini, 78

X

Xhejms Karan, 168 Xhek Gudi, 16, 197 xhonturk, 129, 132

Y

Yll’i mëngjezit, 140 Ylli i Dritës, 122


Z

Zabojana, 205 Zakonikun, 69 Zakonikut, 13, 69 Zana, 140 Zani, 148, 223

Zef Mirdita, 42 Zëri, 119, 120, 139, 148, 149, 151,

181, 221, 222, 223, 234, 235 Zëri i popullit, 120, 139, 222, 223 Zëri i rinisë, 148 zona e Rugovës, 83 Zvicër, 152

Documents

EKSKOMUNIKIMI si histori e fshehur 1 · e të parëve tanë, të amputuar nga historia brenda shteteve sunduese, ta trajtojmë vetëm si një histori cubnie shumëshekullore. E vërteta