Elastyczność płac jako czynnik napływu bezpośrednich · aktualna sytuacja na rynku pracy oraz rentowność przedsiębiorstw. W literaturze przedmiotu funkcjonuje rozróżnienie

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU

WYDZIAŁ EKONOMII I ZARZĄDZANIA

Mgr Agnieszka Ertman

Elastyczność płac jako czynnik napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych w gospodarce otwartej

Rozprawa doktorska

napisana pod kierunkiem

prof. dr. hab. Kazimierza S. Meredyka

BIAŁYSTOK 2017

SPIS TREŚCI

WSTĘP ............................................................................................................................................ 4

ROZDZIAŁ 1 BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE ........... 8

1.1. Pojęcie i ogólna charakterystyka bezpośrednich inwestycji zagranicznych ............ 8

1.2. Teoretyczne koncepcje lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych –

wybrane teorie .............................................................................................................. 14

1.3. Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy – ujęcie

teoretyczne .................................................................................................................... 25 1.4. Motywy i uwarunkowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

Polski ............................................................................................................................ 27

1.5. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski ................................. 35

ROZDZIAŁ 2 ELASTYCZNOŚĆ PŁAC .............................................................................. 43

2.1. Płace jako zasadniczy element kosztów pracy ...................................................... 43 2.2. Pojęcie elastyczności płac i czynniki ją determinujące ......................................... 48

2.3. Elastyczność płac w historii myśli ekonomicznej ................................................. 54 2.4. Ocena elastyczności płac w Polsce – przegląd badań ........................................... 61

2.5. Elastyczność płac w Polsce na tle krajów OECD .................................................. 70 Aneks statystyczny do rozdziału 2 ............................................................................. 79

ROZDZIAŁ 3 ELASTYCZNOŚĆ PŁAC JAKO CZYNNIK NAPŁYWU

BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH DO PRZEMYSŁU

W POLSCE ....................................................................................................................................... 85

3.1. Istota i znaczenie przemysłu w polskiej gospodarce ............................................. 85

3.2. Motywy i uwarunkowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

przemysłu w Polsce ...................................................................................................... 88 3.3. Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polskiego

przemysłu ...................................................................................................................... 92 3.4. Elastyczność płac a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

przemysłu ...................................................................................................................... 99

3.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 111

Aneks statystyczny do rozdziału 3 ........................................................................... 112

3


BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH DO SEKTORA

FINANSOWEGO W POLSCE ............................................................................................... 119

4.1. Sektor finansowy w Polsce i jego rola w gospodarce .......................................... 119


sektora finansowego w Polsce .................................................................................... 124 4.3. Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora

finansowego w Polsce ................................................................................................. 127 4.4. Elastyczność płac a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora

finansowego ................................................................................................................ 135 4.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 145 Aneks statystyczny do rozdziału 4 ........................................................................... 146


BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH DO SEKTORA

HANDLOWEGO W POLSCE ................................................................................................ 153

5.1. Istota sektora handlu i jego rola w gospodarce narodowej .................................. 153 5.2. Motywy i uwarunkowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

handlu w Polsce .......................................................................................................... 155 5.3. Skala napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora handlowego

w Polsce ...................................................................................................................... 163 5.4. Elastyczność płac a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora

handlowego ................................................................................................................. 173 5.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 184 Aneks statystyczny do rozdziału 5 ........................................................................... 186


BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH DO SEKTORA USŁUG I

BUDOWNICTWA W POLSCE ............................................................................................. 193

6.1. Istota sektora usług oraz budownictwa i ich rola w gospodarce narodowej ........ 193 6.2. Motywy i uwarunkowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

sektora usług i budownictwa w Polsce ....................................................................... 197

6.3. Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora usług i

budownictwa w Polsce ............................................................................................... 201

6.4. Elastyczność płac a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora

usług i budownictwa w Polsce .................................................................................... 208 6.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 216

Aneks statystyczny do rozdziału 6 ........................................................................... 217

PODSUMOWANIE................................................................................................................... 224

BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................................... 228

SPIS TABEL .............................................................................................................................. 239

SPIS RYSUNKÓW .................................................................................................................... 243

SPIS WYKRESÓW ................................................................................................................... 243

WSTĘP

Inwestycje odgrywają kluczową rolę we wzroście gospodarczym, będąc jednym

z jego stymulatorów. Zwiększają one możliwości produkcyjne całej gospodarki, gdyż

rozszerzają zasoby kapitałowe zastępując zużyte środki trwałe nowymi i bardziej

produktywnymi. Reprodukcja rozszerzona majątku trwałego jest więc konieczna do

osiągnięcia wzrostu gospodarczego.

Odpowiedni poziom inwestycji w gospodarce transformującej się jest jednym

z podstawowych sposobów przezwyciężania dysproporcji w rozwoju gospodarczym

w stosunku do krajów wyżej rozwiniętych. Polska, aby zmniejszyć dystans dzielący ją

od gospodarek najwyżej rozwiniętych, potrzebuje stopy inwestycji na poziomie ok. 25%

PKB, podczas gdy osiąga zaledwie 18-22% PKB. Wskaźnik na takim poziomie, jaki

notuje polska gospodarka jest typowy dla krajów o wysokim produkcie krajowym

brutto i niezbyt szybkim tempie wzrostu gospodarczego.

Niedobory kapitału rodzimego powodują konieczność ich uzupełniania

kapitałem pochodzenia zagranicznego. Dzięki akumulacji powiększanej strumieniami

środków z zagranicy możliwe jest podniesienie stopy inwestycji ponad poziom

wynikający z oszczędności krajowych.1 Najkorzystniejszą formą są bezpośrednie

inwestycje zagraniczne (BIZ), gdyż wiążą się z trwałym zaangażowaniem kapitału.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne nie są jedynie prostym transferem kapitału

finansowego, ale jak zauważył J. H. Dunning są „specyficzną transakcją wiążącą trzy

płaszczyzny: kapitał finansowy, doświadczenie zarządzania i wiedzę techniczną oraz

przedsiębiorczość”2.

Przedmiotem prowadzonych badań jest proces napływu kapitału zagranicznego

do polskiej gospodarki w latach 1998-2015, zaś problemem badawczym

podejmowanym w rozprawie jest zbyt niski w stosunku do potrzeb polskiej

gospodarki napływ kapitału zagranicznego w formie bezpośrednich inwestycji

zagranicznych. Polska potrzebuje większego napływu BIZ, ponieważ stopa inwestycji

w Polsce jest niska i nie stwarza możliwości szybszego przezwyciężania dysproporcji

rozwojowych między Polską a wysoko rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej.

Ponadto BIZ w znacznie większym stopniu niż inwestycje krajowe przyczyniają się do

wzrostu PKB w Polsce. Przykładowo w latach 1994-2002 BIZ generowały ponad 3/4

wzrostu PKB osiąganego przez polską gospodarkę.3 Szacuje się, iż utrzymanie 5%

średniorocznego tempa wzrostu PKB wymaga napływu kapitału zagranicznego na

poziomie 10 mld USD rocznie4.

1 E. Gruszewska, Instytucje a proces tworzenia kapitału w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu w

Białymstoku, Białystok 2013, s. 66. 2 M. A. Weresa, Skutki BIZ dla gospodarki kraju przyjmującego – doświadczenia Polski, [w:] Rola

inwestycji zagranicznych w gospodarce, Zeszyty BRE Bank – CASE, nr 62, Warszawa 2002, s. 8. 3 M. Neuhaus, Foreign direct investment: The Growth Engine in Central and Eastern Europe, EU

Monitor Deutsche Bank Research, July 13, 2005, s. 19. 4 Inwestycje zagraniczne w Polsce, Raport Roczny 2004, B. Durka, J. Chojna (red.), Instytut Koniunktur i

Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004, s. 175.

5

O relatywnie niskim napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski

świadczy znacznie niższa wartość zasobów BIZ per capita w stosunku do innych krajów

o podobnym potencjale ekonomicznym. Jak podaje Światowy Raport Inwestycyjny,

Polska z zasobami BIZ na poziomie ponad 213 mld USD na koniec 2015 roku była

liderem w absorpcji kapitału zagranicznego w ujęciu bezwzględnym.5 Jednak napływ

BIZ odniesiony do liczby ludności pokazuje, iż Polska osiąga zdecydowanie słabsze

wyniki niż kraje regionu. Zasób BIZ per capita w 2015 roku był prawie dwukrotnie

niższy niż w Czechach i prawie 70% niższy niż na Węgrzech.

Tabela 1

Zasoby BIZ i zasoby BIZ per capita w latach 1995-2015

Kraj

Zasoby BIZ w mln USD Zasoby BIZ per capita - USD

1995 2000 2005 2010 2015 1995 2000 2005 2010 2015

Czechy 7 352 21 644 59 459 128 504 113 057 712,3 2115,3 5815,9 12254,0 10712,4

Słowacja 1 248 6 970 15 324 50 328 48 163 232,5 1295,8 2852,1 9333,1 8875,9

Węgry 10 007 22 870 61 221 90 845 92 132 969,6 2242,1 6075,6 9097,5 9372,1

Słowenia b/d 2 389 8 064 10 667 11 847 b/d 1200,4 4025,2 5202,9 5739,3

Polska 7 849 33 477 93 329 187 602 213 071 203,3 875,1 2445,9 4928,8 5612,0

Łotwa 616 1 691 4 783 10 935 14 549 249,4 718,5 2146,9 5270,9 7389,2

Litwa 352 2 334 6 461 13 271 14 440 97,4 669,3 1963,9 4347,5 4999,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 2016, UNCTAD, New York and

Geneva 2016, s. 200; World Investment Report 2006, UNCTAD, New York and Geneva 2006, s. 303;

World Investment Report 2000, UNCTAD, New York and Geneva 2000, s. 298; dane Eurostatu

Zbyt niski w stosunku do potrzeb polskiej gospodarki napływ BIZ potwierdza

także inny wskaźnik, którym jest udział BIZ w inwestycjach brutto. Wskaźnik ten

informuje o zaangażowaniu BIZ w tworzenie kapitału. Posługując się miernikiem

będącym średnim udziałem BIZ w nakładach brutto na środki trwałe w latach 1998-

2015, Polska znalazła się na jednej z końcowych pozycji osiągając niecałe 14,5%

udziału BIZ w inwestycjach brutto. Wyniki zbliżone do Polski zanotowały Czechy i

Litwa. Pozostałe kraje regionu, Estonia, Węgry i Słowacja, osiągają znacznie lepsze

rezultaty i badany wskaźnik kształtował się tam na poziomie 21-24%.6

Relacja zasobów BIZ w danej gospodarce do PKB odzwierciedla wpływ kapitału

zagranicznego na konkurencyjność gospodarki. Chociaż wskaźnik ten w ciągu ostatnich

20 lat rósł to jednak na tle innych krajów Polska zajmuje odległą pozycję. W 2015 roku

zasoby BIZ w Polsce stanowiły prawie 45% PKB. Znacznie większe zaangażowanie

kapitału zagranicznego miało miejsce w gospodarce Czech, Węgier, Łotwy czy

Słowacji. We wszystkich tych krajach analizowany wskaźnik przekraczał 55% PKB.

Niższy wskaźnik niż w Polsce notowała tylko Litwa i Słowenia, gdzie zasoby BIZ w

relacji do PKB nie przekraczały 36%.7

Celem pracy realizowanej w konwencji hipotetyczno-dedukcyjnej jest

analiza i weryfikacja zależności między napływem kapitału zagranicznego w

formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych a elastycznością płac. W praktyce

sprowadza się to do próby wskazania jednego z ważnych czynników zwiększenia

napływu BIZ do Polski, którym jest elastyczność płac.

Z uwagi na cel pracy wysunięto hipotezę główną, iż istotnym czynnikiem

determinującym napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski jest

elastyczność płac. Elastyczność płac definiuje się najogólniej jako reakcję płac na

zmianę czynników je determinujących, którymi w szczególności są: wydajność pracy,

5 World Investment Report 2016, UNCTAD, New York and Geneva 2016, s. 200.

6Tamże, Annex table 05.

7Tamże, Annex table 07.

6

aktualna sytuacja na rynku pracy oraz rentowność przedsiębiorstw. W literaturze

przedmiotu funkcjonuje rozróżnienie na elastyczność płac nominalnych oraz

elastyczność płac realnych. Przez elastyczność płac nominalnych rozumie się przede

wszystkim stopień, w jakim płace nominalne dostosowują się do zmian zachodzących w

tej gospodarce, w szczególności do zmian cen. Z kolei elastyczność płac realnych to

stopień/prędkość, z jaką płace realne dostosowują się do płacy równowagi, wynikającej

z produktywności pracy.8

W niniejszej rozprawie elastyczność płac definiuje się jako reakcję płac na

zmiany wydajności pracy. Wyższe tempo wzrostu wydajności pracy niż wzrostu płac

realnych wskazuje na malejący udział płac w produkcie i co za tym idzie relatywny

spadek kosztów pracy. Z kolei, jeśli płace rosną szybciej niż wydajność pracy prowadzi

to do wzrostu jednostkowych kosztów pracy, w efekcie czego atrakcyjność gospodarki z

punktu widzenia inwestorów zagranicznych obniża się. Jest to o tyle istotne, iż w wielu

teoriach (np. teorii cyklu życia produktu, teorii lokalizacji czy eklektycznej teorii J. H.

Dunninga) koszty pracy są jednym z wiodących czynników decydujących o wyborze

lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wydajność pracy jest kluczowym

efektywnościowym czynnikiem oddziałującym na płace. Jednakże płaca podlega także

oddziaływaniu wielu czynników nie mających związku z osiąganymi efektami. Drugi

poziom analizy obejmuje więc czynniki pozaefektywnościowe, w szczególności

instytucjonalne, wśród których wiodącą rolę odgrywa płaca minimalna, klin podatkowy

oraz działalność związków zawodowych.

W celu weryfikacji przyjętej hipotezy głównej dokonano jej podziału na cztery

hipotezy cząstkowe za kryterium przyjmując rodzajową strukturę napływu BIZ.

Wyodrębniono inwestycje zagraniczne w następujących obszarach gospodarki: w

przemyśle, sektorze finansowym, sektorze handlowym oraz sektorze usług i

budownictwie. W ten sposób powstały cztery hipotezy cząstkowe, którymi są:

I hipoteza cząstkowa: Elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do przemysłu.

II hipoteza cząstkowa: Elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do sektora finansowego.

III hipoteza cząstkowa: Elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do sektora handlowego.

IV hipoteza cząstkowa: Elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do sektora usług i budownictwa.

W pracy stosuje się hipotetyczno-dedukcyjną metodę badań, która wywodzi się

z tradycji racjonalizmu krytycznego. Zastosowanie uniwersalnych instrumentów

badawczych, takich jak analiza i synteza oraz sposobów wnioskowania, jak indukcja i

dedukcja, pozwoliło na sformułowanie problemu badawczego (Rozdział 1), hipotezy

głównej (Rozdział 2) oraz czterech hipotez cząstkowych (Rozdział 3, 4, 5 i 6).

Zbudowany w ten sposób zestaw szczegółowych funkcji analitycznych został następnie

poddany procesowi weryfikacji. Zastosowano w tym celu rozumowanie przez analogię,

co umożliwiło konkretyzację przyjętych w rozprawie zależności, a także precyzowanie

wniosków. Dzięki dostępnej na dany temat literaturze polskiej i zagranicznej oraz

danych statystycznych NBP, GUS, Eurostat, OECD oraz UNCTAD przeprowadzona

została równoległa weryfikacja teoretyczna i empiryczna. W pracy stosuje się m.in.

takie narzędzia badawcze jak: analiza opisowa oparta na literaturze krajowej oraz

zagranicznej, analiza statystyczna z wykorzystaniem wykresów, technik tabelarycznych,

współczynnik korelacji liniowej Pearsona oraz analiza porównawcza odnosząca się do

8 EMU and Labour Market Flexibility, HM Tresury, London 2003, s. 2.

7

porównania napływu BIZ do Polski oraz krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

Stosowana w pracy metoda badawcza oraz narzędzia badawcze umożliwiły weryfikację

hipotezy głównej oraz hipotez cząstkowych, co pozwoliło na zbadanie zależności

między elastycznością płac a napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

Polski.

ROZDZIAŁ 1

BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE

1.1. Pojęcie i ogólna charakterystyka bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Bezpośrednia inwestycja zagraniczna jako kategoria ekonomiczna nie doczekała

się precyzyjnej jednolicie stosowanej definicji, mimo pojawiania się wielu publikacji

oraz wciąż aktualnej problematyki BIZ. Literatura ekonomiczna przedstawia różne

sposoby definiowania pojęcia bezpośrednich inwestycji zagranicznych często

uzależniając je od poziomu analizy. Na poziomie makroekonomicznym BIZ są jedną z

form przepływu kapitału w skali międzynarodowej, która znajduje odzwierciedlenie w

bilansie płatniczym. Natomiast ujęcie mikroekonomiczne skupia uwagę na

przedsiębiorstwie dokonującym inwestycji. Na poziomie mikroekonomicznym BIZ

interpretuje się jako tworzenie przedsiębiorstw od podstaw lub przejmowanie

kierownictwa już istniejących przedsiębiorstw za granicą.9 Odmienne podejścia autorów

do definiowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych zaowocowały powstaniem

wielu definicji. Różnice w sposobie definiowania tej kategorii ekonomicznej dotyczą

jednak nie tyle ekonomicznej treści zjawiska, co przede wszystkim stopnia

szczegółowości danej definicji10

.

Próby zdefiniowania pojęcia „bezpośrednie inwestycje zagraniczne” były

podejmowane zarówno przez zagranicznych, jak i polskich ekonomistów. W literaturze

anglosaskiej znane są definicje BIZ stworzone m.in. przez J.H. Dunninga, P.R.

Krugmana i M. Obstfelda czy też Ch. P. Kindlebergera. Natomiast w literaturze polskiej

tę kategorię ekonomiczną zdefiniowali m.in. A. Budnikowski, W. Karaszewski, Cz.

Pilarska, E. Czerwieniec, E. Cyrson, J. Rymarczyk czy M. Puławski. Odrębne definicje

BIZ podaje także UNCTAD, Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) oraz

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).

Cechą wspólną przytoczonych definicji jest ich zgodność co do sprawowania

kontroli inwestora nad firmą w kraju dokonywania inwestycji. Jednocześnie jest to

podstawowa cecha odróżniająca BIZ od inwestycji portfelowych. W przypadku

inwestycji portfelowych inwestor nie obejmuje pakietu kontrolnego akcji

umożliwiającego mu wpływ na kluczowe decyzje w przedsiębiorstwie. Często

pojawiające się w definicjach stwierdzenie dotyczące sprawowania kontroli było

jednakże niejednoznaczne i mogło być powodem trudności w zakwalifikowaniu danej

inwestycji jako BIZ czy też jako inna forma przepływu kapitału, np. inwestycja

portfelowa. Dlatego też Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

stworzyła wzorcową definicję bezpośredniej inwestycji zagranicznej. Definicja ta miała

na celu wyeliminowanie wszelkich niejasności mogących przyczyniać się do

9 A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a proces restrukturyzacji gospodarki. Aspekt

teoretyczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s. 13. 10

M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna Polski, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s.

17.

9

niewłaściwej klasyfikacji transakcji, jak również zapewnienie porównywalności danych

dotyczących BIZ w statystykach międzynarodowych. OECD sprecyzowała pojęcie BIZ

przez określenie minimalnego udziału zapewniającego inwestorowi kontrolę firmy.

Tabela 2

Wybrane definicje kategorii bezpośrednia inwestycja zagraniczna

Autor Sposób definiowania bezpośredniej inwestycji

zagranicznej

J.H Dunning i

J. Cantwell.

Lokaty kapitału podejmowane z zamiarem uzyskania

bezpośredniego wpływu na działalność przedsiębiorstwa,

w którym się inwestuje, albo jako dostarczenie nowych

środków przedsiębiorstwu, w którym inwestor ma znaczny

udział.

P. Krugman i

M. Obstfeld

Międzynarodowy transfer kapitału w celu utworzenia w

innym kraju filii i sprawowania nad nią kontroli.

Ch. P. Kindleberger Pionowo lub poziome rozszerzanie przedsiębiorstwa poza

granice kraju macierzystego.

A. Budnikowski i

E. Kawecka

Wyrzykowska

Podejmowanie samodzielnej działalności gospodarczej za

granicą lub też przejmowanie kierownictwa już

istniejącego przedsiębiorstwa.

W. Karaszewski Lokaty kapitału dokonywane poza granicami kraju

osiedlenia inwestora dla podjęcia tam działalności

gospodarczej od podstaw lub nabycia praw własności do

istniejącego przedsiębiorstwa w skali umożliwiającej

bezpośredni udział w zarządzaniu.

E. Czerwieniec Ulokowanie kapitału w przedsiębiorstwie zagranicznym w

celu uzyskania trwałego wpływu na kierowanie jego

działalnością i osiąganie z tego tytułu zysków. Są to więc

lokaty kapitałowe, w stosunku do których posiadacze

środków finansowych pełnią funkcję przedsiębiorcy w

obcym państwie.

Cz. Pilarska Forma długoterminowych lokat kapitałowych

wywołujących trwały wpływ na zarządzanie działalnością

produkcyjną przedsiębiorstwa zlokalizowanego w innym

kraju niż kraj stałego osiedlenia inwestora i osiąganie

zysków z tego tytułu.

UNCTAD Kategoria międzynarodowych inwestycji, dokonywanych

przez rezydenta jednego kraju z zamiarem sprawowania

długotrwałej kontroli w przedsiębiorstwie innego kraju.

Międzynarodowy

Fundusz Walutowy

Inwestycja podejmowana w celu uzyskania trwałego

wpływu na działalność przedsiębiorstwa w innym kraju. Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna …, op. cit., s. 17; E.

Czerwieniec, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce krajów wysokorozwiniętych, Zeszyty

Naukowe AE w Poznaniu, Poznań 1990, nr 105, s. 9; W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje

zagraniczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2004,

s. 19; Cz. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w teorii ekonomii, Wydawnictwo AE w

Krakowie, Kraków 2005, s. 6-7.

Według definicji OECD inwestycja bezpośrednia jest kategorią inwestycji

dokonywaną przez rezydenta danego kraju (inwestora bezpośredniego), w celu

10

osiągnięcia trwałych korzyści w przedsiębiorstwie (zwanym przedsiębiorstwem

bezpośredniego inwestowania), będącym rezydentem innego kraju niż inwestor

bezpośredni. Motywem bezpośredniego inwestora jest strategiczne długookresowe

powiązanie z przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania w celu zapewnienia

efektywnego wpływu na zarządzanie tym przedsiębiorstwem. Ma to miejsce wówczas,

gdy bezpośredni inwestor posiada przynajmniej 10% akcji zwykłych w

przedsiębiorstwie bezpośredniego inwestowania lub kapitału uprawniającego do

głosowania. Motywy dokonywania inwestycji bezpośredniej różnią się od motywów

podejmowania inwestycji portfelowych, w skutek czego inwestorzy portfelowi nie dążą

do zapewnienia sobie wpływu w zarządzaniu przedsięwzięciem.11

Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto definicję stworzoną przez OECD.

Przemawia za tym fakt, iż definicję tę wykorzystuje Narodowy Bank Polski., który

publikuje szczegółowe statystyki dotyczące bezpośrednich inwestycji zagranicznych.

Umożliwia to dokonanie dokładnej analizy empirycznej w oparciu o dane zebrane z

tego źródła.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są specyficzną formą międzynarodowego

przepływu kapitału. BIZ obejmują nie tylko transfer kapitału finansowego, ale także

transfer tzw. pakietów inwestycyjnych. Zalicza się do nich nowe technologie, know-

how, rozwiązania techniczno-organizacyjne, nowe metody zarządzania, itp. Jak

zauważył J.H. Dunning, inwestycje bezpośrednie są transakcją wiążącą trzy

płaszczyzny: kapitał finansowy, doświadczenie zarządzania i wiedzę techniczną oraz

przedsiębiorczość. Dążenie do sprawowania kontroli, długookresowe zaangażowanie w

działalność w kraju inwestowania oraz transfer pakietów inwestycyjnych są

podstawowymi cechami odróżniającymi bezpośrednie inwestycje zagraniczne od

innych rodzajów przepływu kapitału, czyli inwestycji portfelowych oraz kapitału

pożyczkowego.12

Mianem przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania określa się

przedsiębiorstwo, które zostało utworzone w efekcie bezpośredniej inwestycji

zagranicznej lub zasilone kapitałem zagranicznym w drodze tego typu inwestycji.

Przedsiębiorstwo takie może być prowadzone w jednej z trzech form prawno-

organizacyjnych: przedstawicielstwa (oddziału, biura, agencji), filii (spółki córki) albo

wspólnego przedsiębiorstwa określanego mianem joint venture.13

Przedstawicielstwo stanowi integralną część przedsiębiorstwa macierzystego,

w całości jest własnością inwestora zagranicznego i pozostaje pod jego zarządem.

Przedstawicielstwo działa wyłącznie w imieniu przedsiębiorstwa macierzystego na

zasadach określonych w pełnomocnictwach udzielonych temu przedsiębiorstwu.

Natomiast przedsiębiorstwo macierzyste ponosi całkowitą odpowiedzialność za

zobowiązania tego przedstawicielstwa.

Filia, zwana inaczej spółką córką, jest najpopularniejszą formą prawno-

organizacyjną prowadzenia działalności w innym kraju. Filia jest z reguły zależną

spółką kapitałową podmiotu dokonującego inwestycji. Posiada ona osobowość prawną

kraju lokaty, co oznacza, iż przedsiębiorstwo podlega prawu kraju przyjmującego

inwestycję. Filia pozostaje jednak pod kontrolą ekonomiczną podmiotu z innego

państwa.

11

OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, 4th

Edition, Paris 2008, s. 10. 12

W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 1990-2003, [w:] Bezpośrednie

inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, W. Karaszewski (red.),

Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Toruń 2005, s. 13. 13

W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle …, op. cit., s. 22-25.

11

Filia, podobnie jak przedstawicielstwo, należy w całości do przedsiębiorstwa

macierzystego. Jednakże podstawowa różnica między filią a przedstawicielstwem

polega na tym, iż przedstawicielstwo nie posiada osobowości prawnej w kraju jego

usytuowania. Ponadto przedsiębiorstwo w formie przedstawicielstwa jest pomiotem

prawa kraju pochodzenia inwestora. Oznacza to, iż ingerencja w funkcjonowanie

takiego przedsiębiorstwa ze strony władz kraju przyjmującego jest niewielka, co

sprawia, iż importerzy BIZ ograniczają tę formę inwestycji zagranicznych. Z punktu

widzenia inwestorów zagranicznych operatywność przedstawicielstwa jest mniejsza niż

samodzielnych jednostek. Przedsiębiorstwa międzynarodowe stosują tę formę prawno-

organizacyjną przede wszystkim w początkowej fazie swej aktywności za granicą jako

kanał dystrybucji eksportowanych towarów. Przedstawicielstwa stanowią marginalny

udział w całości inwestycji zagranicznych.14

Tabela 3

Czynniki decydujące o wyborze formy prawno-organizacyjnej między

filią a joint-venture

1. CECHY PRZEDSIĘBIORSTWA DOKONUJĄCEGO INWESTYCJI

Wielkość przedsiębiorstwa dokonującego inwestycji - małe i średnie przedsiębiorstwa

wybierają joint venture ze względu na mniejsze rozmiary posiadanego kapitału, zaś

duże przedsiębiorstwa preferują filie i samodzielne realizowanie inwestycji.

Cechy produktu – filia w przypadku technologicznie skomplikowanego produktu o

wysokiej wartości rynkowej. Inwestor zagraniczny nie jest zainteresowany współpracą z

lokalnym partnerem ze względu na ryzyko przeniknięcia na zewnątrz tajemnicy

produkcji oraz uczestnictwa w wysokich zyskach, do wytworzenia których się nie

przyczynił.

Stopień dywersyfikacji produktu – włączenie lokalnego partnera do współpracy jest

tym bardziej prawdopodobne, im bardziej produkt wprowadzany do kraju przeznaczenia

różni się od tego wytwarzanego przez inwestora w jego kraju macierzystym.

Doświadczenie w inwestowaniu za granicą – filię wybierają firmy dysponujące takim

doświadczeniem, podczas gdy przedsiębiorstwa posiadające co najwyżej niewielkie

doświadczenie są skłonne do współpracy w ramach joint venture.

Strategia objęcia własności – współpraca z partnerem lokalnym jest bardziej

prawdopodobna w przypadku inwestycji polegającej na zakupie istniejącego zakładu

niż w przypadku budowy zakładu od podstaw.

2. CECHY KRAJÓW POCHODZENIA I GOSZCZENIA KAPITAŁU

Warunki działalności gospodarczej w obu krajach – inwestor zagraniczny jest

zainteresowany utworzeniem joint venture w przypadku, gdy warunki działalności

gospodarczej w kraju potencjalnej inwestycji znacznie odbiegają od tych w kraju

pochodzenia inwestora.

Poziom rozwoju gospodarczego – w przypadku zbliżonego poziomu rozwoju obu

krajów inwestor zagraniczny preferuje spółkę córkę, zaś w przypadku znacznych różnic

inwestor będzie zabiegał o udział z partnerem lokalnym w celu eliminacji ryzyka w

związku z nieznanym otoczeniem rynkowym.

Źródło: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja … op. cit., s. 149-150.

Joint venture polega na prowadzeniu działalności gospodarczej w ramach

wspólnego przedsiębiorstwa na podstawie umowy zawartej przez niezależnych

14

J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1996, s. 148-149.

12

partnerów z różnych krajów.15

Z punktu widzenia inwestora zagranicznego udział w

przedsięwzięciu joint venture wiąże się z objęciem prawa własności do części kapitału

w przedsiębiorstwie prowadzonym wspólnie z niezależnym partnerem/partnerami,

będącymi podmiotami prawa kraju innego niż kraj macierzysty inwestora

zagranicznego. Można wyróżnić wiele rodzajów joint ventures, zaś jednym z

najczęściej stosowanych kryteriów są proporcje udziału partnerów. I tak wyodrębnia

się: joint ventrues mniejszościowe z udziałem inwestora zagranicznego poniżej 50% w

kapitale przedsiębiorstwa, joint ventures parytetowe, w którym obaj partnerzy posiadają

po 50% kapitału, a także joint ventures większościowe, w których ponad 50% wartości

kapitału należy do inwestora zagranicznego.

Znikomy udział przedstawicielstw w ogólnej liczbie inwestycji bezpośredniej i

brak zainteresowania nimi zarówno ze strony krajów importujących BIZ jak też samych

inwestorów w praktyce sprowadza się do wybierania formy prawno-organizacyjnej

między filią a joint-venture. Głównym kryterium wyboru jest natomiast pożądany

zakres władzy w przedsiębiorstwie bezpośredniego inwestowania lub też inaczej,

możliwy do zaakceptowania poziom wpływów obcych w tym przedsiębiorstwie.

Ponadto o wyborze jednej z tych dwóch form decydują także cechy przedsiębiorstwa

dokonującego inwestycji oraz cechy krajów pochodzenia i przyjmowania kapitału.16

Czynniki wymienione w tabeli 3 stanowią bazę do podjęcia decyzji, którą formę

prawno-organizacyjną wybrać. Jednakże konieczne jest dokonywanie ocen odnoszących

się do konkretnej sytuacji, przy uwzględnieniu wymienionych czynników oraz specyfiki

konkretnej inwestycji.

W zależności od sposobu wejścia na rynek kraju goszczącego bezpośrednie

inwestycje zagraniczne mogą przybierać jedną z dwóch form:17

- inwestycje typu greenfield, które polegają na budowie przedsiębiorstwa od podstaw

w kraju goszczącym. Ten rodzaj BIZ wiąże się z dokonywaniem inwestycji

zwiększających zasób kapitału fizycznego w kraju lokaty. Inwestycje te są

charakterystyczne dla krajów rozwijających się;

- inwestycje typu brownfield polegające na przejęciu już istniejącego przedsiębiorstwa

i jego restrukturyzacji. Mogą one także występować w postaci fuzji z już istniejącymi

podmiotami gospodarczymi w kraju goszczącym. Celem zarówno przejęć, jak i fuzji

jest uzyskanie przez firmę macierzystą kontroli zarządczej w przedsiębiorstwie

lokalnym. Inwestycja brownfield niekoniecznie musi być powiązana ze

zwiększaniem kapitału finansowego w kraju goszczącym. Jednakże w praktyce fuzje

i przejęcia często generują inwestycje ukierunkowane na podnoszenie zdolności

produkcyjnych bądź też poprawę jakości wyrobów. Do inwestycji brownfield zalicza

się także współpracę z lokalnymi firmami w postaci joint venture.

Wyróżnia się trzy rodzaje bezpośrednich inwestycji zagranicznych w zależności

od sposobu ich integracji z działalnością inwestora (firmy macierzystej). Są to poziome

BIZ, pionowe BIZ oraz konglomeraty.18

Poziome BIZ, zwane inaczej horyzontalnymi, polegają na dokonywaniu

inwestycji w kraju goszczącym w tych samych sektorach i gałęziach, w które inwestor

jest zaangażowany w kraju macierzystym. Ich głównym celem jest terytorialne

rozszerzenie działalności inwestora i są one podejmowane przede wszystkim ze

względu na bariery celne, wysokie koszty transportu, czy też możliwe do osiągnięcia

15

Tamże, s. 151. 16

J. Rymarczyk, Internacjonalizacja…, op. cit., s. 149-150. 17

A. Cieślik, Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udziałem

kapitału zagranicznego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 25. 18

Tamże, s. 27-28.

13

korzyści skali. W efekcie takich inwestycji tworzone/nabywane są zakłady produkcyjne

lub sieci dystrybucyjne produkujące takie same lub bardzo zbliżone produkty i usługi do

tych oferowanych przez firmę macierzystą. Poziomo zintegrowane firmy występują w

sektorze usług i doskonałym ich przykładem są takie gałęzie jak hotelarstwo,

gastronomia, transport, bankowość i ubezpieczenia. Pozioma integracja firm ma także

miejsce w niektórych gałęziach przetwórstwa, takich jak produkcja artykułów

spożywczych i napojów, czy też produkcja podstawowych wyrobów z metali.

Pionowe BIZ, określane także mianem inwestycji wertykalnych, polegają na

umieszczaniu kolejnych etapów procesu produkcyjnego w różnych krajach. Prowadzą

one do geograficznej fragmentaryzacji produkcji, gdyż dotyczą działalności stanowiącej

stadium poprzedzające podstawową działalność produkcyjną inwestora bądź też etap

występujący bezpośrednio po podstawowej działalności. Efektem pionowych BIZ jest

wzajemna współzależność firm w ten sposób, iż część fabryk wytwarza dobra lub usługi

będące nakładem w innych zakładach produkcyjnych tej samej firmy macierzystej.

Konglomeraty, czyli trzeci rodzaj integracji z firmą, jest charakterystyczny dla

firm wieloproduktowych. Prowadzą one zdywersyfikowaną działalność w

niepowiązanych ze sobą gałęziach działalności. Głównym celem, który przyświeca

tworzeniu konglomeratów BIZ, jest dywersyfikacja ryzyka i pogłębianie korzyści skali.

Pierwowzorem bezpośrednich inwestycji zagranicznych były faktorie zakładane

na obcym terytorium już w okresie średniowiecza. Jednakże przepływ kapitału w formie

BIZ rozwinął się na szeroką skalę dopiero w XIX wieku na skutek rewolucji

przemysłowej i szybko rosnącej produkcji przemysłowej. Do 1914 roku głównymi

eksporterami kapitału były najbardziej rozwinięte kraje Europy Zachodniej (Wielka

Brytania, Francja, Niemcy) oraz Stany Zjednoczone. Kierowały one swoje BIZ do

kolonii zamorskich oraz Europy Wschodniej i lokowały je przede wszystkim w

przemyśle wydobywczym i rolniczym. Było to związane z koniecznością zaopatrzenia

ówczesnych eksporterów BIZ w produkty żywnościowe oraz surowce dla potrzeb

przemysłu.19

Od momentu zakończenia drugiej wojny światowej do końca lat 50-tych XX

wieku przepływy BIZ były na niskim poziomie. Impuls do ich ożywienia wystąpił w

1958 roku wraz z powstaniem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). W latach

60-tych korporacje amerykańskie zakładały filie w Europie Zachodniej, aby uniknąć

trudności w dostępie do rynków krajów Wspólnoty. W następnym dziesięcioleciu

nastąpił rozwój BIZ między krajami wysoko rozwiniętymi. Na przełomie lat 80 i 90-

tych ubiegłego wieku kraje Europy Środkowej i Wschodniej znalazły się w kręgu

zainteresowania inwestorów zagranicznych i chętnie przyjmowały kapitał ze względu

na braki własnych zasobów oraz potrzeby modernizacyjne gospodarki.20

Jednakże

mimo wysokiej dynamiki napływu kapitału do tego regionu, jego udział w ogólnym

napływie w całej gospodarce był wciąż niewielki.

W dobie globalizacji bezpośrednie inwestycje gospodarcze są jedną z sił

sprawczych tego zjawiska. Są one nawet określane motorem rozwoju globalizacji.21

BIZ

są kolejnym po handlu zagranicznym elementem powiązań gospodarki krajowej z

rynkami globalnymi. Wywołują one powiązania z globalną siecią produkcji i

19

M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna …, op. cit., s. 29. 20

Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, E. Oziewicz (red.), PWE, Warszawa 2006, s. 106-

107. 21

J. Borowski, Globalizacja, konkurencyjność międzynarodowa i strategie przedsiębiorstw,

Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2008, s. 24.

14

dystrybucji oraz technologiami i zasobami organizacyjnymi przedsiębiorstw

dokonujących inwestycji.22

1.2. Teoretyczne koncepcje lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych –

wybrane teorie

Intensyfikacja przepływów kapitałowych w formie bezpośrednich inwestycji

zagranicznych, jaka miała miejsce na świecie po Drugiej Wojnie Światowej,

zaowocowała powstaniem wielu teorii i hipotez wyjaśniających to zjawisko. Wszystkie

teorie koncentrowały się na próbach wskazania najważniejszych czynników

decydujących o występowaniu BIZ. Jednakże część z nich skupiała się na wyjaśnianiu

BIZ z punktu widzenia firmy dokonującej inwestycji i analizowała czynniki skłaniające

firmę do rozwoju na arenie międzynarodowej. Inne zaś teorie rozważały determinanty

BIZ z punktu widzenia kraju przyjmującego kapitał i koncentrowały się przede

wszystkim na przyczynach przepływu kapitału w skali międzynarodowej. Takie

spojrzenie na teorie objaśniające BIZ pozwala wyróżnić dwa podejścia, a mianowicie

podejście mikroekonomiczne oraz podejście makroekonomiczne. Zauważa się także, iż

niektóre hipotezy objaśniające BIZ są na tyle nieostre, iż trudno je zaklasyfikować do

któregokolwiek z wymienionych podejść. Jednakże istnieją też teorie będące

połączeniem spojrzenia mikro- i makroekonomicznego, które prezentują najpełniejszy

obraz wyjaśnianego zjawiska.23

Zaproponowany podział teorii objaśniających BIZ na teorie mikro-

i makroekonomiczne jest podstawowym podziałem. Jednakże przegląd i systematyzacja

teorii i hipotez objaśniających BIZ zawartych w literaturze zagranicznej (m.in. I.A.

Moosa), jak i krajowej (m.in. K. Przybylska, M. Geldner, J. Misala, J. Rymarczyk),

przyczyniły się do powstania wielu innych klasyfikacji teorii BIZ. Wykaz wybranych

klasyfikacji koncepcji BIZ zaprezentowano w tabeli 4.

Żadna z istniejących teorii nie analizuje wprost elastyczności płac jako

determinanty BIZ. Dlatego też z punktu widzenia celów tej rozprawy istotne jest

skoncentrowanie się na przedstawieniu teorii uwzględniających koszty pracy, gdyż są

one bezpośrednio związane z płacami. Teorie te w późniejszej części pracy będą

pomocne przy analizowaniu badanej zależności między napływem BIZ a elastycznością

płac.

Klasyczna myśl ekonomiczna, o ile w zadowalający sposób wyjaśniła

przyczyny, kierunki oraz skutki handlu zagranicznego, to nie wyjaśniła przyczyn

podejmowania BIZ. Teoria kosztów absolutnych A. Smitha oraz teoria kosztów

komparatywnych D. Ricardo zakładała pełną mobilność towarów oraz brak

międzynarodowej mobilności czynników produkcji. Oznaczało to, iż ruch kapitału

między krajami jest niemożliwy, co tym samym wykluczało istnienie zjawiska

bezpośrednich inwestycji zagranicznych.24

Neoklasyczna teoria handlu stanowi mocną podstawę dla teorii BIZ. Wkład

teorii neoklasycznej w wyjaśnianie motywów BIZ sprowadza się do modelu E.

Heckshera i B. Ohlina i jego późniejszych modyfikacji. Najpierw P. Samuelson i W.

Stoper udowodnili, iż handel międzynarodowy prowadzi do wyrównywania cen czyn-

22

Udział Polski w procesach globalizacji, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, B. Liberska (red.),

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 321. 23

J. Pach, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle bezpieczeństwa ekonomicznego na przykładzie

Polski w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej,

Kraków 2001, s. 58. 24

J. Rymarczyk, Internacjonalizacja…, op. cit., s. 32.

15

Tabela 4

Wybrane klasyfikacje teoretycznych koncepcji BIZ w zagranicznej i polskiej literaturze

Twórca klasyfikacji Zaproponowany podział koncepcji teoretycznych BIZ

I. A. Moosa 1. Teorie zakładające doskonałą konkurencję: koncepcje zróżnicowania rentowności kapitału, dywersyfikacji

portfela inwestycji oraz wpływu wielkości rynku na BIZ;

2. Teorie zakładające niedoskonałą konkurencję: koncepcje organizacji przemysłowej, internalizacji firmy,

lokalizacji działalności biznesowej, teorię eklektyczną, koncepcje cyklu życia produktu i reakcji

oligopolistycznych

3. Teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania wewnętrznego, obszarów walutowych i dywersyfikacji barier

międzynarodowych przepływów kapitału oraz hipoteza Kojimy

4. Teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i ryzyka kraju, wpływu polityki podatkowej, barier

handlowych i regulacji państwowych,

5. Teorie alternatywnych metod wejścia na rynki zagraniczne: (BIZ a eksport, licencje, joint ventures i inne

pozainwestycyjne sposoby ekspansji.

M. Geldner 1. BIZ jako transfer kapitału,

2. Teorie zróżnicowania stóp zysku i dywersyfikacji portfela inwestycji,

3. Teorie oligopolistyczne,

4. Teoria lokalizacji BIZ,

5. Teoria cyklu życia produktu,

6. Teorie internalizacji działalności przedsiębiorstwa,

7. Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej,

8. Teorie makroekonomiczne.

K. Przybylska 1. Analiza mikroekonomiczna – z punktu widzenia inwestora zagranicznego

a. teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska finansowego: teorie międzynarodowego

przepływu kapitału, międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, dywersyfikacji portfela

inwestycyjnego oraz obszarów walutowych;

b. teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska realnego: teoria przewag monopolistycznych,

teoria międzynarodowego cyklu życia produktu, teoria internalizacji KTN i eklektyczna teoria

międzynarodowej produkcji;

2. Analiza makroekonomiczna – z punktu widzenia kraju goszczącego

16

a. determinanty lokalizacyjne wynikające z motywów podejmowania BIZ, tzn. determinanty rynkowe,

kosztowe i efektywnościowe;

b. determinanty lokalizacyjne wynikające z klimatu inwestycyjnego kraju goszczącego (warunki

funkcjonowania firm zagranicznych i udogodnienia dla działalności zagranicznych inwestorów);

c. oddziaływanie ryzyka inwestycyjnego na decyzje lokalizacji BIZ;

J. Misala Teorie BIZ są częścią teorii migracji kapitału.

1. Teoria ortodoksyjna

a. teorie i hipotezy opisowe - teorie makroekonomiczne, teorie mikroekonomiczne, czyli koncepcje

umiędzynarodowienia firm, teorie mieszane uwzględniające eklektyczną teorią Dunninga;

J. Rymarczyk 1. Teorie makroekonomiczne – wyłoniły się one z teorii objaśniających handel zagraniczny

a. Teorie neoczynnikowe, w szczególności teoria międzynarodowego ruchu kapitału oparta na różnicach w

jego oprocentowaniu;

b. Teorie neotechnologiczne nawiązujące do tezy Ricardo o różnicach w wydajności pracy, które następnie

decydują o względnych kosztach wymiany - model cyklu życia produktu R. Vernona, model

bezpośrednich inwestycji K. Kojimy – BIZ wspierające i ograniczające handel zagraniczny;

2. Teorie mikroekonomiczne - teoria monopolistycznej przewagi, zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako efekt

oligopolistycznej reakcji, teoria obszarów walutowych Alibera, teoria lokalizacji, teoria cyklu życia produktu

Vernona, teoria internalizacji, eklektyczna teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych, teoria portfela w

odniesieniu do internalizacji. Źródło: opracowanie własne na podstawie: L.A. Moosa, Foreign Direct Investment. Theory. Evidence and Practice,Palgrave, Wiltshire 2002, M. Geldner, Przyczynek do

teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, "Monografie i Opracowania", SGPiS, nr 193, Warszawa 1986, K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji

bezpośrednich w teorii ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Czechach, Polsce i

na Węgrzech, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2000.

17

ników produkcji. Następnie w 1931 roku istniejące w podstawowej wersji modelu

założenie o braku międzynarodowej mobilności czynników produkcji zostało usunięte

przez B. Ohlina. W efekcie tego wyrównywanie różnic cen czynników produkcji może

następować nie tylko w wyniku handlu zagranicznego, ale także przez ruch czynników

produkcji.25

Pierwszych prób wyjaśniania motywów BIZ dostarczyła teoria

międzynarodowego przepływu kapitału, która wykorzystała rozważania wynikające z

modelu Heckshera i Ohlina. Bazowała ona na założeniu zróżnicowanego wyposażenia

w kapitał poszczególnych krajów oraz różnym kształtowaniu się stóp procentowych

będących efektem odmiennej obfitości krajów w kapitał. Różnice w wysokości stóp

procentowych powodują, iż kapitał przepływa z krajów o niższych stopach do krajów

charakteryzujących się wyższym poziomem oprocentowania kapitału. Mechanizm ten

doprowadza to wyrównywania się stóp procentowych w skali międzynarodowej.

Analiza zjawisk zachodzących w gospodarce światowej w zakresie BIZ pokazuje, iż

siła interpretacyjna tej teorii w wyjaśnianiu BIZ jest ograniczona. Teoria ta nie wyjaśnia

zjawiska tzw. inwestycji krzyżujących, czyli dwukierunkowego transferu BIZ między

tymi samymi parami krajów. Ponadto doświadczenia UE i Stanów Zjednoczonych są

dowodem na to, iż BIZ występują także wtedy, gdy różnice w stopach procentowych

nie występują lub są nieznaczące. Ponadto teoria ta nie podejmuje problemu

jednoczesnego napływu i odpływu BIZ z danego kraju.26

Ścisły związek z tematem rozprawy mają modele rozwojowe. Ich podstawowym

założeniem jest uzależnienie rodzaju dokonywanych BIZ od poziomu rozwoju

gospodarczego kraju eksportera i importera kapitału. Odniesienie tego założenia do

analizy BIZ w Europie Środkowej i Wschodniej pozwala powiązać napływ inwestycji

do tej części Europy z postępami osiąganymi w transformacji systemowej. Do modeli

rozwojowych, które mogą objaśniać tendencje w napływie kapitału zagranicznego do

Europy Środkowej i Wschodniej, zalicza się: teorię cyklu życia produktu Vernona,

teorię korzyści komparatywnych oraz teorię cyklu rozwojowego inwestycji wg

Dunninga.27

Za twórcę teorii międzynarodowego cyklu życia produktu uważa się R.

Vernona, który rozszerzył dorobek H.V. Posnera badającego przyczyny handlu

zagranicznego o interpretację bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Teoria cyklu

życia produktu opiera się na następujących założeniach odbiegających od tradycyjnej

teorii handlu zagranicznego28

:

- zróżnicowane gusta konsumentów w różnych krajach będące funkcją zależną od

wysokości dochodów konsumentów;

- ograniczony przepływ informacji między krajami, przepływ ten wiąże się z

kosztami będącymi funkcją odległości;

- zmiany w technikach wytwarzania i marketingu produktów wraz z upływem czasu;

- proces produkcji określany jest przez ekonomię skali.

Model został zbudowany na podstawie doświadczeń amerykańskich korporacji

międzynarodowych, które po Drugiej Wojnie Światowej były aktywne przy

podejmowaniu BIZ oraz wprowadzaniu innowacyjnych produktów. Doświadczenia te

25

J. Rymarczyk, Internacjonalizacja…, op. cit., s. 33. 26

K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej.

Empiryczna … op. cit., s. 50-52. 27

A. Golajewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 64. 28

R. Vernon, International Investment and International Trade in The Produkt Cycle, „The Quartely

Jouranal of Economics”, 1966, vol. 80, s. 190-207.

18

pozwoliły na wysunięcie głównej tezy teorii, iż każdy wyrób przechodzi przez trzy

następujące po sobie fazy: fazę produktu innowacyjnego, fazę produktu dojrzałego oraz

fazę produktu standaryzowanego.29

W fazie pierwszej innowacyjny produkt wytwarzany jest w ograniczonej ilości

wyłącznie na potrzeby rynku krajowego. Produkt ten nie ma jeszcze utrwalonych

parametrów i jest poddawany ciągłym modyfikacjom na skutek sygnałów płynących od

odbiorców. Ponadto charakteryzuje go niska cenowa elastyczność popytu. Produkt ze

względu na swój innowacyjny charakter jest kierowany przede wszystkim do osób z

wysokimi dochodami. Mimo wysokich kosztów produkcji i braku efektów skali

przedsiębiorstwo zwiększa produkcję. W końcowym etapie fazy innowacyjnej firma

decyduje się eksportować ten produkt, ale w niewielkich ilościach i tylko do krajów o

zbliżonym poziomie rozwoju gospodarczego.

W fazie drugiej producent dąży do osiągnięcia korzyści skali, w efekcie czego

następuje umasowienie produkcji. Produkt przestaje być innowacją i staje się

produktem masowym. W związku z tym coraz większą rolę odgrywa jego cena i tym

samym koszty produkcji, w tym koszty pracy. W drugim etapie międzynarodowego

cyklu życia produktu wyrób nadal jest eksportowany, ale możliwości jego zbytu są

coraz bardziej ograniczone w krajach wysokorozwiniętych. Produkt dojrzały może być

wytwarzany nie tylko w kraju pochodzenia, ale też za granicą. Skłania to

przedsiębiorstwo do podejmowania BIZ w tych krajach, gdzie wcześniej eksportowano

produkt.

W fazie trzeciej, z uwagi na całkowitą standaryzację produktu, przedsiębiorstwo

szuka lokalizacji w krajach o niskich cenach czynników wytwórczych (zarówno pracy,

jak i surowców). Preferowanymi lokalizacjami stają się kraje rozwijające się. Wynika to

ze zwiększającej się presji konkurencyjnej ze strony innych producentów oferujących

własne wyroby o charakterze substytucyjnym.

Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu objaśnia lokalizację produkcji,

jak również kierunek eksportu i importu wraz z przechodzeniem produktu od dobra

innowacyjnego do dobra standaryzowanego. Jest ona także próbą połączenia teorii

wymiany międzynarodowej z motywami podejmowania BIZ, gdyż wyjaśnia wybór

między eksportem a przenoszeniem produkcji w drodze BIZ.

Omawiana teoria była modyfikowana i rozbudowywana przez innych autorów.

Z punktu widzenia kosztów pracy najbardziej wartościową zmianę w teorii Vernona

wprowadził R. Shons. Wskazał on na zależność między intensywnością popytu na

czynniki wytwórcze a poszczególnymi etapami cyklu życia produktu w krajach o

zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczego. W pierwszej fazie, kiedy powstaje

produkt innowacyjny, przedsiębiorstwo go wytwarzające zgłasza relatywnie wysoki

popyt na kapitał rzeczowy, jak też wysoko wykwalifikowaną pracę. W miarę

dojrzewania i standaryzacji produktu intensywność popytu na oba czynniki maleje.

Przedsiębiorstwo poszukuje natomiast pracy o niższych kwalifikacjach oraz lokalizacji

obfitych w zasoby naturalne.

Znaczenie kosztów pracy rośnie wraz z przechodzeniem produktu do kolejnych

faz. Dojrzewanie i standaryzacja produktu sprawiają, iż coraz większą rolę odgrywają

koszty produkcji. Dlatego też przedsiębiorstwa produkujące standaryzowane wyroby

przenoszą swoją produkcję do krajów rozwijających się, relatywnie dobrze

wyposażonych w pracę o niskim poziomie kwalifikacji, która jest tym samym

względnie tania. Połączenie taniej siły roboczej z obfitością krajów rozwijających się w

29

Tamże.

19

zasoby naturalne sprawia, iż są one doskonałą lokalizacją dla rozwoju produkcji i

eksportu dóbr standaryzowanych.

Innym modelem rozwojowym także uwzględniającym koszty pracy jest model

korzyści komparatywnych autorstwa K. Kojimy. W literaturze model ten znany jest

także pod nazwą teorii względnych przesunięć kosztów siły roboczej i kapitału. K.

Kojima wykorzystał teorię kosztów komparatywnych oraz model lecących gęsi

Akamatsu, który autor rozszerzył o element BIZ. Kojima stwierdził, iż wraz z upływem

czasu kraje wysoko rozwinięte tracą przewagi komparatywne w produkcji dóbr

względnie pracochłonnych na skutek rosnącego kosztu lokalnej siły roboczej. Taka

sytuacja zmusza producentów w tych krajach do przenoszenia produkcji dóbr

pracochłonnych w drodze BIZ do krajów słabo rozwiniętych, gdzie siła robocza jest

tańsza. Eksportowi kapitału towarzyszy eksport technologii. Cennym spostrzeżeniem w

tej teorii jest stwierdzenie, iż kraje słabo rozwinięte mogą wykorzystać szanse

stwarzane przez napływ BIZ w procesie doganiania krajów wysoko rozwiniętych.

Koijma zauważył bowiem, iż rozwój przemysłu zatacza koło, zarówno w krajach

uprzemysłowionych, jak też w krajach słabo rozwiniętych. Oznacza to, iż przemysł

przechodzi przez cykl rozwojowy zaczynając od importu dóbr finalnych, przez ich

rodzimą produkcję, późniejszy eksport tych dóbr aż do eksportu kapitału w formie BIZ,

czego następstwem jest ponowny import produktu z zagranicznej filii krajowego

przedsiębiorstwa międzynarodowego.30

W kontekście rozważań o cyklu rozwojowym przemysłu K. Kojima zauważył,

że występuje on tylko w krajach charakteryzujących się komplementarnością handlu

zagranicznego oraz BIZ. Taki wniosek wysunął na podstawie analizy japońskich BIZ

w krajach rozwijających się oraz schematu dokonywania BIZ przez amerykańskie

korporacje.31

Posłużyło to autorowi do wyodrębnieni dwóch rodzajów BIZ, a

mianowicie:

- zagraniczne inwestycje bezpośrednie nastawione na wykorzystywanie zmieniającej

się pozycji poszczególnych krajów w zakresie posiadanych korzyści

komparatywnych dotyczących pracy i kapitału. Zmiana ta jest spowodowana

zmieniającymi się w tych krajach kosztami zastosowania siły roboczej i kapitału;

- zagraniczne inwestycje bezpośrednie będące rezultatem pewnych przewag typu

monopolistycznego lub oligopolistycznego, jakimi dysponują poszczególni

inwestorzy.

Wyróżniając te dwa typy inwestycji zauważył, iż pierwszy typ inwestycji ma

charakter komplementarny wobec handlu, drugi zaś charakter substytucyjny.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wspierają handel światowy wówczas, gdy

dokonywane są przez przedsiębiorstwa z gałęzi nie posiadających przewagi

komparatywnej w gałęziach, które dysponują taką przewagą w kraju lokaty. Jest to tzw.

model japoński, gdyż Japonia dokonywała inwestycji w krajach rozwijających się w

przemyśle wydobywczym i tekstylnym, gdzie nie posiadała przewagi komparatywnej.

Natomiast BIZ wywołują efekt substytucyjny wobec handlu w sytuacji, gdy eksport

inwestycji bezpośrednich następuje z gałęzi mających przewagę komparatywną do

gałęzi nie mających takiej przewagi w kraju przyjmującym. Taki typ inwestycji jest

zgodny z modelem amerykańskim, gdyż przedsiębiorstwa z tego kraju dokonują

inwestycji w celu wykorzystania monopolistycznej przewagi w kapitałowo i

technologicznie intensywnych branżach.

30

E. Czarny, J. Menkes, Napływ kapitału bezpośredniego do krajów rozwijających się – wybrane

zagadnienia ekonomiczne i prawne, „Bank i Kredyt”, Sierpień – Wrzesień 2007, s. 64. 31

Tamże.

20

Z teorii K. Kojimy wynika, że poziom kosztów siły roboczej decyduje o

posiadaniu bądź nie przewagi komparatywnej w danej gałęzi. Do utraty przewagi

opartej na niewykwalifikowanej taniej sile roboczej może dojść w sytuacji

zmniejszającej się podaży tego czynnika np. w wyniku wzrostu dostępu do edukacji,

szkoleń itp. Wraz z rozwojem gospodarczym koszty wykorzystania siły roboczej

wzrastają, co powoduje przemieszczenie produkcji do kraju dysponującego relatywnie

tanią siłą roboczą. Koszty pracy mają decydujące znaczenie w przypadku jednorodnych

produktów.

Kolejną teorią makroekonomiczną wiążącą napływ BIZ z rozwojem

gospodarczym jest teoria cyklu rozwojowego inwestycji autorstwa J. H. Dunninga.

Analizując dane statystyczne 67 krajów z lat 1967–1978 autor zauważył, iż istnieje

zależność między poziomem PKB per capita a wielkością inwestycji netto na jednego

mieszkańca. Inwestycje netto wg Dunninga są miernikiem międzynarodowej pozycji

kraju w zakresie BIZ i wyznacza się je jako różnicę pomiędzy inwestycjami

zagranicznymi podejmowanymi przez podmioty gospodarcze danego kraju a

inwestycjami zagranicznymi zrealizowanymi przez podmioty zagraniczne na terytorium

tego kraju. J. H. Dunning wyodrębnił cztery etapy rozwoju krajów na podstawie

osiąganych wskaźników PKB per capita, którym jednocześnie odpowiadają cztery typu

kształtowania się pozycji inwestycyjnej danego kraju na rynkach zagranicznych.32

Etap pierwszy – jest charakterystyczny dla krajów o niskim PKB per capita

(poniżej 400USD). Kraje słabo rozwinięte będące na tym etapie cechują się wartością

inwestycji netto zerową lub minimalnie ujemną z uwagi na brak lub niewielkie

inwestycje zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Kraje takie nie są atrakcyjne dla

inwestorów zewnętrznych. Same też nie mają wystarczającej ilości kapitału, aby podjąć

inwestycje na rynkach zagranicznych w formie BIZ. Na drugim etapie rozwoju znajdują

się kraje z poziomem PKB per capita w przedziale 400-1500 USD. Gospodarki takie

osiągają ujemną wartość inwestycji netto z uwagi na rosnący napływ inwestycji

bezpośrednich do danej gospodarki i ograniczony odpływ BIZ ze środków krajowych.

Atrakcyjność inwestycyjna takich krajów wzrasta z uwagi na zwiększającą się

chłonność rynku z jednej strony i wciąż słabą konkurencję ze strony przedsiębiorstw

lokalnych z drugiej strony. Etap trzeci obejmuje kraje osiągające PKB

per capita w przedziale między 2000 USD a 4750 USD. Wartość inwestycji netto jest

nadal ujemna, jednakże z wyraźną tendencją zbliżania się do zera. Inwestorzy

zagraniczny tracą swoje przewagi własnościowe, zaś firmy lokalne stają się coraz

silniejszymi konkurentami. Głównym powodem rosnącej wartości inwestycji netto jest

wchodzenie lokalnych przedsiębiorstw na rynki zewnętrzne w formie BIZ. Na

czwartym etapie znajdują się kraje wysoko rozwinięte z wskaźnikiem PKB per capita w

przedziale 2600-6500 USD. Kraje takie z reguły osiągają dodatnią wartość inwestycji

netto, są więc inwestorami zagranicznymi netto. Porównanie inwestycji zewnętrznych i

wewnętrznych może dać także wynik zbliżony do zera, co nastąpi w sytuacji, gdy

poziom obu rodzajów inwestycji będzie na wysokim zbliżonym do siebie poziomie.33

Teoria ta traktuje wielkość PKB per capita jako jedyny czynnik determinujący kierunki

przepływu kapitału zagranicznego. O wpływie kosztów pracy można wnioskować

jedynie pośrednio bazując na zależności, że im wyższy poziom rozwoju gospodarczego

tym wyższe koszty pracy. Jednakże zazwyczaj wysokie koszty pracy nie są barierą

napływu BIZ do krajów rozwiniętych gospodarczo, ponieważ napływ BIZ wiąże się

z inwestycjami kapitałochłonnymi, zaawansowanymi technologicznie wymagającymi

32

Cz. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w teorii ekonomii, Wydawnictwo Akademii

Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, s. 50-51 33

Tamże.

21

zaangażowania wykwalifikowanej siły roboczej. Można więc wysunąć stwierdzenie, iż

wraz ze wzrostem rozwoju gospodarczego zmniejsza się znaczenie wysokości kosztów

pracy jako determinanty BIZ, rośnie zaś znaczenie wydajności pracy.

Tabela 5

Napływ i odpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w poszczególnych fazach

rozwoju ekonomicznego w modelu T. Ozawy

Faza Napływ BIZ Odpływ BIZ

Faza I BIZ szukające surowców i niskich

kosztów pracy, pracochłonne

przemysły.

Brak ze względu na szczupłość

zasobów kapitałowych.

Faza II Przemysły wytwarzające dobra

kapitałochłonne i półprodukty:

produkty petrochemiczne i

chemiczne, maszyny.

Lokata BIZ w krajach bogatszych

w surowce i o niższych kosztach

pracy – tzw. ‘resource seeking’

BIZ.

Faza III Przemysły technologicznie

intensywne. Przemysły kapitałochłonne i/lub

produkujące półprodukty –

samochody, elektronika i ich

komponenty. Faza IV Przemysły innowacyjne np.

chemiczne, farmaceutyki,

maszyny.

Przemysły technologicznie

intensywne.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Ozawa, Foreign direct investment and economic

development, „Transnational Corporation”, 1992, nr 1, 37-39.

Kolejnym modelem zwracającym uwagę na poziom rozwoju krajów biorących

udział w przepływie kapitału bezpośredniego, ale także podkreślającym element

kosztów pracy, jest model rozwoju gospodarczego autorstwa T. Ozawy. Model ten

został sformułowany w oparciu o doświadczenia gospodarki japońskiej oraz tzw.

azjatyckich krajów nowouprzemysłowionych, które odniosły spektakularne sukcesy

gospodarcze po drugiej wojnie światowej osiągając poziom rozwoju krajów Europy

Zachodniej w stosunkowo krótkim czasie. T. Ozawa połączył wnioski wynikające z

modelu K. Kojimy o wpływie BIZ na handel oraz wykorzystał także stadia rozwoju

zdefiniowane przez M. Portera, którymi są:34

- stadium rozwoju napędzanego czynnikami produkcji, które cechuje się aktywnością

opartą na zasobach naturalnych lub przemysłach pracochłonnych – tzw. przemysły

Heckschera-Ohlina. Przewagi komparatywne w eksporcie oparte są zatem na

posiadanych czynnikach produkcji, czyli surowcach i dobrach pracochłonnych;

- stadium rozwoju napędzanego inwestycjami charakteryzuje się rozwojem

tzw. niezróżnicowanych przemysłów Smithowskich, czyli przemysłu ciężkiego

i chemicznego. Oznacza to, iż wytwarzane są półprodukty i dobra kapitałowe,

a przewagi komparatywne w eksporcie oparte są na rozwiniętym przemyśle

kapitałochłonnym, gdzie na dużą skalę wytwarzane są dobra kapitałointensywne;

- stadium rozwoju napędzanego innowacjami cechuje się z kolei rozwojem tzw.

zróżnicowanych przemysłów Smithowskich, czyli wytwarzane są dobra trwałego

użytku będące efektem aktywności w zakresie B+R. W szczególności dotyczy to

takich dóbr trwałych jak samochody czy elektronika. Kraj jest zasobny

34

T. Ozawa, Foreign direct investment and economic development, „Transnational Corporation” 1992, nr

1, 37-39.

22

w kapitał ludzki, zaś przewagi komparatywne w handlu opierają się na

innowacyjności;

- stadium rozwoju napędzanego bogactwem charakteryzuje się z kolei rozwojem

nowoczesnych przemysłów z elastyczną, zróżnicowaną produkcją przy zastosowaniu

innowacji i zaawansowanej elektroniki. Rozwijają się zatem tzw. przemysły

Schumpetera, a przewagi komparatywne w eksporcie wynikają z innowacyjności

i wysokich technologii.

Rozważania Ozawy są połączeniem wyżej wymienionych stadiów rozwoju

z modelowymi zmianami w napływie i odpływie bezpośrednich inwestycji

zagranicznych w zależności od fazy rozwoju. Według Ozawy przechodzenie do

kolejnych faz rozwoju gospodarczego wiąże się ze zmianami w charakterze i

kierunkach bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Napływ BIZ ewoluuje od

inwestycji poszukujących surowców i niskich kosztów pracy w pierwszej fazie, przez

lokowanie inwestycji w kapitałochłonnych (II faza) i technologicznie intensywnych (III

faza) dziedzinach gospodarki w kierunku inwestycji w przemysłach innowacyjnych w

fazie dobrobytu. Natomiast odnośnie odpływu BIZ w stadium rozwoju napędzanego

czynnikami produkcji inwestycje te wcale nie występują z uwagi na brak zasobów

kapitału własnego. W stadium napędzanym inwestycjami kraje poszukują już miejsc do

lokaty swego kapitału w gospodarkach o niższych kosztach pracy. Należy zauważyć, iż

w miarę przechodzenia do kolejnych stadiów rozwoju, kraj, który we wcześniejszej

fazie importował BIZ o danym charakterze, w kolejnym etapie staje się eksporterem

takich inwestycji. Dlatego też w stadium napędzanym innowacjami kraj eksportuje BIZ

do kapitałochłonnych przemysłów, o które zabiegał w fazie stymulowanej

inwestycjami. Podobnie kształtuje się ta zależność w fazie dobrobytu. Kraj znajdujący

się na tym etapie rozwoju eksportuje kapitał produkcyjny do technologicznie

intensywnych gałęzi, podczas gdy w fazie trzeciej sam przyciągał BIZ do dziedzin

wymagających zaawansowanej wiedzy technologicznej.

W modelu Ozawy punktem wyjścia dla analizowanego kraju jest gospodarka

charakteryzująca się wysokim bezrobociem, niskim kosztem siły roboczej oraz niskim

PKB per capita. Napływ kapitału bezpośredniego skutkuje wzrostem popytu na pracę.

Ten czynnik produkcji wraz z upływem czasu staje się zasobem coraz rzadszym, co

oddziałuje na jego cenę i wywołuje presję na wzrost płac. Z punktu widzenia

jakościowego napływ BIZ przynosi rezultaty w postaci podniesienia kwalifikacji

pracowników, wzrostu ich motywacji do nauki, wzrostu technicznego uzbrojenia pracy,

a także podniesienia ogólnej wydajności w gospodarce.35

Kierunki i rodzaj napływu i

odpływu BIZ zmieniają się wraz ze zmianami w przewadze komparatywnej. Utrata

przewagi w dziedzinach pracochłonnych, która wynikała przede wszystkim z niskich

kosztów pracy, powoduje, iż część produkcji zorientowanej na poszukiwanie taniej siły

roboczej zostaje przeniesiona do gospodarek o niższym poziomie rozwoju, czyli

charakteryzujących się niższym kosztem pracy.

Podsumowaniem rozważań o teoriach objaśniających występowanie BIZ jest

eklektyczna teoria bezpośrednich inwestycji zagranicznych autorstwa J. H. Dunninga.

Teoria ta przez wielu ekonomistów uważana jest za najbardziej kompleksowe ujęcie

motywów podejmowania inwestycji za granicą, gdyż wyjaśnia te motywy znacznie

szerzej niż inne teorie. Ponadto jest ona połączeniem ujęcia mikro- i

makroekonomicznego. Teoria Dunninga znana jest także pod nazwą paradygmat

międzynarodowej produkcji, czy też paradygmat OLI.

35

A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 73-74.

23

Teoria ta łączy w sobie dorobek innych teorii, a mianowicie teorii przewag

monopolistycznych, teorii internalizacji oraz teorii czynników lokalizacyjnych. Synteza

tych trzech wcześniej powstałych teorii jest jednym z elementów determinujących

eklektyczny charakter paradygmatu międzynarodowej produkcji. Ponadto eklektyczny

charakter teorii Dunninga wynika stąd, iż można ją wykorzystać do interpretacji

wszystkich rodzajów BIZ, począwszy od inwestycji poszukujących zasobów na

inwestycjach poszukujących efektywności kończąc. Co więcej teoria ta uwzględnia

eksport, międzynarodowe kontrakty i BIZ jako trzy podstawowe formy

internacjonalizacji przedsiębiorstwa i dokonuje wyboru formy najbardziej efektywnej z

punktu widzenia firmy.36

Przedsiębiorstwo zrealizuje inwestycję w formie BIZ wówczas, gdy jego

działalność gospodarcza w innym kraju będzie bardziej dochodowa niż w kraju

macierzystym. Aby taka sytuacja miała miejsce, przedsiębiorstwo zagraniczne musi

posiadać przewagę konkurencyjną nad lokalnymi przedsiębiorstwami. W teorii

Dunninga przewaga ta składa się z następujących współzależnych specyficznych

przewag:

- własnościowych (ownership specific adventages), które są rezultatem posiadania

nowoczesnych aktywów, którymi nie dysponują firmy działające na rynku

zagranicznym;

- internalizacji (internalization specific advantages), które powstają wówczas, gdy

inwestor wykorzystuje te aktywa samodzielnie, bez udostępniania ich innym

przedsiębiorstwom (np. w postaci sprzedaży licencji);

- lokalizacyjnych (location specyfic adventages) będących efektem wyboru

korzystnej lokalizacji produkcji poza granicami kraju.

Wyżej wymienione przewagi posłużyły Dunningowi do wyodrębnienia szeregu

determinant bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wykaz tych determinant z

podziałem na poszczególne specyficzne przewagi zawarto w tabeli 6.

W świetle teorii Dunninga bezpośrednia inwestycja zagraniczna zostanie

zrealizowana wówczas, gdy przewagi te wystąpią jednocześnie i dodatkowo w

odpowiedniej kolejności. Aby przedsiębiorstwo zdecydowało się podjąć inwestycję

zagraniczną musi najpierw posiadać przewagi własnościowe. Inwestor zagraniczny

może internalizować swoją działalność tylko wówczas, gdy posiada atrakcyjne i

nowoczesne aktywa. Z kolei wybór lokalizacji dla bezpośredniej inwestycji

zagranicznej podejmowany jest w oparciu o analizę wielkości rynku i kosztów

produkcji z uzasadnieniem wykorzystania tych aktywów w konkretnym kraju. Wyższa

przewaga własnościowa stwarza silniejsze bodźce do internalizacji działalności i do

poszukiwania najbardziej atrakcyjnej lokalizacji poza krajem macierzystym. Taka

kolejność występowania specyficznych przewag jest charakterystyczna dla pierwszej

bezpośredniej inwestycji podejmowanej przez dane przedsiębiorstwo. W przypadku

kolejnych inwestycji realizowanych przez to przedsiębiorstwo zależność między

specyficznymi przewagami jest odwrotna. Oznacza to, że inwestor zagraniczny

szukający nowych rynków zbytu bądź tańszych czynników wytwórczych rozpocznie od

poszukiwania atrakcyjnej lokalizacji, która zaowocuje pogłębieniem procesu

internalizacji. Proces ten stworzy inwestorowi podstawy do wielokrotnego

wykorzystania posiadanych aktywów bez konieczności ponoszenia dodatkowych

kosztów na ich wytworzenie.37

36

K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich …, op. cit., s. 87. 37

Tamże, s. 94-95.

24

Tabela 6

Specyficzne przewagi przedsiębiorstwa realizującego bezpośrednie inwestycje

zagraniczne

SPECYFICZNE PRZEWAGI WŁASNOŚCIOWE

A. A. przewagi wynikające z uprzywilejowanej pozycji firmy lub jej dostępu do szczególnych

aktywów generujących dochody – przewagi te pozwalają obniżyć koszty produkcji i tym

samym zwiększyć przewagę inwestora wobec przedsiębiorstw lokalnych;

1. wielkość i pozycja przedsiębiorstwa, 2. posiadanie określonych innowacji produktowych i procesowych, 3. efekty w sferze B+R, 4. sprawny system organizacji i marketingu oraz zarządzania produkcją,

B. przewagi korporacji transnarodowych nad nowo powstającymi firmami w danym kraju;

1. dostęp do zasobów posiadanych przez korporacje transnarodowe takich jak potencjał

administracyjny, menedżerski, zaplecze B+R,

2. dostęp do wewnętrznego rynku korporacji, 3. korzystanie ze scentralizowanych form zakupu czynników wytwórczych,

C. Korzyści wynikające z międzynarodowej działalności przedsiębiorstwa;

1. zdolność minimalizowania i rozkładania ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej, 2. możliwość wykorzystania międzynarodowych różnic w wyposażeniu krajów w

czynniki wytwórcze,

3. większa wiedza z zakresu rynków, informacji i lokalizacji zasobów, 4. możliwość wytwarzania dóbr dla konsumentów wymagających, gdzie produkt może

być względną nowością, SPECYFICZNE PRZEWAGI INTERNALIZACYJNE

Korzystniejsze jest transferowanie i wykorzystanie posiadanych aktywów za granicą w ramach

BIZ niż ich sprzedaż lub wynajem podmiotom tam działającym. Tak powstające

przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania (filie) są powiązanie z firmą macierzystą

tworząc międzynarodową organizację gospodarczą w znacznym stopniu uniezależnioną od

zewnętrznych powiązań rynkowych.

1. możliwość obniżenia kosztów transakcyjnych związanych z poszukiwaniem partnera i

prowadzeniem z nim negocjacji, 2. uniknięcie kosztów dotyczących prawnej ochrony własności aktywów, 3. możliwość kontroli przez inwestora procesu produkcji i sprzedaży, rynku zbytu oraz

rynku czynników produkcji,

4. możliwość realizacji praktyk z zakresu strategii konkurencyjnej – np. prowadzenie

własnej polityki cenowej, 5. kontrola źródeł zaopatrzenia oraz jakości wytwarzanych produktów,

6. ominięcie narzędzi polityki handlowej takich jak: cła, opłaty wyrównawcze,

kontyngenty ilościowe, SPECYFICZNE PRZEWAGI LOKALIZACYJNE

Przewagi, które oferuje przedsiębiorstwu zagranicznemu dana lokalizacja.

1. przestrzenne rozmieszczenie produkcji i dystrybucji, 2. ceny czynników produkcji oraz ich jakość i wydajność, 3. dostępność komunikacyjna i koszty transportu, 4. przychylna kapitałowi obcemu polityka ekonomiczna importera BIZ – ogólny klimat

inwestycyjny,

5. stopień korzyści skali produkcji, 6. zdolności techniczno-organizacyjne krajów goszczących, 7. stopień podobieństwa kulturowego (język, kultura, tradycje),

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J.H. Dunning, International Production and te Multinational

Enterprise, G. Allen&nwim, London 1981, s. 80-81, cyt za Cz. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje

zagraniczne w teorii ekonomii, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, s.

15-16.

25

Eklektyczna teoria Dunninga umiejscawia koszty pracy w grupie specyficznych

przewag lokalizacyjnych. Wysokość kosztów pracy może być czynnikiem o różnym

stopniu ważności dla inwestorów zagranicznych w zależności od charakteru

dokonywanej inwestycji. Czynnik niskich kosztów pracy jest brany pod uwagę

szczególnie w przypadku inwestycji wertykalnych ukierunkowanych na minimalizacje

kosztów produkcji. W przeciwieństwie do innych teorii w paradygmacie OLI

uwzględnia się nie tylko cenę czynnika produkcji, jakim jest praca, ale także jej

wydajność. Można zatem potraktować ją jako pierwszą z teorii, która w dość wyraźny

sposób wiąże cenę czynnika produkcji z jego produktywnością.

1.3. Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy –

ujęcie teoretyczne

Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych powoduje określone efekty w

gospodarce kraju przyjmującego kapitał. Z punktu widzenia niniejszej rozprawy

najważniejsze są skutki oddziaływania BIZ na rynek pracy, ponieważ płaca jest ceną

pracy i tym samym jednym z jego elementów. Efekty napływu BIZ na rynek pracy w

literaturze przedmiotu są podzielone na efekty bezpośrednie (pierwotne) oraz pośrednie

(wtórne). Mogą one być pozytywne bądź negatywne i występować na trzech

płaszczyznach: ilość, jakość oraz lokalizacja. Szczegółowy wykaz oddziaływania

napływu BIZ na rynek pracy kraju przyjmującego zawarto w tabeli 7.

Opinie o wpływie kapitału zagranicznego na zatrudnienie w kraju importującym

kapitał, podobnie jak opinie o oddziaływaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych

na inne zmienne makroekonomiczne, są podzielone. Bezpośrednie inwestycje

zagraniczne są z jednej strony postrzegane jako sposób (narzędzie) walki z

bezrobociem. Jednakże z drugiej strony mogą one stać się przyczyną redukowania

miejsc pracy. Inwestycje zagraniczne stwarzają więc jednocześnie szanse i zagrożenia

dla rynku pracy kraju goszczącego. Końcowy efekt oddziaływania BIZ na rynek pracy

uzależniony jest od uwarunkowań wynikających z działalności samego inwestora, jak

też charakteru lokalnego rynku pracy. Wykorzystując dotychczasowy dorobek naukowy

w badanej dziedzinie można wskazać następujące czynniki, które determinują

pozytywny bądź też negatywny wpływ BIZ na zatrudnienie:38

- wielkość napływu BIZ i sposób wejścia na rynek kraju goszczącego (rodzaj

podejmowanej inwestycji);

- sektorowa struktura inwestycji zagranicznych;

- charakter podejmowanej działalności – komplementarna czy konkurencyjna wobec

miejscowej produkcji;

- polityka kraju przyjmującego wobec BIZ.

Wpływ kapitału zagranicznego w formie bezpośrednich inwestycji

zagranicznych zależy przede wszystkim od ich wielkości. Większym rozmiarom

kapitału zagranicznego towarzyszy możliwość kreacji większej liczby stanowisk pracy

w ramach danej inwestycji. Sposób wejścia inwestora zagranicznego na rynek kraju

goszczącego, czyli rodzaj inwestycji, jaka jest przez niego dokonana, jest kluczowym

czynnikiem determinującym zatrudnienie w krótkim czasie. Inwestycje greenfield

kreują zatrudnienie, gdyż budowa przedsiębiorstwa od podstaw wymaga zatrudnienia

znacznej liczby pracowników. Inwestycje zagraniczne w formie greenfield są

najbardziej wartościowym rodzajem inwestycji zagranicznych, gdyż tworzą nowe

38

J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty

teoretyczne, „Ekonomista” 2000, nr 5, s. 648.

26

miejsca nie tylko w nowo utworzonym zakładzie, ale także w jego otoczeniu.39

Z kolei

inwestycje brownfield, przyjmując postać fuzji i przejęć, polegają na zmianie własności

i przejęciu już istniejącego przedsiębiorstwa. W dziedzinie zatrudnienia inwestycjom

brownfield może towarzyszyć utrzymanie dotychczasowego zatrudnienia w

przejmowanej firmie, co jest zazwyczaj uwarunkowane umowami prywatyzacyjnymi.

Jednakże inwestycje te niejednokrotnie wywołują redukcję pracującego personelu w

wyniku tzw. racjonalizacji zatrudnienia po zakończeniu okresów przejściowych.

Tabela 7

Oddziaływanie BIZ na rynek pracy kraju przyjmującego

Sfera

oddziaływania

Efekty bezpośrednie Efekty pośrednie

pozytywne negatywne pozytywne negatywne

Ilość BIZ powiększają

kapitał netto oraz

kreują miejsca pracy

w przemysłach

rozwojowych

Racjonalizacja

zatrudnienia i utrata

miejsc pracy w

wyniku inwestycji

brownfield

Kreacja miejsc

pracy w wyniku

powiązań

kooperacyjnych z

firmami lokalnymi

i wywoływanie

efektów

mnożnikowych w

gospodarce kraju

goszczącego

Utrata miejsc

pracy w efekcie

korzystania przez

inwestorów z

importu jako

źródła

zaopatrzenia,

wypieranie z

rynku istniejących

firm

Jakość Wyższe płace i

wydajność w

przedsiębiorstwach

z kapitałem

zagranicznym

Niepożądane

praktyki w zakresie

zatrudnienia

stosowane przez

inwestorów

zagranicznych

Przenikanie i

dyfuzja wśród firm

lokalnych dobrych

wzorców

organizacji i

zarządzania pracą

Możliwa erozja

poziomu płac jako

rezultat

przystąpienia do

konkurencji z

inwestorami

zagranicznymi

Lokali-zacja Nowe i

prawdopodobnie

lepsze miejsca pracy

w regionach z

wysoką stopą

bezrobocia

BIZ przyczyniają

się do dalszego

zatłoczenia

zurbanizowanych

obszarów, gdzie

występuje kongestia

i pogłębiają różnice

w rozwoju regionów

Inwestorzy

zagraniczni

zachęcają

kooperujące firmy

dostawcze do

przeniesienia się

do obszarów

obfitych w podaż

siły roboczej

BIZ wypierają

lokalnych

producentów

zwiększając

poziom

bezrobocia w

regionie gdy ma

miejsce

substytucja

miejscowej

produkcji lub

źródłem

zaopatrzenia staje

się import

Źródło: J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy…, op. cit., s. 651.

Efekt oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w

znacznej mierze determinowany jest strukturą sektorową inwestycji zagranicznych.

Inwestycje zagraniczne napływające do tych gałęzi gospodarki narodowej, które

wymagają intensywnego wykorzystania czynnika ludzkiego, tworzą miejsca pracy dla

wielu pracowników mniej wykwalifikowanych oraz powodują przesunięcie znacznej

części siły roboczej z krajowych firm do zagranicznych. Z kolei napływ bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do technologicznie zaawansowanych dziedzin gospodarki

39

P. Kowalik, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2004 roku, [w:] Bezpośrednie inwestycje

zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów, W. Karaszewski

(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s. 330.

27

przyczynia się do kreowania miejsc pracy dla wysoko wykwalifikowanej, nielicznej

kadry fachowców, co wynika z dużej kapitałochłonności takich inwestycji.40

Niekorzystny jest wpływ BIZ na możliwości zatrudnienia w przypadku napływu

wysoko kapitałochłonnych technologii, niedopasowanych do struktury gospodarczej

kraju przyjmującego. Przyrosty zatrudnienia są bowiem z reguły zbyt małe, aby

zlikwidować nadwyżki wolnej siły roboczej.41

W takie sytuacji nie można oczekiwać, iż

bezpośrednie inwestycje zagraniczne będą czynnikiem likwidującym bezrobocie. W

celu wywołania pozytywnych skutków z tytułu napływu kapitału zagranicznego

technologie stosowane przez inwestorów zagranicznych muszą być kompatybilne z

kwalifikacjami pracowników danego kraju.

Pozytywny wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na zatrudnienie

uwidacznia się przez powiązania kooperacyjne z krajowymi przedsiębiorstwami.

Inwestorzy zagraniczni dzięki komplementarnemu charakterowi produkcji wobec

produkcji krajowej mają wpływ na tworzenie miejsc pracy u kooperantów. Jednakże

zdolność przedsiębiorstw kraju przyjmującego do podejmowania działalności

kooperacyjnej determinowana jest przez różnice w poziomie rozwoju gospodarczego

kraju przyjmującego i kraju pochodzenia kapitału. W przypadku inwestycji w krajach

mniej rozwiniętych inwestorzy zagraniczni mogą napotkać bariery w postaci braku

odpowiednich kooperantów.42

Jednak należy pamiętać, iż do upadku rodzimych

przedsiębiorstw może także dojść w momencie, gdy znaczna część rodzimej produkcji

jest substytuowana komponentami z zagranicy.

W sytuacji gdy podmioty z kapitałem zagranicznym prowadzą działalność

konkurencyjną wobec podmiotów rodzimych wówczas może ujawnić się negatywny

wpływ BIZ na zatrudnienie spowodowany upadkiem małych przedsiębiorstw na rynku.

Podmioty te z reguły przegrywają konkurencję z firmami wspieranymi kapitałem

zagranicznym z uwagi na ograniczone możliwości finansowe, które uniemożliwiają im

skuteczne konkurowanie.

Czynnikiem determinującym bilans korzyści i kosztów rynku pracy z tytułu

napływu kapitału zagranicznego jest strategia kraju goszczącego wobec napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Jeżeli polityka ekonomiczna państwa

ukierunkowana jest na wzmocnienie pozytywnego oddziaływana kapitału

zagranicznego na rynek pracy, to może prowadzić do wzrostu zatrudnienia bądź

przynajmniej utrzymać je na niezmienionym poziomie (nie dopuścić do wzrostu

bezrobocia). Istotny wpływ na sytuację na rynku pracy ma negocjowanie, a także

egzekwowanie zobowiązań socjalnych podjętych podczas prywatyzacji kapitałowej.43

1.4. Motywy i uwarunkowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych

do Polski

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są elementem strategii przedsiębiorstw,

które dostrzegają szanse swego rozwoju w ekspansji na rynku światowym.

Dominującymi podmiotami podejmującymi BIZ w gospodarce światowej są korporacje

40

E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-

Wschodniej, (ASEAN), Gdańsk 1998, s. 112-113. 41

J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowowschodniej. Próba

interpretacji na gruncie teorii inwestycji zagranicznych i teorii integracji, Wydawnictwo Uniwersytetu

Łódzkiego Łódź 1996, s. 150. 42

J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy… ,op. cit., s. 653. 43

Cz. Pilarska, Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce,

[w:] Wykorzystanie zasobów pracy we współczesnej gospodarce, D. Kopycińska (red.), Katedra

Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 103.

28

transnarodowe, czyli przedsiębiorstwa posiadające udziały w firmach zlokalizowanych

w co najmniej dwóch krajach i kontrolujące te udziały. Dominacja korporacji jako

eksporterów BIZ zmodyfikowała motywy wywozu kapitału w tej formie. Czynnikiem

skłaniającym inwestora do ich podejmowania jest chęć osiągnięcia zysku, co łączy

motywy BIZ z innymi formami przepływu kapitału, np. inwestycjami portfelowymi.

Jednakże w odróżnieniu od innych rodzajów inwestycji znacząca różnica w stopie

zysku między krajem macierzystym a krajem zagranicznym nie jest ani jedynym, ani

głównym motywem decydującym o zrealizowaniu inwestycji. Poza stopą zysku na

rynku zagranicznym istnieje szereg innych determinant, które przesądzają o

zainwestowaniu tam kapitału.44

Literatura przedmiotowa z zakresu bezpośrednich inwestycji zagranicznych

poświęca wiele miejsca motywom skłaniającym inwestorów do ich podjęcia. Jako

motyw należy rozumieć przyczynę (czynnik), która powoduje, iż przedsiębiorstwo

decyduje się na rozpoczęcie działalności w innym kraju. Motywy podejmowania przez

przedsiębiorstwa bezpośrednich inwestycji zagranicznych były przedmiotem wielu

badań empirycznych, jak również rozważań teoretycznych. W efekcie tego powstały

teorie objaśniające motywy bezpośrednich inwestycji zagranicznych, jak również

klasyfikacje BIZ wg motywów ich podejmowania. Jednakże najbardziej wnikliwą

klasyfikację zaproponował J. H. Dunning. Wyodrębnił on nie tylko rodzaje BIZ ze

względu na motyw, ale także pogrupował wyodrębnione typy w zależności od tego czy

jest to pierwsza, czy też kolejna inwestycja zagraniczna danego inwestora.45

Inwestycje zorientowane na zasoby (resurce seeking) są pierwszym typem BIZ

według ich motywów. Celem tych inwestycji jest wykorzystanie możliwości

związanych z występowaniem zasobów naturalnych, zasobów siły roboczej oraz

zasobów niematerialnych w kraju przyjmującym BIZ. Najstarszym typem BIZ są

inwestycje poszukujące zasobów naturalnych. Znaczenie tych inwestycji zaczęło

jednakże maleć wraz z postępem technicznym redukującym zapotrzebowanie na

surowce. Rozwój nowych technologii prowadzących do automatyzacji produkcji był z

kolei główną przyczyną spadku popularności inwestycji poszukujących zasobów taniej i

niewykwalifikowanej siły roboczej. We współczesnej gospodarce światowej BIZ

poszukujące zasobów niematerialnych, takich jak zdolności badawcze i wytwórcze czy

zdolności organizacyjno-menedżerskie, są najpopularniejszym typem BIZ

zorientowanym na zasoby.

Inwestycje zorientowane na rynek (market seeking) są podejmowane z zamiarem

obsługi rynku kraju przyjmującego. Ich istotą jest zastępowanie dotychczasowej

działalności eksportowej podjęciem bezpośredniej produkcji w danym kraju. Inwestorzy

bezpośredni dążą w ten sposób do obniżenia kosztów obsługi rynku zagranicznego

przez eliminację kosztów eksportu oraz lepszego dostosowania oferty do potrzeb i

preferencji klientów. Istnieją jeszcze inne przyczyny BIZ ukierunkowanych na

poszukiwanie rynku. Jest to w szczególności przeniesienie za granicę działalności przez

głównych klientów lub dostawców i podążanie za nimi danego inwestora w celu dalszej

współpracy. Inwestycje zorientowane na rynek mogą też być podejmowane z uwagi na

obecność w danym kraju głównych konkurentów inwestora.

Inwestycje zorientowane na poprawę efektywności (efficiency seeking) polegają

na zwiększeniu rentowności prowadzonej działalności przez racjonalizację istniejącej

struktury korporacji w wyniku wspólnego zarządzania produkcją i handlem w

przedsiębiorstwach rozmieszczonych w różnych krajach. Wzrost rentowności jest

44

A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wydanie III zmienione, PWE, Warszawa

2006, s. 144. 45

A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. 22-25.

29

wynikiem korzyści skali, dywersyfikacji ryzyka oraz różnic kosztów wytwarzania w

poszczególnych krajach. Inwestycje podnoszące efektywność mogą mieć charakter

wertykalny, gdy motywem podejmowania inwestycji jest różne wyposażenie kraju

goszczącego i macierzystego w kapitał. Z kolei BIZ wynikające z podobieństwa obu

krajów w wyposażeniu w czynniki wytwórcze i poziomie rozwoju są inwestycjami

horyzontalnymi.

Rysunek 1

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. s. 22.

Inwestycje zorientowane na pozyskanie aktywów strategicznych (strategic asset

seeking) polegają na nabyciu aktywów (całości lub części przedsiębiorstwa) w celu

dostępu do zasobów unikatowych lub trudnych do skopiowania. Takie zasoby jak

technologia, nowe kanały dystrybucji, marka, doświadczenie organizacyjne

umożliwiają osiągnięcie lub powiększenie przewagi konkurencyjnej na rynku krajowym

i globalnym.

Rozróżnia się także podział na motywy pośrednie i bezpośrednie. Jako motywy

pośrednie należy rozumieć warunki niezbędne do spełnienia, aby mógł mieć miejsce

eksport kapitału. W szczególności motywami pośrednimi są: uwarunkowania

Pierwotne BIZ podejmowane w

kraju lokaty

Kolejne BIZ podejmowane w

kraju lokaty

BIZ zorientowane na zasoby

zasoby naturalne

zasoby siły roboczej

zasoby niematerialne

BIZ zorientowane na rynek

BIZ zorientowane na

podnoszenie efektywności

wertykalne

horyzontalne

BIZ zorientowane na

zdobycie aktywów

strategicznych

technologia i

informacje

nowe kanały

dystrybucji

marka, know-how,

klienci

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne według motywów ich

podejmowania

30

instytucjonalne, ekonomiczne oraz szeroko rozumiany klimat inwestycyjny. Do

motywów bezpośrednich zalicza się przede wszystkim: różnice w stopach zysku,

kształtowanie się cen czynników wytwórczych, dostępność surowców, a także

nowoczesnych technologii, chłonność rynku itp.46

Tabela 8

Motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych wg wybranych

Autorów

AUTOR WYRÓŻNIONE MOTYWY

J.H. Dunning

(1995) 1. Klasyfikacja inwestycji zagranicznych wg motywów:

- inwestycje zorientowane na zasoby (resource seeking),

- inwestycje zorientowane na rynek (market seeking), - inwestycje zorientowane na poprawę efektywności (efficiency seeking), - inwestycje zorientowane na pozyskanie zasobów strategicznych

(strategic asset seeking).

B. Kortum

(1972) 1. Ekonomiczno-organizacyjne – zdobycie rynków krajów rozwijających

się, ominięcie rosnących kosztów produkcji w krajach wysoko

uprzemysłowionych, osiągnięcie silnej pozycji rynkowej,

2. Ekonomiczno-polityczne i ekonomiczno-rozwojowe - ochrona

własności, stabilność polityczna, polityka koniunkturalna, zatrudnieniowa

itp.,

3. Metaekonomiczne – dążenie do zwiększenia siły i prestiżu korporacji

transnarodowej oraz realizacji zamierzeń społeczno-kulturalnych.

J. Cantwell

(1995) 1. Międzynarodowa produkcja surowcowa – odpowiednik inwestycji

zorientowanych na pozyskanie zasobów w klasyfikacji Dunninga, 2. Produkcja zorientowana na rynek lokalny (substytut importu) -

odpowiednik inwestycji zorientowanych na pozyskanie rynku w

klasyfikacji Dunninga, 3. Produkcja zintegrowana (zracjonalizowana) – kombinacja inwestycji

efektywnościowych i strategicznych.

J. Witkowska

(1998) 1. Rynkowe – poszukiwanie rynków zbytu na własne towary i usługi, 2. Kosztowe (efektywnościowe) – dążenie inwestorów do podnoszenia

rentowności w wyniku inwestycji w innym kraju,

3. Zaopatrzeniowe 4. Związane z klimatem inwestycyjnym - sytuacja ekonomiczna i

polityczna, system prawny, ulgi podatkowe, dostępność kredytów itp. Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Golejewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…, op.

cit., s. 21-25.

W literaturze ekonomicznej często spotykanym podziałem motywów

inwestowania za granicą jest podział na motywy rynkowe, kosztowe i zaopatrzeniowe.

Niektórzy ekonomiści do tych motywów dodają jeszcze motywy polityczne. Trzy

pierwsze kategorie nie wymagają omówienia, gdyż są one analogiczne z wcześniej

przytoczonymi motywami. Odnośnie zaś motywów politycznych to obejmują one

różnego rodzaju środki, za pomocą których dana gospodarka stara się zachęcić kapitał

zagraniczny do napływu. Są to zazwyczaj środki fiskalne (ulgi podatkowe, wakacje

podatkowe itp.), środki finansowe (subsydiowanie płac, ułatwienia przy nabywaniu

ziemi i budynków, rządowe gwarancje kredytowe i preferencyjne kredyty rządowe)

46

M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Towarzystwo

Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora, Toruń 2006, s. 55.

31

oraz pozostałe środki, jak gwarancje zakupów rządowych, zapewnienie dostępu do

źródeł finansowania w kraju itp. 47

Tabela 9

Najważniejsze uwarunkowania napływu kapitału zagranicznego

wg poszczególnych elementów klimatu inwestycyjnego

Klimat inwestycyjny Najważniejsze elementy/zmienne opisujące

Ekonomiczny Rozwój i wzrost gospodarczy, stopa inflacji, stan finansów

publicznych, stan infrastruktury technicznej.

Społeczny System oświaty i szkolnictwa wyższego, nakłady na naukę

oraz działalność badawczo-rozwojową, pozycja związków

zawodowych.

Polityczny Stabilność polityczna, strategia wobec napływu

bezpośrednich inwestycji, podatność na korupcję.

Prawno-

administracyjny

Regulacje dotyczące napływu kapitału zagranicznego i

funkcjonowania podmiotów z kapitałem zagranicznym, ilość

obowiązujących regulacji. Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna …, op. cit., s. 117-

135.

Decyzja o podjęciu bezpośredniej inwestycji zagranicznej jest skutkiem

oddziaływania całego szeregu czynników. Z jednej strony są to czynniki wynikające ze

specyfiki funkcjonowania przedsiębiorstwa inwestującego, z drugiej zaś strony czynniki

będące rezultatem panującego klimatu inwestycyjnego w kraju docelowej lokaty.

Oznacza to więc, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne występują wówczas, gdy z

jednej strony istnieje konkretny motyw jej podjęcia, z drugiej zaś strony istnieją

czynniki przyciągające kapitał zagraniczny. Muszą zatem wystąpić dwa rodzaje

czynników, po jednym ze strony inwestora oraz kraju docelowej lokaty, tak aby

zagraniczna inwestycja doszła do skutku. Mowa tu o48

:

- „czynnikach wypychających”, zwanych inaczej forsującymi (push factors) –

wyjaśniają one motywy podejmowania inwestycji za granicą od strony podmiotu

dokonującego inwestycji;

- „czynnikach ciągnących”(pull factors) – tłumaczą one chęć podejmowania

inwestycji za granicą, czyli czynniki zachęcające do inwestowania, elementy

związane z kształtowaniem się sytuacji na rynkach państw docelowych

planowanych inwestycji.

Z motywami podejmowania działalności za granicą nierozerwalnie łączą się

także uwarunkowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zwane również ich

determinantami. Lista uwarunkowań decydujących o podejmowaniu inwestycji w

innym kraju jest niezwykle szeroka. Najogólniej determinanty BIZ można podzielić na

dwie podstawowe kategorie, a mianowicie ekonomiczne i prawno-instytucjonalne. Do

determinant ekonomicznych zalicza się głównie takie czynniki, jak: rozmiary i

dynamika wzrostu rynku krajowego, koszty, podaż i kwalifikacje siły roboczej,

dostępność surowców, stan szeroko rozumianej infrastruktury oraz wiele innych.

47

M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 57-58 oraz W. Karaszewski,

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Polska na tle świata, Dom Organizatora TNOiK, Toruń 2004, s.

140-147. 48

E. Oziewicz, Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane elementy kraju

goszczącego, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, W. Karaszewski (red.), Wydawnictwo

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 157.

32

Natomiast grupę determinant prawno-instytucjonalnych tworzą m.in. warunki

prawne prowadzenia działalności przez firmy z zagranicznym kapitałem, poziom

korupcji, strategia państwa stosowana wobec BIZ, w szczególności działalność

promocyjna na rzecz zwiększenia napływu BIZ, sposób funkcjonowania administracji

publicznej itp. Bardziej szczegółowy podział obejmuje uwarunkowania ekonomiczne,

społeczne, polityczne oraz prawno-administracyjne, które razem tworzą klimat

inwestycyjny.49

W edycji World Investment Report z 1998 roku wyróżniono trzy kategorie

determinant bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Są to uwarunkowania

legislacyjne, uwarunkowania ekonomiczne oraz ułatwienia w prowadzeniu działalności

gospodarczej. Według UNCTAD najważniejszą rolę odgrywają determinanty o

charakterze ekonomicznym, w związku z czym zostały one uszczegółowione.

Pogrupowano je wg motywu dokonywanej inwestycji tj.: poszukiwanie rynków,

poszukiwanie zasobów oraz poszukiwanie efektywności.50

Dotychczas przytaczane determinanty napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych są typowe dla większości krajów uczestniczących w przepływach

kapitałowych. Jednakże w odniesieniu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej

przechodzących transformację ustrojową, w tym Polski, można wskazać specyficzne

determinanty napływu kapitału. Poza kosztami pracy, stanem infrastruktury,

chłonnością rynku itp. tymi charakterystycznymi uwarunkowaniami są: otwarcie rynku,

prywatyzacja oraz postępy w procesie transformacji.51

Otwarcie rynku oraz liberalizacja

przepływów kapitałowych były warunkiem niezbędnym napływu BIZ. Bez

wprowadzenia odpowiednich uregulowań prawnych w tym zakresie napływ inwestycji

zagranicznych nie byłby możliwy. Perspektywa uczestniczenia w procesach

prywatyzacyjnych podnosiła atrakcyjność inwestycyjną Europy Środkowo-Wschodniej.

Inwestorzy zagraniczni mogli uczestniczyć w procesach prywatyzacyjnych na takich

samych warunkach jak podmioty krajowe. W praktyce byli zaś nawet preferowani ze

względu na większe zaplecze finansowe, które gwarantowało szybszą prywatyzację niż

w przypadku prywatyzacji jedynie z udziałem przedsiębiorstw krajowych.

Polska polityka wobec inwestorów zagranicznych zakłada stosowanie

następujących narzędzi w celu przyciągnięcia inwestorów zagranicznych. Są to:52

- dotacje rządowe – są kierowane do podmiotów inwestujących w priorytetowych

branżach, za które uważa się m.in. branżę motoryzacyjną, elektroniczną, produkcji

sprzętu AGD, przemysł lotniczy, przemysł rolno-spożywczy, branżę nowoczesnych

usług i działalność B+R;

- zachęty inwestycyjne w SSE – w Polsce istnieje 14 specjalnych stref

ekonomicznych będących wydzielonymi częściami terytorium kraju, w których

działalność jest prowadzona na preferencyjnych warunkach. Terytorium każdej ze

stref podzielone jest na podstrefy, co sprawia, że potencjalny inwestor ma szeroki

wybór lokalizacji. Inwestycje w SSE umożliwiają skorzystanie ze zwolnień

podatkowych zarówno CIT oraz PIT. Oprócz zwolnień podatkowych inwestorzy

zainteresowani inwestycjami w SSE mogą liczyć także na przygotowane pod

49

M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna…, op. cit., s. 117. 50

World Investement Report 1998, UNCTAD, New York and Geneva, 1998, s. 91. 51

M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 57. 52

T. Napiórkowski, Wpływ polityki wobec BIZ na napływ kapitału produkcyjnego i działalność

korporacji transnarodowych w Polsce, [w:] Polska Raport o konkurencyjności 2016, Znaczenie polityki

gospodarczej i czynników instytucjonalnych, M.A. Weresa (red.), Szkoła Główna Handlowa w

Warszawie, Warszawa 2016, s. 105-107.

33

inwestycje i wyposażone w niezbędną infrastrukturę grunty oraz pomoc w

rozpoczęciu inwestycji;

- parki przemysłowe i technologiczne – w Polsce istnieje 80 parków przemysłowych

oraz technologicznych, które oferują inwestorom takie korzyści jak m.in. pomoc

doradczą przy zakładaniu i rozwoju przedsiębiorstwa, transfer technologii,

komercjalizację wyników B+R, czy też tworzenie warunków sprzyjających

prowadzeniu działalności gospodarczej;

- zwolnienia z podatku od nieruchomości.

Podsumowując polska polityka stosowana wobec inwestorów zagranicznych

skupia się na grantach rządowych, ulgach podatkowych, doradztwie oraz kształtowaniu

przyjaznego klimatu inwestycyjnego. Korzyścią wyżej wymienionych zachęt dla

polskiej gospodarki jest m.in. wzmocnienie stabilności makroekonomicznej, wzrost

innowacyjności, poprawa jakości i rozwój kapitału ludzkiego oraz większa skuteczność

mechanizmów eliminujących dysproporcje między regionami Polski.53

Korzyści

proponowane przez polski rząd zagranicznym inwestorom są zbliżone do zachęt, które

zostały zidentyfikowane na podstawie przeglądu literatury przedmiotu jako skuteczne w

przyciąganiu kapitału zagranicznego do Polski.

Oprócz zachęt ważna jest także skuteczność działania instytucji

odpowiedzialnych za przygotowywanie strategii przyciągania kapitału zagranicznego

do kraju oraz obsługę przedsiębiorstw zagranicznych. W Polsce taką instytucją jest

Polska Agencja Inwestycji i Handlu. Jej celem jest zwiększenie napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do Polski. Polska Agencja Inwestycji i Handlu zajmuje się

przede wszystkim obsługą inwestorów zagranicznych decydujących się na działalność

w Polsce. Wspomniana instytucja zazwyczaj wspiera inwestorów zagranicznych w

zakresie informowania nt. otoczenia prawno – gospodarczego, znalezienia partnerów do

inwestycji, wyszukania miejsc do zlokalizowania inwestycji, a także pomaga w

kontaktach z innymi instytucjami publicznymi, w szczególności władzami

samorządowymi oraz Ministerstwem Gospodarki. Korzystanie z jej usług jest bezpłatne,

a inwestorzy mogą zgłaszać się w celu pełnego bądź częściowego wsparcia procesu

inwestycyjnego. Mogą także sami indywidualnie ustalać z władzami samorządowymi

warunki inwestycji. Z usług Polskiej Agencji Inwestycji i Handlu najczęściej korzystają

ci inwestorzy, którzy posiadają ograniczoną wiedzę o polskim rynku oraz jego

otoczeniu prawno-instytucjonalnym.54

Inwestorzy zagraniczni często postrzegają Europę Środkowo-Wschodnią jako

jedno miejsce docelowej lokaty, bez konkretnego analizowania krajów w pierwszym

etapie rozważania inwestycji. Wynika to z wielu podobieństw krajów przechodzących

transformację ustrojową. Rywalizacja między krajami regionu o kapitał uruchamia

szereg działań ze strony przedstawicieli poszczególnych krajów, które mają na celu

ściągniecie inwestora do danej lokalizacji. Z punktu widzenia inwestorów

zagranicznych takie działania są postrzegane jako dodatkowe determinanty BIZ –

elementy poprawiające klimat inwestycyjny w danym kraju.

53

Tamże. 54

http://www.paih.gov.pl/pl

34

Rysunek 2

Determinanty napływu BIZ z punktu widzenia gospodarki kraju przyjmującego

Determinanty kraju goszczącego

1. Uwarunkowania legislacyjne BIZ

Stabilność ekonomiczna, polityczna i

socjalna

Regulacje dotyczące wejścia i

funkcjonowania na rynku

podejście i opinie o kapitale

zagranicznym w gospodarce

Porozumienia międzynarodowe

dotyczące BIZ

Polityka prywatyzacyjna

Polityka handlowa

Polityka podatkowa

2. Determinanty ekonomiczne

3. Ułatwienia w prowadzeniu

działalności gospodarczej

Zachęty inwestycyjne

Koszty związane z korupcją i

biurokracją

Warunki socjalne

Usługi proinwestycyjne

Źródło: World Investement Report 1998, UNCTAD, New York and Geneva, 1998, s. 91.

A. poszukiwanie rynków:

- chłonność rynku i dochody per capita

- wzrost rynku

- dostęp do regionalnych oraz globalnych rynków

- preferencje konsumentów

- struktura rynku

B. poszukiwanie zasobów:

- surowce

- niewykwalifikowana tania siła robocza

- wykwalifikowana siła robocza

- aktywa technologiczne, innowacje

- infrastruktura (porty, drogi, energia, telekomunikacja)

C. poszukiwanie efektywności:

- koszty wyżej wymienionych zasobów

- inne koszty np. koszty transportowe, komunikacyjne

do/z i wewnątrz kraju goszczącego oraz inne produkty

pośrednie

Rodzaj BIZ wg motywu oraz główne czynniki

ekonomiczne w kraju lokaty

35

Istnieje wiele rozmaitych klasyfikacji determinantów BIZ, jednakże pojawiające

się w nich czynniki bardzo często się powtarzają. Do takiego wniosku można dojść

studiując literaturę przedmiotu, jak również uważnie analizując wyniki badań oraz

opinie specjalistów dotyczące motywów i uwarunkowań podejmowania działalności

gospodarczej w Polsce. Koszt czynnika pracy, perspektywy rozwoju gospodarczego,

chłonny rynek zbytu, dostępność wykwalifikowanej, ale taniej siły roboczej, położenie

geograficzne są najczęściej wymienianymi i powtarzającymi się determinantami

napływu BIZ do Polski.

1.5. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski

Polska została włączona w międzynarodowe przepływy kapitału w formie BIZ

na początku lat 90-tych XX wieku. W latach wcześniejszych Polska nie była

popularnym miejscem lokowania inwestycji zagranicznych. Potwierdza to

średnioroczny napływ BIZ na poziomie 17 mln USD w latach 1983-198855

. Jest to

kwota niewielka biorąc pod uwagę fakt, iż Polska w tym okresie była typową

gospodarką niedoboru i podobnie jak inne kraje regionu charakteryzowała się brakiem

konkurencji rynkowej oraz niedostatkiem towarów na rynku.56

Potencjalnych

inwestorów odstraszał panujący wówczas w Polsce system gospodarczy

i polityczny. Przedsiębiorcy funkcjonujący w warunkach gospodarki rynkowej obawiali

się rozpoczynania działalności w całkowicie odmiennych realiach gospodarki centralnie

planowanej, jaka wówczas istniała w Polsce. Gospodarka centralnie planowana

uniemożliwiała więc wcześniejsze szerokie uczestnictwo Polski w przepływach

kapitałowych ze źródeł prywatnych. Główne źródła zagranicznego kapitału stanowiły

wówczas pożyczki z międzynarodowych instytucji finansowych oraz te udzielane przez

rządy krajów rozwiniętych gospodarczo.57

Polska, podobnie jak inne kraje regionu, zaczęła zabiegać o bezpośrednie

inwestycje zagraniczne z uwagi na niedostateczne zasoby rodzimego kapitału z jednej

strony i ogromne potrzeby modernizacyjne gospodarki z drugiej strony. Zmieniano lub

tworzono przepisy prawne dotyczące inwestycji zagranicznych oraz budowano systemy

zachęt do inwestowania. Zainteresowanie Polską jako krajem lokaty kapitału wzrastało.

Polska stawała się coraz bardziej atrakcyjna inwestycyjnie z uwagi na położenie

geograficzne umożliwiające dalszą ekspansję na rynek rosyjski, chłonny rynek zbytu z

przewagą popytu nad podażą, relatywnie tanie czynniki produkcji oraz procesy

prywatyzacji majątku państwowego. Atrakcyjność inwestycyjna Polski wzrastała także

wraz ze stabilizującą się sytuacją polityczną i ekonomiczną w kraju.

Badając poziom napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w

pierwszej kolejności należy wyjaśnić kwestię zmiany w metodologii pomiaru

bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Wprowadzona w 2013 roku zmiana

wynikała z wdrożenia rekomendacji OECD i Międzynarodowego Funduszu

Walutowego. Dotyczy ona nowego sposobu kwalifikacji dochodów, transakcji oraz

stanów należności i zobowiązań pomiędzy innymi podmiotami w grupie podmiotów

powiązanych kapitałowo. Obecnie stosowana metodologia określania poziomu BIZ

opiera się na identyfikowaniu i ustaleniu rezydencji podmiotu dominującego w grupie

podmiotów powiązanych kapitałowo, co sprawia, że nowe statystyki lepiej pokazują czy

dana inwestycja kontrolowana jest z zagranicy, czy z kraju.58

Wcześniejszy sposób

55

World Investment Report 1995, UNCTAD, New York and Genewa 1995, s. 395. 56

M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna…, op. cit., s. 32. 57

K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich…, op. cit., s. 24. 58

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2013 roku, NBP, Warszawa 2014, s. 1.

36

prezentacji danych odzwierciedlał kierunki przepływu kapitału między krajami (tzw.

zasada kierunkowości), zaś obecnie wartości BIZ w bilansie płatniczym i

międzynarodowej pozycji inwestycyjnej ujmowane są w podziale na aktywa i pasywa

(tzw. zasada bilansowa). W przypadku Polski wprowadzone zmiany spowodowały

przesunięcia między wartością BIZ w Polsce a polskimi inwestycjami bezpośrednimi za

granicą, a także skutkowały zmniejszeniem stanów BIZ, szczególnie widocznym w

przypadku polskich inwestycji za granicą.59

Wprowadzone w 2013 roku zmiany mogą utrudniać porównywalność danych

publikowanych od 2013 roku z danymi sprzed tego okresu, co może mieć wpływ na

realizację celu niniejszej rozprawy, czyli zbadania zależności między napływem BIZ a

elastycznością płac w badanym okresie. Aby ten cel osiągnąć zdecydowano się jednak

przyjąć porównywalność danych mając świadomość „niedoskonałości” takiego

rozwiązania. Decyzję taką podjęto z trzech powodów. Po pierwsze nie ma możliwości

samodzielnego przeliczenia danych z ‘nowej’ metodologii na ‘starą’ i odwrotnie. Po

drugie, statystyki dotyczące BIZ według nowej metodologii dotyczą tylko trzech z 18

badanych lat, więc ich wpływ na wyniki badania nie musi być znaczący. Gdyby okres

badawczy był dłuższy i zmieniona metodologia dotyczyła większej liczby lat, wówczas

zaburzenie wyników badania byłoby większe. Dodatkowo jak zauważono nowa

metodologia ma większy wpływ na statystyki opisujące polskie inwestycje zagraniczne

niż BIZ napływające do Polski. Wynika to stąd, iż przy obecnie obowiązującej

metodologii kryterium rozstrzygającym jest kraj rezydencji podmiotu dominującego w

grupie kapitałowej (poprzednio był to kraj rezydencji inwestora bezpośredniego), a

polskie przedsiębiorstwa rzadko są podmiotami w nich dominującymi.60

Z punktu

widzenia celu realizowanego w niniejszej rozprawie najważniejsze jest, do jakiego

sektora gospodarki trafia kapitał, zaś kwestia pochodzenia kapitału jest drugorzędna.

Mimo przyjęcia porównywalności danych dotyczących poziomu BIZ,

pozyskanych z użyciem dwóch metod, zdecydowano się dodatkowo sprawdzić, czy

wyniki otrzymane w analizie dla całego badanego okresu 1998-2015 będą odbiegać od

wyników otrzymanych w badaniu opierającym się tylko na danych do 2012 roku

włącznie. Ponadto pomimo, że weryfikacja hipotez cząstkowych odbywała się przy

założeniu porównywalności danych, a analizy oparte tylko na danych pozyskanych

metodą stosowaną do 2012 r. miały charakter uzupełniający, to zbieżność otrzymanych

wyników potwierdza i uzasadnia słuszność przyjęcia założenia o porównywalności

danych w niniejszej rozprawie.

Badając napływ BIZ do Polski wyróżnia się kilka okresów, za kryterium

wyodrębniania przyjmując tendencję w napływie kapitału zagranicznego oraz dynamikę

tego napływu w danym okresie. Początek lat 90-tych, czyli okres, kiedy Polska

rozpoczynała transformację i przechodziła poważne trudności ekonomiczne, przyniósł

znikome zainteresowanie kapitału zagranicznego inwestowaniem w Polsce. W 1990

roku napłynęło do Polski zaledwie 88 mln USD. Wartość ta systematycznie rosła i w

1995 skumulowana wartość BIZ wyniosła 8 314 mln USD.61

Okres ten charakteryzował

się wysoką średnioroczną dynamiką, jednakże jej bezpośrednią przyczyną były

niewielkie bezwzględne rozmiary kapitału zagranicznego napływającego w tym okresie

do Polski.

Po 1995 roku kapitał zagraniczny zaczął płynąć do Polski w zdecydowanie

większych rozmiarach. Łączna wartość napływu BIZ w latach 1996-2000 była prawie

59

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych województwach Polski – analiza porównawcza, W.

Karaszewski (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016, s. 70-71. 60

Tamże. 61

Inwestycje zagraniczne w Polsce, Raport Roczny 2004…, op. cit., s. 75.

37

czterokrotnie wyższa niż w poprzednim pięcioletnim okresie i przekroczyła 32 mld

USD. W całym tym okresie wartość kapitału zagranicznego systematycznie rosła, ale

już w zdecydowanie niższym tempie.

Niewiele kapitału zagranicznego napłynęło do Polski w latach 2001-2003

i skumulowana wartość napływu inwestycji zagranicznych w tym okresie była prawie

trzykrotnie niższa niż w latach 1996-2000. W 2001 roku po raz pierwszy od początku

okresu transformacji zanotowano zmniejszenie strumienia napływu kapitału

zagranicznego. Było to spowodowane pogarszającą się koniunkturą w gospodarce

światowej oraz coraz bardziej intensywną konkurencją o inwestorów zagranicznych z

innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej.

Wykres 1

Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1990-2015

(w mld USD)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Inwestycje zagraniczne w Polsce, Raport Roczny 2004, op.

cit., s. 75; Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce, NBP, Warszawa, wydania z lat 2004-2015

Po okresie dekoniunktury i znacznego spadku BIZ od 2004 do 2007 roku

obserwowano ponowny wzrost zainteresowania inwestorów zagranicznych Polską jako

krajem lokaty ich kapitału. Wartość napływu kapitału zagranicznego rosła osiągając w

2007 roku rekordowy od początku okresu transformacji poziom ponad 22,6 mld USD62

.

Wzrost atrakcyjności Polski związany był z wstąpieniem Polski do UE i postrzeganiem

Polski jako kraju o bardziej stabilnych warunkach inwestowania. Jednakże z punktu

widzenia inwestorów zagranicznych niepokój budziło wysokie tempo wzrostu płac w

znacznej mierze spowodowane emigracją zarobkową Polaków. Oznaczało to, że na

znaczeniu traciła jedna z ważnych dotychczas stymulant, a mianowicie łatwo dostępny i

relatywnie tani czynnik pracy.

W latach 2008-2010 napływ BIZ do Polski wykazywał tendencję spadkową i

jego wartość średniorocznie zmniejszała się o ponad 20%. Zjawisko to było zgodne z

tendencjami panującymi na rynku światowym i spowolnieniem ekonomicznym

odczuwanym w gospodarce światowej, szczególnie europejskiej z której pochodzili

inwestorzy lokujący najwięcej kapitału w Polsce. Przerwanie negatywnego trendu

nastąpiło w 2011 roku, kiedy do Polski napłynęło ponad dwukrotnie więcej BIZ niż w

2010 roku. Jednak już w 2012 roku nastąpił kolejny spadek napływu BIZ do polskiej

62

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2007 roku…, op. cit., s. 125.

0,1 0,4 0,7 1,7 1,9

3,7 4,5 4,9

6,4 7,3

9,3

5,7

4,1 4,1

12,8

10,2

19,6

22,6

14,9 13,7

8,86

20,6

6

2,7

14,3

13,5

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

38

gospodarki, który był kontynuowany także w 2013 roku. Spowodowane to było

niekorzystnymi perspektywami wzrostu gospodarczego w Europie, likwidacją

podmiotów specjalnego przeznaczenia i wycofaniem kapitału w tranzycie oraz

sprzedażą udziałów kapitałowych w sektorze bankowym inwestorom portfelowym. Nie

bez znaczenia było także ograniczenie działalności przez niektóre holdingi finansowe i

wycofywanie kapitału przez zagranicznych inwestorów.63

W latach 2014-2015 inwestorzy zagraniczni postrzegali Polskę jako korzystne

miejsce lokowania środków w formie inwestycji bezpośrednich. Przyniosło to efekt w

postaci powrotu na ścieżkę wzrostu w napływie kapitału zagranicznego. W omawianych

latach napłynęło odpowiednio 14,3 mld USD oraz 13,5 mld USD wobec zaledwie 2,7

mld USD w 2013 roku.

Wykres 2

Stopa inwestycji w Polsce na tle średniej stopy inwestycji krajów UE-15 w latach

1998-2015 (w %PKB)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych Eurostatu

http://epp.eurostat.ec.europa.eu

Problemem podejmowanym w pracy jest niedostateczny napływ kapitału

zagranicznego w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski.

Niedostateczna ilość kapitału rodzimego powoduje konieczność uzupełniania jego

niedoborów kapitałem pochodzenia zagranicznego. Polska gospodarka potrzebuje

więcej inwestycji (stopy inwestycji na poziomie około 25% PKB), aby osiągać wysokie

tempo wzrostu gospodarczego i zmniejszać dystans rozwojowy między Polską a

krajami wysoko rozwiniętymi. Podniesienie stopy inwestycji o kilka punktów

procentowych w stosunku do tego, co notuje polska gospodarka jest zadaniem trudnym

w warunkach ograniczonych środków pochodzących ze źródeł krajowych. Otwarcie

gospodarki na międzynarodowe przepływy, w szczególności na napływ bezpośrednich

inwestycji zagranicznych, może zdynamizować rozwój gospodarki i przyspieszyć

proces „doganiania” innych gospodarek. Dzięki akumulacji powiększonej strumieniami

bezpośrednich inwestycji zagranicznych Polska może podnieść stopę inwestycji ponad

poziom wynikający z oszczędności krajowych.64

63

Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w Polsce w 2013 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa

2015, s. 11-13. 64

E Gruszewska, Instytucje a proces tworzenia …., op. cit., s.65-66.

24

24

,3

23

,7 2

0,5

18

,4

18

,2

18

,3

18

,9

20

,4

22

,5

23

,1 21

,4

20

,3

20

,7

19

,8

18

,8

19

,7

20

,1

21 21,5 21,8

21,4 20,9

20,7 20,8 21,1 21,7 22,2 22

20,3 19,9 20 19,6 19,1 19,2

19,3

0

5

10

15

20

25

30

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

Stopa inwestycji w Polsce Stopa inwestycji UE 15

39

BIZ są pożądane w polskiej gospodarce, ponieważ są jednym z czynników

wzrostu gospodarczego w kraju goszczącym. Skala i sposób oddziaływania kapitału

zagranicznego na PKB są uzależnionego od generowanego efektu netto w zakresie

tworzenia kapitału krajowego. Jak sugerują G. Xu i R. Wang BIZ napływające do danej

gospodarki są stymulantą inwestycji krajowych. Wzmacniają one aktywność

inwestycyjną krajowych podmiotów, które czując konkurencję nowych graczy,

rozbudowują majątek trwały bądź dokonują jego modernizacji.65

Przegląd dotychczasowych badań opisujących zależność między inwestycjami

krajowymi a BIZ pokazuje, iż wyniki nie są jednak tak jednoznaczne. Są one natomiast

uzależnione od gospodarki i panującej w niej warunków. Wiele dostępnych analiz

ekonometrycznych pokazuje, iż w przypadku gospodarek przechodzących transformację

gospodarczą inwestycje zagraniczne mają charakter komplementarny wobec inwestycji

krajowych. Analiza ekonometryczna wykonana przez L. Krkoska dla krajów Europy

Środkowo-Wschodniej wykazała, iż nakłady brutto na środki trwałe pochodzące ze

źródeł krajowych są pozytywnie skorelowane z bezpośrednimi inwestycjami

zagranicznymi. Wzrost napływu BIZ o 1% powoduje wzrost nakładów na inwestycje

krajowe o 0.7%.Wynik ten jest potwierdzeniem hipotezy o pozytywnym wpływie BIZ

na wydatki inwestycyjne w państwach przechodzących transformację. Oddziaływanie to

może mieć charakter bezpośredni, gdy napływ BIZ wykorzystywany jest do

finansowania inwestycji, albo pośrednio gdy nowy właściciel koncentruje się na

modernizacji po przejęciu znacznego udziału w firmie. Dlatego gospodarki krajów

postkomunistycznych nie posiadające zasobów naturalnych oraz gospodarki w trakcie

transformacji posiadające ograniczone już aktywa do prywatyzacji powinny

koncentrować się na poprawie klimatu inwestycyjnego. Sprzyja to bowiem napływowi

BIZ, które przyczyniają się do wyższych nakładów inwestycyjnych na środki trwałe i

tym samym prowadzą do wyższego wzrostu gospodarczego.66

Z kolei z badania

przeprowadzonego przez Deutsche Bank Research wynika, iż tylko w dwóch krajach

spośród 13 analizowanych występuje dodatnia zależność między inwestycjami

krajowymi i BIZ. Wartym podkreślenia jest fakt, iż jednym z tych krajów jest Polska,

która osiągnęła dodatnią korelacją na poziomie 0.6, co świadczy o silnej zależności

między zmiennymi.67

W przypadku Polski, podobnie jak innych krajów Europy Środkowej i

Wschodniej BIZ odgrywają także bezpośrednią rolę w pobudzaniu wzrostu

gospodarczego. Analitycy Deutsche Bank Research skonstruowali specjalny model

(pooled mean group estimation) do oszacowania parametrów czynników wzrostu

gospodarczego. Obok BIZ analizowano ludność w wieku produkcyjnym, inwestycje

krajowe oraz pozostałe czynniki w 13 krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym 8

państw, które w 2004 roku przystąpiły do UE.68

W latach 1994-2002 we wszystkich

krajach łącznie PKB wzrósł średniorocznie o 3,5%, przy czym inwestycje zagraniczne

generowały aż 66% tego wyniku zapewniając wzrost PKB w wysokości 2,3%. W

przypadku polskiej gospodarki BIZ odgrywają jeszcze większą rolę w pobudzaniu

wzrostu gospodarczego. Przy średniorocznym tempie wzrostu PKB w wysokości 4,5%,

65

G. Xu, R. Wang, The effect of Foreign Direct Investment on Domestic Capital Formation, Trade an

Economic Growth in a Transiition Economy: Evidence from China, Globar Economy Journal, vol. 7, nr

2, s. 1-21. 66

L. Krkoska, Foreign direct investment financing of capital formation in central an eastern Europe,

Working paper No 67, European Bank for Reconstruction and Development, December London 2001, s.

16-18. 67

M. Neuhaus, Foreign direct investment: The Growth Engine in Central and Eastern Europe, EU

Monitor Deutsche Bank Research, July 13, 2005, s. 19. 68

Tamże.

40

BIZ zapewniły wzrost w wysokości 3,5%. Oznacza to, iż BIZ przyczyniły się w ponad

75% do wzrostu PKB osiąganego przez Polskę w latach 1994-2002. Wynika stąd,

iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne są niezwykle ważną determinantą wzrostu

gospodarczego, a ich niedostateczny napływ stwarza zagrożenie dla odpowiedniego

wzrostu PKB w Polsce. Szacuje się bowiem, iż utrzymanie 5% średniorocznego tempa

wzrostu PKB wymaga napływu kapitału zagranicznego na poziomie 10 mld USD

rocznie69

.

Tabela 10

Zasoby BIZ i zasoby BIZ per capita w latach 1995-2015

Kraj

Zasoby BIZ w mln USD Zasoby BIZ per capita - USD

1995 2000 2005 2010 2015 1995 2000 2005 2010 2015

Czechy 7 352 21 644 59 459 128 504 113 057 712,3 2115,3 5815,9 12254,0 10712,4

Słowacja 1 248 6 970 15 324 50 328 48 163 232,5 1295,8 2852,1 9333,1 8875,9

Węgry 10 007 22 870 61 221 90 845 92 132 969,6 2242,1 6075,6 9097,5 9372,1

Słowenia b/d 2 389 8 064 10 667 11 847 b/d 1200,4 4025,2 5202,9 5739,3

Polska 7 849 33 477 93 329 187 602 213 071 203,3 875,1 2445,9 4928,8 5612,0

Łotwa 616 1 691 4 783 10 935 14 549 249,4 718,5 2146,9 5270,9 7389,2

Litwa 352 2 334 6 461 13 271 14 440 97,4 669,3 1963,9 4347,5 4999,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 2016, UNCTAD, New York and

Geneva 2016, s. 200; World Investment Report 2006, UNCTAD, New York and Geneva 2006, s. 303;

World Investment Report 2000, UNCTAD, New York and Geneva 2000, s. 298; dane Eurostatu

http://epp.eurostat.ec.europa.eu

O niedostatecznym napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski

świadczy kilka wskaźników. Jednym z nich są zasoby bezpośrednich inwestycji

zagranicznych. Jak podaje World Investment Report, Polska z wartością skumulowaną

BIZ na poziomie ponad 213 mld USD70

do końca 2015 roku przyciągnęła najwięcej

kapitału zagranicznego wśród innych krajów regionu (patrz tabela 10). O ile w ujęciu

bezwzględnym Polska osiągała najlepsze rezultaty to niedostateczny napływ

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski uwidacznia się przy analizowaniu

zasobów BIZ per capita. Wskaźnik ten jest bardziej adekwatny do zilustrowania

problemu badawczego, gdyż pokazuje on napływ kapitału zagranicznego w odniesieniu

do potencjału ludnościowego i tym samym ekonomicznego danej gospodarki.

Doświadczenia Polski w przyciąganiu BIZ jednoznacznie wskazują na mniejsze

możliwości absorpcyjne kapitału zagranicznego niż w innych krajach regionu. Zasoby

bezpośrednich inwestycji zagranicznych per capita w 2015 roku w Polsce wyniosły

około 5600USD zł i było to prawie 1,5 raza mniej niż w Czechach i prawie 70% mniej

niż na Węgrzech.

Niedostateczny napływ BIZ do Polski odzwierciedla także inny wskaźnik,

a mianowicie udział BIZ w krajowych inwestycjach brutto informujący o

zaangażowaniu BIZ w tworzenie kapitału. Od początku okresu transformacji relacja

napływu kapitału zagranicznego do inwestycji brutto podlegała znacznym fluktuacjom

w zależności od panującej koniunktury gospodarczej. Miała ona decydujący wpływ na

wielkość napływu BIZ do Polski, jak też i rozmiary podejmowanych inwestycji

krajowych. Posługując się miernikiem będącym średnim udziałem BIZ w nakładach

brutto na środki trwałe w latach 1998-2015 Polska plasuje się na jednej z końcowych

pozycji osiągając 14,5% udziału BIZ w inwestycjach krajowych. Wyniki zbliżone do

Polski zanotowały Czechy oraz Litwa. Pozostałe kraje regionu, Estonia, Węgry i

69

Inwestycje zagraniczne w Polsce, Raport Roczny 2004, red. B. Durka, J. Chojna, Instytut Koniunktur i

Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004, s. 175. 70

World Investment Report 2016, UNCTAD, New York and Geneva 2016, s. 200.

41

Słowacja, osiągają znacznie lepsze rezultaty i badany wskaźnik kształtował się tam na

poziomie przewyższającym 21%.

Wykres 3

Średni udział BIZ w nakładach brutto na środki trwałe w latach 1996-2015 w

Polsce na tle wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie World Investment Report 2016, Annex table 05, UNCTAD,

New York and Geneva

Poddając analizie wskaźnik w postaci udziału BIZ w nakładach brutto na środki

trwałe należy mieć na uwadze, iż miernik ten nie informuje, w jakim stopniu napływ

kapitału zagranicznego przeznaczany jest na finansowanie potrzeb inwestycyjnych kraju

przyjmującego.71

Wynika to stąd, iż BIZ oddziałują na działalność inwestycyjną w

sposób bezpośredni, jedynie jeśli przyjmują formę inwestycji greenfield. Kapitał

zagraniczny w postaci brownfield, w związku ze zmianą właściciela, nie ma dużego

wpływu na rozmiary działalności inwestycyjnej kraju przyjmującego kapitał. Jedynie

niewielka część kapitału napływającego w związku z działalnością prywatyzacyjną jest

wykorzystywana do finansowania wydatków na aktywa trwałe. Aczkolwiek niektóre

umowy prywatyzacyjne zawierają programy inwestycyjne jako warunek sprzedaży.

Oznacza to, iż kapitał ten wpływa na wielkość inwestycji w kraju goszczącym w

późniejszym okresie. Ponadto dochody z prywatyzacji przy udziale kapitału

zagranicznego mogą oddziaływać na poziom wydatków inwestycyjnych na środki

trwałe za pomocą wydatków sektora państwowego np. na projekty inwestycyjne.72

Polska pod względem zasobów BIZ w PKB również zajmuje jedną z odległych

pozycji wśród krajów regionu. Znacznie większe zaangażowanie kapitału

zagranicznego ma miejsce w gospodarce Czech, Estonii, Węgier, Łotwy czy Słowacji.

Niższy wskaźnik zanotowała tylko Litwa i Słowenia. Uwzględniając pozytywny wpływ

BIZ na przyrost PKB oraz komplementarność między inwestycjami krajowymi i

zagranicznymi powyższe dane są także argumentem przeczącym pojawiającym się

opiniom o niebezpiecznym napływie kapitału zagranicznego do Polski. Znacznie

mniejsze względne rozmiary BIZ w Polsce w porównaniu z innymi krajami świadczą o

wciąż dużym potencjale ich wzrostu w polskiej gospodarce. Konieczne są działania na

rzecz ich przyciągania, zwłaszcza w kontekście nasilającego się napływu BIZ do takich

71

M. A. Weresa, Skutki inwestycji zagranicznych dla gospodarki kraju przyjmującego …, op. cit., s. 15. 72

L. Krkoska, Foreign direct investment financing of capital…, op. cit., s. 1, 4.

23,72 23,54

21,50

16,51 15,00 14,50

13,72

5,86

Estonia Węgry Słowacja Łotwa Czechy Polska Litwa Słowenia

42

krajów członkowskich Unii Europejskiej jak Rumunia i Bułgaria.73

Inwestycje te są

Polsce potrzebne do osiągania wysokiego tempa wzrostu PKB.

Tabela 11

Zasoby bezpośrednich inwestycji zagranicznych jako % PKB w latach

1995 – 2015 w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej

Kraj Lata

1995 2000 2005 2010 2015

Czechy 12,3 35,2 44,6 62,1 62,2

Estonia 17,7 46,4 79,8 79,6 83,3

Węgry 24,5 48,5 54,3 69,8 76,4

Łotwa 11,4 21,3 29 46 53,8

Litwa 5,2 20,3 31,4 35,7 35

Polska 5,6 19,5 28,4 39,2 44,9

Słowacja 6,5 33,7 60,5 56,3 55,6

Słowenia 8,5 11,7 19,4 22,2 27,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie World Investment Report 2016, Annex table 07,

UNCTAD, New York and Geneva 2016.

Analiza dostępnych danych statystycznych potwierdza podejmowany w

rozprawie problem badawczy. Takie wskaźniki jak skumulowany napływ BIZ per

capita, udział BIZ w inwestycjach krajowych czy zasoby BIZ jako %PKB wyraźnie

pokazują, iż zaangażowanie kapitału zagranicznego w Polsce jest znacznie niższe niż w

innych transformujących się gospodarkach. Polska plasuje się w czołówce rankingu

jedynie pod względem absolutnego napływu BIZ. Jednakże wskaźnik ten nie

odzwierciedla potencjału ekonomicznego gospodarki i należy go traktować jedynie jako

wskaźnik pomocniczy przy przeprowadzanej analizie. Wyższe zapotrzebowanie na

napływ BIZ przejawia się tym, iż stopa inwestycji w Polsce jest niska i nie stwarza

możliwości szybszego przezwyciężania dysproporcji rozwojowych między Polską a

wysoko rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej. Ponadto BIZ w znacznie większym

stopniu niż inwestycje krajowe przyczyniają się do wzrostu PKB w Polsce. BIZ jest nie

tylko za mało, ale pożądane są także zmiany w strukturze napływu BIZ do Polski, w

szczególności w obrębie działalności produkcyjnej. Polska gospodarka potrzebuje

więcej inwestycji kapitałochłonnych, które będą stymulować procesy innowacyjne.

73

J. Borowski, Globalizacja, konkurencyjność międzynarodowa i strategie przedsiębiorstw, Uniwersytet

w Białymstoku, Białystok 2008, s. 32.

ROZDZIAŁ 2

ELASTYCZNOŚĆ PŁAC

2.1. Płace jako zasadniczy element kosztów pracy

Pojęcie kosztów pracy do literatury ekonomicznej wprowadził Friedrich Leitner

w 1925 roku zauważając, iż nie tylko same płace, ale wszystkie nakłady ponoszone

przez pracodawców są istotnym parametrem uwzględnianym w rachunku

ekonomicznym. Do literatury polskiej pojęcie kosztów pracy zostało wprowadzone na

przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku przez H. Halamę, który zdefiniował je jako

ogół kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo w związku z zatrudnianiem

pracowników umysłowych i fizycznych.74

Od tamtego momentu kategoria kosztów pracy ewaluowała i była coraz

precyzyjniej definiowana z uwzględnieniem zmieniających się warunków

gospodarczych. Koszty pracy stały się ważną kategorią ekonomiczną po 1990 roku,

wykorzystywaną zarówno w analizach mikroekonomicznych, jak i w skali makro. Na

poziomie przedsiębiorstwa koszty pracy stanowią punkt wyjścia do racjonalnego

gospodarowania zasobami pracy. Natomiast w analizach makroekonomicznych koszty

pracy są jednym z wyznaczników konkurencyjności gospodarki oraz czynnikiem

decydującym o rozmiarach zatrudnienia w tej gospodarce.

Podstawą statystyczną służącą badaniom kosztów pracy w Polsce są statystyki

dostarczane przez Główny Urząd Statystyczny. Od 1997 roku instytucja ta co cztery lata

przeprowadza badanie kosztów pracy w Polsce. Sposób ich badania jest zgodny z

zaleceniami Eurostatu, co umożliwia porównania międzynarodowe. Badaniem kosztów

pracy objęte są jednostki całej gospodarki narodowej, w których liczba pracujących

wynosiła 10 bądź więcej osób niezależnie od sektora własności.75

Zgodnie z terminologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny koszty

pracy to koszty ponoszone przez pracodawcę na rzecz pozyskania, wykorzystania,

utrzymania i doskonalenia zasobów pracy. Liczone są jako suma:76

1. wynagrodzeń brutto;

2. składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe płaconych przez

pracodawcę;

3. pozapłacowych wydatków na pozyskanie, utrzymanie, przekwalifikowanie i

doskonalenie kadr.

74

J. Stasiak, Koszty pracy w Polsce w latach 1993-2004, [w:] Koszty i produktywność pracy w Polsce

w kontekście integracji z Unią Europejską, A. Krajewska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,

Łódź 2007, s. 8. 75

Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013, s. 9. 76

Tamże, s. 13.

44

Cechą charakterystyczną drugiej grupy – wszelkiego rodzaju składek – jest uzależnienie

ich wysokości od wynagrodzeń, natomiast trzecia grupa kosztów zależy od rodzaju

wykonywanej pracy bez względu na poziom wynagrodzeń.77

Tabela 12

Struktura kosztów pracy w Polsce w latach 2000-2012

2000 2004 2008 2012

OGÓŁEM KOSZTY PRACY 100,00 100,00 100,00 100

Zaliczane w ciężar kosztów

jednostki

99,6 99,8 99,8

99,9

w tym:

wynagrodzenia osobowe razem

75,4

75,7

77,2

76,6

w tym:

wynagrodzenia zasadnicze

dodatki stażowe

premie regulaminowe

za pracę w godzinach

nadliczbowych

47,7

3,8

6,6

2,5

49,6

3,5

5,9

2,4

51,2

3,0

6,4

2,1

52,6

3,3

5,1

1,9

dodatkowe wynagrodzenie roczne

dla pracowników jednostek sfery

budżetowej

1,2

1,2 0,8

1,2

wynagrodzenia bezosobowe 1,1 1,7 1,8 1,6

składki na ubezpieczenia

emerytalne, rentowe i wypadkowe

opłacane przez pracodawcę

12,3

12,6 12,7

13,7

wydatki związane z bhp 1,4 1,0 1,0 0,8

Wypłaty z tytułu udziału w zysku

lub w nadwyżce bilansowej

0,4

0,2 0,2

0,1

w tym:

nagrody i premie z tytułu udziału w

zysku lub w nadwyżce bilansowej

w spółdzielniach

pozostałe

0,3

0,1

0,1

0,1

0,1

0,1

-

-

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2012 roku, GUS,

Warszawa 2013, s. 32, Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009, s. 37,

Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005, s. 44-45, Koszty pracy w

gospodarce narodowej w 2000 roku, GUS, Warszawa 2001.

Koszty pracy mogą być ujmowane całościowo z uwzględnieniem wszystkich

elementów pozapłacowych, co określane jest jako ujęcie absolutne kosztów. Z punktu

widzenia niniejszej rozprawy bardziej przydatne jest omówienie jednostkowych

kosztów pracy definiowanych jako koszty pracy przypadające na jednostkę produkcji.

Kategoria ta odzwierciedla bowiem powiązania między wydajnością pracy a kosztem

pracy potrzebnym do wytworzenia danej produkcji. Wzrost jednostkowych kosztów

pracy w gospodarce wiąże się ze wzrostem wynagrodzeń i tym samym większym

udziałem wynagrodzenia za pracę w stosunku do wytworzonego produktu. W sytuacji

gdy koszty pracy rosną szybciej niż wydajność pracy, może to stanowić zagrożenie dla

konkurencyjności kosztowej danej gospodarki.78

77

A. Bagieńska, Koszty pracy w Polsce na tle wybranych krajów Unii Europejskiej i USA, [w:]

Bezrobocie we współczesnych gospodarkach rynkowych, D. Kopycińska (red.), Katedra Mikroekonomii

Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 137. 78

A. Furmańska-Maruszak, Jednostkowe koszty pracy w rozszerzonej Unii Europejskiej, [w:] Rynek

pracy w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską, Aspekty makroekonomiczne i regionalne, Z.

Wiśniewski, E. Dolny (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, s.

51-55.

45

Z ostatnich czterech edycji badania kosztów pracy opublikowanych przez GUS

wynika, iż struktura kosztów pracy w Polsce nie zmieniła się istotnie. W strukturze

kosztów pracy największy udział mają wynagrodzenia osobowe stanowiące ponad ¾

łącznych kosztów. To właśnie fakt, iż wynagrodzenia stanowią tak duży udział w

kosztach pracy oraz, że są one podstawą kształtowania się wielu kosztów

pozapłacowych i obowiązkowych obciążeń sprawia, iż potocznie koszty pracy mylnie

utożsamiane są z kategorią wynagrodzeń.79

Wynagrodzenie jest złożoną kategorią ekonomiczną łączącą w sobie aspekty

ekonomiczne, socjologiczne, psychologiczne, etyczne oraz polityczne.

Interdyscyplinarny charakter tego pojęcia sprawia, iż w literaturze przedmiotu nie ma

jednoznaczności co do sposobu definiowania tego pojęcia. Co więcej interpretacja

dokonywana przez różnych autorów jest często przez nich zawężana, gdyż każdy autor

dostosowuje definicję do celu swojego badania, rodzaju i sfery podejmowanej

problematyki, a nawet wyznawanych poglądów.80

Termin „wynagrodzenie” najczęściej definiuje się w wąskim i szerokim ujęciu.

Przez wynagrodzenie w wąskim ujęciu rozumie się wypłaty pieniężne oraz wartość

świadczeń w naturze wypłacanych pracownikom zazwyczaj w regularnych odstępach

czasu za czas przepracowany lub pracę wykonywaną na rzecz pracodawcy (łącznie z

urlopami). Natomiast szerokie ujęcie wynagrodzeń jest równoznaczne z terminem

wynagrodzenie całkowite i obejmuje dodatkowo wypłaty długoterminowe oraz

świadczenia dodatkowe.81

Obok wynagrodzenia funkcjonuje także pojęcie płacy. W literaturze polskiej

płaca i wynagrodzenia traktowana są najczęściej jako pojęcia równoważne i używane

zamiennie.82

W kodeksie pracy, jak i w polskiej sprawozdawczości statystycznej używa

się terminu wynagrodzenie identyfikując go z płacą. Z kolei w literaturze zachodniej

płaca obejmuje zasadnicze stawki, stałe dodatki, premie i nagrody i jest częścią

wynagrodzenia. W ślad za takim rozumieniem, logiczne jest utożsamianie

wynagrodzenia w szerokim ujęciu z dochodami z pracy, zaś płacy z wynagrodzeniami

w wąskim ujęciu.83

Na potrzeby niniejszej rozprawy pojęcie wynagrodzenie jest

traktowane równorzędnie z pojęciem płaca, tak jak ma to miejsce w polskiej literaturze

fachowej.

Zgodnie z definicją stosowaną w statystykach zatrudnienia i wynagrodzeń

„wynagrodzenia obejmują wypłaty pieniężne oraz wartość świadczeń w naturze,

wypłacane bezpośrednio pracownikom lub innym osobom fizycznym, stanowiące

wydatki ponoszone na opłacenie wykonywanej pracy, niezależnie od źródeł

finansowania tych wypłat oraz bez względu na podstawę stosunku pracy bądź innego

stosunku prawnego lub czynności prawnej, na podstawie której świadczona jest

praca.”84

Definicja ta nawiązuje do teorii płac, zgodnie z którą źródłem wynagrodzenia

jest każda praca najemna. W związku z tym, iż na potrzeby niniejszej rozprawy pojęcie

wynagrodzenia i płacy są traktowane zamiennie, zacytowana definicja odnosi się także

do płacy. Podsumowując, najogólniej przez płacę/wynagrodzenie rozumie się

przysługującą pracownikowi należność z tytułu świadczenia pracy najemnej wypłaconą

w określonym czasie (miesiącu, roku) i liczoną w walucie danego kraju.

79

A. Furmańska-Maruszak, Jednostkowe koszty pracy…, op. cit., s. 53. 80

H. Karaszewska, Ewolucja wynagrodzeń w Polsce w okresie zmiany systemu ekonomicznego,

Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 19. 81

Tamże, s. 20-21. 82

Z. Czajka, Zarządzanie wynagrodzeniami w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

2009, s. 11. 83

H. Karaszewska, Ewolucja wynagrodzeń w Polsce…, op. cit., s. 20-21. 84

Z. Czajka, Zarządzanie wynagrodzeniami…, op. cit., s. 12.

46

Takie rozumienie kategorii odpowiada płacy nominalnej. Obok płacy

nominalnej w naukach ekonomicznych wyróżnia się także płacę realną. Podstawowa

różnica między tymi dwiema kategoriami wynika ze zmieniającej się siły nabywczej

pieniądza w czasie. Płaca realna jest bowiem skorygowaną wysokością wynagrodzenia

nominalnego o wskaźnik inflacji. Otrzymuje się ją przez podzielenie płacy nominalnej

przez wskaźnik wzrostu cen dóbr i usług konsumpcyjnych. Inaczej mówiąc płaca realna

określa łączną wartość dóbr i usług, które można nabyć za daną płacę nominalną w

różnych porównywalnych okresach. Płaca realna jest więc z jednej strony miarą siły

nabywczej pracowników, a z drugiej strony realnym kosztem nakładu pracy z punktu

widzenia pracodawcy.

Wynagrodzenia są kategorią o szczególnym znaczeniu z uwagi na pełnione

przez siebie funkcje. W pierwszej kolejności płaca pełni funkcję dochodową polegającą

na zapewnianiu pracownikowi źródła utrzymania. Osiągany dochód przeznaczany jest

na zaspokajanie potrzeb pracownika, a o stopniu zaspokojenia tych potrzeb decyduje

wysokość osiąganego wynagrodzenia. To co dla pracownika jest dochodem, z punktu

widzenia pracodawcy jest kosztem i tym samym płaca pełni jednocześnie funkcję

kosztową. Płace są ważną częścią kosztów pracy i determinują poziom kosztów

całkowitych w przedsiębiorstwie, przez co oddziałują w istotny sposób na

konkurencyjność cenową oferowanych dóbr bądź usług. Z punktu widzenia pracodawcy

ważne jest wynagrodzenie brutto, natomiast od strony pracownika najważniejsze jest

całkowite wynagrodzenie netto, w szczególności wynagrodzenie stałe gotówkowe

gwarantujące stabilizację materialną. Oprócz funkcji dochodowej i kosztowej, płaca

spełnia także funkcję motywacyjną zwaną inaczej bodźcową. Polega ona na tym, iż

wynagrodzenie jest głównym elementem skłaniającym pracownika do wyższej

wydajności pracy, co ma doprowadzić do obniżenia jednostkowych kosztów

wytwarzania dóbr i usług i podniesienia ich jakości. Z kolei funkcja społeczna

wynagrodzeń przejawia się zróżnicowaniem wysokości płac w zależności od

wykonywanej pracy i zakresu obowiązków, co decyduje o pozycji pracownika w

społeczeństwie.85

Poziom płac można analizować w skali mikroekonomicznej, mezoekonomicznej

(region bądź sektor gospodarki), jak również w ujęciu makroekonomicznym.

Niezależnie od skali analizy, wynagrodzenia zależą od wielu czynników, przy czym

ocena siły ich wpływu jest trudna do przeprowadzenia. Wynika to przede wszystkim z

nieustannych zmian, jakie mają miejsce w gospodarce. Powoduje to, iż znaczenie

jednych czynników przybiera na sile, inne zaś stają się mniej istotne. Jednakże wśród

najważniejszych czynników decydujących o kosztach pracy i tym samym płacach na

poziomie przedsiębiorstwa wymienia się: branżę, w której działa przedsiębiorstwo,

ogólną sytuację na rynku pracy, sektor własności przedsiębiorstwa, pozycję firmy na

rynku, siłę konkurencji, siłę związków zawodowych oraz inne.86

Z kolei w skali makroekonomicznej, jak zauważył Z. Czajka, czynniki

wpływające na kształtowanie się wynagrodzeń zmieniają się wraz z rozwojem

gospodarczym kraju. Często pojawiają się nowe czynniki, specyficzne i

charakterystyczne dla danego etapu rozwoju. Sprawia to, iż wiele modeli teoretycznych

dotyczących płac, które były stworzone w przeszłości, są nieaktualne, całkowicie bądź

częściowo, w odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej. Ekonomiści klasyczni byli

zwolennikami rynkowej koncepcji płac opartej na prawie popytu i podaży. O ile zasada

ustalania płac w zależności od kosztów utrzymania jest nadal aktualna (minimum

85

T. Kawka, Wynagrodzenia w organizacjach nowej gospodarki. Uwarunkowania. Funkcje.

Konfiguracja. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2014, s. 203. 86

J. Stasiak, Koszty pracy w Polsce … op. cit., s. 10.

47

kosztów utrzymania jest porównywalne z płacą minimalną), to zdaniem M. Juchnowicz,

wpływ podaży i popytu na pracę na poziom wynagrodzeń ma współcześnie znaczenie

jedynie uzupełniające. Relacje popytu i podaży pracy są jednym z wielu czynników

decydujących o płacach. Teoretycznie krzywe podaży i popytu na pracę pozwalają

wyznaczyć płacę równowagi, jednak w praktyce ta równowaga nie jest możliwa do

osiągnięcia. W sytuacji większego popytu na pracę w stosunku do podaży pracy

pracodawcy mogą oferować wyższą cenę, szczególnie w przypadku wysokiej klasy

specjalistów czy też pracowników o strategicznym znaczeniu dl firmy.87

Wydajność pracy jest głównym czynnikiem determinującym płace według teorii

neoklasycznej. Wydajność pracy określa efektywność wykorzystania czynnika

ludzkiego. Mierzy się ją stosując formułę ilorazu efektu pracy do nakładu poniesionego

do jego osiągnięcia. Efekt pracy może być wyrażony na wiele sposobów przykładowo

jako PKB, wartość dodana brutto, wartość produkcji sprzedanej, ilość

wyprodukowanych jednostek itp. Natomiast nakłady wyraża się najczęściej w liczbie

zatrudnionych osób bądź liczbie przepracowanych godzin. Wydajność pracy wyznacza

się na poziomie makroekonomicznym, sektora gospodarki, danego przedsiębiorstwa,

jak również pojedynczego stanowiska pracy. Zwolennicy teorii neoklasycznej

zakładają, iż wzrost płac może mieć miejsce jedynie w odpowiedzi na rosnącą

wydajność pracy. W sytuacji gdy płace realne rosną szybciej niż wydajność pracy

prowadzi to do mniejszego zatrudnienia.

W długim okresie istnieje silny związek między wydajnością pracy a płacami.

Traktuje o tym nie tylko teoria ekonomii, ale zależność tę potwierdzają także dane

empiryczne. Z analizy danych statystycznych z lat 1960-2006 dla krajów rozwiniętych

(głównie OECD) wynika, iż różnice w przeciętnej produktywności pracy objaśniają w

ok. 70% wariancję przeciętnej dynamiki płac w grupie tych krajów i relacja między

tymi wskaźnikami jest niewiele mniejsza od jedności. W krótkim i średnim okresie

dynamiki wydajności pracy i płac mogą się różnić znacząco z powodu występowania

sztywności w dostosowywaniu płac.88

Wynagrodzenia jako kluczowy składnik kosztów pracy oddziałują na procesy

ekonomiczne, zarówno w skali mikro- jak i makroekonomicznej. Na poziomie

mikroekonomicznym determinują wielkość produkcji w przedsiębiorstwie i oddziałują

na decyzje producentów o sposobie wykorzystania czynników produkcji. Z kolei na

poziomie makroekonomicznym poziom wynagrodzeń wpływa na zatrudnienie i

bezrobocie, inflację, eksport oraz na konkurencyjność gospodarki.89

Wynagrodzenia wpływają na zatrudnienie przez poziom absolutny, jak również

względny w relacji do produktywności, średniego wynagrodzenia oraz przez swoją

strukturę. W literaturze przedmiotu znajduje się kilka hipotez teoretycznych

wyjaśniających potencjalny wpływ wynagrodzeń na zatrudnienie (w sensie ilościowym,

jak i wartościowym) oraz na bezrobocie. Wśród nich najważniejsze to:90

- wysoki poziom wynagrodzeń i ich sztywność wpływają na wzrost stopy bezrobocia

i odwrotnie;

87

Z. Czajka, Zarządzanie wynagrodzeniami …, op. cit., s. 13-16. 88

P. Kawa, Teoretyczne i empiryczne ujęcie zależności między produktywnością a poziomem i

zróżnicowaniem płac i dochodów, [w:] Zależności między produktywnością, dochodami i zatrudnieniem

w krajach na różnym poziomie rozwoju, A. Wojtyna (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa 2010, s. 73. 89

G. Grodkowska, Wpływ kosztów pracy na zagraniczne inwestycje bezpośrednie, „Ekonomista'' 2001,

nr 6, s. 780. 90

S. Borkowska, Koszty pracy a zatrudnienie i bezrobocie, [w:] Koszty pracy a rynek pracy, S.

Borkowska (red.), Opracowanie PCZ, Zeszyt nr 8, IPiSS, Warszawa 2001, s. 11.

48

- wysoka ruchoma część wynagrodzeń powiązana z efektami pracy sprzyja wzrostowi

efektywności (produktywności);

- wysoka rozpiętość wynagrodzeń wynikająca z ich zróżnicowania względem efektów

pracy stanowi alternatywę wysokiego bezrobocia;

- wysokie wynagrodzenie minimalne oraz wysoki jego udział w wynagrodzeniu

przeciętnym oddziałuje niekorzystnie na zatrudnienie ludzi młodych do 24 roku życia.

Z punktu widzenia realizowanej rozprawy największe znaczenie ma

oddziaływanie płac na konkurencyjność gospodarki, gdyż płace często są analizowane

w kontekście ich atrakcyjności dla inwestorów zagranicznych. Ogólna zależność

między płacami a bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi jest ujemna. Oznacza to,

że wzrostowi płac towarzyszy mniejszy strumień napływu BIZ do gospodarki i

odwrotnie. Ważny jest jednak nie tylko poziom wynagrodzeń (a nawet szerzej –

kosztów pracy), ale także ich ujęcie względne w relacji do wydajności pracy.

Atrakcyjność inwestycyjna zależy od kształtowania się płac i wydajności pracy.

Szczególnie niekorzystna jest sytuacja, w której płace nie reagują na zmieniającą się

wydajność pracy (jej wzrost, jak również spadek). Atrakcyjność inwestycyjna ulega

obniżeniu także w sytuacji gdy wynagrodzenia rosną szybciej w stosunku do

wydajności pracy.

Poziom i tempo wzrostu płac określają również pozycję konkurencyjną

gospodarki i jej zmiany w wymianie międzynarodowej. Pozycja konkurencyjna danej

gospodarki słabnie na skutek rosnących płac nie mających związku ze wzrostem

wydajności pracy. Skutkuje to rosnącymi cenami dóbr przeznaczonych na eksport, w

efekcie czego stają się one relatywnie mniej konkurencyjne na rynkach zagranicznych.

Z kolei zróżnicowanie wynagrodzeń oddziałuje na kierunki wymiany międzynarodowej.

Wpływ wynagrodzeń na zdolność gospodarki do skutecznego konkurowania jest więc

przede wszystkim uzależniony od udziału płac w produkcie oraz możliwości substytucji

pracy przez kapitał.91

2.2. Pojęcie elastyczności płac i czynniki ją determinujące

Elastyczność w ujęciu mikroekonomicznym należy rozumieć jako relatywne

zmiany analizowanej zmiennej na skutek relatywnych zmian czynnika oddziałującego

na kształtowanie się tej zmiennej. W literaturze makroekonomicznej powszechnie

stosowanym terminem jest natomiast elastyczność rynku. Pojęcie to jest definiowane

jako „zdolność rynku do przywrócenia dawnego bądź osiągnięcia nowego stanu

równowagi w następstwie wystąpienia zewnętrznych wobec niego zaburzeń”92

.

Elastyczność płac jest jednym z czterech elementów składowych elastycznego

rynku pracy, który można zdefiniować jako „rynek posiadający zdolność do

przystosowania się do zmieniających się warunków ekonomicznych w sposób

zapewniający utrzymanie wysokiego wskaźnika zatrudnienia, niskiej inflacji i

zapewniający ciągły wzrost realnych dochodów”.93

V. Monastiriots określił

elastyczność rynku pracy jako stopień, w jakim wyniki rynku pracy są determinowane

przez tzw. czyste mechanizmy rynkowe, tj. interakcję między popytem i podażą,

wyznaczającą wysokość płac, w porównaniu do różnego rodzaju zniekształceń, które

mogą być źródłem sztywności rynku pracy. Według niego te zniekształcenia to w

szczególności działania związków zawodowych, polityka gospodarcza, ochrona

91

H. Karaszewska, Ewolucja wynagrodzeń op. cit., s. 43. 92

P. Lewandowski, G, Koloch, A. Regulski, Elastyczność rynków dóbr i pracy w Polsce na tle

wybranych krajów europejskich, Fundacja Naukowa Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2008, s. 3. 93

EMU and labour market flexibility, HM Treasury, London 2003, s. 10.

49

zatrudnienia, płaca minimalna czy też kultura narodowa. Z tą ostatnią wiążą się normy i

stereotypy dotyczące przydatności pracowników w zależności od płci, wieku bądź też

przynależności do określonej grupy społecznej. Przykładowo o mało elastycznym rynku

pracy mówi się w sytuacji wykluczenia lub marginalizacji na rynku pracy kobiet,

młodych ludzi, starszych pracowników, osób niepełnosprawnych bądź też wyznawców

określonej religii.94

W literaturze przedmiotu dokonano identyfikacji poszczególnych aspektów

elastyczności rynku pracy, które odnoszą się do trzech jego elementów składowych -

podaży, popytu oraz ceny pracy. Oprócz elastyczności płac elementami elastycznego

rynku pracy są także:95

- elastyczność zatrudnienia - zwana inaczej elastycznością ilościową bądź też

numeryczną i oznaczająca zdolność przystosowywania liczby zatrudnionych do

zmieniających się warunków gospodarczych i zmian strukturalnych wywołanych

postępem technicznym. Na poziomie mikroekonomicznym elastyczność ta oznacza

możliwość dostosowania liczby zatrudnionych w przedsiębiorstwie do zmian w

koniunktury, rentowności, płacach realnych czy też wydajności pracy.

Podsumowując o tym typie elastyczności mówi się w sytuacji umiejętnego

dostosowywania zatrudnienia do wielkości popytu i wynikającej stąd skali produkcji;

- elastyczność czasu pracy - oznaczająca możliwość dostosowywania (w ramach

ustalonych norm i przyjętych okresów rozliczeniowych) długości czasu pracy i jego

organizacji do potrzeb przedsiębiorstwa, poszczególnych grup pracowników czy

wykonywanego zadania. W skład tego pojęcia wchodzą różnorodne elementy

ustawodawstwa prawa pracy jak regulacja czasu pracy, wiek przechodzenia na

emeryturę czy długość płatnych urlopów, a także wszelkie alternatywne formy

zatrudnienia wobec tradycyjnej umowy o pracę na pełen etat;

- elastyczność funkcjonalna - definiowana jako zdolność podmiotu gospodarczego do

efektywnego dostosowania podaży pracy do zmieniającej się struktury popytu na

pracę wynikającej ze zmieniających się warunków produkcji. Ten rodzaj

elastyczności charakteryzuje ruchliwość pracowników w ramach wewnętrznego

rynku pracy. Oznacza to, że podmiot gospodarczy potrafi dostosować ilość i rodzaj

wykorzystywanej pracy korzystając z posiadanego zasobu pracy bez konieczności

korzystania z zewnętrznego rynku pracy;

- elastyczność zasobów pracy obejmująca mobilność przestrzenną, zawodową i

międzyzakładową siły roboczej adekwatną do zmieniających się warunków.

Rynek pracy podlega regulacjom, które dotyczą m.in. systemu zabezpieczenia

społecznego, ustawodawstwa dotyczącego ochrony stosunku pracy, płacy minimalnej

czy też uprawnień związków zawodowych. Regulacje te sprawią, iż rynek pracy nigdy

nie będzie w pełni elastyczny. Istnieje natomiast pewien stopień nieelastyczności rynku

pracy nazywany sztywnością tego rynku. Eksperci z OECD stworzyli tzw. indeks

prawnej ochrony zatrudnienia (EPL – Employment Protection Level) odzwierciedlający

stopień regulacji rynku pracy. Jest on jednocześnie uznawany za klasyczną miarę

elastyczności rynku pracy. Konstrukcja indeksu EPL opiera się na trzech składowych:

94

M. Majewska, S. Samol, Rozwój elastycznego rynku pracy: uwarunkowania prawno-ekonomiczne,

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2016, s. 21. 95

E. Kryńska, Elastyczność zatrudnienia na polskim rynku pracy, Polityka Społeczna 2007, nr 11-12, s.

1; Z. Wiśniewski, Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1999, s. 42-43; E. Kwiatkowski, Problem regulacji

rynku pracy w alternatywnych opisach gospodarki [w:] Deregulacja polskiego rynku pracy, K. W.

Frieske (red.), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 18-19; A. Ertman, Zróżnicowanie

elastyczności rynków pracy w wybranych krajach europejskich oraz USA w świetle metody TOPSIS,

„Oeconomia Copernicana” 2011, nr 3, s. 46-47.

50

- ochrona zatrudnienia pracowników zatrudnionych na podstawie umów regularnych;

- uregulowania dotyczące okresowych form zatrudnienia;

- dodatkowe uregulowania zabezpieczające pracownika przed zwolnieniami

grupowymi;

Indeks przyjmuje wartości z przedziału od zera do sześciu, gdzie sześć jest

równoznaczne z najwyższą sztywnością rynku pracy. Im niższa wartość indeksu tym

mniejsza skala regulacji i oddziaływania państwa na rynek pracy.96

Specjaliści OECD podkreślają, iż prawo dotyczące ochrony zatrudnienia stanowi

ważną determinantę dla wyników na rynku pracy. Jednakże zauważa się także, iż

zgodnie z teorią ekonomii rozwoju, stopień ochrony prawnej zatrudnienia rośnie wraz z

rozwojem gospodarczym i zmianą statusu pracownika. W gospodarkach słabo

rozwiniętych rynek pracy jest rynkiem pracodawcy, który dyktuje warunki, natomiast

instytucje odpowiedzialne za ochronę pracowników nie działają sprawnie w danym

kraju. Niekiedy funkcje ochrony pracowników spełniają organizacje międzynarodowe

typu Międzynarodowa Organizacja Pracy zamiast instytucji krajowych. Gdy poziom

rozwoju rynku pracy jest odpowiednio wysoki, a instytucje ochrony zatrudnienia

działają sprawnie, następuje deregulacja rynku pracy przy zachowaniu ochrony prawnej

pewnych grup pracowników. Dotyczy to przede wszystkim kobiet w ciąży i na urlopach

macierzyńskich, osób w wieku przedemerytalnym czy też pracowników

doświadczających dyskryminacji na rynku pracy. Nie oznacza to jednak, że stopień

ochrony prawnej w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo jest niższy od tego w

krajach słabo rozwiniętych.97

Elastyczność płac to reakcja płac na zmiany czynników, które oddziałują na ich

kształtowanie się. Inaczej mówiąc elastyczność płac odzwierciedla stopień/prędkość, z

jaką płace dostosowują się do zmian zachodzących w gospodarce, w szczególności do

zmian wydajności pracy. Mianem płac giętkich określa się wysoką wrażliwość płac na

zmiany wydajności pracy. Elastyczność płac zależy także od czynników

pozaefektywnościowych, wśród których istotną rolę odgrywają czynniki

instytucjonalne. Wymienić tu należy m.in. działania związków zawodowych, płacę

minimalną, prawo pracy, wysokość klina podatkowego, centralizację i koordynację

rokowań płacowych czy długość kontraktów i indeksację.98

W warunkach konkurencji doskonałej poziom płacy realnej wyznaczany jest

przez produktywność krańcową czynnika pracy. Autorem tego neoklasycznego

twierdzenia jest J.B. Clark. Przedsiębiorstwa są skłonne zwiększać zatrudnienia do

momentu zrównania się produktu krańcowego pracy z płacą dodatkowego pracownika.

Oznacza to, iż optymalne rozmiary zatrudnienia w przedsiębiorstwie funkcjonującym w

warunkach konkurencji doskonałej są równe wielkości zatrudnienia, przy której

marginalny produkt pracy jest równy płacy realnej. Płaca realna jest zatem główną

determinantą kształtującą rozmiary zatrudnienia.

Zmiany wydajności pracy wyznaczają kierunek zmian wynagrodzeń. Tempo

wzrostu wynagrodzeń powinno być niższe niż tempo wzrostu wydajności pracy,

ponieważ praca nie może być opłacana ani znacząco niżej ani wyraźnie wyżej niż

wynosi jej krańcowa produktywność. Przejściowo dynamika płac i wydajności pracy

może od siebie odbiegać, co wynika z istnienia frykcji realnych i nominalnych

przejawiających się w długotrwałym dostosowywaniu się płac do nowych poziomów

96

OECD Employment Outlook, Paris 2008, s. 10. 97

M. Majewska, S. Samol, Rozwój elastycznego rynku pracy… op. cit., s. 23-24. 98

Elastyczny rynek pracy w Polsce. Jak sprostać temu wyzwaniu?, E. Balcerowicz (red.), Zeszyty BRE

Bank – CASE, nr 73/2004, CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa,

Warszawa 2004, s.11.

51

równowagi w następstwie zaburzeń makroekonomicznych typu szoki produktywności

czy też szoki monetarne i fiskalne.99

Związki zawodowe wymieniane są jako jeden z pierwszych instytucjonalnych

czynników determinujących elastyczność płac w gospodarce. Miarą siły ich

oddziaływania w gospodarce jest udział liczby członków związków zawodowych w

relacji do całkowitej liczby pracowników. Związki zawodowe mają za zadanie zawierać

układy zbiorowe, jak też pełnią funkcję reprezentanta interesów ekonomicznych i

socjalnych zrzeszonych w nich pracowników. Związki zawodowe są uważane za

destymulantę elastyczności płac, ponieważ wyższy poziom uzwiązkowienia sprzyja

wyrównywaniu płac w gospodarce niezależnie od wydajności pracy. Związki

zawodowe usztywniają płace także przez uczestnictwo w ustalaniu progów płacowych.

Negatywne skutki działania związków zawodowych widoczne są także w innych

częściach rynku pracy. Wysoki poziom uzwiązkowienia sprzyja bezrobociu w

gospodarce. Im większy odsetek pracujących należy do związków zawodowych, tym

mniejsza konkurencja na rynku pracy, co prowadzi do wyższych płac i kosztów

pracy.100

Rysunek 3

Stopień centralizacji negocjacji płacowych a sztywność płac realnych

Źródło: J. Borowski, Sztywność płac realnych a przystąpienie Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej,

Bank i Kredyt 2002, nr 5, s. 13.

Elastyczność płac w gospodarce determinowana jest także przez centralizację

rokowań płacowych. Wpływ modelu centralizacji rokowań płacowych na elastyczność

płac był wielokrotnie analizowany w literaturze, jednakże wnioski płynące z tych badań

nie są jednoznaczne. Przykładowo według S. Borkowskiej centralizacja rokowań

zbiorowych prowadzi do wysokiej sztywności płac, która jest dodatkowo wzmacniana

sztywnością pozapłacowych składników kosztów pracy kształtowanych ustawowo pod

wpływem silnej pozycji związków zawodowych.101

Liniową zależność między

centralizacją umów zbiorowych a sztywnością płac zakwestionowali Clamfors i Driffill.

Stwierdzili oni, iż elastyczność płac jest najwyższa w gospodarkach charakteryzujących

się zawieraniem umów na poziomie centralnym bądź też na poziomie przedsiębiorstw.

99

Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, M. Bukowski (red.),

Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa

2008, s. 76. 100

B. Gawrońska-Nowak, K. Skorupińska, Elastyczność rynku pracy a charakter instytucji w krajach

europejskich, „Gospodarka Narodowa” 2006, nr 3, s. 28. 101

A. Furmańska-Maruszak, Koszty pracy a zatrudnienie. Współczesne koncepcje a rzeczywistość,

Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2008, s. 142.

Stopień realizacji negocjacji płacowych

Szt

yw

ność

pła

c re

alnych

52

Natomiast elastyczność płac realnych jest najniższa w krajach, w których negocjacje

prowadzone są na poziomie branż i sektorów, czyli w tych gospodarkach, w których

stopień centralizacji rokowań płacowych można określić jako średni. Autorzy

uzasadniali to tym, iż negocjacje na poziomie mezoekonomicznym

są prowadzone z udziałem więcej niż jednej organizacji związkowej, które ze sobą

rywalizują. Rywalizacja ta sprawia, że związki zawodowe ignorują negatywne

makroekonomiczne konsekwencje ustaleń płacowych (tj. wzrost bezrobocia, inflację).

W sytuacji prowadzenia negocjacji płacowych na szczeblu centralnym przez jedną

organizację związkową, świadomość konsekwencji podejmowanych decyzji jest

znacznie większa. Bierze ona zatem pod uwagę wpływ swoich decyzji na całą

gospodarkę, uwzględniając także spadek zatrudnienia w wyniku nadmiernej presji

płacowej. Co więcej odpowiedzialność za wynik negocjacji jest jednoznacznie

przypisana temu jednemu związkowi zawodowemu. Wszystko to sprawia, iż płace

realne ustalone w wyniku negocjacji na szczeblu krajowym w większym stopniu

reagują na zmieniającą się sytuację ekonomiczną niż w przypadku negocjacji

płacowych prowadzonych na szczeblu branż i sektorów. Natomiast w modelach silnie

zdecentralizowanych to konkurencja między przedsiębiorstwami chroni przed

nadmierną presją płacową. Wysokie podwyżki płac nie mające odzwierciedlenia w

wydajności pracy grożą utratą pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa i koniecznością

redukcji zatrudnienia. Zatem według autorów nieprawdziwa jest relacja typu im

większy poziom centralizacji tym wyższa sztywność, udowodnili oni tezę, iż zależność

między tymi dwiema zmiennymi przyjmuje kształt odwróconej litery U (rysunek 4).102

Klin podatkowy jest drugą po związkach zawodowych destymulantą

elastyczności płac. Pod tym pojęciem rozumie się procentowy udział różnicy między

całkowitym kosztem pracy, a wynagrodzeniem netto pracownika w całkowitych

kosztach pracy. Wysokość klina podatkowego zależy m.in. od podatków bezpośrednich

i pośrednich oraz składek na ubezpieczenia społeczne. Pojęcie klina podatkowego

definiuje się również jako tę część produktu, która nie służy opłaceniu czynnika

pracy.103

Całkowity koszt pracy obejmuje płace i pozapłacowe elementy kosztów

pracy, które to decydują o wielkości klina podatkowego. Wysoki jego poziom sprzyja

sztywności płac gdyż wzrost płac byłby równoznaczny z wzrostem kosztów pracy przy i

tak dużym obciążeniu pozapłacowym. Przedsiębiorstwa działające w skali mikro w

swoich kalkulacjach kierują się przede wszystkim poziomem kosztów i nie doceniają

efektu dochodowego w postaci rosnącej wydajności i dzięki temu rosnącego zysku104

.

Kolejnym pozaefektywnościowym czynnikiem determinującym elastyczność

płac jest płaca minimalna. Płaca minimalna jest instytucją rynku pracy stanowiącą dolną

granicę wysokości płac i jest najniższą płacą, jaką można wypłacić pojedynczemu

pracownikowi za świadczoną przez niego pracę w pełnym wymiarze godzin. Płaca

minimalna może być wprowadzona jednostronnie przez rząd bądź też być wynikiem

negocjacji zbiorowych. Płaca minimalna może być określona jako płaca godzinowa,

dzienna, tygodniowa czy miesięczna. Może być, choć nie musi, automatycznie

indeksowana inflacją. W przypadku braku indeksowania płaca minimalna jest

arbitralnie zmieniana przez rząd. W wielu krajach występuje możliwość wypłaty płacy

poniżej kwoty minimalnej (tzw. subminimum) wybranym grupom pracowników np.

młodzieży czy też osobom bez doświadczenia zawodowego.105

102

J. Borowski, Sztywność płac realnych …, op. cit., s. 13. 103

M. Góra, Wpływ systemu zabezpieczenia społecznego na rynek pracy, „Ekonomista” 2003, nr 1, s. 10. 104

Z. Wiśniewski, Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy… , op. cit., s. 60. 105

T. Boeri, J van Ours, Ekonomia niedoskonałych rynków pracy, Oficyna Ekonomiczna Grupa Wolters

Kluwer, Warszawa 2011, s.58-59.

53

Rysunek 4

Czynniki warunkujące elastyczność w wynagrodzeniu

Źródło: H. Karaszewska, Ewolucja wynagrodzeń w …, op. cit., s. 78.

Istnienie płacy minimalnej skutkuje usztywnianiem płac od dołu. Płaca nie może

być zmniejszona poniżej ustawowo przyjętej kwoty minimalnej nawet w sytuacji braku

proporcjonalności względem wydajności pracy. Płaca minimalna może przyczynić się

do spadku zatrudnienia, które będzie mieć miejsce, gdy wydajność pracowników

będzie niższa od ustawowego minimum płacowego.106

Niektórzy ekonomiści

106

P. Lewandowski, G, Koloch, A. Regulski, Elastyczność rynków dóbr…, op. cit., s. 15.

Organizacje

zdecentralizowane,

procesowe, sieciowe

Wysoki poziom

zamożności

Kultura tolerancji wysokiego

ryzyka i ciągłych zmian, kultu

wiedzy i wartości komunikacji

Elastyczny system

wynagrodzeń w

mikroskali

Decentralizacja zbiorowych

stosunków pracy i

wynagrodzeń

Elastycznoś

ć

funkcjonaln

a Strategia płac nastawiona

na wysokie efekty i

doskonalenie kompetencji

Strategia nastawiona na wzrost

i zdobywanie nowych rynków

Wysoki poziom rozwoju

gospodarczego

Elastycznoś

ć ilościowa

Rozwój zaawansowanych

technologii

Burzliwy rozwój nauki i

szkolnictwa

54

zauważają, iż dla elastyczności płac ważna jest nie tyle sama płaca minimalna, ile jej

relacja do średniej płacy w gospodarce. Jest to szczególnie istotne dla młodych

pracowników, którzy od niedawna są obecni na rynku pracy (pracownicy poniżej 25

roku życia). Zbyt wysoki udział płacy minimalnej w płacy przeciętnej powoduje

sztywność zatrudnienia w tej kategorii wiekowej. Pracownicy poniżej 25 roku życia

często z uwagi na niewielkie doświadczenie zawodowe nie zawsze mogą wykazać się

odpowiednią wydajnością pracy, co czyni ich pracę mało opłacalną dla

pracodawców.107

Płaca minimalna pełni funkcję społeczną polegającą na zapewnieniu minimum

utrzymania, a także funkcję ekonomiczną, gdyż jest elementem kosztów

przedsiębiorstwa i elementem polityki rynku pracy. Wysokość płacy minimalnej

uzależniona jest od poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju, aktualnej

koniunktury w nim panującej oraz sytuacji na rynku pracy w tym kraju.108

Płace mają znaczący wpływ na zatrudnienie i bezrobocie. Eksperci OECD

uważają, iż system negocjacji płacowych powinien elastycznie reagować na rozmiary

bezrobocia i umożliwiać bezrobotnym szybki powrót do pracy, aby uniknąć bezrobocia

długookresowego. Płace powinny być na tyle elastyczne, aby zapewnić automatyczne

dostosowanie się ich poziomu do rosnącego bezrobocia i malejącej produktywności.

Ten mechanizm pozwala uruchomić w krótkim okresie proces dodatkowego

opłacalnego zatrudnienia, umożliwiający pozytywną ocenę przyszłych zysków. To z

kolei w długim okresie pobudza inwestycje, wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Płace

powinny reagować elastycznie nie tylko na rozmiary ogólnego bezrobocia, lecz również

na poziom tego zjawiska w różnych segmentach rynku.109

2.3. Elastyczność płac w historii myśli ekonomicznej 110

Teorie kształtowania się płac prezentują wiele podejść, zarówno odnośnie

ustalania ich poziomu, jak też różnie traktują kwestie elastyczności płac. Należy także

zauważyć, iż w niektórych teoriach trudno odnaleźć jasne poglądy co do elastyczności

płac, jednak dokładna ich analiza pozwala wskazać ogólne opinie przedstawicieli danej

teorii o elastycznych płacach.

Przedstawicieli szkoły klasycznej prowadzili swoje rozważania w oparciu o

warunki konkurencji doskonałej. Zgodnie z tym, ceny bez opóźnień czasowych

reagowały na zmiany popytu i podaży. Przenosząc to założenie na rynek pracy wynika,

iż płaca jako cena pracy dostosowywała się automatycznie do zmian popytu i podaży

pracy. Oznacza to, iż Adam Smith i jego uczniowie zakładali pełną elastyczność płac.

Giętkie płace niwelowały wszelkie rozbieżności między popytem na pracę a jej

podażą.111

Elastyczne dostosowywanie się płacy do zmian popytu i podaży na pracę

prowadziło do ustalenia ceny równowagi na rynku pracy. Jak napisał później J. M.

107

Polski rynek pracy wobec integracji europejskiej, S. Borkowska (red.), Instytut Pracy i Spraw

Socjalnych, Warszawa 2003, s. 51. 108

G. Maniak, W kierunku elastyczności pracy…, op. cit., s. 68. 109

The OECD Jobs Study. Evidence and Explanation. Part I: Labour Market Trends and Underlying

Forces of Change. Part II The Adjustment Potential of the Labour Market, OECD, Paris 1994, s. 110

Treści zawarte w niniejszej części pracy zostały opublikowane w : A. Ertman, Płace i ich elastyczność

w wybranych teoriach ekonomicznych, [w:] Współczesne aspekty badawcze Gospodarka – Świat –

Człowiek. Aspekty Teoretyczno-Praktyczne Badań Naukowych, Część IV, J. Nowakowska-Grunt, J. Kabus

(red.), Wydawnictwo Naukowe Sophia, Katowice 2016, s.169-177 w trakcie realizacji grantu Badania

Młodych Naukowców. 111

A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa 1954, t. I, s. 101-

104, za E. Kwiatkowski, Problem regulacji rynku pracy …, op. cit., s. 20.

55

Keynes w Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza „teoria klasyczna zwykle

bowiem opierała swoje twierdzenie o automatycznym osiąganiu równowagi przez

system na założeniu elastyczności płac nominalnych. Jeśli zaś płace były sztywne, to

winą za nieosiągnięcie równowagi obciążała właśnie tę sztywność”112

.

Mimo założenie pełnej elastyczności płac Adam Smith zauważył, iż pracodawcy

znajdują się w bardziej uprzywilejowanej sytuacji jeśli chodzi o ustalanie płac. Podczas

gdy ówczesne prawo zabraniało tworzenia jakichkolwiek związków pracowników,

pracodawcy mogli zawierać takie porozumienia w celu wzmocnienia swojej pozycji.

Ponadto jak zauważył Adam Smith wydano szereg aktów prawnych przeciwko

podwyższaniu płacy, natomiast nie wprowadzano dokumentów przeciwko jej

obniżaniu.113

Wynika stąd, że płace nie kształtowały się w pełni elastycznie, gdyż

podlegały regulacjom ze strony pracodawców.

David Ricardo, reprezentując poglądy zbliżone do Adama Smitha, wierzył w

skuteczny mechanizm niewidzialnej ręki rynku, która za pomocą elastycznych płac i

cen doprowadza do równowagi rynkowej. Według niego w długim okresie, ceny

odzwierciedlają koszty produkcji i tym samym są cenami naturalnymi. Przez cenę

naturalną rozumiał koszt pracy, który wynikał z zatrudniania robotników i był on

ustalony na poziomie minimum egzystencji, tak aby nie zwiększał ani nie zmniejszał

liczby pracujących. Zakładał wzrost naturalnej ceny pracy jedynie w powiązaniu z

rosnącymi cenami żywności i dóbr pierwszej potrzeby. David Ricardo wyróżniał także

rynkową cenę pracy, która w zależności od popytu i podaży pracy mogła kształtować

się powyżej lub poniżej ceny naturalnej. W sytuacji gdy rynkowa cena pracy

przewyższa cenę naturalną w długim okresie doprowadzi to do wzrostu liczby ludności i

tym samym wzrośnie podaż pracy. Robotnicy chcąc być zatrudnionymi będą

akceptować niższe płace, co ostatecznie doprowadzi do spadku ceny rynkowej do

poziomu ceny naturalnej i ustalenia jej na poziomie ceny równowagi.

David Ricardo badając kwestię bezrobocia technologicznego zauważył, iż płaca

nie zawsze musi ustalić się na poziomie płacy równowagi. W trzecim wydaniu „Zasad

ekonomii politycznej i opodatkowania” autor zamieścił rozdział „O maszynach”, w

którym zawarł tezę, iż wprowadzenie maszyn doprowadzi do wzrostu płac realnych i

powstania bezrobocia w wyniku ich zastosowania.114

Płaca ustali się zatem na poziomie

przewyższającym ten, który gwarantuje oczyszczenie rynku. Wcześniej David Ricardo

był zdania, iż zastosowanie maszyn nie będzie oddziaływać na rozmiary zatrudnienia w

gospodarce.

Szkoła neoklasyczna również wniosła ważny wkład dotyczący elastyczności

płac w teoriach ekonomicznych. Wśród jej przedstawicieli na uwagę zasługują A. Pigou

oraz J. B. Clark. A. Pigou, podobnie do klasyków, zakładał konkurencję doskonałą na

rynku pracy, która w warunkach niczym nieograniczonych sił rynkowych (m.in.

elastycznych płac) prowadzi do pełnego zatrudnienia. Równowagę na rynku zapewniają

elastyczne płace, które niwelują wszelkie niedopasowania popytu i podaży pracy. Z

drugiej strony A. Pigou zauważył, iż bezrobocie może mieć jednak miejsce, a

mechanizm rynkowy nie zawsze działa bez zakłóceń. Zakłócenia w elastycznym

funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego występują w sytuacji, kiedy płace ukształtują

się powyżej płacy równowagi i dodatkowo nie ma możliwości ich obniżenia (bądź

trudno je obniżyć) z uwagi na istniejące pewne oddolne usztywnienia. Usztywnienia te

wynikają z braku zaufania między pracodawcami a związkami zawodowymi, silnej

112

J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 2003, s. 231. 113

H. Landreth, D. Colander, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2005, s. 112. 114

Tamże, s. 159.

56

pozycji przetargowej związków zawodowych czy też istnienia systemu ubezpieczeń od

bezrobocia.115

J. B. Clark stworzył teorię krańcowej produkcyjności czynników wytwórczych,

która opierała się na prawie malejących produktów krańcowych przy założeniach

doskonałej konkurencji oraz doskonale mobilnych czynników produkcji. W świetle tej

teorii cena czynnika produkcji, w tym pracy, jest pochodną jego produkcyjności

krańcowej. Cenę czynnika produkcji wyznacza więc wielkość produktu dostarczana

przez ostatnią jednostkę zatrudnionego czynnika wytwórczego. Na rynku pracy płacę

realną ustala marginalna produktywność czynnika pracy.

J. M. Keynes zakwestionował słuszność poglądów o automatycznym

dostosowywaniu się podaży i popytu na rynku pracy dzięki elastycznym płacom.

Występujące wówczas okoliczności w gospodarce światowej, tj. wielki kryzys z 1929

roku, były dobrym momentem, aby całkowicie odrzucić postulat elastycznych płac. J.

M. Keynes bazował na założeniu sztywnych płac nominalnych.116

J.M. Keynes

twierdził, iż giętkie płace nie są skutecznym środkiem zapobiegania bezrobociu, co

pokazał kryzys z 1929 roku. Ponadto uważał, iż płace elastyczne nie mają uzasadnienia

kiedy istnieje ustawowo przyjęte minimalne wynagrodzenie w danej gospodarce i

skutecznie działają związki zawodowe.117

J. M. Keynes był zdania, iż wszelkie dostosowania makroekonomiczne

odbywają się w drodze dostosowywania się wydatków do nowych dochodów, a nie

dzięki giętkim płacom (i cenom). Elastyczne płace i ceny nie były w stanie rozwiązać

problemu koordynacji na poziomie makroekonomicznym. J. M. Keynes nie zgadzał się

ze stwierdzeniem, że obniżka płac nominalnych zmniejszająca koszty produkcji

przyczyni się automatycznie do wzrostu zatrudnienia. Jego zdaniem zmniejszanie płacy

nominalnej wywołuje efekt przeciwny, a mianowicie wzrost bezrobocia. Wynika to

stąd, iż wg J. M. Keynesa, jedynym czynnikiem determinującym wielkość zatrudnienia

jest efektywny popyt. W momencie obniżenia płacy nominalnej zmniejszają się co

prawda koszty produkcji, ale spada przede wszystkim siła nabywcza ludności. Maleje

wówczas skłonność do konsumpcji, co tym samym przekłada się na mniejszy popyt

efektywny w gospodarce. Według J. M. Keynesa zależność jest następująca – popyt

wyznacza rozmiary zatrudnienia w gospodarce, zatrudnienie natomiast wyznacza

produkt marginalny, czyli płacę realną. Zmniejszenie bezrobocia może nastąpić jedynie

w drodze zwiększania zagregowanego popytu przy nie zmienionej stopie płac

nominalnych. J. M. Keynes odrzucił całkowicie postulat o dodatnim oddziaływaniu

elastycznych płac nominalnych na trwały wzrost zatrudnienia. Wyjątkiem będą

konsekwencje obniżki płac wpływające na skłonność do konsumpcji w całej gospodarce

albo na krańcową efektywność kapitału lub na stopę procentową.118

J.M. Keynes stwierdził, iż polityka elastycznych płac oddziałuje w podobny

sposób na stopę procentową co ekspansywna polityka monetarna. Oddziaływanie

obniżki wynagrodzeń na stopę procentową przy stałej ilości pieniądza w obiegu jest

identyczne jak wzrost ilości pieniądza przy niezmienionym poziomie płac. Tymi

dwoma sposobami można zwiększyć inwestycje do rozmiarów optymalnych, jednak

przy pewnych ograniczeniach. Umiarkowany wzrost ilości pieniądza, czy też

umiarkowany spadek płac mogą wywrzeć zbyt mały wpływ na stopę procentową w

115

A. Pigou, za E. Kwiatkowski, Problem regulacji rynku pracy…, op. cit., s. 21. 116

Jednakże należy wyraźnie zaznaczyć, iż autor traktował to założenie jako pewne ułatwienie

analityczne, które w dalszej części zostanie zastąpione elastycznymi płacami. Co więcej wielu

ekonomistów jest zgodnych co do tego, iż wywody Keynesa są prawdziwe także dla elastycznych płac. 117

E. Kwiatkowski, Problem regulacji rynku pracy …, op. cit., s. 21. 118

J. M. Keynes, Ogólna teoria … op. cit., s. 234-235.

57

długim czasie. Z drugiej strony J.M. Keynes stwierdził, iż gwałtowne zmiany zarówno

ilości pieniądza czy też płac nominalnych też mogą nie doprowadzić do zamierzonego

celu. Dodatkowo zauważył, iż polityka elastycznych płac nominalnych jest trudną do

stosowania w praktyce gospodarczej, szczególnie wówczas gdy sytuacja wymaga

obniżenia płac nominalnych. Jest to działanie bardzo niepopularne społecznie, które

zamiast skutecznie oddziaływać na stopę procentową może wywołać niepokój wśród

pracowników i zaburzyć stan zaufania społecznego. Drugim argumentem wskazującym

na trudność w realizacji polityki elastycznych płac jest fakt, iż nie ma możliwości

zapewnienia jednolitej redukcji płac we wszystkich grupach pracowniczych. Wyjątek

stanowi ustrój socjalistyczny, gdzie polityka płacowa ustalana jest na mocy dekretu.119

J. M. Keynes był przeciwnikiem elastycznych płac nominalnych w gospodarce,

o czym przesądziły przytoczone wyżej argumenty. Opowiadał się natomiast za

utrzymywaniem stałego ogólnego poziomu płac nominalnych w skali

makroekonomicznej w krótkim okresie i obniżaniem płac realnych drogą umiarkowanej

inflacji przy ustalonym poziomie płac nominalnych. Nie wykluczał jednak konieczności

istnienia pewnego poziomu elastyczności płac na poziomie mezoekonomicznym (gałęzi

i branż w gospodarce), który zapewnia przepływ pracowników między branżami w

gospodarce.120

E. Chamberlin i J. Robinson – ekonomiści współcześni J. M. Keynesowi – także

odrzucili założenie konkurencji doskonałej, przy czym J. Robinson opowiadała się za

konkurencją niedoskonałą na rynku, zaś E. Chamberlin za konkurencją

monopolistyczną. Płace, podobnie jak ceny na rynku dóbr, nie są elastyczne, gdyż

podlegają regulacjom ze strony podmiotów gospodarczych. Na rynku mogą wystąpić

trzy sytuacje, w których płace są regulowane. Po pierwsze, płace mogą być regulowane

przez przedsiębiorstwa o sile monopolistycznej, którym pojedynczy pracownik nie jest

w stanie się przeciwstawić. Takie przedsiębiorstwa usztywniają płace od góry. Druga

sytuacja regulowania płac występuje na rynku zdominowanym przez związki

zawodowe, które usztywniają płace od dołu za pomocą płacy minimalnej. Natomiast

trzecia sytuacja ma miejsce wtedy gdy żadna ze stron nie dominuje i płace kształtują się

samoczynnie, jednak nie są elastyczne, gdyż są dwustronnie regulowanymi.121

Nawiązanie do elastyczności płac nominalnych znajduje się także w koncepcji

krzywej Philipsa. Autor wyszedł od prostego założenia, iż cena danego dobra jest

funkcją popytu na to dobro. Oznacza to, iż przy wysokim popycie należy oczekiwać

wzrostu ceny dobra, przy czym wzrost ten jest tym większy, im wyższa jest nadwyżka

popytu w stosunku do podaży. I odwrotnie, gdy popyt jest niski, ceny wykazują

tendencję do spadku, tendencja ta nasila się wraz z rosnącą przewagą po stronie podaży.

Zasada ta znalazła zastosowanie przy budowie krzywej Philipsa, gdyż płaca nominalna

jest ceną siły roboczej na rynku pracy. W okresie prosperity popyt na pracę jest wysoki,

a bezrobocie spada. Pracodawcy konkurują o pracowników podnosząc stopy

wynagrodzeń. Płace są zatem elastyczne w górę. Natomiast gdy gospodarka spowalnia,

popyt na pracę maleje i bezrobocie rośnie. Płace są jednak znacznie mniej elastyczne

niż w sytuacji ożywienia gospodarczego. Zmieniają się wolniej, gdyż bezrobotni nie są

chętni oferować swych usług po cenach niższych od aktualnie obowiązujących.122

Zasługą nowej ekonomii keynesistowskiej są próby uzasadnienia istniejących

sztywności płac w gospodarce poczynając od wyjaśnienia, jak powstają sztywności płac

119

J. M. Keynes, Ogólna teoria … op. cit., s. 238-242. 120

Tamże, s. 243-244. 121

R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008, s. 163-164. 122

I. Bludnik, Keynes i postkeynesizm, [w:] Współczesne teorie ekonomiczne, M. Ratajczak (red.),

Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007, s. 48.

58

na poziomie mikroekonomiczym. Według neokeynesistów sztywność płac występuje

wtedy, gdy płace kształtują się na wyższym poziomie niż płaca równowagi i nie ma

możliwości jej obniżenia. Szkoła neokeynesowska stworzyła dwie teorie ważne z

punktu widzenia elastyczności płac: teorię płacy efektywnościowej oraz teorię insider-

outsider. Obie teorie wyjaśniają powody utrzymywania się sztywnych płac w

gospodarce.

W świetle teorii płacy efektywnościowej to przedsiębiorstwa i pracodawcy

wywołują sztywność płac ustalając je powyżej płacy równowagi. Dodatkowo nie są

zainteresowani jej obniżaniem nawet wówczas gdy koniunktura gospodarcza pogarsza

się. Teoria płacy efektywnościowej składa się z czterech modeli: modelu bumelanta,

modelu rotacji załogi, modelu ujemnej selekcji oraz modelu socjologicznego, które

różnią się między sobą motywami skłaniającymi pracodawców do ustalania płac

powyżej płacy równowagi.123

Kluczowym elementem modelu bumelanta jest założenie o niemożności pełnej

kontroli pracowników oraz twierdzenie o dodatniej zależności między wysokością płac

a wydajnością pracowników. Aby pracownicy nie wykazywali skłonności do

bumelowania pracodawcy oferują stawki płac przekraczające poziom równowagi.

Pracownik zarabiający więcej będzie unikał bumelowania i kontrolował sam siebie,

gdyż utrata pracy i tym samym wysokiego wynagrodzenia będzie dotkliwą dla niego

karą. Gdyby istniała konkurencja doskonała na rynku pracy, nie byłoby bezrobocia, a

płace kształtowałyby się na poziomie płacy równowagi zwolniony pracownik bez trudu

znalazłby nową pracę. Teoria płacy wydajnościowej najlepiej sprawdza się w

warunkach spadającego popytu na pracę i pojawiającego się bezrobocia. Przy

dostatecznie dużym poziomie bezrobocia pracownicy są skutecznie motywowani do

wysiłku w pracy bojąc się utraty dochodów. Wyższe płace są też korzystne dla

pracodawców, ponieważ ograniczają koszty kontroli zatrudnionych osób oraz koszty

poszukiwania nowych pracowników. Krytycy modelu bumelowania wskazali kilka

sposobów zapobiegania bumelowaniu innych niż podwyższanie płacy powyżej poziomu

wywołującego nierównowagę na rynku pracy. Są to m.in. opłaty zatrudnieniowe

wnoszone przez pracowników na rzecz pracodawców w momencie podjęcia pracy,

kaucje wpłacane przez nowo zatrudnianych na konta pracodawców czy też kary

pieniężne nakładane przez pracodawców na bumelantów, jednak nie są one stosowane

w praktyce. Wśród bardziej praktycznych sposobów wymieniają m.in. systemy

różnicowania płac na podstawie stażu pracy. Zakładają one płace na poziomie niższym

od krańcowej produktywności dla nowo zatrudnionych pracowników oraz płace wyższe

niż krańcowa produktywność dla najbardziej doświadczonych pracowników.124

Model rotacji załogi, nazywany również modelem fluktuacji kadr, akcentuje

negatywne skutki wysokiej rotacji pracowników. Skutki te przybierają postać kosztów

rekrutacji i selekcji kandydatów oraz szkolenia nowo zatrudnionych, jak również straty

powstałe z powodu niskiej wydajności nowych pracowników. Model rotacji załogi

zakłada, iż przedsiębiorstwa oferują wyższe płace ponad poziom wynikający z relacji

popytu i podaży w celu uniknięcia wysokiej rotacji pracowników i jej następstw.

Pracodawcy oferują płace przewyższające tę „oczyszczającą” rynek zarówno w

stosunku do doświadczonych, jak i niedoświadczonych pracowników. Ma to ograniczyć

gotowość pracowników do rezygnacji z pracy, spowodować wzrost udziału

doświadczonych pracowników w zatrudnieniu ogółem oraz podnieść poziom

123

I. Bludnik, Neokeynesizm, [w:] Współczesne teorie ekonomiczne, M. Ratajczak (red.), Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007, s. 94-96. 124

W. Golnau, Model bumelowania w teorii płacy efektywnej, „Zarządzanie i Finanse” 2014, cz. 12, nr 1,

s. 171-172 i 179-180.

59

przeciętnej wydajności pracy. Takie działania w skali makroekonomicznej prowadzą do

pojawienia się obok bezrobocia frykcyjnego, także bezrobocia przymusowego o

trwałym strukturalnym charakterze.125

Model selekcji negatywnej bazuje na dwóch założeniach. Po pierwsze

wynagrodzenia poszczególnych pracowników nie są proporcjonalne do ich wydajności

pracy. Zgodnie z drugim założeniem wynagrodzenia akceptowane przez pracowników

są rosnącą funkcją ich wydajności. Przedsiębiorstwa stosują wyższe płace w celu

przyciągnięcia pracowników odznaczających się wyższą efektywnością. Oferowanie

niskich wynagrodzeń bliskich płacy równowagi zniechęcałoby do ubiegania się o

zatrudnienie pracowników najbardziej pożądanych przez pracodawcę. Na rynku pracy

powstałaby nadwyżka podaży pracy nad popytem na pracę i bezrobocie przymusowe.

Ale nawet taka sytuacja nie będzie skłaniać pracodawców do obniżania płac gdyż

spowodowałoby to w pierwszej kolejności rezygnację z pracy najbardziej wydajnych

pracowników.126

Istnieje kilka modeli socjologicznych, przy czym szczególne znaczenie ma

model częściowej wymiany prezentów. Płaca przewyższająca płace równowagi

traktowana jest jako swoisty prezent darowany zatrudnionemu. Drugim prezentem od

pracodawcy są łagodne standardy pracy możliwe do osiągnięcia w sytuacji

usprawiedliwionego spowolnienia tempa pracy. W zamian za to pracodawcy oczekują

wysokiej wydajności w pracy gwarantującej przekroczenie minimalnych standardów

pracy. Współpracę między pracodawcą a pracownikiem można zatem określić jako

wymianę zbliżonych wartościowo do siebie prezentów – płacy wyższej niż wynika to z

warunków rynkowych oraz pracy ponad minimalne wymagania. Konsekwencją

stosowania wyższych płac będzie pojawienie się bezrobocia przymusowego.127

Twórcami teorii insider-outsider, zwanej również teorią uczestnik-osoba

postronna, są A. Lindbeck i D. J. Snower. O ile teoria płacy efektywnościowej

przypisuje przedsiębiorcom i pracodawcom odpowiedzialność za sztywne płace, to

teoria insider-outsider zakłada, iż to pracownicy odgrywają istotną rolę w powstawaniu

sztywności płac realnych. W świetle tej teorii podaż pracy składa się z dwóch kategorii

pracowników. Pierwsza grupa to tzw. insiders, czyli zatrudnieni pracownicy cechujący

się doświadczeniem oraz wysoką wydajnością pracy. Druga grupa obejmuje

bezrobotnych oraz pracowników z niestabilną pozycją zawodową, czyli tzw. outsiders.

Silna pozycja rynkowa zatrudnionych pracowników jest pochodną posiadanego

doświadczenia zawodowego, a także wynika z wysokich kosztów fluktuacji personelu,

które pracodawca chce eliminować. Teoria ta zakłada, iż pracownicy wykorzystują

swoją pozycję rynkową, aby ustalić wynagrodzenia na poziomie wyższym niż wynika

to z sytuacji rynkowej w zakresie popytu i podaży na pracę. Zatrudnione osoby

usztywniają płace od dołu, ponieważ ich silna pozycja blokuje jakąkolwiek obniżkę płac

w dół. Na rynku istnieją wprawdzie bezrobotni, którzy byliby skłonni podjąć pracę za

niższe wynagrodzenia niż aktualnie zatrudnione osoby, ale przedsiębiorstwa nie są tym

zainteresowani. Co więcej koszty rotacji traktowane są jako renta ekonomiczna, którą

pracodawcy wolą przekazać dotychczasowym pracownikom zamiast przeznaczyć na

szukanie nowych osób do pracy.

W teorii niejawnych (niepisanych) kontraktów poziom płacy jest przedmiotem

negocjacji między przedsiębiorstwem a pracownikami. Negocjacje te sprowadzają się

do ustalenia praw obu stron. Pracodawca ma prawo zwolnić pracownika, a nawet część

125

W. Golnau, Wybrane modele w teorii płacy efektywnej, „Zarządzanie i Finanse” 2012, część 3, nr 4,

s. 284-288. 126

Tamże, s. 288-290. 127

Tamże, s. 290-293.

60

załogi w sytuacji pogarszającej się koniunktury, podczas pracownik ma prawo

otrzymywać stałe wynagrodzenie niezależnie od stadium cyklu koniunkturalnego, w

jakim znajduje się gospodarka. Niejawny kontrakt między stronami sprowadza się do

tego, iż pracownik otrzymuje płacę przewyższającą wartość jego produktu

marginalnego w okresie słabnącej koniunktury gospodarczej. W sytuacji tej pracownik

otrzymuje od przedsiębiorstwa „niepisane” ubezpieczenie zapewniające mu stabilne

dochody. Niepisaną premię ubezpieczeniową otrzymuje także przedsiębiorstwo,

wówczas gdy płaca pracownika kształtuje się poniżej jego produktu marginalnego, czyli

w okresie ożywienia gospodarczego. Premia przedsiębiorstwa jest przeznaczana na

wyrównanie niższego produktu marginalnego i wynagrodzenia w okresie spowolnienia

ekonomicznego. Zawieranie niejawnych kontraktów prowadzi do zmian wielkości

zatrudnienia w odpowiedzi na zmiany cyklu koniunkturalnego przy stabilnym poziomie

płac.128

Wskazane dotychczas teorie neokeynesistów traktowały o elastyczności płac

realnych. Jednak neokeynesiści zwracali uwagę na rozróżnienie między sztywnościami

nominalnymi a realnymi, dlatego też wśród ich dorobku można wskazać modele

objaśniające sztywności płac nominalnych. Na uwagę zasługują modele

nierównoczesnych kontraktów płacowych stworzone przez Fischera oraz Phelpsa i

Taylora. Wymienieni ekonomiści w swoich pracach szukali przyczyn ustalania

wysokości płac z wyprzedzeniem i rozpatrywali porozumienia krótko- i

długoterminowe. Według Fischera zarówno negocjacje płacowe, jak i przekształcanie

struktury wynagrodzeń są czasochłonne i tym samym bardzo kosztowne. Dlatego też

stosowane są długoterminowe porozumienia między pracownikami i pracodawcami,

aby ograniczyć częste negocjacje płacowe. W przeciwieństwie do innych neokenesistów

Phelps i Taylor nie wyjaśniali jak powstają sztywności płac na poziomie

mikroekonomicznym, a przyjęli jedynie założenie, iż istnieją pewne negatywne skutki

zbyt częstych lub zbyt gwałtownych zmian w płacach. Ponadto autorzy byli zdania, iż

wiele przedsiębiorstw wykorzystuje politykę sztywnych płac nominalnych, aby

uatrakcyjnić swój wizerunek pracodawcy w oczach pracowników.129

W ekonomii neokeynesowskiej uwagę zwraca jeszcze koncepcja krzywej płac

wyjaśniającej elastyczność płac w ujęciu regionalnym. Została ona stworzona przez

D.G. Blanchflower oraz A.J. Oswalda. Wymienieni ekonomiści przyjęli założenie o

istnieniu pewnej nieliniowej ujemnej zależności między poziomem płac a stopą

bezrobocia na regionalnym rynku pracy. Zgodnie z tym, regiony z wysoka stopą

bezrobocia charakteryzują się niższym poziomem płac realnych w stosunku do

regionów o niższej stopie bezrobocia. Hipoteza ta została pozytywnie zweryfikowana w

badaniu obejmującym czterdzieści krajach rozwiniętych. Ujemna zależność między

poziomem płac a stopą bezrobocia została potwierdzona w większości badanych

gospodarek. Ponadto badanie pokazało, iż elastyczność płac względem stopy

bezrobocia na regionalnych rynkach pracy była zbliżona wśród badanych krajów i

kształtowała się na poziomie około – 0,1.130

Wielu współczesnych keynesistów uważa, że sztywności nominalne i realne

płac (oraz cen) odpowiadają za niestabilność gospodarczą. Jednakże istnieje grupa

128

I. Bludnik, Neokeynesizm…, op. cit., s. 94. 129

I. Bludnik, Keynesizm a nominalne sztywności cen i płac, [w:] Przemiany rynku pracy w kontekście

procesów społecznych i gospodarczych, J. Poteralski (red.), Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii

Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 128-129. 130

D.G. Blanchflower, A.J. Oswald, The Wage Curve Reloaded, IZA Discussion Paper, 1665, 2005 za

Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i

Walutowej, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2009, s. 303-304.

61

ekonomistów z tego nurtu twierdzących, iż sztywne płace nominalne są decydującymi

w kwestii stabilności zagregowanego popytu, zaś ich elastyczność stwarza problem

koordynacji na rynku pracy zaburzając przepływ informacji. Tobin rozpowszechnił

pogląd, iż doskonale elastyczne płace nie są gwarantem produkcji i zatrudnienia na

stabilnym poziomie. Zgodzili się z nim także Davidson i Kregel, według których

sztywność płac pochodziła z powszechnego zjawiska kontraktacji i zapewniała

stabilność oczekiwań stając się tym samym swego rodzaju zabezpieczeniem dla

nominalnego poziomu cen. Inni ekonomiści, np. Arestis i Sawyer, byli zdania, iż wiele

czynników uważanych za „niedoskonałości” pozytywnie oddziałuje na gospodarkę,

głównie poprzez swój wpływ na produktywność. Wśród przykładów wymienili

długoterminowe kontrakty zatrudnieniowe, które przyczyniają się do podniesienia

kwalifikacji i wykształcenia pracowników oraz większego ich zaangażowania w

działalność przedsiębiorstwa. Podobne poglądy wyznawał G. Akerlof uważając, że

sztywne płace nominalne redukują oczekiwania deflacyjne i realne stopy procentowe,

co sprzyja stabilizacji gospodarki i chroni przed nadmierną liczbą bankructw wśród

przedsiębiorstw.131

Kwestia elastyczności płac wystąpiła w wielu teoriach i ewaluowała począwszy

od szkoły klasycznej do czasów współczesnych. O ile pierwsze teorie traktujące o

elastyczności płac bazowały na założeniach konkurencji doskonałej to najnowsze teorie

opierają się o konkurencję niedoskonałą. Nowe teorie powstawały, wcześniejsze traciły

na aktualności pod wpływem krytyki następców lub zdarzeń w gospodarce, które

weryfikowały ich słuszność. Najnowsze teorie stworzone przez przedstawicieli nowej

ekonomii keynesistowskiej uzasadniają sztywności płac w dół argumentując

jednocześnie, iż sztywne płace mogą być w pewnych okolicznościach pożądane przez

pracodawców, a nawet korzystne dla gospodarki.

2.4. Ocena elastyczności płac w Polsce – przegląd badań

Polscy ekonomiści zaczęli szerzej interesować się elastycznością płac i

zintensyfikowali badania dotyczące tego zagadnienia w pierwszej dekadzie XXI wieku.

Ma to związek z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku i potencjalnym

jej uczestnictwem w unii walutowej. W świetle teorii optymalnych obszarów

walutowych R. Mundella elastyczność płac jest jednym z czynników decydujących o

korzyściach z przyjęcia wspólnej waluty w średnim okresie. Badania dotyczące oceny

stopnia elastyczności płac podejmowane po 2004 roku miały na celu zidentyfikowanie

potencjalnych szoków możliwych do wystąpienia w momencie przyjęcia wspólnej

waluty oraz wskazanie mechanizmów łagodzących ich skutki. Przejście do

zaprezentowania wyników tych badań wymaga jednak krótkiego przedstawienia

mechanizmu absorpcji szoków dzięki elastycznym płacom zgodnie z teorią

optymalnych obszarów walutowych.

Teoria optymalnych obszarów walutowych została stworzona przez

kanadyjskiego ekonomistę R. Mundella, który za swoje osiągnięcia w tej dziedzinie

otrzymał Nagrodę Nobla w 1999 roku. Teoria ta w jej podstawowym ujęciu definiuje

optymalny obszar walutowy oraz analizuje skutki asymetrycznych szoków podażowych

przenoszonych kanałem eksportowym. Wspólny obszar walutowy, w skład którego

wchodzą co najmniej dwie gospodarki, jest optymalny wówczas, gdy w gospodarkach

tych wprowadzenie wspólnej waluty nie stanowi przeszkody na drodze do osiągania

pełnego zatrudnienia, równowagi zewnętrznej oraz stabilności cen. Prowadząc swoje

131

I . Bludnik, Keynesizm a nominalne sztywności cen i płac…, op. cit., s. 129-130.

62

rozważania Mundell doszedł do wniosku, iż w warunkach braku autonomicznej

polityki pieniężnej oraz mechanizmu kursowego wysoka elastyczność płac i/lub wysoka

mobilność siły roboczej są niezbędne do wystąpienia mechanizmu dostosowawczego,

który doprowadzi do równowagi makroekonomicznej wewnątrz wspólnego obszaru

walutowego po wystąpieniu asymetrycznego szoku popytowego. Dlatego też Mundell

ostatecznie zdefiniował optymalny obszar walutowy jako grupę co najmniej dwóch

gospodarek, w których elastyczność płac oraz skłonność do migracji międzynarodowej

jest na tyle wysoka, iż umożliwia szybki powrót do stanu równowagi wewnętrznej w

kraju dotkniętym asymetrycznym szokiem popytowym i równowagi zewnętrznej w

całym obszarze walutowym.132

W latach 60-tych i 70-tych tradycyjna teoria optymalnych obszarów walutowych

stała się przedmiotem dyskusji i rozważań wielu ekonomistów. Jedni autorzy

krytykowali teorię Mundella starając się wskazać w niej słabe punkty, kolejni

poszukiwali alternatywnych kryteriów optymalności, inni zaś wprowadzali modyfikacje

co do mechanizmów akomodujących asymetryczne szoki popytowe. Mundell uważał, iż

mobilność siły roboczej między krajami i elastyczność płac realnych są alternatywnymi

bądź też razem występującymi sposobami neutralizowania szoków, z tym nie zgadzał

się W.H. Buster. Uważał on, iż jedynie kombinacja obu tych mechanizmów może

zapewnić odpowiedni przebieg procesów dostosowawczych gdy wystąpi asymetryczny

szok popytowy.133

Znaczenie elastyczności płac i mobilności siły roboczej w absorpcji szoków w

świetle teorii optymalnych obszarów walutowych można zilustrować na przykładzie

asymetrycznego szoku dotykającego dwa kraje A i B posługujące się wspólną walutą i

prowadzące wymianę handlową między sobą.134

Zakłada się, iż preferencje

konsumentów (producentów) w kraju B zmieniają się, w efekcie czego przestają oni

nabywać produkty importowane z kraju A, zaś wykazują większą skłonność do

nabywania dóbr rodzimych. Kraj A dotknięty zostaje zatem negatywnym szokiem

popytowym, zaś kraj B pozytywnym szokiem popytowym. Kraj A doświadcza spadku

zagregowanego popytu oraz spadku popytu na pracę, co w dalszej kolejności jest

przyczyną osłabienia tempa wzrostu płac. Odwrotne zjawiska wystąpią w kraju B, gdzie

wzrost zagregowanego popytu wpłynie na zwiększony popyt na pracę, spadek

bezrobocia i tym samym wywoła presję na płace. Jeśli płace w obu krajach są

elastyczne, to w kraju A pod wpływem negatywnego szoku popytowego nastąpi ich

spadek, zaś w kraju B płace i ceny wzrosną. Doprowadzi to do obniżki cen i poprawy

konkurencyjności kraju A oraz wzrostu cen i pogorszenia konkurencyjności kraju B.

Tym samym zwiększy się popyt na produkty wytwarzane w kraju A, zaś kraj B

doświadczy zmniejszającego się popytu na produkty w nim wytwarzane. Tym

sposobem mechanizm elastycznych płac przywróci równowagę w obu gospodarkach

dotkniętych asymetrycznym szokiem podażowym.

Zgodnie z teorią optymalnych obszarów walutowych mobilna siła robocza z

kraju dotkniętego negatywnym szokiem do kraju, gdzie sytuacja ekonomiczna jest

lepsza, jest drugim z możliwych procesów dostosowawczych przywracających stan

równowagi w obu krajach. Odpływ siły roboczej z kraju A oznacza zmniejszenie

bezrobocia w tej gospodarce. Ponadto zmniejszeniu ulegają możliwości produkcyjne tej

gospodarki, co tym samym jest równoznaczne z mniejszą zagregowaną podażą w kraju

132

J. Borowski, Polska i UGW, Optymalny obszar walutowy?, Materiały i Studia, Zeszyt nr 115, NBP,

Warszawa 2000, s. 3-8. 133

M. Lachowicz, Koncepcja wspólnych obszarów walutowych, „Bank i Kredyt” 2008, nr 2, s. 3. 134

Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i

Walutowej, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2009, s. 296-297.

63

A. Z kolei w kraju B zwiększa się podaż siły roboczej, dzięki czemu rosną możliwości

produkcyjne i zagregowana podaż w tej gospodarce. Dodatkowo rosnąca podaż siły

roboczej sprzyja ograniczaniu presji inflacyjnej w kraju B.135

Rysunek 5

Zmiany cen i płac jako dostosowanie do szoku asymetrycznego

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Borowski, Polska i UGW, Optymalny obszar walutowy?...,

op. cit., s. 15.

Rysunek 6

Swobodny przepływ siły roboczej jako dostosowanie do asymetrycznego szoku

popytowego

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Borowski, Polska i UGW, Optymalny obszar walutowy?...,

op. cit., s. 9.

Podsumowując, w świetle teorii optymalnych obszarów walutowych elastyczny

rynek pracy w sensie elastycznych płac oraz mobilności siły roboczej zastępuje krajową

politykę pieniężną i kursową w roli stabilizatorów gospodarczych na asymetryczne

szoki popytowe. W przypadki gospodarki wchodzącej do strefy wspólnej waluty stopień

elastyczności płac realnych w tej gospodarce jest jednym z wyznaczników decydującym

o bilansie korzyści i kosztów uczestnictwa w tej strefie.

W niniejszym paragrafie skoncentrowano się na zaprezentowaniu trzech badań

odnoszących się do elastyczności płac, które przeprowadzono po 2004 roku. Zostały

one wykonane przez trzy ośrodki badawcze: Centrum Analiz Społeczno-

Ekonomicznych – CASE, Biuro do spraw Integracji ze Strefą Euro (BISE) NBP oraz

135

Tamże.

AS

AS1 AD

AD1

E E1

AD

AD1

F F1

AS1

Kraj A Kraj B

pA pB

AS

YA YB

E2

AS1

AS AD

E

E1

AD

AD1

F

F1

F2

AS1

Kraj A Kraj B

AS

pA pB

YB YA

64

Instytut Badań Strukturalnych. Dzięki różnym metodom badawczym zastosowanych w

badaniach, dostarczyły one wielu informacji o elastyczności płac w różnych ujęciach.

Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych – CASE zbadało elastyczność płac

w sześciu krajach członkowskich Unii Europejskiej: Czechach, Węgrzech, na Łotwie,

Litwie, w Polsce, Słowenii i Słowacji. Badanie oparte było o kwartalne dane z lat 1996-

2005 udostępnione przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz statystyki

Eurostatu oraz dane statystyczne z krajowych biur statystycznych. Metodologia

zastosowana w badaniu to kompleksowe rozpoznanie mechanizmów dostosowawczych

na rynku pracy w krajach członkowskich, a następnie krytyczne omówienie

potencjalnego wpływu wspólnej waluty na te mechanizmy. Autorzy cytowanego

badania – A. Radziwiłł i M. Walewski – położyli szczególnie duży nacisk na

rozpoznaniu mechanizmów dostosowawczych w okresie rosnącego bezrobocia.

Celowym zamierzeniem była rezygnacja z ekonometrycznej estymacji sztywności płac,

co miało wyeliminować krytykę Lucasa. Mimo zastosowania innej metody badawczej

całkowita jej eliminacja nie była możliwa, ponieważ bazując na bieżącej sytuacji trudno

precyzyjnie ocenić, jak zmienią się strukturalne aspekty rynku pracy po wstąpieniu do

strefy euro. Dlatego też rozważono alternatywne kanały dostosowań, co stanowi

niewątpliwy walor wobec badań ekonometrycznych. 136

Tabela 13

Czynniki zmian krajowych jednostkowych kosztów pracy

Tempo wzrostu

jednostkowych

kosztów pracy

przy stabilnym

bezrobociu

Elastyczność

jednostkowych

kosztów pracy

względem

wzrostu

bezrobocia

Elastyczność

płac realnych

względem

wzrostu

bezrobocia

Elastyczność

dynamiki

produktywności

względem wzrostu

bezrobocia

Czechy 0.012581 -0.005827 -0.043574* -0.006006

Węgry 0.018145 0.104463* 0.192771* 0.014787

Łotwa -0.031179 -0.009612 0.122642** -0.035752

Litwa -0.047378 -0.153230* -0.120031** -0.012611

Polska -0.016652 -0.093104** -0.039403 0.063733**

Słowacja -0.015967 -0.237359** -0.227517** 0.029866

Słowenia -0.009854 -0.210795 -0.053383 0.259981** Źródło: A. Radziwiłł, M. Walewski, Productivity Growth, Wage …, op. cit., s. 11-12.

* współczynnik istotny na poziomie 10%, ** współczynnik istotny na poziomie 5%

Badanie podzielono na trzy części. W pierwszym jego etapie zdefiniowano

elastyczność rynku pracy jako reakcję jednostkowych kosztów pracy na zmiany

bezrobocia. Autorzy badania bazowali na dynamice zmian agregatowych wielkości

rynku pracy. W drugim etapie badania przedstawiono szczegółowo mechanizm

dostosowania na rynku pracy w każdym badanym kraju od 1996 roku. W przypadku

polskiej gospodarki przed 1998 rokiem doświadczyła ona wysokiego wzrostu

ekonomicznego z początkowo stabilnym bezrobociem. Obserwowano długookresowy

wzrost realnych wynagrodzeń, który podążał za wzrostem produktywności pracy.

Średni jednostkowy koszt pracy utrzymywał się na stałym poziomie. W latach 1998-

2002 obserwowany był gwałtowny wzrost bezrobocia, które następnie zaczęło maleć od

2004 roku. W tym okresie znaczna poprawa produktywności pracy silnie obniżyła

136

A. Radziwiłł, M. Walewski, Productivity Growth, Wage Flexibility and Future EMU Membership in

Selected EU New Member States, CASE, Warsaw 2005, s. 5-6.

65

jednostkowe koszt pracy. Nie znalazło to jednak odzwierciedlenia w większej dynamice

realnych wynagrodzeń. Zauważano także, iż spadek wynagrodzeń realnych w drugiej

połowie 2000 roku wynikał głównie ze wzrostu inflacji. Jednakże wpływ wysokiego

wzrostu produktywności pracy na jednostkowe koszty pracy dominował. W związku z

tym sformułowano wniosek, iż koszty uczestnictwa polskiej gospodarki w Unii

Gospodarczej i Walutowej będą raczej niskie. W trzeciej części badania

przeprowadzono analizę regresji wyjaśniającą roczne tempo zmian jednostkowych

kosztów pracy. Po wyznaczeniu czterech wskaźników elastyczności (tabela 13)

wysunięto wniosek, iż w polskiej gospodarce jednostkowe koszty pracy najsilniej

reagują na zmiany bezrobocia. Podobna sytuacja wystąpiła na Litwie i Słowacji, przy

czym mechanizmy dostosowań bardzo różnią się między gospodarkami i odbywają się

za pośrednictwem różnych kanałów. W Polsce elastyczność determinowana jest

wzrostem produktywności, na Słowacji znaczącą rolę odgrywa inflacja, zaś na Litwie

płace nominalne. Cytowane badanie pokazało, iż oprócz Litwy w badanych krajach

płace nominalne nie były elastyczne w latach 1996-2005, a stopień sztywności między

badanymi gospodarkami był zróżnicowany.137

Kolejne badanie elastyczności płac zostało przeprowadzone przez Biuro do

Spraw Integracji ze Strefą Euro (BISE) NBP i było częścią szeroko zakrojonego

badania dotyczącego pełnego uczestnictwa Polski w unii gospodarczej i walutowej.

Ocena elastyczności płac była zasadniczą częścią tego badania, gdyż elastyczne płace są

jednym z podstawowych czynników decydujących o korzyściach i kosztach

wynikających z przyjęcia wspólnej waluty. Badanie miało miejsce w listopadzie 2007

roku i zostało zrealizowane przez analityków NBP pod kierownictwem Pawła

Strzeleckiego - eksperta Instytutu Ekonomicznego NBP. W badaniu uczestniczyło około

1200 przedsiębiorstw z sektora przemysłowego, budownictwa oraz usług rynkowych,

którzy zostali poproszeni o wypełnienie kwestionariusza ankietowego. Składał się on z

ponad 40 pytań dotyczących charakterystyki przedsiębiorstwa, polityki płacowej w

ostatnich pięciu latach, prawdopodobnych decyzji płacowych będących reakcją na

hipotetyczne sytuacje, takie jak spadek popytu na produkty przedsiębiorstwa czy też

nieoczekiwany wzrost kosztów itp. oraz opinii przedsiębiorców. W celu zapewnienia

porównywalności z wynikami otrzymanymi w innych krajach, taką samą metodologię

zastosowano w pozostałych krajach Unii Europejskiej wykorzystując ujednolicony

formularz w ramach projektu Wage Dynamic Network.138

Wybór metody ankietowej do przeprowadzenia badania ma zarówno swoje

zalety, jak i wady. Niewątpliwą zaletą badania ankietowego było uzyskanie informacji

bezpośrednio od przedsiębiorców, co pozwoliło określić, jak podmioty gospodarcze

będą reagować na zmiany koniunktury. Natomiast wadą analizowania elastyczności

płac w gospodarce na podstawie ankiet jest bazowanie jedynie na deklaracjach

przedsiębiorców, które mogą się różnić od ich rzeczywistego zachowania w przypadku

realnego wystąpienia hipotetycznej sytuacji. Ponadto wadą takiego badania jest silne

uzależnienie jego wyników od fazy cyklu koniunkturalnego, w którym przeprowadzano

ankietę. Oznacza to, iż odpowiedzi mogłyby różnić się w zależności od tego, czy

badanie przeprowadzano w okresie prosperity czy też spowolnienia ekonomicznego, co

tym samym determinuje końcowy wynik badania.139

137

Tamże. 138

P. Strzelecki, The analysis of the labour market flexibility in Poland in comparison to other EU

countries on the basis of the results of Wage DynamicNetwork survey, [w:] Raport na temat pełnego

uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, część VI, NBP,

Warszawa 2009, s. 10-12. 139

Tamże.

66

W cytowanym badaniu miernikiem sztywności płac nominalnych był odsetek

firm, które zamroziły płace. Przyjęto bowiem założenie, iż w firmach, które mają

zamrożone płace i nie są skłonne ich obniżać, istnieją sztywne płace nominalne.

Natomiast w przypadku sztywności płac realnych wykorzystano odpowiedzi na pytanie

odnośnie stosowania przez przedsiębiorstwo polityki wzrostu płac w reakcji na wzrost

inflacji bez uwzględniania zmian w wydajności pracy. Miernikiem sztywności płac

realnych był odsetek firm, które stosują automatyczną indeksację płac.

Płace nominalne w Polsce w świetle cytowanych badań nie są elastyczne.

Niewiele spośród badanych firm zdecydowało się obniżyć płace nominalne w okresie

pięciu lat poprzedzających moment przeprowadzania badania. Przedsiębiorstwa

preferowały alternatywne sposoby obniżania kosztów pracy względem obniżki płac

nominalnych. Było to przede wszystkim zastępowanie dobrowolnie odchodzących,

przechodzących na wcześniejszą emeryturę bądź też zwalnianych pracowników innymi

z niższym wynagrodzeniem, a także redukcję premii i wszelkiego rodzaju dodatków do

wynagrodzeń. Redukcja etatów jest ostatecznością. W opinii ankietowanych

pracodawców ich reakcją na zmniejszenie popytu na oferowane dobra także nie byłaby

obniżka płac nominalnych, ale najprawdopodobniej redukcja zatrudnienia.

Tabela 14

Nominale i realne sztywności płac – rankingi badanych krajów

Lp. Sztywności nominalne płac Sztywności realne płac

Kraj Wartość miernika Kraj Wartość miernika

1 Hiszpania 0,021 Włochy 0,017

2 Francja 0,026 Estonia 0,047

3 Słowenia 0,033 Polska 0,067

4 Włochy 0,038 Portugalia 0,083

5 Belgia 0,058 Irlandia 0,087

6 Węgry 0,064 Francja 0,096

7 Irlandia 0,079 Czechy 0,113

8 Austria 0,089 Węgry 0,117

9 Polska 0,096 Austria 0,119

10 Grecja 0,115 Grecja 0,199

11 Portugalia 0,151 Słowenia 0,215

12 Estonia 0,211 Hiszpania 0,544

13 Holandia 0,211 Belgia b/d

14 Czechy 0,295 Holandia b/d Źródło: P. Strzelecki, The analysis of the labour …, op. cit., s. 13.

Takie odpowiedzi uzyskane podczas badania ankietowego potwierdzają

słuszność tez opisanych w teorii płacy wydajnościowej Najważniejszą rolę w

usztywnianiu płac odgrywają relacje między pracodawcą a pracownikiem, a nie związki

zawodowe czy też regulacje rynku pracy. Ankietowani wśród powodów nie obniżania

płac nominalnych wskazywali obawy o utratę wykwalifikowanych pracowników. Jak

już wcześniej zauważył Solow utrzymywanie płac na niezmienionym poziomie mimo

pogarszającej się koniunktury oraz spadku zagregowanego popytu jest korzystne dla

pracodawców. Obniżenie płac wiąże się z ryzykiem zmniejszenia wydajności pracy,

rezygnacji z pracy dotychczasowych pracowników, a także kosztów szukania nowego

personelu. Zamiast obniżania płac nominalnych, pracodawcy minimalizują swoje koszty

całkowite redukując zatrudnienie i wywołując tym samym powstanie bezrobocia.

67

Badanie realizowane przez NBP umożliwiło określenie miejsca Polski na tle

innych krajów Unii Europejskiej. Pod względem sztywności płac nominalnych Polska

znalazła się na dziewiątym miejscu wśród 14 badanych krajów osiągając umiarkowany

poziom sztywności płac nominalnych. Otrzymany przez polską gospodarkę wynik był

porównywalny z tymi, jakie odnotowano dla krajów strefy euro, w szczególności

Irlandii, Austrii czy Grecji. Natomiast jeśli chodzi o sztywność realną płac wyniki dla

Polski były jednymi z najlepszych. Polska uplasowała się na trzeciej pozycji. Wśród

badanych krajów mniejszy odsetek przedsiębiorstw, które deklarowały stosowanie

indeksacji płac miał miejsce jedynie we Włoszech i Estonii. Jednak wysokie noty

polskiej gospodarki w zakresie sztywności płac realnych wynikają z przyjętej definicji

tej sztywności jako reakcji na zmiany cen w gospodarce. Sam Autor badania zauważył,

iż trudniej jest zmierzyć elastyczność płac realnych na podstawie badania ankietowego

niż elastyczność płac nominalnych. W cytowanym badaniu pomiar elastyczności płac

realnych oparto na jej wąskim rozumieniu. Przyjęty wskaźnik odzwierciedlał jedynie

reakcję płac na zmiany cen i pokazywał zmiany siły nabywczej wynagrodzenia.

Przeprowadzone badanie ankietowe nie dało podstaw do stworzenia miernika, który

odzwierciedlałby elastyczność płacową podążającą za zmianami wydajności pracy czy

też zmianami w zakresie popytu i podaży pracy. Badanie pokazało natomiast, iż w

polskich przedsiębiorstwach rzadko stosowano indeksację płac. Pracodawcy przy

zmianach płac nie uwzględniali zmian cen dzięki czemu elastyczność płac realnych była

względnie wysoka. Badanie dostarczyło niestety także dowodów na to, iż pracodawcy

nie uwzględniają wystarczająco silnie zmieniającej się sytuacji na rynku pracy.

Największe znaczenie w ustanawianiu płac nowo zatrudnianych pracowników mają

bowiem płace osób zatrudnionych w firmie, a nie warunki zewnętrzne.

Instytut Badań Strukturalnych w Warszawie zrealizował trzecie badanie

dotyczące elastyczności płac, którym objęto osiem krajów Europy Środkowo-

Wschodniej będących członkami Unii Europejskiej od 2004 roku. Badanie to także było

jednym z projektów badawczych analizujących korzyści i koszty pełnego uczestnictwa

Polski w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej zleconym przez Narodowy

Bank Polski. Ze względu na tematykę rozprawy przedstawiona zostanie ta część

wyników badania, która odnosi się do elastyczności płac w Polsce i jej porównania na

tle pozostałych badanych krajów.

W badaniu wykorzystano panelowy, strukturalny model wektorowej korekty

błędem (SVECM) na poziomie makroekonomicznym wyestymowany na podstawie

kwartalnych danych z lat 1996-2007. Wybór tego narzędzia analitycznego

zdeterminowany był sposobem zdefiniowania elastyczności, którą autorzy rozumieli

jako zdolność rynku do przywrócenia dawnego bądź osiągnięcia nowego stanu

równowagi w następstwie wystąpienia zewnętrznych wobec niego zaburzeń.

Metodologia SVECM jest właściwa do analizy elastyczności rozumianej przez pryzmat

reakcji gospodarki na szoki, gdyż umożliwia szacowanie dynamicznych

współzależności między agregatami makroekonomicznymi. W szczególności metoda ta

pozwala na estymację parametrów określających średniookresowe relacje między

analizowanymi zmiennymi oraz parametrów opisujących krótkookresową dynamikę

tych zmiennych wokół ścieżki równowagi i/lub w następstwie wystąpienia szoków.

Drugim argumentem na rzecz stosowania takiej metodologii jest fakt, iż panelowa

estymacja modelu pozwala na bardziej wiarygodne statystyczne oszacowania

wektorowych modeli autoregresyjnych na krótkich szeregach czasowych, które są

charakterystyczna dla Polski oraz innych gospodarek transformujących się.140

140

P. Lewandowski, G. Koloch, A. Regulski, Elastyczność rynków dóbr i pracy w Polsce na tle

wybranych krajów europejskich, Fundacja Naukowa Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2008, s. 3.

68

Stworzony w badaniu model pozwolił na wyodrębnienie miary elastyczności

płac określonej jako sztywność nierównowagi krótkookresowej (w skrócie SNK).

Wyznaczono go na podstawie relacji kointegrującej, wiążącej ze sobą wynagrodzenia

realne, produkt na pracującego, bezrobocie oraz zatrudnienie w gospodarkach objętych

badaniem. Stworzono dwa ujęcia tego wskaźnika opisanych jako:

- sztywność nierównowagi krótkookresowej względem szoków wynagrodzeń –

określa tempo, w jakim dana gospodarka jest w stanie przywrócić poziom

wynagrodzeń równoważących rynek po wystąpieniu zaburzenia procesu ich

ustalania;

- sztywność nierównowagi krótkookresowej względem szoków popytu, podaży pracy

i produktywności - pokazuje stopień, w jakim wynagrodzenia w gospodarce

dostosowują się do nowego poziomu równowagi w następstwie szoków

produktywności, popytu na pracę i jej podaży, które indukują konieczność

dostosowań po stronie wynagrodzeń realnych.

W obu wariantach miernika przygotowano trzy wersje modelu strukturalnego.

Następnie, dzięki odpowiednim przekształceniom, nadano im wartości z przedziału

<0;1>, przy czym, im wyższa wartość wskaźnika tym niższa elastyczność. Dodatkowo

każdy miernik poddano normalizacji w ramach grupy badanych krajów, w ten sposób,

iż dla kraju najbardziej elastycznego (w ramach danego miernika) indeks wynosi zero,

zaś dla kraju najbardziej sztywnego indeks jest równy jedności.141

Wykres 4

Indeksy elastyczności płac Polski na tle gospodarek innych krajów europejskich

w latach 1996-2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Lewandowski, G. Koloch, A. Regulski, Elastyczność

rynków dóbr i pracy…, op. cit., s. 9.

* Jak wyjaśniają autorzy badania miara finalna w przypadku nierównowagi względem szoków popytu,

podaży pracy i produktywności jest obliczona jako średnia z 3 znormalizowanych indeksów sztywności

wynagrodzeń obliczonych warunkowo względem poszczególnych szoków strukturalnych. Dlatego też

kraj najbardziej elastyczne nie reprezentuje wartości 0, zaś najmniej elastyczny 1 tak jak ma to w

przypadku pierwszej miary.

Inercja szoków wynagrodzeń w Polsce w latach 1996-2007 była względnie

niewielka, na co wskazuje wartość wskaźnika (0,16) otrzymanego dla sztywności

nierównowagi krótkookresowej względem szoków wynagrodzeń. Możliwe do

141

Tamże, s. 3-4.

0

0,2

4

0,3

4

0,0

9

0,1

1

0,1

6

0,3

9

1

0,0

3

0,1

4

0,1

8

0,3

5

0,3

6

0,6

3

0,6

8

0,7

2

Słowenia Słowacja Węgry Czechy Estonia Polska Litwa Łotwa

Sztywność nierównowagi krótkookresowej względem szoków wynagrodzeń

Sztywność nierównowagi krótkookresowej względem szoków popytu, podaży pracy i produktywności

69

wystąpienia zaburzenia w procesie kształtowania płac, np. zmiany relatywnej siły

przetargowej pracowników i pracodawców, nie powodowały więc długotrwałych i

szkodliwych dla gospodarki skutków. Biorąc pod uwagę indeks sztywności

nierównowagi krótkookresowej względem szoków wynagrodzeń Polska zajęła czwarte

miejsce na osiem badanych krajów. Polskę wyprzedziły Słowenia, Czechy i Estonia,

natomiast wyniki słabsze niż Polska zanotowały Słowacja, Węgry, Litwa i Łotwa. O ile

inercję szoków wynagrodzeń w Polsce można określić jako umiarkowaną na tle innych

krajów to sztywność nierównowagi krótkookresowej względem szoków popytu, podaży

pracy i produktywności okazała się relatywnie wysoka. Polska zajęła szóste miejsce

wśród ośmiu badanych krajów wyprzedzając jedynie Litwę i Łotwę. Wynagrodzenia w

Polsce nie były elastyczne w przypadku wystąpienia analizowanych szoków. W

szczególności dotyczyło to niedostatecznej reakcji wynagrodzeń w Polsce na redukcję

popytu na pracę. Autorzy badania zauważyli, iż sztywności wynagrodzeń odpowiadały

za ok. połowę przyrostu bezrobocia w latach 2000-2003, a przyrost ten zainicjowany

został przez spadek popytu na pracę. Lepiej wyglądała sytuacja w przypadku reakcji

wynagrodzeń na produktywność pracy. Polska została uznana za gospodarkę o

przeciętnej zdolności do absorpcji takiego szoku.142

W niniejszej pracy elastyczność płac definiuje się jako reakcję płac na zmiany

wydajności pracy. Wyższe tempo wzrostu wydajności pracy niż wzrostu płac realnych

wskazuje na malejący udział płac w produkcie i co za tym idzie relatywny spadek

kosztów pracy. Z kolei, jeśli płace rosną szybciej niż wydajność pracy prowadzi to do

wzrostu jednostkowych kosztów pracy, w efekcie czego atrakcyjność gospodarki z

punktu widzenia inwestorów zagranicznych obniża się. Definiując elastyczność płac

należy zauważyć, iż istnieje szereg czynników pozaefektywnościowych, które

oddziałują na płace i ich elastyczność. Dlatego też w niniejszej rozprawie uwzględniony

będzie drugi poziom analizy, a mianowicie zależność elastyczności płac od

instytucjonalnych jej determinantów takich jak klin podatkowy, zasięg związków

zawodowych jak również płaca minimalna.

Obserwuje się wyraźny wzrost zainteresowania problemem udziału płac i

zysków w produkcie. Ma na to wpływ kilka ważnych czynników zarówno w skali

międzynarodowej, jak i w wymiarze krajowym. Najważniejszym z nich jest

intensyfikacja procesu globalizacji, która doprowadziła do wzrostu podaży pracy w

gospodarce światowej i zmiany relacji między kapitałem a pracą. Wzrost podaży pracy,

określany nawet mianem „wielkiego podwojenia” podaży nastąpił w wyniku włączenia

w gospodarkę światową Chin, Indii oraz krajów postkomunistycznych.143

Analiza danych statystycznych opisujących zmiany wydajności pracy i płac w

polskiej gospodarce pozwala stwierdzić, iż Polska po 1992 roku charakteryzowała się

wyraźnie wyższą dynamiką produktywności pracy w stosunku do dynamiki płac

realnych na tle innych krajów regionu.144

Szybszy wzrost wydajności niż płac jest

równoznaczny ze zmniejszaniem się jednostkowych kosztów pracy, co świadczy o

wzroście konkurencyjności polskiej gospodarki. Z kolei od 2005 roku obserwowano

tendencję odwrotną i to płace brutto rosły szybciej niż wydajność pracy, w efekcie

czego rosły jednostkowe koszty pracy. Lata 2005-2007 to czas wzmożonego popytu na

pracę stymulowanego rosnącym popytem globalnym, jak też znacznymi rozmiarami

emigracji zarobkowej. Można zatem wnioskować, iż płace w tym okresie w większym

142

Tamże, s. 9. 143

A. Wojtyna, Przyczyny i implikacje zmian w udziale zysków i płac w PKB, [w:] Zależności między

produktywnością, dochodami i zatrudnieniem w krajach na różnym poziomie rozwoju, A. Wojtyna(red.),

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 248. 144

P. Kawa, Teoretyczne i empiryczne ujęcie zależności…, op. cit., s. 73-74.

70

stopniu reagowały na sytuację na rynku pracy w zakresie popytu i podaży pracy niż na

produktywność pracy. Wyższe tempo wzrostu płac brutto było także konsekwencją

zwiększenia się siły negocjacyjnej pracowników, który prowadziła do nadrabiania luki

pomiędzy poziomem płac realnych a produktywnością powstałej w latach 2001-2005.145

2.5. Elastyczność płac w Polsce na tle krajów OECD

Pomiar elastyczności płac jest zagadnieniem dość trudnym. Po pierwsze wynika

to stąd, iż nie ma jednego uniwersalnego miernika elastyczności płac. Możliwy jest

natomiast jej pomiar jedynie w sposób uproszczony polegający na analizowaniu

pojedynczych wskaźników opisujących elastyczność płac bądź też zestawu takich

wskaźników. Po drugie elastyczność płac determinowana jest szeregiem czynników o

charakterze instytucjonalnym, a przez to trudnych do zmierzenia. W niniejszej

rozprawie elastyczność płac w Polsce na tle innych krajów zbadano wykorzystując

metodę TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to an Ideal Solution).

Metoda ta jest klasyczną metodą porządkowania liniowego obiektów wielocechowych.

Istotą wykorzystywanej metody jest wyznaczenie względnej bliskości każdej z

badanych alternatyw (obiektów) od rozwiązania idealnego (wzorca) i anty-idealnego

(antywzorca). Najlepsza alternatywa powinna cechować się najkrótszą odległością od

rozwiązania teoretycznie idealnego oraz jednocześnie być najdalej oddaloną od anty-

idealnego rozwiązania.146

W rozprawie metodę TOPSIS zastosowano do liniowego uporządkowania

wybranych krajów europejskich i USA ze względu na stopień elastyczności płac.

Podstawowym narzędziem wykorzystanym do zbadania zróżnicowania elastyczności

płac jest syntetyczny miernik elastyczności będący funkcją agregującą instytucjonalne

wskaźniki opisujące elastyczność płac.147

Procedury obliczeniowe metody TOPSIS prowadzące do wyznaczenia wartości

syntetycznego miernika przedstawiają się następująco:148

1. Wybór wskaźników (cech prostych) opisujących elastyczność płac na podstawie

przesłanek merytorycznych oraz statystycznych. Wybrane wskaźniki dla

poszczególnych krajów tworzą macierz danych:

,

gdzie:

wartość tego wskaźnika elastyczności płac dla tego badanego kraju,

liczba badanych krajów )16( n ,

liczba wskaźników elastyczności płac.

145

Tamże, s. 78. 146

E. Roszkowska, Application TOPSIS methods for ordering offers in buyer-seller transaction,

“Optimum Studia Ekonomiczne” 2009, nr 3, s. 119-122; E. Piotrowska, E. Roszkowska, Analiza

zróżnicowania województw Polski pod względem poziomu innowacyjności, „Optimum” 2011, nr 2, s.

69-70. 147

Metodę TOPSIS zastosowano pierwotnie do zbadania elastyczności rynku pracy w 2008 roku

wykorzystując 11 zmiennych cząstkowych. Polska znajdowała się na 13. miejscu wśród 20 badanych

krajów. Uplasowała się w grupie krajów o średniej niższej elastyczności rynku pracy. Polska została

wyprzedzona przez kraje anglosaskie i większość krajów należących do UE-15. Szerzej w A. Ertman,

Zróżnicowanie elastyczności rynków pracy w wybranych krajach europejskich oraz USA w świetle

metody TOPSIS, „Oeconomia Copernicana” 2011, nr 3. 148

E. Roszkowska, Application TOPSIS …, op. cit., s. 119-122; E. Piotrowska, E. Roszkowska, Analiza

zróżnicowania województw… op. cit., s.69-70.

ikxX

ikx k i

ni ,....,2,1

mk ,...,2,1

71

2. Normalizacja wartości cech prostych (wskaźników). Na tym etapie badania po

pierwsze ocenia się charakter cech prostych (czy wskaźniki są stymulantami,

destymulantami czy nominantami)149

. Następnie dokonuje się normalizacji

polegającej na ujednoliceniu charakteru wskaźników elastyczności rynku pracy

przez przekształcenie destymulat i nominant w stymulanty oraz sprowadzenie

wszystkich wskaźników do porównywalności. W tym celu stosuje się następującą

procedurę przekształcania:

dla stymulant: ,

dla destymulant: ,

dla nominant: gdy

gdy

gdzie:

numer badanego kraju )16,...,2,1( ni ,

numer wskaźnika elastyczności płac (cechy prostej) ,

maksymalna wartość tego wskaźnika elastyczności płac,

minimalna wartość tego wskaźnika elastyczności płac.

3. Obliczenie odległości euklidesowej krajów OECD od wzorca rozwoju

oraz antywzorca rozwoju zgodnie ze wzorami:

,

dla )16,...,2,1( ni .

4. Wyznaczenie syntetycznego miernika elastyczności płac według poniższego wzoru:

, gdzie )16,...,2,1( ni .

Wyższe wartości miernika świadczą o wyższej elastyczności płac i tym

samym wyższej pozycji tego kraju w rankingu.

149

Stymulanta – zmienna dodatnio skorelowana ze zmienną objaśnianą

Destymulanta – zmienna ujemnie skorelowana ze zmienną objaśnianą

Nominanta – zmienna mająca cechy stymulanty do pewnego poziomu zwanego wartością nominalną, po

przekroczeniu którego staje się destymulantą.

iki

iki

iki

ik

ikxx

xxz

minmax

min

iki

iki

ikiki

ikxx

xxz

minmax

max

iki

iki

iki

ik

ikxx

xxz

minmax

min

ikik xnomx

iki

iki

ikiki

ikxx

xxz

minmax

max

ikik xnomx

i

k ),...,2,1( mk

iki

xmax k

iki

xmin k

)1,...,1,1(z

)0,...,0,0(z

m

k

kiki zzd1

2

m

k

kiki zzd1

2

ii

ii

dd

dq

iq ]1,0[

i

72

5. Uporządkowanie liniowe i typologia krajów OECD ze względu na wartość

syntetycznego miernika elastyczności płac. Typologii krajów dokonuje się

wykorzystując średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe z wartości

syntetycznego miernika elastyczności płac:

klasa I (poziom wysoki) : ,

klasa II (poziom średni wyższy): ,

klasa III (poziom średni niższy): ,

klasa IV (poziom niski) : ,

gdzie:

średnia arytmetyczna wartości miernika elastyczności płac,

odchylenie standardowe.

Wybierając zmienne opisujące elastyczność płac kierowano się kryteriami

formalnymi i merytorycznymi, a także takimi właściwościami statystycznymi

zmiennych jak słabe skorelowanie zmiennych ze sobą w celu uniknięcia powielania

informacji oraz odpowiednie zróżnicowanie zmiennych wyrażone w postaci wskaźnika

zmienności większego niż 10%. Wybór zmiennych tworzących wskaźnik elastyczności

płac został także silnie zdeterminowany ograniczonym dostępem do danych. W analizie

uwzględnione trzy czynniki instytucjonalne, dla których zgromadzono roczne statystyki

z lat 2000-2013. Są nimi:

X 1 - klin podatkowy

X 2 - relacja minimalnego wynagrodzenia do średniego wynagrodzenia w gospodarce

X 3 - zasięg związków zawodowych.

Badaniem objęto 16 krajów: Belgię, Czechy, Estonię, Francję, Grecję, Węgry,

Irlandię, Luksemburg, Holandię, Polskę, Portugalię, Słowację, Słowenię, Hiszpanię,

Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Dane pochodzą z zasobów OECD oraz Eurostatu

i dotyczą okresu 2000-2013. W latach 2000-2004 dane o udziale minimalnego

wynagrodzenia w średnim wynagrodzeniu w gospodarce Słowenii nie były dostępne,

dlatego też w tym okresie badanie przeprowadzono dla 15 krajów.150

Wyliczenia

zgodnie z metodą TOPSIS zaprezentowano w aneksie statystycznym do niniejszego

rozdziału. Z uwagi na duży zakres obliczeń i znaczną objętość przedstawiono

wyliczenia dla 2005 i 2013 roku – czyli pierwszego i ostatniego roku, kiedy badaniem

objęto 16 krajów. Dla pozostałych lat wyliczenia zostały przeprowadzone w

analogiczny sposób, jednakże bez prezentacji w aneksie statystycznym, a jedynie w

postaci zbiorczej tabeli przedstawiającej ranking krajów pod względem elastyczności

płac w poszczególnych latach (patrz tabela 15).

Analizę wybranych wskaźników rozpoczęto od wyznaczenia współczynników

zmienności dla cech prostych. Dla każdej zmiennej iloraz odchylenia standardowego i

średniej arytmetycznej przekroczył 10%. Oznacza to, iż żadna ze zmiennych nie jest

tzw. zmienną quasi-stałą. Następnie zbadano skorelowanie zmiennych na podstawie

macierzy korelacji oraz dokonano analizy elementów diagonalnych macierzy odwrotnej

150

W momencie przeprowadzania badania (kwiecień 2017) dla trzech krajów: Polski, Portugalii i

Luksemburga wskaźnik zasięgu związków zawodowych za 2013 rok nie był jeszcze opublikowany. Na

potrzeby badania przyjęto dane z 2012 roku.

qi sqq

qqsq iq

qi sqqq

qi sqq

q

qs

73

do macierzy korelacji między cechami prostymi. Poziom korelacji między badanymi

zmiennymi był umiarkowany i nie przekroczył wartości 0,5, natomiast wartość

elementów diagonalnych macierzy odwrotnej do macierzy korelacji nie przekroczyła

1,3. Wszystkie trzy cechy opisujące elastyczność płac są destymulantami. Po

normalizacji cech prostych obliczono wartości cechy syntetycznej, a następnie

dokonano uporządkowania liniowego krajów ze względu na stopień elastyczności płac.

(wykres 5)

We wszystkich badanych latach pierwsze miejsce zajmowały Stany

Zjednoczone, co potwierdzało powszechnie panującą opinię o gospodarce USA jako tej

cechującej się wysoką elastycznością płac. O wyniku przesądził najniższy wśród

badanych krajów udział wynagrodzenia minimalnego w średnim wynagrodzeniu w

gospodarce oraz bardzo dobre noty jeśli chodzi o klin podatkowy (drugie miejsce w

2013 r.) oraz zasięg związków zawodowych (trzecie miejsce w 2013 r.). W większości

badanych lat Stany Zjednoczone były jedynym krajem, który uplasował się w grupie

krajów o wysokiej elastyczności płac. Do 2005 roku w grupie tej znajdowała się także

Hiszpania.

Wykres 5

Uporządkowanie liniowe krajów i ich typologia według wartości syntetycznego

miernika elastyczności płac otrzymanego metodą TOPSIS – 2013 rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych OECD i Eurostat

W całym badanym okresie Polska znajdowała się w grupie krajów o średniej

wyższej elastyczności płac. W 2013 roku grupę tę oprócz Polski tworzyły także

następujące gospodarki: Irlandia, Estonia, Hiszpania, Czechy, Grecja, Wielka Brytania,

Portugalia, Słowacja oraz Holandia. W przeprowadzonym badaniu niektóre gospodarki

przechodzące transformację (oprócz Polski także Czechy oraz Słowacja) zostały

zakwalifikowane do grupy krajów o średniej wyższej elastyczności płac podczas gdy

kraje te często utożsamiane są z dość sztywnymi płacami. Jednak należy zauważyć, iż w

literaturze przedmiotu pojawiły się już badania, których wyniki sugerowały, iż płace w

krajach Europy Centralnej mogą być elastyczne. Gawrońska-Nowak i Skorupińska

(2006) przeprowadziły badanie elastyczności płac w tradycyjnym ujęciu. Ich badanie

dotyczyło reakcji płac realnych na zmiany wydajności pracy w krajach OECD w latach

1970-2003 oraz w oddzielnym okresie 1993-2003 dla krajów Europy Centralnej.

Okazało się, że płace w Czechach silnie reagowały na zmiany wydajności pracy,

0,17

0,40

0,43

0,46

0,48

0,61

0,61

0,63

0,63

0,63

0,64

0,65

0,66

0,67

0,67

0,88

0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00

Belgia

Słowenia

Francja

Luksemb

Węgry

Holandia

Słowacja

Polska

Portugalia

Wielka

Grecja

Czechy

Hiszpania

Estonia

Irlandia

Stany

74

podczas gdy na Węgrzech zależność między tymi zmiennymi była niezauważalna.151

Zbliżone wyniki osiągnięto badając elastyczność płac za pomocą zmiennych

instytucjonalnych metodą TOPSIS. Gospodarka Czech cechowała się dość wysoką

elastycznością płac, podczas gdy Węgry (w większości badanych lat) znalazły się w

grupie krajów o średniej niższej elastyczności płac.

Wykres 6

Wartości syntetycznego miernika elastyczności płac w Polsce w latach 2000-2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych OECD i Eurostat.

Stosując metodę TOPSIS polska gospodarka osiągnęła wartość syntetycznego

indeksu elastyczności płac 0,63 w 2013 roku i uplasowała się mniej więcej w połowie

rankingu zajmując dziewiątą pozycję na 16 badanych krajów. Elastyczność płac w

Polsce zbadano także w latach 2000-2013 wyznaczając w każdym roku wartość

syntetycznego miernika elastyczności płac oraz tworząc uporządkowanie liniowe

badanych krajów. Obserwacja miernika elastyczności płac w czasie pozwoliła na ocenę

zmian elastyczności płac na przestrzeni badanego okresu. Polski rynek na tle wybranych

gospodarek charakteryzuje się przeciętnym poziomem elastyczności płac, która

wykazywała fluktuacje w badanym okresie. Porównując wartość miernika elastyczności

płac w 2013 roku z jego odpowiednikiem w 2000 roku można zauważyć, iż

elastyczność płac utrzymała się na prawie niezmienionym poziomie. Jednak analizując

zmiany z roku na rok obserwuje się zmniejszanie się wartości miernika elastyczności

płac (co jest równoznaczne z mniejszą elastycznością mierzoną za pomocą przyjętych

wskaźników) w okresie spowolnienia gospodarczego w latach 2001-2004. W latach

2008-2009 kiedy realny PKB zmniejszał się w stosunku do poprzednich lat wskaźnik

elastyczności płac wzrósł. Płace stawały się bardziej elastyczne mimo pogarszającej się

koniunktury. Jednak kolejne lata, kiedy polska gospodarka znowu rozwijała się wolniej

(lata 2012-2013) ponownie przyniosły spadek miernika elastyczności płac. Takie

wahania wskaźnika elastyczności płac nasuwają wniosek, iż płace nie są na tyle

elastyczne, aby każdorazowo w okresie spowolnienia gospodarczego uruchamiały

mechanizm obronny na rynku pracy. Jednak z innego badania wynika, iż elastyczny

rynek pracy, którego elastyczność płac jest jedną z części, może taki mechanizm

uruchomić. Maria Jadamus-Hacura oraz Krystyna Melich-Iwanek zbadały elastyczność

rynku pracy za pomocą 10 miar cząstkowych, które utworzyły syntetyczny miernik

151

B. Gawrońska-Nowak, K. Skorupińska, Elastyczność rynku pracy a charakter instytucji w krajach

europejskich, „Gospodarka Narodowa” 2006, nr 3.

0,66

0,640,63

0,59 0,59 0,590,58

0,61

0,63 0,62

0,64

0,66

0,620,63

0,54

0,56

0,58

0,60

0,62

0,64

0,66

0,68

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

75

elastyczności rynku pracy.152

Zastosowano metodę TOPSIS opierając się na danych

statystycznych z lat 2002-2012. Z cytowanego badania wynikło, iż polski rynek pracy

staje się coraz bardziej elastyczny. W okresie spowolnienia gospodarki w latach 2008–

2009 zaobserwowano najwyższy stopień deregulacji rynku pracy, co można traktować

jako przejaw działania mechanizmów obronnych działających na tym rynku.153

Tabela 15 Lokaty wybranych krajów ze względu na elastyczność płac*

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Belgia 15 15 15 15 16 16 16 16 16 16 16 16 16

Czechy 7 8 8 9 10 9 8 7 8 8 8 5 5

Estonia 4 4 4 4 4 2 2 2 4 3 2 2 3

Francja 12 12 13 14 13 13 13 13 15 14 14 14 14

Grecja 10 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 11 6

Węgry 11 13 9 10 9 10 11 10 10 10 11 12 12

Irlandia 8 7 7 7 8 7 7 9 7 4 6 6 2

Luksem-

burg

14 14 14 13 14 14 15 14 14 13 13 13 13

Holandia 13 10 12 12 12 11 10 11 11 11 10 10 11

Polska 6 5 6 6 5 5 5 5 6 7 5 8 9

Portugalia 3 3 3 3 3 4 4 4 3 6 4 3 8

Słowacja 9 9 10 8 6 6 6 6 5 5 7 7 10

Słowenia b/d b/d b/d b/d 15 15 14 15 13 15 15 15 15

Hiszpania 2 2 2 2 2 3 3 3 2 2 3 4 4

Wielka

Brytania

5 6 5 5 7 8 9 8 9 9 9 9 7

USA 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych OECD i Eurostat

*w latach 2000-2004 ranking obejmował 15 krajów z uwagi na brak danych dla gospodarki Słowenii

Dokonując porównania miernika elastyczności płac w Polsce w czasie i

dodatkowo na tle innych krajów zauważa się tendencję spadkową. Pozycja Polski w

rankingach zmniejszyła się co oznacza, iż w innych gospodarkach poprawa

elastyczności następowała szybciej niż w Polsce. W 2013 roku Polska uplasowała się na

dziewiątej pozycji na 16 badanych krajów, podczas gdy w latach 2005-2008 zajmowała

piąte miejsce (także na 16 gospodarek objętych badaniem), zaś w okresie 2000-2004

piątą bądź szóstą pozycję na 15 krajów. Zestawiając otrzymane wyniki badania z

wynikami cytowanego badania przeprowadzonego przez Marię Jadamus-Hacura oraz

Krystynę Melich-Iwanek można dodatkowo wywnioskować, iż o elastyczności rynku

pracy w Polsce silniej decydują inne składowe tej elastyczności niż elastyczność płac,

przede wszystkim elastyczność funkcjonalna czy też elastyczność czasu pracy. Z

przytoczonego badania wynikło, iż elastyczność rynku pracy w latach 2002-2012

systematycznie rosła, czego potwierdzeniem jest coraz wyższa pozycja Polski w

utworzonych rankingach. W 2002 roku Polska zajmowała 16 pozycję na 21 badanych

krajów, podczas gdy w 2012 roku awansowała do miejsca 10. O coraz wyższej

elastyczności rynku pracy przesądziły pozytywne tendencje w odniesieniu do udziału

zatrudnionych na czas określony w ogólnej liczbie zatrudnionych oraz udziału

zatrudnionych w wieku 55-64 lata.154

152

Zmienne charakteryzujące elastyczność rynku pracy zaczerpnięto z A. Ertman, Zróżnicowanie

elastyczności rynków pracy w wybranych krajach europejskich oraz USA w świetle metody TOPSIS,

„Oeconomia Copernicana” 2011, nr 3. 153

M. Jadamus-Hacura, K. Melich-Iwanek, Elastyczność polskiego rynku pracy – analiza dynamiczna,

„Zeszyty Naukowe Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie” 2015, nr 4, s. 38-43. 154

M. Jadamus-Hacura, K. Melich-Iwanek, Elastyczność współczesnych rynków pracy, „Studia

Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2015, nr 220, s. 41-47.

76

Wykres 7

Klin podatkowy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000-2013 (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Interpretując osiągnięte wyniki należy pamiętać o ograniczeniach

towarzyszących realizowanemu badaniu, a mianowicie o ograniczonym dostępie do

danych i budowie syntetycznego miernika elastyczności płac tylko na podstawie trzech

zmiennych instytucjonalnych. Dla każdej zmiennej przyjęto takie same wagi, dlatego

też każda z nich w równym stopniu mogła wpłynąć na ostateczny wynik syntetycznego

wskaźnika elastyczności płac. Dla lepszego zobrazowania osiągniętych wyników warto

też przyjrzeć się jak kształtowały się poszczególne zmienne na przestrzeni badanego

okresu.

Wykres 8

Zasięg związków zawodowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach

2000-2013 (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD

Jak podaje Eurostat klin podatkowy w Polsce kształtuje się na poziomie około

34% w 2013 roku i od kilku lat notował systematyczny spadek. Zmniejszanie się

pozapłacowych kosztów pracy jest tendencją ogólnoświatową, przy czym Polska

wyróżnia się wyjątkowo szybkim spadkiem klina podatkowego, który w 2000 roku

wynosił jeszcze 37%. O tym pozytywnym zjawisku zadecydowało obniżenie składki

na ubezpieczenie rentowe oraz wprowadzeniu ulgi na dzieci w 2007 roku jak również

wprowadzeniu dwóch (zamiast trzech wcześniej istniejących) stawek podatku

dochodowego (PIT) począwszy od 2009 roku. W krajach UE-15 klin podatkowy

51

,4

41

,3

40

,6 37

43

,1 42

34

,8

37

,5

43

,8

39 34

,7

33

,3

49

39

,4

38

,5 33

,5

Węgry Czechy Słowacja Polska

2000 2005 2010 2013

32,30 27,20 22,00 17,50

22,80 19,70

17,50

18,1015

,20

16

,60 12

,90

14

,60

13,30

12,70

10,50

12,70

Słowacja Czechy Węgry Polska

2000 2005 2010 2013

77

zmniejszył się w tym samym czasie o 1,7 punktu procentowego (z 41,3% w 2000 do

39,6% w 2013) zaś w krajach UE-27 o 2 punkty procentowe (z 41,3% w 2000 do 39,3%

w2013). Od 2009 roku obserwuje się nieznaczny wzrost klina podatkowego w Polsce,

jednakże w dalszym ciągu pozostaje na relatywnie niskim poziomie na tle państw

regionu Europy Środkowo-Wschodniej, w których kształtuje się powyżej 38%.

Polska osiągnęła korzystną notę pod względem zasięgu związków zawodowych.

Odsetek członków związków zawodowych w relacji do całkowitej liczby zatrudnionych

wyniósł 12,7% w 2013 roku. Pozwoliło to zająć Polsce czwarte miejsce wśród

badanych krajów o najmniejszej sile związków zawodowych w gospodarce. Lepsze

wyniki osiągnęły jedynie Stany Zjednoczone, Estonia i Francja. Zasięg związków

zawodowych w Polsce jest nie tylko stosunkowo niewielki, ale wykazuje także

tendencję spadkową. W 2000 roku 17,5% zatrudnionych należało do związków

zawodowych, co oznacza spadek o prawie pięć punktów procentowych w porównaniu z

2013 rokiem. W innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej również widoczny był

spadek zasięgu związków zawodowych. W 2013 roku Polska zanotowała wyniki

zbliżone do innych krajów regionu.

Wykres 9

Udział wynagrodzenia minimalnego w wynagrodzeniu przeciętnym w gospodarce

polskiej w latach 2000-2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD

Korzystnie dla polskiej gospodarki kształtował się także współczynnik Kaitza,

czyli stosunek płacy minimalnej do płacy przeciętnej, który wyniósł około 40% w 2013

roku. Jest to wartość optymalna gdyż przy takim poziomie współczynnika dochodzi

najczęściej do porozumienia między pracodawcami a pracobiorcami. Wyższa wartość

tego współczynnika oznacza, iż zatrudnienie zaczyna spadać, ponieważ zatrudnianie

nowych pracowników zaczyna przynosić straty. Dotyczy to szczególnie pracowników

młodych jak również tych o niskich kwalifikacjach. Płaca minimalna na poziomie

przekraczającym 40% przeciętnego wynagrodzenia zaczyna mieć negatywny wpływ na

zatrudnienie tej kategorii pracowników. Negatywne efekty mogą ujawnić się przede

wszystkim na lokalnych, słabo rozwiniętych rynkach pracy lub sektorach gospodarki.155

Współczynnik Kaitza w badanym okresie wykazywał tendencję wzrostową, ale w

żadnym z badanych lat nie przekroczył 40%. Na tle innych badanych gospodarek

155

S. Gomułka, Źle wyliczana płaca minimalna zwiększa bezrobocie, „Forbes” 2015, wydanie

internetowe z dn. 15.06.2015.

0,40

0,39

0,37

0,37

0,37

0,35

0,32

0,34

0,34

0,35

0,35

0,34

0,34

0,33

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

0,40

0,45

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

78

Polska wypadła dość korzystnie. W całym badanym okresie przodowały Stany

Zjednoczone, w których współczynnik Kaitza był najniższy i kształtował się na

poziomie 25-29%. Polska natomiast uplasowała się na 10 pozycji ustępując m.in.

Czechom i Słowacji.

Skonstruowanie syntetycznego wskaźnika elastyczności płac metodą TOPSIS

pozwoliło na porównanie 16 krajów pod względem zróżnicowania elastyczności płac i

pokazanie na ich tle pozycji Polski. W całym badanym okresie Polska cechowała się

średnią wyższą elastycznością płac, jednak zauważalny był spadek pozycji w rankingu.

Przesądził o tym rosnący wskaźnik udziału wynagrodzenia minimalnego w

wynagrodzeniu przeciętnym.

79

Aneks statystyczny do rozdziału 2

Tabela 16 Dane wyjściowe 2005 rok

Lp. Kraj Zasięg związków

zawodowych Klin podatkowy

Udział wynagrodzenia

minimum w średnim

wynagrodzeniu

1 Belgia 53,7 49,3 0,440

2 Czechy 19,7 42,0 0,356

3 Estonia 9,7 38,1 0,324

4 Francja 7,7 46,4 0,541

5 Grecja 24,1 47,3 0,315

6 Węgry 17,5 43,1 0,352

7 Irlandia 34,0 16,8 0,462

8 Luksemburg 41,4 28,7 0,452

9 Holandia 20,6 41,6 0,410

10 Polska 18,1 37,5 0,339

11 Portugalia 21,6 32,1 0,326

12 Słowacja 22,8 34,8 0,346

13 Słowenia 37,1 41,8 0,431

14 Hiszpania 14,6 35,7 0,297

15 Wielka Brytania 28,6 30,5 0,369

16 Stany Zjednoczone 12,0 30,5 0,245

Etap1 – eliminacja zmiennych o niskim współczynniku zmienności

Tabela 17 Parametry zmiennych (2005 r.)

Wskaźniki Zasięg związków



minimum w średnim

wynagrodzeniu

Średnia 23,94 37,26 0,38

Odchylenie standardowe 12,36 8,34 0,08

Współczynnik zmienności 51,65 22,39 20,01

MIN 7,67 16,80 0,24

MAX 53,68 49,30 0,54

Etap2 – eliminacja zmiennych silnie skorelowanych

Tabela 18 Macierz korelacji (2005 r.)

Zasięg związków



minimum w średnim

wynagrodzeniu

Zasięg związków zawodowych 1,0000 -0,0585 0,4057

Klin podatkowy -0,0585 1,0000 0,0801

Udział wynagrodzenia minimum

w średnim wynagrodzeniu 0,4057 0,0801 1,0000

Tabela 19 Macierz odwrotna (2005 r.)

Zasięg związków



minimum w średnim

wynagrodzeniu

Zasięg związków zawodowych 1,209059767 0,110803041 -0,499355373

Klin podatkowy 0,110803041 1,016616959 -0,126412105


w średnim wynagrodzeniu -0,499355373 -0,126412105 1,212701951

Wszystkie zmienne przechodzą do dalszej analizy

80

Etap 3- normalizacja zmiennych

Tabela 20 Tabela bazowa 2005 rok




minimum w średnim

wynagrodzeniu

1 Belgia 0,00000 0,00000 0,33971

2 Czechy 0,73843 0,22462 0,62430

3 Estonia 0,95515 0,34462 0,73418

4 Francja 1,00000 0,08923 0,00000

5 Grecja 0,64325 0,06154 0,76402

6 Węgry 0,78699 0,19077 0,64003

7 Irlandia 0,42854 1,00000 0,26547

8 Luksemburg 0,26695 0,63385 0,30240

9 Holandia 0,71984 0,23692 0,44201

10 Polska 0,77261 0,36308 0,68297

11 Portugalia 0,69651 0,52923 0,72660

12 Słowacja 0,67185 0,44615 0,65827

13 Słowenia 0,35986 0,23077 0,37069

14 Hiszpania 0,84884 0,41846 0,82449

15 Wielka Brytania 0,54607 0,57846 0,58062


Etap 4 – obliczanie odległości euklidesowej badanych krajów od wzorca i antywzorca rozwoju

Tabela 21 Odległość d+ od wzorca (1,1,….,1) (2005 r.)

Lp. Kraj

Zasięg

związków

zawodowych

Klin

podatkowy

Udział

wynagrodzenia

minimum

w średnim

wynagrodzeniu

suma:+ pierwiastek

z suma+

1 Belgia 1,00000 1,00000 0,43599 2,435989 1,560765

2 Czechy 0,06842 0,60122 0,14115 0,810791 0,900439

3 Estonia 0,00201 0,42953 0,07066 0,502198 0,708660

4 Francja 0,00000 0,82950 1,00000 1,829501 1,352590

5 Grecja 0,12727 0,88071 0,05569 1,063668 1,031343

6 Węgry 0,04537 0,65485 0,12958 0,829804 0,910936

7 Irlandia 0,32656 0,00000 0,53953 0,866093 0,930641

8 Luksemburg 0,53736 0,13407 0,48664 1,158071 1,076137

9 Holandia 0,07849 0,58229 0,31136 0,972129 0,985966

10 Polska 0,05171 0,40567 0,10051 0,557885 0,746917

11 Portugalia 0,09211 0,22162 0,07475 0,388476 0,623278

12 Słowacja 0,10768 0,30675 0,11678 0,531202 0,728836

13 Słowenia 0,40977 0,59172 0,39603 1,397523 1,182169

14 Hiszpania 0,02285 0,33819 0,03080 0,391841 0,625972

15 Wielka Brytania 0,20605 0,17769 0,17588 0,559623 0,748080

16 Stany Zjednoczone 0,00870 0,17769 0,00000 0,186399 0,431740

Tabela 22 Odległość d- od wzorca (0,0,….,0) (2005 r.)

Lp. Kraj

Zasięg

związków

zawodowych

Klin

podatkowy

Udział

wynagrodzenia

minimum

w średnim

wynagrodzeniu

suma:- pierwiastek

z suma-

1 Belgia 0,00000 0,00000 0,11540 0,11540 0,339706

2 Czechy 0,54529 0,05045 0,38975 0,98548 0,992715

3 Estonia 0,91232 0,11876 0,53903 1,57010 1,253037

4 Francja 1,00000 0,00796 0,00000 1,00796 1,003973

5 Grecja 0,41377 0,00379 0,58373 1,00128 1,000642

6 Węgry 0,61935 0,03639 0,40964 1,06539 1,032176

81

7 Irlandia 0,18365 1,00000 0,07048 1,25413 1,119877

8 Luksemburg 0,07126 0,40176 0,09145 0,56447 0,751313

9 Holandia 0,51818 0,05613 0,19537 0,76968 0,877313

10 Polska 0,59692 0,13182 0,46645 1,19520 1,093251

11 Portugalia 0,48513 0,28009 0,52795 1,29316 1,137173

12 Słowacja 0,45139 0,19905 0,43332 1,08377 1,041041

13 Słowenia 0,12950 0,05325 0,13741 0,32017 0,565832

14 Hiszpania 0,72053 0,17511 0,67978 1,57542 1,255157

15 Wielka Brytania 0,29820 0,33462 0,33712 0,96993 0,984852


Etap 5 – wyznaczenie syntetycznego miernika elastyczności płac

Tabela 23 Miernik elastyczności płac(2005 r.)

Lp. Kraj Miernik Q

1 Belgia 0,1787481

2 Czechy 0,5243709

3 Estonia 0,6387517

4 Francja 0,4260327

5 Grecja 0,4924456

6 Węgry 0,5311975

7 Irlandia 0,5461435

8 Luksemburg 0,4111264

9 Holandia 0,4708436

10 Polska 0,5941040

11 Portugalia 0,6459553

12 Słowacja 0,5881997

13 Słowenia 0,3237025

14 Hiszpania 0,6672361

15 Wielka Brytania 0,5683157

16 Stany Zjednoczone 0,7728066

średnia 0,5237488

odchylenie standardowe 0,143173785

średnia+odchylenie 0,666922538

średnia-odchylenie 0,380574969

Etap 6 - uporządkowanie liniowe i typologia badanych krajów

Tabela 24 Typologia badanych krajów (2005 r.)

Lp. Kraj Miernik Q Typologia

1 Stany Zjednoczone 0,772806595 klasa wysoka

2 Hiszpania 0,667236144 klasa wysoka

3 Portugalia 0,645955345 klasa średnia wyższa

4 Estonia 0,638751723 klasa średnia wyższa

5 Polska 0,594104033 klasa średnia wyższa

6 Słowacja 0,588199749 klasa średnia wyższa

7 Wielka Brytania 0,568315697 klasa średnia wyższa

8 Irlandia 0,546143466 klasa średnia wyższa

9 Węgry 0,531197503 klasa średnia wyższa

10 Czechy 0,524370878 klasa średnia wyższa

11 Grecja 0,492445594 klasa średnia niższa

12 Holandia 0,470843583 klasa średnia niższa

13 Francja 0,426032726 klasa średnia niższa

14 Luksemburg 0,411126414 klasa średnia niższa

15 Słowenia 0,323702518 klasa niska

16 Belgia 0,178748089 klasa niska

82

Elastyczność płac 2013 rok

Tabela 25 Dane wyjściowe 2013 rok




minimum w średnim

wynagrodzeniu

1 Belgia 55,1 50,0 0,437

2 Czechy 12,7 39,4 0,313

3 Estonia 5,7 38,8 0,333

4 Francja 7,7 45,6 0,507

5 Grecja 21,5 37,0 0,310

6 Węgry 10,5 49,0 0,402

7 Irlandia 29,6 21,8 0,368

8 Luksemburg 32,8 30,1 0,466

9 Holandia 17,8 32,2 0,401

10 Polska 12,7 33,5 0,396

11 Portugalia 18,9 35,2 0,356

12 Słowacja 13,3 38,5 0,360

13 Słowenia 21,2 38,5 0,519

14 Hiszpania 16,9 37,2 0,318

15 Wielka Brytania 25,8 26,8 0,390


Etap1 – eliminacja zmiennych o niskim współczynniku zmienności

Tabela 26 Parametry zmiennych (2013 r.)

Wskaźniki Zasięg związków



minimum w średnim

wynagrodzeniu

Średnia 19,56 36,28 0,38

Odchylenie standardowe 12,17 7,82 0,07

Współczynnik zmienności 62,22 21,56 18,58

MIN 5,70 21,80 0,30

MAX 55,11 50,00 0,52

Etap2 – eliminacja zmiennych silnie skorelowanych

Tabela 27 Macierz korelacji (2013 r.)

Zasięg związków



minimum w średnim

wynagrodzeniu

Zasięg związków zawodowych 1,0000 0,0127 0,2893

Klin podatkowy 0,0127 1,0000 0,3089


w średnim wynagrodzeniu 0,2893 0,3089 1,0000

Tabela 28 Macierz odwrotna (2013 r.)

Zasięg związków



minimum w średnim

wynagrodzeniu

Zasięg związków zawodowych 1,099133454 0,093177455 -0,346755633

Klin podatkowy 0,093177455 1,113378905 -0,370871819


w średnim wynagrodzeniu -0,346755633 -0,37087182 1,214874706

Wszystkie zmienne przechodzą do dalszej analizy

83

Etap 3- normalizacja zmiennych

Tabela 29 Tabela bazowa 2013 rok




minimum w średnim

wynagrodzeniu

1 Belgia 0,00000 0,00000 0,32597

2 Czechy 0,85707 0,37589 0,81877

3 Estonia 1,00000 0,39716 0,74057

4 Francja 0,95823 0,15603 0,04959

5 Grecja 0,67927 0,46099 0,83040

6 Węgry 0,90242 0,03546 0,46789

7 Irlandia 0,51588 1,00000 0,60189

8 Luksemburg 0,45106 0,70567 0,21253

9 Holandia 0,75527 0,63121 0,46898

10 Polska 0,85752 0,58511 0,48875

11 Portugalia 0,73215 0,52482 0,64902

12 Słowacja 0,84554 0,40780 0,63421

13 Słowenia 0,68466 0,40780 0,00000

14 Hiszpania 0,77302 0,45390 0,79949

15 Wielka Brytania 0,59268 0,82270 0,51442


Etap 4 – obliczanie odległości euklidesowej badanych krajów od wzorca i antywzorca rozwoju

Tabela 30 Odległość d+ od wzorca (1,1,….,1) (2013 r.)

Lp. Kraj

Zasięg

związków

zawodowych

Klin

podatkowy

Udział

wynagrodzenia

minimum

w średnim

wynagrodzeniu

suma:+ pierwiastek

z suma+

1 Belgia 1,00000 1,00000 0,45432 2,4543213 1,566627

2 Czechy 0,02043 0,38952 0,03285 0,4427927 0,665427

3 Estonia 0,00000 0,36341 0,06730 0,4307152 0,656289

4 Francja 0,00174 0,71229 0,90327 1,6173073 1,271734

5 Grecja 0,10287 0,29053 0,02876 0,4221634 0,649741

6 Węgry 0,00952 0,93034 0,28314 1,2229938 1,105891

7 Irlandia 0,23437 0,00000 0,15849 0,3928617 0,626787

8 Luksemburg 0,30133 0,08663 0,62010 1,0080644 1,004024

9 Holandia 0,05989 0,13601 0,28198 0,4778804 0,691289

10 Polska 0,02030 0,17214 0,26137 0,4538111 0,673655

11 Portugalia 0,07175 0,22579 0,12319 0,4207284 0,648636

12 Słowacja 0,02386 0,35070 0,13380 0,5083578 0,712992

13 Słowenia 0,09944 0,35070 1,00000 1,4501378 1,204217

14 Hiszpania 0,05152 0,29822 0,04020 0,3899479 0,624458

15 Wielka Brytania 0,16591 0,03144 0,23579 0,4331377 0,658132

16 Stany

Zjednoczone 0,01086 0,03144 0,00000 0,0422978 0,205664

Tabela 31 Odległość d- od wzorca (0,0,….,0) (2013 r.)

Lp. Kraj

Zasięg

związków

zawodowych

Klin

podatkowy

Udział

wynagrodzenia

minimum

w średnim

wynagrodzeniu

suma:- pierwiastek

z suma-

1 Belgia 0,00000 0,00000 0,10625 0,10625 0,325966

2 Czechy 0,73457 0,14129 0,67038 1,54624 1,243477

3 Estonia 1,00000 0,15774 0,54845 1,70619 1,306210

4 Francja 0,91821 0,02434 0,00246 0,94502 0,972119

5 Grecja 0,46140 0,21251 0,68956 1,36348 1,167681

84

6 Węgry 0,81436 0,00126 0,21892 1,03455 1,017126

7 Irlandia 0,26613 1,00000 0,36227 1,62841 1,276090

8 Luksemburg 0,20346 0,49798 0,04517 0,74660 0,864062

9 Holandia 0,57043 0,39842 0,21995 1,18880 1,090321

10 Polska 0,73535 0,34235 0,23888 1,31657 1,147420

11 Portugalia 0,53604 0,27544 0,42122 1,23270 1,110270

12 Słowacja 0,71494 0,16630 0,40223 1,28346 1,132900

13 Słowenia 0,46876 0,16630 0,00000 0,63506 0,796908

14 Hiszpania 0,59756 0,20603 0,63919 1,44277 1,201155

15 Wielka Brytania 0,35127 0,67683 0,26462 1,29272 1,136979


Etap 5 – wyznaczenie syntetycznego miernika elastyczności płac

Tabela 32 Miernik elastyczności płac (2013 r.)

Lp. Kraj Miernik Q

1 Belgia 0,1722326

2 Czechy 0,6514090

3 Estonia 0,6655851

4 Francja 0,4332366

5 Grecja 0,6424930

6 Węgry 0,4790948

7 Irlandia 0,6706110

8 Luksemburg 0,4625386

9 Holandia 0,6119864

10 Polska 0,6300785

11 Portugalia 0,6312277

12 Słowacja 0,6137413

13 Słowenia 0,3982302

14 Hiszpania 0,6579461

15 Wielka Brytania 0,6333754

16 Stany Zjednoczone 0,8844733

średnia 0,57739122

odchylenie standardowe 0,158784164

średnia+odchylenie 0,736175384

średnia-odchylenie 0,418607055

Etap 6 - uporządkowanie liniowe i typologia badanych krajów

Tabela 33 Typologia badanych krajów (2013 r.)

Lp. Kraj Miernik Q Typologia

1 Stany Zjednoczone 0,884473255 klasa wysoka

2 Irlandia 0,670610983 klasa średnia wyższa

3 Estonia 0,665585118 klasa średnia wyższa

4 Hiszpania 0,657946116 klasa średnia wyższa

5 Czechy 0,651408992 klasa średnia wyższa

6 Grecja 0,642492979 klasa średnia wyższa

7 Wielka Brytania 0,633375375 klasa średnia wyższa

8 Portugalia 0,631227745 klasa średnia wyższa

9 Polska 0,630078481 klasa średnia wyższa

10 Słowacja 0,613741267 klasa średnia wyższa

11 Holandia 0,611986403 klasa średnia wyższa

12 Węgry 0,479094828 klasa średnia niższa

13 Luksemburg 0,462538635 klasa średnia niższa

14 Francja 0,433236562 klasa średnia niższa

15 Słowenia 0,398230162 klasa niska

16 Belgia 0,172232617 klasa niska

ROZDZIAŁ 3

ELASTYCZNOŚĆ PŁAC JAKO CZYNNIK NAPŁYWU BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI

ZAGRANICZNYCH DO PRZEMYSŁU W POLSCE

3.1. Istota i znaczenie przemysłu w polskiej gospodarce

Słowo przemysł pochodzi od łacińskiego słowa industria, które ma znaczenie

przymiotnikowe i oznacza pracowitość, pilność oraz przemyślność. Pojęcie to zostało

upowszechnione w XIX wieku przez Stanisława Staszica, który wielokrotnie odnosił się do

niego w swoich pismach.156

Zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności 2007 przemysł tworzą cztery sekcje (od

sekcji B do sekcji E), którymi są:157

- górnictwo i wydobywanie,

- przetwórstwo przemysłowe

- wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę

oraz powietrze do układów klimatyzacyjnych

- dostawy wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z

rekultywacją.

Przemysłem można więc określić działalność gospodarczą polegającą na wydobywaniu

surowców i produkowaniu wyrobów oraz świadczeniu usług w zakresie zaopatrywania w

energię, wodę i gaz oraz gospodarowanie odpadami i ściekami. Przemysł dostarczając dóbr

kapitałowych, w szczególności maszyn i urządzeń pozostałym działom gospodarki,

bezpośrednio decyduje o tempie rozwoju danej gospodarki. Od stopnia rozwoju przemysłu

i jakości jego produktów zależy produktywność innych sektorów gospodarki narodowej.

Przemysł to podstawowy dział gospodarki i jego znaczenie dla rozwoju

gospodarczego każdego kraju oraz poziomu egzystencji ludności jest bezdyskusyjne.

Przemysł realizuje dwa zasadnicze cele. Po pierwsze, wytwarza środki produkcji, przede

wszystkim środki pracy dla wszystkich działów gospodarki narodowej. Po drugie

współtworzy fundusz spożycia.158

Podstawową funkcją, jaką spełnia przemysł we współczesnej gospodarce jest

funkcja produkcyjna, zwana także ekonomiczną. Polega ona na pozyskiwaniu i

przetwarzaniu półproduktów w wyroby gotowe, które następnie podlegają wymianie

handlowej. Tym samym przemysł tworzy dochód narodowy jednocześnie pobudzając inne

dziedziny gospodarki narodowej. Działalność przemysłu powoduje więc powstawanie

ścisłych więzi współpracy z innymi dziedzinami gospodarki narodowej.159

Przemysł spełnia także funkcję społeczną sprowadzającą się do kształtowania

struktury zawodowej i poziomu życia ludności. W 2015 roku w przemyśle zatrudnionych

156

W. Łukasik, K. Szopik, Istota, zakres i cele działalności przemysłowej [w:] Zarys strategii rozwoju

przemysłu, W. Janasz (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 60. 157

http://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/pkd_07/pdf/2_PKD-2007-schemat_2.pdf 158

W. Łukasik, K. Szopik, Istota, zakres i cele ….., s. 60-62. 159

Tamże.

86

było nieco ponad 3 miliony osób, z czego prawie 2,6 miliona w samym przetwórstwie

przemysłowym. Stanowiło to odpowiednio 20% i 17,4% ogółu zatrudnienia w

gospodarce.160

Ostatnią kluczową funkcją przemysłu w gospodarce jest funkcja

przestrzenna, która przejawia się powstawaniem ośrodków i okręgów przemysłowych. W

ramach tej funkcji następuje rozwój miast, a procesy urbanizacyjne ulegają przyspieszeniu.

Przemysłowe zagospodarowanie terenu prowadzi do zmiany krajobrazu miast oraz

sprawniejszego przepływu towarów i informacji. Należy jednak zauważyć, iż

uprzemysłowienie prowadzi także do negatywnych zjawisk takich jak przekształcenia

środowiska naturalnego i jego degradacja.

Tabela 34

Wybrane klasyfikacje przemysłu

Przemysł Kryterium Charakter działalności Rodzaj wytwarzanych

dóbr Cechy

technologiczne produkcji Podział Wydobywczy

pozyskiwanie zasobów

naturalnych Przetwórczy przetwarzanie

pozyskanych surowców

Ciężki - przetwarza

duże masy surowców,

m.in. budowlany,

elektromaszynowy,

zbrojeniowy, itp. Lekki – np.

włókienniczy,

odzieżowy

Tradycyjny – proste

przetwarzanie surowców

Wysokiej techniki („High

technology”) – bazuje na

postępie technicznym oraz

osiągnięciach naukowych

w procesie przetwarzania

surowców.

Źródło: opracowanie własne W. Łukasik, K. Szopik, Istota, zakres i cele …, op. cit., s. 71-73.

Literatura przedmiotowa dostarcza wielu klasyfikacji przemysłu, zaś podstawowym

kryterium podziału jest charakter działalności. Zgodnie z tym kryterium przemysł dzieli się

na wydobywczy (górnictwo) oraz przetwórczy. Przemysł wydobywczy pozyskuje surowce

naturalne niezbędne w dalszym procesie produkcyjnym, zaś przemysł przetwórczy zajmuje

się ich obróbką, przetwarzaniem surowców i wytwarzaniem wyrobów gotowych. Ze

względu na rodzaj wytwarzanych dóbr wyróżnia się przemysł ciężki oraz przemysł lekki.

Przemysł ciężki przetwarza duże masy surowców i tradycyjnie utożsamiany jest z

produkcją maszyn i półproduktów przeznaczonych na potrzeby innych gałęzi przemysłu.

Przykładowymi gałęziami przemysłu ciężkiego jest przemysł budowlany, zbrojeniowy,

paliwowo-energetyczny czy też elektromaszynowy. Przemysł lekki wytwarza produkty

masowego użytku z przeznaczeniem dla konsumentów i obejmuje m.in. produkcję

odzieży i obuwia oraz przemysł spożywczy. Ze względu na cechy technologicznie

produkcji wyróżnia się przemysł tradycyjny i wysokiej techniki. Przemysł tradycyjny

opiera się na prostym przekształcaniu surowców i wytwarzaniu wyrobów gotowych.

Tradycyjne gałęzie przemysłu to przede wszystkim hutnictwo, górnictwo, przemysł

drzewny, włókienniczy i spożywczy. Przemysł wysokiej techniki (z ang. high-tech

industry), zwany też przemysłem zaawansowanych technologii, to ta część przemysłu,

która w procesie produkcyjnym bazuje na najnowszych osiągnięciach naukowych i

technologicznych. Do przemysłu wysokiej techniki zalicza się przemysł elektrotechniczny

i precyzyjny, elektroniczny, zbrojeniowy, kosmiczny, chemiczny elektroniki przemysłowej

oraz elektroniki użytkowej.

160

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa, s. 124.

87

Rolę przemysłu w gospodarce podkreśla wielkość wytwarzanego produktu

krajowego w gospodarce. Udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego jest wysoki

i w większości krajów o podobnym potencjale gospodarczym jak Polska jest on większy

niż jakiegokolwiek innego działu gospodarki.161

W latach 2000-2015 udział przemysłu w

tworzeniu PKB Polski kształtował się na poziomie 21-23%. Samo przetwórstwo

przemysłowe będące największą częścią tej sekcji odpowiedzialne było za tworzenie PKB

w co najmniej 15%. W 2015 roku przetwórstwo przemysłowe wytworzyło 17,4% PKB,

zaś w dalszej kolejności była sekcja handel i naprawa pojazdów samochodowych –

15,7%.162

Tabela 35

Struktura tworzenia PKB w Polsce w latach 1995-2015 w % (ceny bieżące)

Wyszczególnienie 1995 2000 2005 2010 2015 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i

rybactwo

5.6 4,4 2,9 2,6 2,5

Przemysł:

w tym przetwórstwo

przemysłowe

25,8

19.5

21,3

16,5

22,1

16,1

21,9

15,6

23,1

17,4

Usługi 68,6 74,3 75 75,5 74,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s.

395, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 462, Mały Rocznik Statystyczny

Polski 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 445.

Miarą znaczenia przemysłu w gospodarce narodowej jest także jego zaangażowanie

w procesy inwestycyjne. Od 2005 roku w przemyśle realizowanych jest ponad 30%

wszystkich nakładów inwestycyjnych w gospodarce, które w znaczący sposób decydują o

tworzeniu kapitału w skali makroekonomicznej. Nakłady inwestycyjne są podstawowym

czynnikiem wzrostu gospodarczego w długim okresie, zaś zwiększenie inwestycji,

szczególnie w przemyśle, jest niezbędne do przezwyciężania dysproporcji w rozwoju

społeczno-gospodarczym między krajami transformującymi się a krajami rozwiniętymi.

Ilość i jakość inwestycji podejmowanych w przetwórstwie przemysłowym decyduje o

rozmiarach kapitału, który następnie warunkuje stan potencjału wytwórczego w całej

gospodarce.

Aby przemysł mógł spełniać swoje funkcje musi być on odpowiednio rozbudowany

i rozwinięty, co wymaga znacznych nakładów finansowych. W momencie rozpoczęcia

procesu transformacji polski przemysł był niedoinwestowany, z przestarzałym parkiem

maszynowym. Potrzebował on dokapitalizowania w celu jego unowocześnienia i

sprostania warunkom konkurencji rynkowej. Mimo takiego stanu polski przemysł okazał

się atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych z uwagi na duży i chłonny rynek zbytu oraz

brak konkurencji na rynku. Dodatkowo w 1989 roku zapoczątkowano proces prywatyzacji,

także z zaangażowaniem inwestorów zagranicznych, co przyniosło istotne zmiany w tym

sektorze, nie tylko własnościowe.

Przed rozpoczęciem transformacji ustrojowej w polskiej gospodarce czołowe

miejsce zajmował przemysł ciężki, z dominacją górnictwa, hutnictwa i energetyki.

Zastąpienie gospodarki centralnej gospodarką rynkową i przeprowadzone procesy

prywatyzacji doprowadziły do tego, iż przemysł ciężki stracił na znaczeniu, zaś

dynamicznie rozwijają się takie gałęzie produkcji przemysłowej jak produkcja urządzeń

elektronicznych, produktów spożywczych samochodów, mebli, leków itp.

161

W. Łukasik, K. Szopik, Istota, zakres…., op. cit., s. 84. 162

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, op. cit., s. 395.

88

Tabela 36

Struktura nakładów inwestycyjnych w polskiej gospodarce w latach 1995-2014 w %

(ceny bieżące)

Wyszczególnienie 1995 2000 2005 2010 2014 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i

rybactwo

3,3 1,9 2,3 2 2,5

Przemysł:

w tym przetwórstwo

przemysłowe

42,7

24.9

28,3

19,9

36,6

24

31,7

16

36,3

19,5

Transport, gospodarka

magazynowa i łączność

10,8 12,8 12,5 17,7 16,8

Pozostałe 43,2 57 48,6 50,6 44,4



Polski 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 432.

W ostatniej dekadzie w środowiskach ekonomicznych coraz powszechniej

mówiono o „końcu ery przemysłowej”. Wyrażano przekonanie, iż przemysł traci na

znaczeniu jako dziedzina biznesu, gdyż możliwości osiągnięcia zysków przeniosły się z

przemysłu do sfery usług, szczególnie finansowych (giełda, ubezpieczenia, operacje

bankowe). Jednak nie brakowało również opinii broniących roli przemysłu w

kształtowaniu wzrostu gospodarczego i podkreślających jego priorytetową rolę wśród

innych dziedzin gospodarki narodowej.163

Ostatnie pięć lat badanego okresu potwierdziło

opinie tych drugich. Udział przemysłu w tworzeniu PKB polskiej gospodarki wzrósł

chociaż ogólnoświatowe tendencje wskazywały wcześniej na zmniejszającą się rolę

przemysłu jako twórcy PKB. Ponadto ostatni światowy kryzys zmienił spojrzenie na rolę

przemysłu w gospodarce. Udowodnił, iż nowoczesna gospodarka nie funkcjonuje bez

przemysłu, gdyż jest on kreatorem miejsc pracy, innowacyjności, produktywności i tym

samym ważnym źródłem dochodów gospodarek krajowych.164

Kraje cechujące się silnym

przemysłem poradziły sobie z kryzysem znacznie łatwiej niż te, które „zawierzyły jedynie

usługom”165

W niniejszym rozdziale skupiono się na działalności inwestorów zagranicznych,

którzy dokonali inwestycji w przemyśle w Polsce Ze względu na rozmiary napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przetwórstwa przemysłowego i znikome

zainteresowanie inwestorów pozostałymi dziedzinami przemysłu, analiza obejmuje

przetwórstwo przemysłowe. Biorąc pod uwagę dostępność danych statystycznych, rozdział

bazuje na publikowanych danych GUS oraz NBP dotyczących przetwórstwa

przemysłowego (zgodnie z PKD 2007) oraz działalności produkcyjnej (zgodnie z PKD

2004).


przemysłu w Polsce

Wzmożony po 1990 roku strumień bezpośrednich inwestycji zagranicznych był

zjawiskiem nowym w polskiej gospodarki, skłaniającym do podejmowania badań

dotyczących motywów inwestowania w Polsce. Bazę merytoryczną stanowiły znane z

literatury zagranicznej teorie dotyczące bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Badania

163

W. Łukasik, K. Szopik, Istota, zakres…., s. 85. 164

Przedsiębiorstwo przemysłowe w Polsce, M. Poniatowska-Jaksch (red.), Szkoła Główna Handlowa,

Warszawa 2015, s. 13. 165

, M. Morawiecki, Kryzys pokazał, że liczy się przemysł, Gazeta Wyborcza 2013, wydanie z dnia

17.09.2013.

89

te miały na celu: po pierwsze sprawdzenie, co kieruje inwestorami przy wyborze miejsca

lokaty, czyli sprawdzenie na ile motywy znane z istniejących teorii mają zastosowanie w

przypadku polskiej gospodarki. Po drugie badania te były połączone z badaniem barier

inwestowania w Polsce. Ich poznanie miało uruchomić działania zmierzające do ich

likwidacji, tak aby napłynęło jak najwięcej kapitału do gospodarki.

Próbując wskazać najważniejsze czynniki decydujące o napływie BIZ do

przemysłu w Polsce po 1990 roku wymienia się przede wszystkim procesy

prywatyzacyjne. Na prywatyzację jako jedną z charakterystycznych determinant napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych w krajach przechodzących transformację zwrócili

uwagę naukowcy z Osteuropa-Institut Munchen166

. Obok otwartości rynku i dokonującego

się procesu transformacji wymienili oni prywatyzację jako specyficzny czynnik napływu

BIZ do krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Opinię tę potwierdziły badania

przeprowadzone przez K. Przybylską odnośnie determinant napływu BIZ do Polski, Czech

oraz Węgier. Wielkość polskiego rynku oraz dokonujący się proces prywatyzacji w świetle

badań były najważniejszymi czynnikami decydującymi o podjęciu działalności

gospodarczej w Polsce.167

Obowiązujące wówczas ustawodawstwo przewidywało dwie metody prywatyzacji,

przy czym wybór metody zależał od wielkości przedsiębiorstwa państwowego, jego

rentowności oraz pozycji na rynku. Prywatyzację pośrednią, zwaną też kapitałową

przewidziano dla dużych zakładów przemysłowych będących w dobrej kondycji

finansowej. Tymczasem drugą ścieżkę prywatyzacji – prywatyzację bezpośrednią,

stosowano dla małych przedsiębiorstw.168

Prywatyzacja kapitałowa (pośrednia) była procesem dwuetapowym. W pierwszym

etapie miało miejsce przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową

spółkę Skarbu Państwa, czyli tzw. komercjalizacja. Drugi etap prywatyzacji pośredniej

polegał na sprzedaży akcji bądź udziałów utworzonej spółki i przybierał dwie podstawowe

formy:169

- sprzedaż większościowego pakietu akcji/udziałów inwestorowi lub inwestorom (polskim

lub zagranicznym) w wyniku rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia

do negocjacji lub na podstawie przetargu publicznego.

- sprzedaży w drodze publicznej emisji akcji.

Tak zwana prywatyzacja właściwa następowała w sytuacji, gdy Skarb Państwa przestał

być udziałowcem (właścicielem) większościowym.

Prywatyzacja bezpośrednia, zwana także likwidacyjną, polegała na zmianie

własności przedsiębiorstwa państwowego połączonej z jego likwidacją. Inaczej mówiąc jej

istotą było zadysponowanie przez Skarb Państwa zlikwidowanego przedsiębiorstwa

państwowego. Celem tego rodzaju prywatyzacji było przekazanie zorganizowanej masy

majątkowej przedsiębiorstwa nowemu właścicielowi. Mogło to nastąpić w drodze

sprzedaży przedsiębiorstwa w całości bądź zorganizowanej części, wniesienia całego

przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części jego majątku do spółki, jak też oddania

przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania np. w formie dzierżawy.170

166

M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji …, op. cit, s. 57. 167

K. Przybylska, Czynniki determinujące przypływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do Polski,

Ekonomista 1998, nr 2-3, s. 338. 168

A. Nalepka, Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa –Kraków 1999, s. 157 169

A. Stępniak-Kucharska, D. Stos, Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Przesłanki i procedury, Państwowa

Wyższa Szkoła Zawodowa w Skierniewicach, Skierniewice 2009, s. 73. 170

A. Nalepka, Restrukturyzacja przedsiębiorstwa…. op. cit., s. 162-163; A. Stępniak-Kucharska, D. Stos,

Restrukturyzacja przedsiębiorstwa, …, op. cit., s. 71-72.

90

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych przyczyniała się do napływu kapitału

zagranicznego w dwojaki sposób. Po pierwsze inwestorzy zagraniczni nabywają akcje

bądź udziały prywatyzowanych przedsiębiorstw. Po drugie rozwój procesu prywatyzacji

umacnia zaufanie inwestorów do trwałości zmian systemowych w Polsce.171

O wzajemnej

zależności między prywatyzacją a bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi pisała m.in.

Cz. Pilarska według której „między zakresem i tempem prywatyzacji a wielkością

kapitału zagranicznego w transformujących się gospodarkach występuje silna korelacja i

dodatnie sprzężenie zwrotne. Im szybciej majątek państwowy zostanie sprywatyzowany,

tym wcześniej do gospodarki napłynie kapitał zagraniczny.”172

Udział inwestorów zagranicznych w prywatyzacji przedsiębiorstw przemysłowych

w Polsce zdeterminowany był w dużej mierze ofertą Skarbu Państwa. Zarówno w

przypadku prywatyzacji pośredniej, jak i bezpośredniej inwestorzy zagraniczni najczęściej

uczestniczyli w prywatyzacji przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego z uwagi na

długą listę przedsiębiorstw poddawanych prywatyzacji. Sekcją atrakcyjną dla inwestorów

zagranicznych okazało się także zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę, gdzie

kapitał zagraniczny uczestniczył w prywatyzacji pośredniej.173

Tabela 37

Godzinowe koszty pracy w przemyśle Polsce na tle innych krajów europejskich w

latach 2000-2015 (w Euro)

Koszty pracy w wybranych krajach inwestujących w Polsce

Kraj 2000 2004 2008 2012 2015

Holandia 24,3 28,7 30,8 33,9 35,6

Niemcy 27,7 31,2 32,5 35,2 37,9

Francja 25,4 29,7 33,1 36,4 37,7

Austria 24,2 28,2 29,6 33 35,6

Finlandia 22,0 27,0 30,0 35 36,8

Szwecja 28,1 32,2 34,7 41,7 41,7

Wielka

Brytania 18,9 22,5 21,9

24,5

29,1

Koszty pracy w wybranych gospodarkach przechodzących transformację

Czechy 3,4 5,6 9,0 9,9 9,9

Estonia 2,9 b/d 7,4 8,6 10,4

Łotwa 2,1 2,8 5,9 5,9 7,0

Litwa 2,5 3,1 5,7 5,7 6,7

Polska 4,0 4,5 7,5 7,7 8,6

Rumunia 1,4 b/d 3,9 4,2 4,8

Słowenia 8,4 b/d 12,8 15,1 15,8

Słowacja 4,2 b/d 7,5 9,2 10,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie internetowej bazy danych Eurostat

Procesy prywatyzacyjne z udziałem kapitału zagranicznego przebiegały

najdynamiczniej w latach 1990-2000. Punkt wyjścia stanowiło 8453 przedsiębiorstw

państwowych istniejących w dniu 31 grudnia 1990. Inwestorzy zagraniczni uczestniczyli

najczęściej w prywatyzacji kapitałowej. We wskazanym okresie tą metodą

171

M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji …, op. cit, s. 129. 172

Cz. Pilarska, Ekonomiczne efekty działalności bezpośrednich inwestorów zagranicznych w Polsce,

Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 3. 173

M. Jaworek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji …, op. cit, s. 192-195.

91

sprywatyzowano 199 przedsiębiorstw, podczas gdy metodą bezpośrednią bądź na bazie

majątku zlikwidowanych firm utworzono 55 podmiotów z udziałem kapitału

zagranicznego.174

Podmioty przemysłowe stanowiły najliczniejsza grupę przedsiębiorstw

objętych prywatyzacją także po 2000 roku. W okresie 1990-2011 przedsiębiorstwa

przemysłowe stanowiły 43,6% wszystkich prywatyzowanych przedsiębiorstw. W

przemyśle dominowała komercjalizacja z późniejszą prywatyzacją pośrednią.175

Wraz z postępami prywatyzacyjnymi i zmniejszającą się listą atrakcyjnych opcji

prywatyzacyjnych, prywatyzacja jako determinanta napływu BIZ do przemysłu traciła na

znaczeniu. Najbardziej atrakcyjne przedsiębiorstwa zostały już sprzedane, zaś lista firm do

prywatyzacji zmniejszyła się znacząco. Co więcej znalazły się na niej firmy, które nie

stanowiły już takiej wartości, jak te z lat 90-tych. Rola procesów prywatyzacyjnych będzie

się stopniowo zmniejszać wraz z wyczerpującą się ofertą prywatyzacyjną firm w

przemyśle. W zasadzie zostały już tylko trudne branże wymagające głębokiej

restrukturyzacji, które nie są atrakcyjne dla inwestorów zagranicznych.

W przypadku inwestycji greenfield realizowanych w polskim przemyśle, zauważa

się, iż zgodnie z podziałem inwestycji wg motywów Duninga, inwestycje te były

typowymi inwestycjami poszukującymi zasobów (w szczególności taniej siły roboczej) a

także inwestycjami zorientowanymi na rynek. Dlatego też wiele prowadzonych badań

potwierdza, że w skali ogólnogospodarczej koszty pracy były jedną z determinant napływu

BIZ do Polski. Uwarunkowanie to odegrało także istotną rolę jako stymulanta napływu

kapitału zagranicznego do przemysłu. Jak wynika z modelu rozwoju gospodarczego

Ozawy gospodarka w stadium rozwoju napędzanego czynnikami produkcji przyciąga

bezpośrednie inwestycje zagraniczne do pracochłonnych przemysłów szukając surowców i

niskich kosztów pracy. W tym stadium była znajdowała się polska gospodarka w latach

90-tych XX wieku.

W latach 2000-2015 koszty pracy w przemyśle w Polsce wzrosły ponad

dwukrotnie. Najszybszy wzrost kosztów pracy miał miejsce w okresie prosperity w latach

2004-2008. Wynikało to z wystąpienia wielu nowych zjawisk na polskim rynku pracy,

wśród których na poziom kosztów pracy najsilniej oddziaływała emigracja zarobkowa.

Znaczny odpływ siły roboczej związany z wstąpieniem Polski do UE i otwarciem rynków

pracy przekształcił rynek pracy w rynek pracobiorcy wywołując silną presję na płace w

efekcie prowadzące do wzrostu kosztów pracy. Pomimo rosnących kosztów zatrudnienia,

praca w polskim przetwórstwie przemysłowym pozostała 4-5 krotnie niżej opłacana niż w

krajach skąd pochodzi najwięcej BIZ w przemyśle, czyli w Holandii, Francji oraz

Niemczech. Biorąc pod uwagę, iż koszty pracy stanowią tam zazwyczaj około 20% całości

kosztów operacyjnych w przedsiębiorstwie, ulokowanie działalności w Polsce było

dobrym posunięciem z punktu widzenia oszczędności kosztów.

Wielkość kosztów pracy w przemyśle w innych krajach Europy Środkowo-

Wschodniej także kształtowała się atrakcyjnie w porównaniu ze stawkami obowiązującymi

w Europie Zachodniej. Jednakże zwraca uwagę stosunkowo duża rozpiętość między

poziomem kosztów pracy między poszczególnymi krajami regionu. W 2015 roku Polska z

kosztami pracy na poziomie 8,6 Euro za godzinę miała koszty niższe niż w Czechach,

Słowacji i Słowenii, ale wyższe niż na Łotwie, Litwie czy Rumunii. Dysproporcje w

kosztach pracy uruchamiały rywalizację o inwestorów zagranicznych między krajami

przechodzącymi transformację gospodarczą. Koszty same w sobie jest niezwykle trudno

obniżyć, dlatego też w strategiach przyciągania inwestorów do Polski stosowano inne

różnego rodzaju zachęty.

174

M. A. Weresa, Skutki inwestycji zagranicznych dla gospodarki …, op. cit., s. 23. 175

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w roku 2011, GUS, Warszawa 2012, s. 28.

92

Wynagrodzenia zasadnicze stanowią około ¾ kosztów pracy w Polsce i to one w

znaczny sposób przyczyniały się do wzrostu kosztów pracy w badanym okresie. Wniosek

taki nasuwa się nie tylko z analizy struktury kosztów pracy, ale także z przeanalizowania

wielkości kształtowania się klina podatkowego w Polsce. Zgodnie z danymi Eurostatu klin

podatkowy zmniejszył się o ponad 10 punktów procentowych malejąc od 37% w 2000

roku do 33,5% w 2013 roku. Zmniejszanie się pozapłacowych kosztów pracy jest

tendencją ogólnoświatową, chociaż klin podatkowy w Polsce malał szybciej niż w innych

krajach. Dla porównania w krajach UE 15 między 2000 a 2013 rokiem pozapłacowe

koszty zatrudnienia zmniejszyły się średnio o 1,7 punktu procentowego.

O ile zmniejszenie obciążeń podatkowych w kosztach pracy jest zjawiskiem

pozytywnym, to rosnące koszty pracy z punktu widzenia inwestorów zagranicznych mogą

budzić niepokój. Jednakże nie należy oceniać rosnących wynagrodzeń w oderwaniu od

zbadania wydajności pracy, o czym mowa w dalszej części pracy.

3.3. Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polskiego

przemysłu

Wiodącym kryterium podziału bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest

przynależność sektorowa, gdyż od niej zależy faktyczne oddziaływanie napływu kapitału

zagranicznego na gospodarkę kraju goszczącego.176

Przemysł jest wiodącym sektorem pod

względem przyciągania kapitału zagranicznego. Zgodnie z klasyfikacją działalności

gospodarczej przemysł tworzą cztery sekcje, którymi są: 1) górnictwo i wydobywanie, 2)

przetwórstwo przemysłowe, 3) wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz,

parę wodną, gorącą wodę oraz powietrze do układów klimatyzacyjnych, 4) dostawy wody,

gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją.

Szczególnym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych cieszyło się przetwórstwo

przemysłowe, które na tle innych sekcji przemysłu było niekwestionowanym liderem w

absorpcji kapitału zagranicznego. Według stanu na koniec 2015 roku do przetwórstwa

przemysłowego trafiło łącznie od początku okresu transformacji około 90% kapitału.

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i powietrze do

układów klimatyzacyjnych zaabsorbowało około 9% łącznej wartości BIZ płynących do

przemysłu. Z kolei górnictwo i wydobywanie przyciągnęło zaledwie niecały 1%, a bywały

także okresy kiedy sekcja ta notowała odpływ kapitału zagranicznego z Polski.

Wycofywanie kapitału zagranicznego z górnictwa i wydobywania notowane jest od 2013

roku (w latach 2013-2014 na poziomie ok 215 milionów USD rocznie, zaś w 2015 – 80

milionów USD). Dodatkowo w 2009 roku także odpłynęło z Polski prawie 20 mln USD

kapitału. Marginalne znaczenie miały także inwestycje w dostawę wody; gospodarowanie

ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją – zaledwie 0,6%.177

W

paragrafie skoncentrowano się na analizowaniu napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do przetwórstwa przemysłowego z uwagi na stosunkowo małe znaczenie

kapitału zagranicznego w pozostałych sekcjach przemysłu.

W okresie 1998-2015 do polskiego przetwórstwa przemysłowego napłynęło w

sumie ponad 50 miliardów USD. Kapitał zagraniczny w formie BIZ zasilał polskie

przetwórstwo przemysłowe z różnym nasileniem w zależności od faz cyklu

koniunkturalnego. Przykładowo zintensyfikowany napływ obserwowano w latach 2004-

2007, przy czym 2007 rok był rekordowy od początku okresu transformacji pod względem

napływu BIZ do przetwórstwa przemysłowego. Inwestorzy zagraniczni ulokowali

176

W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo Dom

Organizatora, Toruń 2004, s. 192. 177

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2015 roku, NBP, Warszawa 2016.

93

wówczas prawie 6,8 miliarda USD.178

W latach 2008-2009 spowolnienie ekonomiczne

odczuwane w gospodarce światowej nie było jeszcze widoczne w polskim przetwórstwie

przemysłowym ponieważ inwestorzy zagraniczni w dalszym ciągu lokowali swój kapitał

na poziomie z lat 2004-2007. Jednak w 2010 roku zanotowano najniższy od początku

okresu transformacji wynik – napływ BIZ do przetwórstwa przemysłowego na poziomie

zaledwie 640 milionów USD. Lata 2012-2013 były słabym okresem pod względem

napływu BIZ do polskiej gospodarki, głównie z uwagi na niekorzystne perspektywy

wzrostu gospodarczego w Europie. Jednak przetwórstwo przemysłowe na tle innych branż

przyciągnęło wówczas relatywnie dużo kapitału zagranicznego – odpowiednio 59% i 66%

całości BIZ, jakie napłynęły w tym okresie do Polski. W latach 2014-2015 inwestorzy

zagraniczni lokowali umiarkowaną wielkość BIZ w przetwórstwie przemysłowym. Były to

inwestycje na poziomie nie przekraczającym 4 mld USD.

Tabela 38

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przetwórstwie przemysłowym

w latach 1998-2015 mln USD

Napływ BIZ do

przetwórstwa

przemysłowego Napływ BIZ ogółem udział BIZ w przetwórstwie

przemysłowym w BIZ ogółem 1998 2 176,9 6 364,90 34,20% 1999 1 749,8 7 269,60 24,07% 2000 2 085,4 9 341,30 22,32% 2001 1 203,8 5 712,80 21,07% 2002 1 318,7 4 130,50 31,93% 2003 2 155,1 4 123,00 52,27% 2004 4 418,0 12 755,60 34,64% 2005 2 879,6 10 248,70 28,10% 2006 4 679,9 19 590,90 23,89% 2007 6 773,7 22 612,00 29,96% 2008 2 282,1 14 883,90 15,33% 2009 4 749,6 13 698,10 34,67% 2010 640,2 13 872,8 4,61% 2011 5 204,3 20 619,6 25,24% 2012 3 593,5 6 059,2 59,31% 2013 1 792,4 2 733,9 65,56% 2014 3 674,2 14 266,2 25,75% 2015 3 128,3 13 470,3 23,22%

Razem

1998-2015 50 087,50 201 753,30 23,22%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2003 roku,

NBP, Warszawa 2004, s. 127-130; Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2007 roku, NBP,

Warszawa 2009, s. 122-125; Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2009 roku, NBP, Warszawa

2010, s. 91-94, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce, tablice statystyczne z lat 2010-2015 dostępne

na http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html

Wielkość napływu w ujęciu rocznym podlegała fluktuacjom, co przełożyło się

także na różnie kształtujący się wskaźnik udziału BIZ napływającego do przetwórstwa

przemysłowego w ogólnym napływie BIZ. Niemniej jednak wskaźnik ten wykazywał

tendencję spadkową w badanym okresie, co świadczy o tym, iż kapitał zaczął szybciej

napływać szerszymi strumieniami do nieprzemysłowych dziedzin gospodarki. Z

178

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2007 roku…, op. cit., s. 125.

http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html

94

makroekonomicznego punktu widzenia jest to zjawisko korzystne świadczące o

zmieniającej się strukturze polskiej gospodarki, która staje się coraz bliższa strukturom

charakterystycznym dla gospodarek wysoko rozwiniętych. Od 1998 roku udział ten

zmniejszył się z 34% do około 23% w 2015 roku. W niektórych latach udział BIZ w

przetwórstwie przemysłowym w BIZ ogółem był wyjątkowo wysoki (np. 2003, 2012 czy

2013 rok). Należy jednak zauważyć, iż było to spowodowane przejściowym wysokim

napływem BIZ do przetwórstwa przemysłowego na tle relatywnie niskiego napływu BIZ

do gospodarki ogółem. Jedna duża inwestycja mogła znacząco podnieść analizowany

udział w danym roku.

Tabela 39

Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w przetwórstwie przemysłowym w

latach 1998-2015 Rok Liczba podmiotów z kapitałem

zagranicznym Udział podmiotów z kapitałem zagranicznym

działających w przetwórstwie przemysłowym w

ogólnej liczbie podmiotów z kapitałem

zagranicznym - % Przetwórstwo

przemysłowe Ogółem

1998 4184 12649 33,01

2000 4429 14244 31,09

2002 4412 14488 30,45

2005 4909 16837 29,16

2006 5035 18015 27,95

2007 5073 18515 27,40

2008 5201 21092 24,66

2009 4817 22176 21,72

2010 4848 23078 21,01

2011 5005 24910 20,09

2012 5115 25914 19,74

2013 5103 26128 19,53

2014 5156 26464 19,48

2015 4990 25961 19,22

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w

Polsce w latach 1993-2002, GUS, Warszawa 2004, s. 119 oraz Działalność gospodarcza podmiotów z

kapitałem zagranicznym, publikacje GUS z lat 2005-2015.

Na koniec 2015 roku działało w Polsce prawie 26 tysięcy podmiotów z kapitałem

zagranicznym, z czego ponad 19% stanowiły jednostki działające w przetwórstwie

przemysłowym. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym prowadzących działalność

w przetwórstwie przemysłowym wzrosła o 27,5% w porównaniu do 1996 roku. Kryzys

ekonomiczny w gospodarce światowej z lat 2008-2009 oraz spowolnienie ekonomiczne

odczuwane w Polsce nie doprowadziły do zmniejszenia ogólnej liczby podmiotów z

kapitałem zagranicznym w Polsce, chociaż wielkość napływu BIZ w tym okresie uległa

zmniejszeniu. Spadek liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym zanotowano natomiast

w przetwórstwie przemysłowym. Po utrzymującej się rosnącej tendencji do końca 2008

roku, w 2009 roku liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w przetwórstwie

przemysłowym zmniejszyła się o ponad 7%, po czym od 2010 do 2014 roku ponownie

widoczna była wzrostowa tendencja mimo coraz mniejszego napływu BIZ do

przetwórstwa przemysłowego. Ponowny spadek liczby podmiotów działających w

przetwórstwie przemysłowym miał miejsce w 2015 roku. Od 1998 roku systematycznie

95

zmniejsza się udział podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w przetwórstwie

przemysłowym w ogólnej liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym. Wynika to ze

zmian w kierunkach lokowania BIZ w Polsce, czyli z rosnącego zaangażowania BIZ w

usługowych sektorach gospodarki.

Kapitał zagraniczny zasilający polskie przetwórstwo przemysłowe napływał

nierównomiernie między poszczególne gałęzie przetwórstwa. Było to uzależnione od wielu

czynników, m.in. rentowności gałęzi, liczby potencjalnych podmiotów do prywatyzacji,

istniejącej konkurencji itp. Z analizy danych statystycznych wynika, że najwięcej

bezpośrednich inwestycji zagranicznych napłynęło do następujących gałęzi przetwórstwa

przemysłowego:179

- produkcja pojazdów samochodowych, przyczep, naczep i pozostałego sprzętu

transportowego – 11,22 miliarda USD, co stanowiło 19,1% skumulowanego BIZ w

przetwórstwie przemysłowym w 2015 roku;

- produkcja artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych – 11,2 miliarda

USD i 19% udziału w strukturze BIZ;

- produkcja maszyn i wyrobów z metali – 10,61 miliarda USD oraz 18% udział w

strukturze BIZ ;

- produkcja produktów rafinacji ropy naftowej, chemikaliów, wyrobów farmaceutycznych

oraz wyroby z gumy i tworzyw sztucznych – 10,6 miliarda USD oraz 18% udział w

strukturze BIZ.

Do końca 2015 roku przemysł samochodowy zabsorbował największą kwotę

zagranicznego kapitału sięgającą ponad 11,2 miliarda USD. Zagraniczne koncerny

całkowicie zdominowały produkcję samochodów osobowych. Znaczące inwestycje

zapoczątkowało wejście włoskiego Fiata do FSO w 1992 roku. Boom inwestycyjny w tej

branży nastąpił w połowie lat 90-tych wraz z pojawieniem się takich światowych

producentów jak Daewoo, General Motors, Delhi, Ford, Volkswagen czy Volvo.

Zdecydowana większość inwestycji dokonywana była na bazie istniejących zakładów, przy

czym przejęcie największych fabryk samochodowych odbywało się w drodze wniesienia

ich majątku do spółek joint venture. Z inwestycji greenfield na uwagę zasługuje fabryka

Opla w Gliwicach będąca w latach 90-tych największym nowym zakładem wybudowanym

przez firmy zagraniczne.180

W przemyśle samochodowym w Polsce wyróżnia się trzy główne podsektory z

silnym zaangażowaniem inwestorów zagranicznych. Po pierwsze przemysł samochodowy

jest zdominowany przede wszystkim przez produkcję samochodów osobowych, która

wyznacza kondycję całego polskiego przemysłu samochodowego. W Polsce obecne są

prawie wszystkie najważniejsze światowy koncerny reprezentujące tę branże.

Odpowiadają one za większość produkcji w kraju. Ponadto generują one zamówienia dla

poddostawców nie tylko zagranicznych, ale też miejscowych stanowiąc podstawę

polskiego sektora motoryzacyjnego. Poza produkcją samochodów osobowych ważny

podsektor stanowi produkcja silników i części samochodowych. Są one zazwyczaj

wykorzystywane w procesie produkcji pojazdów w innych fabrykach. Przykładowo

fabryki Toyoty produkują silniki na własne potrzeby, ale także Peugeota i Citroena.

Podobnie fabryka Fiata produkuje silniki małolitrażowe dla siebie oraz Forda. Przemysł

samochodowy wspiera także przemysł oponiarski – trzeci podsektor przemysłu

motoryzacyjnego w Polsce. W głównej mierze działają w nim zagraniczne firmy, które

przejęły polskie fabryki. Najbardziej znane światowe marki opon wytwarzane w Polsce to:

Goodyear, Dunlop, Fulda, Michelin, Kormoran, Kleber. Na uwagę zasługuję także

179

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2015 roku, NBP, Warszawa 2016. 180

B. Domański, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości i rozmieszczenia, uwarunkowania i

skutki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2001, s. 341-342.

96

japońska firma Bridgestone, która zainwestowała w budowę czterech nowych fabryk w

Polsce: w Poznaniu, Wolsztynie, Żarowie i Stargardzie Szczecińskim.181

Większość przemysłu motoryzacyjnego skoncentrowana jest w województwie

śląskim i dolnośląskim. Jest to uwarunkowane dwoma czynnikami. Po pierwsze w tych

regionach zlokalizowane były fabryki, którymi zainteresowały się zagraniczne koncerny w

latach 90-tych XX wieku. Ponadto prawie cała produkcja samochodów osobowych oraz

części samochodowych do montażu aut jest kierowana na eksport, z czego najwięcej trafia

do Niemiec.

Pod względem wielkości napływu BIZ przemysł spożywczy osiągnął wynik

porównywalny do przemysłu motoryzacyjnego. Do końca 2015 roku ulokowano w nim

nieco ponad 11 miliardów USD kapitału w formie BIZ. Zarówno przemysł spożywczy jak

i motoryzacyjny zaabsorbowały po 19% całości BIZ płynących do przetwórstwa

przemysłowego w Polsce. Inwestorzy zagraniczni reprezentujący branżę spożywczą

wchodzili zazwyczaj na polski rynek w drodze zakupu całości lub znacznej części

przedsiębiorstw od Skarbu Państwa w ramach dokonującej się prywatyzacji. Miały miejsce

także inwestycje typu greenfield, głównie w obszarze produkcji napojów bezalkoholowych

oraz wyrobów czekoladowo-cukierniczych. Głównym motywem podejmowania

inwestycji w polskim przemyśle spożywczym była chęć opanowania rynku wewnętrznego,

a czynnikiem sprzyjającym dokonująca się prywatyzacja. Inwestorzy zagraniczni byli

zainteresowani możliwością nabywania stosunkowo tanio dużych przedsiębiorstw z dużym

udziałem rynkowym. Poza prywatyzacją, kolejność wchodzenia największych korporacji

do poszczególnych działów przemysłu spożywczego była zdeterminowana m.in.

prognozami dotyczącymi rozwoju danego rynku (lub jego segmentu), możliwością

uzyskania wysokiego zysku czy też możliwościami eksportu tańszych produktów.182

Najbardziej rentownymi i jednocześnie najbardziej skoncentrowanymi branżami

spożywczymi okazały się produkcja wyrobów tytoniowych, cukierniczych, koncentratów

spożywczych, piwa oraz napojów bezalkoholowych i w tych branżach korporacje

transnarodowe odegrały największą rolę w procesie prywatyzacji.183

W związku z

procesami prywatyzacyjnymi największy napływ kapitału zagranicznego do sektora

spożywczego miał miejsce w latach 90-tych XX wieku. Po 2000 roku nastąpił ich znaczny

spadek i coraz mniej kapitału napływało do tej sekcji. Mniejsze zainteresowanie korporacji

transnarodowych po 2000 roku dokonywaniem inwestycji w polskim przemyśle

spożywczym wynika ponadto stąd, iż184

:

- największe i najlepsze przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego zostały już

sprywatyzowane

- najwięksi światowi producenci są już obecni w Polsce

- wystąpiła globalna recesja oraz wolniejsze tempo rozwoju polskiej gospodarki

Struktura BIZ w przemyśle spożywczym, zwłaszcza cukierniczym jest dość

stabilna, co potwierdza niewiele zmieniająca się z roku na rok lista inwestorów

zagranicznych w tej branży. Zakończenie procesu prywatyzacji w sektorze spożywczym

181

J. Buliński, Przemysł samochodowy w Polsce, Departament Informacji Gospodarczej, Polska Agencja

Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Warszawa 2010, s. 1-3. 182

P. Chechelski, Wpływ procesów globalizacji na polski przemysł spożywczy. Komunikaty, Raporty,

Ekspertyzy. Nr 517 Wyd. IERiGŻ-PiB, Warszawa 2006, s. 18. 183

D. Golik, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem

konkurencyjności przemysłu rolno-spożywczego, Zeszyty Naukowe nr 651, Akademia Ekonomiczna w

Krakowie, Kraków 2004, s. 43. 184

P. Chechelski, Zasięg procesów globalizacji w polskim przemyśle spożywczym, Instytut Ekonomiki

Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej , Komunikaty, Raporty Ekspertyzy, nr 506, Warszawa 2005, s. 11-12.

97

wpłynęło w znaczny sposób na ograniczenie dopływu nowych inwestycji.185

Powszechnym

natomiast stały się przejęcia i akwizycje wśród inwestorów zagranicznych działających w

tej branży w Polsce.

Istotną rolę w branży spożywczej odgrywa produkcja napojów, w pierwszej

kolejności piwa, a następnie napojów bezalkoholowych. W sektorze browarniczym

inwestorzy zagraniczni wchodzili w drodze przejmowania istniejących browarów. W 2015

roku zdecydowaną większość krajowej produkcji piwa wytwarzały browary należące do

zagranicznych koncernów, resztę stanowiły lokalne browary. Inwestorzy zagraniczni

dużo inwestowali w modernizację i rozbudowę polskich browarów, jak również promocję

polskich marek i budowę dla nich sieci dystrybucji. Pod wpływem inwestorów

zagranicznych przemysł napojów bezalkoholowych uległ silnym przeobrażeniom.

Inwestycje Coca Coli w latach 1992-1993, w efekcie których powstało siedem wytwórni

napojów, były pierwszymi z dużych inwestycji greenfield realizowanymi w Polsce.

Dla inwestorów zagranicznych atrakcyjnym okazał się również polski sektor

maszynowy. Do końca 2015 roku inwestorzy zagraniczni ulokowali w nim ponad 10,6

miliarda USD, co stanowiło około 18% całości BIZ zrealizowanych w polskim

przetwórstwie przemysłowym. Atrakcyjność sektora maszynowego potwierdza szereg

zrealizowanych inwestycji zagranicznych. Jako przykłady można wymienić:186

- CNH Global z fabryką maszyn rolniczych w Płocku;

- trzy fabryki: w Grodzisku, Chwaszczynie i we Wrocławiu należące do Danfoss –

duńskiego producenta urządzeń regulacyjnych i kontrolno-pomiarowych;

- Bosch w Mirkowie z fabryką produkującą systemy hamulcowe;

- Voest Alpine wytwarzający maszyny górnicze w Tychach;

- dwie fabryki chłodziarek do mleka we Wrocławiu należące do firmy DeLaval.

Nakłady inwestycyjne są podstawowym czynnikiem wzrostu gospodarczego w

długim okresie, zaś zwiększenie inwestycji jest niezbędne do przezwyciężania

dysproporcji w rozwoju społeczno-gospodarczym między krajami transformującymi się a

krajami rozwiniętymi. W przemyśle realizowanych jest ponad 1/3 wszystkich nakładów

inwestycyjnych w gospodarce, więc tworzenie kapitału w skali makroekonomicznej w

znacznym stopniu uzależnione jest od nakładów inwestycyjnych w tej dziedzinie. Nakłady

inwestycyjne ponoszone w przemyśle powiększają kapitał i gromadzą zasoby, które

następnie warunkują stan potencjału wytwórczego w całej gospodarce. Ilość i

różnorodność inwestycji w przetwórstwie przemysłowym determinuje więc poziom

ogólnego dobrobytu.

Obecność inwestorów zagranicznych w przetwórstwie przemysłowym przekłada

się na ich zaangażowanie w procesy inwestycyjne w tym sektorze. Wydatki inwestycyjne

na rzeczowe aktywa trwałe pomiotów z kapitałem zagranicznym działających w

przetwórstwie przemysłowym wyniosły 33544,5 mln złotych w 2015 roku, z czego 90%

stanowiły wydatki na nowe środki trwałe. Nakłady te poniosło 3436 podmiotów, czyli 69%

całej zbiorowości podmiotów z kapitałem zagranicznym.187

Wydatki inwestycyjne

podmiotów z kapitałem zagranicznym są wrażliwe na koniunkturę gospodarczą. Świadczy

o tym chociażby spadek poziomu nakładów inwestycyjnych na rzeczowe aktywa trwałe w

latach 2001-2002, czyli w okresie spowolnienia ekonomicznego jak również ich silny

wzrost w latach 2005-2007, czyli okresie prosperity. W latach 2008-2010 pojawiające się

trudności w gospodarce światowej ograniczyły skłonność od inwestowania podmiotów z

185

L. Białoń, D. Janczewska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce – marketingowe metody oceny

z perspektywy sektora, Oficyna Wydawnicza WSM SIG, Warszawa 2004, s. 10. 186

Sektor maszynowy w Polsce Wschodniej, opracowanie sektorowe , PAIiZ, Warszawa 2015, s. 6. 187

Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2015 roku, GUS, Warszawa 2015, s.

71.

98

kapitałem zagranicznym w Polsce i nakłady na rzeczowe aktywa trwałe spadły. Ponowny

ich wzrost obserwowany jest od 2013 roku. Niemniej jednak podmioty z kapitałem

zagranicznym są znaczącym inwestorem w rzeczowe aktywa trwałe w przetwórstwie

przemysłowym w Polsce. Od 2000 roku nakłady na rzeczowe aktywa trwałe ponoszone

przez te podmioty stanowią ponad 50% ogółu nakładów inwestycyjnych w przetwórstwie

przemysłowym.

Wykres 10

Nakłady inwestycyjne na rzeczowe aktywa trwałe podmiotów z kapitałem

zagranicznym działających w przetwórstwie przemysłowym na tle ogólnych

nakładów inwestycyjnych w tej branży w latach 1998-2014


Polsce w latach 1993-2002, GUS, Warszawa 2004, s. 211, Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem

zagranicznym, publikacje GUS z lat 2005-2015, Mały Rocznik Statystyczny Polski, GUS, Warszawa,

wydania z lat 2005-2016.

Analizując zaangażowanie inwestorów zagranicznych w procesy inwestycyjne

należy mieć także na względzie, iż wiele z inwestycji zostało „wymuszone” prywatyzacją.

Udział inwestorów zagranicznych w procesach prywatyzacyjnych był bowiem powiązany

ze zobowiązaniem do inwestowania jako nieodłączną częścią procesu prywatyzacji

dokonującego się w przetwórstwie przemysłowym. W pierwszej fazie napływu BIZ do

Polski w 60% przedsiębiorstw sprywatyzowanych z udziałem kapitału zagranicznego

zobowiązania inwestycyjne zrealizowano po upływie trzech lat od przejęcia

przedsiębiorstwa. Doświadczenie dotyczące udziału inwestorów zagranicznych w

prywatyzacji pozwoliło jednak wskazać przykłady wywiązywania się z zobowiązań

inwestycyjnych w okresie krótszym oraz o wartości wyższej niż wynikające z zapisów

umowy prywatyzacyjnej. Przykładami takimi są inwestycje kapitału niemieckiego w

przemyśle drzewno-papierniczym, meblarskim oraz mineralnym. Jako drugi przykład

można wskazać amerykańskie inwestycje w przemyśle chemicznym. W obu przypadkach

inwestowano w nowe linie produkcyjne, nowe produkty, nowoczesną technologię,

przedsięwzięcia związane z ochroną środowiska itp.188

188

E. Zalesko, Kapitał zagraniczny a wzrost gospodarczy [w:] Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego,

Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, J. L. Bednarczyk, S. I. Bukowski, W. Przybylska-Kapuścińska

(red.), Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2008, s. 187-188.

40

82

,1

13

45

6,4

14

09

8,1

12

64

0,9

12

75

5,8

21

35

6,7

25

67

4,5

30

36

1,9

30

12

0,4

22

28

0,6

20

72

7,5

25

89

7,1

26

08

2,3

25

77

4,1

28

46

6,7

37,5 47,5

55,6

57,7

62,0 67,9

69,1 67,6 62,3

54,0 59,7

63,9 66,0

61,6 58,2

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

0,0

5000,0

10000,0

15000,0

20000,0

25000,0

30000,0

35000,0

199519982000200120022005200620072008200920102011201220132014

Ud

zia

ł w

na

kła

da

ch i

nw

esty

cyjn

ych

og

ółe

m

Wy

da

tki

na

ak

tyw

a t

rwa

łe p

od

mio

tów

z k

ap

ita

łem

za

gra

nic

zny

m

99

Podsumowując kapitał zagraniczny odegrał istotną rolę w polskim przetwórstwie

przemysłowym. Po pierwsze w przemyśle spożywczym bezpośrednie inwestycje

zagraniczne umożliwiły częściowe zlikwidowanie znacznej luki technologicznej dzielącej

polski przemysł od przemysłów spożywczych w rozwiniętych krajach europejskich oraz w

Stanach Zjednoczonych. Kapitał zagraniczny przede wszystkim unowocześnił potencjał

wytwórczy przemysłu, w efekcie czego oferta towarowa znacznie się poszerzyła.

Inwestorzy zagraniczni są zazwyczaj jednymi z najsilniejszych producentów w danej

branży przemysłu spożywczego i cechują się wysokim standardem technologicznym.

Intensywny napływ kapitału zagranicznego przyspieszył restrukturyzację i modernizację

firm krajowych. Inwestorzy zagraniczni odegrali bowiem istotną rolę w zwiększaniu

konkurencji rynkowej zmuszając przedsiębiorstwa krajowe do większej efektywności,

rozwijania nowych form zarządzania, handlu, a także stosowania nowoczesnych narzędzi

marketingowych.189

Napływ kapitału zagranicznego do konkretnych gałęzi przetwórstwa

przemysłowego stymulował także rozwój innych gałęzi tej sekcji. Wzrost podaży dóbr

spożywczych oraz chemicznych wywołał zapotrzebowanie na odpowiednie opakowania,

nie odbiegające standardem od tych, stosowanych w krajach Europy Zachodniej. Dlatego

też wchodzenie do Polski światowych koncernów spożywczych i chemicznych odbywało

się niemalże równocześnie z pojawianiem się największych wytwórców opakowań.

Przemysł opakowaniowy został szybko sprywatyzowany i obecnie cechuje się znacznym

udziałem kapitału zagranicznego i jednocześnie wysokim stopniem koncentracji produkcji

opakowań. Jak podaje Polska Izba Opakowań 70% potrzeb krajowych zaspokajane jest

przez niecałe 300 z 2300 producentów opakowań działających w Polsce. Taki poziom

koncentracji jest rezultatem przekształceń własnościowych z udziałem zagranicznych

inwestorów strategicznych, w szczególności w opakowaniach z metalu oraz papieru i

tektury falistej. W efekcie inwestycji dokonywanych przez zagranicznych producentów

opakowań uruchomiono produkcję butelek PET oraz aluminiowych puszek do napojów,

czyli rodzajów opakowań nieobecnych w Polsce przed 1989 rokiem.190

Rosnąca obecność kapitału zagranicznego oddziaływała nie tylko na daną branżę,

inne gałęzie przemysłu, ale także inne działy gospodarki. Podaż towarów, którą

dostarczały firmy należące do inwestorów z innych krajów wpłynęła znacząco na rozwój

handlu detalicznego w Polsce. Nierozwinięte kanały dystrybucji w powiązaniu z

dynamicznie rosnącą ilością towarów na rynku zachęcały duże sieci handlowe

(hipermarkety, supermarkety oraz dyskonty) do wchodzenia na polski rynek.

3.4. Elastyczność płac a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

przemysłu191

Pierwsza hipoteza cząstkowa postawiona w niniejszej rozprawie zakłada, iż

elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do

przemysłu. Weryfikację tej hipotezy przeprowadzono w następujących etapach:

189

D. Golik, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem

konkurencyjności przemysłu rolno-spożywczego, Zeszyty Naukowe nr 651, Akademia Ekonomiczna w

Krakowie, Kraków 2004, s. 45-46. 190

W. Wasiak, Przemysł i rynek opakowań w Polsce (ujęcie Makro), [w:] Przemysł i rynek opakowań w

Polsce, 15 lat Polskiej Izby Opakowań, Wydawnictwo Vidart – Artur Dziedzic, Warszawa 2009, s. 54-57. 191

Niniejszy paragraf pracy powstał podczas realizacji grantu Badania Młodych Naukowców. Wyniki badań

zostały częściowo opublikowane w A. Ertman, Elastyczność płac czynnikiem napływu BIZ do przemysłu w

Polsce w latach 1998-2014, „Marketing i Rynek” 2016, nr 3, s. 159-169.

100

- przeanalizowano tendencje w wynagrodzeniach i wydajności pracy obserwowane w

przetwórstwie przemysłowym z uwzględnieniem wpływu wydajności pracy na wzrost

wynagrodzeń;

- wyznaczono miernik elastyczności płac w przetwórstwie przemysłowym, którym jest

udział płac w produkcie oraz omówiono tendencje w kształtowaniu się tego wskaźnika;

- wyznaczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona między elastycznością płac i

wielkością napływu BIZ do badanej części gospodarki;

- przeanalizowano napływ BIZ w zależności od instytucjonalnych czynników

determinujących elastyczność płac w sektorze.

Z danych statystycznych GUS wynika, że w Polsce w największej części koszty

pracy determinowane są przez wynagrodzenia, gdyż wynagrodzenia brutto odpowiadają za

75-78% kosztów pracy.192

Jednak ani wynagrodzeń ani kosztów pracy, jako czynników

napływu BIZ, nie należy rozpatrywać w oderwaniu od badania wydajności pracy. Tylko

niższe koszty w połączeniu z odpowiednią wydajnością mogą być czynnikiem napływu

kapitału zagranicznego. Przemysłowe bezpośrednie inwestycje zagraniczne polegają

bowiem na przeniesieniu produkcji do kraju, gdzie inwestor spodziewa się ponosić niższe

koszty produkcji, m.in. dzięki niższym kosztom pracy. Zmiany cen czynników produkcji,

w tym pracy, wywołują zmiany w ogólnych kosztach produkcji i decydują o jej

opłacalności. Dlatego też zmiany płac, przede wszystkim ich wzrost, muszą być elastyczne

względem zmian wydajności pracy, aby działanie danego inwestora było efektywne.

Wydajność pracy jest miernikiem efektywności wykorzystania czynnika ludzkiego.

Można ją wyznaczyć stosując podstawową formułę ilorazu efektu pracy do nakładu

poniesionego do jego osiągnięcia. W zależności od skali badań (poziom

makroekonomiczny, sektor gospodarki, konkretne przedsiębiorstwo czy też pojedyncze

stanowisko pracy) efektem pracy może być PKB, wartość dodana brutto, wartość

produkcji sprzedanej czy też ilość wyprodukowanych jednostek, itp. Z kolei nakłady to

zazwyczaj liczba zatrudnionych osób bądź liczba przepracowanych godzin. Wydajność

pracy w przemyśle determinowana jest szeregiem czynników, którymi w szczególności

są193

:

czynniki związane ze środkami trwałymi - techniczne uzbrojenie pracy, produktywność

środków trwałych;

czynniki związane z zatrudnieniem – przeciętne zatrudnienie, przeciętne miesięczne

wynagrodzenie brutto;

czynniki związane z produkcją – produkcja sprzedana, udział w kosztach ogółem,

liczba podmiotów gospodarczych i ich wielkość.

Na wydajność pracy w przemyśle w Polsce w największym stopniu wpływa

wydajność osiągana w przetwórstwie przemysłowym. Pozostałe sekcje przemysłu mają

niewielki udział w strukturze tworzenia produktu, przez co ich wpływ jest ograniczony.

Dlatego też w niniejszej rozprawie wydajność pracy zdefiniowano jako produkt krajowy

brutto wytworzony w przetwórstwie przemysłowym przez jednego zatrudnionego. Tak

zdefiniowana wydajność pracy (wyznaczona w cenach stałych z 1998 roku) wykazywała

tendencję rosnącą w latach 1998-2015. W tym okresie wydajność pracy rosła

średniorocznie o 5% mimo niewielkich spadków wydajności odnotowanych w 2001 i 2008

roku. Należy jednak zauważyć, iż fluktuacje w wydajności pracy były zgodne z cyklem

koniunkturalnym, zaś jej spadek zauważalny był w okresach spowolnienia

ekonomicznego, jakimi bez wątpienia były lata 2001 czy 2008. Końcówka lat 90-tych XX

wieku była czasem wzrostu wydajności pracy dzięki restrukturyzacji i redukcji etatów.

192

Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013, s. 32. 193

P. Chechelski, G. Morkis, Wydajność pracy w przemyśle spożywczym Polski i Unii Europejskiej, Studia i

monografie nr 112, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2002, s. 20-21.

101

Natomiast od początku XXI wieku wydajność pracy w przemyśle rośnie dzięki stosowaniu

nowoczesnych technologii.

Wykres 11

Wydajność pracy w przetwórstwie przemysłowym w latach 1998-2011

w tys. zł. (ceny stałe z 1998 roku)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS, Mały Rocznik Statystyczny wydania

z lat 2000-2016.

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto pracownika zatrudnionego w

przetwórstwie przemysłowym wyniosło 1164 zł w 1998 roku. Wzrosło ono do 3669 zł w

cenach bieżących w 2015 roku.194

Dokonując korekty wynagrodzeń w przetwórstwie

przemysłowym o wskaźnik inflacji wyznaczono, iż średnie wynagrodzenie w 2015 roku

wyniosło 2111,41zł w cenach stałych z 1998 roku. W okresie 1998-2015 wynagrodzenia

wzrosły o ponad 81%, co daje średnioroczny wzrost na poziomie 3,6%. Płace w

przetwórstwie przemysłowym kształtowały się na poziomie zbliżonym do średnich płac w

gospodarce ogółem. Średnie wynagrodzenie brutto w przetwórstwie przemysłowym

stanowiło ok. 94% średniego płacy w polskiej gospodarce w 2015 roku. 195

W latach 1998-2015 zarówno wydajność pracy jak i wynagrodzenia odnotowały

dynamiczny wzrost co prezentuje powyższy wykres. Do 2009 roku linie opisujące płace

oraz wydajność pracy są położone bardzo blisko siebie niemalże pokrywając się, co

potwierdza iż ich wielkości zmieniały się w zbliżonym tempie. Należy jednak zauważyć, iż

do 2003 roku wynagrodzenia rosły szybciej niż wydajność pracy, zaś w 2003 roku

nastąpiło przełamanie tendencji i tempo wzrostu wydajności pracy przewyższa tempo

wzrostu płac. Rozdźwięk między zmiennymi nastąpił po 2009 roku. Wydajność pracy

nadal rosła dynamicznie, zaś wynagrodzenia nieco wyhamowały. Opisana sytuacja była

korzystna dla inwestorów zagranicznych, gdyż podnosiła atrakcyjność inwestycyjną

polskiego przetwórstwa przemysłowego w zakresie jednostkowych kosztów pracy, które

malały.

194

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 146, Mały Rocznik Statystyczny Polski

2000, GUS, Warszawa 2000, s. 156. 195

Obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS, Mały Rocznik Statystyczny Polski, wydania

z lat 2000-2016.

37

,3

41

,1

44

,5

42

,4

44

,9

50

,0

56

,1

57

,5

58

,4

59

,3

59

,2

61

,5

69

,1

72

,7

76

,5

78

,6

82

,4

87

,5

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

90,0

100,0

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

102

Wykres 12

Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w przetwórstwie przemysłowym w Polsce

w latach 1998-2015 (ceny stałe, 1998=100)


z lat 2000-2016.

Teoria ekonomiczna dotycząca wydajności i wynagrodzeń podaje, iż wzrost

wydajności jest dodatnio skorelowany z dynamiką wzrostu realnych wynagrodzeń w

długim czasie. W świetle tej teorii praca nie powinna być wynagradzana ani znacząco

niżej ani powyżej swojej krańcowej produktywności. Poziom wynagrodzeń powinien iść

w parze ze zmianami w wydajności pracy, z zastrzeżeniem iż tempo wzrostu płacy nie

powinno przekraczać tempa wzrostu wydajności pracy. Mając na względzie takie

rozumienie zależności między wynagrodzeniami a wydajnością wyznacza się miernik

elastyczności płac opisujący reakcję płac na zmiany wydajności pracy i określony

następującym wzorem:

W

W

p

pE pW

gdzie:

- pWE - wskaźnik elastyczność płac

- p

p% zmiana płacy ;

W

W- % zmiana wydajności pracy

- pWE > 1 płace rosną szybciej niż wydajność pracy

- pWE (0;1) wydajność pracy rośnie szybciej niż płace

- pWE <0 wydajność pracy i płace zmieniają się w różnych kierunkach (wzrost

wynagrodzeń i spadek wydajności pracy bądź wzrost wydajności pracy i spadek

wynagrodzeń)

O ile w znanych z teorii ekonomii wskaźnikach elastyczności popytu i podaży

wartość wskaźnika powyżej jedności oznacza popyt/ podaż elastyczną, zaś wskaźnik

między (0;1) nieelastyczną, to w przypadku elastyczności płac, im wskaźnik bliższy

jedności, tym płace są bardziej elastyczne. O elastycznych płacach mówi się wówczas, gdy

płace zmieniają się w zbliżonym tempie jak wydajność. W sytuacji gdy wyznaczony

wskaźnik jest większy od 1 oznacza to, iż płace rosną szybciej niż wydajność, co jest

zjawiskiem niekorzystnym z makroekonomicznego punktu widzenia. Prowadzi bowiem do

inflacji i osłabienia pozycji konkurencyjnej gospodarki.

0

50

100

150

200

250

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% zmiana wydajności pracy (w %) (1998=100) % zmiana wynagrodzeń (1998=100)

103

Produkcja ma tendencję do szybkiego dostosowywania się do zmian w popycie.

Inaczej natomiast wygląda sytuacja z zatrudnieniem, które dostosowuje się do

zmieniającego się popytu z pewnym opóźnieniem. Wynika ono z oczekiwań

przedsiębiorców na poprawę koniunktury, jak również z przyczyn formalnych, które mają

swe źródło w przepisach dotyczących zwolnień pracowników. Wynagrodzenia reagują na

zmiany warunków rynkowych podobnie jak zatrudnienie, czyli z opóźnieniem.196

Mając na względzie powyższą kwestię związaną z opóźnioną reakcją płac na

wydajność pracy obliczając wskaźnik elastyczności płac zbadano jak płace reagują na

zmiany wydajności pracy z roku poprzedniego. W większości lat płace reagowały

umiarkowanie elastycznie na zmiany wydajności. Do 2004 roku wskaźnik elastyczności

był niższy od jedności, co oznaczało, iż płace rosły wolniej niż wydajność pracy.

Wskaźnik kształtował się w zasadzie poniżej 0,5. W trzech latach wskaźnik elastyczności

płac osiągnął nawet wartości ujemne, co wskazuje na różnokierunkowe zmiany w tempie

zmian płac i wydajności pracy. Przykładowo w 2000 i 2005 roku tempo płac było ujemne

mimo rosnącej wydajności pracy odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Natomiast w 2002

roku płace nieznacznie wzrosły mimo spadku wydajności pracy w 2001 roku. Z kolei w

latach 2006-2008 wydajność pracy w przetwórstwie przemysłowym rosła wolniej niż

płace, w efekcie czego wskaźnik elastyczności płac był większy od jedności. Pojawiają się

opinie, iż wynagrodzenia w tym okresie z opóźnieniem reagowały na rosnącą wydajność w

poprzednich latach. Lata 2009-2013 charakteryzowały się wolniejszym wzrostem płac w

stosunku do wzrostu wydajności pracy. Przełamanie tendencji nastąpiło w 2014 roku i

nastąpił wzrost płac przewyższający wydajność.

Analizując zależność między płacami oraz wydajnością pracy w przetwórstwie

przemysłowym stworzono wykres punktów rozrzutu obu zmiennych i wyznaczono trend

liniowy (patrz aneks statystyczny do rozdziału 3). Analiza punktów rozrzutu obu cech

wskazuje na liniową zależność między wydajnością pracy a płacami w tej części

gospodarki. W celu zbadania, w jakim stopniu wzrost płac był stymulowany zmianami w

wydajności pracy, wyznaczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona między

zmiennymi: przeciętną roczną wydajnością pracy w przetwórstwie przemysłowym w

latach 1998-2015 oraz przeciętnym rocznym poziomem wynagrodzenia brutto w tym

sektorze. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona wyniósł 0,95, co wskazuje na bardzo

silną zależność między badanymi zmiennymi. Wraz z przeciętnym wzrostem wydajności

pracy rośnie także przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w przetwórstwie

przemysłowym. W dalszej części badania sprawdzono statystyczną istotność

wyznaczonego współczynnika korelacji liniowej przy użyciu testu t-Studenta. Przyjęto

hipotezę zerową zakładającą, że badane zmienne nie są ze sobą skorelowane wobec

hipotezy alternatywnej stanowiącej o ich skorelowaniu. Na podstawie obliczonego

współczynnika korelacji liniowej Pearsona wyznaczono wartość statystyki testowej t, która

wyniosła 11,29. Następnie z tablicy rozkładu t-Studenta dla poziomu istotności alfa =0,05 i

15 stopni swobody odczytano wartość krytyczną t* wynoszącą 2,1314. W kolejnym kroku

porównano oszacowaną wartość statystyki t z wartością krytyczną t*, co pozwoliło na

odrzucenie hipotezy zerowej o braku korelacji między badanymi zmiennymi na rzecz

hipotezy alternatywnej zakładającej jej istnienie. Współczynnik korelacji liniowej jest

zatem istotnie różny od zera, co tym samym potwierdziło, iż wyniki wydajności pracy

wpływają w istotny sposób na poziom wynagrodzeń w przetwórstwie przemysłowym.

Wskaźnik determinacji liniowej wyniósł prawie 89,5%. Oznacza to, iż wzrost przeciętnego

wynagrodzenia w przetwórstwie przemysłowym jest aż w prawie 89,5% wyjaśniany

196

Zmiany wydajności pracy i jednostkowych kosztów pracy w sektorach produkcyjnych i usługowych w

latach 2006-2010, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 20.

104

wzrostem wydajności pracy, zaś w 10,5% innymi czynnikami nie związanymi z

wydajnością pracy.

Znajomość trendów w kształtowaniu się płac i wydajności pracy w przetwórstwie

przemysłowym pozwala zbadać elastyczność płac w tej części gospodarki, a następnie

rozważyć jej wpływ na wielkość strumieni kapitału zagranicznego zasilającego ten sektor.

Wiele teorii lokalizacyjnych traktuje koszty pracy jako jeden z kluczowych czynników

decydujących o wyborze lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Koszty

pracy, jak również relacje między płacami oraz wydajnością pracy, są szczególnie ważne

w przypadku inwestycji poszukujących zasobów. Brak reakcji płac na zmiany wydajności

pracy, w szczególności wzrost wynagrodzeń przewyższający tempo zmian produktywności

pracy, prowadzi do obniżenia atrakcyjności kraju z punktu widzenia inwestorów

zagranicznych.

Decyzje o zrealizowaniu inwestycji za granicą są podejmowane na podstawie stanu

gospodarki potencjalnego kraju lokaty w poprzednich latach oraz przewidywanych

kierunkach jej rozwoju. Dlatego też próbując określić zależność między napływem

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przetwórstwa przemysłowego a elastycznością

płac w tym sektorze należy zestawić wielkość tego napływu z wyznaczonym wskaźnikiem

elastyczności płac z przynajmniej jednorocznym opóźnieniem. Opóźnienie to wynika także

z czasu potrzebnego do pozyskania rzetelnych statystyk oraz ich publikacji.

Wykres 13

Napływ BIZ do przetwórstwa przemysłowego na tle udziału płac w produkcie

przetwórstwa przemysłowego w latach 1999-2015 (ceny stale z 1998)

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS

Na potrzeby niniejszej rozprawy elastyczność płac zdefiniowano jako reakcję

płac na zmiany wydajności pracy, zaś za jej miernik przyjęto udział płac w produkcie

informujący o jednostkowych kosztach pracy. Korzystając z dostępnych danych

statystycznych wskaźnik ten wyznaczono jako udział wynagrodzenia brutto w

przetwórstwie przemysłowym w wytworzonym PKB przez ten dział. Definiując

elastyczność płac wzięto także pod uwagę, iż na płace wpływa szereg czynników

pozaefektywnościowych. Literatura przedmiotu najczęściej wskazuje czynniki

instytucjonalne jako ważne determinanty elastyczności płac, a nawet szerzej –

elastycznego rynku pracy. Stąd też, drugim poziomem analizy jest badanie oddziaływania

elastyczności płac na bezpośrednie inwestycje zagraniczne przez pryzmat trzech

16

29

,2

17

58

,8 96

2,3

10

35

,6

15

03

,0

32

90

,2

20

94

,2

33

66

,5

47

21

,6 15

12

,1

30

52

,4

40

0,6

31

01

,6

20

53

,3

10

17

,1

20

45

,0

18

00

,3

37,5

41,0 42,2

41,1

41,2

38,5

35,5

32,9

32,4

33,6 35,2

35,433,2

31,1 29,7 29,2 29,3

0,0

500,0

1000,0

1500,0

2000,0

2500,0

3000,0

3500,0

4000,0

4500,0

5000,0

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

45,0

BIZ w przetwórstwie przemysłowym - mln USD udział płac w produkcie - %

105

czynników instytucjonalnych, którymi są: płaca minimalna, zasięg związków zawodowych

oraz klin podatkowy.

W latach 1998-2015 udział płac w produkcie, wyrównany metodą średnich

ruchomych, wykazywał tendencję spadkową zmniejszając się od prawie 38% w 1998 roku

do 29% w 2015 roku. Malejący udział płac w produkcie potwierdzają przeprowadzone

wcześniej analizy dotyczące płac i wydajności pracy, a mianowicie to, iż płace realne rosły

wolniej niż wydajność pracy w badanym sektorze. Dodatkowo malejący udział płac w

produkcie wskazuje na zmniejszające się jednostkowe koszty pracy, co jest zjawiskiem

pożądanym przez inwestorów zagranicznych.

Oczekiwana zależność między napływem kapitału zagranicznego w formie

bezpośrednich inwestycji zagranicznych a elastycznością płac jest następująca:

elastyczność płac rośnie, na co wskazuje malejący udział płac w produkcie, co w

następnym roku prowadzi do wzrostu napływu BIZ. O istnieniu tak opisanej zależności

między badanymi zmiennymi może świadczyć kształtowanie się wielkości napływu BIZ i

udziału płac w produkcie w następujących okresach:

2004-2007 – były to lata cechujące się znaczącym napływem BIZ do przetwórstwa

przemysłowego w porównaniu do wcześniejszych lat, zaś sam rok 2007 był

rekordowym jeśli chodzi o przyciąganie BIZ. W 2007 roku napłynęło do przetwórstwa

przemysłowego ponad 4,7 miliarda USD, najwięcej w całym badanym okresie 1998-

2015. Intensywnemu napływowi BIZ w latach 2004-2007 towarzyszył spadający udział

płac w produkcie przetwórstwa przemysłowego od 38,5% do 32,4%.

Lata 2008, 2010 – udział płac w produkcie wzrósł nieznacznie, zaś napływ BIZ do

przetwórstwa przemysłowego był dużo mniejszy niż w poprzednich latach. Jednak

zauważa się, iż w tych latach spadek napływu BIZ mógł być związany z występującym

spowolnieniem ekonomicznym na rynkach zagranicznych, czym można uzasadnić

odejście od oczekiwanej zależności.

Jednak dalsza analiza danych statystycznych pozwala wskazać kilka przypadków

potwierdzających brak badanej zależności. Występowały lata kiedy udział płac w

produkcie rósł i rósł także napływ BIZ. Taka sytuacja miała miejsce np. 2000, 2003 czy

2009 roku. Z kolei w latach 2012-2015 zaobserwowano odwrotną sytuację, a mianowicie

spadający udział płac w produkcie i utrzymujący się spadkowy trend w napływie BIZ do

badanej części gospodarki.

Aby zweryfikować hipotezę stanowiącą, iż elastyczność płac jest czynnikiem

napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przetwórstwa przemysłowego

wyznaczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona. Za zmienne przyjęto wielkość

napływu BIZ do tej części gospodarki w latach 1998-2015 oraz elastyczność płac mierzoną

udziałem płac w produkcie. Wszelkie obliczenia przeprowadzono po uprzednim

przeliczeniu na ceny stałe z 1998 roku. Zestawiono dane o BIZ z danymi o udziale płac w

produkcie z jednorocznym opóźnieniem.

Wstępna analiza badanych zmiennych na podstawie wykresu rozrzutu pozwala

przypuszczać, iż zależność liniowa między nimi nie jest duża (patrz aneks statystyczny do

rozdziału 3). Świadczą o tym dość znaczne odchylenia od linii trendu. Przypuszczenie to

potwierdził wyznaczony współczynnik korelacji liniowej Pearsona przyjmujący wartość

zaledwie minus 0,26. Taka wartość współczynnika świadczy o niewielkiej zależności

liniowej napływu BIZ od elastyczności płac w przetwórstwie przemysłowym. Wyznaczono

także wskaźnik determinacji, który wyniósł 7%, co należy zinterpretować, iż elastyczność

płac mierzona udziałem płac produkcie wyjaśnia napływ BIZ do przetwórstwa

przemysłowego tylko w 7%, podczas gdy w 93% napływ tego kapitału jest wyjaśniany

innymi czynnikami nie związanymi z elastycznością płac. Zbadano także statystyczną

106

istotność obliczonego wskaźnika korelacji liniowej Pearsona, który okazał się statystycznie

istotnie różny od zera,197

ale przy bardzo wysokim poziomie istotności.

Na podstawie otrzymanych wyników trudno jednoznacznie stwierdzić, czy istnieje

zależność między napływem BIZ a elastycznością płac, tak jak to założono w hipotezie.

Można raczej stwierdzić, iż elastyczność płac nie była jednym z wiodących czynników

decydujących o napływie kapitału do przetwórstwa przemysłowego w Polsce. Otrzymane

wyniki nie negują tego, iż takie kategorie ekonomiczne jak: wydajność pracy, płace czy

koszty pracy są niezwykle ważne dla inwestorów zagranicznych. Mogą jedynie

wskazywać, iż inwestorzy rozpatrują inne relacje wydajności i płacy niż przedstawiono w

rozprawie. Może to być przykładowo porównanie wydajności pracy z kosztami pracy w

danym kraju z identycznymi parametrami w kraju macierzystym (bądź innymi

potencjalnymi miejscami lokaty kapitału) i uzyskanie odpowiedzi, na ile niższe koszty

rekompensują niższą wydajność pracy.

O ile efektywnościowe ujęcie elastyczności płac akcentuje zależność płac od

wydajności pracy, należy pamiętać, iż elastyczność płac w dużej mierze uzależniona jest

także od wskazanych wcześniej czynników instytucjonalnych. Dotyczy to nie tylko skali

makroekonomicznej, ale także na poziomie sektora. Miernikiem o charakterze

instytucjonalnym, który jest także silnie związany z wynagrodzeniami jest płaca

minimalna.

Płaca minimalna dotyczy głównie osób nie posiadających doświadczenia

zawodowego (np. absolwentów) oraz pracowników nie wykwalifikowanych. Inwestorzy

zagraniczni coraz mniej interesują się sekcjami przetwórstwa przemysłowego, których

działalność opiera się na najtańszej sile roboczej. Interesują ich raczej dziedziny bardziej

zaawansowane technologicznie, gdzie pożądani są pracownicy o wysokich kwalifikacjach,

którym pracodawcy są skłonni płacić więcej za odpowiednią wydajność pracy. Z takiego

punktu widzenia płaca minimalna nie jest mocno znacząca dla inwestorów zagranicznych.

Jednak problematyczna sytuacja nie tylko dla inwestorów zagranicznych może wystąpić

wówczas, gdy w obliczu znaczącego wzrostu wynagrodzeń pracowników nie

wykwalifikowanych nastąpi presja na podwyżkę płac ze strony personelu wyższego

szczebla, i to nie tylko w firmach wypłacających minimalne wynagrodzenie. Podnoszenie

wynagrodzeń pod wpływem presji bez ich związku z wydajnością pracy jest czynnikiem

wpływającym na wzrost jednostkowego kosztu pracy. Płaca minimalna usztywnia

elastyczność płac od dołu. Kształtowanie jej w sposób ustawowy sprawia, iż nie może być

ona zmniejszana przez przedsiębiorców w sytuacji pogarszającej się koniunktury. W

obliczu spadającego popytu na dobra i usługi przedsiębiorstwa chcąc redukować koszty

muszą zmniejszać zatrudnienie ponieważ mechanizm elastycznych płac nie działa. Nie

mogą zmniejszać płac, ponieważ ogranicza je wysokość płacy minimalnej.

O ile wysokość płacy minimalnej jest taka sama we wszystkich sektorach

gospodarki to udział płacy minimalnej w przeciętnym wynagrodzeniu różni się między

sektorami z uwagi na odmienną wysokość przeciętnego wynagrodzenia w każdej branży.

Kierując się dostępnością danych statystycznych zbadano udział obowiązującej płacy

minimalnej w przeciętnym wynagrodzeniu płaconym w przetwórstwie przemysłowym i

gospodarce ogółem. W badanym okresie minimalne wynagrodzenie brutto rosło z poziomu

500zł w 1998 roku do 1750zł w 2015 roku, podczas gdy wynagrodzenie w przetwórstwie

przemysłowym wzrosło od 1164zł do 3669zł w analogicznym okresie.198

Udział

wynagrodzenia minimalnego w przeciętnym wynagrodzeniu brutto w przetwórstwie

197

Skorzystano z testu t-Studenta. Wyznaczona statystyka t wyniosła minus 1,059. Przy poziomie istotności

alfa równym 0,4 i 15 stopniach swobody wartość krytyczna to 0,886. 198

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 146; Mały Rocznik Statystyczny Polski

2000, GUS, Warszawa 2000, s. 156.

107

przemysłowym podlegał wahaniom w badanym okresie, aczkolwiek wskaźnik ten

wykazywał tendencje zbliżone do udziału minimalnego wynagrodzenia w średnim

wynagrodzeniu ogółem w gospodarce. W latach 1998-2007 widoczny był wyraźny

spadkowy trend, natomiast od 2008 roku obserwuje się rosnący udział minimalnego

wynagrodzenia zarówno w średnim wynagrodzeniu w przetwórstwie przemysłowym, jak i

gospodarce ogółem. Udział minimalnego wynagrodzenia brutto w przeciętnym

wynagrodzeniu brutto w przetwórstwie przemysłowym wyniósł ok 48% w 2015 roku i

wrósł od 38,2% w 2007 roku. Rosnący udział płacy minimalnej w średniej płacy w

przetwórstwie przemysłowym nie jest zjawiskiem korzystnym z punktu widzenia

inwestorów zagranicznych. Oznacza bowiem, iż dynamika płacy minimalnej jest większa

niż średnich wynagrodzeń, a płaca minimalna ma znikomy związek z wydajnością pracy.

Wykres 14

Udział wynagrodzenia minimalnego brutto w przeciętnym wynagrodzeniu brutto w

przetwórstwie przemysłowym i gospodarce ogółem w latach 1998-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS

W okresie kiedy udział wynagrodzenia minimalnego w średnim wynagrodzeniu w

przetwórstwie przemysłowym wykazywał tendencję spadkową napłynęło zdecydowanie

więcej kapitału zagranicznego niż w latach, kiedy omawiany wskaźnik rósł powodując tym

samym mniejszą elastyczność płac. W latach 1998-2007 do polskiego przetwórstwa

przemysłowego napłynęło 29,2 miliarda USD kapitału w formie BIZ wobec niecałych 25

miliardów USD w latach 2008-2015. Takie kształtowanie się napływu BIZ można uznać

za jeden z pierwszych argumentów przemawiających za pozytywnym zweryfikowaniem

hipotezy zakładającej zależność napływu BIZ od czynnika instytucjonalnego, jakim jest

płaca minimalna.

Na dalszym etapie badania dokonano zestawienia napływu BIZ w przetwórstwie

przemysłowym z udziałem minimalnego wynagrodzenia w średniej płacy w tym sektorze.

Następnie sporządzono wykres rozrzutu obu zmiennych (patrz aneks statystyczny do

rozdziału 3). Kształtował się on bardzo podobnie do rozrzutu otrzymanego dla napływu

BIZ i udziału płac w produkcie, czyli wskazywał raczej na niezbyt silną zależność liniowąj

między badanymi zmiennymi. Weryfikując hipotezę o liniowej zależności napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przetwórstwa przemysłowego od elastyczności

płac zdefiniowanej jako udział płacy minimalnej w przeciętnym wynagrodzeniu w tej

branży wyznaczono wskaźnik korelacji liniowej Pearsona. Obliczenia przeprowadzono po

uprzednim przeliczeniu wartości napływu BIZ na ceny stałe z 1998 r. Współczynnik

43,0

41,039,9

40,7

39,7

40,438,6

40,4

40,438,5

42,046,1

45,1

44,9

46,247,2

47,6 47,7

40,6

39,5

37,0 37,2

36,2

36,6

36,0

36,0

36,3

34,8

38,3

41,1

40,8

40,8

42,543,7

44,4

44,9

30,0

35,0

40,0

45,0

50,0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

płaca minimalna w relacji do średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym

płaca minimalna w relacji do średniej płacy w gospodarce

108

korelacji między tak określonymi zmiennymi wyniósł zaledwie minus 0,258, co wskazuje

na ujemną zależność o niskiej sile między nimi - im wyższy udział minimalnego

wynagrodzenia w średnim wynagrodzeniu w sektorze (czyli niższa elastyczność) tym

napływ BIZ jest niższy. Na dalszym etapie badania sprawdzono istotność statystyczną

policzonego wskaźnika korelacji liniowej Pearsona i otrzymano wynik, iż wskaźnik ten

jest nieistotnie różny od zera przy poziomie istotności 0,05. Oznacza to, iż badana zmienna

instytucjonalna nie objaśnia istotnie statystycznie napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do przetwórstwa przemysłowego w Polsce. Hipoteza o istotności

statystycznej otrzymanego współczynnika korelacji liniowej Pearsona jest prawdziwa

dopiero przy poziomie istotności równym 0,4, co oznacza duże prawdopodobieństwo

popełnienia błędu przy interpretacji otrzymanych wyników.

W związku ze zmianą metodyczną w ewidencji bezpośrednich inwestycji

zagranicznych wprowadzoną w 2013 roku jako uzupełnienie badań zdecydowano się także

na wyznaczenie współczynników korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a

elastycznością płac (liczoną zarówno jako udział płac w produkcie, jak też udział płacy

minimalnej w średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym) obejmującym dane do 2012

roku włącznie. Porównanie tak otrzymanych wyników z wynikami badania

przeprowadzonego dla lat 1998-2015 miało pokazać, czy przyjęte w rozprawie założenie o

porównywalności danych między obiema metodologiami zaburzało otrzymane wyniki

badań za lata 1998-2015. Dodatkowe badania przeprowadzono także dla pozostałych

sektorów gospodarki, które były przedmiotem analizy w dalszych częściach rozprawy.

Wyniki badań korelacji napływu BIZ z elastycznością płac w przetwórstwie

przemysłowym uzyskane dla całego okresu badawczego, tj. lat 1998-2015 nie różną się od

tych otrzymanych dla okresu, w którym poziom BIZ liczony był według metodologii

uwzględniającej zasadę kierunkowości, tj. w latach 1998-2012 (patrz tabela 52 w aneksie

statystycznym do rozdziału 3) jeśli chodzi o współczynnik korelacji między napływem

BIZ a udziałem płacy minimalnej w średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym.

Lepszy wynik badania otrzymano dla pełnego okresu badawczego, dla którego przyjęto

założenie porównywalności danych między metodologiami. Jednakże był on również

obarczony dużym ryzykiem popełnienia błędu. Dlatego też stwierdzono, iż w tym

przypadku założenie porównywalności napływu BIZ liczonego według różnych

metodologii nie miało istotnego wpływu na otrzymane wyniki. Założenie

porównywalności danych mogło mieć jednak wpływ w przypadku współczynnika korelacji

liniowej Pearsona między napływem BIZ a elastycznością płac liczoną jako udział płac w

produkcie. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona miał większą wartość w badaniu

uzupełniającym (dane do 2012roku) i był istotny statystycznie przy dużo niższym

poziomie istotności (alfa=0,04), podczas gdy analogiczny współczynnik dla lat 1999-2015

był istotny statystycznie dopiero na poziomie istotności równym 0,4.

Klin podatkowy jest kolejnym instytucjonalnym miernikiem elastyczności płac.

Według danych statystycznych klin podatkowy w Polsce kształtuje się na poziomie

niecałych 34% i od 2000 roku zmniejszył się o kilka punktów procentowych. W

największym stopniu wpłynęła na to zmiana wysokości składki na ubezpieczenie rentowe

oraz wprowadzenie ulgi na dzieci. Spadkowa tendencja w kształtowaniu się klina

podatkowego w Polsce jest odbiera pozytywnie przez wszystkich pracodawców, także

inwestorów zagranicznych, gdyż wskazuje na zmniejszanie się obciążeń pozapłacowych,

nie związanych z wydajnością pracy. Spadkowi wysokości klina podatkowego towarzyszył

jednak wzrost kosztów pracy w przetwórstwie przemysłowym w Polsce. W tym miejscu

zasadne wydaje się postawienie pytania o źródło tego wzrostu, a odpowiedzi należy szukać

w strukturze kosztów pracy.

109

Z danych statystycznych Eurostatu wynika, iż średnie godzinowe koszty pracy

wyrażone w euro nieznacznie wzrastały w okresie 2012-2015, przy czym pozapłacowe

koszty pracy utrzymywały się na stabilnym poziomie. Udział pozapłacowych kosztów

pracy w całkowitych kosztach pracy uległ niewielkiemu zmniejszeniu, co pokazuje, iż

koszty pracy w przetwórstwie wzrastały z powodu rosnących kosztów osobowych. Jest to

ważna i pozytywna informacja dla inwestorów zagranicznych. Wzrost wynagrodzeń jest

powiązany z wydajnością pracy, a jak zostało wykazane wcześniej wydajność pracy rosła

szybciej niż płace, dzięki czemu koszty jednostkowe pracy malały.

Wykres 15

Klin podatkowy i jednostkowe miesięczne koszty pracy w przetwórstwie

przemysłowym w latach 2000-2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS – Koszty pracy w gospodarce

narodowej w 2012 roku, Warszawa, GUS, Warszawa 2013, s. 35, Koszty pracy w gospodarce narodowej w

2004 roku, GUS, Warszawa 2005, s. 49, Małe Roczniki Statystyczne z lat 2007-2008 i 2016 oraz dane

statystyczne Eurostat.

Kształtowanie się pozapłacowych kosztów pracy było także istotnym atutem

polskiego przetwórstwa przemysłowego na tle innych gospodarek regionu rywalizujących

o napływ kapitału zagranicznego do gospodarki. Największymi konkurentami Polski w

latach 1998-2015 o napływ BIZ były Czechy, Słowacja oraz Węgry. Z upływem czasu

dołączyła do nich Rumunia i Bułgaria. Koszty pracy w Polsce, zarówno płacowe jak i

pozapłacowe, kształtowały się na niższym poziomie niż w Czechach, Słowacji czy na

Węgrzech. Atut ten w połączeniu z rosnącą wydajnością pracy oraz dużym rynkiem

wewnętrznym sprawiał, iż do Polski napłynęło więcej kapitału niż do sąsiednich

gospodarek. Niższe koszty pracy niż w Polsce odnotowano tylko w Bułgarii i Rumunii.

Zasięg związków zawodowych jest kolejnym czynnikiem oddziałującym na

elastyczność płac, który może determinować rozmiary BIZ w przetwórstwie

przemysłowym. Teoretyczna zależność między związkami zawodowymi a napływem BIZ

jest ujemna, czyli wraz ze spadkiem poziomu uzwiązkowienia powinno napływać więcej

kapitału zagranicznego. Jednakże zbadanie statystycznie takiej zależności jest niezwykle

trudne ze względu na fragmentaryczność danych. OECD dostarcza informacji o zasięgu

związków zawodowych na poziomie makroekonomicznym. Wynika z nich, iż poziom

uzwiązkowienia w Polsce zmniejszył się od 20,5% w 1999 roku do 12,7% w 2012. Z kolei

GUS informuje, iż w 2014 roku organizacje związkowe zrzeszały około 1,6 miliona osób.

Struktura członkowska zakładowych organizacji związkowych wskazuje, iż przetwórstwo

przemysłowe było drugą (12%), po edukacji (24%) sekcją z największą liczbą osób

należących do związków zawodowych. Analitycy GUS zestawili także dane o

członkostwie z liczbą pracujących w danej branży w zakładach pracy zatrudniających

24

01

,12

25

48

,65

26

29

,47

26

94

,39

27

49

,08

28

81

,55

30

58

,46

33

53

,6

35

34

,41

36

58

,64

38

42

,91

40

79

,34

42

76

,02 44

62

46

57

37,0 36,8 36,7

37,0

37,2

37,5

37,837,1

33,633,1

33,3 33,4

34,7

33,5 33,6

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

30,0

31,0

32,0

33,0

34,0

35,0

36,0

37,0

38,0

39,0

koszty pracy klin podatkowy

110

powyżej 9 osób i okazało się, że zaledwie 6% osób pracujących w przetwórstwie

przemysłowym należy do związków zawodowych. Pod względem udziału pracowników

przynależących do związków zawodowych dominowało górnictwo i wydobycie, gdyż aż

72% pracowników tej sekcji PKD zrzeszonych było w zakładowych organizacjach

związkowych.199

Aczkolwiek ta sekcja jest wyłączona z analizy z uwagi na znikome

zainteresowanie inwestorów zagranicznych. Napływ BIZ do górnictwa i kopalnictwa był

znikomy. Stan zobowiązań na koniec 2015 roku wyniósł zaledwie 558,6 mlnUSD wobec

58,8 mld USD, które zasiliły przetwórstwo przemysłowe.200

Jednak przyczyn takiego

stanu rzeczy nie należy upatrywać w wysokim uzwiązkowieniu, ale w niskiej rentowności

branży, dużym udziale sektora państwowego i braku jego prywatyzacji.

Tabela 40

Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w przetwórstwie

przemysłowym w latach 2012-2015 – w euro Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015

Bułgaria

Pozapłacowe koszty

pracy 0,5 0,5 0,5 0,6

Całkowite koszty

pracy 2,8 3,0 3,2 3,4

Udział w % 17,86% 16,67% 15,63% 17,65%

Polska

Pozapłacowe koszty

pracy 1,3 1,3 1,4 1,4

Całkowite koszty

pracy 6,8 7,0 7,4 7,6

Udział w % 19,12% 18,57% 18,92% 18,42%

Rumunia

Pozapłacowe koszty

pracy 0,8 0,9 0,9 0,9

Całkowite koszty

pracy 3,7 3,9 4,2 4,4

Udział w % 21,62% 23,08% 21,43% 20,45%

Węgry

Pozapłacowe koszty

pracy 1,8 1,8 1,7 1,8

Całkowite koszty

pracy 7,5 7,6 7,5 7,8

Udział w % 24,00% 23,68% 22,67% 23,08%

Słowacja

Pozapłacowe koszty

pracy 2,3 2,5 2,6 2,7

Całkowite koszty

pracy 8,9 9,4 9,8 10,2

Udział w % 25,84% 26,60% 26,53% 26,47%

Czechy

Pozapłacowe koszty

pracy 2,6 2,6 3,0 2,7

Całkowite koszty

pracy 9,7 9,5 9,2 9,7

Udział w % 26,80% 27,37% 32,61% 27,84%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych Eurostat dostępnych na

http://ec.europa.eu/eurostat/web/labour-market/labour-costs/main-tables

Mimo braku możliwości statystycznej weryfikacji zależności między poziomem

uzwiązkowienia a napływem BIZ można wnioskować, iż istniejące związki zawodowe nie

wpływały negatywnie na strumienie kapitału płynące do tej sekcji. Poziom

uzwiązkownienia malał od początku lat 90-tych XX wieku i to właśnie przetwórstwo

199

Związki zawodowe w Polsce w 2014 roku, GUS, Warszawa 2015, s. 6. 200

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2015, NBP, Warszawa 2015, tablice statystyczne.

111

przemysłowe, gdzie istniały duże zakłady pracy traciło największą liczbę osób.

Przetwórstwo przemysłowe było jedną z pierwszych sekcji, którą dotknęła restrukturyzacja

i jej skutki w postaci utraty pracy przez rzesze pracowników. Rozczarowanie pracowników

negatywnymi konsekwencjami restrukturyzacji gospodarczej skutkowało rosnącą

niechęcią do związków zawodowych i utratą zaufania do nich. Osoby, które straciły pracę

w procesie restrukturyzacji nie były skłonne ponownie wstępować do związków

zawodowych po znalezieniu nowej pracy.201

Taka sytuacja była korzystna z punktu

widzenia inwestorów zagranicznych, ponieważ zasięg związków zawodowych nie był

wysoki.

3.5. Podsumowanie

W rozdziale skoncentrowano się na przedstawieniu znaczenia sektora

przemysłowego w gospodarce, a także na opisaniu zaangażowania kapitału zagranicznego

w tej części gospodarki Polski ze wskazaniem roli, jaką inwestorzy zagraniczni odegrali w

procesach przekształceń przetwórstwa przemysłowego w Polsce. Zdiagnozowano także

główne czynniki atrakcyjności inwestycyjnej sektora przemysłowego w Polsce w latach

1998-2015, którymi była prywatyzacja, zasoby taniej siły roboczej, relatywnie niskie

koszty pracy oraz duży wewnętrzny rynek zbytu.

Zasadniczą część rozdziału stanowiła weryfikacja pierwszej hipotezy szczegółowej

postawionej w niniejszej rozprawie, iż elastyczność płac jest czynnikiem napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przemysłu w Polsce. Na podstawie

przeprowadzonych badań zauważa się, iż trudno jednoznacznie stwierdzić liniową

zależność między badanymi zmiennymi (napływem BIZ do przetwórstwa przemysłowego

i udziałem płac w produkcie tej sekcji), gdyż wyznaczony wskaźnik korelacji liniowej

Pearsona jest istotny statystycznie przy wysokim poziomie istotności równym 0,4.

Wyciągając wnioski z przeprowadzonego badania należy także mieć na uwadze

stosunkowo krótkie szeregi czasowe (17 obserwacji), co mogło nieznacznie zaburzyć

otrzymane wyniki. Otrzymane wyniki, aczkolwiek, nie negują tego, iż płace i wydajność

pracy są kluczowymi kategoriami w rachunku ekonomicznym inwestorów zagranicznych.

Postawiona hipoteza szczegółowa została częściowo negatywnie zweryfikowana na

drugim poziomie analizy obejmującym pozaefektywnościowe czynniki elastyczności płac.

Dotyczyło to klina podatkowego oraz siły związków zawodowych, które działały w

przetwórstwie przemysłowym. Odnośnie płacy minimalnej, wyznaczony współczynnik

korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a udziałem płacy minimalnej w średniej

płacy badanego sektora osiągnął niską ujemną wartość i jest istotny statystycznie dopiero

przy poziomie istotności równym 0,4.

201

J. Gardawski, A. Mrozowicki, J. Czarzasty, Historia i teraźniejszość związków zawodowych w Polsce.

„Dialog” 2012, nr 3, s. 10.

112


Tabela 41 Dane wyjściowe – przetwórstwo przemysłowe

Przetwórstwo przemysłowe

Okres

Przeciętne roczne

wynagrodzenie

brutto w

przetwórstwie

przemysłowym (w zł)

Przeciętne

zatrudnienie

(tys. osób)

PKB w mln zł

(ceny bieżące)

Napływ BIZ

w mln USD

1998 13968 2800,7 104339,5 2176,9

1999 19620 2611,4 114134,7 1749,8

2000 21072 2467,1 124411,0 2085,4

2001 22404 2358,6 118005,0 1203,8

2002 22944 2220,8 119203,0 1318,7

2003 23772 2206,3 132423,0 1935,0

2004 25608 2235,9 156687,0 4418,0

2005 25188 2162,9 159727,0 2879,6

2006 26700 2316,5 176406,0 4679,9

2007 29160 2448,7 194763,0 6773,7

2008 32196 2540,8 208030,0 2282,1

2009 33180 2261,7 199913,0 4749,6

2010 35004 2229,8 224812,0 640,2

2011 37056 2256,2 246873,0 5204,3

2012 38928 2177,7 257084,0 3593,5

2013 40644 2186,6 266030,0 1792,4

2014 42384 2249,0 288344,0 3596,8

2015 44028 2285,0 312780,0 3128,3

Tabela 42 Zamiana na ceny stałe – przetwórstwo przemysłowe

Śred

nie r

ocz

ne w

yn

ag

rod

zenia

bru

tto w

prze

twó

rstwie

prze

my

słow

ym

w zł

Okres Inflacja Wskaźnik cen

1998=1

Średnie roczne wynagrodzenia brutto

Ceny bieżące Ceny stałe z 1998

1998 1,116 1,000 13 968,00 13 968,00

1999 1,074 1,074 19 620,00 18 268,16

2000 1,104 1,186 21 072,00 17 771,84

2001 1,055 1,251 22 404,00 17 910,17

2002 1,018 1,273 22 944,00 18 017,54

2003 1,011 1,287 23 772,00 18 464,65

2004 1,043 1,343 25 608,00 19 070,70

2005 1,024 1,375 25 188,00 18 318,28

2006 1,011 1,390 26 700,00 19 206,63

2007 1,032 1,435 29 160,00 20 325,80

2008 1,052 1,509 32 196,00 21 332,72

2009 1,031 1,556 33 180,00 21 323,68

2010 1,027 1,598 35 004,00 21 904,48

2011 1,050 1,678 37 056,00 22 084,35

2012 1,043 1,750 38 928,00 22 243,53

2013 1,007 1,762 40 644,00 23 062,62

2014 0,998 1,759 42 384,00 24 098,14

2015 0,988 1,738 44 028,00 25 336,91

Pro

du

kt k

rajo

wy

bru

tto w

prze

twó

rstwie

prze

my

słow

ym

w m

ln zł

Okres Wskaźnik

zmian cen PKB

Wskaźnik cen

1998=1

PKB


1998 1,115 1,000 104 339,50 104 339,50

1999 1,063 1,063 114 134,70 107 370,37

2000 1,066 1,133 124 411,00 109 791,40

2001 1,041 1,180 118 005,00 100 036,67

2002 1,013 1,195 119 203,00 99 755,43

2003 1,004 1,200 132 423,00 110 377,12

2004 1,042 1,250 156 687,00 125 337,46

2005 1,027 1,284 159 727,00 124 410,15

113

2006 1,015 1,303 176 406,00 135 370,74

2007 1,030 1,342 194 763,00 145 104,43

2008 1,031 1,384 208 030,00 150 328,57

2009 1,038 1,436 199 913,00 139 174,36

2010 1,016 1,459 224 812,00 154 043,71

2011 1,032 1,506 246 873,00 163 914,88

2012 1,024 1,542 257 084,00 166 693,97

2013 1,004 1,548 266 030,00 171 807,35

2014 1,005 1,556 288 344,00 185 291,70

2015 1,005 1,564 312 780,00 199 994,46

BIZ

w p

rzetw

órstw

ie prze

my

słow

ym

- mln

US

D


1998=1

Napływ BIZ


1998 1,116 1,000 2 176,90 2 176,90

1999 1,074 1,074 1 749,80 1 629,24

2000 1,104 1,186 2 085,40 1 758,80

2001 1,055 1,251 1 203,80 962,34

2002 1,018 1,273 1 318,70 1 035,55

2003 1,011 1,287 1 935,00 1 502,99

2004 1,043 1,343 4 418,00 3 290,16

2005 1,024 1,375 2 879,60 2 094,22

2006 1,011 1,390 4 679,90 3 366,48

2007 1,032 1,435 6 773,70 4 721,57

2008 1,052 1,509 2 282,10 1 512,09

2009 1,031 1,556 4 749,60 3 052,41

2010 1,027 1,598 640,20 400,62

2011 1,050 1,678 5 204,30 3 101,62

2012 1,043 1,750 3 593,50 2 053,33

2013 1,007 1,762 1 792,40 1 017,06

2014 0,998 1,759 3 596,80 2 045,02

2015 0,988 1,738 3 128,30 1 800,25

Tabela 43 Wyznaczanie wydajności pracy w przetwórstwie przemysłowym

Okres

PKB

ceny stałe z 1998 roku

(mln zł)

Przeciętne zatrudnienie

(tys. osób)

Wydajność

w zł na jednego zatrudnionego

1998 104339,50 2800,7 37254,79

1999 107370,37 2611,4 41116,02

2000 109791,40 2467,1 44502,21

2001 100036,67 2358,6 42413,58

2002 99755,43 2220,8 44918,69

2003 110377,12 2206,3 50028,16

2004 125337,46 2235,9 56056,83

2005 124410,15 2162,9 57520,07

2006 135370,74 2316,5 58437,62

2007 145104,43 2448,7 59257,74

2008 150328,57 2540,8 59165,84

2009 139174,36 2261,7 61535,29

2010 154043,71 2229,8 69084,09

2011 163914,88 2256,2 72650,86

2012 166693,97 2177,7 76545,88

2013 171807,35 2186,6 78572,83

2014 185291,70 2249,0 82388,49

2015 199994,46 2285,0 87524,93

114

Tabela 44 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – przetwórstwo przemysłowe

Okres

Wynagrodzenia

w cenach

stałych

Wydajność

w cenach

stałych

% zmiana

wynagrodzeń

(r/r)

% zmiana

wydajności

pracy (r/r)

Wskaźnik

elastyczności

płac

1998 13 968,00 37 254,79 n/d n/d n/d

1999 18 268,16 41 116,02 30,786 10,364 n/d

2000 17 771,84 44 502,21 -2,717 8,236 -0,262

2001 17 910,17 42 413,58 0,778 -4,693 0,095

2002 18 017,54 44 918,69 0,599 5,906 -0,128

2003 18 464,65 50 028,16 2,481 11,375 0,420

2004 19 070,70 56 056,83 3,282 12,051 0,289

2005 18 318,28 57 520,07 -3,945 2,610 -0,327

2006 19 206,63 58 437,62 4,850 1,595 1,858

2007 20 325,80 59 257,74 5,827 1,403 3,653

2008 21 332,72 59 165,84 4,954 -0,155 3,530

2009 21 323,68 61 535,29 -0,042 4,005 0,273

2010 21 904,48 69 084,09 2,724 12,267 0,680

2011 22 084,35 72 650,86 0,821 5,163 0,067

2012 22 243,53 76 545,88 0,721 5,361 0,140

2013 23 062,62 78 572,83 3,682 2,648 0,687

2014 24 098,14 82 388,49 4,490 4,856 1,696

2015 25 336,91 87 524,93 5,141 6,234 1,059

Wyznaczanie zależności między wydajnością pracy a płacami - przetwórstwo przemysłowe

Tabela 45 Płace i wydajność pracy w przetwórstwie przemysłowym – ceny stałe

Okres Płace Wydajność

1999 18268,16 37254,79

2000 17771,84 41116,02

2001 17910,17 44502,21

2002 18017,54 42413,58

2003 18464,65 44918,69

2004 19070,70 50028,16

2005 18318,28 56056,83

2006 19206,63 57520,07

2007 20325,80 58437,62

2008 21332,72 59257,74

2009 21323,68 59165,84

2010 21904,48 61535,29

2011 22084,35 69084,09

2012 22243,53 72650,86

2013 23062,62 76545,88

2014 24098,14 78572,83

2015 25336,91 82388,49

a) wykres rozrzutu punktów z linią trendu liniowego

Wykres 16 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace przetwórstwo przemysłowe

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000

115

b) wyznaczanie współczynnika korelacji liniowej Pearsona

Tabela 46 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w przetwórstwie

przemysłowym

płace wydajność

płace 1

wydajność 0,95 1

c) sprawdzanie istotności współczynnika korelacji liniowej Pearsona

Hipoteza H0 R=0

Hipoteza H1 R różny od 0

t15 = 11,29344

t* 2,1314

Poziom istotności a = 0,05

Obszar krytyczny OK.= (-∞;-2,1314) i (2,1314;+ ∞)

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona istotnie różny od zera na poziomie istotności równym 0,05.

d) wyznaczanie współczynnika determinacji R2 = 89,48

Wyznaczanie miernika elastyczności płac w przetwórstwie przemysłowym

Tabela 47 udział płac w produkcie w przetwórstwie przemysłowym

Okres Udział płac

w produkcie

Udział płac w produkcie

wyrównany metodą

średnich ruchomych

1998 37,4932 37,4932

1999 44,4308 40,9620

2000 39,9347 42,1827

2001 42,2274 41,0811

2002 40,1115 41,1695

2003 36,9085 38,5100

2004 34,0203 35,4644

2005 31,8468 32,9335

2006 32,8669 32,3568

2007 34,3007 33,5838

2008 36,0558 35,1782

2009 34,6528 35,3543

2010 31,7070 33,1799

2011 30,3979 31,0524

2012 29,0591 29,7285

2013 29,3519 29,2055

2014 29,2494 29,3007

2015 28,9482 29,0988

Wyznaczanie zależności między napływem BIZ a elastycznością płac

Tabela 48 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w przetwórstwie przemysłowym

Rok Napływ BIZ Udział płac w produkcie

1999 1629,24 37,49

2000 1758,80 40,96

2001 962,34 42,18

2002 1035,55 41,08

2003 1502,99 41,17

2004 3290,16 38,51

2005 2094,22 35,46

2006 3366,48 32,93

2007 4721,57 32,36

2008 1512,09 33,58

2009 3052,41 35,18

116

2010 400,62 35,35

2011 3101,62 33,18

2012 2053,33 31,05

2013 1017,06 29,73

2014 2045,02 29,21

2015 1800,25 29,30

a) wykres rozrzutu punktów z trendem liniowym

Wykres 17 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w produkcie przetwórstwo

przemysłowe


Tabela 49 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płac w produkcie w

przetwórstwie przemysłowym

napływ BIZ udział płac w produkcie

napływ BIZ 1

udział płac w produkcie -0,264 1


Hipoteza H0 R=0


t15 = -1,058520941

t* = 2,1314 t** = 0,866

Poziom istotności

a = 0,05 a = 0,4

Obszar krytyczny

OK.= (-∞;-2,1314) i (2,1314;+ ∞) OK.=(-∞;-0,866) i (0,866;+ ∞)

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona nieistotnie różny od zera na poziomie istotności równym 0,05.


d) wyznaczanie współczynnika determinacji

R2=0,07

Wyznaczanie zależności między napływem BIZ a udziałem płacy minimalnej w średniej płacy w

przetwórstwie przemysłowym

Tabela 50 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym

Rok Napływ BIZ

Udział płacy minimalnej w

średniej płacy w przetwórstwie

przemysłowym

1998 2176,90 42,96

1999 1629,24 40,98

2000 1758,80 39,86

2001 962,34 40,71

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

45,00

0,00 1000,00 2000,00 3000,00 4000,00 5000,00

117

2002 1035,55 39,75

2003 1502,99 40,38

2004 3290,16 38,61

2005 2094,22 40,45

2006 3366,48 40,41

2007 4721,57 38,52

2008 1512,09 41,97

2009 3052,41 46,15

2010 400,62 45,15

2011 3101,62 44,88

2012 2053,33 46,24

2013 1017,06 47,24

2014 2045,02 47,57

2015 1800,25 47,70


Wykres 18. Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy minimalnej w średniej

płacy w przetwórstwie przemysłowym


Tabela 51 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płacy minimalnej w

średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym

napływ BIZ

udział płacy minimalnej w


przemysłowym

napływ BIZ 1



przemysłowym

-0,258 1


Hipoteza H0 R=0


t16 = -1,0699

t* = 2,1199 t** = 0,866

Poziom istotności a = 0,05 a = 0,4

Obszar krytyczny:

OK.= (-∞;-2,1199) i (2,1199;+ ∞) OK.=(-∞;-0,866) i (0,866;+ ∞)




0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

0,00 1000,00 2000,00 3000,00 4000,00 5000,00

118

Porównanie wyników badania z związku ze zmianą metodyczną w ewidencji BIZ

Tabela 52 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a elastycznością płac w

przetwórstwie przemysłowym – porównanie wyników badań w związku ze zmianą metodyczną w

ewidencji BIZ w 2013 roku

Lata 1999-2015

współczynnik

korelacji

Pearsona

wartość

statystyki t

t* (dla

a=0,05) t** a dla t** R^2

BIZ a elastyczność płac

(jako udział płac w

produkcie w sektorze)

-0,264 -1,0585 2,1314 0,8660 0,4 0,07

BIZ a udział płacy

minimalnej w średniej

płacy w sektorze(od

1998)

-0,258 -1,0699 2,1199 0,865 0,4 0,07

Lata 1999-2012




-0,5166 -2,0899 2,1790 2,076 0,06 0,27




1998)

-0,1791 -0,6565 2,1600 0,5380 0,6 0,03

ROZDZIAŁ 4


ZAGRANICZNYCH DO SEKTORA FINANSOWEGO W POLSCE

4.1. Sektor finansowy w Polsce i jego rola w gospodarce

Sektor finansowy jest jednym z ważniejszych elementów tworzących gospodarkę

rynkową i stanowi instytucjonalno-finansowe podstawy jej funkcjonowania. System

finansowy jest częścią systemu ekonomicznego umożliwiającą świadczenie usług

pozwalających na krążenie siły nabywczej w gospodarce. System ten umożliwia

podmiotom sfery realnej systemu gospodarczego, przede wszystkim gospodarstwom

domowym, przedsiębiorstwom i rządowi, pozyskiwać fundusze, inwestować oszczędności

oraz zaspokajać pozostałe potrzeby związane z finansową sferą funkcjonowania.202

System

finansowy zapewnia transfer kapitału od podmiotów posiadających oszczędności do

podmiotów, które potrzebują go na inwestycje. W skład systemu finansowego wchodzi

rynkowy system finansowy oraz publiczny (fiskalny) system finansowy,203

przy czym

przedmiotem zainteresowania w niniejszej rozprawie jest rynkowy system finansowy.

Tworzą go instrumenty finansowe, rynki finansowe, instytucje finansowe oraz zasady

określające sposób ich funkcjonowania (rysunek 7).204

System finansowy pełni w gospodarce istotne funkcje związane z transferem

kapitału między podmiotami gospodarki realnej. Oprócz uczestnictwa w kreowaniu siły

nabywczej i umożliwianiu jej przepływu, system finansowy spełnia jeszcze kilka innych

funkcji, będących jego istotą. Zalicza się do nich:205

- funkcję oszczędnościową polegającą m.in. na promowaniu lokowania nadwyżek

pieniądza oraz transformacji oszczędności w kapitał zasilający następnie

przedsięwzięcia inwestycyjne w gospodarce. Jednocześnie jej istota sprowadza się do

zapewnienia inwestycji o niskim poziomie ryzyka podmiotom posiadającym wolne

środki pieniężne;

- funkcję płynności umożliwiającą zamianę aktywów finansowych (m.in. papierów

wartościowych) na gotówkę z niskim ryzykiem straty podczas dokonywania takiej

zamiany;

- funkcję akumulacji bogactwa polegającą na gromadzeniu zasobów finansowych z

przeznaczeniem na przyszłą konsumpcję;

- funkcję kredytową, czyli zapewnienie podaży kredytów z przeznaczeniem na cele

konsumpcyjne, jak też inwestycyjne;

202

A. Matysek-Jędrych, System finansowy – definicje i funkcje, „Bank i Kredyt” 2007, nr 10, s. 41. 203

Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2004, s.

12. 204

Tamże. 205

Tamże, s. 12-13.

120

- funkcję płatniczą, której istota sprowadza się do zapewnienia sprawnego działania

mechanizmu rozliczeń między podmiotami dokonującymi transakcji;

- funkcję minimalizowania ryzyka polegającą na stworzeniu mechanizmów i instrumentów

zabezpieczających przed różnymi rodzajami ryzyka kontrahentom, konsumentom i podmiotom

sektora rządowego;

- funkcję polityki gospodarczej umożliwiającą realizację przez rząd polityki gospodarczej oraz

osiąganie jej celów, przy czym do priorytetów należą: wysoka stopa zatrudnienia, niska

inflacja oraz stabilny wzrost gospodarczy.

Rysunek 7

Główne segmenty systemu finansowego

Źródło: Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, Narodowy Bank Polski, Warszawa

2004, s. 12.

Do prawidłowego rozwoju sektora finansowego niezbędne są instytucje spełniające

rolę pośredników finansowych. Sektor finansowy składa się z następujących pośredników:

banki, instytucje powierniczo-kapitałowe, instytucje ubezpieczeniowe oraz fundusze

emerytalne, jak również system finansów publicznych (tj. budżet centralny, budżety

lokalne oraz fundusze pozabudżetowe). Przyjmując za kryterium dominację

poszczególnych instytucji sektora finansowego rozróżnia się:206

system finansowy bankowo zorientowany – tzw. system kontynentalny, niemiecko-

japoński, nadreński;

system finansowy oparty na funkcjonowaniu rynku papierów wartościowych – tzw.

system anglo-amerykański, anglosaski.

Polski system finansowy zbliżony jest do modelu kontynentalnego, w którym

charakterystyczna jest dominacja banków nad pozostałymi pośrednikami finansowymi.

Decydującą rolę banków w polskim systemie finansowym potwierdza wielkość

206

E. Godula, Kapitał zagraniczny w polskim systemie bankowym, Międzynarodowa Szkoła Menedżerów

Sp. z o.o., Warszawa 2001, s. 9-11.

System finansowy

System finansowy

Banki

Niebankowe

instytucje

finansowe

Instytucje

wspólnego

inwestowania

Zakłady

ubezpieczeń

Biura i domy

maklerskie

Infrastruktura prawna i instytucjonalna

Akty prawne

Regulacje wewnętrzne (sektorowe)

Zwyczaje

Instytucje regulujące i nadzorujące

Systemy płatnicze

Systemy rozrachunku papierów

wartościowych

Instytucje pośredniczące między

instytucjami finansowymi

Inne instytucje i systemy

Rynki finansowe

Pieniężny

Kapitałowy

Walutowy

Pochodnych

instrumentów

finansowych

121

posiadanych przez nich aktywów w porównaniu z innymi instytucjami finansowymi. W

2015 roku aktywa banków wyniosły 1595 miliarda złotych, co stanowiło ponad 72%

całości aktywów systemu finansowego. Dominacja sektora bankowego207

w polskim

sektorze finansowym jest niezaprzeczalna. Należy bowiem zauważyć, iż aktywa

największych banków są porównywalne z całością aktywów pozostałych komponentów

systemu finansowego, a największe towarzystwa funduszy inwestycyjnych i niektóre

towarzystwa funduszy emerytalnych znajdują się pod kontrolą banków. Oznacza to, iż

stabilność sektora bankowego ma kluczowe znaczenie dla stabilności całego systemu

finansowego.

Tabela 53

Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 2009-2015 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Wartość aktywów w mld złotych

Banki komercyjne 977,2 1062,1 1187,9 1233,7 1276,7 1393,9 1455,3

Banki spółdzielcze i

zrzeszające

82,4 96,4 106,1 115,8 129,5 135,4 139,7

Spółdzielcze Kasy

Oszczędnościowo-Kredytowe

11,6 14,0 15,6 16,8 18,7 13,7 12,3

Zakłady ubezpieczeń 139,0 145,2 146,1 162,9 167,6 178,5 180,3

Fundusze inwestycyjne 95,7 121,8 117,8 151,5 195,0 219,5 272,3

Otwarte fundusze emerytalne 178,6 221,3 224,7 269,6 299,3 149,1 140,5

Podmioty maklerskie* 9,9 9,2 10,1 9,0 8,6 7,9 7,6

Łącznie 1494,4 1670,0 1808,3 1959,3 2095,4 2098,0 2207,9

Struktura aktywów w %

Banki komercyjne 65,4% 63,6% 65,7% 63,0% 60,9% 66,4% 65,9%

Banki spółdzielcze i

zrzeszające 5,5% 5,8% 5,9% 5,9% 6,2% 6,5% 6,3%

Spółdzielcze Kasy

Oszczędnościowo-Kredytowe 0,8% 0,8% 0,9% 0,9% 0,9% 0,7% 0,6%

Zakłady ubezpieczeń 9,3% 8,7% 8,1% 8,3% 8,0% 8,5% 8,2%

Fundusze inwestycyjne 6,4% 7,3% 6,5% 7,7% 9,3% 10,5% 12,3%

Otwarte fundusze emerytalne 12,0% 13,3% 12,4% 13,8% 14,3% 7,1% 6,4%

Podmioty maklerskie* 0,7% 0,6% 0,6% 0,5% 0,4% 0,4% 0,3%

Łącznie 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 roku, Narodowy

Bank Polski, Warszawa 2016, s. 16.

* Do 2009 roku włącznie aktywa podmiotów maklerskich obejmują aktywa domów maklerskich oraz biur

maklerskich. W 2010 r. aktywa podmiotów maklerskich obejmują tylko aktywa domów maklerskich –

wynika to ze zniesienia obowiązku finansowego wydzielenia działalności maklerskiej banku

Polski sektor bankowy jest dwuszczeblowy. W jego skład wchodzi bank centralny

reprezentujący interes publiczny oraz banki depozytowo-kredytowe działające z motywem

maksymalizacji zysku. Obecna struktura banków komercyjnych prowadzących działalność

w Polsce jest efektem procesów prywatyzacyjnych, jakie miały miejsce w sektorze

bankowym po 1989 roku. W momencie rozpoczęcia transformacji gospodarczej sektor ten

cechował się dominującym udziałem państwa w strukturze własnościowej, bardzo wysoką

koncentracją działalności, brakiem doświadczenia w zakresie funkcjonowania w

gospodarce rynkowej, niskim poziomem technologii oraz dużym udziałem „złych

207

Obok pojęcia sektora bankowego w literaturze funkcjonuje także pojęcie system bankowy, przez który

rozumie się całokształt instytucji bankowych oraz normy określające wzajemne powiązania i relacje banku z

otoczeniem, czyli banku z jego klientami oraz relacje między bankami. Zasadniczymi elementami systemu

bankowego w Polsce są: bank centralny, banki, prawo bankowe oraz Komisja Nadzoru Finansowego. Sektor

bankowy jest więc częścią systemu bankowego.

122

kredytów”. Sektor bankowy stał w obliczu poważnego kryzysu, dlatego też niezbędne było

podjęcie działań w kierunku poprawy jego kondycji. Zdecydowano się na przeprowadzenie

zmian w trzech fazach: 1) restrukturyzacja, 2) prywatyzacja, 3) konsolidacja polskiego

sektora bankowego. Proces restrukturyzacji polegał przede wszystkim na wyodrębnieniu

ze struktur NBP 9 banków i ich dokapitalizowaniu. Następnie miała miejsce

komercjalizacja banków państwowych, czyli przekształcenie ich w jednoosobowe spółki

Skarbu Państwa. Procesy te były pierwszym krokiem na drodze do rozpoczęcia

prywatyzacji. W pierwszej kolejności prywatyzowano nowo utworzone banki, głównie

drogą nowych emisji akcji dostępnych na giełdzie papierów wartościowych dla

inwestorów prywatnych.208

W drugiej połowie lat 90-tych zmieniono strategię

prywatyzacji - zastosowano model prywatyzacji z udziałem aktywnego inwestora

strategicznego.209

Nowy model prywatyzacji doprowadził do znaczących zmian w polskim

sektorze bankowym, w szczególności wzrostu zaangażowania kapitału zagranicznego.

Chociaż sektor bankowy odgrywa główną rolę w systemie finansowym w Polsce, to

polski system finansowy można uznać za jeden z najmniej zorientowanych bankowo

spośród systemów finansowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Wynika to z

większego, względem innych krajów regionu, sektora instytucji wspólnego inwestowania,

tj. funduszy inwestycyjnych i funduszy emerytalnych oraz zakładów ubezpieczeń.

Tabela 54

Struktura systemów finansowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej na koniec

2015 r. wg wartości aktywów

Polska Słowacja Węgry Czechy

Instytucje kredytowe 72,8 72,4 76,8 79,6

Zakłady ubezpieczeń 8,2 8,3 5,8 7,0

Fundusze

inwestycyjne

12,3 6,0 13,9 5,0

Fundusze emerytalne 6,4 8,3 3,2 5,4

Pozostałe instytucje

sektora finansowego

0,3 5,0 0,3 3,0

Źródło: Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 roku, NBP, Warszawa 2016, s. 16.

Od 2009 roku znacząco zwiększył się udział aktywów funduszy inwestycyjnych w

strukturze krajowego systemu finansowego. W 2015 roku udział aktywów funduszy

inwestycyjnych w aktywach całego systemu finansowego wyniósł 12,3% i wzrósł prawie

dwukrotnie od 2009 roku, kiedy wynosił 6,4%. Wynika to z rosnącej liczba funduszy

inwestycyjnych działających w Polsce, szczególnie z tworzenia nowych funduszy

zamkniętych, które nie mają charakteru publicznego. Na koniec 2015 roku funduszy

inwestycyjnych otwartych i specjalistycznych funduszy inwestycyjnych otwartych łącznie

było około osiem razy mniej niż funduszy zamkniętych. Działalność prowadziło 60

towarzystw funduszy inwestycyjnych zarządzających 815 funduszami inwestycyjnymi, z

czego 724 to fundusze inwestycyjne zamknięte.210

W 2015 r. na rynku funkcjonowało 12 otwartych funduszy emerytalnych, które w

większości należały do inwestorów zagranicznych lub podmiotów krajowych będących

członkami zagranicznych grup kapitałowych W polskim systemie finansowym zmniejsza

208

M. Górski, Rynkowy system finansowy, PWE, Warszawa 2009, s. 97-101. 209

W większości krajów europejskich o dłuższych tradycjach wolnorynkowych powszechnie stosuje się

model o rozproszonej strukturze kapitału. 210

Raport dotyczący sytuacji finansowej towarzystw funduszy inwestycyjnych w 2015 roku, Urząd Komisji

Nadzoru Finansowego, Warszawa 2016, s. 6.

123

się znaczenie otwartych funduszy emerytalnych. Ich udziały w strukturze aktywów

polskiego systemu finansowego spadają. Aktywa otwartych funduszy emerytalnych

kurczyły się z powodu słabych wyników z działalności inwestycyjnej. Było to związane

przede wszystkim z niesprzyjającą sytuacją na krajowym rynku akcji, od którego w dużej

mierze są uzależnione wyniki inwestycyjne funduszy. Negatywnie na wartość aktywów

otwartych funduszy emerytalnych wpłynęło także ujemne saldo przepływów między

funduszami a ZUS. 211

Na koniec 2015 r. w sektorze ubezpieczeń działalność prowadziło łącznie 57

krajowych zakładów ubezpieczeń, w tym 27 zakładów ubezpieczeń na życie, 29 zakładów

ubezpieczeń osobowych i majątkowych oraz jeden zakład reasekuracji.212

Chociaż aktywa

zakładów ubezpieczeń rosły nieprzerwanie od 2009 roku to jednak ich udział w strukturze

aktywów systemu finansowego w Polsce uległ zmniejszeniu od 9,2% w 2009 roku do

8,2% w 2015 (patrz tabela 53).

Cechą charakterystyczną polskiego systemu finansowego są dokonujące się procesy

konsolidacyjne, które przyjmują postać łączenia się banków, zakładów ubezpieczeń albo

banków i zakładów ubezpieczeń. W sektorze bankowym konsolidacja ma na celu

wzmocnienie stabilności oraz potencjału strategicznego banków przez ich restrukturyzację

organizacyjną i finansową. W jej efekcie następuje wzrost innowacyjności banków,

powiększa się ich kapitał, maleją koszty, rośnie konkurencyjność, co w końcowym efekcie

prowadzi do wzrostu efektywności całego sektora bankowego. W sektorze

ubezpieczeniowym konsolidacja jest niezbędna do jego rozwoju na skalę globalną.

Prowadzi do udoskonalenia działalności ubezpieczeniowej, wzrostu udziałów rynkowych

oraz rozszerzenia zakresu dystrybucji produktów ubezpieczeniowych. Procesy

konsolidacyjne w sektorze bankowym i ubezpieczeniowym podnoszą poziom zaufania nie

tylko do banków czy firm ubezpieczeniowych, ale także do całego sektora.213

Sektor finansowy pełni bardzo ważną rolę, gdyż występuje związek przyczynowo-

skutkowy między rozwojem systemu finansowego a rozwojem gospodarczym. Słabość

systemu finansowego, w szczególności bankowego, zagraża stabilności całej gospodarki.

Ponadto destabilizacja systemu bankowego oznacza utratę wiarygodności banków jako

instytucji zaufania publicznego. W efekcie tego zmniejsza się rola banków w akumulacji i

alokacji kapitału i jednocześnie spada zaufanie do systemu płatniczego kraju. Czynniki te

wpływają negatywnie na perspektywy rozwoju gospodarczego kraju.214

Niniejszy rozdział dotyczy inwestorów zagranicznych prowadzących działalność w

sektorze finansowym w Polsce. Z uwagi na przewagę sektora bankowego nad sektorem

niebankowym analiza w największym stopniu obejmie zaangażowanie kapitału

zagranicznego w bankach. Badaniu poddano także kapitał zagraniczny w towarzystwach

ubezpieczeniowych, emerytalnych oraz inwestycyjnych, które najbardziej przyczyniają się

do stopniowego zmniejszania roli banków w polskim sektorze finansowym. Biorąc pod

uwagę dostępność danych statystycznych, rozdział bazuje na publikowanych danych GUS

oraz NBP dotyczących Sekcji K – Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (zgodnie z

PKD 2007) oraz Sekcji J – Pośrednictwo finansowe (zgodnie z PKD 2004). W niniejszej

rozprawie badana część gospodarki określana jest mianem sektora finansowego

211

Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 roku, NBP, Warszawa 2016, s. 172. 212

Tamże, s. 188. 213

A. Kwiatkowska, K. Styś, Przejawy konsolidacji w sektorze bankowo-ubezpieczeniowym w Polsce w

latach 2009-2013, [w:] Sektor bankowy i ubezpieczeniowy w Polsce w dobie niestabilności . Wybrane

problemy, T. H. Bednarczyk, A. Korzeniowska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin 2014, s. 39-41. 214

A. Stocka, Stabilność polskiego sektora bankowego, [w:] System bankowy w Polsce w warunkach

gospodarki rynkowej, I. Przychocka, J. Sikorski (red.), Warszawa 2008, s. 247-248.

124


sektora finansowego w Polsce

Internacjonalizacja (umiędzynarodowienie), w odniesieniu do systemu

finansowego, w szczególności do systemu bankowego, rozumiana jest jako „proces

wychodzenia poza ramy rynku krajowego, jak i wchodzenia inwestorów do banków

krajowych”215

Punktem wyjścia w określeniu motywów napływu BIZ do sektora finansowego w

Polsce stanowią przedstawione w literaturze cztery grupy motywów typowe dla

przedsiębiorstw produkcyjnych, którymi są: motywy rynkowe, kosztowe,

efektywnościowe oraz związane z pozyskiwaniem aktywów strategicznych.

Doświadczenia z działalności banków z kapitałem zagranicznym w Polsce dostarczają

dowodów, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym w Polsce były

typowymi inwestycjami zorientowanymi na rynek kraju przyjmującego. Jako ważny

motyw obecności banków zagranicznych w Polsce wymienia się bowiem dążenie do

obsługi dotychczasowych klientów (firm międzynarodowych), które pierwsze (przed

międzynarodowymi instytucjami finansowymi) podjęły działalność w Polsce. Dotyczyło to

głównie przedsiębiorstw produkcyjnych oraz handlowych. Banki zagraniczne podążały za

swoimi dotychczasowymi klientami w celu dalszej współpracy. Międzynarodowe

instytucje finansowe miały zdecydowaną przewagę konkurencyjną nad bankami

działającymi wówczas w Polsce, które nie były w stanie zapewnić obsługi przedsiębiorstw

z kapitałem zagranicznym w zakresie i na poziomie typowym dla rozwiniętych gospodarek

rynkowych216

.

Tabela 55

Czynniki typu push oraz pull przy podejmowaniu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych w sektorze finansowym Polski

Czynniki typu push Czynniki typu pull

- strategia oparta o ekspansję działalności

na kolejne rynki zagraniczne

- dojrzałość rynku macierzystego

przejawiająca się m.in. w wysokim

poziomie ubankowienia społeczeństwa

- pozytywna ocena perspektyw rozwoju

sektora bankowego w Polsce,

- prywatyzacja sektora bankowego,

- postępująca prywatyzacja innych branż

gospodarki w udziałem kapitału

zagranicznego (głównie przemysłu),

- dostęp do wykwalifikowanych

pracowników,

- istnienie niszy (np. kredyty

samochodowe)

- słabiej rozwinięty system bankowy w

stosunku do krajów macierzystych

- niewielka konkurencja ze strony

rodzimych banków Źródło: opracowanie własne

W przypadku międzynarodowych instytucji finansowych decyzja o wejściu do

Polski, podobnie jak w korporacjach produkcyjnych, była efektem dogłębnej analizy

całego zestawu czynników. Warto zatem rozważyć kwestię, jakie czynniki przeważały w

215

J.K. Solarz, P. Wyczański, Internacjonalizacja i globalizacja systemów bankowych (Doświadczenia

zagraniczne i wnioski dla Polski), „Bank i Kredyt” 1997, nr 6, s. 100. 216

System bankowy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, NBP, Warszawa 2001, s. 57.

125

podejmowaniu decyzji o wejściu na polski rynek: czynniki z punktu widzenia

międzynarodowych instytucji finansowych stosujących strategię ekspansji zagranicznej

(czynniki typu push), czy też czynniki z punktu widzenia sektora finansowego w kraju

docelowej inwestycji (czynniki typu pull).

Tabela 56

Wskaźnik ubankowienia społeczeństwa w latach 2002-2015

Wybrane kraje przechodzące

transformację

Wybrane kraje dokonujące BIZ w

sektorze bankowym w Polsce

Polska Węgry Czechy Niemcy Holandia Norwegia Hiszpania

2002 54,0 65,9 64,1 99,1 97,9 90 86,8

2003 55,4 67,9 70,9 99,1 98,9 90 87,6

2004 57,3 69,8 75,2 99,1 99,0 90 87,2

2005 60,6 75,1 78,4 99,1 99,4 91 86,4

2006 64,8 77,7 82,5 99,1 99,1 91 86,5

2007 68,5 80,3 85,4 99,1 99,4 91 86,9

2008 70,7 82,3 85,7 99,1 99,2 92 88,8

2009 71,0 85,6 85,5 99,1 99,0 92 89,8

2010 72,0 88,9 85,9 99,1 98,9 93 91,1

2011 74,4 89,7 86,4 99,1 98,3 93 92,6

2012 77,5 90,5 88,1 99,1 98,0 94 93,9

2013 78,2 90,1 89,3 99,1 98,1 94 95,6

2014 78,6 89,5 90,5 99,3 97,9 95 97,7

2015 79,3 89,8 92,3 99,1 97,4 95,1 98,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy badawczej Euromonitor International

publikowanych w bazie danych Passport

(http://www.portal.euromonitor.com/Portal/Pages/Statistics/Statistics.aspx)

O ile najważniejszym motywem podejmowania BIZ w polskim sektorze

finansowym był motyw kosztowy, to czynnikami warunkującymi jego napływ były

zdecydowanie czynniki typu pull. Wśród nich jako jeden z kluczowych należy wymienić

pozytywną ocenę perspektyw rozwoju sektora bankowego w Polsce. W momencie

wchodzenia międzynarodowych instytucji finansowych do Polski ubankowienie217

społeczeństwa było znacznie niższe niż w krajach macierzystych. Brak odpowiednich

statystyk uniemożliwia porównanie wskaźnika ubankowienia między krajami na początku

lat 90-tych ubiegłego wieku. Jednakże z dostępnych późniejszych danych statystycznych

wynika, iż nawet po 12 latach transformacji wskaźnik ubankowienia Polaków pozostał

niższy niż w krajach o rozwiniętych gospodarkach rynkowych. W Polsce w 2002 roku

nieco ponad połowa populacji w wieku powyżej 15 lat korzystała z przynajmniej jednej

usługi bankowej, najczęściej rachunku bankowego, podczas gdy w takich krajach jak

Niemcy czy Holandia odpowiedni wskaźnik wynosił ponad 97%. Warto także zauważyć,

iż banki zagraniczne oceniały polski sektor finansowy, a w szczególności sektor bankowy,

podobnie jak w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Dowodem na to może być

chociażby podobny wskaźnik ubankowienia jak w Polsce. W efekcie tego, inwestorami

strategicznymi w polskim sektorze bankowym są te same banki zagraniczne, które

zainwestowały w innych krajach przechodzących transformację ustrojową. Najbardziej

217

Ubankowienie – pojęcie dotyczące bankowości detalicznej. Oznacza % populacji powyżej 15 roku życia,

która korzysta przynajmniej z jednej usługi bankowej, najczęściej ROR.

http://www.portal.euromonitor.com/Portal/Pages/Statistics/Statistics.aspx

126

znane obecne w Polsce i innych gospodarkach postkomunistycznych to KBC, Grupa

HVB/BA-CA, Citibank czy UniCredito Italiano.

Podobnie jak w przypadku działalności przemysłowej, w sektorze finansowym

czynnikiem typu pull bezpośrednich inwestycji zagranicznych był dostęp do

wykwalifikowanych pracowników o relatywnie niskim koszcie. Po pierwsze,

międzynarodowe instytucje finansowe przejmując banki działające w Polsce poddawały

szkoleniom pracowników, aby zapewnić obsługiwanym klientom standardy typowe dla

wyżej rozwiniętych gospodarek rynkowych. Mimo, iż średnie wynagrodzenie brutto w

sektorze finansowym jest wyższe niż średnie wynagrodzenie ogółem w gospodarce, to dla

inwestorów zagranicznych koszt pozyskania pracowników do tego sektora był relatywnie

niższy w stosunku do stawek płaconych w krajach macierzystych. Po drugie rozbudowa

sieci placówek banków z kapitałem zagranicznym szła w parze z rosnącą liczbą studentów

w Polsce. Co warte podkreślenia najpopularniejszymi kierunkami studiów pod koniec lat

90-tych stały się nauki ekonomiczne, społeczne oraz prawnicze. Rosnąca nieprzerwanie do

2005 roku liczba absolwentów o takim profilu stanowiła zaplecze kadrowe dla

rozwijających się banków z kapitałem zagranicznym w Polsce. O ile w 1998 roku udział

absolwentów wymienionych kierunków stanowił niecałe 29% wszystkich absolwentów

kończących studia wyższe w Polsce, to w 2005 roku odsetek ten wzrósł do ponad 46%. Z

uwagi na pojawiające się symptomy nasyceniem rynku pracy absolwentami o takim

profilu, ich udział w łącznej liczbie absolwentów w Polsce w 2015 roku zmniejszył się do

43,8%.

Wykres 19

Potencjalne zaplecze kadrowe dla sektora finansowego w latach 1998-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy badawczej Euromonitor International

publikowanych w bazie danych Passport

(http://www.portal.euromonitor.com/Portal/Pages/Statistics/Statistics.aspx)

W początkowym okresie transformacji zainteresowanie kapitałem zagranicznym,

na bazie którego możliwe byłoby przeprowadzenie założonych reform było bardzo duże.

Aby zainteresować kapitał zagraniczny polskim sektorem bankowym rząd polski w 1991

roku oferował ulgi podatkowe do wysokości zainwestowanych środków. Ponadto

inwestorzy zagraniczni mieli prawo wnoszenia kapitału w walutach wymienialnych jak

też możliwość tworzenia oddziałów banków zagranicznych całkowicie kontrolowanych

przez bank macierzysty bez wnoszenia jakichkolwiek opłat. Mimo tych zachęt do września

1994 roku Narodowy Bank Polski nie udzielił jednak żadnemu bankowi zagranicznemu

36

,0%

36

,6%

38

,0%

39

,4%

40

,5%

28

,7%

33

,2%

36

,4%

35

,9%

39

,6%

40

,6%

41

,0%

46

,2%

42

,6%

43

,1%

42

,3%

43

,7%

42

,6%

0

100

200

300

400

500

600

700

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

50,0%

Liczba absolwentów uczelni wyższych (w tys. osób)

Liczba absolwentów kierunków: nauki społeczne, ekonomiczne i prawnicze (w tys. osób)

Udział absolwentów kierunków: nauki społeczne, ekonomiczne i prawnicze w łącznej liczbie absolwentów ogółem (%)


127

zezwolenia na utworzenie spółki lub przejęcie większościowego pakietu akcji w bankach

już istniejących. Chociaż proces prywatyzacji banków rozpoczął się w 1993 roku to

większe znaczenie prywatyzacji jako motywu napływu BIZ do sektora bankowego w

Polsce było zauważalne dopiero od 1996 roku.218

Przyspieszenie tempa prywatyzacji

nastąpiło natomiast w 1997 roku. Celem dokonującej się prywatyzacji sektora bankowego

było zwiększenie efektywności funkcjonowania banków, wprowadzenie nowoczesnych

technologii i metod zarządzania oraz nowego kapitału. Miało to doprowadzić do

zwiększenia konkurencyjności banków działających w Polsce na arenie międzynarodowej.

4.3. Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora

finansowego w Polsce

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym Polski pojawiały się

po rozpoczęciu przemian ustrojowych w latach 90-tych ubiegłego wieku, przy czym ich

zintensyfikowanie nastąpiło w drugiej połowie lat 90-tych XX wieku. Według danych

Narodowego Banku Polskiego w latach 1998-2015 do sektora finansowego napłynęło

łącznie ponad 34 miliardów USD. Udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w

sektorze finansowym w ogólnej wartości napływu BIZ do polskiej gospodarki na poziomie

ok. 17% potwierdził, iż sektor ten był drugim po przetwórstwie przemysłowym

najatrakcyjniejszym działem polskiej gospodarki z punktu widzenia inwestorów

zagranicznych.

Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora finansowego

charakteryzował się bardzo wysoką dynamiką w latach 1998-2001 – średniorocznie na

poziomie 27%. Było to związane przede wszystkim z udziałem międzynarodowych

instytucji finansowych w prywatyzacji polskich banków komercyjnych. Rekordowy –

ponad sześciokrotny - wzrost zanotowano w 2004 w porównaniu do 2003 roku, co należy

wiązać z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Umocniło to wizerunek Polski jako

kraju o stabilnym klimacie inwestycyjnym. W 2005 roku napłynęła do polskiego sektora

finansowego rekordowa w ujęciu absolutnym wartość bezpośrednich inwestycji

zagranicznych – blisko 3 miliardy USD.

Analizując udział BIZ w sektorze finansowym w napływach BIZ ogółem w

poszczególnych latach można zaobserwować znaczne fluktuacje. Najwyższy wskaźnik

przekraczający 35% odnotowano w latach 2001-2002 głównie za sprawą tego, iż

inwestycje w sektorze finansowym nie zanotowały takiego znacznego spadku jak łączny

napływ BIZ do gospodarki w tym czasie. Wskaźnik przekraczający 30% wystąpił też w

1999 roku, co można wiązać z faktem, iż od tego roku zaczęła obowiązywać całkowita

swoboda zakładania oddziałów banków zagranicznych w Polsce. W pozostałych latach

badanego okresu omawiany miernik był także wysoki - z wyjątkiem 2003 roku kiedy

kształtował się na poziomie nie przekraczającym 10%.

Znaczne wahania w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych obserwuje

się po 2009 roku, gdyż w niektórych latach zanotowano odpływ kapitału zagranicznego z

Polski. Taka sytuacja miała miejsce m.in. w 2010 roku oraz w latach 2013-2014. Przyczyn

takiego stanu rzeczy można upatrywać w spowolnieniu ekonomicznym obserwowanym na

rynkach finansowych w krajach macierzystych inwestorów z zagranicy. Dramatyczna

sytuacja miała miejsce w 2013 roku, kiedy dezinwestycje sięgnęły prawie 47% ogółu

inwestycji, jakie w tym roku zasiliły polską gospodarkę. Wynikało to z likwidacji

podmiotów specjalnego przeznaczenia i wycofania się ich z dokonywanych transakcji

sprzedaży udziałów kapitałowych w sektorze bankowym inwestorom portfelowym.

218

E. Godula, Kapitał zagraniczny w polskim sektorze …, op. cit., s. 27-29.

128

Ponadto niektóre holdingi finansowe ograniczyły swoją działalność, a część inwestorów

wycofywała kapitał.219

Tabela 57

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym

w latach 1998-2015 - mln USD

Napływ BIZ do sektora

finansowego Napływ BIZ ogółem udział BIZ w sektorze

finansowym w BIZ ogółem 1998 1018,50 6 364,90 16,00%

1999 2342,10 7 269,60 32,22%

2000 1972,00 9 341,30 21,11%

2001 2082,90 5 712,80 36,46%

2002 1500,80 4 130,50 36,33%

2003 374,90 4 123,00 9,09%

2004 2251,9 12 755,60 17,65%

2005 2993,2 10 248,70 29,21%

2006 2106 19 590,90 10,75%

2007 3435 22 612,00 15,19%

2008 4431 14 883,90 29,77%

2009 2243,8 13 698,10 16,38%

2010 -1298,9 13 872,8 -9,36%

2011 4721,3 20 619,6 22,90%

2012 4929,6 6 059,2 81,36%

2013 -1270,9 2 733,9 -46,49%

2014 -38,002 14 266,2 -0,27%

2015 608,26 13 470,3 4,52%

Razem

1998-2015 34403,56 201753,3 17,05%






Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w sektorze finansowym wykazywała

tendencję rosnącą niemalże przez cały badany okres. Niewielkie zachwianie nastąpiło w

2014 roku. Było to spowodowane odpływającym kapitałem zagranicznym z pośrednictwa

finansowego w Polsce. Z kolei za utrzymujący się do 2014 roku trend wzrostowy

odpowiedzialne były pozabankowe segmenty sektora finansowego – tj. towarzystwa

ubezpieczeniowe, otwarte fundusze emerytalne, a także różnego rodzaju fundusze

inwestycyjne mimo, iż największe znaczenie przypisuje się udziałowi obcego kapitału w

bankach. Na koniec 2015 roku w sektorze finansowym funkcjonowało 575 podmiotów, co

stanowiło nieco ponad 2% wszystkich podmiotów z kapitałem zagranicznym działających

w Polsce. 220

Kapitał zagraniczny zasilający polski sektor finansowy w pierwszej kolejności

płynął do banków. Jego napływowi do sektora bankowego towarzyszyło przekonanie o

wysokiej efektywności i pozytywnych skutkach, jakie przyniesie on polskiemu sektorowi

219

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2014 roku, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2015, s.

6-7. 220


37.


129

bankowemu. Oczekiwano, iż międzynarodowe instytucje finansowe ułatwią rozwój

bankowości w Polsce zapewniając tym samym integrację ze światowym systemem

przepływów kapitałowych. Jednocześnie rosnące zaangażowanie inwestorów

zagranicznych w tak strategiczny sektor gospodarki, jakim są banki budziło wiele

kontrowersji. Najwięcej obaw rodził fakt, iż przejęcie większości aktywów spowoduje, iż

najważniejsze decyzje dla gospodarki kraju będą podejmowane za granicą.

Tabela 58

Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w pośrednictwie finansowym

w latach 1998-2015 Rok Liczba podmiotów z kapitałem

zagranicznym Udział podmiotów z kapitałem zagranicznym

działających w sektorze finansowym w ogólnej

liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym -

% Sektor

finansowy Ogółem

1998 125 12649 0,99% 2000 165 14244 1,16% 2002 162 14488 0,99% 2005 211 16837 1,18% 2006 234 18015 1,16% 2007 267 18515 1,07% 2008 355 21092 1,12% 2009 432 22176 1,95% 2010 474 23078 2,05% 2011 525 24910 2,11% 2012 556 25914 2,15% 2013 561 26128 2,15% 2014 554 26464 2,09% 2015 575 25961 2,21% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w

Polsce w latach 1993-2002, GUS, Warszawa 2004, s. 119, oraz Działalność gospodarcza podmiotów z

kapitałem zagranicznym, publikacje GUS z lat 2005-2015 dostępne na http://www.stat.gov.pl

Pierwsze banki z udziałem inwestorów zagranicznych powstawały w Polsce od

1990 r. do pierwszej połowy 1992 roku. Czynnikami, które zachęcały zagraniczne

instytucje finansowe do inwestowania w Polsce były ulgi podatkowe (do wysokości

wniesionego kapitału) w ciągu pierwszych trzech lat działalności, a także możliwość

wnoszenia i utrzymywania kapitału w walutach obcych oraz swoboda transferu 15%

zysków. Tworzono przede wszystkim spółki akcyjne z dominującym udziałem inwestorów

zagranicznych. Pierwszym bankiem zagranicznym, utworzonym zgodnie z decyzją Prezesa

NBP z grudnia 1989 r., był Bank Amerykański w Polsce SA z 20% udziałem podmiotów

polskich i 80% amerykańskich. W latach 1993-1994 proces tworzenia nowych banków

przez kapitał zagraniczny zatrzymano w obawie przed nadmiernym wzrostem konkurencji

wobec słabych ekonomicznie polskich banków. Kryzys, który wystąpił wówczas w

polskim sektorze bankowym, sprawił, iż bank centralny odmawiał udzielania nowych

licencji bankom zagranicznym w obawie przed osłabieniem i tak niskiej kondycji polskich

banków. Pomyślnym okresem dla międzynarodowych instytucji finansowych była

natomiast druga połowa lat 90-tych ubiegłego wieku. Zgodnie z polityką NBP minimum

kapitałowe potrzebne do otrzymania licencji wynosiło 5 milionów ECU, co ograniczało

możliwość podejmowania działalności przez podmioty z wyłącznie polskim kapitałem.

http://www.stat.gov.pl/

130

Wydanie licencji bankowi zagranicznemu lub udzielenie zgody na nabycie pakietu

kontrolnego akcji banku krajowego było uwarunkowane udziałem w restrukturyzacji

polskiego sektora bankowego.221

W latach 1995-1998 inwestorzy zagraniczni utworzyli 10

nowych banków oraz przejęli kontrolę nad 7 bankami wymagającymi

dokapitalizowania.222

Oprócz zakładania oddziałów nowych banków, międzynarodowe

instytucje finansowe uczestniczyły także w procesie transformacji polskiego sektora

bankowego, aktywnie angażując się w jego prywatyzację. Inwestorzy zagraniczni pełnili

rolę inwestora strategicznego w prywatyzowanych bankach. Napływał głównie kapitał z

Unii Europejskiej (przede wszystkim kapitał niemiecki oraz holenderski), jak również ze

Stanów Zjednoczonych.

Miernikami zaangażowania kapitału zagranicznego w sektorze bankowym jest

liczba banków komercyjnych pozostająca w jego dyspozycji, jak również udział

inwestorów zagranicznych w aktywach sektora. Oba wskaźniki w przypadku sektora

bankowego Polski są wysokie i wskazują na wyjątkowo silną obecność

międzynarodowych instytucji finansowych w Polsce. Według danych Komisji Nadzoru

Finansowego na koniec 2015 roku inwestorzy zagraniczni kontrolowali 26 banków

komercyjnych oraz wszystkie oddziały instytucji kredytowych. Aktywa sektora

bankowego posiadali inwestorzy z 18 krajów, wśród których dominującą rolę odegrały

instytucje finansowe z Włoch, Niemiec i Hiszpanii. Z kolei inwestorzy krajowi posiadali

12 banków komercyjnych oraz wszystkie banki spółdzielcze.223

Skarb Państwa

kontrolował 5 banków komercyjnych. Dla porównania w 2010 roku inwestorzy

zagraniczni dysponowali 40 bankami komercyjnymi i wszystkimi 21 oddziałami instytucji

kredytowych, podczas gdy w rękach inwestorów krajowych pozostawało wszystkie banki

spółdzielcze oraz 10 banków komercyjnych (cztery z nich - PKO Bank Polski, Bank

Gospodarstwa Krajowego, Bank Pocztowy oraz Bank Ochrony Środowiska pod kontrolą

Skarbu Państwa).224

Liczba banków działających w Polsce zmniejszyła się z 83 w 1998 do

63 w 2015. Od kilku lat utrzymuje się stabilna sytuacja pod względem liczby banków

komercyjnych z przewagą kapitału polskiego – 3-4 banki. Stabilność w liczbie banków z

przewagą kapitału polskiego wynika z wyczerpania się oferty prywatyzacyjnej i

utrzymywania się na rynku najsilniejszych banków, które są w stanie konkurować z

zagranicznymi rywalami. W 2015 roku miało miejsce nabycie 19,6% akcji Alior Banku

przez PZU SA, w efekcie czego sektor ten powiększył się o jeden bank z przewagą

kapitału polskiego.225

Jeśli chodzi o liczbę banków z przewagą kapitału zagranicznego to

zauważalna jest spadkowa tendencja od 2010 roku, co związane jest z postępującą

konsolidacją.

221

Udział w restrukturyzacji przybierał formę wykupienia banku zagrożonego upadłością, pomocy

finansowej przy restrukturyzacji banku znajdującego się w złej sytuacji lub pomocy dla banku, który go

przejął. 222

System bankowy w Polsce w latach w latach dziewięćdziesiątych, NBP, Warszawa 2001, s. 55-58. 223

Głównym zadaniem banków spółdzielczych jest zapewnienie spółdzielcom oraz klientom w środowisku

lokalnym dostępu do podstawowych usług bankowych. W 2009 roku w Polsce działało 576 banków

spółdzielczych. Chociaż ich liczba jest znacznie wyższa niż banków komercyjnych, to znaczenie banków

spółdzielczych w systemie bankowym jest nieporównywalnie mniejsze. Wynika to przede wszystkim z

lokalnego zasięgu działania takich banków, w efekcie czego ich aktywa w stosunku do tych posiadanych

przez banki komercyjne są niewielkie i wynoszą nieco ponad 10%. 224

Raport o sytuacji banków w 2015 roku, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2016, s. 20; Raport o

sytuacji banków w 2010 roku, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s. 13. 225

Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 r., NBP, Warszawa 2016, s. 101

131

Tabela 59

Liczba banków tworzących sektor bankowy w Polsce w latach 1998-2015

Liczba banków w Polsce 1998 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Bankowość komercyjna Banki komercyjne 83 73 58 67 66 68 67 64 63 banki krajowe 83 73 51 46 45 43 39 36 36 z przewagą kapitału

państwowego 13 7 4 4 4 4 4 4 5 z przewagą kapitału

prywatnego 70 66 47 42 41 39 35 32 31 polskiego 39 20 4 2 4 3 4 4 5 zagranicznego 31 46 43 40 37 36 31 28 26 Oddziały instytucji

kredytowych 0 0 7 21 21 25 28 28 27 Bankowość spółdzielcza

banki zrzeszające 3 3 3 3 2 2 2 2 2 banki spółdzielcze 1189 680 588 576 574 572 571 565 560

SEKTOR BANKOWY 1272 754 657 645 642 642 640 631 625 Źródło: Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 r., NBP, Warszawa 2016, s. 101; Rozwój systemu

finansowego w Polsce w 2010 r., NBP, Warszawa 2010, s. 69, Rozwój systemu finansowego w Polsce w

2005 r., NBP, Warszawa 2006, s. 60.

Cechą charakterystyczną polskiego sektora bankowego są przejęcia i fuzje na rynku

oraz postępująca koncentracja. W 2015 r. sfinalizowano połączenie BNP Paribas Polska

SA z Bankiem Gospodarki Żywnościowej SA. Efektem tej transakcji było powstanie

podmiotu o dużej sile rynkowej, który uplasował się w pierwszej 10-ce największych

banków pod względem sumy bilansowej. Wpłynęło to na wzrost koncentracji mierzonej

udziałem 10-ciu największych banków w aktywach sektorach, która wyniosła 70,5% w

2015 roku wobec 70% w 2014 roku. Dla porównania w 2010 roku koncentracja wynosiła

63,1%.226

Fuzje i przejęcia w sektorze bankowym dokonywały się także przed 2015 rokiem.

Przykładowo w 2014 roku miało miejsce przejęcie trzech banków komercyjnych oraz

sześciu banków spółdzielczych, przy czym największy wpływ na strukturę aktywów

sektora bankowego miało przejęcie Nordea Bank przez PKO BP. Przyczyniło się ono do

zwiększenia udziału inwestorów krajowych.227

Wielkość zaangażowania kapitału zagranicznego w sektorze bankowym

uwidacznia się jeszcze silniej przy analizie udziału inwestorów zagranicznych w aktywach

sektora. W 2015 roku udział inwestorów reprezentujących zagraniczny kapitał wynosił

59%. Pozostałą częścią aktywów sektora, czyli niecałe 41% dysponowali inwestorzy

krajowi, w tym 23,9% należało do banków kontrolowanych przez Skarb Państwa. W 2015

roku podmioty kontrolowane przez Skarb Państwa kontynuowały działania zmierzające do

zwiększenia udziału kapitału krajowego. Do tzw. „udomowiania sektora bankowego”

przyczynił się proces przejmowania kontroli nad Alior Bankiem przez ubezpieczyciela

PZU SA.228

Spadkowa tendencja w udziale banków kontrolowanych przez inwestorów

zagranicznych w aktywach sektora bankowego obserwowana jest od 2009 roku, co było

związane z kryzysem finansowym i osłabieniem pozycji finansowej niektórych

226

Raport o sytuacji banków w 2015 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2016, s. 19;

Raport o sytuacji banków w 2010 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s. 14. 227

Raport o sytuacji banków w 2014 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2015, s.20. 228

Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 r., NBP, Warszawa 2016, s. 101.

132

inwestorów strategicznych na rynkach w krajach macierzystych. Mimo, iż udział

inwestorów zagranicznych w całości aktywów polskiego systemu bankowego wykazuje

tendencję spadkową, to wciąż utrzymuje się na wysokim poziomie.

Wykres 20

Udział inwestorów zagranicznych i krajowych w aktywach sektora bankowego w

latach 1998-2015 ( w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru

Finansowego, Warszawa 2010, s. 22; Raport o sytuacji banków w 2010 roku, Urząd Komisji Nadzoru

Finansowego, Warszawa 2011, s. 13, Raport o sytuacji banków w 2015 roku, Urząd Komisji Nadzoru

Finansowego, Warszawa 2016, s. 19; Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2005 roku, NBP, Warszawa

2006, s. 60.

Biorąc pod uwagę pochodzenie kapitału zagranicznego w sektorze bankowym

dominuje kapitał europejski. W 2015 roku najwięcej aktywów w polskim sektorze

bankowym posiadały instytucje finansowe z Niemiec Włoch, Hiszpanii i Francji.

Inwestorzy z wymienionych państw kontrolowali łącznie prawie 38% aktywów całego

sektora bankowego w Polsce.

Banki z kapitałem zagranicznym rozpoczynały swoją działalność w Polsce od

tworzenia placówek będących w 100% ich własnością. W miarę wzrostu zaangażowania

kapitałowego oraz uzyskiwania coraz większego doświadczenia na polskim rynku banki

zagraniczne koncentrowały się na obsłudze finansowej obecnych na polskim rynku

przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznych (głównie przemysłowych oraz handlowych)

oraz organizowaniu i rozliczaniu zagranicznych programów finansowych. Od 1996 roku

obserwowano natomiast zmianę strategii działania banków z kapitałem zagranicznym w

Polsce. Po pierwsze, w polu zainteresowania tych banków znalazły się przedsiębiorstwa

krajowe o dobrej kondycji finansowej (charakteryzującej się m.in. dużymi obrotami na

rynku). Ponadto zaobserwowano wzrost zainteresowania banków zagranicznych

bankowością detaliczną. Banki podejmowały działania mające na celu pozyskanie

klientów indywidualnych, które polegały przede wszystkim na przejmowaniu dużych

polskich banków z odpowiednio rozbudowaną siecią oddziałów.229

229

E. Godula Kapitał zagraniczny w polskim sektorze …op. cit., s. 27-29.

133

Wykres 21

Kapitał zagraniczny w polskim sektorze bankowym wg kraju pochodzenia kapitału

(jako % aktywów sektora) w latach 2011-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego publikowanych w

opracowaniach: Raport o sytuacji banków, wydania z lat 2011-2015 dostępne na www.knf.gov.pl

Inwestorzy zagraniczni zdominowali także polski rynek ubezpieczeniowy. Jak

podaje Komisja Nadzoru Finansowego wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w

kapitale podstawowym zakładów ubezpieczeń na koniec I kwartału 2011 r. wyniosła 4,45

mld zł (1,98 mld zł w przypadku zakładów ubezpieczeń na życie oraz 2,47 mld zł w

przypadku zakładów ubezpieczeń majątkowych). Stanowiło to 76,15% łącznych kapitałów

podstawowych sektora ubezpieczeń - odpowiednio: 68,76% w dziale ubezpieczeń na życie

oraz 83,36% w dziale ubezpieczeń majątkowych. Dominuje kapitał austriacki, który

wynosi 24,83%, co stanowi równowartość inwestycji o wartości 1,45 mld zł. Znaczącymi

inwestorami zagraniczni są także pomioty pochodzące z Niemiec, które zainwestowały

łącznie 1,04 mld zł (17,74% wartości inwestycji zagranicznych) oraz Holandii – 0,76 mld

zł, co stanowi 13% bezpośrednich inwestycji zagranicznych w sektorze

ubezpieczeniowym. W pierwszym kwartale 2011 roku działalnością ubezpieczeniową

zajmowało się 46 zakładów ubezpieczeń z przewagą kapitału zagranicznego oraz 16

zakładów ubezpieczeń z przeważającym udziałem kapitału krajowego.230

Przełom w napływie inwestycji zagranicznych do sektora ubezpieczeniowego

nastąpił w 1999 roku, gdyż w tym czasie został przekroczony 50% próg udziału

inwestorów zagranicznych w kapitale akcyjnym zakładów ubezpieczeniowych

prowadzących działalność w Polsce. Inwestorzy zagraniczni preferowali w pierwszej

kolejności ubezpieczenia na życie, co wynikało z niskiej rentowności ubezpieczeń

majątkowych. Te ostatnie cechowały się dużym udziałem OC i AC, dla których typowe są

wysokie koszty likwidacji szkód oraz względnie niski poziom składek. Inwestorzy

zagraniczni niemal od samego początku działalności w Polsce interesowali się

ubezpieczeniami przedsiębiorstw. Zagraniczne towarzystwa ubezpieczeniowe podążały za

przedsiębiorstwami produkcyjnymi (oraz innymi), które ubezpieczali w kraju

macierzystym, a które podjęły działalność w Polsce.231

230

Raport o stanie sektora ubezpieczeń po I kwartale 2011 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego,

Warszawa 2011, s. 21. 231

K. Dąbrowska, M. Gruszczyński, Kapitał zagraniczny a transformacja sektora finansowego w Polsce,

PWN, Warszawa 2001, s. 97-99.

10

,7

10

,5

9

7,2 6,7

5,1 4

,1

5,7

12

,9

10

,4 9,1

4,9

9

4,1

5,5

5,7

10

,3

13

,1

8,5

4,7

8,9

4,1

5,7

8

10

,6

12

,7

5,4 4

,8

8,8

3,9

5,9

11

,510

,5

12

,5

5,7 5

,1

8,5

3,9

6,2

12

,6

0

2

4

6

8

10

12

14

Niemcy Włochy Hiszpania Francja Holandia Portugalia USA Pozostałe

kraje

2015 2014 2013 2012 2011

134

Wejście kapitału zagranicznego na polski rynek ubezpieczeń dokonywało się

zazwyczaj jednym z trzech sposobów. Są to:232

1. otwarcie oddziału zagranicznego towarzystwa ubezpieczeniowego (czasem po okresie

działania przedstawicielstwa). Inwestycje te miały postać inwestycji od podstaw.

Zagraniczni inwestorzy preferowali inwestycje bezpośrednie w drodze otwarcia filii

lub oddziału z powodu możliwości pełnej kontroli nad przedsiębiorstwem oraz

bezpośrednie nim zarządzanie. Strategię wejścia do Polski przez stworzenie

działalności od podstaw zastosowało kilkanaście korporacji bankowo-

ubezpieczeniowych, z których najbardziej znane to niemiecki Allianz, włoski Generali,

szwedzka Skania czy holenderski ING;

2. nabycie większościowego pakietu w towarzystwie ubezpieczeniowym (względnie

pakietu mniejszościowego, jednak z intencją późniejszego przejęcia pełnej kontroli nad

tym towarzystwem) samodzielnie lub razem z innymi wspólnikami. Inwestorzy, którzy

zdecydowali się na taką strategię wejścia do Polski kierowali się szybkością stworzenia

grupy ubezpieczeniowej, co umożliwiało przejęcie klientów już istniejącego

przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego łącznie z wiedzą o polskim rynku i

doświadczonymi pracownikami. Przejęcie już istniejącej polskiej instytucji

ubezpieczeniowej przez inwestora zagranicznego było równie popularną metodą

rozpoczęcia działalności w Polce, co stworzenie nowego przedsiębiorstwa;

3. utworzenie joint venture z firmą ubezpieczeniową lub nowego towarzystwa

ubezpieczeniowego wraz z polskim bankiem. W wyniku takiego przedsięwzięcia

powstawał nowy, odrębny, prawnie niezależny podmiot. Najczęściej zagraniczne

instytucje finansowe rozpoczynały działalność w Polsce przy współpracy już

działających polskich banków. Celem było połączenie komplementarnych umiejętności

i zasobów, gdyż nowy podmiot działał w ramach struktur banku (wykorzystując

placówki i bazę jego klientów) jednocześnie używając know how oraz produktów

zakładu ubezpieczeń.

Analizując zaangażowanie kapitału zagranicznego w sektorze finansowym w

Polsce należy zwrócić uwagę także na jego obecność w towarzystwach funduszy

inwestycyjnych. Na koniec 2015 roku działalność w Polsce prowadziło 60 towarzystw

funduszy inwestycyjnych, które zarządzały 815 funduszami inwestycyjnymi.233

Zdecydowana ich większość należy do zachodnich instytucji finansowych, uznawanych za

renomowane i doświadczone zarówno w swoich krajach macierzystych, jak również w

skali międzynarodowej. W Polsce czołówkę towarzystw funduszy inwestycyjnych pod

względem posiadanych aktywów tworzą: Ipopema TFI, TFI PZU, PKO TFI, Pioneer

Pekao TFI oraz Skarbiec TFI. Od 2013 roku lista ta jest niezmienna.234

Jeśli chodzi o powszechne towarzystwa emerytalne to na koniec 2015 roku w

Polsce działało 12 takich podmiotów, których akcjonariuszami w przeważającej części

były banki i ubezpieczyciele z siedzibą na terytorium Polski (61%). W dalszej kolejności

największy udział w strukturze kapitału na rynku PTE mieli akcjonariusze z Holandii

(14%) oraz Francji (13%), Szwecji (7%) i Niemiec (3%). W przypadku czterech

powszechnych towarzystw emerytalnych (Nationale-Nederlanden PTE S.A., AEGON PTE

S.A., AXA PTE S.A. oraz Nordea PTE S.A.) 100% udziału w kapitale podstawowym

posiadali akcjonariusze zagraniczni. Trzy towarzystwa emerytalne posiadały zarówno

polskich, jak i zagranicznych akcjonariuszy, przy czym udział tych ostatnich w kapitale

232

Tamże, s. 100-109. 233

Raport dotyczący sytuacji finansowej towarzystw funduszy inwestycyjnych w 2015 roku, Urząd Komisji

Nadzoru Finansowego, Warszawa 2016, s. 6-7. 234

Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 r., NBP, Warszawa 2016, s. 161.

135

zakładowym utrzymywał się w przedziale od 35% do 63%. Pięć powszechnych

towarzystw emerytalnych posiadało wyłącznie akcjonariuszy z siedzibą w Polsce.235


finansowego

Weryfikację drugiej hipotezy cząstkowej stanowiącej, iż elastyczność płac jest

czynnikiem napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora finansowego

przeprowadzono analogicznie jak w przypadku wcześniej omówionego przetwórstwa

przemysłowego. Wstępnym etapem procesu weryfikacji było przeanalizowanie tendencji

w wynagrodzeniach i wydajności pracy, obserwowanych w sektorze finansowym z

uwzględnieniem wpływu wydajności pracy na wzrost wynagrodzeń. W kolejnym kroku

wyznaczono udział płac w wartości dodanej brutto, będący miernikiem elastyczności płac

w sektorze finansowym oraz omówiono tendencje w jego kształtowaniu się. Na tym etapie

badanie kończy się wyznaczeniem współczynnika korelacji liniowej Pearsona między

elastycznością płac i wielkością napływu BIZ do sektora finansowego oraz jego

interpretacją. Drugim poziomem weryfikacji było zbadanie czynników instytucjonalnych

elastyczności płac i ich oddziaływania na wielkość napływu BIZ do sektora finansowego.

Wynagrodzenia pracowników zatrudnionych w sektorze finansowym wyróżniają

się poziomem na tle innych branż. Od początku badanego okresu przeciętne miesięczne

wynagrodzenie brutto w sektorze finansowym było wyższe od średniego wynagrodzenia w

gospodarce. Co więcej, dystans między przeciętnym wynagrodzeniem osób pracujących w

sektorze finansowym a pracownikami pozostałych branż zwiększał się. O ile na początku

badanego okresu (lata 1998-1999) przeciętne wynagrodzenie brutto w bankowości i

ogólnie rozumianym pośrednictwie finansowym było o 59% wyższe od przeciętnego

wynagrodzenia ogółem w gospodarce, to w 2015 roku płace w sektorze finansowym

stanowiły ponad 168% średniego wynagrodzenia w gospodarce. Dystans ten był jeszcze

bardziej widoczny w latach 2004-2007, czyli okresie prosperity dla sektora finansowego.

W tym czasie osoby zatrudnione w sektorze finansowym zarabiały przeciętnie o 80%

więcej niż średnio zarabiający w gospodarce polskiej.

Porównując wynagrodzenia w sektorze finansowym do tych oferowanych w

przetwórstwie przemysłowym, czy też sektorze handlowym widoczne są jeszcze większe

różnice. Niemalże przez cały analizowany okres, z wyjątkiem lat 1998-1999, płace w

sektorze finansowym dwukrotnie przewyższały wynagrodzenia w handlu. Taką różnicę

należy tłumaczyć przede wszystkim odmiennymi wymaganymi kwalifikacjami w obu

sektorach, jak również samym charakterem pracy. W handlu zdecydowanie dominują

pracownicy wykonujący proste prace nie wymagające specjalistycznej wiedzy, podczas

gdy osoby o wysokich kwalifikacjach oraz managerowie stanowią mniejszość. Z kolei

sektor finansowy wymaga zatrudnienia odpowiedniej jakości kapitału ludzkiego, gdyż

świadczenie usług o charakterze finansowym wiąże się z posiadaniem bardziej

zaawansowanych umiejętności (sprzedażowych, analitycznych itp.).

Wzrostowe tendencje w przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu brutto w

sektorze finansowym były widoczne zarówno w ujęciu nominalnym, ale także realnym.

Płace nominalne wzrosły z poziomu 1966 zł w 1998 roku do 6570 zł w 2015 roku, czyli

ponad trzykrotnie w badanym okresie. Oznacza to średnioroczny wzrost na poziomie

235

Sytuacja finansowa powszechnych towarzystw emerytalnych w 2015 roku, Urząd Komisji Nadzoru

Finansowego, Warszawa 2016, s. 6-7.

136

przekraczającym 7%. W ujęciu realnym przeciętne miesięczne wynagrodzenie zwiększało

się każdego roku średnio o 3,9%.236

Wykres 22

Relacja średniej płacy w sektorze finansowym do średniej płacy ogółem oraz średnich

płac w innych sekcjach gospodarki w Polsce w latach 1998-2015 (ceny bieżące)


z lat 2000-2016

Kolejnym krokiem w analizowaniu wynagrodzeń w kontekście napływu BIZ do

sektora finansowego jest przeprowadzenie analizy dotyczącej wydajności pracy. Za

wskaźnik wydajności pracy przyjęto wartość dodaną brutto na jednego zatrudnionego.

Podstawę obliczeń stanowiły dane dotyczące wartości dodanej brutto sektora instytucji

finansowych i ubezpieczeniowych zawartych w publikacjach „Rachunki narodowe według

sektorów i podsektorów instytucjonalnych”237

, a także dane o przeciętnym zatrudnieniu w

sektorze finansowym. Tak zdefiniowana wydajność pracy w sektorze finansowym w

Polsce liczona w cenach stałych z 1998 roku wzrosła łącznie o 66% w latach 1998-2015.

Oznacza to, iż przeciętny wzrost wydajności pracy wyniósł około 3% rocznie. Trudno

wskazać jednoznaczną tendencję w zakresie kształtowania się wydajności pracy, gdyż

ulegała ona fluktuacjom. W wielu przypadkach wahania były zgodne z ogólnym stanem

koniunktury gospodarczej w Polsce. Spadek wydajności pracy w sektorze finansowym

zanotowano w latach 2001-2002, a także 2008-2009, które uważane są za czas

spowolnienia ekonomicznego. To, na co warto zwrócić uwagę, to fakt, iż spadek wartości

dodanej brutto niemal automatycznie pociągał za sobą zmniejszenie przeciętnego

zatrudnienia. Przykładowo w latach 2000-2002 wartość dodana brutto w cenach bieżących

zmniejszyła się z 31,9 mld złotych do nieco ponad 29 mld złotych, podczas gdy przeciętne

zatrudnienie zanotowało w tym okresie spadek od 251,8 tysięcy osób do 233 tysięcy. Z

kolei w latach 2005-2008 rosnącej wartości dodanej brutto z prawie 37 mld złotych do

57,8 mld złotych (ceny bieżące) towarzyszył też wzrost zatrudnienia z 244 tysięcy do

236

Obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS, Mały Rocznik Statystyczny Polski, wydania

z lat 2000-2016 237

Od wartości dodanej brutto ogółem odjęto wartość dodaną brutto Narodowego Banku Polskiego. Z uwagi

na brak danych dla 1998, 1999, oraz 2015, a w celu zachowania porównywalności metody badań z innymi

sektorami brakujące dane wyznaczono samodzielnie bazując na średniorocznym tempie zmian wartości

dodanej brutto w latach 2000-2014.

1,64

1,79

1,681,681,701,711,671,721,721,811,801,801,791,791,821,78

1,721,591,59

1,751,821,85

1,881,851,931,882,012,012,02

1,921,982,001,951,86

1,651,69

2,011,982,052,102,102,052,102,07

2,222,222,212,112,14

2,212,11

2,05

1,831,89

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Sektor finansowy/ogółem Sektor finansowy/przetwórstwo przemysłowe

Sektor finansowy/handel i naprawy

137

prawie 283 tysięcy osób w 2008 roku.238

Takie zjawisko świadczy o elastycznym

dostosowania zatrudnienia w sektorze finansowym do zmieniającej się sytuacji

ekonomicznej.

Wykres 23

Wydajność pracy w sektorze finansowym w Polsce w latach 1998-2015 w tys. zł

(ceny stałe z 1998 roku)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS zawartych w Małych Rocznikach

Statystyczny z lat 2000-2015 oraz Rachunkach Narodowych Sektorów oraz Podsektorów Instytucjonalnych

(edycje 2011-2014, 2007-2010, 2005-2007 oraz 2000-2005).

W latach 1998-2015 zarówno wydajność pracy, jak i wynagrodzenia odnotowały

wzrost liczony w cenach stałych z 1998 roku, przy czym przez cały czas utrzymywała się

wyższa dynamika wzrostu płac niż wydajności pracy. Z punktu widzenia inwestorów

zagranicznych była to niekorzystna sytuacja prowadząca do wzrostu jednostkowych

kosztów pracy w badanym sektorze. W latach 2007-2008 oraz po 2013 roku różnice

między dynamiką obu zmiennych nieznacznie się zacierały. Wydajność pracy rosła

bardziej dynamicznie, zaś wynagrodzenia nieznacznie wolniej. Z kolei największa

dysproporcja wystąpiła w 2009 roku, kiedy wydajność pracy znacząco spadła, zaś

wynagrodzenia rosły w podobnym tempie jak w latach poprzednich. (wykres 24)

Analogicznie jak w sektorze przemysłowym dokonano porównania tempa zmian

wydajności pracy oraz płac przy użyciu zdefiniowanego wskaźnika elastyczności płac

(patrz paragraf 3.4.). Wyznaczając relację procentowej zmiany płacy w danym roku do

procentowej zmiany wydajności pracy z roku poprzedniego otrzymuje się interesujące

wyniki. Otóż w wielu latach badanego okresu otrzymano ujemną wartość współczynnika

elastyczności, co oznacza, iż tempo zmian płac i wydajności pracy były różnokierunkowe.

(patrz tabela 64 w aneksie statystycznym do rozdziału 4). Częściej to wydajność pracy

notowała ujemne tempo zmian niż płace. Mając to na uwadze oraz wykazaną wcześniej

wyższą dynamikę płac niż wydajności pracy w całym badanym okresie można

wnioskować, iż płace reagowały na wydajność pracy z większym niż jednoroczne

opóźnienie.

238

Rachunki Narodowe Sektorów oraz Podsektorów Instytucjonalnych 2000-2005 , GUS, Warszawa 2007, s.

158 i 260; Rachunki Narodowe Sektorów oraz Podsektorów Instytucjonalnych 2005-2008 , GUS, Warszawa

2010, s. 125 i 279; Mały Rocznik Statystyczny Polski 2003, GUS, Warszawa 2004, s. 147; Mały Rocznik

Statystyczny Polski 2010, GUS, Warszawa 2011, s. 142.

10

5,8

3

99

,00

11

1,9

1

10

8,3

9

10

2,5

4

11

1,9

9

11

8,7

4

11

8,0

1

12

5,6

7

15

2,5

3

14

7,6

3 11

5,5

5

13

2,5

2

14

1,1

1

13

1,6

2

14

3,1

6

15

7,2

4

17

6,1

7

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

120,00

140,00

160,00

180,00

200,00

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

138

Wykres 24

Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w sektorze finansowym w Polsce w latach

1998-2015 (ceny stałe, 1998=100)


z lat 2000-2016.

Na dalszym etapie weryfikacji drugiej hipotezy cząstkowej analiza wydajności

pracy w sektorze finansowym posłużyła do zbadania, w jakim stopniu wzrost płac w

badanym okresie był uzależniony od zmian wydajności pracy. Obie zmiennie, wydajność

pracy i płace, prezentują dane roczne przeliczone na ceny stałe z 1998 roku. Sporządzono

wykres rozrzutu punktów obu zmiennych (patrz aneks statystyczny do rozdziału 4). Układ

punktów wzdłuż wyznaczonego trendu o charakterze liniowym pozwala przypuszczać, iż

między wskazanymi zmiennymi istnieje zależność o takim charakterze. W dalszej

kolejności wyznaczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona w celu uzyskania

odpowiedzi o siłę i kierunek zależności płac od wydajności pracy w sektorze finansowym.

Pamiętając o opóźnieniach w publikacji danych statystycznych szereg czasowy zbudowano

w ten sposób, iż płacy w danym roku przypisano wydajność pracy z roku poprzedniego.

Współczynnik ten wyniósł 0,83, co pozwala na określenie siły zależności między

zmiennymi jako silnej. Z kolei dodatnia wartość wskaźnika świadczy o tym, iż kierunek

zależności jest dodatni. Oznacza to, iż wraz z przeciętnym wzrostem wydajności pracy

rośnie także przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto. Niezbędne było także zbadanie,

czy wyznaczony współczynnik korelacji liniowej jest istotnie różny od zera. Korzystając z

testu t-Studenta zweryfikowano hipotezę zerową, która stanowiła, iż badane zmienne nie

są ze sobą skorelowane wobec hipotezy alternatywnej zakładającej skorelowanie obu

zmiennych. Na podstawie obliczonego współczynnika korelacji liniowej Pearsona

wyznaczono wartość statystyki testowej t, która wyniosła 5,81. Następnie z tablicy

rozkładu t-Studenta odczytano wartość krytyczną t* dla 15 stopni swobody i założonego

poziomu istotności alfa równego 0,05, która wyniosła 2,1314. Porównanie oszacowanej

wartości statystyki t z wartością krytyczną t* pozwoliło przyjąć hipotezę alternatywną

zakładającą istnienie korelacji między wydajnością i płacami. Współczynnik korelacji

liniowej okazał się więc istotnie różny od zera, co tym samym potwierdziło, iż wyniki

wydajności pracy wpływają w istotny sposób na poziom wynagrodzeń w sektorze

finansowym.

Wskaźnik determinacji liniowej, liczony jako kwadrat współczynnika korelacji

liniowej Pearsona pomnożony przez 100%, wyniósł 69,25%. Oznacza to, iż wzrost

przeciętnego wynagrodzenia w sektorze finansowym jest w ponad 69% wyjaśniany

0

50

100

150

200

250

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% zmiana wydajności pracy (w %) (1998=100)% zmiana wynagrodzeń (1998=100)

139

wzrostem wydajności pracy, zaś w pozostałych 31% innymi czynnikami nie związanymi z

wydajnością pracy. Stosunkowo duży wpływ czynników nie wydajnościowych wynikał

stąd, iż na kształtowanie się poziomu płac miała wpływ także podaż pracy o pożądanych

kwalifikacjach. Dotyczyło to w szczególności banków, gdyż rozwijając swoje sieci

placówek, banki preferowały osoby już z doświadczeniem, chociaż dostępność siły

roboczej z wyższym wykształceniem o profilu ekonomiczno-finansowym, ale bez

doświadczenia, rosła i co ważne siła ta była relatywnie tańsza.

Celem niniejszej części rozprawy jest zbadanie zależności między elastycznością

płac w sektorze finansowym a napływem kapitału zagranicznego w formie BIZ do tej

części gospodarki. Elastyczność płac zdefiniowano analogicznie jak w przypadku badania

przetwórstwa przemysłowego, czyli jako reakcję płac na zmiany wydajności pracy, zaś

udział płac w produkcie przyjęto za miernik tak określonej elastyczności płac. Na

podstawie wcześniej omówionych danych miernik ten przybrał postać wyrażonego w

procentach udziału wynagrodzeń brutto w wartości dodanej brutto wytworzonej przez

sektor finansowy.

Wykres 25

Napływ BIZ do sektora finansowego na tle udziału płac w wartości dodanej brutto

tego sektora w latach 1999-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS zawartych w 1) Małych Rocznikach

Statystyczny z lat 2000-2016 oraz 2) Rachunkach Narodowych Sektorów oraz Podsektorów

Instytucjonalnych (edycje 2011-2014, 2007-2010, 2005-2007 oraz 2000-2005), a także danych NBP w

zakresie wielkości BIZ

Jak wynikało z analizy płac i wydajności pracy w cenach stałych, obie wielkości

ulegały fluktuacjom. Jednak porównanie średniorocznego tempa zmian obu badanych

zmiennych (3% dla wydajności pracy oraz 3,9% w przypadku wynagrodzeń brutto)

pozwala stwierdzić, iż nastąpił wzrost udziału płac w produkcie, a tym samym wzrost

jednostkowych kosztów pracy. W 1998 roku udział płac w produkcie wynosił prawie 23%,

podczas gdy w 2015 roku było to więcej niż 26%. Ogólnie udział płac w wartości dodanej

brutto w sektorze finansowym ulegał wahaniom w badanym okresie. Najwyższy udział

płac w produkcie zanotowano w latach powszechnie uważanych za kryzysowe w sektorze

finansowym czyli 2001-2003 oraz 2009-2010. Jednakże w czasie prosperity (lata 2002-

2007) obserwowano wyraźnie spadkowy trend w kształtowaniu się udziału płac w wartości

21

80

,7

16

63

,2

16

65

,1

11

78

,6

29

1,2

16

77

,0

21

76

,8

15

14

,9

23

94

,3

29

35

,9

14

42

,0

-81

2,8

28

13

,8

28

16

,8

-72

1,1

-21

,6

35

0,0

22,29

26,33

29,91

30,86

33,67

33,84

31,6931,07

31,02

28,71

26,9531,40

33,08

30,0230,39 30,28

28,07

-1500,0

-1000,0

-500,0

0,0

500,0

1000,0

1500,0

2000,0

2500,0

3000,0

3500,0

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

BIZ w sektorze finansowym - mln USD udział płac w produkcie - %

140

dodanej brutto z ponad 33,7% do 28,7%. Udział płac w produkcie uległ także zmniejszeniu

w okresie 2012-2015. (Wykres 25)

W celu weryfikacji drugiej hipotezy cząstkowej stanowiącej, iż elastyczność płac

jest czynnikiem napływu BIZ do sektora finansowego utworzono dwa szeregi czasowe.

Napływowi BIZ w danym roku przypisano udział płac w produkcie z roku poprzedniego.

Udział płac w produkcie wyrównano metodą średnich ruchomych. Z wstępnej analizy

wykresu przestawiającego wielkość napływu BIZ do sektora finansowego w Polsce na tle

udziału płac w produkcie tego sektora można wnioskować, iż w pojedynczych latach

badana zależność potwierdza się. Przykładowo w latach 2001-2002 jednostkowe koszty

pracy rosły, a wielkość napływu BIZ do sektora finansowego malała. Również lata 2007-

2008 zdają się potwierdzać zależność napływu BIZ od elastyczności płac. W 2007 i 2008

roku udział płac w produkcie był relatywnie niski, podczas gdy w tych latach napłynęły

największe strumienie BIZ do sektora finansowego. Chociaż w 2009 roku zanotowano

dość znaczny spadek udziału płac w produkcie, co nie przyniosło wzrostu napływu BIZ do

sektora finansowego. Lata 2012-2015 były okresem spadku udziału płac w produkcie,

podczas gdy w napływie kapitału zagranicznego wystąpiło negatywne zjawisko polegające

na odpływie kapitału zagranicznego z sektora finansowego.

Badając bardziej precyzyjnie zależność napływu BIZ od elastyczności płac w

sektorze finansowym obliczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona, który

umożliwia określenie siły i kierunku analizowanej zależności. Współczynnik ten wyniósł

jedynie minus 0,14, co oznacza, że wraz z przeciętnym wzrostem udziału płac w produkcie

(tj. mniejszą elastycznością płac) napływ BIZ zmniejsza się. Jednak wartość tego

współczynnika pokazuje, iż między badanymi zmiennymi istnieje zależność o znikomej

sile. Wykonany wcześniej wykres rozrzutu punktów wokół linii trendu także wstępnie

wskazywał na niską zależność bądź możliwy brak zależności liniowej między badanymi

zmiennymi. Sprawdzając statystyczną istotność otrzymanego współczynnika korelacji

liniowej Pearsona na poziomie alfa=0,05 otrzymano, iż współczynnik ten jest nieistotnie

różny od zera. Dodatkowo sprawdzono, czy przy jakimkolwiek innym wyższym poziomie

istotności alfa badana korelacja byłaby istotna. Okazało się, że jest to możliwe dopiero

przy poziomie istotności równym 0,6, co oznacza duże prawdopodobieństwo popełnienia

błędu przy interpretacji otrzymanych wyników. (patrz aneks statystyczny do rozdziału 4)

Kolejnym krokiem w weryfikacji postawionej w rozprawie drugiej hipotezy

szczegółowej jest przejście na poziom analizy obejmujący badanie elastyczności płac od

czynników instytucjonalnych i ich wpływ na strumienie kapitału zasilające sektor

finansowy. Etap ten rozpoczęto od przeanalizowania napływu BIZ w zależności od

minimalnego wynagrodzenia w gospodarce.

Wynagrodzenia płacone w sektorze finansowym przez cały badany okres mocno

przewyższały minimalne wynagrodzenie obowiązujące w polskiej gospodarce. Udział

płacy minimalnej w przeciętnym wynagrodzeniu płaconym w sektorze finansowym był

średnio o 15-18 punktów procentowych niższy niż udział minimalnego wynagrodzenia w

przeciętnym wynagrodzeniu ogółem w gospodarce. Udział płacy minimalnej w średnim

wynagrodzeniu w badanym sektorze wykazywał tendencje zbliżone do udziału

minimalnego wynagrodzenia w średnim wynagrodzeniu ogółem w gospodarce – tj.

spadkowy trend w latach 1998-2007 oraz odwrócenie trendu w latach 2008-2015.

Analizowany wskaźnik ulegał zmniejszeniu od nieco ponad 25% w 1998 roku do 19% w

2007. Działo się to na skutek szybszego wzrostu płac w sektorze finansowym niż

minimalnego wynagrodzenia. Po 2007 roku sytuacja odwróciła się, wzrost płac w sektorze

wyhamował z powodu pogarszającej się koniunktury w bankowości, zaś płaca minimalna

zaczęła rosnąć szybciej. W efekcie tego udział płacy minimalnej w średnim

wynagrodzeniu w sektorze finansowym wzrósł do prawie 27% w 2015 roku.

141

Wykres 26

Udział wynagrodzenia minimalnego w średnim wynagrodzeniu brutto w sektorze

finansowym oraz ogółem w gospodarce w latach 1998-2015

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS – Małe Roczniki Statystyczne z lat

2000-2016

Prowadząc rozważania o zależności napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych od czynników instytucjonalnych warunkujących elastyczność płac w

sektorze wyznaczono wskaźnik korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ do

sektora finansowego a udziałem płacy minimalnej w przeciętnym wynagrodzeniu w tej

branży. Wykonany wcześniej wykres rozrzutu punktów wskazuje na dość duży rozrzut

punktów wokół trendu liniowego i możliwy brak zależności liniowej między badanymi

zmiennymi. Do badania przyjęto wielkość napływu BIZ do sektora finansowego

wyznaczoną w cenach stałych z 1998 roku oraz udział płacy minimalnej w przeciętnym

wynagrodzeniu w sektorze finansowym. Otrzymano wskaźnik korelacji na poziomie minus

0,39, co oznacza, iż między badanymi zmiennymi występuje zależność o umiarkowanej

sile. Ujemny znak wskazuje, iż im wyższy udział minimalnego wynagrodzenia w średnim

wynagrodzeniu w sektorze (czyli niższa elastyczność) tym napływ BIZ jest niższy. Znak

współczynnika korelacji nie budzi więc zastrzeżeń. Badanie istotności statystycznej

policzonego wskaźnika korelacji liniowej Pearsona pokazało, iż wskaźnik ten jest

nieistotnie różny od zera przy alfa równym 0,05. Wyznaczony wskaźnik Pearsona jest

jednak istotny statystycznie przy alfa=0,2. W związku z powyższym stwierdza się, iż

elastyczność płac, na którą wpływa czynnik instytucjonalny w postaci płacy minimalnej

może w umiarkowanym stopniu determinować napływ BIZ od sektora finansowego w

Polsce (dzieje się tak z 20% prawdopodobieństwem popełnienia błędu). Wskaźnik

determinacji wyniósł 15% co oznacza, iż zmienna instytucjonalna określona jako udział

płacy minimalnej w przeciętnej płacy w sektorze finansowym wyjaśniała napływ BIZ do

sektora finansowego w 15%. Ponadto wzrost przeciętnego napływu kapitału zagranicznego

do sektora finansowego był 85% wyjaśniony czynnikami nie związanymi z tak

zdefiniowaną elastycznością płac.

W związku ze zmianą metodyczną w ewidencji BIZ z 2013 roku przeprowadzono

badanie uzupełniające, które polegało na wyznaczeniu współczynników korelacji liniowej

Pearsona bazując na danych do 2012 roku i porównaniu ich z wynikami otrzymanymi dla

pełnego okresu badawczego (patrz tabela 72 w aneksie statystycznym do rozdziału 4).

Odnośnie współczynnika korelacji między BIZ a udziałem płac w produkcie nieznacznie

lepsze wyniki otrzymano dla krótszego okresu badawczego, jednakże dla obu okresów

25,43

24,9121,49

20,86

19,91

20,43

20,14

20,03

20,13

19,20

22,31

23,91

24,43

23,82

24,97

26,00

27,12

26,64

40,55

39,48

36,96

37,16

36,22

36,61

35,98

35,96

36,30

34,78

38,27

41,13

40,85

40,76

42,49

43,73

44,41

44,87

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


płaca minimalna w relacji do średniej płacy w sektorze finansowym

142

współczynniki były niskie przy wysokim poziomie istotności. W przypadku

współczynnika korelacji między napływem BIZ a udziałem płacy minimalnej w średniej

płacy w sektorze finansowym korzystniejszych wyników dostarczyło badanie dla pełnego

okresu badawczego. Analizowany współczynnik był istotny statystycznie przy poziomie

istotności równym 0,2, podczas gdy analogiczny współczynnik wyznaczony dla danych z

okresu do 2012 roku był nieistotny statystycznie na każdym poziomie istotności.

Badając zależność napływu BIZ od elastyczności płac determinowanej czynnikami

instytucjonalnymi należy rozważyć także kwestię klina podatkowego. Silnej tendencji

spadkowej odnośnie wysokości klina podatkowego towarzyszył znaczący wzrost

całkowitych kosztów pracy w sektorze finansowym. W latach 2000-2014 koszty pracy w

sektorze finansowym wzrosły ponad dwukrotnie w cenach bieżących (2000=100%),

podczas gdy średnio w gospodarce zanotowały wzrost o 96%. Przetwórstwo przemysłowe

oraz handel zanotowały mniejszy wzrost kosztów pracy - odpowiednio 94% i 77% w 2014

roku w porównaniu do 2000 roku.239

Relatywnie wysokie koszty pracy w sektorze

finansowym i ich szybszy wzrost niż w innych częściach gospodarki nie stanowiły bariery

w napływie kapitału zagranicznego do tej części gospodarki. Z analizy danych

dotyczących napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do pośrednictwa

finansowego w Polsce wynika, iż była to druga, po przetwórstwie przemysłowym, część

gospodarki narodowej, która zabsorbowała największą wartość kapitału.

Wykres 27

Klin podatkowy i koszty pracy w sektorze finansowym w latach 2000-2015


narodowej w 2012 roku, Warszawa, GUS, Warszawa 2013, s. 35, Koszty pracy w gospodarce narodowej w

2004 roku, GUS, Warszawa 2005, s. 49, Małe Roczniki Statystyczne z lat 2007-2008 i 2016 oraz dane

statystyczne Eurostat

Analizując wpływ klina podatkowego na napływ bezpośrednich inwestycji

zagranicznych nie można pominąć kwestii pozapłacowych kosztów pracy. Bazy

statystyczne Eurostatu zawierają dane opisujące strukturę kosztów pracy w podziale na

różne sekcje gospodarki w latach 2012-2015. Koszty pracy określono jako średni

godzinowy koszt pracy wyrażony w cenach bieżących w euro. W tym okresie pozapłacowe

koszty pracy utrzymywały się na stabilnym poziomie oscylującym wokół 2,1 - 2,3 euro za

godzinę. Stabilny był także udział pozapłacowych kosztów pracy w całkowitych kosztach

pracy ponoszonych w sektorze finansowym i wahał się w granicach 16-17%. Koszty pracy

239

Obliczenia własne na podstawie: Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2004 r. , GUS, Warszawa

2005, s. 40 oraz Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 128.

39

23

,16

47

08

,77

49

89

,91

50

77

,12

52

82

,68

55

97

,25

58

94

,31

64

40

,21

64

16

,84

67

61

,48

69

29

,74

73

89

,03

75

45

,53 79

41

79

82

37,0 36,8 36,7

37,0

37,2

37,5

37,837,1

33,633,1

33,3 33,4

34,7

33,5 33,6

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

30,0

31,0

32,0

33,0

34,0

35,0

36,0

37,0

38,0

39,0


143

rosły głównie z powodu rosnących kosztów osobowych, które niestety rosły szybciej niż

wydajność pracy, co zostało wykazane na wcześniejszym etapie analizy.

Mimo rosnących jednostkowych kosztów pracy w sektorze finansowym, zarówno

pozapłacowe, jak i całkowite koszty pracy kształtowały się nadal atrakcyjnie w

porównaniu do kosztów pracy w innych krajach europejskich. Stawka godzinowa w

sektorze finansowym wynosiła 13,7 euro w 2015 roku. W odniesieniu do pięciu krajów

regionu, na tle których dokonano porównania: Czechy, Słowacja, Węgry, Bułgaria i

Rumunia, niższe koszty odnotowano jedynie w Bułgarii i Rumunii. Przy czym biorąc pod

uwagę udział pozapłacowych kosztów pracy w całkowitej ich wartości Polska ustępowała

miejsca jedynie Bułgarii. Jednak w tym miejscu należy pamiętać o podkreślanej wcześniej

kwestii, iż sam poziom kosztów pracy nie był decydujący w przypadku inwestycji w

sektorze finansowym, gdyż wymagały one zatrudniania nie tyle najtańszej siły roboczej, co

o odpowiednich kwalifikacjach.

Tabela 60

Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w sekcji działalności

finansowej i ubezpieczeniowej w latach 2012-2015 – w euro Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015

Bułgaria

Pozapłacowe koszty pracy 0,9 0,9 1,0 1,0

Całkowite koszty pracy 6,3 6,6 6,8 7,0

Udział w % 14,29% 13,64% 14,71% 14,29%

Polska

Pozapłacowe koszty

pracy 2,1 2,1 2,1 2,3


Udział w % 16,67% 16,28% 16,28% 16,79%

Rumunia



Udział w % 23,47% 24,51% 22,00% 20,75%

Węgry



Udział w % 27,10% 25,17% 25,00% 25,50%

Słowacja



Udział w % 24,39% 26,75% 25,88% 26,44%

Czechy



Udział w % 25,77% 27,27% 32,37% 26,86%



Trzecim czynnikiem instytucjonalnym poddanym analizie jest zasięg związków

zawodowych. Informacje o związkach zawodowych na szczeblu sektorowym są mocno

ograniczone i dostęp do nich utrudniony. Szczątkowe informacje dostępne są w

specjalistycznej prasie oraz na witrynach internetowych organizacji związkowych.

Dodatkowo w 2015 roku Główny Urząd Statystyczny opublikował krótką notatkę

informacyjną o związkach zawodowych w Polsce, jednak publikacja ta nie ma charakteru

ciągłego i informacji w niej zawartych nie można odnieść do innych lat.

Na szczeblu krajowym związki zawodowe systematycznie traciły popularność co

znalazło odzwierciedlenie w zmniejszającym się wskaźniku określanym jako zasięg

związków zawodowych. Zgodnie z danymi statystycznymi OECD wskaźnik ten spadł z

20,5% w 1999 do 12,7% w 2012 roku. Od 2013 roku OECD nie opublikowała danych o

liczbie osób należących do związków zawodowych na poziomie krajowym, co potwierdza

dodatkowo trudność w zgromadzeniu rzetelnych danych liczbowych.

144

Siła związków zawodowych zmniejszała się także na szczeblu mezoekonomicznym

obejmującym sektory gospodarki, w tym sektor finansowy. Biorąc pod uwagę strukturę

członkostwa zakładowych organizacji związkowych według rodzajów działalności, na

koniec 2014 roku osoby pracujące w sektorze finansowym i należące do związków

zawodowych stanowiły zaledwie 2% wszystkich członków związków zawodowych.

Zestawiając dane o członkostwie z liczbą pracujących w przedsiębiorstwach

zatrudniających powyżej 9 osób z sektora finansowego wynikło, iż związkowcami jest

jedynie 6% pracujących w sektorze finansowym.240

W sektorze finansowym związki zawodowe działają przede wszystkim w bankach.

Gazeta Bankowa w 2014 roku podała, iż do związków zawodowych należało ok. 11 % z

prawie 180 tys. ludzi pracujących w bankach (razem z ponad 30-tysięcznym sektorem

spółdzielczym). Według przedstawicieli ze związku zawodowego Solidarność w jego

strukturach zrzeszonych jest około 6000 osób pracujących w bankach, zaś w sekcji

Krajowy Sekretariat Banków, Handlu i Ubezpieczeń były organizacje zakładowe z 12-13

banków. Sekcję tworzyły przede wszystkim organizacje, które powstały w dziewięciu

regionalnych bankach komercyjnych wydzielonych ze struktur NBP w 1989 roku.

Tamtejsze związki są dobrze zorganizowane i funkcjonują dość prężnie dzięki długoletnim

tradycjom – „funkcjonują siłą rozpędu, który nadał im rok 1980, a później przywrócenie

„Solidarności” po stanie wojennym i w latach 80.”241

Inny związek zawodowy – OPZZ –

swoją najsilniejszą grupę związkowców wśród banków posiada w Pekao SA, która liczy

ponad dwa tysiące członków. Podobną liczebność związkowców, także w Pekao SA,

posiada Forum Związków Zawodowych. Zauważa się, iż w sektorze finansowym istnieje

wiele związków nie należących do żadnych centrali. Jednakże są one słabe z niewielką

liczbą członków. Związki zawodowe istnieją nawet w Narodowym Banku Polskim,

jednakże sposób ich funkcjonowania i problemy, z którymi się stykają są typowe bardziej

dla administracji niż sektora bankowego.242

Związki zawodowe w Polsce są stosunkowo mało liczne na tle innych krajów

europejskich, zarówno na poziomie całej gospodarki, ale także sektora bankowego. Jako

przyczyny wymienia się to, iż organizacje związkowe są zbyt mnogie na poziomie

zakładów pracy, a za mało wpływowe na szczeblu centralnym. W niektórych bankach jest

zbyt wiele organizacji związkowych przez co mają one ograniczoną zdolność do bronienia

praw pracowniczych i prowadzenia negocjacji płacowych. Z drugiej strony istnieją banki,

które w ogóle nie posiadają organizacji związkowych (np. mBank). Jedynie w Banku BGŻ

Paribas istnieje zakładowy układ zbiorowy, który określa warunki wynagradzania za pracę

i przyznawania świadczeń pozapłacowych. Co warte podkreślenia w sektorze finansowym

od dwudziestu lat nie podpisano ani jednego ponadzakładowego układu zbiorowego, gdyż

nie ma reprezentanta pracodawców w sektorze bankowym. Mimo, że związki zawodowe

istnieją, to nie mają praktycznej możliwości zawarcia układu zbiorowego na poziomie

ponadzakładowym, co w zasadzie jest najważniejszym celem działania tych instytucji.243

Mając na uwadze wszystkie wyżej przytoczone informacje można wysunąć

wnioski, iż związki zawodowe nie ograniczały napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do sektora finansowego w Polsce. Po pierwsze siła związków zawodowych

zmniejszała się z roku na rok. Po drugie niewielki odsetek pracujących w sektorze

finansowym jest zrzeszonych w związkach zawodowych i co warte podkreślenia związki

te są bardzo rozproszone w poszczególnych bankach i nie mają stosownej siły przebicia w

240

Związki zawodowe w Polsce w 2014 r., GUS, Warszawa 2015, s. 6-7. 241

P. Badzio, Dlaczego związki zawodowe w bankach nie są stanie bronić praw pracowników?, Gazeta

Bankowa 2014, (opublikowane wGospodarce.pl – 2.06.2014) 242

Tamże. 243

Tamże.

145

negocjacjach płacowych. Po trzecie i bodajże najważniejsze z punktu widzenia inwestorów

zagranicznych, najprężniej działające związki zawodowe są w bankach, które zostały

sprywatyzowane na początku lat 90-tych XX wieku z udziałem kapitału zagranicznego.

Mimo, iż prężnie działają nie mają utworzonych zakładowych układów zbiorowych, co

podkreśla ich niewielki wpływ na usztywnianie płac w przedsiębiorstwach.

4.5. Podsumowanie

W rozdziale przedstawiono napływ kapitału zagranicznego w formie BIZ do

sektora finansowego w Polsce. Zostało to poprzedzone krótkim omówieniem znaczenia

tego sektora w gospodarce, a także wskazaniem najważniejszych motywów i

uwarunkowań napływu BIZ do sektora finansowego, którymi były prywatyzacja,

pespektywy rozwoju sektora finansowego w Polsce, atrakcyjne potencjalne zaplecze

kadrowe oraz relatywnie niskie koszty pracy.

W rozdziale zawarto także weryfikację drugiej hipotezy cząstkowej postawionej w

niniejszej rozprawie, iż elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do sektora finansowego w Polsce. Na podstawie

przeprowadzonych badań zauważa się, iż hipoteza ta w części dotyczącej elastyczności

płac zdefiniowanej jako reakcja płac na wydajność pracy została zweryfikowana

negatywnie. Zastosowany w badaniu współczynnik korelacji liniowej Pearsona osiągnął

niską wartość i okazywało się, że jest istotnie różny od zera przy poziomie istotności 0,6.

Nie pozwala to na potwierdzenie liniowej zależności między elastycznością płac w

sektorze finansowym a napływem kapitału w formie BIZ do tego sektora.

Rozważając pozaefektywnościowe czynniki oddziałujące na płace w sektorze

finansowym stwierdzono, iż jedynie płaca minimalna okazała się nieznacznie istotna w

oddziaływaniu na napływ BIZ do sektora finansowego. Znalazło to potwierdzenie w

istotnym statycznie współczynniku korelacji liniowej Pearsona między napływem

bezpośrednich inwestycji zagranicznych a udziałem płacy minimalnej w średniej płacy w

sektorze finansowym na poziomie istotności 20%. Fragmentaryczne dane o związkach

zawodowych uniemożliwiły przeprowadzenie weryfikacji statystycznej. Aczkolwiek na

podstawie zebranych informacji i danych jakościowych zauważa się niewielką rolę

związków zawodowych w sektorze finansowym i tym samym niewielki ich wpływ na

rozmiary kapitału zagranicznego tu płynące. W przypadku klina podatkowego zauważalne

były atrakcyjne na tle innych gospodarek pozapłacowe koszty pracy (zarówno w ujęciu

absolutnym jak też jako udział w całkowitych kosztach pracy), co było czynnikiem

zachęcającym do napływu kapitału. Dodatkową zachętą było zaplecze kadrowe.

146


Tabela 61 Dane wyjściowe – sektor finansowy

Sektor finansowy

Okres

Przeciętne roczne

wynagrodzenie

brutto w sektorze

finansowym - zł

Przeciętne

zatrudnienie

tys. osób Wartość dodana brutto mln zł ceny bieżące Napływ BIZ mln USD

1998 23592 270,7 28648,85 1018,5

1999 32280 287,4 30245,91 2342,1

2000 39096 251,8 31932,00 1972,0

2001 43728 240,9 30802,00 2082,9

2002 45816 237,0 29041,00 1500,8

2003 46992 226,3 30405,00 374,9

2004 49104 225,5 33474,00 2251,9

2005 50868 244,0 36968,00 2993,2

2006 53604 250,5 41023,00 2106,0

2007 58488 260,7 53374,00 3435,0

2008 60564 282,7 57756,00 4431,0

2009 64032 278,9 46291,00 2243,8

2010 64680 281,7 54480,00 -1298,9

2011 69828 280,5 59613,00 4721,3

2012 72084 282,8 57406,00 4929,6

2013 73848 279,2 61889,00 -1270,9

2014 74328 278,9 68243,00 -38,002

2015 78840 261,5 72047,27 608,26

Tabela 62 Zamiana na ceny stałe – sektor finansowy

Śred

nie r

ocz

ne w

yn

ag

rod

zenia

bru

tto sek

torz

e

fina

nso

wy

m w

zł


1998=1



1998 1,116 1,000 23592 23592,0

1999 1,074 1,074 32280 30055,9

2000 1,104 1,186 39096 32973,0

2001 1,055 1,251 43728 34957,0

2002 1,018 1,273 45816 35978,5

2003 1,011 1,287 46992 36500,5

2004 1,043 1,343 49104 36568,6

2005 1,024 1,375 50868 36994,4

2006 1,011 1,390 53604 38560,0

2007 1,032 1,435 58488 40768,7

2008 1,052 1,509 60564 40129,1

2009 1,031 1,556 64032 41151,2

2010 1,027 1,598 64680 40474,9

2011 1,050 1,678 69828 41615,5

2012 1,043 1,750 72084 41188,9

2013 1,007 1,762 73848 41903,6

2014 0,998 1,759 74328 42260,4

2015 0,988 1,738 78840 45370,3

Wa

rtość d

od

an

a b

rutto

w m

ln

zł

Okres Wskaźnik

zmian cen PKB

Wskaźnik cen

1998=1

Wartość dodana brutto


1998 1,115 1,000 28648,9 28648,9

1999 1,063 1,063 30245,9 28453,4

2000 1,066 1,133 31932,0 28179,7

2001 1,041 1,180 30802,0 26111,9

2002 1,013 1,195 29041,0 24303,1

2003 1,004 1,200 30405,0 25343,2

2004 1,042 1,250 33474,0 26776,6

2005 1,027 1,284 36968,0 28794,1

2006 1,015 1,303 41023,0 31480,3

147

2007 1,030 1,342 53374,0 39765,3

2008 1,031 1,384 57756,0 41736,2

2009 1,038 1,436 46291,0 32226,6

2010 1,016 1,459 54480,0 37330,3

2011 1,032 1,506 59613,0 39580,9

2012 1,024 1,542 57406,0 37222,2

2013 1,004 1,548 61889,0 39969,1

2014 1,005 1,556 68243,0 43853,4

2015 1,005 1,564 72047,3 46067,7

BIZ

w sek

torz

e fina

nso

wy

m - m

ln U

SD


1998=1

Napływ BIZ


1998 1,116 1,000 1018,5 1018,5

1999 1,074 1,074 2342,1 2180,7

2000 1,104 1,186 1972 1663,2

2001 1,055 1,251 2082,9 1665,1

2002 1,018 1,273 1500,8 1178,6

2003 1,011 1,287 374,9 291,2

2004 1,043 1,343 2251,9 1677,0

2005 1,024 1,375 2993,2 2176,8

2006 1,011 1,390 2106,0 1514,9

2007 1,032 1,435 3435,0 2394,3

2008 1,052 1,509 4431,0 2935,9

2009 1,031 1,556 2243,8 1442,0

2010 1,027 1,598 -1298,9 -812,8

2011 1,050 1,678 4721,3 2813,8

2012 1,043 1,750 4929,6 2816,8

2013 1,007 1,762 -1270,9 -721,1

2014 0,998 1,759 -38,002 -21,6

2015 0,988 1,738 608,26 350,0

Tabela 63 Wyznaczanie wydajności pracy w sektorze finansowym

Okres

Wartość dodana


(mln zł)


(tys. osób)

Wydajność


1998 28648,85 270,7 105832,49

1999 28453,35 287,4 99002,61

2000 28179,65 251,8 111912,84

2001 26111,85 240,9 108392,92

2002 24303,06 237,0 102544,55

2003 25343,15 226,3 111989,19

2004 26776,61 225,5 118743,27

2005 28794,10 244,0 118008,59

2006 31480,30 250,5 125669,86

2007 39765,27 260,7 152532,69

2008 41736,18 282,7 147634,16

2009 32226,62 278,9 115549,01

2010 37330,31 281,7 132517,96

2011 39580,91 280,5 141108,41

2012 37222,21 282,8 131620,25

2013 39969,12 279,2 143155,87

2014 43853,39 278,9 157236,97

2015 46067,70 261,5 176167,11

148

Tabela 64 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – sektor finansowy

Okres

Wynagrodzenia

w cenach

stałych

Wydajność

pracy

w cenach

stałych

% zmiana

wynagrodzeń

(r/r)

% zmiana

wydajności

pracy (r/r)

Wskaźnik

elastyczności

płac

1998 23592,0 105832,49 n/ n/a n/d

1999 30055,9 105832,49 27,40 -6,45 n/d

2000 32973,0 99002,61 9,71 13,04 -1,504

2001 34957,0 111912,84 6,02 -3,15 0,461

2002 35978,5 108392,92 2,92 -5,40 -0,929

2003 36500,5 102544,55 1,45 9,21 -0,269

2004 36568,6 111989,19 0,19 6,03 0,020

2005 36994,4 118743,27 1,16 -0,62 0,193

2006 38560,0 118008,59 4,23 6,49 -6,840

2007 40768,7 125669,86 5,73 21,38 0,882

2008 40129,1 152532,69 -1,57 -3,21 -0,073

2009 41151,2 147634,16 2,55 -21,73 -0,793

2010 40474,9 115549,01 -1,64 14,69 0,076

2011 41615,5 132517,96 2,82 6,48 0,192

2012 41188,9 141108,41 -1,03 -6,72 -0,158

2013 41903,6 131620,25 1,73 8,76 -0,258

2014 42260,4 143155,87 0,85 9,84 0,097

2015 45370,3 157236,97 7,36 12,04 0,748

Wyznaczanie zależności między wydajnością pracy a płacami - sektor finansowy

Tabela 65 Płace i wydajność pracy w sektorze finansowym – ceny stałe


1999 30055,87 105832,49

2000 32973,04 99002,61

2001 34956,97 111912,84

2002 35978,54 108392,92

2003 36500,53 102544,55

2004 36568,56 111989,19

2005 36994,37 118743,27

2006 38560,00 118008,59

2007 40768,70 125669,86

2008 40129,06 152532,69

2009 41151,23 147634,16

2010 40474,85 115549,01

2011 41615,55 132517,96

2012 41188,93 141108,41

2013 41903,56 131620,25

2014 42260,45 143155,87

2015 45370,27 157236,97


Wykres 28 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace sektor finansowy

0,00

20000,00

40000,00

60000,00

80000,00

100000,00

120000,00

140000,00

160000,00

180000,00

0,00 10000,00 20000,00 30000,00 40000,00 50000,00

149


Tabela 66 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w sektorze finansowym

płace wydajność

płace 1

wydajność 0,832 1


Hipoteza H0 R=0


t15 = 5,8115

t* 2,1314





Wyznaczanie miernika elastyczności płac w sektorze finansowym

Tabela 67 udział płac w produkcie w sektorze finansowym

Okres Udział płac

w produkcie


wyrównany metodą

średnich ruchomych

1998 22,2918 22,2918

1999 30,3587 26,3252

2000 29,4631 29,9109

2001 32,2502 30,8567

2002 35,0858 33,6680

2003 32,5929 33,8393

2004 30,7963 31,6946

2005 31,3489 31,0726

2006 30,6836 31,0162

2007 26,7278 28,7057

2008 27,1814 26,9546

2009 35,6137 31,3975

2010 30,5429 33,0783

2011 29,4919 30,0174

2012 31,2938 30,3928

2013 29,2713 30,2825

2014 26,8769 28,0741

2015 25,7541 26,3155


Tabela 68 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w sektorze finansowym


1999 2180,73 22,29

2000 1663,16 26,33

2001 1665,11 29,91

2002 1178,55 30,86

2003 291,20 33,67

2004 1677,03 33,84

2005 2176,84 31,69

2006 1514,95 31,07

2007 2394,35 31,02

2008 2935,93 28,71

2009 1442,02 26,95

2010 -812,81 31,40

150

2011 2813,76 33,08

2012 2816,78 30,02

2013 -721,15 30,39

2014 -21,61 30,28

2015 350,04 28,07


Wykres 29 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w produkcie sektor finansowy



sektorze finansowym


napływ BIZ 1



Hipoteza H0 R=0


t15 = -0,5556

t* = 2,1314 t** = 0,536

Poziom istotności

a = 0,05 a = 0,6

Obszar krytyczny

OK.= (-∞;-2,1314) i (2,1314;+ ∞) OK.=(-∞;-0,536) i (0,536;+ ∞)

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona nieistotnie różny od zera na poziomie istotności równym 0,05



sektorze finansowym

Tabela 70 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w sektorze finansowym

Rok Napływ BIZ


średniej płacy w sektorze

finansowym

1998 1018,50 25,43

1999 2180,73 24,91

2000 1663,16 21,49

2001 1665,11 20,86

2002 1178,55 19,91

2003 291,20 20,43

2004 1677,03 20,14

2005 2176,84 20,03

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

-1500,0

0

-1000,0

0

-500,00 0,00 500,00 1000,0

0

1500,0

0

2000,0

0

2500,0

0

3000,0

0

3500,0

0

151

2006 1514,95 20,13

2007 2394,35 19,20

2008 2935,93 22,31

2009 1442,02 23,91

2010 -812,81 24,43

2011 2813,76 23,82

2012 2816,78 24,97

2013 -721,15 26,00

2014 -21,61 27,12

2015 350,04 26,64

d) wykres rozrzutu punktów z trendem liniowym

Wykres 30 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy minimalnej w średniej

płacy w sektorze finansowym

e) wyznaczanie współczynnika korelacji liniowej Pearsona


średniej płacy w sektorze finansowym

napływ BIZ



finansowym

napływ BIZ 1



finansowym

-0,3929 1

f) sprawdzanie istotności współczynnika korelacji liniowej Pearsona

Hipoteza H0 R=0


t16 = -1,7091

t* = 2,1199 t** = 1,3368


Obszar krytyczny:

OK.= (-∞;-2,1199) i (2,1199;+ ∞) OK=(-∞;-1,3368)i(1,3368;+ ∞)





0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

-2000,00 -1000,00 0,00 1000,00 2000,00 3000,00 4000,00

152


sektorze finansowym – porównanie wyników badań w związku ze zmianą metodyczną w ewidencji BIZ

w 2013 roku

Lata 1999-2015

współczynnik

korelacji

Pearsona

wartość

statystyki t

t* (dla

a=0,05) t** a dla t** R^2




-0,142 -0,55648 2,1314 0,536 0,6 0,02




1998)

-0,3929 -1,7091 2,1199 1,3368 0,2 0,15

Lata 1999-2012




-0,2106 -0,7464 2,1790 0,6950 0,5 0,04




1998)

-0,0283 -0,1022 2,1600 x x 0,001

ROZDZIAŁ 5


ZAGRANICZNYCH DO SEKTORA HANDLOWEGO W POLSCE

5.1. Istota sektora handlu i jego rola w gospodarce narodowej

Główny Urząd Statystyczny podaje, iż sektor handlowy obejmuje działalność

wszystkich podmiotów gospodarczych, dla których podstawowym rodzajem prowadzonej

działalności jest sprzedaż towarów zaliczana zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności

do sekcji G, czyli: „Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych,

włączając motocykle”.244

Handel jest działalnością związaną bezpośrednio z procesem wymiany i

jednocześnie jedną z usługowych dziedzin gospodarki narodowej. Jest sektorem, którego

istota sprowadza się do zawodowego pośredniczenia w wymianie towarów, czyli do ich

zakupu z zamiarem dalszej odsprzedaży. Ze względu na zakres przestrzenny rozróżnia się

handel wewnętrzny – transakcje zakupu i/lub sprzedaży w granicach jednego kraju oraz

handel zagraniczny, czyli dokonywanie takich transakcji poza granicami danego państwa.

Przedmiotem zainteresowania niniejszego rozdziału jest handel wewnętrzny.

Handel rozpatruje się także z punktu widzenia miejsca i jego zadań w procesie

dystrybucji. Mając na względzie to kryterium wyróżnia się handel hurtowy oraz handel

detaliczny. Handel hurtowy polega na zakupie stosunkowo dużych partii towaru u

producentów lub importerów w celu ich odsprzedaży nabywcom instytucjonalnym. Istota

handlu hurtowego sprowadza się więc do tworzenia oferty asortymentowo-usługowej dla

tych nabywców. Z kolei istotą handlu detalicznego jest zaspokajanie potrzeb klientów

indywidualnych przez sprzedaż towarów i usług. Handel detaliczny jest ostatnim ogniwem

systemu dystrybucji, gdzie ma miejsce bezpośredni kontakt z finalnym nabywcą

dokonującym zakupu towarów do osobistego niekomercyjnego użytku.245

Wymienia się

kilka podstawowych wyróżników handlu detalicznego, którymi są:246

małe rozmiary jednorazowo sprzedawanych partii produktów, co wynika z

konieczności dostosowania do bieżących potrzeb finalnych nabywców;

natychmiastowa zapłata za nabyte towary;

lokalizacja punktów sprzedaży w miejscach dogodnych dla nabywców;

zazwyczaj bezpośredni kontakt sprzedawcy z finalnym odbiorcą produktu.

Handel wpływa zarówno na rozwój innych dziedzin gospodarki, jak i na jakość

życia społeczeństwa. Wynika to stąd, iż handel jest ogniwem łączącym producentów z

odbiorcami, zapewniającym najszersze i najbardziej intensywne kontakty z uczestnikami

244


Kompendium wiedzy o handlu, M. Sławińska (red.), PWN, Warszawa 2008, s. 11-12. 246

Modele biznesu w handlu detalicznym, M. Sławińska (red.), Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,

Poznań 2010, s. 35.

http://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/pkd_07/pdf/2_PKD-2007-schemat_2.pdf

154

rynku.247

Stwarza on klientom wygodny dostęp do dóbr i usług, jednocześnie jest

postrzegany jako ogniwo pobudzające produkcję. Pojawiają się także opinie, iż handel jest

wizytówką całej gospodarki, gdyż zaopatrzenie sklepów, jakość obsługi klientów, jak też

miejsce i sposób dokonywania zakupów świadczą o bogactwie danego społeczeństwa.248

Przed 1989 rokiem rola handlu w gospodarce polskiej była niedoceniana z powodu

swego nieprodukcyjnego charakteru. Handel traktowano nawet jako dziedzinę drugiej

kategorii.249

Przełom nastąpił wraz z pojawieniem się gospodarki rynkowej. W okresie

transformacji handel stał się znaczącym działem gospodarki narodowej. Jest drugim po

przemyśle sektorem tworzącym największą wartość PKB. Ponadto handel jest trzecim

największym pracodawcą w gospodarce, wyprzedzają go jedynie przemysł oraz rolnictwo.

Według danych GUS w 2015 roku sektor handlowy obejmował 25,3% wszystkich

podmiotów gospodarczych działających w kraju, w których pracowało około 15% ogółu

zatrudnionych w gospodarce oraz wytworzono 15,7% PKB.250

Znaczącą rolę handlu w

gospodarce odzwierciedla także rosnąca sprzedaż detaliczna w badanym okresie.

Tabela 73

Wybrane dane dotyczące sektora handlu wewnętrznego w Polsce Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Udział handlu w PKB 17,2 16,4 17,1 16,3 17,1 17,2 17,0 15,7 Udział zatrudnionych w

handlu w ogólnym

zatrudnieniu

13,4 16,0 15,5 15,2 15,2 15,1 14,9 15,0

Inwestycje sektora

handlowego w

inwestycjach ogółem

10,7 10,5 7,7 7,2 7,9 7,5 7,1 b/d

Udział podmiotów w

handlu w podmiotach

ogółem

16,0 32,8 28,1 27,4 26,8 26,4 26,0 25,3

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Małych Roczników Statystycznych GUS

Od początku lat 90-tych XX wieku w handlu wewnętrznym w Polsce zaszły

dynamiczne zmiany strukturalne, funkcjonalne oraz własnościowe. Jak zauważyła M.

Sławińska handel w Polsce należy do tych dziedzin gospodarki, w których zmiany te

dokonały się najszybciej. Handel został niemal całkowicie sprywatyzowany, czemu

sprzyjały stosunkowo niskie bariery wejścia do tego sektora, jak również korzystne

regulacje dla rozwoju drobnej przedsiębiorczości. Na koniec 2015 roku jedynie 0,1%

sklepów reprezentowało własność państwową. Handel jest działalnością o dużym

nasyceniu konkurencją, gdyż w handlu funkcjonuje bardzo wiele podmiotów. Na koniec

2015 roku działało ponad 360,7 tysięcy sklepów, z czego prawie 323 tysiące (czyli prawie

90%) stanowiły sklepy o powierzchni nie przekraczającej 99 metrów kwadratowych.251

Ponadto jak wynika z analiz Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową cechą polskiego

handlu jest duże zróżnicowanie pod względem formatów sklepów, co pozwala na

247

M. Kosicka-Gębska, A. Tul-Krzyszczuk, J. Gębski, Handel detaliczny żywnością w Polsce, wydanie II,

Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2011, s. 15. 248

W. Ciechomski, Koncentracja w handlu detalicznym – przesłanki, miary i skutki, [w:] Handel – znaczenie

we współczesnej gospodarce, J. Mikołajczyk (red.), Wyższa Szkoła Handlu i Usług w Poznaniu, Poznań

2006, s. 89. 249

Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego – sektor handlu, B. Plawgo (red.), Wojewódzki

Urząd Pracy w Białymstoku, Podlaskie Obserwatorium Rynku Pracy i Prognoz Gospodarczych, Białystok

2010, s. 17. 250

Mały Rocznik Statystyczny 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 126, 396 i 407. 251

Rynek wewnętrzny w 2015 r., GUS, Warszawa 2016, tablica 11.

155

funkcjonowanie obok siebie sklepów małych i dużych, należących do rodzimych, jak i

zagranicznych przedsiębiorców, jak również sklepów z asortymentem zróżnicowanym w

zależności od dochodów.252

W połowie lat 90-tych XX wieku rozpoczął się proces internacjonalizacji handlu,

zaś pojawienie się kapitału zagranicznego zainicjowało dalsze zmiany nie tylko

własnościowe w tym sektorze. Duża chłonność polskiego rynku oraz niska konkurencja ze

strony istniejących przedsiębiorstw zachęcały inwestorów zagranicznych do

zainwestowania kapitału w handlu. Na inwestycje w Polsce decydowały się największe

europejskie przedsiębiorstwa handlowe. Ich pojawienie się wywołało zmiany strukturalne

w zakresie form i typów placówek handlowych oraz zmiany struktury podmiotowej i

przestrzennej. Inwestorzy zagraniczni uruchamiali najczęściej wielkopowierzchniowe

obiekty handlowe, głównie hipermarkety i supermarkety (wielobranżowe i

specjalistyczne), dyskonty, a także centra handlowe, które szybko zyskały akceptację

konsumentów w Polsce.253

Niniejszy rozdział rozprawy dotyczy zależności między napływem bezpośrednich

inwestycji zagranicznych do sektora handlowego a elastycznością płac w tym sektorze.

Część badawczą poprzedza przedstawienie motywów i uwarunkowań napływu BIZ do

analizowanej sekcji oraz prezentacja skali ekspansji międzynarodowych korporacji

handlowych w Polsce. Przy opisie zaangażowania zagranicznych przedsiębiorstw

handlowych w działalność na polskim rynku skoncentrowano się przede wszystkim na

handlu hurtowym oraz handlu detalicznym, co wynika z częstszego podejmowania tego

zagadnienia w literaturze przedmiotu. Natomiast analiza danych statystycznych dotyczy

całej sekcji G zgodnie z klasyfikacją PKD 2007 (oraz wcześniej z PKD 2004) z uwagi na

brak możliwości wyodrębnienia w wielu przypadkach tylko handlu detalicznego i

hurtowego (wyłączając naprawę pojazdów samochodowych).


handlu w Polsce

Literatura przedmiotowa z zakresu bezpośrednich inwestycji zagranicznych

poświęca wiele miejsca motywom skłaniającym inwestorów do ich podjęcia. Jako

pierwsze zbadano motywy kierujące korporacjami produkcyjnymi decydującymi się na

działalność poza krajem macierzystym. Znane z teorii cztery zasadnicze grupy motywów

(tj. rynkowe, kosztowe, efektywnościowe oraz związane z pozyskiwaniem aktywów

strategicznych) charakterystyczne dla działalności wytwórczej znajdują także

zastosowanie, jeśli chodzi o podejmowanie lub rozszerzanie działalności korporacji

handlowych. Inny jest jednak zakres i znaczenie tych motywów w porównaniu z

przedsiębiorstwami produkcyjnymi.

Największe znaczenie dla przedsiębiorstw handlowych mają motywy rynkowe. W

przypadku Polski oraz innych krajów przechodzących transformację ustrojową ważnym

motywem z kategorii rynkowych był niedorozwój infrastruktury handlu detalicznego, przy

jednoczesnym dużym potencjale wzrostu popytu na tych rynkach. Dodatkowo do

252

B. Wyżnikiewicz, J. Fundowicz, K. Łapiński, M. Peterlik, Struktura i rola handlu w polskiej gospodarce,

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2006, s. 1. 253

T. Kaczmarek, Handel detaliczny w rozwoju funkcjonalnym i przestrzennym miast w Polsce, [w:]

Problemy rozwoju lokalnego i regionalnego na początku XXI wieku, M. Wdowicka, L. Mierzejewska (red.),

Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2011, s .67-69.

156

wchodzenia na rynki krajów transformujących się zachęcał proces ich stowarzyszenia z

Unią Europejską i perspektywa jej rozszerzenia o kraje Europy Centralnej254

.

J. H. Dunning wskazał na motyw efektywnościowy internacjonalizacji polegający

na tym, iż przedsiębiorstwo decydując się na działalność w kraju innym niż macierzysty

kieruje się zróżnicowaną dostępnością i różnymi cenami zasobów rozmieszczonych w

innych krajach z jednej strony, jak również podobieństwem warunków ekonomicznych

kraju macierzystego oraz krajów docelowych z drugiej strony.255

O ile motywacje

związane z podażą i cenami zasobów odgrywają dominującą rolę w działalności

przedsiębiorstw zajmujących się praco-, surowco- lub energochłonną produkcją, o tyle w

działalności przedsiębiorstw handlowych większe znaczenie ma podobieństwo warunków

gospodarowania. Zbliżony poziom rozwoju gospodarczego, podobne preferencje i

zwyczaje zakupowe konsumentów itp. umożliwiają lepsze wykorzystanie posiadanych

aktywów i jednoczesne zminimalizowanie kosztów wszelkiego rodzaju dostosowań do

odmiennych zwyczajów konsumentów w kraju podjęcia inwestycji. Strategie

internacjonalizacji niespecjalistycznych sieci handlowych podlegają standaryzacji w

niewielkim stopniu, zaś warunkiem powodzenia w kraju goszczącym jest zastosowanie

posiadanej formuły sklepu przy jak najmniejszym dostosowaniu jej do warunków

wynikających z funkcjonowania w kraju goszczącym.

W przypadku przedsiębiorstw handlowych strategicznymi aktywami są m.in.

kanały dystrybucji, wiedza o rynku, znajomość zachowań i preferencji klientów, relacje

łączące daną firmę z innymi podmiotami w kraju goszczącym i inne. Jednak jak zauważył

J.H. Dunning, motywem dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych mających na celu

pozyskiwanie strategicznych aktywów zagranicznych firm nie jest wyłącznie uzyskiwanie

dostępu do wiedzy marketingowej czy metod związanych z możliwościami redukcji

kosztów, lecz przede wszystkim nabywanie fizycznych aktywów firm czy wiedzy i

umiejętności pracowników które przyczyniają się do wzmocnienia posiadanych atutów

przedsiębiorstwa.256

Przedsiębiorstwa handlowe, podobnie jak produkcyjne, podejmują

najczęściej inwestycje zorientowane na pozyskanie aktywów strategicznych w drodze

wykupu i fuzji innych przedsiębiorstw. Nabywanie aktywów innych firm handlowych

umożliwia bowiem podniesienie konkurencyjności dzięki pozyskaniu nowej marki

handlowej, szerszej sieci dystrybucji, nowych powiązań z lokalnymi podmiotami na

danym rynku itp.

Pojawiają się opinie, iż korporacje handlowe działające z motywem pozyskiwania

strategicznych aktywów będą w przyszłości tworzyć alianse strategiczne ukierunkowane

na wzajemne uzupełnianie się aktywów partnerów, na różnych rynkach zagranicznych i w

odniesieniu do różnych formatów dystrybucji. Poza wzajemnym dostępem do aktywów

partnera, przedsiębiorstwa tworzące alianse strategiczne mają możliwość wykreowania

nowych wspólnych atutów konkurencyjnych. Analitycy rynkowi spodziewają się, iż

tworzone alianse strategiczne będą dotyczyły funkcji zarządzania dużymi sieciami

handlowymi, przy czym najbardziej widoczne będą w sferze zaopatrzenia i logistyki.

Alianse strategiczne będą powstawać także przy tworzeniu centrów handlowych, których

budowa wymaga nie tylko ogromnych nakładów finansowych, ale także umiejętności

254

K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych jako sposób ograniczania siły rynkowej

międzynarodowych korporacji handlowych, Difin, Warszawa 2012, s. 57-58. 255

J. H. Dunning, The Globalization of Business. The Challenge of the 1990s, Routledge, London-New York

1993, s. 60; za: K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych jako sposób …, op. cit., s. 64-65. 256

J.H. Dunning, S. M. Lindan, Multinational enterprises and the Global Economy, Edward Elgar Publishing

Limited, Cheltenham 2008, s. 73.

157

menedżerskich, marketingowych jak też szerokiej wiedzy odnośnie zarządzania

projektem.257

Przedsiębiorstwa handlowe przez wiele lat uważane były za podmioty

zorientowane na obsługę rynku w danym kraju, co wynikało z postrzegania handlu jako

sektora o typowo lokalnym charakterze. Dlatego też proces internacjonalizacji w handlu

rozpoczął się później niż w przypadku przedsiębiorstw produkcyjnych. Za prekursora

internacjonalizacji w handlu uważa się amerykańską firmę Woolworth, która na początku

XX wieku otworzyła sieć sklepów w Niemczech i Wielkiej Brytanii. Podejmowanie

działalności handlowej poza granicami kraju macierzystego nadal jednak należało do

rzadkości. W latach 1960-1970 na taki krok decydowało się stosunkowo niewiele firm.

Wzmożona internacjonalizacja handlu w Europie rozpoczęła się po 1980 roku, a

przesłanką do jej zintensyfikowania było powstanie jednolitego rynku wewnętrznego

EWG. Inwestycje zagraniczne podejmowane były głównie przez europejskie

przedsiębiorstwa handlowe na obszarze krajów Unii Europejskiej. Internacjonalizacja

handlu dotyczyła zarówno branży artykułów żywnościowych, jak i branży artykułów

nieżywnościowych.258

Internacjonalizacja handlu w Polsce nastąpiła kilka lat później - w

pierwszej połowie lat 90-tych XX wieku wraz z przemianami politycznymi i

gospodarczymi dokonującymi się w Europie Środkowo-Wschodniej.

Wzmożony po 1995 roku strumień bezpośrednich inwestycji zagranicznych

napływających do sektora handlowego był zjawiskiem nowym w polskiej gospodarce,

skłaniającym do podejmowania badań dotyczących motywów inwestowania w tym

sektorze. Ekonomistów interesowało m.in. jaki charakter ma internacjonalizacja handlu w

Polsce. Szukano odpowiedzi na pytanie, co przeważa:

- internacjonalizacja aktywna – motywy z punktu widzenia przedsiębiorstw handlowych

stosujących strategię ekspansji zagranicznej;

- internacjonalizacja pasywna – motywy z punktu widzenia sektora handlu w kraju

docelowej inwestycji.

Podstawę badań nad motywami napływu kapitału zagranicznego do polskiego

handlu stanowił dotychczasowy dorobek zagranicznych autorów, którzy zajmowali się

zjawiskiem umiędzynarodowienia przedsiębiorstw handlowych wyraźnie akcentując

różnice między internacjonalizacją przedsiębiorstw produkcyjnych. Za prekursora badań

nad internacjonalizacją w handlu uznaje się S.C. Hollendera. Zdefiniował on

międzynarodowe przedsiębiorstwo handlowe, twierdząc, iż jest to taki podmiot, który

prowadzi sprzedaż w dwóch lub większej liczbie krajów. Inni zagraniczni autorzy

definiowali międzynarodowe przedsiębiorstwo handlowe lub internacjonalizację w handlu

w podobny sposób.259

Przykładowo J.A. Dawson stwierdził, iż międzynarodowe

przedsiębiorstwo handlowe to takie, które prowadzi działalność sprzedaży przez sklepy lub

inne formy dystrybucji w większej niż jeden liczbie krajów. Natomiast N. Alexander

doszedł do wniosku, iż internacjonalizacja w handlu to zarządzanie sprzedażą na rynkach,

które różnią się regulacjami prawnymi, rozwojem ekonomicznym, warunkami

społecznymi i kulturowymi, jak również strukturą sektora handlu. Z kolei wg H. Myersa i

D. Gilberta internacjonalizacja handlu jest transferem działań operacyjnych, know-how w

257

K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych jako sposób … op. cit., s. 63. 258

Strategie konkurencji w handlu detalicznym w warunkach globalizacji rynku, M. Sławińska (red.),

Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2005, s. 28. 259

S. C. Hollander i inni naukowcy koncentrowali swoje badania na handlu detalicznym. Jednak ustalenia

definicyjne oraz wyniki badań można odnieść do całości handlu bez względu na szczebel obrotu

towarowego.

158

zakresie formatu i zarządzania nim, technologii i/lub funkcji zakupu na terenie innych

krajów.260

Wkładem S.C. Hollendera w badania nad umiędzynarodawianiem handlu jest także

stworzenie listy motywów zjawiska internacjonalizacji w tej dziedzinie. Wskazał on na

następujące rodzaje motywów:261

- motywy niekomercyjne – głównie społeczne, polityczne, personalne, etyczne;

- dążenie do wyższej rentowności przedsiębiorstwa (wzrost masy zysku);

- uregulowania prawne i podatkowe ograniczające możliwości wzrostu w rodzimym kraju

(np. przepisy antymonopolowe);

- wykorzystanie potencjału wzrostu, jaki stwarzają nowe rynki – jest to motyw

wymieniany jako ostatni, po wyczerpaniu możliwości wzrostu na rodzimym rynku.

Rysunek 8

Źródło: opracowanie własne

Lista wyżej wymienionych motywów została rozbudowana, przy czym zaczęto

stosować wyraźny podział na czynniki zmuszające przedsiębiorstwo do poszukiwania

możliwości wzrostu w innych krajach, jak też czynniki stymulujące wzrost przez

internacjonalizację. W efekcie tego powstały dwa podejścia: reaktywne oraz proaktywne.

Istotą podejścia reaktywnego jest postrzeganie internacjonalizacji w handlu jako procesu

wymuszonego niekorzystnymi warunkami działania na rynku macierzystym. Jest ono

ściśle związane z występowaniem czynników typu „push”, czyli utrudniającymi wzrost

przedsiębiorstwa na rynku krajowym. Z kolei podejście proaktywne do internacjonalizacji

260

B. Borusiak, Modele wzrostu przedsiębiorstw handlu detalicznego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu,

Poznań 2008, s. 111. 261

Tamże, s. 131.

Motywy internacjonalizacji w handlu


Niestabilna sytuacja polityczna i

gospodarcza

Dojrzałość rynku macierzystego

bądź niewielkie jego rozmiary

Restrykcyjna polityka w zakresie

planowania przestrzennego

Negatywne trendy społeczno-

demograficzne

Wysokie koszty działania (np.

koszty pracy)

Stabilna sytuacja polityczna i

gospodarcza w kraju lokaty

Duży i chłonny rynek zbytu oraz

wysokie tempo wzrostu gosp.

Słabiej rozwinięta sieć handlu

detalicznego

Liberalne regulacje prawne

sprzyjające kapitałowi obcemu

Korzystna sytuacja społeczno-

demograficzna

159

jest związane z czynnikami typu pull zachęcającymi do poszukiwania możliwości rozwoju

poza granicami kraju zanim jeszcze wystąpią niekorzystne zjawiska na rynku krajowym.262

Usystematyzowania motywów internacjonalizacji przedsiębiorstw handlowych

dokonali m.in. N. Alexander, T. Robinson, R. Foot i C.M. Clarke-Hill (rysunek 8).

Podobny podział, jednakże zdecydowanie bardziej rozbudowany zaprezentował E.

Tatoglu, M. Demirbag oraz G. Kaplan.263

Rozróżnili oni dwie kategorie motywów: 1)

motywy wynikające z kraju macierzystego korporacji handlu detalicznego i samej firmy

oraz 2) motywy wynikające z kraju goszczącego korporację handlu detalicznego.

Uszczegółowienie motywów zaliczanych do obu grup przedstawiono w tabeli 74.

Tabela 74

Motywy internacjonalizacji przedsiębiorstw handlowych

Motywy wynikające z: kraju macierzystego korporacji handlu

detalicznego i samej firmy kraju goszczącego korporację handlu

detalicznego

- dojrzały rynek; - mały rynek;

- mały wzrost gospodarczy; - mały wzrost populacji; - nasycenie formatami handlu; - korzyści skali; - posiadanie unikalnych dóbr/usług;

- wzrost sprzedaży; - posiadanie wiedzy o rynkach zagranicznych i

doświadczenia; - restrykcyjne prawo prowadzenia handlu

detalicznego; - wysokie koszty działalności; - nieprzyjazne otoczenie konkurencyjne; - podążanie za konkurentami;

- misja firmy.

- duży rynek; - wysoki wzrost gospodarczy;

- wysoki przyrost ludności; - istnienie niszy; - poziom infrastruktury; - poziom rozwoju kanałów dystrybucji; - lokalni dostawcy;

- zachęty inwestycyjne; - odległość geograficzna; - łatwy dostęp do krajów sąsiednich; - perspektywa rozwoju rynku w przyszłości; - dostęp do wykwalifikowanych pracowników;

- poziom regulacji handlu detalicznego; - korzystny i stabilny kurs walutowy.

Źródło: K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych … op. cit., s. 66.

Motywy internacjonalizacji międzynarodowych korporacji handlu detalicznego

wskazane przez E. Tatoglu i innych stanowiły podstawę badania przeprowadzonego dla

krajów Europy Środkowej: Polski, Czech i Węgier. W badaniu uwzględniono łącznie 33

motywy: 16 motywów wynikających z kraju macierzystego korporacji handlu detalicznego

i samej firmy oraz 17 motywów związanych z krajem goszczącym korporację handlu

detalicznego. Badanie pokazało, iż korporacje handlowe decydując się na inwestycje w

Europie Centralnej kierowały się bardziej motywami związanymi z rynkiem docelowym:

(rozszerzenie Unii, przyszłe perspektywy kraju docelowego, duży rynek, wysoki wzrost

gospodarczy) aniżeli motywami związanymi z rynkiem macierzystym. Większość

motywów z tej drugiej grupy (poza dojrzałością rynku) zostały uznane jako mało istotne.

Ważne, ponieważ sklasyfikowane w pierwszej dziesiątce, okazały się jednak motywy

związane z przedsiębiorstwem, w szczególności: wzrost sprzedaży, chęć działania w skali

międzynarodowej oraz unikatowa oferta przedsiębiorstwa.

262

Tamże, s. 131-132. 263

E. Tatoglu, M. Demirbag, G. Kaplan, Motives for Retailer Internationalization to Central and Eastern

Europe, „Emerging Markets Finance and Trade” 2003, Vol. 39, Iss. 4, s. 46.

160

Tabela 75

Ranking motywów w procesie internacjonalizacji w Europie Środkowej Nazwa motywu Grupa

motywu*

Nazwa motywu -cd Grupa

motywu*

Wzrost sprzedaży RMiP 4,11 1,01 Regulacje w zakresie handlu detalicznego RD 2,30 0,99

Rozszerzenie Unii RD 3,85 1,06 Dostępność wykwalifikowanych kadr RD 2,26 1,19

Przyszłe perspektywy kraju docelowego RD 3,67 1,29 Korzyści/ekonomika skali RMiP 2,19 1,11

Duży rynek RD 3,52 1,05 Niewielkie rozmiary rynku macierzystego RMiP 2,19 1,54

Chęć działania w skali międzynarodowej RMiP 3,52 1,15 Nasycenie formatem RMiP 2,13 1,22

Wysoki wzrost gospodarczy RD 3,26 1,48 Wysokie koszty działania RMiP 2,11 1,15

Unikatowa oferta przedsiębiorstwa RMiP 3,15 1,32 Wysoki przyrost naturalny RD 2,07 1,11

Poziom rozwoju handlu detalicznego RD 3,11 1,05 Wysokie natężenie walki konkurencyjnej RMiP 2,04 1,22

Znaczenie strategiczne RD 3,04 1,28 Możliwości zaopatrzenia RD 2,00 1,30

Dojrzałość rynku macierzystego RMiP 2,74 1,46 Niski/ujemny przyrost naturalny RMiP 1,78 1,50

Poziom rozwoju kanałów dystrybucji RD 2,67 1,04 Niski wzrost gospodarczy RMiP 1,59 0,69

Poziom infrastruktury RD 2,63 1,08 Restrykcyjne regulacje prawne RMiP 1,59 1,08

Etos przedsiębiorstwa RMiP 2,50 1,02 Korzystne kursy wymiany walut RD 1,52 0,70

Niezagospodarowane nisze RD 2,48 1,12 Wykorzystanie potencjału przedsiębiorstwa RMiP 1,41 0,97

Bliskość geograficzna RD 2,44 1,22 Oferta współpracy RMiP 1,33 0,55

Wykorzystanie wiedzy o rynkach zagranicznych RMiP 2,44 1,34 Przychylność władz RD 1,26 0,53

Łatwy dostęp do krajów sąsiednich RD 2,33 0,78

Źródło: E. Tatoglu, M. Demirbag, G. Kaplan, Motives for Retailer Internationalization to Central and Eastern Europe, „Emerging Markets Finance and Trade” 2003,

Vol. 39, Iss. 4, s. 46.

Objaśnienia: RMiP – grupa motywów związanych z rynkiem macierzystym i przedsiębiorstwem, RD – grupa motywów związana z rynkiem docelowym:

- średnia waga w skali [1;5] gdzie: 1 – waga najniższa, czynnik nieistotny, 5- waga najwyższa, czynnik wyjątkowo istotny

- odchylenie standardowe

Tabela 76

Znaczenie motywów związanych z rynkiem docelowym w krajach przechodzących transformację gospodarczą Polska Węgry Czechy

Nr Motyw

Nr Motyw

Nr Motyw

1 Duży rynek 4,33 0,50 1 Rozszerzenie Unii 3,88 0,83 1 Rozszerzenie Unii 3,80 1,13

2 Przyszłe perspektywy

kraju docelowego

3,89 1,27


kraju docelowego

3,50 1,19 2 Przyszłe perspektywy

kraju docelowego

3,60 1,17

x s

x s

xs

x s

x s

x s

161

2 Rozszerzenie Unii 3,89 1,27 3 Wysoki wzrost

gospodarczy

3,38 1,50 3 Duży rynek 3,30 0,95

4 Wysoki wzrost

gospodarczy

3,33 1,58 4 Poziom rozwoju handlu

detalicznego

3,35 1,28 3 Poziom rozwoju handlu

detalicznego

3,30 0,95

6 Poziom rozwoju

handlu detalicznego

2,78 0,97 5 Duży rynek 2,88 1,12 5 Wysoki wzrost

gospodarczy

3,10 1,52

6 Strategiczne

znaczenie

3,22 1,20 5 Strategiczne znaczenie 2,88 1,45 6 Strategiczne znaczenie 3,00 1,33

7 Niezagospodarowane

nisze

2,67 1,11 7 Poziom infrastruktury 2,75 1,03 7 Poziom rozwoju

kanałów dystrybucji

2,90 0,99

8 Poziom infrastruktury 2,33 1,12

7 Poziom rozwoju


2,75 1,16 8 Poziom infrastruktury 2,80 1,13

8 Poziom rozwoju


2,33 1,10 9 Bliskość geograficzna 2,63 1,40 9 Bliskość geograficzna 2,60 1,35

10 Regulacje w zakresie

handlu detalicznego

2,22 0,97

10 Łatwy dostęp do krajów

sąsiednich

2,50 0,75 9 Niezagospodarowane

nisze

2,60 1,26

10 Łatwy dostęp do

krajów sąsiednich

2,22 0,83 11 Dostępność

wykwalifikowanych

kadr

2,38 1,30 11 Regulacje w zakresie

handlu detalicznego

2,50 1,08

12 Bliskość

geograficzna

2,11 0,93 12 Wysoki przyrost

naturalny

2,25 1,28 12 Dostępność

wykwalifikowanych

kadr

2,40 1,35

13 Wysoki przyrost

naturalny

2,00 1,11 13 Regulacje w zakresie

handlu detalicznego

2,13 0,99 13 Łatwy dostęp do krajów

sąsiednich

2,30 0,82

13 Dostępność

wykwalifikowanych

kadr

2,00 1,00 13 Niezagospodarowane

nisze

2,13 0,99 14 Możliwości

zaopatrzenia

2,20 1,47

15 Możliwości

zaopatrzenia

1,78 1,09 15 Możliwości

zaopatrzenia

2,00 1,41 15 Wysoki przyrost

naturalny

2,00 1,12

16 Korzystne kursy

wymiany walut

1,45 0,53 16 Korzystne kursy

wymiany walut

1,50 0,53 16 Korzystne kursy

wymiany walut

1,60 0,96

17 Przychylność władz 1,22 0,44 17 Przychylność władz 1,25 0,46 17 Przychylność władz 1,30 0,67

Źródło: E. Tatoglu, M. Demirbag, G. Kaplan, Motives for Retailer Internationalization to Central and Eastern Europe, „Emerging Markets Finance and Trade” 2003,

Vol. 39, Iss. 4, s. 46. Objaśnienia: - średnia waga w skali [1;5] gdzie: 1 – waga najniższa, czynnik nieistotny, 5- waga najwyższa, czynnik wyjątkowo istotny

- odchylenie standardowe

xs

162

Analizując bardziej szczegółowo motywy związane z rynkiem docelowym w

podziale na trzy badane kraje, zauważa się, iż ranking motywów dla Polski, Węgier i

Czech jest silnie zbieżny. Po pierwsze, w Polsce i Czechach w pierwszej trójce znalazły

się te same motywy: duży rynek, przyszłe perspektywy kraju docelowego oraz

rozszerzenie Unii, przy czym różna była jedynie ich kolejność. Natomiast jeśli chodzi o

Węgry, obok rozszerzenia Unii i przyszłych perspektyw kraju docelowego zamiast

dużego rynku pojawił się motyw wysokiego wzrostu gospodarczego. We wszystkich

trzech krajach tak samo kończy się ranking motywów. Najmniej istotnymi motywami

okazały się korzystne kursy wymiany walut oraz przychylność władz. Niezależnie od

kraju, korporacje handlowe podejmując decyzje o inwestowaniu kierowały się także

poziomem infrastruktury, poziomem rozwoju handlu detalicznego oraz kanałów

dystrybucji i te motywy nie znalazły się dalej jak w pierwszej dziesiątce rankingu.

Wyniki cytowanego badania potwierdzają, iż inwestorzy zagraniczni zajmujący

się handlem postrzegają kraje Europy Centralnej bardzo podobnie, jako kraje, w których

panują zbliżone warunki inwestowania. O tym, że do Polski napłynęło do handlu

wartościowo więcej kapitału zagranicznego niż do innych krajów przechodzących

transformację, przeważył zaś przede wszystkim duży i chłonny rynek zbytu wyrażony

potencjałem ludnościowym.

Znaczenie rozmiarów rynku wewnętrznego podkreśliło także badanie

przeprowadzone w ramach projektu badawczego sfinansowanego ze środków Unii

Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego zatytułowanego „Rola

bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kształtowaniu aktualnego i przyszłego

profilu gospodarczego województwa łódzkiego”. Badanie motywów lokalizacji

podmiotów BIZ w województwie łódzkim poprzedziło badanie motywów lokalizacji

BIZ w Polsce.

Tabela 77

Wpływ wybranych czynników na decyzje o lokalizacji handlowych podmiotów z

kapitałem zagranicznym w Polsce na tle przetwórstwa przemysłowego – średnie

odpowiedzi *

Czynnik Handel Przetwórstwo

przemysłowe

Możliwość znalezienia siły roboczej o odpowiednich

kwalifikacjach

4,647 5,235

Niskie koszty płac i narzutów 4,404 5,447

Duży rynek wewnętrzny 5,755 4,388

Ulgi podatkowe 2,039 2,624

Jasność i stabilność przepisów 2,288 2,310 Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Drożyńska, T. Drożyński, W. Urbaniak, Ocena działalności

inwestorów zagranicznych w województwie łódzkim, [w:] Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych

w kształtowaniu aktualnego i przyszłego profilu gospodarczego województwa łódzkiego, red. J.

Świerkocki, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2011, s. 110-111.

* skala odpowiedzi – bardzo duży (7), duży (6), dość duży (5), ani duży ani mały (4), mały (3), bardzo

mały (2), żaden (1)

Badanie polegało na ocenie 12 czynników w siedmiostopniowej skali przez

przedsiębiorców zagranicznych, zarówno zajmujących się przemysłem, jak i usługami,

w tym handlem. W analizie czynników wykorzystano rozkłady odpowiedzi, średnie

oraz miary rozproszenia, po uprzednim dokonaniu weryfikacji rzetelności pomiaru za

pomocą współczynnika Alfa Cronbacha. Wartość tego współczynnika określa korelację

między odpowiedziami na poszczególne pytania a łącznym wynikiem pomiaru.

Współczynnik Alfa Cronbacha pokazuje, na ile pozycje (czynniki) wchodzące w skład

163

skali są jednorodne i określają ten sam sposób interpretacji pytań przez respondentów.

W badaniu uzyskano wartość współczynnika Alfa Cronbacha równą 0,736, co wskazuje

na wysoką rzetelność pomiaru. Ocenie poddano następujące czynniki:264

- możliwość znalezienia siły roboczej o odpowiednich kwalifikacjach;

- niskie koszty płac i narzutów;

- duży rynek wewnętrzny;

- niewielka konkurencja;

- dobra infrastruktura;

- obecność na jednolitym rynku Unii Europejskiej;

- obecność zagranicznych kooperantów i dostawców;

- bliskość rynków Wspólnoty Niepodległych Państw;

- ulgi podatkowe;

- jasność i stabilność przepisów;

- inne.

Firmy handlowe deklarowały większy niż firmy produkcyjne wpływ dużego

potencjału rynku krajowego na decyzje o podjęciu inwestycji w Polsce. Dla firm

przemysłowych najważniejsze motywy lokalizacji BIZ związane były z możliwością

znalezienia siły roboczej o odpowiednich kwalifikacjach i jednocześnie relatywnie

taniej. Badanie pokazało, iż motywacje związane z siłą roboczą i jej kosztami są mniej

istotne dla przedsiębiorstw o profilu usługowym, w tym handlowym z uwagi na rolę

eksportu.

5.3. Skala napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora

handlowego w Polsce

Sektor handlowy jest trzecim, po przetwórstwie przemysłowym i sektorze

finansowym, sektorem pod względem wielkości zaangażowanego kapitału

zagranicznego w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich. W okresie 1998-2015

do analizowanej części gospodarki napłynęło w sumie ponad 29,4 mld USD. W 2015

roku BIZ w handlu stanowiły 14,6% ogółu napływu BIZ do polskiej gospodarki w

porównaniu do 23% w przetwórstwie przemysłowym i 17% w sektorze finansowym.

Do 2003 roku wielkość napływu inwestycji zagranicznych do handlu nie

przekraczała miliarda dolarów rocznie. Napływ BIZ do handlu nasilił się w 2004 roku.

Odnotowano wówczas ponad dwukrotny wzrost wartości napływu BIZ do handlu w

stosunku do 2003 roku. Rekordowa wielkość BIZ zasiliła sektor handlowy w 2006 roku

i udział BIZ handlowych stanowił wówczas 16,3% ogółu BIZ, jakie napłynęły w tym

czasie do Polski. Znacznie większy w ujęciu wartościowym napływ BIZ do handlu od

2004 roku w porównaniu do wcześniejszych lat wyraźnie potwierdza, iż wejście Polski

do Unii Europejskiej zwiększyło atrakcyjność polskiej gospodarki jako miejsca lokaty

kapitału, także w handlu. Wśród najważniejszych przesłanek ekspansji przedsiębiorstw

handlowych po 2004 roku wymienia się stabilizację makroekonomiczną kraju, wzrost

siły nabywczej mieszkańców miast, deficyt nowoczesnych powierzchni handlowych

(przede wszystkim centrów handlowych), jak również rozwój motoryzacji

indywidualnej, co umożliwiło konsumentom docieranie do słabiej skomunikowanych

transportem publicznym centrów handlowych.265

264

A. Drożyńska, T. Drożyński, W. Urbaniak, Ocena działalności inwestorów zagranicznych w

województwie łódzkim, [w:] Rola bezpośrednich… op. cit., s. 110. 265

T. Kaczmarek, Struktura przestrzenna handlu detalicznego. Od skali globalnej do lokalnej, Bogucki

Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010, s. 147.

164

W latach 2007-2009 utrzymywała się spadkowa tendencja w napływie

inwestycji zagranicznych do handlu. W 2009 roku napłynęło tutaj nieco ponad 1,2 mld

USD w porównaniu do ponad 3 mld USD w rekordowym 2006 roku. Tendencja

spadkowa wystąpiła z uwagi na ogólne pogorszenie koniunktury gospodarczej na

świecie. Rok 2010 był rekordowym pod względem napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do handlu w Polsce. Sekcję tę zasiliło ponad 3,2 miliarda USD. W

kolejnych latach napływ kapitału nie był już tak wysoki, ale utrzymywał się na

umiarkowanym poziomie przekraczającym miliard USD rocznie w latach 2011-2012.

W 2013 roku uwagę zwraca spektakularny udział BIZ w handlu w ogólnej wartości

bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które zasiliły polską gospodarkę. Wyniósł on

ponad 90% co wynikało ze znaczących odpływów kapitału zagranicznego z innych

sekcji gospodarki.

Tabela 78

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze handlowym

w latach 1998-2015 (mln USD)

Napływ BIZ do sektora

handlowego Napływ BIZ ogółem

udział BIZ w handlu w

BIZ ogółem

1998 782,1 6 364,90 12,3 1999 833,5 7 269,60 11,5 2000 748,6 9 341,30 8,0 2001 823,6 5 712,80 14,4 2002 758,0 4 130,50 18,4 2003 699,1 4 123,00 17,0 2004 1482,1 12 755,60 11,6 2005 2576,5 10 248,70 25,1 2006 3040,3 19 590,90 15,5 2007 2895,3 22 612,00 12,8 2008 2193,8 14 883,90 14,7 2009 1232,9 13 698,10 9,0 2010 3232,1 13 872,8 23,3 2011 1197,1 20 619,6 5,8 2012 1014,0 6 059,2 16,7 2013 2510,5 2 733,9 91,8 2014 754,8 14 266,2 5,3 2015 2646,3 13 470,3 19,6

Razem

1998-2015 29420,6 201753,3 14,58



Warszawa 2009, s. 122-125; Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2009 roku, NBP,

Warszawa 2010, s. 91-94, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce, tablice statystyczne z lat

2010-2015 dostępne na http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html

Jak zauważył W. Ciechomski trudno jest wyobrazić sobie sprawne

funkcjonowanie sektora handlu w Polsce, będącego oknem wystawowym całej

gospodarki, bez bezpośrednich inwestycji zagranicznych.266

Co więcej w przypadku

polskiego handlu znaczenie firm z kapitałem zagranicznym jest duże, co wyraża się nie

266

W. Ciechomski, Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w unowocześnianiu struktury

podmiotowej handlu, [w:] Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w sferze handlu w Polsce, U.

Kłosiewicz-Górecka (red.), Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009, s. 56.


165

tylko rosnącą liczbą takich podmiotów, ale także wysokim ich udziałem w ogólnej

liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w Polsce. W handlu działa

relatywnie dużo podmiotów z kapitałem zagranicznym na tle pozostałych badanych

sektorów, czyli przetwórstwa przemysłowego oraz pośrednictwa finansowego. Handel

jest w zasadzie najliczniejszą sekcją pod kątem działających tam podmiotów z

zaangażowanym kapitałem zagranicznym. W 2015 roku w sektorze handlowym działało

ponad 7200 podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego wobec niecałych 5000

takich podmiotów w przetwórstwie przemysłowym i zaledwie 575 podmiotów w

pośrednictwie finansowym. W latach 1998-2015 liczba podmiotów z kapitałem

zagranicznym w handlu wzrosła o ponad 80%. Wartym podkreślenia jest fakt, iż obok

największych korporacji handlowych istnieje wiele mniejszych podmiotów skupiających

się na działalności w obszarze rynków branżowych. Konsekwencją wysokiej liczby

podmiotów z kapitałem zagranicznym w handlu jest też wysoki ich udział w ogólnej

liczbie podmiotów zagranicznych działających w Polsce. Od 2006 roku udział

podmiotów z kapitałem zagranicznym w handlu utrzymuje się na stabilnym poziomie

27-29%.

Tabela 79

Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w handlu na tle innych sekcji w

latach 1998-2015

Rok

Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym Udział podmiotów z

kapitałem zagranicznym

działających w handlu w

ogólnej liczbie

podmiotów z kapitałem

zagranicznym - %

Handel Przetwórstwo

przemysłowe Pośrednictwo

finansowe Ogółem

gospodarka

1998 4285 4184 125 12649 33,88% 2000 4651 4429 165 14244 32,65% 2002 4636 4412 162 14488 32,00% 2005 5079 4909 211 16837 30,17% 2006 5130 5035 234 18015 28,48% 2007 5051 5073 267 18515 27,28% 2008 5766 5201 355 21092 27,34% 2009 6212 4817 432 22176 28,01% 2010 6389 4848 474 23078 27,68% 2011 6985 5005 525 24910 28,04% 2012 7291 5115 556 25914 28,14% 2013 7409 5103 561 26128 28,36% 2014 7444 5156 554 26464 28,13% 2015 7218 4990 575 25961 27,80% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w



Wejście do Polski zagranicznych przedsiębiorstw handlowych odbyło się w

sposób dynamiczny i stosunkowo szybko. Już w pierwszym dziesięcioleciu trwania

transformacji pojawiło się 16 wiodących europejskich sieci handlowych, które

rozpoczęły intensywną walkę konkurencyjną na polskim rynku. Na przeszkodzie nie

stanęło nawet opóźnienie w rozwoju polskiego handlu w stosunku do krajów

macierzystych inwestorów. Dystans w stosunku do Europy Zachodniej na początku lat


166

90-tych oszacowano na około 30-40 lat.267

Wręcz przeciwnie, niedorozwój

infrastruktury handlu detalicznego był jedną z przesłanek napływu kapitału

zagranicznego do handlu.

W związku z zaangażowaniem kapitału zagranicznego w handlu wewnętrznym

w Polsce wyróżnia się trzy fazy jego internacjonalizacji.268

Pierwszy etap obejmuje lata

1990-1995. Zmiana ustroju gospodarczego, otwarcie rynku oraz jego duża chłonność

spowodowały zainteresowanie pierwszych inwestorów zagranicznych w handlu, choć

było ono wciąż jeszcze znikome. Jako pierwszy pojawił się w Polsce kapitał niemiecki,

a następnie austriacki, norweski, holenderski, duński oraz brytyjski. Do Polski weszły

wówczas takie zagraniczne firmy jak: Billa, Michel Bader, IKEA, Benneton.

Tabela 80

Kapitał zagraniczny* w sektorze handlowym według kraju pochodzenia na koniec

2015 roku

Kraj pochodzenia Zainwestowany kapitał

ogółem

(w mln złotych)

Struktura zainwestowanego

kapitału (w %)

Niemcy 13183,7 37,34

Holandia 6390,1 18,10

Francja 4901,6 13,88

Stany Zjednoczone 3397,3 9,62

Wielka Brytania 1964,8 5,57

Dania 1956,1 5,54

Cypr 840,7 2,38

Austria 781,1 2,21

Włochy 451,8 1,28

Szwajcaria 417,2 1,18

Szwecja 368,1 1,04

Hiszpania 355,7 1,01

Belgia 295,2 0,84

Razem wymienione

kraje 35303,4

100 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem

zagranicznym w 2015 roku, GUS, Warszawa 2016, s. 66-67.

*kraje, z których pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce

Drugi etap przypada na lata 1996-2000. W tym okresie nastąpiła intensyfikacja

napływu kapitału zagranicznego do polskiego handlu. Inwestorzy byli zainteresowani

przede wszystkim ekspansją w sferze wielkopowierzchniowych obiektów handlowych,

gdzie nie było praktycznie żadnej konkurencji ze strony krajowych graczy. Fala

ekspansji super- i hipermarketów miała miejsce w największych miastach Polski - na

ich obrzeżach bądź w centrach miast. Wśród największych inwestorów zagranicznych,

267

T. Domański, Strategie ekspansji sieci zagranicznych a modernizacja handlu w Polsce. Pozytywne

efekty przyspieszonej internacjonalizacji, [w:] Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w serze

handlu w Polsce, U. Kłosiewicz-Górecka (red.), Warszawa 2009, s. 17-18. 268

Z. Taylor, Przekształcenia sieci handlu detalicznego i gastronomii w okresie transformacji społeczno-

gospodarczej Polski, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2000, s. 26; T. Kaczmarek, Struktura

przestrzenna handlu … op. cit., s. 141-143; E. Maleszyk, Wielkość i struktura nakładów inwestycyjnych

w handlu, [w:], Handel wewnętrzny w Polsce 1989-2009, U. Kłosiewicz-Górecka (red.), Instytut Badań

Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009, s. 88-104.

167

którzy ulokowali w tym okresie kapitał znalazły się głównie koncerny handlowe z

Francji, Niemiec, Holandii, Wielkiej Brytanii, Austrii oraz Portugalii.

Trzeci etap internacjonalizacji handlu w Polsce obejmuje okres po 2000 roku.

Nadal widoczne jest zainteresowanie handlem wielkopowierzchniowym, jednakże

handel tego typu powiązany został z szeroką ofertą gastronomiczną, usługową oraz

rozrywkowo-kulturalną, czyli powstawaniem nowoczesnych centrów handlowych. Po

2006 roku obecne w Polsce zagraniczne sieci handlowe zaczęły rozwijać się dzięki

zakładaniu placówek w miastach średniej wielkości. Handel jako sektor gospodarki stał

się dość mocno nasycony, w efekcie czego wchodzenie do Polski nowych inwestorów

jest coraz trudniejsze. Następuje natomiast koncentracja w handlu i zagraniczne sieci

handlowe są zainteresowane przejmowaniem siebie nawzajem, aby tym sposobem

zwiększyć udział w rynku.

Dostępne dane statystyczne wskazują, iż inwestycje zagraniczne w sektorze

handlowym w Polsce dotyczą przede wszystkim kapitału pochodzącego z krajów

europejskich, głównie państw członkowskich Unii Europejskiej. Według statystyk GUS

na koniec 2015 roku najwięcej kapitału w handlu wewnętrznym w Polsce ulokowali

inwestorzy z trzech krajów: Niemiec, Holandii oraz Francji. W 2015 roku ich łączny

skumulowany udział wyniósł prawie 70% (wśród inwestorów z krajów, z których

pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce).269

Wykres 31

Nakłady inwestycyjne podmiotów z kapitałem zagranicznym w sektorze

handlowym na tle nakładów inwestycyjnych ogółem w tej branży

w latach 1995-2014 (mln zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS - Małe Roczniki Statystyczne z lat

2000-2016, Działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w latach 1993-2002,

GUS, Warszawa 2004, s. 211, Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym (edycje z

lat 2005-2015).

Kapitał pozaeuropejski reprezentowany jest przez Stany Zjednoczone (9,62%

udziału w 2015 roku wśród inwestorów z krajów, z których pochodzący kapitał stanowi

ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce), jednak brakuje amerykańskiego lidera –

firmy Wal-Mart. Prasowe doniesienia o planowanym rozpoczęciu inwestycji przez Wal-

Mart w Polsce pojawiają się od 2005 roku, przy czym wg stanu na koniec czerwca 2017

roku żadna inwestycja nie została zrealizowana. Zarząd Wal-Mart wykazuje

zainteresowanie przejęciem już istniejącej sieci. Na przełomie 2011/2012 spekulowano

269

Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2015 roku, GUS, Warszawa 2016,

s. 66-67.

52

55

,8

59

65

,0

48

96

,4

44

29

,0

71

50

,7

12

02

1,6

99

65

,2

12

07

0,9

10

84

6,1

81

32

,3

17

55

0

18

78

4

17

37

7 17

69

2

49,3 41,9 39,8 38,0

52,1

78,6

51,1 54,5

54,6

48,5 48,7 50,1 62,3 57,5

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

0,0

5000,0

10000,0

15000,0

20000,0

1998 2000 2001 2002 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Nakłady inwestycyjne podmiotów z kapitałem zagranicznym w sektorze handlowym

168

w prasie o rozmowach Wal-Mart z Metro Group w sprawie przejęcia hipermarketów

Real. Jednak już wcześniej nie brakowało opinii, iż jakakolwiek inwestycja Wal-Mart w

Polsce może w ogóle nie dojść do skutku. Bardziej prawdopodobna wydaje się być

inwestycja na rynku rosyjskim, który jest pozbawiony nowoczesnego handlu.270

Inwestorzy zagraniczni działający w handlu wykazali się dużym

zaangażowaniem w sferze inwestowania. Nakłady inwestycyjne zagranicznych

przedsiębiorstw handlowych stanowią istotną część nakładów ponoszonych w sferze

handlu ogółem. Od 2005 roku udział nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw

handlowych z kapitałem zagranicznych w ogólnych nakładach inwestycyjnych

przedsiębiorstw zaklasyfikowanych do badanego sektora przekraczał 50%, a w 2006

roku wyniósł rekordowo prawie 79%. Takie zaangażowanie w procesy inwestycyjne

całej sekcji przyczyniło się do wzrostu majątku trwałego oraz wdrażania postępu

technologicznego w polskim handlu. To podmioty z kapitałem zagranicznym

wyznaczały kierunek rozwoju handlu decydując m.in. o powiązaniach logistycznych,

tworzeniu nowych placówek handlowych, jak również centrów dystrybucyjnych. W

latach 2010-2011 udział inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw handlowych spadł

nieco poniżej 50%. Osłabienie aktywności inwestycyjnej podmiotów z kapitałem

zagranicznym wynikało przede wszystkim z niesprzyjających warunków do

inwestowania z powodu dekoniunktury. Mimo, iż wskaźnik ten był nieco niższy niż w

poprzednich latach to i tak handel charakteryzował się wysoką zależnością od strategii

inwestycyjnych przedsiębiorstw zagranicznych, jak również ścisłej zależności jego

rozwoju od kondycji ekonomicznej tych podmiotów. Pozytywnym jest natomiast fakt,

iż działania inwestycyjne podmiotów zagranicznych wymusiły na przedsiębiorstwach

krajowych działania modernizacyjne mające pomóc w sprostaniu konkurencji.

Tabela 81

Nakłady inwestycyjne podmiotów z kapitałem zagranicznym poniesione w latach

2005-2015 w sektorze handlowym Wyszczególnienie 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Liczba podmiotów

ponoszących nakłady

inwestycyjne

2815 2961

3021

2990 2927 2921 2807

% podmiotów

inwestujących 55,42 46,35 43,25 41,01 39,51 39,24 38,89

Udział nakładów na

nowe środki trwałe w

nakładach ogółem w

% 71,65 79,73 81,96 81,81 66,18 71,62 64,86

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem

zagranicznym (edycje z lat 2005-2015).

W 2015 roku spośród 7218 podmiotów z kapitałem zagranicznym działających

w handlu nakłady inwestycyjne na pozyskanie aktywów trwałych poniosło 2807

przedsiębiorstw, czyli prawie 39%. Udział podmiotów inwestujących był najniższy od

2005 roku, kiedy na inwestycje zdecydowało się ponad 55% zagranicznych

przedsiębiorstw handlowych. Dominująca część nakładów inwestycyjnych przypada na

pozyskanie nowych środków trwałych. Udział oscyluje powyżej 69%. Mimo

spowolnienia aktywności inwestycyjnej w latach 2009-2010, wyrażonej między innymi

270

W. Ciechomski, Koncentracja handlu w Polsce i jej implikacje dla strategii konkurowania

przedsiębiorstw handlowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s.

120.

169

spadkiem wartości wydatków inwestycyjnych ogółem – wykres 31) udział nakładów na

nowe środki trwałe w nakładach inwestycyjnych ogółem pozostał wysoki. Inwestycje

przedsiębiorstw decydujących się na nie, polegają przede wszystkim na rozbudowie

sieci w drodze ekspansji w miastach średniej wielkości.

Zgodnie z danymi statystycznymi GUS w 2015 roku na 360750 sklepów

funkcjonujących w Polsce 4,4% należało do spółek z kapitałem zagranicznym. Ponadto

firmy z kapitałem zagranicznym skupiały prawie 29% łącznej powierzchni

sprzedażowej w kraju.271

Analizując strukturę zarówno ilości sklepów, jak i

powierzchni sprzedaży pod względem własności (tabela 82), zauważalny jest w obu

przypadkach trend wzrostowy dla własności zagranicznej. Rosnący udział powierzchni

sprzedażowej sklepów zagranicznych w powierzchni sprzedażowej ogółem potwierdza

rosnące znaczenie inwestycji zagranicznych w polskim handlu wewnętrznym. Kapitał

zagraniczny ma większy udział w całkowitej powierzchni sprzedaży niż w liczbie

sklepów ogółem, co wynika z inwestowania kapitału zagranicznego w

wielkopowierzchniowe obiekty handlowe. Działania inwestorów zagranicznych w

handlu były ukierunkowane głównie na formaty sklepów skierowane na duży i chłonny

rynek (hipermarkety, supermarkety oraz dyskonty) bądź na sklepy specjalistyczne

wypełniające nisze rynkowe np. duże powierzchniowo markety budowlane.272

Z analizy

danych dotyczących struktury sklepów i powierzchni sprzedaży nasuwa się także

wniosek, iż placówki należące do zagranicznych inwestorów stanowią jeden z

biegunów w handlu wewnętrznym w Polsce. Drugi biegun to sklepy małego formatu

pozostające przede wszystkim w rękach prywatnego polskiego kapitału i dysponujące

95,5% udziałem w liczbie posiadanych sklepów i 71% udziałem w powierzchni

sprzedaży.273

Tabela 82

Struktura sklepów i powierzchni sprzedaży wg form własności (w %)

Lata Sklepy Powierzchnia sprzedaży

Własność

krajowa

Własność

zagraniczna

Własność

krajowa

Własność

zagraniczna

2005 98,0 1,4 83,5 15,6

2006 98,0 1,5 82,6 16,5

2007 97,6 1,8 81,3 17,6

2008 97,4 2,0 78,7 20,4

2009 96,9 2,6 76,8 22,4

2010 96,2 3,4 75,1 24,1

2011 95,8 3,9 73,6 24,8

2012 95,7 3,8 72,1 26,6

2013 95,8 4,0 71,8 27,7

2014 95,6 4,2 71,6 27,1

2015 95,5 4,4 71,1 28,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji GUS, Rynek wewnętrzny, wydania z lat 2005-2015.

Korporacje handlowe rozpoczęły ekspansję na polskim rynku od tworzenia sieci

hipermarketów. Jak podaje Główny Urząd Statystyczny na koniec 2015 roku działało w

Polsce 589 hipermarketów – prawie sześciokrotnie więcej niż w 2000 roku, kiedy

271

Rynek wewnętrzny w 2015 roku, GUS, Warszawa 2016, tablica 6 i 8. 272

U. Kłosiewicz-Górecka, Skala, struktura i skutki zagranicznych inwestycji w handlu w Polsce, [w:],

Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w sferze handlu w Polsce, U. Kłosiewicz-Górecka (red.)

Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009, s. 30. 273

Rynek wewnętrzny w 2015 roku, GUS, Warszawa 2016, tablica 6 i 8.

170

otwartych było 99 placówek. Hipermarkety funkcjonujące w Polsce działają w sieci i

mają zasięg ogólnokrajowy. W tym formacie sklepów widać dominację

międzynarodowych firm, jaka nie jest dostrzegalna w żadnym innym formacie sklepów.

Potwierdzają to dostępne statystyki, z których wynika, iż w 2015 roku ponad 89%

powierzchni sprzedażowej hipermarketów należało do kapitału zagranicznego.274

Ponadto większość placówek hipermarketów jest własnością międzynarodowych sieci

handlowych takich jak: Kaufland, Tesco, Carrefour, Auchan czy E. Leclerc. W 2015

roku wymienione sieci dysponowały 465 sklepami, co stanowiło prawie 79%

hipermarketów działających w Polsce (pod względem ilości).

Zagraniczne przedsiębiorstwa handlowe inwestowały także w budowę

supermarketów. Obecność inwestorów zagranicznych w tym kanale dystrybucji jest

istotna, ale supermarkety nie są tak zdominowane przez kapitał zagraniczny jak

hipermarkety. Na koniec 2015 roku w Polsce istniało 6903 supermarketów, z czego

większość działała w ramach sieci. Prawie 34% supermarketów działających w Polsce

należała do kapitału zagranicznego. W jego dyspozycji pozostawało także 66%

powierzchni sprzedażowej.275

Wśród najważniejszych sieci supermarketów należących

do inwestorów zagranicznych należy wymienić: Tesco, Carrefour Express, E. Leclerc

czy też Intermarche. Coraz silniejszą konkurencję dla nich stanowią rozwijające się

sieci krajowe takie jak Polomarket, Stokrotka czy Piotr i Paweł.

Inwestorzy zagraniczni rozwinęli także sieci dyskontowe, które bardzo szybko

zyskały akceptację Polaków. Pierwsze dyskonty w Polsce otwarto w 1992 roku dzięki

inwestycjom dwóch spółek z kapitałem zagranicznym: norweskiej Rema oraz

belgijskiej Globi. Powstały wówczas supermarkety typu „soft discount” czyli tzw.

miękkie dyskonty. Jeszcze w drugiej połowie lat 90-tych wytworzyło się kilka

znaczących sieci dyskontowych: oprócz Rema 1000 i Globi także Tip Discount, czy też

Biedronka.276

Przełomowym momentem w rozwoju dyskontów w Polsce był 2007 rok,

kiedy Grupa Casino definitywnie wycofała z rynku sieć dyskontów Leader Price.

Obecnie najsilniejszą siecią dyskontów jest należąca do francuskiego kapitału sieć

Biedronka.

Zagraniczne sieci dyskontów w Polsce rozwijają się zgodnie z teorią koła detalu

(wheel of retailing), określanej także mianem teorii cyklu instytucjonalnego. Jeronimo

Martins (właściciel Birdonki), Lidl czy Netto stosowali początkowo strategię niskich

cen, marż i kosztów, ale jednocześnie oferowali niski poziom świadczonych usług.

Strategia ta uległa zmianie wraz z dalszą ich ekspansją na rynku. Operatorzy zaczęli

poszerzać asortyment oraz podnosić poziom świadczonych usług handlowych.277

Zaczęli także inwestować w reklamę. Coraz lepsza jakościowo oferta sieci

dyskontowych oraz szybka reakcja na zmieniające się potrzeby klientów sprawiły, iż

sieci dyskontowe stały się coraz trudniejszych konkurentem dla pozostałych

uczestników handlu.

Korporacje handlowe wchodziły na rynki zagraniczne wybierając bezpośrednie

inwestycje zagraniczne (greenfield lub brownfield) bądź międzynarodowe powiązania

kapitałowe – kooperację kapitałową (joint venture, alianse strategiczne) albo kooperację

niekapitałową (franchising, koncesje, kontrakty). Jednak niezależnie od rodzaju

prowadzonej działalności, strategia wejścia na rynek zagraniczny jest funkcją

274

Rynek wewnętrzny w 2015 roku, GUS, Warszawa 2016, tablica 8. 275

Tamże 276

M. Kosicka-Gębska, A. Tul-Krzyszczuk, J. Gębski, Handel detaliczny żywnością w Polsce,

Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2011, s. 25. 277

Strategie konkurencji w handlu detalicznym w warunkach globalizacji rynku, M. Sławińska (red.),

Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2005, s. 14.

171

doświadczenia firmy w działalności międzynarodowej oraz posiadanego zaplecza

finansowego. Oznacza to, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne są charakterystyczne

dla najsilniejszych kapitałowo firm.278

Analizując sposoby wejścia zagranicznych korporacji handlowych do Polski

dostrzega się, iż pierwsza fala inwestycji zagranicznych z początku lat 90-tych

ubiegłego wieku miała charakter inwestycji brownfield i polegała na modernizacji już

istniejącej sieci mini marketów oraz małych i średnich supermarketów. Charakter

inwestycji zmienił się w drugiej połowie lat 90-tych, kiedy inwestorzy zagraniczni

decydowali się na budowę od podstaw hiper- i supermarketów na wykupionej ziemi.279

Inwestycje typu greenfield zrealizowali m.in. Auchan, Carrefour, Geant, Metro,

Lidl&Schwarz. Natomiast przykładem inwestycji brownfield było nabycie 85%

udziałów w sieci supermarketów Savia. Biorąc pod uwagę cały badany okres, spośród

wymienionych form wejścia na rynki zagraniczne dominowały inwestycje typu

greenfield (szczególnie rozwój organiczny w segmencie hipermarketów), a następnie

przejęcia.280

Preferencje w kierunku inwestycji realizowanych od podstaw potwierdzają

także cykliczne badania prowadzone przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i

Koniunktur. Wynika z nich, iż inwestorzy zagraniczni są monopolistami w segmencie

hipermarketów i centrów handlowych, jak również dominującymi realizatorami

hurtowni typu cash&carry oraz centrów handlu hurtowego.281

Wiele firm handlowych z kapitałem zagranicznym rozwinęło się w Polsce

wykorzystując franczyzę. Międzynarodowe sieci franczyzowe obecne są przede

wszystkim w branży odzieżowej, gastronomicznej oraz kosmetycznej. Należy jednak

zauważyć, iż wiele popularnych marek odzieżowych rozwijanych jest jednak na

zasadzie sieci własnych (np. H&M czy marki firmy Inditex – Zara, Bershka,

Stardivarius). Jeśli zaś chodzi o branżę FMCG można wymienić zaledwie kilka

przykładów działania sieci franczyzowych. Najważniejsze z nich to Intermarche, Spar

oraz E. Leclerc. W systemie franczyzowym rozwijany był także Leader Price przejęty w

2006 roku przez Tesco.282

Najmniej rozpowszechnioną formą wchodzenia międzynarodowych firm

handlowych na polski rynek było tworzenie spółek joint venture z polskim partnerem.

Mała skala stosowania tej formy wynikała głównie stąd, iż na działalność w Polsce

decydowały się sieci europejskie świadome różnic kulturowych, podczas gdy spółki

joint venture są najczęściej praktykowane w krajach o odmiennych różnicach

kulturowych, o trudnym dostępie do rynku. Tworząc spółkę joint venture z polskim

partnerem działalność w Polsce rozpoczęła firma Dohle budując pierwszy hipermarket

HIT przy współpracy z firmą InterCommerce.283

Na polskim rynku funkcjonuje kilkanaście silnych europejskich sieci

handlowych, zaś te wyżej wymienione stanowią ich czołówkę. Obecność wielu

liczących się przedsiębiorstw handlowych doprowadziła do ostrej konkurencji, zaś

polski rynek wewnętrzny postrzegany jest jako jeden z najtrudniejszych do działania dla

operatorów handlowych. Firmy zagraniczne walczą o osiągnięcie możliwie najwyższej

pozycji na polskim rynku, zaś te z nich, które nie osiągały satysfakcjonujących

wyników finansowych podjęły decyzje o wycofaniu się z polskiego rynku w drodze

278

K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych …, op. cit., s. 23 i 48 279

Z. Taylor, Przekształcenia sieci handlu detalicznego …, op. cit., s. 26. 280

K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych … op. cit., s. 50-55. 281

S. Tajer, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne źródłem rozwoju nowoczesnych form handlu

hurtowego w Polsce, [w:] U. Kłosiewicz-Górecka, Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w sferze

handlu w Polsce (red.), Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009, s. 73. 282

Strategie konkurencji w handlu detalicznym … op. cit., s. 33. 283

K. Kowalska, Rozwój polskich sieci detalicznych …, op. cit., s. 53-55.

172

odsprzedaży posiadanych placówek. Wywołało to procesy konsolidacji wśród

zagranicznych przedsiębiorstw.

Tabela 83

Największe przejęcia między sieciami zagranicznymi w Polsce Nabywca Rok Przejmowana

sieć

Właściciel

przejmowanej sieci

Opis transakcji

Carrefour 2003 Hypernova Ahold (Holandia) Przejęcie dwóch hipermarketów

Carrefour 2005 Hypernova Ahold (Holandia) Przejęcie 11 hipermarketów,

dodatkowo jeden hipermarket znalazł

się w posiadaniu sieci Real. Carrefour

przeznaczył na przejęcie sklepów

Ahold 375 mln euro.

Tesco 2005 Major Market Julius Meinl

(Austria)

Przejęcie 9 supermarketów

Metro

Group

2006 Géant Grupa Casino 19 hipermarketów sieci Géant

włączono do sieci sklepów Real.

Transakcja znacząco zwiększyła

pozycję Real w segmencie

hipermarketów, który po fuzji posiadał

49 placówek.

Tesco 2006 Leader Price Grupa Casino Transakcja została sfinalizowana w

lutym 2007 roku. Placówki Leader

Price przejęte przez Tesco zostały

zamienione na małe markety Tesco.

Umowę sprzedaży zawarto ze względu

na brak środków na dalszy rozwój oraz

niesatysfakcjonujące wyniki finansowe

sieci.

Jeronimo

Martins

Dystrybucja

SA

2007 Plus Discount Grupa Tangelman Jeronimo Martins przejął ponad 200

placówek Plus Discount dokonując ich

rebrandingu na sklepy Biedronka.

Auchan

Polska

2014 Real Grupa Metro Auchan przejął 57 hipermarketów

Real. UOKiK nałożył jednak warunek

odsprzedaży 8 hipermarketów Real

Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Ciechomski, Koncentracja handlu w Polsce i jej implikacje

…, op. cit., s. 118-119.

Pierwsza znacząca transakcja w procesie konsolidacji miała miejsce w 2000

roku, kiedy sieć Carrefour przejęła działającą na polskim rynku sieć supermarketów

Globi (belgijski kapitał). Tendencje konsolidacyjne nasiliły się w 2005 roku oraz

późniejszych latach. Z polskiego rynku wycofała się Grupa Casino najpierw rezygnując

z hipermarketów Géant, które przejął Real, a następnie sprzedając dyskonty Leader

Price dla Tesco. Pod koniec 2007 roku zniknęły także dyskonty pod nazwą Plus

należące do Grupy Tangelman, które przejęła firma Jeronimo Martins przekształcając je

na sklepy Biedronka. W 2014 roku została sfinalizowana transakcja przejęcia

hipermarketów Real przez Auchan w Polsce.

Od 2005 roku konsolidacja polskiego handlu odbywa się w wyniku działań

realizowanych przez przedsiębiorstwa handlowe na dwóch płaszczyznach284

:

- europejskie sieci handlowe przejmują konkurentów oraz rozwijają się organicznie, w

tym wchodzą w nowe formaty sklepów;

- konsolidacja pozioma i pionowa tradycyjnego handlu.

284

G. Ejchart, Rozwój handlu w Polsce, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 2007, s. 36.

173

Mimo szerokiej obecności zagranicznych sieci handlowych w Polsce, nie ma

ryzyka nadmiernej koncentracji w handlu detalicznym prowadzącym do zdominowania

handlu wewnętrznego przez inwestorów zagranicznych. Wynika to z wciąż

utrzymującego się dużego znaczenia handlu tradycyjnego w Polsce, głównie na

terenach wiejskich oraz małych miastach, gdzie mieszka wysoki odsetek polskiej

populacji.


handlowego

Analiza kształtowania się płac i wydajności pracy w sektorze handlowym

stanowi punkt wyjścia i wstępny etap w procesie weryfikacji trzeciej hipotezy

cząstkowej. Hipoteza ta zakłada, iż elastyczność płac jest czynnikiem napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora handlowego w Polsce.

Wynagrodzenia pracowników zatrudnionych w sektorze handlowym były

relatywnie niskie w całym badanym okresie. Od 1998 roku wynagrodzenie w sektorze

handlowym pozostało na zasadniczo niższym poziomie od średniego wynagrodzenia w

całej gospodarce. W 2015 roku przeciętne wynagrodzenie w handlu wynosiło 3268zł i

stanowiło 83,8% przeciętnego wynagrodzenia w polskiej gospodarce, zaś w 1998 roku

było to 84,4%.285

Do 2012 roku obserwowano spadkową tendencję w kształtowaniu się

relacji płac w handlu do płac ogółem. Potwierdzało to pogłębiające się rozpiętości w

płacach między handlem a innymi branżami, których przyczyną był szybszy wzrost płac

w innych sferach gospodarki. Było to szczególnie widoczne w sektorze finansowym, w

którym wynagrodzenia kształtowały się w tym czasie na poziomie przekraczającym

160% średniej płacy w gospodarce. Od 2013 roku udział średniego wynagrodzenia w

handlu w średnim wynagrodzeniu ogółem w gospodarce zaczął rosnąć, co było

związane z bardziej dynamicznym wzrostem płac w handlu.

Chociaż wynagrodzenia w sektorze handlowym są niższe niż przeciętne w

gospodarce to sekcja ta zatrudnia ponad 15% wszystkich pracujących w gospodarce

narodowej. W znacznej części jest to efekt obecności handlowych podmiotów z

kapitałem zagranicznym, którzy kreują zapotrzebowanie na miejsca pracy. Przykładowo

z informacji udzielonych przez dyrektora ekspansji sieci Tesco Polska, każdy nowy

sklep tej sieci oznacza co najmniej 20 – 30 miejsc pracy, a w dużych hipermarketach

sieć zatrudnia nawet ok. 300 osób286

.

Dzięki relatywnie niskim wynagrodzeniom brutto koszty pracy w handlu też

były niskie, co mogło zachęcać do podejmowania bezpośrednich inwestycji

zagranicznych w tym sektorze. Z punktu widzenia inwestora zagranicznego niepokojący

mógł być fakt, iż wynagrodzenia w handlu wzrosły w badanym okresie w cenach

bieżących ponad trzykrotnie. Jednak uwzględniając inflację, wynagrodzenia w

analizowanym sektorze wzrosły realnie o nieco ponad 81%. Oznacza to średnioroczny

wzrost wynagrodzeń w handlu na poziomie 3,5%.

Kolejnym krokiem w badaniu wynagrodzeń w kontekście napływu BIZ jest

przeprowadzenie analizy dotyczącej wydajności pracy, która umożliwi wyjaśnienie czy

wzrost wynagrodzeń był podyktowany zmianami w wydajności pracy. Takie ujęcie

pozwala wyjaśnić zależność napływu BIZ od elastyczności płac, co jest celem tej części

pracy. Wydajność pracy w handlu w niniejszej rozprawie mierzona jest stosunkiem

285

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 146, Mały Rocznik Statystyczny

Polski 2000, GUS, Warszawa 2000, s. 156. 286

P. Otto, E. Wesołowska, Za ladą najszybciej o awans. Jest praca w handlu! Dziennik Gazeta Prawna,

wydanie z dnia 6.03.2012.

174

PKB wytworzonego w tym sektorze do przeciętnego zatrudnienia. Inaczej mówiąc

wydajność pracy zdefiniowano jako wytworzony produkt w sektorze handlowym

przypadający na jednego tam zatrudnionego.

Tabela 84

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w handlu na tle innych branż oraz

średniego wynagrodzenia ogółem w polskiej gospodarce

w latach 1998-2015 (ceny bieżące)

Lata Sektor handlowy Przetwórstwo

przemysłowe Sektor finansowy

Wartość

w zł Przeciętne

miesięczne

wynagrodzenie

ogółem =100%

Wartość

w zł Przeciętne

wynagrodzenie

ogółem

=100%

Wartość

w zł Przeciętne

wynagrodzenie

ogółem

=100% 1998 1 041 84,43 1 164 94,40 1 966 159,45 1999 1 473 86,80 1 635 96,35 2 690 158,52 2000 1 590 83,95 1 756 92,71 3 258 172,02 2001 1 723 84,25 1 867 91,30 3 644 178,19 2002 1 727 82,32 1 912 91,13 3 818 181,98 2003 1 831 83,80 1 981 90,66 3 916 179,22 2004 1 941 84,76 2 134 93,19 4 092 178,69 2005 1 914 81,07 2 099 88,90 4 239 179,54 2006 2 009 81,11 2 225 89,83 4 467 180,34 2007 2 192 81,46 2 430 90,30 4 874 181,12 2008 2 434 82,73 2 683 91,20 5 047 171,55 2009 2 545 82,04 2 765 89,14 5 336 172,02 2010 2 634 81,70 2 917 90,48 5 390 167,18 2011 2774 81,59 3088 90,82 5819 171,15 2012 2855 80,88 3244 91,90 6007 170,17 2013 3004 82,10 3387 92,57 6154 168,19 2014 3130 82,74 3532 93,37 6194 163,73 2015 3268 83,79 3669 94,08 6570 168,46 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Małe Roczniki Statystyczne Polski z lat 2000-2016

Wydajność pracy w handlu ma nieco inny charakter niż w gałęziach

produkcyjnych. Wynika to przede wszystkim z oddziaływania wielu czynników, na

które zatrudniony nie ma wpływu, a które znacząco oddziałują na wyniki jego pracy.

Przy czym należy podkreślić, iż specyficznym czynnikiem jest konsument kierujący się

własnymi motywami i kryteriami decydującymi o dokonaniu zakupu. W handlu

mniejsze znaczenie niż w działalności wytwórczej ma poziom zaawansowania

technologicznego.

Wydajność pracy w handlu w Polsce, mierzona w cenach stałych z 1998 roku, w

okresie 1998-2015 wzrosła prawie o 50%. Oznacza to, iż przeciętny wzrost wydajności

pracy wyznaczony w cenach stałych wyniósł średnio około 2,04% rocznie. Wydajność

pracy ulegała niewielkim wahaniom w analizowanym okresie. Przez większość lat

wykazywała tendencję rosnącą. Wyjątkiem natomiast były następujące lata: 2003, 2005,

2008 oraz 2014, przy czym na zwrócenie uwagi zasługuje 2008 rok. W 2008 roku

spadek wydajności pracy należy łączyć ze znacznym wzrostem zatrudnienia w stosunku

do roku poprzedniego, co nie przełożyło się na odpowiedni wzrost wytworzonego

produktu. Zatrudnienie w handlu w tym roku wzrosło z uwagi na nasilenie się procesu

wchodzenia największych inwestorów zagranicznych w handlu detalicznym ze swoimi

sklepami do mniejszych aglomeracji miejskich. Łączyło się to z powstawaniem w tych

175

miejscach centrów handlowych, co dodatkowo generowało nowe miejsca pracy w

sferze handlu.

Wykres 32

Wydajność pracy w sektorze handlowym w latach 1998-2015 w tys. zł


Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS – Małe Roczniki Statystyczne

Polski z lat 2000-2016.

W latach 1998-2015 tendencje wzrostowe zaobserwowano zarówno w

wynagrodzeniach w handlu, jak też w wydajności pracy tego sektora. Jednak przez cały

badany okres tempo wzrostu wynagrodzeń przewyższało tempo wzrostu wydajności

pracy. Sytuację tę doskonale obrazuje wykres przedstawiający krzywe reprezentujące

płace oraz wydajność pracy. Przez wszystkie lata badanego okresu krzywa płac była

położona powyżej krzywej wydajności pracy, co jednoznacznie wskazuje na szybciej

rosnące płace niż wydajność. Warto dodatkowo zwrócić uwagę na kształtowanie się obu

zmiennych w latach 2008-2010, czy też po 2013 roku. O ile w latach 2000-2007 czy

2010-2013 utrzymywała się mniej więcej zbliżona różnica między tempem wzrostu obu

zmiennych, to we wspomnianych okresach dostrzegalny był dystans między nimi.

Wynagrodzenia rosły dalej, a wydajność zaczęła spadać, głównie na skutek

gwałtownego zwiększenia zatrudnienia w handlu. Aby płace były elastyczne powinny

zmieniać się w podobnym tempie jak zmieniała się wydajność pracy. Taka sytuacja nie

miała jednak miejsca w badanej części gospodarki w latach 1998-2015. Przez cały czas

utrzymywało się przeważające tempo wzrostu płac nad wydajnością.

Dokonano także porównania tempa wzrostu płac i wydajności pracy w handlu

rok do roku wykorzystując wskaźnik elastyczności płac, którego formułę

zaprezentowano we wcześniejszej części pracy.287

W poszczególnych latach widać

wyraźne odchylenia – w jednych latach przeważały szybciej rosnące płace, w innych

wydajność, a w większości lat wskaźnik elastyczności znacząco różnił się od jedności.

Dla kilku lat wskaźnik ten przyjął także ujemne wartości, co wskazuje na to, iż płace

rosły mimo spadku wydajności pracy bądź płace malały chociaż widoczna była

poprawa w wydajności pracy. Takie kształtowanie się badanego wskaźnika pokazuje,

iż elastyczności płac w tym sektorze była stosunkowo niska i płace nie podążały za

wydajnością pracy. Należy jednak podkreślić wspomnianą wcześniej kwestię zależności

287

Patrz paragraf 3.4.

76

,0

80

,6

84

,3

88

,5

91

,3

89

,4

92

,1

91

,6

95

,7

10

2,0

89

,3

93

,9

10

5,2

10

6,3

11

2,2

11

9,0

11

1,7

11

3,9

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

176

wydajności pracy w handlu od czynników zewnętrznych, na które pracownik nie ma

wpływu, co może tłumaczyć rozbieżności oraz niską elastyczność płac.

Wykres 33

Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w handlu w Polsce w latach 1998-2015

(ceny stałe, 1998=100)


Polski z lat 2000-2016

Analizując dalej wzajemną zależność między płacami a wydajnością pracy

wyznaczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona między przeciętną roczną

wydajnością pracy w sektorze handlowym, a przeciętnym rocznym poziomem

wynagrodzenia brutto w tym sektorze. Zgromadzono dane za okres 1998-2015, przy

czym szereg czasowy obejmował lata 1999-2015, ponieważ płacom w danym roku

przypisano wydajność pracy z roku poprzedniego. Obie zmienne przeliczono na ceny

stałe z 1998 roku. Na podstawie wykresu rozrzutu punktów wokół trendu liniowego

można podejrzewać, że istnieje związek liniowy między analizowanymi cechami (patrz

aneks statystyczny do rozdziału 5).

W badanym okresie współczynnik korelacji liniowej Pearsona wyniósł 0,87, co

wskazuje na bardzo silną dodatnią zależność rosnących wynagrodzeń od wydajności

pracy. Omawiany wskaźnik okazał się istotnie różny od zera, co tym samym

potwierdziło, iż wyniki wydajności pracy wpływają w istotny sposób na poziom

wynagrodzeń w handlu. W celu zbadania statystycznej istotności skorzystano z testu t-

Studenta i zweryfikowano hipotezę zerową o braku korelacji między zmiennymi wobec

hipotezy alternatywnej zakładającej jej istnienie. Wyznaczona statystyka t wyniosła

6,79, natomiast wartość krytyczny przy poziomie istotności alfa równym 0,05 i 15

stopniach swobody wyniosła 2,1314. Został zatem spełniony warunek pozwalający na

odrzucenie hipotezy zerowej i przyjęcie hipotezy alternatywnej. Oznacza to, że wyniki

wydajności pracy istotnie determinowały poziom wynagrodzeń w handlu. Wskaźnik

determinacji liniowej wyniósł 75,5%, co należy interpretować, iż wzrost przeciętnego

wynagrodzenia w handlu był w 75,50% wyjaśniony wzrostem wydajności pracy, a w

pozostałych 25% innymi czynnikami nie związanymi z wydajnością pracy.

Ważną kwestią związaną z płacami i wydajnością pracy w kontekście napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest udział płac w wytwarzanym produkcie.

Jest to jedna z ważniejszych relacji makroekonomicznych świadcząca o zmianach

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

199819992000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015

% zmiana wydajności pracy (w %) (1998=100)

% zmiana wynagrodzeń (1998=100)

177

jednostkowych kosztów pracy w gospodarce, czyli tym samym wzroście lub spadku

konkurencyjności gospodarki, jak również o tendencjach w zakresie przyspieszenia lub

spowolnienia w gospodarce zjawisk inflacyjnych. Oprócz informacji o kosztach

jednostkowych pracy, udział płac w produkcie niesie ze sobą informację o elastyczności

płac i z tego też względu można traktować go jako miernik tej elastyczności. Szybszy

wzrost wynagrodzeń niż wydajności pracy prowadzi do wzrostu jednostkowych

kosztów pracy. Należy jeszcze pamiętać, iż wynagrodzenia brutto stanowią około 70-

75% łącznych kosztów pracy w Polsce. Dlatego też udział wynagrodzeń w produkcie

musi być niższy niż udział kosztów pracy w produkcie.

Dostępność danych statystycznych i odpowiednie ich przekształcenie

umożliwiły wyznaczenie udziału płac w produkcie na poziomie sektora gospodarki

narodowej, jakim jest handel. Wskaźnik ten wyznaczono jako udział wynagrodzenia

brutto w sektorze handlowym w wytworzonym tam PKB. Tak określony wskaźnik

obliczono dla każdego roku w okresie 1998-2015, a następnie wyrównano metodą

średnich ruchomych (patrz wykres 34).

Wykres 34

Napływ BIZ do sektora handlowego na tle udział płac w produkcie tego sektora w

latach 1999-2015


Polski z lat 2000-2016 oraz danych Narodowego Banku Polskiego

W przypadku handlu można mówić o nieznacznie rosnącym udziale płac w

produkcie w latach 1998-2015, mimo iż udział ten charakteryzował się niewielkimi

fluktuacjami. W badanym okresie jego wartość oscylowała w granicach 18-23%.

Rosnąca tendencja udziału płac w produkcie wskazuje na to, iż wydajność pracy nie

rekompensowała dostatecznie rosnących płac. Z przeprowadzonego wcześniej

porównania dynamiki zmian wynagrodzeń i wydajności pracy również wynikło, iż to

płace rosły szybciej niż wydajność pracy.

Poziom udziału płac w produkcie można ocenić jako niski, szczególnie na tle

analogicznego wskaźnika wyznaczonego w innych sektorach gospodarki. Omawiany

wskaźnik wyniósł około 19,5% w 2015 roku wobec 29,1% w przetwórstwie

przemysłowym oraz 28% w pośrednictwie finansowym.

Wstępna analiza danych przedstawionych na wykresie 34 nasuwa pewne

trudności w odnalezieniu oczekiwanej teoretycznej zależności między udziałem płac w

produkcie a napływem BIZ do handlu. Trudno wskazać okresy, kiedy udział płac w

produkcie malał i towarzyszył temu wzrost BIZ bądź odwrotnie udział płac w produkcie

rósł wraz ze spadkiem napływu BIZ do handlu. Taka zależność jest dostrzegalna

jedynie wybiórczo, w niektórych poszczególnych latach (np. 2000 czy 2009 rok). W

77

6,1

63

1,4

65

8,4

59

5,2

54

3,0

11

03

,7

18

73

,8

21

87

,0

20

18

,2

14

53

,6

79

2,3

20

22

,6

71

3,4

57

9,4

14

24

,5

42

9,2

15

22

,9

18,39 20,53 21,88

20,66

19,98

20,19

20,68 20,35 20,04

20,00

21,90 23,30

21,77

20,80

20,30

19,60

20,48

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

0,0

500,0

1000,0

1500,0

2000,0

2500,0

19992000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015

BIZ w handlu - mln USD udział płac w produkcie - %

178

większości lat obserwuje się jednak zjawiska odwrotne. Przykładowo w latach 2001-

2003 zarówno udział płac w produkcie, jak i wielkość napływu BIZ malały. Kolejne

lata 2004-2006 przyniosły odwrócenie tendencji i obie badane wielkości rosły, co jest

zaprzeczeniem teoretycznego ujęcia wzajemnej zależności między zmiennymi.

Aby potwierdzić bądź zaprzeczyć istnieniu zależności między napływem

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora handlowego a elastycznością płac w

tym sektorze wyznaczono wskaźnik korelacji liniowej Pearsona. Zestawiono dane

opisujące udział płac w produkcie w sektorze handlowym oraz wielkość napływu BIZ

do tej części gospodarki w latach 1998-2015. Pamiętając o potrzebie czasu na

dostosowania i oczekiwaniu na rzetelne statystyki zbudowano szeregi czasowe w ten

sposób, iż napływowi BIZ w danym roku przypisano udział płac w produkcie z roku

poprzedniego. Wykres rozrzutu punktów wokół trendu liniowego wskazuje na raczej

niewielką bądź brak zależności liniowej między tak określonymi zmiennymi, zaś

współczynnik korelacji liniowej Pearsona wyniósł 0,18. Dodatnia jego wartość

sugeruje, iż między badanymi zmiennymi może istnieć zależność dodatnia, co jest

sprzeczne z teoriami opisującymi czynniki napływu BIZ do kraju goszczącego. Na

podstawie takiego wyniku można wysunąć wniosek o braku zależności liniowej między

udziałem płac w produkcie sektora handlowego a wielkością kapitału zagranicznego

zasilającego tę część gospodarki.

Zmiana metodyczna w ewidencji BIZ z 2013 roku i przyjęcie w prowadzonym

badaniu założenia o porównywalności danych między obiema metodologiami (sprzed

2013 roku i po tym okresie) nie miało istotnego wpływu na otrzymane wyniki w

sektorze handlowym. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona nie miał wartości

poznawczej z powodu niezgodności kierunku zależności z teorią ekonomiczną,

niezależnie od tego, czy był liczony dla pełnego okresu badawczego, czy też jedynie dla

okresu 1998-2012 (patrz tabela 98 w aneksie statystycznym do rozdziału 5).

Otrzymanie takich wyników badania koresponduje poniekąd z badaniem

przeprowadzonym przez E. Tatoglu, M. Demirbag oraz G. Kaplan, które przytoczono w

części rozdziału opisującej determinanty napływu BIZ do handlu w Polsce. Jeśli chodzi

o elastyczność płac, to nie uwzględniono jej wprost. Jednak wśród motywów

związanych z rynkiem docelowym w kraju goszczącym znajduje się dostępność

wykwalifikowanej siły roboczej, czyli czynnik, który można pośrednio łączyć z

kosztami pracy i elastycznością płac. W przypadku Polski znalazł się on na czwartym

miejscu od końca na 17 wymienionych motywów. Motyw ten okazał się niewiele

bardziej istotny, jeśli chodzi o inne gospodarki przechodzące transformację np. czeską

czy węgierską. W obu krajach dostępność wykwalifikowanej siły roboczej znalazła się

w drugiej dziesiątce motywów.288

Badanie pokazało, iż korporacje handlowe decydując się na inwestycje w Polsce

oraz w innych krajach Europy Centralnej kierowały się przede wszystkim takimi

motywami jak rozszerzenie Unii Europejskiej, przyszłe perspektywy kraju docelowego,

duży rynek, wysoki wzrost gospodarczy. Wyniki cytowanego badania potwierdzają, iż

inwestorzy zagraniczni zajmujący się handlem postrzegają kraje Europy Centralnej

bardzo podobnie, jako kraje, w których panują zbliżone warunki inwestowania i w

żadnym z tych krajów kwestie związane z kosztami pracy i dostępnością

wykwalifikowanej kadry nie były priorytetowe. Motyw najważniejszy z punktu

widzenia niniejszej rozprawy – dostępność wykwalifikowanych kadr – znalazł się w

drugiej dziesiątce rankingu w każdej z gospodarek poddanej badaniu.

288

E. Tatoglu, M. Demirbag, G. Kaplan, Motives for Retailer…, op. cit., s. 46.

179

Tabela 85

Dostępność wykwalifikowanych kadr w rankingu motywów związanych z rynkiem

docelowym w krajach przechodzących transformację gospodarczą wg Tatoglu i

innych Polska Węgry Czechy

Nr Motyw Nr Motyw N

r

Motyw

1 Duży rynek 1 Rozszerzenie Unii 1 Rozszerzenie Unii


kraju docelowego

2 Przyszłe perspektywy kraju

docelowego


kraju docelowego

2 Rozszerzenie Unii 3 Wysoki wzrost gospodarczy 3 Duży rynek

4 Wysoki wzrost

gospodarczy

4 Poziom rozwoju handlu

detalicznego

3 Poziom rozwoju

handlu detalicznego

6 Poziom rozwoju handlu

detalicznego

5 Duży rynek 5 Wysoki wzrost

gospodarczy

6 Strategiczne znaczenie 5 Strategiczne znaczenie 6 Strategiczne znaczenie

7 Niezagospodarowane nisze 7 Poziom infrastruktury 7 Poziom rozwoju


8 Poziom infrastruktury 7 Poziom rozwoju kanałów

dystrybucji

8 Poziom infrastruktury

8 Poziom rozwoju kanałów

dystrybucji

9 Bliskość geograficzna 9 Bliskość geograficzna


handlu detalicznego


sąsiednich

9 Niezagospodarowane

nisze


sąsiednich 11 Dostępność

wykwalifikowanych kadr


handlu detalicznego

12 Bliskość geograficzna 12 Wysoki przyrost naturalny 12 Dostępność

wykwalifikowanych

kadr

13 Wysoki przyrost naturalny 13 Regulacje w zakresie handlu

detalicznego

13 Łatwy dostęp do

krajów sąsiednich

13 Dostępność

wykwalifikowanych kadr

13 Niezagospodarowane nisze 14 Możliwości

zaopatrzenia

15 Możliwości zaopatrzenia 15 Możliwości zaopatrzenia 15 Wysoki przyrost

naturalny

16 Korzystne kursy wymiany

walut

16 Korzystne kursy wymiany

walut

16 Korzystne kursy

wymiany walut

17 Przychylność władz 17 Przychylność władz 17 Przychylność władz

Źródło: E. Tatoglu, M. Demirbag, G. Kaplan, Motives for Retailer Internationalization to Central and

Eastern Europe, „Emerging Markets Finance and Trade” 2003, Vol. 39, Iss. 4, s. 46.

Warto w tym miejscu ponownie przytoczyć niektóre wnioski z cytowanego we

wcześniejszej części pracy badania pt. „Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w

kształtowaniu aktualnego i przyszłego profilu gospodarczego województwa łódzkiego”.

Badanie to pokazało, iż najważniejsze dla inwestorów handlowych były rozmiary rynku

wewnętrznego, a nie koszty pracy. Co więcej motywacje związane z siłą roboczą i jej

kosztami są mniej istotne dla przedsiębiorstw o profilu usługowym, w tym handlowym

niż dla przedsiębiorstw produkcyjnych. Firmy handlowe deklarowały mniejszy niż

firmy produkcyjne wpływ kosztów pracy i ich narzutów dla decyzji o podjęciu

inwestycji w Polsce.289

Weryfikując trzecią hipotezę cząstkową zbadano również instytucjonalne

determinanty elastyczności płac, czyli płacę minimalną, działania związków

zawodowych oraz klin podatkowy.

289

A. Drożyńska, T. Drożyński, W. Urbaniak, Ocena działalności inwestorów zagranicznych w

województwie łódzkim… op. cit., s. 110-111.

180

Płaca minimalna wyjątkowo mocno usztywnia w dół płace w handlu. Dzieje się

tak z dwóch powodów. Po pierwsze jest ona relatywnie wysoka w stosunku do

przeciętnego wynagrodzenia osiąganego w tym sektorze. Ponadto, jak zostało wykazane

wcześniej, płace w handlu nie rosną w tempie zbliżonym do wydajności pracy. Po

drugie, w Polsce istnieje jedna wysokość płacy minimalnej i nie ma regionalnego

zróżnicowania jej poziomu, a tym bardziej zróżnicowania sektorowego, czy też według

grup pracowniczych. Z teoretycznego punktu widzenia płaca minimalna w odniesieniu

do pracowników o niskich kwalifikacjach, a tacy dominują w handlu, powinna być

niższa. Należy też zauważyć, iż handel jest tą częścią gospodarki, gdzie pierwszą pracę

podejmuje wielu młodych ludzi bez doświadczenia zawodowego, których wydajność

jest relatywnie niska. Nie ma jednak możliwości obniżenia ich płac stosownie do

wydajności pracy, ponieważ musiałaby spaść poniżej ustawowego minimum. Istnieje

wiele opinii, iż płaca minimalna i tak kształtuje się na dość niskim poziomie, że

jakiekolwiek próby jej obniżenia spotkałyby się z oporem społecznym. Oczekiwania

osób zatrudnionych w handlu są nawet odwrotne, oczekują oni podwyższenia swoich

wynagrodzeń i domagają się tego m.in. stosując strajki. W 2007 roku prowadzono

strajki włoskie w hipermarketach zlokalizowanych na Śląsku, zaś w 2010 roku w ten

sam sposób protestowali pracownicy hipermarketów na terenie całej Polski.290

Minimalne wynagrodzenie w cenach bieżących rosło przez cały badany okres.

Tendencję wzrostową obserwowano także w odniesieniu do przeciętnego

wynagrodzenia brutto płaconego w sektorze handlowym. Udział minimalnego

wynagrodzenia w przeciętnym wynagrodzeniu w handlu wykazywał tendencje zbliżone

do udziału minimalnego wynagrodzenia w średnim wynagrodzeniu ogółem w

gospodarce – tj. wyraźnie spadkowy trend w latach 1998-2007 oraz odwrócenie trendu

w latach 2008-2015. W pierwszym okresie płace w handlu rosły szybciej niż płaca

minimalna. Natomiast od 2008 roku tempo wzrostu płacy minimalnej przewyższa

tempo zmian średniego wynagrodzenia brutto w handlu. Wynikało to stąd, iż w innych

sektorach gospodarki płace rosły szybciej w odpowiedzi na rosnącą wydajność, a płaca

minimalna była do tego dostosowywana.

Badając hipotezę o wpływie płacy minimalnej na napływ BIZ do handlu

wyznaczono współczynnik korelacji liniowej Pearsona między wielkością napływu BIZ

do handlu wyznaczoną w cenach stałych z 1998 roku a udziałem płacy minimalnej w

przeciętnym wynagrodzeniu w handlu. Wykres rozrzutu punktów wokół trendu

liniowego wskazuje raczej na niewielką, a nawet brak zależności liniowej między

zmiennymi. Otrzymano wskaźnik korelacji liniowej Pearsona na poziomie zaledwie

minus 0,11. Badanie istotności statystycznej wyznaczonego wskaźnika korelacji

liniowej Pearsona pokazało, iż wskaźnik ten jest istotnie różny od zera, jednak dopiero

na poziomie istotności równym 0,7. Jest to bardzo duże prawdopodobieństwo

popełnienia błędu, co w powiązaniu z niską wartością współczynnika korelacji liniowej

Pearsona przesądziło o negatywnej weryfikacji hipotezy cząstkowej. Niemalże

identyczny wynik otrzymano bazując na danych statystycznych z lat 1998-2012. W

badaniu uzupełniającym analizowany współczynnik był nieznacznie wyższy niż ten

wyznaczony dla pełnego okresu badawczego z uwzględnionym założeniem

porównywalności danych pomimo różnic w metodologiach ewidencji BIZ. Był on

istotnie różny od zera także na wysokim poziomie istotności, który wyniósł 0,6 (patrz

tabela 98 w aneksie statystycznym do rozdziału 5).

290

J. Ćwiek-Świdecka, Sprzedawcy idą na wojnę - strajk włoski w hipermarketach, Polska The Times

2010, 7.10.2010.

181

Wykres 35

Udział wynagrodzenia minimalnego w średnim wynagrodzeniu brutto w handlu

oraz ogółem w gospodarce

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS – Małe Roczniki Statystyczne Polski

z lat 2000-2016.

Innym miernikiem elastyczności płac w ujęciu instytucjonalnym jest zasięg

związków zawodowych. Związki zawodowe podjęły próbę zaistnienia w handlu

wkrótce po pojawieniu się placówek handlu wielkopowierzchniowego. Poszukiwanie

członków wśród zatrudnionych w handlu nowoczesnym było odpowiedzią na

zanikający proces uzwiązkowienia w innych częściach gospodarki, szczególnie w

przemyśle. Uzmysłowiło to związkom zawodowym konieczność poszukiwania nowych

obszarów działania. Związki zawodowe zaczęły zwracać uwagę na wielkie obiekty

handlowe, które pod wieloma względami były bardzo podobne do dużych zakładów

przemysłowych i mogły stanowić podatny grunt do rozwoju związków zawodowych w

tej części gospodarki. Podobieństwo dotyczyło przede wszystkim systemu organizacji

pracy, liczby zatrudnianych osób, wymagań stawianych na poszczególnych

stanowiskach pracy itp. Praca w marketach nie wymaga specjalistycznych kwalifikacji

zawodowych ani wykształcenia, warunki pracy są podobne na większości stanowisk,

poziom wynagrodzeń jest względnie niski, a struktura wynagrodzeń spłaszczona.

Pozycja przetargowa pracowników w relacji do pracodawcy jest słaba także z uwagi na

jednorodność siły roboczej pod kątem wymaganych kwalifikacji i łatwość jej wymiany.

Ponadto właściciele sklepów typu super i hipermarkety prowadzą masową sprzedaż

(analogicznie jak fabryki prowadzą produkcję masową) i realizują model ekonomii

skali. Wszystko to sprowadza się do stosowania strategii niskich kosztów, bowiem

trudno jest wytworzyć wartość dodaną w handlu. Co więcej handel detaliczny cechuje

się stosunkowo niską rentownością na tle innych branż, co skutkuje dążeniem do

ograniczania kosztów osobowych, a więc płac. Mając na względzie powyższe kwestie

widać wyraźnie iż pracownicy handlu mają obszar wspólnych interesów, które trudno

reprezentować indywidualnie.291

Związki zawodowe zaczęły interesować się handlem w latach 90-tych ubiegłego

wieku, kiedy to handel w hiper i supermarketach zaczął dynamicznie się rozwijać. W

procesie rozwoju związków zawodowych w handlu wielkopowierzchniowym wyróżnia

się trzy etapy:292

1. 1998-2001 – powstały pierwsze organizacje związkowe w sklepach, ekspansja

związków zawodowych odbywała się bardzo dynamicznie i objęła wszystkie

291

J. Czarzasty, Stosunki pracy w handlu wielkopowierzchniowym w Polsce, Szkoła Główna Handlowa,

Warszawa 2010, s. 161-167. 292

Tamże, s. 171-174.

48,03

45,49 44,03

44,11

44,01

43,69 42,45

44,36

44,75

42,70

46,26 50,14

50,00

49,96

52,54 53,26

53,67 53,55

40,55

39,48 36,96

37,16

36,22

36,61

35,98

35,96

36,30

34,78

38,27 41,13

40,85

40,76

42,49

43,73

44,41

44,87

30,00

35,00

40,00

45,00

50,00

55,00

199819992000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015

płaca minimalna w relacji do średniej płacy w handlu


182

wiodące sieci handlowe działające wówczas na rynku tj. Auchan, Carrefour, Geant,

Hit, Real oraz Tesco.

2. 2001-2004 – organizacje związkowe rozprzestrzeniały się w ramach sieci, w

których wcześniej zaistniały. Sukcesem było doprowadzenie do zawarcia

porozumień co do zasad i warunków współpracy między organizacją a zarządami

trzech sieci handlowych (Auchan, Tesco, Carrefour).

3. Po 2004 roku – lata 2004-2005 były okresem intensywnej aktywności związków

zawodowych w handlu wielkopowierzchniowym. Pozycja przetargowa

pracowników wobec pracodawców wzrastała z uwagi na pojawiający się deficyt siły

roboczej. Zarządy sieci handlowych także stawały się coraz bardziej przychylne

związkom zawodowym z uwagi na coraz większe zainteresowanie opinii publicznej

i mediów przestrzeganiem praw pracowniczych w sieciach, szczególnie po

ujawnieniu łamania praw w sieci Biedronka. Organizacje związkowe powołano

m.in. w Biedronce (2004) i Lidlu (2005).

Mimo rozwoju związków zawodowych w handlu wielkopowierzchniowym

sektor handlowy jest najmniej uzwiązkowiony w całej gospodarce. Wynika to w

znacznej mierze z dużego rozdrobnienia handlu w Polsce pod względem liczby

podmiotów i liczby pracujących tam osób – dominują mikro i małe przedsiębiorstwa.

Związki zawodowe działają w zasadzie w handlu dużego formatu. Rozwój związków

zawodowych poza super i hipermarketami był ograniczany regulacjami prawnymi.

Znaczna część siły roboczej zatrudnionej w handlu jest skoncentrowana w

mikroprzedsiębiorstwach (zatrudniających mniej niż dziesięciu pracowników), a do

utworzenia związku zawodowego na szczeblu zakładu pracy wymagane jest minimum

dziesięć osób. W handlu pracuje także wiele osób na zasadzie samozatrudnienia bądź w

oparciu o umowy cywilnoprawne, co automatycznie wyklucza ich z członkostwa w

związkach zawodowych. 293

Największy związek zawodowy w Polsce – NSZZ Solidarność jest obecny we

wszystkich największych sieciach handlowych z kapitałem zagranicznym: Auchan,

Biedronka, Carrefour, Lidl, Makro, Selgros i Tesco.294

Liczebność członków w

wymienionych sieciach nie jest jednak znana. Nie są także dostępne żadne inne dane

statystyczne określające liczbę pracowników handlu należących do związków

zawodowych. Dostępne dane o związkach zawodowych są więc mocno ograniczone,

nawet fragmentaryczne, co uniemożliwia przeprowadzenie rzetelnej oceny wpływu

istnienia związków zawodowych w handlu na napływ bezpośrednich inwestycji do tej

części gospodarki. Prowadząc rozważania teoretyczne należy zauważyć, iż to, z czym

walczą związki zawodowe, m.in. elastyczny czas pracy, praca w niepełnym wymiarze

pracy, jest korzystne dla inwestorów zagranicznych, ponieważ stwarza im narzędzia do

właściwej reakcji na zmieniające się warunki zewnętrzne.

Jednak największym wyzwaniem, zarówno dla inwestorów już działających w

kraju, jak również tych którzy rozważają wejście do Polski, są działania związków

zawodowych związane z wywieraniem presji na wzrost płac. Jak zostało wcześniej

wykazane płace w handlu są relatywnie niskie na tle innych branż gospodarki, ale z

tendencją do wzrostu nie idącego w parze z wydajnością pracy. Skuteczne naciski na

zwiększanie wynagrodzeń doprowadzą do jeszcze większych dysproporcji między

wzrostem płac a wydajnością pracy. Podwyżki wynagrodzeń będą możliwe jedynie w

tych sieciach, które w największym stopniu osiągają korzyści skali i tym sposobem

293

J. Czarzasty, D. Owczarek, Kryzys gospodarczy i dialog społeczny w Polsce, Instytut Spraw

Publicznych, Warszawa 2012, s. 13. 294

J. Czarzasty, Stosunki pracy w handlu wielkopowierzchniowym w Polsce, Szkoła Główna Handlowa,

Warszawa 2010, s. 167-177.

183

podnoszą swoją wydajność. Te sieci, które nie realizują w wystarczającym zakresie

ekonomii skali będą zmuszone rozważyć sprzedaż swoich sklepów i wycofanie się z

polskiego rynku.

Wykres 36

Klin podatkowy i koszty pracy w handlu w Polsce w latach 2000-2014


narodowej w 2012 roku, Warszawa, GUS, Warszawa 2013, s. 35, Koszty pracy w gospodarce narodowej

w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005, s. 49, Małe Roczniki Statystyczne z lat 2007-2008 i 2016 oraz dane

statystyczne Eurostat.

Instytucjonalnym czynnikiem determinującym elastyczność płac jest klin

podatkowy. Korzystnym zjawiskiem z punktu widzenia elastyczności płac oraz napływu

bezpośrednich inwestycji zagranicznych była silnie spadkowa tendencja w

kształtowaniu się klina podatkowego w Polsce. Mimo tego całkowite koszty pracy w

handlu rosły systematycznie od prawie 2000zł w 2000 roku do ponad 4400zł w 2014

roku. Chociaż klin podatkowy w Polsce uległ znacznemu obniżeniu, to pozapłacowe

koszty pracy charakteryzowały się nieznacznie rosnącą tendencją w ostatnich latach

badanego okresu. Bazy statystyczne Eurostatu dostarczają informacji o strukturze

kosztów pracy w podziale na różne sekcje gospodarki. Koszty pracy zdefiniowano jako

średni godzinowy koszt pracy, który wyrażony jest w euro. W ujęciu bezwzględnym

pozapłacowe koszty pracy w handlu polskim były jednymi z najniższych w porównaniu

do innych krajów przechodzących transformację. Niższe pozapłacowe koszty pracy w

handlu odnotowano jedynie w Bułgarii i Rumunii. Natomiast w ujęciu względnym

określonym jako procentowy udział pozapłacowych kosztów pracy w całkowitych

kosztach pracy Polska ustępowała miejsca jedynie Bułgarii. Pozapłacowe koszty pracy

w Polsce stanowiły prawie 16% ogółu kosztów pracy w handlu na koniec 2015 roku i

spadły nieznacznie z 16,4% w 2012 roku. Wskazuje to na wolniejszy wzrost

pozapłacowych kosztów pracy niż kosztów osobowych. We wszystkich innych

gospodarkach pozapłacowe koszty pracy w relacji do całkowitych kosztów pracy były

wyższe.

O ile znane z teorii oddziaływanie klina podatkowego na elastyczność płac jest

definitywnie negatywne, to w przypadku handlu można zaryzykować stwierdzenie, iż

klin podatkowy pozytywnie oddziałuje na pozapłacowe aspekty elastycznego rynku

pracy. Klin podatkowy to koszty pozapłacowe powodujące wzrost kosztów pracy, a

tym samym zmniejszające konkurencyjność. W ramach klina podatkowego negatywny

wpływ na elastyczność płac mają głównie składki ubezpieczeniowe, opłacane przez

pracodawcę, gdyż nie mają one związku z wydajnością pracy, a podnoszą koszt pracy.

Klin podatkowy jest wyjątkowo niekorzystny dla najmniej zarabiających, a tacy

dominują w handlu. To sprawia, iż na popularności z punktu widzenia pracodawców

24

82

,64

25

75

,04

26

69

,8

27

37

,2

27

59

,24

28

82

,45

30

16

,49

33

06

34

16

36

44

37

35

39

32

,24

38

85

42

21

44

05

37,0 36,8 36,7 37,0

37,2

37,5

37,8

37,1

33,6 33,1

33,3 33,4 34,7

33,5 33,6

30,0

31,0

32,0

33,0

34,0

35,0

36,0

37,0

38,0

39,0

0

1000

2000

3000

4000

5000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014


184

tracą tradycyjne umowy o pracę. Są one zastępowanie tzw. umowami cywilnoprawnymi

(umowa o dzieło, na zlecenie, kontrakt) mniej korzystnymi dla pracowników, ale

atrakcyjnymi dla pracodawców. W takim aspekcie klin podatkowy pozytywnie

oddziałuje na elastyczność czasu pracy i stanowi alternatywę dla ponoszenia

pozapłacowych kosztów zatrudnienia nie związanych z wydajnością pracy.

Tabela 86

Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w sektorze

handlowym w latach 2012-2015 – w euro Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015

Bułgaria



Udział w % 16,13% 15,63% 14,71% 13,51%

Polska

Pozapłacowe koszty

pracy 1,0 1,0 1,1 1,1


Udział w % 16,39% 15,87% 16,67% 15,94%

Rumunia



Udział w % 21,05% 23,08% 21,95% 20,00%

Węgry



Udział w % 21,43% 22,73% 23,08% 22,39%

Słowacja



Udział w % 24,69% 26,83% 25,84% 25,53%

Czechy



Udział w % 26,09% 26,97% 31,03% 26,37%



Jeśli chodzi o handel to istnienie klina podatkowego nie stanowiło raczej bariery

w napływie bezpośrednich inwestycji do tej sekcji. Po pierwsze klin podatkowy

wykazywał silnie spadkową tendencję w całym badanym okresie. Po drugie koszty

pracy w handlu kształtowały się bardzo atrakcyjnie na tle innych gospodarek regionu

mimo niewielkiego wzrostu pozapłacowych kosztów pracy. Po trzecie oddziaływanie

klina podatkowego na pracowników najmniej zarabiających było szczególnie szkodliwe

i stwarzało warunki do wprowadzania w praktyce innych form zawierania współpracy z

pracownikami niż tradycyjna umowa o pracę.

5.5. Podsumowanie

Niniejszy rozdział dotyczył sektora handlowego w Polsce i bezpośrednich

inwestycji zagranicznych, które zostały w nim zrealizowane. W rozdziale zawarto istotę

i znaczenie tego sektora w funkcjonowaniu współczesnej gospodarki, a także opisano

rolę inwestorów zagranicznych, jaką odegrali w jego przeobrażeniach w okresie

transformacji. Przedstawiono także badania opisujące motywy internacjonalizacji

przedsiębiorstw handlowych w Europie Środkowo-Wschodniej, z uwzględnieniem

Polski.

W rozdziale przeprowadzono także weryfikację trzeciej hipotezy cząstkowej,

stanowiącej iż elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do sektora handlowego w Polsce. Hipoteza ta została zweryfikowana

185

negatywnie. Przez cały badany okres płace rosły szybciej niż wydajność pracy, co

skutkowało rosnącym udziałem płac w produkcie. Dodatkowo wyznaczony

współczynnik korelacji liniowej Pearsona osiągnął wartość dodatnią, podczas gdy

zgodnie z teorią ekonomiczną zależność między napływem BIZ a elastycznością płac

powinna być ujemna. Ponadto badania innych ekonomistów dotyczące motywów

podejmowania działalności handlowej w Polsce wykazały, iż koszty pracy, a więc i

pośrednio z nimi związana elastyczność płac, nie były wiodącym czynnikiem

przesądzającymi o podjęciu inwestycji.

Trzecia hipoteza cząstkowa została także całkowicie negatywnie zweryfikowana

na poziomie analizy obejmującym instytucjonalne czynniki determinujące elastyczność

płac. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona potwierdzał istnienie zależności

liniowej między udziałem płacy minimalnej w średniej płacy sektora handlowego a

napływem BIZ do handlu, ale przy bardzo wysokim poziomie istotności. Stąd

zdecydowano o negatywnej weryfikacji. Dwie pozostałe zmienne instytucjonalne tj.

klin podatkowy oraz zasięg związków zawodowych także nie hamowały napływu

inwestycji do handlu. Klin podatkowy na poziomie makroekonomicznym

systematycznie spadał i udział pozapłacowych kosztów pracy w handlu także malał.

Natomiast związki zawodowe pełniły marginalną rolę w sektorze handlowym.

186


Tabela 87 Dane wyjściowe – sektor handlowy

Sektor handlowy

Okres

Przeciętne roczne

wynagrodzenie

brutto sektorze

handlowym (w zł)

Przeciętne

zatrudnienie

(tys. osób)

PKB w mln zł

(ceny bieżące)

Napływ BIZ

w mln USD

1998 12492 1321,1 100339,10 782,1

1999 17676 1351,5 115791,30 833,5

2000 19080 1325 126545,00 748,6

2001 20676 1295,6 135237,00 823,6

2002 20724 1291,1 140904,00 758,0

2003 21972 1308 140248,00 699,1

2004 23292 1318,8 151824,00 1482,1

2005 22968 1379,9 162264,00 2576,5

2006 24108 1416,2 176559,00 3040,3

2007 26304 1465,5 200646,00 2895,3

2008 29208 1633,5 201936,00 2193,8

2009 30540 1611,5 217287,00 1232,9

2010 31608 1598,7 245511,00 3232,1

2011 33288 1580,3 252996,00 1197,1

2012 34260 1589,7 275104,00 1014,0

2013 36048 1529,4 281771,00 2510,5

2014 37560 1562,4 271663,00 754,8

2015 39216 1575,8 280660,00 2646,3

Tabela 88 Zamiana na ceny stałe – sektor handlowy

Śred

nie ro

czn

e wy

na

gro

dzen

ia b

rutto

w sek

torz

e

ha

nd

low

ym

Okres Inflacja Wskaźnik

cen 1998=1



1998 1,116 1,000 12492 12492,0

1999 1,074 1,074 17676 16458,1

2000 1,104 1,186 19080 16091,8

2001 1,055 1,251 20676 16528,8

2002 1,018 1,273 20724 16274,2

2003 1,011 1,287 21972 17066,5

2004 1,043 1,343 23292 17345,9

2005 1,024 1,375 22968 16703,8

2006 1,011 1,390 24108 17342,1

2007 1,032 1,435 26304 18335,0

2008 1,052 1,509 29208 19352,9

2009 1,031 1,556 30540 19627,0

2010 1,027 1,598 31608 19779,4

2011 1,050 1,678 33288 19838,7

2012 1,043 1,750 34260 19576,2

2013 1,007 1,762 36048 20454,7

2014 0,998 1,759 37560 21355,4

2015 0,988 1,738 39216 22567,7

Pro

du

kt k

rajo

wy

bru

tto w

mln

zł

Okres Wskaźnik

zmian cen PKB

Wskaźnik

cen 1998=1

PKB


1998 1,115 1,000 100339,10 100339,1

1999 1,063 1,063 115791,30 108928,8

2000 1,066 1,133 126545,00 111674,6

2001 1,041 1,180 135237,00 114644,8

2002 1,013 1,195 140904,00 117916,0

2003 1,004 1,200 140248,00 116899,4

2004 1,042 1,250 151824,00 121447,4

2005 1,027 1,284 162264,00 126386,2

2006 1,015 1,303 176559,00 135488,1

187

2007 1,030 1,342 200646,00 149487,4

2008 1,031 1,384 201936,00 145924,9

2009 1,038 1,436 217287,00 151269,7

2010 1,016 1,459 245511,00 168226,9

2011 1,032 1,506 252996,00 167980,3

2012 1,024 1,542 275104,00 178378,2

2013 1,004 1,548 281771,00 181973,2

2014 1,005 1,556 271663,00 174572,4

2015 1,005 1,564 280660,00 179456,6

BIZ

w sek

torz

e ha

nd

low

ym

- mln

US

D

Okres Inflacja Wskaźnik

cen 1998=1

Napływ BIZ


1998 1,116 1,000 782,1 782,1

1999 1,074 1,074 833,5 776,1

2000 1,104 1,186 748,6 631,4

2001 1,055 1,251 823,6 658,4

2002 1,018 1,273 758 595,2

2003 1,011 1,287 699,1 543,0

2004 1,043 1,343 1482,1 1103,7

2005 1,024 1,375 2576,5 1873,8

2006 1,011 1,390 3040,3 2187,0

2007 1,032 1,435 2895,3 2018,2

2008 1,052 1,509 2193,8 1453,6

2009 1,031 1,556 1232,9 792,3

2010 1,027 1,598 3232,1 2022,6

2011 1,050 1,678 1197,1 713,4

2012 1,043 1,750 1014 579,4

2013 1,007 1,762 2510,5 1424,5

2014 0,998 1,759 754,8 429,2

2015 0,988 1,738 2646,3 1522,9

Tabela 89 Wyznaczanie wydajności pracy w sektorze handlowym

Okres

PKB


(mln zł)


(tys. osób)

Wydajność


1998 100339,1 1321,1 75951,18

1999 108928,8 1351,5 80598,44

2000 111674,6 1325,0 84282,74

2001 114644,8 1295,6 88487,80

2002 117916,0 1291,1 91329,86

2003 116899,4 1308,0 89372,64

2004 121447,4 1318,8 92089,35

2005 126386,2 1379,9 91590,84

2006 135488,1 1416,2 95670,21

2007 149487,4 1465,5 102004,40

2008 145924,9 1633,5 89332,64

2009 151269,7 1611,5 93868,88

2010 168226,9 1598,7 105227,31

2011 167980,3 1580,3 106296,49

2012 178378,2 1589,7 112208,71

2013 181973,2 1529,4 118983,39

2014 174572,4 1562,4 111733,48

2015 179456,6 1575,8 113882,87

188

Tabela 90 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – sektor handlowy

Okres

Wynagrodzeni

a w cenach

stałych

Wydajność

w cenach

stałych

% zmiana

wynagrodzeń

(r/r)

% zmiana

wydajności

pracy (r/r)

Wskaźnik

elastyczności

płac

1998 12492,00 75951,18 n/d n/d n/d

1999 16458,10 80598,44 31,749 6,119 n/d

2000 16091,81 84282,74 -2,226 4,571 -0,364

2001 16528,78 88487,80 2,715 4,989 0,594

2002 16274,21 91329,86 -1,540 3,212 -0,309

2003 17066,51 89372,64 4,868 -2,143 1,516

2004 17345,94 92089,35 1,637 3,040 -0,764

2005 16703,76 91590,84 -3,702 -0,541 -1,218

2006 17342,07 95670,21 3,821 4,454 -7,059

2007 18335,04 102004,40 5,726 6,621 1,286

2008 19352,91 89332,64 5,551 -12,423 0,838

2009 19627,04 93868,88 1,416 5,078 -0,114

2010 19779,36 105227,31 0,776 12,100 0,153

2011 19838,72 106296,49 0,300 1,016 0,025

2012 19576,23 112208,71 -1,323 5,562 -1,302

2013 20454,71 118983,39 4,488 6,038 0,807

2014 21355,38 111733,48 4,403 -6,093 0,729

2015 22567,74 113882,87 5,677 1,924 -0,932

Wyznaczanie zależności między wydajnością pracy a płacami – sektor handlowy

Tabela 91 Płace i wydajność pracy w sektorze handlowym – ceny stałe


1999 16458,10 75951,18

2000 16091,81 80598,44

2001 16528,78 84282,74

2002 16274,21 88487,80

2003 17066,51 91329,86

2004 17345,94 89372,64

2005 16703,76 92089,35

2006 17342,07 91590,84

2007 18335,04 95670,21

2008 19352,91 102004,40

2009 19627,04 89332,64

2010 19779,36 93868,88

2011 19838,72 105227,31

2012 19576,23 106296,49

2013 20454,71 112208,71

2014 21355,38 118983,39

2015 22567,74 111733,48


Wykres 37 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace sektor handlowy

0,00

20000,00

40000,00

60000,00

80000,00

100000,00

120000,00

140000,00

0,00 5000,00 10000,00 15000,00 20000,00 25000,00

189


Tabela 92 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w sektorze

handlowym

płace wydajność

płace 1

wydajność 0,87 1


Hipoteza H0 R=0


t15 = 6,7942

t* 2,1314





Wyznaczanie miernika elastyczności płac w sektorze handlowym

Tabela 93 Udział płac w produkcie w sektorze handlowym

Okres Udział płac

w produkcie


wyrównany metodą

średnich ruchomych

1998 16,4474 16,4474

1999 20,4199 18,4336

2000 19,0927 19,7563

2001 18,6792 18,8859

2002 17,8192 18,2492

2003 19,0959 18,4575

2004 18,8360 18,9659

2005 18,2374 18,5367

2006 18,1269 18,1821

2007 17,9748 18,0508

2008 21,6639 19,8193

2009 20,9090 21,2864

2010 18,7968 19,8529

2011 18,6636 18,7302

2012 17,4463 18,0549

2013 17,1912 17,3187

2014 19,1128 18,1520

2015 19,8166 19,4647


Tabela 94 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w sektorze handlowym


1999 776,07 16,45

2000 631,36 18,43

2001 658,40 19,76

2002 595,24 18,89

2003 543,02 18,25

2004 1103,74 18,46

2005 1873,79 18,97

2006 2187,04 18,54

2007 2018,15 18,18

2008 1453,59 18,05

2009 792,34 19,82

190

2010 2022,55 21,29

2011 713,44 19,85

2012 579,40 18,73

2013 1424,53 18,05

2014 429,15 17,32

2015 1522,87 18,15


Wykres 38 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w produkcie sektor

handlowy



sektorze handlowym

napływ BIZ

udział płac w produkcie w

sektorze handlowym

napływ BIZ 1

udział płac w produkcie

w sektorze handlowym 0,1839 1

Dodatnia wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona wskazuje na istnienie zależności

niezgodnej z teorią ekonomiczną. Nie ma konieczności przeprowadzania dalszych etapów

badania, czyli badania istotności statystycznej współczynnika i wyznaczania współczynnika

determinacji.


sektorze handlowym

Tabela 96 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w sektorze handlowym

Rok Napływ BIZ



handlowym

1998 782,10 48,03

1999 776,07 45,49

2000 631,36 44,03

2001 658,40 44,11

2002 595,24 44,01

2003 543,02 43,69

2004 1103,74 42,45

2005 1873,79 44,36

2006 2187,04 44,75

2007 2018,15 42,70

2008 1453,59 46,26

2009 792,34 50,14

2010 2022,55 50,00

2011 713,44 49,96

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 2500,00

191

2012 579,40 52,54

2013 1424,53 53,26

2014 429,15 53,67

2015 1522,87 53,55

g) wykres rozrzutu punktów z trendem liniowym

Wykres 39 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy minimalnej w

średniej płacy w sektorze handlowym

h) wyznaczanie współczynnika korelacji liniowej Pearsona


średniej płacy w sektorze handlowym

napływ BIZ



handlowym

napływ BIZ 1



handlowym

-0,12 1

i) sprawdzanie istotności współczynnika korelacji liniowej Pearsona

Hipoteza H0 R=0


t16 = -0,44996

t* = 2,1199 t** = 0,392


Obszar krytyczny:

OK.= (-∞;-2,1199) i (2,1199;+ ∞) OK.=(-∞;-0,392)i(0,392;+ ∞)


Współczynnik korelacji liniowej Pearsona istotnie różny od zera na poziomie istotności równym 0,7


Tabela 98 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a elastycznością płac

w sektorze handlowym – porównanie wyników badań w związku ze zmianą metodyczną w

ewidencji BIZ w 2013 roku

Lata 1999-2015

współczynnik

korelacji

Pearsona

wartość

statystyki t

t* (dla

a=0,05) t** a dla t** R^2

BIZ a elastyczność

płac (jako udział płac

w produkcie w

sektorze)

0,1839 brak wartości poznawczej z powodu niezgodności kierunku

zależności z teorią ekonomiczną

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 2500,00

192




1998)

-0,12 -0,44996 2,1199 0,392 0,7 0,01

Lata 1999-2012



w produkcie w

sektorze)

0,1494 brak wartości poznawczej z powodu niezgodności kierunku





1998)

-0,1674 -0,6123 2,1600 0,5380 0,6 0,030

ROZDZIAŁ 6


ZAGRANICZNYCH DO SEKTORA USŁUG I BUDOWNICTWA W POLSCE

6.1. Istota sektora usług oraz budownictwa i ich rola w gospodarce narodowej

Pojęcie „usługa” jest powszechnie używane i jednocześnie dość trudne do

zdefiniowania. We współczesnej literaturze ekonomicznej istnieje wiele różnych definicji

usług. Ich mnogość i różnorodność wynika przede wszystkim z ciągłego poszerzania

zakresu usług występujących na rynku, jak również stąd, iż usługi obejmują swym

zakresem różnorodne działania, które trudno ująć w jedną zbiorczą definicję. O taką próbę

pokusił się Hartwell, według którego „usługą jest wszystko, czego nie można zaliczyć do

przemysłu i rolnictwa”. Usługi często są definiowane na zasadzie przeciwstawienia

wyrobom materiałowym z podkreśleniem cech, które różnicują usługi i wyroby. Niektórzy

autorzy definiują towary jako materialne rzeczy, przedmioty, podczas gdy usługi to

niematerialne akty, procesy.295

Klasyk marketingu – Philip Kotler – zdefiniował usługę

jako „wszelką działalność lub korzyść, którą jedna ze stron może zaoferować drugiej, z

zasady niematerialną i nie prowadzącą do uzyskania własności”.296

Przedmiotem zainteresowania niniejszego rozdziału jest także budownictwo.

Budownictwo jest działalnością gospodarczą, której istota sprowadza się do wznoszenia

budynków, budowli i obiektów infrastruktury oraz prac specjalistycznych. Zgodnie z

obowiązującą klasyfikacją PKD budownictwo dzieli się na trzy zasadnicze grupy. Są to

roboty budowlane związane ze wznoszeniem budynków, roboty związane z budowaniem

obiektów inżynierii lądowej i wodnej oraz roboty budowlane specjalistyczne.297

Literatura

specjalistyczna z zakresu budownictwa dostarcza informacji o innych podziałach

budownictwa. Przykładowo struktura funkcjonalna budownictwa obejmuje budownictwo

inżynieryjne, nie mieszkaniowe oraz mieszkaniowe. Inna klasyfikacja budownictwa bazuje

z kolei na charakterze terenu, na którym prowadzone są prace budowlane i wyróżnia

budownictwo lądowe oraz budownictwo wodne (np. śluzy wodne, kanały

przeciwpożarowe).298

Usługi posiadają kilka charakterystycznych dla siebie cech, wśród których

najważniejsze to niematerialność, niewidzialność, nietrwałość, heterogeniczność,

różnorodność oraz nierozłączność procesów świadczenia i konsumpcji. Zdecydowana

większość usług nie posiada postaci materialnej, w związku z czym, nie można ich

magazynować, transportować, czy też tworzyć zapasów. Niewidzialność usług sprawia, iż

295

M. Stoma, Usługa jako kluczowy produkt współczesnego rynku - charakterystyka rynku usług w Polsce w

ciągu ostatnich 10 lat, „Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów”, Zeszyt Naukowy Szkoły Głównej

Handlowej w Warszawie 2012, nr 120, s. 125-126. 296

P. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik Europejski, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 707. 297


Sektor budowlany w czasie i przestrzeni, Bussiness Centre Club, Warszawa 2011, s. 8-9.

http://kolegia.sgh.waw.pl/pl/KZiF/publikacje/Zeszyty%20Naukowe%20KZiF/Documents/120.pdf#page=125%7C


194

często trudno zidentyfikować moment sprzedaży i konsumpcji. Usługi cechuje także

znaczne wykorzystanie czynnika ludzkiego, w efekcie czego usługi są bardziej

pracochłonne niż produkty będące rezultatem działalności produkcyjnej.

Wymienione specyficzne cechy odnoszą się do większości oferowanych na rynku

usług, ale dotyczą ich w różnym zakresie. Wynika to stąd, iż niektóre usługi mogą

zawierać w sobie mniejszą bądź większą dozę czynnika materialnego. Budownictwo z

kolei leży na pograniczu usług i przemysłu, ponieważ tworzy dobra materialne o

niepowtarzalnym i jednorazowym charakterze.299

Literatura przedmiotowa dostarcza wielu klasyfikacji usług. Syntetyczne podejście

do ich rodzajów zawarto w tzw. „Dyrektywie Usługowej”, czyli dyrektywie Parlamentu

Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. dotyczącej usług na rynku wewnętrznym.

Wyróżnia ona trzy kategorie usług w zależności od tego, kto jest ich odbiorcą. Te kategorie

to usługi świadczone klientom indywidualnym, usługi świadczone przedsiębiorstwom oraz

usługi skierowane zarówno do odbiorców indywidualnych oraz przedsiębiorstw. 300

Drugą często występującą klasyfikacją jest podział na dwie grupy. Pierwsza z nich

to tzw. usługi rynkowe, do których zalicza się handel, naprawy, działalność hotelarską i

gastronomiczną, transport, gospodarkę magazynową i łączność, pośrednictwo finansowe i

usługi finansowe a także obsługę nieruchomości i firm. Druga grupa to usługi nierynkowe,

czyli takie, które wynikają głównie z funkcji państwa. Usługami nierynkowymi są:

ochrona zdrowia i opieka społeczna, edukacja, obrona narodowa i administracja

publiczna.301

Funkcjonuje jeszcze podział usług na usługi tradycyjne i nowoczesne, zaś

kryterium tego podziału jest podatność na postęp technologiczny. Usługi nowoczesne

traktuje się zwykle jako usługi wrażliwe na postęp techniczny, oparte i bazujące na

wiedzy, dla rozwoju których potrzebne są wysokie kwalifikacje oraz inwestycje w

nowoczesne technologie. Usługi nowoczesne postrzegane są jako usługi wyższego rzędy.

Natomiast usługi tradycyjne to takie, które nie są podatne na nowinki technologiczne oraz

postępującą industrializację. Uszczegółowieniem podziału usług na tradycyjne i

nowoczesne jest kryterium dynamiki wzrostu udziału usług w tworzeniu PKB. Wyróżnia

się tutaj:302

- usługi tradycyjne – handel, transport i magazynowanie, administracja, które cechuje

zmniejszający się ich udział w tworzeniu PKB;

- usługi stanowiące hybrydę usług nowoczesnych i tradycyjnych – klasyfikuje się tutaj

edukację, opiekę zdrowotną, hotele i restauracje, usługi komunalne i osobiste, których

udział w tworzeniu PKB powoli rośnie;

- usługi nowoczesne, do których zalicza się pośrednictwo finansowe, informatykę, usługi

dla biznesu, komunikację. Ich udział w tworzeniu PKB wzrasta bardzo dynamicznie.

Cechą charakterystyczną współczesnych gospodarek jest rosnące znaczenie sektora

usługowego. Sektor usług rośnie w siłę w gospodarkach wszystkich krajów niezależnie od

poziomu ich rozwoju. Rosnące znaczenie sektora usługowego przejawia się tym, iż

zatrudnia on więcej ludzi niż pozostałe sektory razem wzięte i sektor ten generuje coraz

wyższy odsetek dochodu narodowego. Sektor usług jest ściśle powiązany z różnymi

299

O. Rytel, Specyfika produkcji budowlanej, Zeszyty Naukowe Akademii Podlaskiej w Siedlcach 2009,

Seria Administracja i Zarządzanie, nr 83, s. 161-162. 300

Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. dotycząca usług na

rynku wewnętrznym (Dz. Urz. UE L 376 z 27.12.2006) 301

Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1995-2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 3. 302

J. Dominiak, Nowoczesne usługi a poziom rozwoju gospodarczego, Prace Komisji Geografii Przemysłu

Polskiego Towarzystwa Geograficznego 2017, nr 1, s. 81-83.

http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:L:2006:376:SOM:PL:HTML

195

elementami systemu gospodarki narodowej i tym samym oddziałuje na produkcję,

wymianę, konsumpcję, jak i na życie poszczególnych jednostek.303

Tabela 99

Struktura wytwarzania PKB w Polsce wg sekcji w latach 1995-2015

Wyszczególnienie 1995 2000 2005 2010 2015

Rolnictwo, leśnictwo,

łowiectwo i rybactwo

5,6 4,4 2,9 2,6 2,5

Przemysł 25,6 21,3 22,1 21,9 23,1

Budownictwo 6,2 6,9 6,7 7,4 7,2

Usługi 62,6 67,4 68,3 68,1 67,2



2005, GUS, Warszawa 2006, s. 445.

Sektor usług w gospodarce centralnie planowanej był obszarem szczególnego

niedorozwoju. Wynikało to stąd, iż działalność usługowa w poprzednim ustroju była

marginalizowana z uwagi na preferowanie rozwoju przemysłu środków produkcji. Usługi

w Polsce jako sektor gospodarczy zaczęto dostrzegać dopiero w momencie rozpoczęcia

procesu transformacji. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX wieku rozpoczął się okres

przekształcania polskiej gospodarki w kierunku gospodarki opartej na usługach tzw.

service economy. Zapoczątkowany został tym samym proces upodobniania się struktury

gospodarczej Polski do zmian występujących w krajach rozwiniętych, w których rozwój

sektora usług jest jedną z głównych tendencji.304

Wskaźnik udziału sektora usług w tworzeniu PKB oraz w zatrudnieniu jest

traktowany jako „miara przezwyciężania struktury gospodarczej odziedziczonej po

PRL”305

. W 2015 roku usługi wytwarzały 67% PKB, podczas gdy na początku lat 90 było

to nieco ponad 50%, a w 1995 roku prawie 63%. Budownictwo także ocenia się jako

znaczącą część gospodarki Polski pod względem wytwarzanego produktu krajowego

brutto. W 2015 roku budownictwo wytworzyło blisko 130 miliardów złotych, co stanowiło

7,2% całego PKB polskiej gospodarki. Znaczenie budownictwa wzrosło w okresie

transformacji, gdyż udział budownictwa w tworzeniu PKB gospodarki wynosił 6,2% w

1995 roku. Na koniec 2015 roku budownictwo łącznie z usługami odpowiadało za niemal

¾ PKB wytwarzanego w Polsce.

Struktura tworzenia produktu krajowego zmienia się. Następują przekształcenia

wytwórczości nie tylko między głównymi sektorami, ale również w ramach

poszczególnych sektorów. O ile w przetwórstwie przemysłowym widoczny jest zwrot w

kierunku przemysłów nowoczesnych nasyconych myślą technologiczną, to w sektorze

usług zwiększa się udział usług związanych z generowaniem i przekazem informacji.306

Rozwój sektora usług w Polsce pociągnął za sobą automatycznie wzrost

zatrudnienia w tymże sektorze. Liczba pracujących w usługach wzrosła z 6,4 miliona

pracowników sektora usług w 1995 roku do prawie 8,6 miliona pracujących w 2015 roku.

Pracujący w usługach stanowili 42% ogółu pracujących w gospodarce w 1995 roku,

podczas gdy 20 lat później już 58%. W 2015 roku w budownictwie pracowało blisko 828

303

M. Stoma, Usługa jako kluczowy produkt współczesnego rynku …, op. cit., s. 132. 304

A. Wróbel, Rola sektora usług w rozwoju społeczno-gospodarczym i kształtowaniu gospodarki opartej na

wiedzy w Polsce, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 2014, nr 1 (37), s. 37. 305

Tamże. 306

A. F. Bocian, Makroekonomia wzrostu – uwarunkowania globalne, „Optimum 2011”, nr 1, s. 25.


196

tysięcy osób, co stanowiło blisko 5,6% ogółu pracujących w gospodarce.307

Do sektora

usług i budownictwa pracujący płynęli dwoma strumieniami. Pierwszy strumień to osoby

odchodzące z rolnictwa, które znajdowały zatrudnienie w tych usługach, gdzie nie były

wymagane wysokie kwalifikacje zawodowe np. handel. Drugi strumień stanowiły osoby

migrujące z przemysłu do usług, dobrowolnie bądź też zmuszone do tego w procesie

restrukturyzacji, po utracie zatrudnienia w przemyśle.

Tabela 100

Struktura pracujących w polskiej gospodarce wg sekcji w latach 1995-2015 w %

Wyszczególnienie: 1995 2000 2005 2010 2015

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 27,8 27,9 16,6 16,8 16,1

Przemysł 24,6 20,2 22,2 20,6 20,3

budownictwo 5,5 5,3 5,1 6,1 5,6

usługi

w tym: 42,1 46,6 56,1 56,4 58,0

handel i naprawa pojazdów samochodowych 12,6 13,4 16,0 15,5 15,0

działalność finansowa i ubezpieczeniowa 1,8 1,9 2,3 2,4 2,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s.

124-125, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2007, GUS, Warszawa 2008, s. 141.

Wraz z postępującym procesem transformacji gospodarki następują zmiany w

strukturze zatrudnienia w usługach w polskiej gospodarce. Na znaczeniu zyskuje sektor

usług rynkowych, podczas gdy usługi nierynkowe zatrudniają coraz mniejszy odsetek

pracujących w usługach.308

Sektor usług rynkowych zwiększył swój udział w liczbie

pracujących w usługach z 64,2% w 1995 roku do 65,5% w 2015 roku.309

Przyczyniał się

do tego wzrost pracujących w transporcie, gospodarce magazynowej i łączności, a także w

sekcjach: informacja i komunikacja, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna,

administrowanie i działalność wspierająca. Wśród usług rynkowych najwięcej osób

zatrudniał handel i naprawa pojazdów samochodowych, jednakże mimo rosnącej liczby

pracujących, udział tej sekcji spadał. Z powyższych danych wynika, iż następuje

przesunięcie od usług nieskomplikowanych, nie wymagających wysokich kwalifikacji w

kierunku usług wyspecjalizowanych.

Mimo rozwoju sektora usług w Polsce, pozostaje on na relatywnie niższym

poziomie niż w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie udział sektora usług w tworzeniu

wartości dodanej przekracza 70%. W 2015 roku sektor usług w Polsce odpowiadał za 67%

wartości dodanej brutto. Rozwój usług w Polsce będzie kontynuowany zarówno pod

względem realokacji zatrudnienia z przemysłu (i rolnictwa) do usług rynkowych, jak też

wytwarzania PKB. Eksperci przewidują, że rozwijać się będą gałęzie usług nakierowane

na eksport, które będą miały miały coraz większe znaczenie przy tworzeniu PKB. Dotyczy

to w szczególności usług eksportowych skierowanych do biznesu (B2B), kosztem usług

B2B o niskim udziale eksportu w przychodach.310

307

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 125 i 395 308

Zgodnie z wytycznymi GUS do sektora usług nierynkowych zaliczono : 1)Administrację publiczną i

obronę narodową, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne; 2)edukację, 3) ochronę zdrowia i

pomoc społeczną – PKD 2004 oraz 1) administrację publiczną i obronę narodową, obowiązkowe

zabezpieczenie społeczne, 2) edukację, 3) opiekę zdrowotną i pomoc społeczna – PKF 2007. 309

Obliczenia własne na podstawie: Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1995-2008, Ministerstwo

Gospodarki, Warszawa 2010, s. 10, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016, s. 124. 310

J. Growiec i inni, Rola usług rynkowych w procesach rozwojowych gospodarki Polski, Materiały i Studia

nr 308 , NBP, Warszawa 2014, s. 76-77

197


sektora usług i budownictwa w Polsce

Polska była i jest krajem atrakcyjnym dla inwestorów zagranicznych chcących

dokonywać inwestycji w sektorze usług, o czym przesądzają przede wszystkim czynniki

typu pull rozważane przy podejmowaniu BIZ za granicą. Czynniki te w dużym zakresie są

podobne do czynników pull zidentyfikowanych już dla innych sektorów: przemysłowego,

handlowego czy też finansowego, ale można wyróżnić także specyficzne czynniki

charakterystyczne konkretnie dla sektora usług. Wśród tych pierwszych należy wskazać

m.in. na dostęp do wykwalifikowanych pracowników, koszt pozyskania siły roboczej, czy

też istniejące zachęty inwestycyjne oraz specjalne strefy ekonomiczne. Czynnikiem

specyficznym dla sektora usług, szczególnie biznesowych jest chociażby duża podaż

nowoczesnych powierzchni biurowych, czyli ogólnie rozwój rynku biurowego.311

Tabela 101

Czynniki typu push oraz pull przy podejmowaniu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych w sektorze usług i budownictwie w Polsce


- strategia oparta o ekspansję działalności

na kolejne rynki zagraniczne

- dojrzałość rynku macierzystego

przejawiająca wysokim poziomem

rozwoju sektora usług

- stan rozwoju sektora usług w Polsce

- pozytywna ocena perspektyw dalszego

rozwoju sektora usług w Polsce,

- niedostateczna podaż mieszkań

- dostęp do wykwalifikowanych

pracowników,

- koszt pozyskania siły roboczej

- zachęty inwestycyjne i istnienie

specjalnych stref ekonomiczny

- program

- podaż nowoczesnych powierzchni

biurowych

Źródło: opracowanie własne

Sektor usług w Polsce rozwija się dynamicznie od początku XXI wieku. Z jednej

strony nadal pozostaje jeszcze na niższym poziomie rozwoju niż w krajach Europy

Zachodniej oraz USA, ale ma znaczne perspektywy rozwoju w najbliższych latach. Z

drugiej strony ewolucja, jaką przeszedł polski sektor usług jest na tyle zaawansowana, że

większość krajów z regionu, rywalizujących z Polską o napływ bezpośrednich inwestycji

zagranicznych, nie znajduje się jeszcze na podobnym stadium rozwoju.

Atrakcyjną częścią polskiego sektora usług są usługi informatyczne, a Polska staje

się coraz bardziej liczącym się centrum takich usług. Przesądziły o tym, takie czynniki jak:

silny rozwój rynku wewnętrznego w zakresie telekomunikacji, sektora finansowego czy

produkcji przemysłowej, a także obecność znanych koncernów sektora technologii

informatycznych oraz jakość świadczonych usług.312

Porównując sektor usług w Polsce z

krajami wysokorozwiniętymi dostrzega się dalsze możliwości jego rozwoju, które będą

swoistą zachętą do kolejnych inwestycji zagranicznych realizowanych w tej części

gospodarki.

311

M. Kozłowska, Determinanty atrakcyjności Polski w aspekcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych,

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2015, s. 210. 312

Tamże.

198

Koszty pracy w Polsce w stosunku do innych krajów są ważnym czynnikiem

rozważanym przy wyborze lokalizacji bezpośrednich inwestycji, nie tylko w odniesieniu

do produkcji przemysłowej, ale także usług. Inwestycje w usługach są mniej

kapitałochłonne, a zdecydowanie bardziej pracochłonne, więc koszt jego pozyskania

odgrywa ważną rolę.313

Jednakże należy wyraźnie zaznaczyć, że czynnik relatywnie taniej

siły roboczej traci na znaczeniu w kontekście wysoko wyspecjalizowanych usług

biznesowych. W tej materii inwestycje są coraz bardziej zorientowane na potencjał

intelektualny pracowników. Preferowana lokalizacja to taka, która pozwala osiągnąć nie

tyle najniższe koszty pracy, co najlepszą relację między kosztami pracy a wydajnością

pracy. Polska gospodarka oferuje podaż dobrze wykształconych pracowników, na których

zapotrzebowanie zgłaszają przedsiębiorstwa usługowe, centra badawczo-rozwojowe i

instytuty badawcze, czyli ekonomistów, inżynierów, informatyków, biochemików itp.314

W sektorze usług dostępność wykwalifikowanych pracowników była powiązana z

relatywnie niskimi kosztami pracy. Koszty pracy w sektorze usług w Polsce w 2015 roku

kształtowały się w granicach od 5,4 euro do 14,6 euro za godzinę w zależności od gałęzi

usług. Najniższe koszty obserwowano w działalności związanej z zakwaterowaniem i

usługami gastronomicznymi, zaś najwyższe w gałęzi informacja i komunikacja. Koszty

pracy niezależnie od gałęzi usług pozostały na relatywnie niższym poziomie porównując je

do kosztów w krajach dokonujących inwestycji usługowych w Polsce, ale także na tle

krajów regionu. Polska cechowała się niższymi kosztami pracy względem Czech, Słowacji

oraz w niektórych kategoriach usług także w przypadku Węgier. Koszty pracy w Polsce

były jednak nieznacznie wyższe niż w Rumunii oraz Bułgarii, ale kraje te nie rywalizowały

z Polską o napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych tak intensywnie, jak kraje

sąsiadujące. Największe różnice uwidaczniają się natomiast przy porównaniu do

gospodarek krajów Europy Zachodniej lokujących swój kapitał w Polsce. Mimo ich

stałego wzrostu w ostatnich latach nadal mocno odbiegają od kwot notowanych w

gospodarkach krajów wysoko rozwiniętych, sięgających dwu- czy nawet trzykrotności

kosztów obowiązujących w Polsce.

Poza kosztami pracy istnieją inne czynniki, które czynią polski sektor usług

atrakcyjnym dla inwestorów zagranicznych. Dogodne warunki dla inwestycji związanych z

działalnością usługową występują w regionach metropolitalnych, skupionych wokół

największych polskich miast. Regiony te oprócz zasobów kadrowych oferują dobrze

rozwiniętą infrastrukturą gospodarczą oraz dostępność transportową. Ponadto regiony te

same w sobie są znaczącym i chłonnym rynkiem zbytu.315

Sektor nowoczesnych usług oraz badawczo-rozwojowy są tzw. sektorami

priorytetowymi w świetle „Programu wspierania inwestycji o istotnym znaczeniu dla

gospodarki polskiej na lata 2011-2020”. W ramach ww. programu wsparcie mogą

otrzymać inwestorzy zagraniczni planujący inwestycje w sektorze usług pod warunkiem,

że co najmniej 60% procesów wykonywanych przez firmę stanowią konkretne usługi

wymienione w dokumencie programu. W ramach programu wsparcie inwestycji

początkowej udzielane jest z tytułu kosztów kwalifikowanych tworzenia nowych miejsc

pracy lub kosztów kwalifikowanych inwestycji. Aby skorzystać z pomocy z tytułu

tworzenia nowych miejsc pracy trzeba zrealizować nową inwestycję w sektorze usług

313

B. Pera, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a eksport usług, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne

a konkurencyjność eksportu Polski, S. Wydymas, E. Bombińska, B. Pera (red.), Wydawnictwa Fachowe

CeDeWu.pl, Warszawa 2012, s. 216. 314

M. Kozłowska, Determinanty atrakcyjności Polski w aspekcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych,

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2015, s. 153-154 oraz 210. 315

Program wspierania inwestycji o istotnym znaczeniu dla gospodarki polskiej na lata 2011-2020,

Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011, s. 10.

199

tworzącą co najmniej 250 nowych miejsc pracy przy minimalnych nakładach

inwestycyjnych w wysokości 2 mln zł. Do otrzymania pomocy uprawnia także realizacja

nowej inwestycji w dziedzinie B+R stwarzająca co najmniej 35 nowych miejsc pracy dla

osób z wyższym wykształceniem o minimalnych całkowitych kosztach inwestycji 3 mln zł.

Jeśli chodzi o wsparcie z tytułu kosztów kwalifikowanych nowej inwestycji do ubiegania

się o nie uprawnia zrealizowanie nowej inwestycji w sektorze usług nowoczesnych o

kosztach kwalifikowanych co najmniej 160 mln zł i tworzącej co najmniej 50 nowych

miejsc pracy.316

Tabela 102

Koszty pracy w w sektorze usług w Polsce w 2015 roku na tle innych krajów

(Euro /godzina) Wyszczególnione usługi Kraje przechodzące transformację

Polska Czechy Słowacja Węgry Bułgaria Rumunia

Transport i gospodarka

magazynowa

7,7 9,1 8,3 7,4 4,0 5,1

Działalność związana z

zakwaterowaniem i

usługami gastronomicznym

5,4 5,8 6,1 7,4 2,5 2,9

Informacja i komunikacja 14,6 17,8 18,9 14,1` 9,1 9,7

Działalność profesjonalna,

naukowa i techniczna

11,9 13,9 13,7 12,1 7,0 7,6

Działalność w zakresie

usług administrowania i

działalność wspierająca

6,2 6,1 6,8 5,7 2,7 3,6

Edukacja 11,4 9,2 9,1 7,3 4,2 5,0

Opieka zdrowotna i pomoc

społeczna

7,4 9,6 9,3 7,0 4,2 4,6


kulturą, rozrywką i rekreacją

7,5 7,8 7,3 8,7 3,4 3,6

Pozostała działalność

usługowa

6,6 7,6 6,8 5,4 2,9 3,6

Kraje dokonujące inwestycji w formie BIZ w Polsce

Niemcy Francja Irlandia Holandia Wielka

Brytania

Austria

Transport i gospodarka

magazynowa

25,5 32,4 28,3 29,8 29 29,4


zakwaterowaniem i

usługami gastronomicznym

16,9 22,7 15,4 29,8 15,9 19,7

Informacja i komunikacja 44,3 47,3 43,0 43,7 40,7 43,7


naukowa i techniczna

40,3 45,9 35 43,6 37,2 38,9

Działalność w zakresie

usług administrowania i

działalność wspierająca

19,8 26,2 21,3 22,5 22 25,4

Edukacja 37 39,3 43,8 43,3 36,4 32,8

Opieka zdrowotna i pomoc

społeczna

28,3 30,5 30,5 34,2 28,6 29,7


kulturą, rozrywką i rekreacją

29,0 35,7 24,9 29,9 28,5 30,9

Pozostała działalność

usługowa

27,6 32,4 23 34,7 30,4 28,4



316

Tamże, s. 29.


200

Charakterystycznym czynnikiem typu pull w sektorze usług biznesowych jest

dynamicznie rozwijający się rynek powierzchni biurowych. Dotyczy to nie tylko

Warszawy, ale także miast regionalnych. Według dostępnych danych rynkowych dla

ośmiu największych miast regionalnych317

w 2015 roku całkowita ilość powierzchni

biurowej oddanej do użytku wyniosła 370 000 mkw. W okresie 2011-2015 średnio rocznie

oddawano do użytku 280 000 mkw nowej powierzchni biurowej, najwięcej na dojrzałych

rynkach regionalnych, tj. w Krakowie i Wrocławiu. Popyt na powierzchnie biurowe rośnie

i w znacznej mierze jest generowany przez firmy z branży nowoczesnych usług dla

biznesu.318

Tabela 103

Podsumowanie rynku nieruchomości biurowych w Polsce w 8 regionalnych

miastach w Polsce – 2016

Miasto Zasoby

powierzchni

biurowej

Pustostany Nowa podaż

(mkw)

Roczny

wolumen

transakcji

(mkw.)

Kraków 916 000 7,2% 149 000 188 000

Wrocław 848 000 12,5% 142 000 124 000

Trójmiasto 634 000 11,1% 57 000 93 000

Katowice 443 000 14,0% 52 000 41 000

Poznań 428 000 13,6% 41 000 64 000

Łódź 360 000 6,2% 36 000 67 000

Szczecin 156 000 14,7% 7 000 5 000

Lublin 140 000 10,9% 7 000 3 500 Źródło: Rynek Biurowy, Główne miasta regionalne w Polsce, Podsumowanie 2016, Cushman&Wakefield,

2017, s. 1.

Warszawa pozostaje najbardziej rozwiniętym rynkiem nieruchomości biurowych,

aczkolwiek rośnie zainteresowanie miastami regionalnymi. Oferują one rozwiniętą

infrastrukturę biznesową i wykwalifikowanych pracowników oraz zapewniają

konkurencyjny poziom kosztów inwestycji. Wszystko to przesądza o zainteresowaniu

międzynarodowych przedsiębiorstw dokonywaniem inwestycji w sektorze nowoczesnych

usług biznesowych.319

Odnośnie budownictwa, czynnikiem specyficznym dla tej branży, który zachęcał

do inwestowania w Polsce była niska jakość infrastruktury drogowej. Po wstąpieniu Polski

do Unii Europejskiej i uzyskaniu dostępu do korzystania ze środków finansowych na

inwestycje drogowe zagraniczne koncerny przystępowały do budowy autostrad w Polsce.

Niska jakość infrastruktury sportowej (bądź jej brak) także zachęcała do przystępowania

do kontraktów na budowę obiektów sportowych, szczególnie stadionów, w okresie przed

mistrzostwami Europy w piłce nożnej w 2012 roku.

317

Dotyczy Krakowa, Wrocławia , Trójmiasta, Katowic, Poznania, Łodzi, Szczecina i Lublina. 318

Rynek Biurowy, Główne miasta regionalne w Polsce, Podsumowanie 2016, Cushman&Wakefield, 2017,

s. 1-2. 319

M. Kasperski, Dobre czasy dla biurowego rynku w Polsce, Forbes 2015, wydanie z 11.06.2015.

201

6.3. Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora usług i

budownictwa w Polsce

Lata 90-te XX wieku zapoczątkowały proces napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do polskiej gospodarki. W pierwszej kolejności kapitał zagraniczny zasilał

przetwórstwo przemysłowe, a w dalszej kolejności usługi. Z upływem czasu struktura

napływu kapitału zagranicznego uległa przeobrażeniom na korzyść usług. Biorąc pod

uwagę stan zobowiązań z tytułu napływu BIZ do przetwórstwa przemysłowego i usług

ogółem w 2015 roku usługi odpowiadały za prawie 59% zobowiązań, podczas gdy

przetwórstwo przemysłowe za 32%. Analogiczna struktura w 2005 roku kształtowała się w

relacji 43%przetwórstwo przemysłowe oraz 57% usługi.

Wykres 40

Struktura stanu zobowiązań z tytułu BIZ w Polsce w latach 2005-2015 *

Źródło:opracowanie własne na podstawie danych statystycznych NBP, Zagraniczne Inwestycje Bezpośrednie

w Polsce , wydania z lat 2005-2015 dostępne na http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html

*dane nie sumują się do 100% gdyż uwzględniano w badaniu tylko usługi ogółem i przetwórstwo

przemysłowe, pominięto natomiast budownictwo oraz cały sektor rolniczy.

W większości lat badanego okresu 1998-2015, udział usług w napływie

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski ogółem przewyższał 50% rocznego

strumienia kapitału w tej postaci. Wyjątkiem były jedynie lata 2003 oraz 2009 i 2011-

2012, kiedy ten udział był mniejszy niż połowa wartości rocznego napływu. Wynikało to z

pogarszającej się sytuacji ekonomicznej w gospodarce światowej skutkującej mniejszą

skłonnością do inwestowania (lata 2003 i 2009) oraz pojawiającymi się dezinwestycjami,

które miały miejsce w latach 2011-2013. Biorąc pod uwagę cały badany okres 1998-2015

do sektora usług napłynęło ponad 124 mld USD wobec ponad 211 mld, które zasiliły całą

gospodarkę. Udział sektora usług w napływie BIZ do Polski wyniósł więc prawie 59%.

Kategorią poddawaną analizie w niniejszym rozdziale są usługi z wyłączeniem

usług finansowych i ubezpieczeniowych oraz handlu hurtowego i detalicznego i naprawy

pojazdów, które były przedmiotem badań w dwóch poprzednich rozdziałach. Do usług nie

jest wliczone także budownictwo, które będzie przeanalizowane osobno w dalszej części

tego rozdziału. Sektor usług tworzą więc następujące gałęzie:

- transport i gospodarka magazynowa;

- działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznym;

- informacja i komunikacja;

- działalność związana z obsługą rynku nieruchomości;

56,6

643,3

3

59,0

833,9

3

58,6

533,5

0

60,3

431,0

5

58,6

431,7

5

59,7

31,3

58,1

31,6

58,4

31,7

59,4

29,4

58,7

29,3

58,7

32,2

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

90,00

100,00

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

usługi ogółem przetwórstwo przemysłowe

202

- działalność profesjonalna, naukowa i techniczna;

- działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca;

- edukacja;

- opieka zdrowotna i pomoc społeczna;

- działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją;

- pozostała działalność usługowa.

W okresie 1998-2015 do tak zdefiniowanego sektora usług napłynęło w sumie

prawie 60 mld USD kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, co

stanowiło około 28% całości napływu BIZ w tym okresie do polskiej gospodarki. Kapitał

ten płynął z różnym nasileniem, które było uzależnione od koniunktury na rynkach

światowych. Średnioroczne tempo wzrostu wyniosło jednak około 6,3%. Największy

napływ bezpośrednich inwestycji do sektora usług miał miejsce w latach 2006-2007 oraz

2014-2015. Jeden z rekordowych napływów BIZ odnotowano także w 2010 roku.

Napłynęło wówczas ponad 8 mld USD, co było drugim wynikiem po 2014 roku, kiedy

polskie usługi zasilił kapitał w kwocie ponad 8,4 mld USD. W badanym okresie można

wskazać przynajmniej dwie fazy spowolnienia spowolnienia ekonomicznego, a nawet

kryzysu (lata 2001-2003 oraz 2008-2009), które przyniosły niewielki napływ BIZ do

usług, a nawet dezinwestycje odnotowane w 2002 roku. 320

Słabym okresem pod kątem

napływu kapitału do sektora usług w Polsce były też lata 2011-2013. Uwagę zwraca

szczególnie 2012 roku z dezinwestycjami rzędu prawie 3,8 mld USD. Wycofany był

wówczas znaczący kapitał z dwóch sekcji, a mianowicie Informacja i komunikacja w

zakresie działalności związanej z produkcją filmów i programów telewizyjnych (320 mln

USD) oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej w zakresie doradztwa

związanego z zarządzaniem (4,7 mld USD).321

Fluktuacje w napływie bezpośrednich

inwestycji do sektora usług skutkowały różnie kształtującym się wskaźnikiem udziału BIZ

napływającego do usług w ogólnym napływie BIZ. Można jednak dostrzec rosnącą

tendencję, co potwierdza większe zainteresowanie inwestorów zagranicznych usługowymi

dziedzinami gospodarki.

Wewnętrzna struktura napływu BIZ do usług dostarcza informacji o gałęziach,

które cieszą się największym zainteresowaniem wśród inwestorów zagranicznych. Według

stanu zobowiązań z tytułu BIZ na koniec 2015 roku największe kwoty przypadały na:

- działalność związaną z rynkiem nieruchomości – trafiło tutaj prawie 32% ogólnej

kwoty kapitału zainwestowanej w usługach;

- działalność profesjonalną, naukową i techniczną, która zabsorbowała prawie 28%BIZ

w usługach;

- informację i komunikację – prawie 22,5% ogólnej kwoty kapitału ulokowanej w

usługach.

Na szczególną uwagę zasługuje działalność profesjonalna, naukowa i technicza.

Napływ kapitału zagranicznego do tej gałęzi wiąże się z powstawaniem nowoczesnych

centrów usług, gdyż obserwuje się duże zainteresowanie inwestorów zagranicznych

dokonywaniem inwestycji w sektorze nowoczesnych usług biznesowych. Dynamiczny

rozwój centrów biznesowych z udziałem kapitału zagranicznego jest najważniejszym

trendem w sektorze usług w Polsce. Pojawiają się opinie, iż „ dynamika, z jaką powstają w

Polsce zagraniczne centra usług biznesowych, przypomina wybuch drobnej

przedsiębiorczości po 1989 roku.”322

Początkowo centra usług biznesowych powstawały w

320

Obliczenia własne na podstawie danych statystycznych NBP, Zagraniczne Inwestycje Bezpośrednie

w Polsce , wydania z lat 2003-2015 321

Zagraniczne Inwestycje Bezpośrednie w 2012 roku, NBP, Warszawa 2013. 322

M. Kaczmarczyk, Od prostego fakturowania do poważnej bankowości, Forbes 2014, wydanie z dn.

18.08.2014.

203

największych aglomeracjach w Polsce (Kraków, Warszawa, Wrocław), podczas gdy pod

koniec analizowanego okresu zainteresowaniem inwestorów cieszyły się także mniejsze

miasta np. Bydgoszcz, Radom, Lublin czy Szczecin. Pojawianie się centrów w mniejszych

miastach idzie w parze z wchodzeniem na wyższy poziom rozwoju i wyższą specjalizacją

tych ulokowanych w największych miastach Polski.323

Tabela 104

Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora usług i budownictwa w

Polsce w latach 1998-2015

Napływ BIZ w mln USD Struktura

Usługi

ogółem

Usługi z

wyłączeniem

sektora

finansowego i

handlowego

Budownictwo Ogółem do

gospodarki

Usługi

ogółem jako

% napływu

BIZ ogółem

Budownictwo

jako %

napływu BIZ

ogółem

1998 4134,0 2333,4 88,5 6 364,90 64,95 1,39

1999 5415,6 2240 0,8 7 269,60 74,50 0,01

2000 6869,5 4148,9 156,5 9 341,30 73,54 1,68

2001 4207,1 1300,6 118,2 5 712,80 73,64 2,07

2002 2125,6 -133,2 58,1 4 130,50 51,46 1,41

2003 1613,8 539,8 -179,1 4 123,00 39,14 -4,34

2004 6749,9 2973,4 167,6 12 755,60 52,92 1,31

2005 6504,7 781,6 82,3 10 248,70 63,47 0,80

2006 12554 7389,2 482,4 19 590,90 64,08 2,46

2007 13068,8 6738,5 513,1 22 612,00 57,80 2,27

2008 9819,4 3158,9 415 14 883,90 65,97 2,79

2009 6438,8 2962,1 590,4 13 698,10 47,01 4,31

2010 10027,5 8094,3 1383 13 872,80 72,28 9,97

2011 8608,3 2689,9 4684,2 20 619,60 41,75 22,72

2012 2181,7 -3761,9 -150,7 6 059,20 36,01 -2,49

2013 4758,7 3519,1 1063,2 2 733,90 174,06 38,89

2014 9172,071 8455,231 1239,4 14 266,20 64,29 8,69

2015 9821,968 6567,439 365,5 13 470,30 72,92 2,71

Razem

1998-

2015

124071,44 59997,3 11078,34 211 159,50 58,76 5,25

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2003 roku,





Inwestycje zagraniczne są niezwykle pożądane w sferze działalności

profesjonalnej, naukowej oraz technicznej, a także w sferze B+R z uwagi na

niedofinansowanie tych gałęzi kapitałem krajowym. Efektem tego jest niedostateczna

sprawność sektora badawczo-rozwojowego w Polsce, zarówno z punktu widzenia jego

potencjalnych możliwości, jak i z punktu widzenia potrzeb całej gospodarki narodowej. W

latach 1992-2005 nakłady na badania oraz działalność wdrożeniową, finansowane ze

środków publicznych zostały ograniczone, co skutkowało pogarszającą się sprawnością

323

Tamże.


204

sektora B+R po 2005 roku. Przede wszystkim spadła intensywność oraz jakość badań

naukowych. Taka sytuacja jest niebezpieczna, gdyż w długim okresie spowoduje spadek

stopy postępu technicznego oraz trwałe obniżenie się dynamiki gospodarczej.324

Polski sektor usług stwarza atrakcyjne warunki do rozwoju działalności określanej

jako BPO (Business Process Outsourcing) polegającej na zlecaniu zewnętrznemu dostawcy

obsługi wybranych procesów biznesowych (np. handel, rachunkowość, obsługa prawna).

Działania takie pozwalają przede wszystkim obniżyć koszty pracy, ale także umożliwiają

korzystanie z silnego potencjału ludzkiego znajdującego się w kraju lokaty kapitału. W

formie BPO inwestorzy zagraniczni tworzą najczęściej call centers oraz centra usługowe

wyspecjalizowane w księgowości i zarządzaniu zasobami ludzkimi. Taka forma inwestycji

jest szczególnie popularna wśród inwestorów ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Francji

i Irlandii, a czasami także krajów skandynawskich.325

Tabela 105

Wewnętrza struktura sektora usług - stany zobowiazań na 2010 i 2015 w mln USD

Wyszczególnienie

2010 2015

Napływ w mln

USD

% Napływ w mln

USD

%

Transport i gospodarka magazynowa 2 886,7 6,47 3 046,3 6,78

Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami

gastronomicznym 1 140,1 2,56 1 056,1 2,35

Informacja i komunikacja 10 234,2 22,95 10 101,3 22,48

Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 14 226,9 31,90 14 356,4 31,95

Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 13 042,0 29,24 12 504,6 27,83

Działalność w zakresie usług administrowania i

działalność wspierająca 2 614,0 5,86 2 715,7 6,04

Edukacja 13,5 0,03 9,5 0,02

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 265,0 0,59 762,1 1,70

Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 75,4 0,17 268,3 0,60

Pozostała działalność usługowa 99,6 0,22 115,4 0,26






Przejawem prowadzenia działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej są

także tzw. centra usług wspólnych SSC - (Shared Service Center). Są to jednostki

usługowe określonego przedsiębiorstwa lub podmioty prowadzące działalność na rzecz

macierzystego przedsiębiorstwa i jego oddziałów. Centra usług wspólnych zajmują się

obsługą powierzonych im procesów biznesowych. W tej gałęzi usług powstają także centra

badawczo-rozwojowe nazywane KPO (Knowledge Process Offshoring). Zajmują się one

kompleksową realizacją projektów w zakresie tworzenia i transferu zasobów wiedzy

technicznej. Centra badawczo-rozwojowe powstają w takich dziedzinach jak: lotnictwo,

motoryzacja, informatyka, biotechnologia, inżynieria medyczna i farmaceutyczna,

robotyka czy nanotechnologia oraz inne wymagające prowadzenia zaawansowanych

badań.326

324

K. Meredyk, Postęp techniczny a postęp gospodarczy, „Przedsiębiorstwo i Finanse” 2015, nr 2, s. 5-6. 325

B. Pera, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a eksport usług, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne

a konkurencyjność eksportu PolskiS. Wydymas, E. Bombińska, B. Pera, (red.), Wydawnictwa Fachowe

CeDeWu.pl, Warszawa 2012, s. 215-216. 326

Tamże.


205

Znaczną dynamikę ich rozwoju potwierdza liczba centrów działająca w Polsce. Do

2002 roku (włącznie) w Polsce powstało 60 centrów usług z kapitałem zagranicznym, w

2007 roku było ich już ponad 200 centrów, a w 2010 roku więcej niż 300. Wzrost liczby

centrów usług był kontynuowany w kolejnych latach - w 2012 roku funkcjonowało ponad

400 podmiotów tego rodzaju, a w 2014 roku ponad 500 centrów. Według stanu na

kwiecień 2015 funkcjonowało w Polsce 532 centra usług z kapitałem zagranicznym, które

należały do 356 inwestorów zagranicznych. Pracowało w nich ponad 150 tys.

pracowników. Szacuje się, iż zagraniczne centra usług biznesowych w Polsce będą

zatrudniać co najmniej 250 tys. osób na koniec 2020 roku.327

Wykres 41

Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w usługach na tle innych sektorów

gospodarki w latach 1998-2015 – udział w ogólnej liczbie podmiotów z kapitałem

zagranicznym




Inwestycje zagraniczne w sektorze usług biznesowych są oceniane bardzo wysoko pod

kątem efektów, jakie przynoszą gospodarce kraju przyjmującego. Po pierwsze centra usług dla

biznesu tworzą więcej miejsc pracy niż inwestycje w innych gałęziach gospodarki. Po drugie

zakres usług oferowanych przez centra usług biznesowych jest systematycznie poszerzany i

obejmuje coraz mocniej rozbudowane procesy z zakresu obsługi procesów finansowo-

księgowych, IT oraz działalności badawczo-rozwojowej, co skłania pracowników do

podnoszenia kwalifikacji. W efekcie tego rośnie jakość kapitału ludzkiego. Z zakładaniem

centrów usług w Polsce wiąże się także wyższy poziom infrastruktury wynikający ze

zwiększania się nowoczesnej powierzchni biurowej.328

Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w usługach rosła od

2844 w 1998 roku do 10314 w 2015 roku, średniorocznie o 7,9%. W analizowanym

okresie przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym, działające w usługach stanowiły

znaczny odsetek ogółu przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym działających w Polsce,

który rósł od prawie 22,5% do prawie 40% w latach 1998-2015.Tak duży odsetek wynika

327

Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce 2015, Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych

(ABSL) 2015, Warszawa 2015, s. 10-14. 328

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2014,

s. 18.

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

45,00%

19

98

20

00

20

02

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

przetwórstwo przemysłowe sektor finansowy sektor handlowy i naprawa usługi


206

stąd, iż inwestycje w usługach cechuje zakładanie małych podmiotów o liczbie

pracujących do 49 osób. Przykładowo w dominującej gałęzi usług pod względem

skumulowanej wartości zainwestowanego kapitału tj. działalności związanej z obsługą

rynku nieruchomości w 2015 roku działało 2464 pomiotów z czego aż 2428, czyli 98,5%

to podmioty zatrudniające do 49 osób, natomiast tylko 36 podmiotów zatrudniało powyżej

50 pracowników. Dominacja mikro i małych przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym

widoczna jest także w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej – drugiej pod

względem gałęzi usług, która przyciągnęła najwięcej kapitału. W 2015 roku na 2405

podmiotów z kapitałem zagranicznym tam funkcjonujących, 88,5% stanowiły podmioty

zatrudniające do 50 pracowników.329

Obie wymienione gałęzie były także dominującymi

pod względem liczebności podmiotów wśród wszystkich usługowych przedsiębiorstw z

kapitałem zagranicznym. Podmioty zajmujące się obsługą nieruchomości i firm stanowiły

24% wszystkich usługowych podmiotów działających w 2015 roku, zaś działalnością

profesjonalną, naukową i techniczną 23,3%.330

Wykres 42

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budownictwie w latach 1998-2015






Zestawiając udział podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w usługach

z podmiotami operującymi w innych sektorach widać wyraźnie, iż podmioty w usługach

odgrywają coraz większą rolę wśród całej zbiorowości. Liczebna przewaga usługowych

podmiotów z kapitałem zagranicznym wynika ze wskazanej wcześniej dominacji mikro- i

małych przedsiębiorstw. Systematycznemu wzrostowi odsetka przedsiębiorstw w usługach

towarzyszył spadek udziału podmiotów funkcjonujących w przetwórstwie przemysłowym

oraz stabilna sytuacja pod względem udziału podmiotów z sektora handlowego i

finansowego.

Przedmiotem zainteresowania niniejszego rozdziału są także bezpośrednie

inwestycje w budownictwie. W latach 1998-2015 do budownictwa napłynęło nieco ponad

11 mld USD, co stanowiło 5,54% całego napływu BIZ do Polski w tym okresie.

Średniorocznie wartość napływu kapitału zagranicznego do budownictwa w Polsce

329


37. 330

Obliczenia własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2015

roku, GUS, Warszawa 2016, s. 37.

1,4% 0,0% 1,7% 2,1% 1,4%-4,3%

1,4%0,9% 2,5% 2,3%

2,8% 4,3%

10,0%

22,7%

-2,5%

38,9%

8,7%

2,7%

-1000,0

0,0

1000,0

2000,0

3000,0

4000,0

5000,0

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15 -10,0%

-5,0%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

45,0%

BIZ w budownictwie budownictwo jako % napływu BIZ ogółem


207

wzrastała o 8,7%. Jednakże analiza tego napływu rok do roku pokazuje, iż wynik ten jest

efektem znacznego zasilenia kapitałem zaledwie w kilku latach – 2010-2011 i 2013-14. W

pozostałych latach tempo wzrostu oscylowało wokół 2%. Rekordowa wartość kapitału

zagranicznego do budownictwa napłynęła w 2011. Był to pomyślny okres dla branży

budowlanej z uwagi na realizowane w tym czasie projekty budowlane związane z

przygotowaniem szeroko rozumianej infrastruktury na przeprowadzenie mistrzostw

Europy w piłce nożnej.

Tabela 106

Podmioty z kapitałem zagranicznym działające budownictwie w latach 1998-2015 Rok Liczba podmiotów z

kapitałem

zagranicznym

Podmioty z kap.

zagr. w

budownictwie

jako % ogólnej

liczby podmiotów

z kap. zagr.

Nakłady inwestycyjne

(mln zł ceny bieżące)

Nakłady

inwestycyjni

podmiotów z kap.

zagr. w

budownictwie

jako % inwestycji

w budownictwie

Budowni-

ctwo

Ogółem Podmioty z kap.

zagr. w

budownictwie

Budowni-

ctwo

1998 728 12649 5,76 2110,2 7739,3 27,27

2000 865 14244 6,07 2437,5 10081,6 24,18

2002 861 14488 5,94 1262,5 8157 15,48

2005 907 16837 5,39 1029,2 3115 33,04

2006 1062 18015 5,90 2498,2 5234 47,73

2007 1131 18515 6,11 2790,8 8717 32,02

2008 1355 21092 6,42 3411,3 8453 40,36

2009 2117 22176 9,55 5243,6 8055 65,10

2010 2118 23078 9,18 5294,2 7285 72,67

2011 2289 24910 9,19 6383,9 8572 74,47

2012 2279 25914 8,79 3939 5687 69,26

2013 2250 26128 8,61 3456,4 6967 49,61

2014 2199

26464 8,31 5292,4 7859 67,34

2015 2012 25961 7,75 6383,4 b/d b/d



kapitałem zagranicznym, publikacje GUS z lat 2005-2015 dostępne na http://www.stat.gov.pl, Małe

Roczniki Statystyczne Polski , wydania z lat 2000-2015

Na koniec 2015 roku w budownictwie działało 2012 podmiotów z kapitałem

zagranicznym, co stanowiło 7,75% wszystkich podmiotów z kapitałem zagranicznym

obecnych w Polsce. W latach 1998-2015 można wyróżnić dwa okresy jeśli chodzi o

tendencje w kształtowaniu się liczby takich podmiotów. Pierwszy okres to lata 1998-2011

kiedy liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w budownictwie rosła z roku na rok od

728 podmiotów w 1998 do 2289 w 2011 roku. Konsekwencją tego był także rosnący

udział podmiotów z kapitałem zagranicznym w budownictwie w zbiorowości wszystkich

podmiotów z kapitałem zagranicznym. Udział ten wzrósł z 5,76% w 1998 roku do 9,19%

w 2011 roku. W tym okresie miał miejsce spektakularny wzrost w liczbie podmiotów w

2009 roku w porównaniu do 2008 roku. Było to związane z rozpoczęciem przygotowań do

organizacji mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 roku i koniecznością przygotowania

odpowiedniej infrastruktury. Aczkolwiek wzrost ten pochodził głównie z powstawania

przedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób. Drugi okres to lata 2012-2015

charakteryzujące się utrzymującym się spadkiem liczby podmiotów z kapitałem


208

zagranicznym funkcjonujących w budownictwie. Konsekwencją tego był malejący udział

tych podmiotów w ogólnej liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym z 9,19% w 2011

roku do 7,75% w 2015 roku.

Nakłady inwestycyjne na pozyskanie aktywów trwałych ponoszone przez podmioty

z kapitałem zagranicznym stanowiły istotny odsetek nakładów inwestycyjnych

ponoszonych w całym sektorze budowniczym. Było to szczególnie widoczne w latach

2009-2012 kiedy udział nakładów inwestycyjnych podmiotów z kapitałem zagranicznym

w budownictwie przekraczał 65% całości inwestycji realizowanych w budownictwie.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wywarły wpływ na rozwój polskiego sektora

usług i budownictwo. Inwestycje dokonane w wiodących jego gałęziach wyznaczyły

kierunki rozwoju, powodując, iż sektor usług biznesowych jest silną częścią nie tylko

sektora usług, ale też całej gospodarki. Dzięki nim Polska jest liderem w Europie pod

względem świadczenia usług biznesowych dla globalnych przedsiębiorstw.331


usług i budownictwa w Polsce

Statystyki publikowane przez Główny Urząd Statystyczny opisujące sektor usług są

niewystarczające do przeprowadzenia oceny wpływu udziału płac w produkcie na napływ

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora usług. Wynika to stąd, iż GUS nie

publikuje danych o produkcie krajowym brutto bądź wartości dodanej brutto w rozbiciu na

poszczególne gałęzie usług. Wprawdzie zagregowany produkt krajowy brutto można

wyznaczyć odejmując odpowiednie zmienne, jednakże pojawia się problem wyznaczenia

średniej płacy w sektorze usług. GUS publikuje średnie wynagrodzenia w poszczególnych

gałęziach usług od 2005 roku, jednak do wyznaczenia średniej płacy w całym sektorze

niezbędne są wagi opisujące ich udział w tworzeniu PKB, których wyznaczenie jest

uniemożliwione dostępnością danych. W związku z powyższym w niniejszym paragrafie

skoncentrowano się na przeanalizowaniu budownictwa i wpływu elastyczności płac na

kapitał zagraniczny w formie BIZ zasilający tę branżę. Wzorem poprzednich rozdziałów

na wstępie przeprowadzono analizę płac i wydajności pracy w sektorze.

Wynagrodzenia pracowników zatrudnionych w budownictwie kształtowały się na

poziomie nieco niższym od średniego wynagrodzenia w gospodarce w całym badanym

okresie. W 2015 roku przeciętne wynagrodzenie w budownictwie wynosiło 3209 zł wobec

1133zł w 1998 roku w cenach bieżących. Kwoty te stanowiły odpowiednio 92% i 82%

udziału w średnim wynagrodzeniu liczonym dla całej gospodarki. Zmniejszający się udział

średniego wynagrodzenia w branży budowlanej w relacji do średniej płacy w gospodarce

pokazuje pogłębiające się nierówności płacowe między budownictwem a pozostałymi

branżami. Wynagrodzenia w budownictwie wzrosły w badanym okresie prawie trzykrotnie

rosnąc średniorocznie o 6% w cenach bieżących. Korygując płace w budownictwie o

wskaźnik inflacji wynika, iż płace w budownictwie wzrastały średniorocznie o niecałe 3%

w okresie 1998-2015.332

Wydajność pracy w budownictwie wyznaczono jako produkt krajowy brutto

wytworzony w tej części gospodarki w relacji do przeciętnego zatrudnienia w

budownictwie. Tak określona wydajność pracy cechowała się znacznymi fluktuacjami w

badanym okresie od ponadprzeciętnych wzrostów, jaki przykładowo miał miejsce w 2005

roku (36,7% w cenach stałych), do skrajnych spadków rzędu prawie 16% w 2006 roku i

ponownego wzrostu w 2007 roku na poziomie prawie 17%. Od 2013 roku obserwowany

331

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2014,

s. 5. 332

Obliczenia własne na podstawie Małych Roczników Statystycznych Polski z lat 2000-2016.

209

jest natomiast dynamiczny wzrost wydajności pracy liczony w cenach stałych oscylujący

wokół 10% rocznie.

Wykres 43

Wydajność pracy w budownictwie w Polsce w latach 1998-2015 w tys. zł


Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS – Małe Roczniki Statystyczne z lat

2000-2016

Zestawiając dynamikę wydajności pracy i wynagrodzeń w cenach stałych z 1998 i

w odniesieniu do tego roku można zauważyć, iż mimo tak znaczących wahań w

wydajności pracy w trendzie długookresowym wydajność pracy rosła szybciej niż

wynagrodzenia. Takie porównanie ujawnia liniowe, równomierne zmiany w wysokości

wynagrodzeń w budownictwie oraz skokowe zmiany w wydajności pracy. Od 2011 roku

również wydajność pracy zaczęła rosnąć bardziej stabilnie, ale w znacznie wyższym

tempie niż wynagrodzenia. Spowodowało to, iż dysproporcje między dynamiką wzrostu

wydajności pracy oraz wynagrodzeń pogłębiły się jeszcze bardziej.

Dokonano także porównania tempa zmian wydajności pracy oraz płac

wykorzystując do tego, stworzony we wcześniejszej części pracy (patrz paragraf 3.4),

wskaźnik elastyczności płac. Otrzymane wartości tego wskaźnika sugerują, iż płace w

budownictwie nie były elastyczne. Tylko w 2004 roku jego wartość była bliska jedności,

zaś w pozostałych latach była mniejsza od jedności wskazując tym samym na wydajność

rosnącą szybciej od płac. W niektórych latach badanego okresu wskaźnik był ujemny, co

należy zinterpretować jako różnokierunkowe zmiany obu badanych zmiennych.

Analizując płace oraz wydajność pracy w budownictwie obliczono współczynnik

korelacji liniowej Pearsona w celu określenia siły związku między nimi. Podobnie jak w

przypadku wcześniejszych rozdziałów poszukiwano odpowiedzi na pytanie, w jakim

stopniu wzrost płac był stymulowany zmianami w wydajności pracy. Przedstawiony na

wykresie (patrz aneks statystyczny do rozdziału 6) rozrzut punktów obu zmiennych i

zaznaczony trend liniowy sugerują możliwą zależność liniową między badanymi

zmiennymi.

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między badanymi zmiennymi wyniósł

0,83, co wskazuje na silną zależność między nimi. Można to zinterpretować, iż wraz z

przeciętnym wzrostem wydajności pracy rośnie także przeciętne miesięczne

wynagrodzenie brutto w budownictwie. W celu zbadania statystycznej istotności

wyznaczonego współczynnika korelacji liniowej przy użyciu testu t-Studenta przyjęto

44

,46

9

54

,46

1

69

,00

6

62

,34

4

69

,37

1

72

,14

7

73

,00

4

99

,82

9

83

,87

6

98

,09

2

87

,28

6

85

,28

5

10

9,5

95

10

7,0

23

10

5,4

53

11

6,7

63

13

0,1

57

14

2,8

15

0,000

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

140,000

160,000

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

210

dwie hipotezy: 1) hipotezę zerową o braku korelacji między badanymi zmiennymi 2)

hipotezę alternatywną, zgodnie z którą zmienne są skorelowanie. Na podstawie

obliczonego współczynnika korelacji liniowej Pearsona wartość statystyki testowej t wyniosła 5,68. Obliczony współczynnik korelacji liniowej Pearsona okazał się istotny

statystycznie przy poziomie istotności alfa równym 0,05 i 15 stopniach swobody, gdyż

wartość krytyczna t* odczytana z tablicy rozkładu t-Studenta wyniosła 2,1314. Przyjęto

więc hipotezę alternatywną zakładającą istnienie korelacji między zbadanymi zmiennymi.

Oznacza to, iż wydajność pracy w znaczący sposób determinuje poziom wynagrodzeń w

budownictwie. Wskaźnik determinacji liniowej wyniósł nieco ponad 68%. Oznacza to, iż

wzrost przeciętnego wynagrodzenia w budownictwie jest w 68% wyjaśniane wzrostem

wydajności pracy, zaś w pozostałych 32% innymi czynnikami nie związanymi z

wydajnością pracy.

Wykres 44

Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w budownictwie w Polsce w latach 1998-

2015 (ceny stałe, 1998=100)


z lat 2000-2016.

W dalszej części pracy zweryfikowano zasadniczą hipotezę tego rozdziału, iż

elastyczność płac w budownictwie determinuje napływ bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do tego sektora. Elastyczność płac zdefiniowano jako udział płac w

produkcie branży budowlanej. W latach 1998-2015 udział ten wyrównany metodą średnich

ruchomych, wykazywał silną tendencję spadkową. Analizowany wskaźnik zmniejszył się

prawie o połowę, z niecałych 31% w 1998 roku do około 16% w 2015 roku (patrz wykres

45). Taka tendencja była niezwykle korzystnym zjawiskiem dla inwestorów

zagranicznych. W żadnej innej dotąd analizowanej branży udział płac w produkcie nie

spadał tak dynamicznie.

Weryfikując powyższą hipotezę przeanalizowano wielkość napływu BIZ do

budownictwa w latach 1998-2015 w mln USD w cenach stałych z 1998 roku oraz udział

płac w produkcie wytworzonym w budownictwie, przy wyznaczaniu którego przeliczono

dane wyjściowe na ceny stałe z 1998 roku. Sporządzony wykres rozrzutu punktów z

naniesioną linią trendu (patrz aneks statystyczny do rozdziału 6) wskazuje raczej na

niewielką zależność liniową między zmiennymi bądź nawet jej brak.

Oczekiwana zależność jest następująca: udział płac w produkcie maleje, co w

następnym roku przynosi wzrost napływu BIZ. Udział płac w produkcie malał w

imponującym tempie, jednak nie przekładało się to na rosnące napływy kapitału

zagranicznego w formie BIZ do budownictwa. Można nawet zauważyć, iż w niektórych

0

50

100

150

200

250

300

350

199819992000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015

% zmiana wydajności pracy (w %) (1998=100)

% zmiana wynagrodzeń (1998=100)

211

latach spadkowi udziału płac w produkcie towarzyszyły dezinwestycje, czyli wycofywanie

kapitału.

Wykres 45

Napływ BIZ do budownictwa na tle udziału płac w produkcie budownictwa w latach

1999-2015 (ceny stałe z 1998)

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych GUS

Na potwierdzenie wstępnie zdiagnozowanego braku zależności między napływem

bezpośrednich inwestycji zagranicznych a elastycznością płac obliczono współczynnik

korelacji liniowej Pearsona. Wyniósł on minus 0,27, co wskazuje na niewielką zależność

napływu BIZ od elastyczności płac w budownictwie. Zbadano także statystyczną istotność

obliczonego wskaźnika korelacji liniowej Pearsona, który okazał się nieistotnie różny od

zera przy poziomie ufności równym 5%. Skorzystano z testu t-Studenta. Wyznaczona

statystyka t wyniosła minus 1,0871. Przy poziomie istotności alfa równym 0,05 i 15

stopniach swobody wartość krytyczna to 2,1314. Dodatkowo zidentyfikowano, iż

współczynnik korelacji liniowej Pearsona jest istotnie różny od zera, ale dopiero przy alfa

równym 0,3.

Zmiana metodyczna w ewidencji BIZ z 2013 roku i przyjęcie w prowadzonym

badaniu założenia o porównywalności danych między obiema metodologiami (sprzed 2013

roku i po tym okresie) nie miało istotnego wpływu na otrzymane wyniki w budownictwie.

Współczynnik korelacji liczony w oparciu o dane statystyczne do 2012 roku włącznie był

jedynie nieznacznie wyższy, ale istotnie różny od zera dopiero przy poziomie istotności

równym 0,4 (patrz tabela 119 w aneksie statystycznym do rozdziału 6).

Dostępność danych statystycznych umożliwiła weryfikację czwartej hipotezy

cząstkowej, tj. elastyczność płac jest czynnikiem napływu BIZ do sektora usług i

budownictwa, jedynie w odniesieniu do budownictwa. Jednakże drugi poziom analizy,

który jest rozpatrywany przy weryfikacji hipotezy, czyli poziom czynników

pozaefektywnościowych, był możliwy do przeprowadzenia w szerszym zakresie zarówno

w odniesieniu do sektora usług, jak też i budownictwa. Wzorem trzech wcześniej

weryfikowanych hipotez cząstkowych zbadano czynniki instytucjonalne oddziałujące na

elastyczność płac.

Związki zawodowe są obecne niemalże we wszystkich sekcjach polskiej

gospodarki, ale z różną liczbą członków i zróżnicowanymi możliwościami działania.

Struktura członkostwa zakładowych organizacji związkowych wskazuje, że najwięcej osób

należało do związków działających w ramach edukacji - 24% wszystkich związkowców to

0,7

4

13

1,9

9

94

,49

45

,62

-13

9,1

1

12

4,8

1

59

,85

34

7,0

1

35

7,6

5

27

4,9

7

37

9,4

3

86

5,4

4

27

91

,65

-86

,11

60

3,2

9

70

4,6

6

21

0,3

2

30,57

31,93

29,15

26,86

26,44

23,78

23,71

20,49

19,12 20,42 21,30

23,49

21,28

18,86

19,13 18,32

16,86

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

-500,00

0,00

500,00

1000,00

1500,00

2000,00

2500,00

3000,00

19992000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015

napływ BIZ w budownictwie - mln USD udział płac w produkcie - %

212

osoby pracujące w edukacji. W przypadku tej sekcji duży jest także odsetek

uzwiązkowienia, czyli udział osób pracujących i należących do związków zawodowych w

ogólnej liczbie pracujących w edukcji. W 2014 roku wyniósł on aż 25%, czyli co czwarta

osoba zatrudniona w edukacji była członkiem związku zawodowego. Taki odsetek

uzwiązkowienia jest nawet wyższy niż średnia w gospodarce bowiem OECD podaje, iż

poziom uzwiązkowienia w całej gospodarce polskiej wyniósł 12,7%. Aczkolwiek należy

mieć na uwadze, iż liczba ta odnosi się do 2012 roku, gdyż od tego roku OECD nie

opublikowała nowszych danych. 333

Wysokiemu poziomowi uzwiązkowienia w edukacji towarzyszył znikomy napływ

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do tej sekcji. Stan zobowiązań na koniec 2015

roku z tytułu BIZ w edukacji wyniósł 9,5 mln USD, co stanowiło zaledwie 0,02% całości

zobowiązań w sektorze usługowym. Co więcej stan zobowiązań z tytułu inwestycji

zagranicznych w edukację uległ zmniejszeniu w porównaniu do 2005 roku kiedy wynosił

13,5 mln USD.334

Rozważając możliwy wpływ działania związków zawodowych na

wielkość inwestycji w edukacji należy mieć na uwadze fakt, iż edukacja jest typową

dziedziną usług o charakterze nierynkowym, a jej zapewnienie leży w gestii administracji

publicznej. Brak zainteresowania lokowaniem kapitału w edukacji niekoniecznie musiało

mieć związek z większą niż w innych sekcjach obecnością związków zawodowych.

Oprócz związków zawodowych przyczyn należy szukać w samym charakterze tej sekcji i

tym, że inwestycje tam podejmowane nie stwarzają możliwości osiagnięcia

satysfakcjonującej stopy zwrotu z inwestycji.

Poza edukacją, w strukturze członkostwa dominują także inne sekcje zaliczane do

tzw. usług nierynkowych. Jest to m.in. opieka zdrowotna i pomoc społeczna, do której

należało 21% całej zbiorowości związkowców, czy też administracja publiczna i obrona

narodowa skupiająca 15% wszystkich osób należących do związków zawodowych.

Relatywnie wysoki jest także poziom uzwiązkowienia w tych gałęziach – odpowiednio

12% i 9% i podobnie jak w przypadku edukacji – nie były to preferowane kierunki

inwestowania środków w formie BIZ. Trudno jest jednak mówić o jakimkolwiek wpływie

związków zawodowych na taki stan rzeczy.

Poziom uzwiązkowienia był relatywnie wysoki w sekcji transport i gospodarka

magazynowa, gdzie 11% osób tam zatrudnionych należało do związków zawodowych.

Sekcja ta była też drugą po edukacji najliczniejszą sekcją w strukturze członkostwa, gdyż

skupiała 24% wszystkich osób należących do związków zawodowych. Jednakże poziom

uzwiązkowienia był wysoki z uwagi na fakt zdominowania tej sekcji przez państwo i

udział Skarbu Państwa w PKP. Transport i gospodarka magazynowa cieszyły się

umiarkowanym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych. Według stanu zobowiązań z

tytułu BIZ na koniec 2015 roku wynosiły one 3 miliardy USD i stanowiły 6,8% całości

zobowiązań w sektorze usług. Działalność związków zawodowych mogła usztywniać

płace z uwagi na działalność związku zawodowego kolejarzy, jednak zjawisko to miało

głównie miejsce w transporcie kolejowym.

Najniższej uzwiązkowanymi gałęziami usług były obsługa rynku nieruchomości

oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, gdzie zaledwie 1% wszystkich

pracujących w danej gałęzi należało do związków zawodowych. Taki znikomy odsetek

uzwiązkowienia wynika stąd, iż są to nowoczesne usługi rynkowe rozwijające się od

stosunkowo niedawna i nie było czasu na zawiązanie się poważnych struktur

związkowych. Ponadto wśród zatrudnionych tam pracownikow dominują osoby młode, z

wysokimi wynagrodzeniami, które nie są zainteresowane przynależnością do związków

333

Związki zawodowe w Polsce w 2014 roku, GUS, Warszawa 2015, s.6. 334

Zagraniczne Inwestycje Bezpośrednie w Polsce - 2015 rok, NBP, Warszawa 2016; Zagraniczne

Inwestycje Bezpośrednie w Polsce - 2005 rok, NBP, Warszawa 2006.

213

zawodowych, gdyż sami potrafią reprezentować swoje interesy. Obie te sekcje z jednej

strony cechowały się najmniejszym odsetkiem uzwiązkowienia pracowników, a z drugiej

strony przyciągały najwięcej inwestycji zagranicznych. Sekcje te na koniec 2015 roku

odpowiadały łącznie za prawie 60% wszystkich zobowiązań z tytułu BIZ w usługach.

Główny Urząd Statystyczny nie publikuje natomiast żadnych informacji o związkach

zawodowych w trzeciej największej pod względem zainwestowanego kapitału gałęzi, a

mianowicie informacja i komunikacja. Stąd można wysunąć przypuszczenie, że związki

zawodowe nie są tam w ogóle obecne.

Wykres 46

Struktura członkostwa zakładowych organizacji związkowych oraz odsetek

uzwiązkowienia pracowników w usługach w 2014 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Związki zawodowe w Polsce w 2014 roku, GUS, Warszawa

2015, s.6.

Budownictwo również nie było silnie zdominowane przez działalność związków

zawodowych. Osoby pracujące w budownictwie stanowiły zaledwie 2% wszystkich osób

należących do związków zawodowych. Zestawiając dane o członkostwie z liczbą

pracujących w budownictwie otrzymano, iż tylko 4% pracowników należało do związków

zawodowych.335

Trudno dostrzec jakąkolwiek zależność między działaniem związków

zawodowych a napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych do tej sekcji.

Niewielkiej skali działania związków zawodowych towarzyszył relatywnie mały napływ

BIZ. Intensywniejszy napływ BIZ wystąpił w związku z możliwością realizacji dużych

projektów inwestycyjnych o charakterze budowlanym i był niezależny od działania

związków zawodowych.

Analizę wpływu płacy minimalnej na napływ bezpośrednich inwestycji do sektora

usług przeprowadzono koncentrując się na trzech gałęziach, które przyciągnęły najwięcej

inwestycji bezpośrednich, czyli 1) działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, 2)

działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz 3) informacja i komunikacja.

Wymienione gałęzie odpowiadały za ponad 82% całości zobowiązań z tytułu BIZ, jakie

zasiliły sektor usług na koniec 2015 roku. Zbadano udział płacy minimalnej w średnich

płacach w wymienionych gałęziach. Jednakże ze względu na zmianę klasyfikacji PKD w

2007 roku ustalenie przeciętnych płac w działalności profesjonalnej, naukowej i

technicznej oraz w informacji i komunikacji przed 2005 rokiem było niemożliwe.

335

Związki zawodowe w Polsce w 2014 roku, GUS, Warszawa 2015, s.6.

Ed

uk

acja

Op

ieka zd

row

otn

a i

pom

oc sp

ołeczn

a

Tran

spo

rt i gosp

od

arka

mag

azyn

ow

a

Ad

min

istracja

pub

liczna i o

bro

na

naro

dow

a,…

Bud

ow

nictw

o

Po

zostałe u

sług

i

Działaln

ość

pro

fesjon

alna, n

auko

wa

i techn

iczna

Ob

sług

a ryn

ku

nieru

cho

mo

ści

24%

12% 11% 9% 2% 2% 1% 1%

25% 21% 24%

15%

4% 3% 5% 10%

Udział w strukturze związków zawodowych

% pracowników należących do zakładowych organizacji związkowych

214

Porównywalne dane były dostępne jedynie dla obsługi nieruchomości. Wobec powyższego

zdecydowano o przeprowadzeniu analizy w skróconym okresie obejmującym lata 2005-

2015, ale uwzględniającym trzy największe gałęzie usług.

Wykres 47

Płaca minimalna jako udział w średnich płacach wybranych gałęzi sektora usług i

budownictwa w Polsce w 2005-2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS, Mały Rocznik Statystyczny Polski,

wydania z lat 2000-2016

Najniższy udział płacy minimalnej w średnim wynagrodzeniu gałęzi odnotowano w

informacji i komunikacji. W 2015 roku wyniósł on 26% rosnąc z 20% w 2005 roku. W

porównaniu do analogicznego wskaźnika obliczonego dla całej gospodarki (prawie 45% w

2015 roku), gałąź ta wyróżnia się relatywnie niskim udziałem płacy minimalnej w średnim

wynagrodzeniu gałęzi. Usługi informacyjne i komunikacyjne są wysoko opłacane, gdyż

wymagają posiadania specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Pracodawcy nie są

zainteresowani płaceniem najniższej płacy, ale konkretnym efektem, za który są w stanie

płacić więcej. Kształtowanie się badanego wskaźnika na poziomie o 19 punktów

procentowych niżej niż na poziomie makroekonomicznym pozwała wnioskować, iż płaca

minimalna nie ma większego znaczenia jeśli chodzi o usztywnianie płac w dół. Praca

minimalna nie dotyczy też znacznej grupy pracowników tej gałęzi więc jej oddziaływanie

na elastyczność płac i bezpośrednie inwestycje zagraniczne jest znikome.

Płace zbliżone poziomem do średniego wynagrodzenia brutto w gospodarce były

notowane w obsłudze rynku nieruchomości. W efekcie tego udział płacy minimalnej w

średnim wynagrodzeniu tej gałęzi był niewiele niższy niż w średnim wynagrodzeniu

liczonym dla całej gospodarce. Jeśli natomiast chodzi o udział płacy minimalnej w średniej

płacy obowiązującej w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej, to wskaźnik

ten wyniósł nieco ponad 36% w 2015 roku rosnąc od 28% w 2005 roku.

Płaca minimalna w największym stopniu usztywniała płace w budownictwie. Przez

cały okres 2005-2015 udział płacy minimalnej w średnim wynagrodzeniu w tej branży był

wyższy niż średni udział w gospodarce. Podobnie jak w innych branżach cechowała go

rosnąca tendencja z poziomu 43,8% w 2005 roku do 54,5% w 2015 roku. Z

przeprowadzonych wcześniej analiz wynikło, iż napływ bezpośrednich inwestycji do

budownictwa był niewielki.

20,1 20,3 20,3 22,2 24,0 23,8 23,9 25,4 25,9 26,2 26,0

32,9 33,5 32,8 36,2 39,7 38,9 39,4 40,3 41,8 42,6 43,0

27,8 27,9 26,7 31,1 32,7 32,5 33,2 34,4 35,9 36,5 36,3

36,0 36,3 34,8 38,3

41,1 40,8 40,8 42,5 43,7 44,4 44,9 43,8 43,4

40,8 44,5

48,3 48,4 48,6 50,8 53,5 54,2 54,5

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015płaca minimalna/płaca w informacja i komunikacja

płaca minimalna/płaca w obsługa rynku nieruchomości

płaca minimalna/płaca w działalność profesjonalna, naukowa i techniczna

płaca minimalna/płaca w gospodarce ogółem

215

Tabela 107

Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w wybranych gałęziach

sektora usług w latach 2012-2015 – w euro

Wyszczególnienie

2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015


naukowa i techniczna Informacja i komunikacja

Bułgaria

Pozapłacowe koszty pracy 0,7 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,1 1,2

Całkowite koszty pracy 5,5 5,8 6,3 7,0 7,4 8,3 8,3 9,1

Udział w % 12,7 12,1 12,7 12,9 13,5 13,3 13,3 13,2

Polska

Pozapłacowe koszty

pracy 1,7 1,8 1,9 2,0 2,0 2,1 2,2 2,3


Udział w % 16,0 16,4 16,7 16,8 15,3 15,3 15,7 15,8

Rumunia



Udział w % 23,1 22,9 22,5 19,7 22,5 23,2 22,2 19,6

Węgry



Udział w % 25,6 24,3 24,3 24,0 26,1 24,8 25,4 24,8

Słowacja



Udział w % 23,8 24,8 24,3 24,8 23,7 25,3 25,3 25,4

Czechy



Udział w % 25,7 26,6 31,6 26,6 26,2 26,7 32,2 27,0



W przypadku budownictwo dane statystyczne umożliwiły także statystyczną

weryfikację zależności napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych od elastyczności

płac przy użyciu korelacji liniowej Pearsona. Na wstępie sporządzono wykres rozrzutu

punktów wokół trendu liniowego, na podstawie którego można przypuszczać, iż między

zmiennymi istnieje niewielka zależność liniowa bądź jej brak. Współczynnik korelacji

liniowej obliczony dla przyjętych zmiennych wyniósł 0,32. Wskazuje to na dodatnią

zależność między badanymi zmiennymi, co oznaczałoby iż wzrostowi udziału płacy

minimalnej w średniej płacy w budownictwie (większa sztywność płacy) towarzyszy

większy napływ BIZ. Jest to zatem niezgodne z teorią ekonomiczną. Otrzymany

współczynnik korelacji liniowej Pearsona nie ma wartości poznawczej. Nie ma zatem

potrzeby przeprowadzania dalszych etapów badania, czyli badania istotności statystycznej

współczynnika i wyznaczania współczynnika determinacji. Identyczny wynik otrzymano

w ramach badania uzupełniającego, które bazowało na danych statystycznych z okresu

1998-2012. Oznacza to, iż zmiana metodyczna w ewidencji BIZ z 2013 roku nie miała

istotnego wpływu na otrzymane wyniki w budownictwie (patrz tabela 101 w aneksie

statystycznym do rozdziału 6).

Kolejnym czynnikiem instytucjonalnym warunkującym elastyczność płac nie tylko

na poziomie makro, ale też na poziomie sektorowym jest klin podatkowy. Klin podatkowy

w Polsce na poziomie makro cechował się dynamicznie spadkową tendencją, ale w

poszczególnych gałęziach usług obserwowano rosnące koszty pozapłcowe. Taka sytuacja

miała także miejsce w gałęziach usług nowoczesnych, którymi w ostatniej dekadzie mocno

interesowali się inwestorzy zagraniczni.

Bazy statystyczne Eurostatu zawierają dane o strukturze kosztów pracy m.in. w

dwóch istotnych z punktu widzenia niniejszej rozprawy gałęziach tj. działalności

216

profesjonalnej, naukowej i technicznej oraz informacji i komunikacji. Nie znaleziono

danych dotyczących obsługi rynku nieruchomości. Koszty pozapłacowe rosły nie tylko w

ujęciu bezwzględnym, ale także obserwowano rosnący udział tych kosztów w strukturze

całkowitych kosztów pracy. Mimo tego tendencje w kształtowaniu się pozapłacowych

kosztów pracy pozostawały nadal atutem polskiego sektora usług. Wynikało to stąd, iż

kształtowały się na niższym poziomie niż w Czechach, Słowacji czy na Węgrzech i

dodatkowo były powiązane z wysoką jakością kapitału ludzkiego w polskiej gospodarce.

Pozapłacowe koszty pracy w budownictwie w okresie 2012-2015 utrzymywały się

na stabilnym poziomie. Nie zaobserwowano także znacząco rosnącego udziału tych

kosztów w całkowitych kosztach pracy. Koszty pracy w budownictwie, podobnie jak w

przypadku sektora usług, były atutem polskiej gospodarki i zachęcały do inwestowania.

6.5. Podsumowanie

W rozdziale omówiono znaczenie sektora usług i budownictwa w gospodarce

Polski, a także przedstawiono wielkość napływu kapitału zagranicznego w formie

bezpośrednich inwestycji zagranicznych do tych części gospodarki. Podjęto także próbę

wskazania specyficznych czynników atrakcyjności inwestycyjnej obu sektorów. Okazała

się nimi podaż nowoczesnych powierzchni biurowych w przypadku sektora usług oraz

realizowane projekty infrastrukturalne w odniesieniu do budownictwa.

Rozdział zawiera także weryfikację czwartej hipotezy cząstkowej postawionej w

rozprawie, iż elastyczność płac jest czynnikiem napływu bezpośrednich inwestycji

zagranicznych do sektora usług i budownictwa w Polsce. Ograniczoność danych

statystycznych uniemożliwiła przeprowadzenie weryfikacji hipotezy w sektorze usług.

Zbadanie napływu BIZ w zależności od elastyczności płac zdefiniowanej jako reakcja płac

na wydajność pracy było możliwe jedynie dla budownictwa. Otrzymano, iż tak określona

elastyczność może być czynnikiem napływu BIZ. Współczynnik korelacji liniowej

Pearsona wskazuje na istnienie zależności o niewielkiej sile, jednak z zastrzeżeniem, że

jest on istotny statystycznie przy wysokim poziomie istotności.

Czynniki instytucjonalne nie odgrywały decydującej roli w oddziaływaniu na

elastyczność płac w sektorze usługowym. Wynikało to przede wszystkim stąd, iż sektor ten

jest zdominowany przez usługi nowoczesne, w których płaca minimalna jest raczej rzadko

wykorzystywana, związki zawodowe nie mają podatnego gruntu do pozyskiwania nowych

członków, a rosnące pozapłacowe koszty pracy były niwelowane rosnącą wydajnością

pracy. Elastyczność płac zdefiniowana w zależności od czynników instytucjonalnych nie

odgrywała więc żadnej roli w stymulowaniu napływu BIZ do sektora usług w Polsce.

Trudniejszą sytuację zidentyfikowano w budownictwie, gdzie wysoki udział płacy

minimalnej w średniej płacy w budownictwie usztywniał płace od dołu. Jednak

weryfikacja statystyczna zależności między napływem BIZ a udziałem płacy minimalnej w

średniej płacy w budownictwie pokazała, iż wskaźnik korelacji liniowej nie ma wartości

poznawczej. Można więc wnioskować, iż płaca minimalna nie była istotnym czynnikiem

decydującym o napływie BIZ do budownictwa.

217


Tabela 108 Dane wyjściowe – budownictwo

Budownictwo

Okres

Przeciętne roczne

wynagrodzenie

brutto w

budownictwie (w zł)

Przeciętne

zatrudnienie

(tys. osób)

PKB w mln zł

(ceny bieżące)

Napływ BIZ

w mln USD

1998 13596 736,9 32769,2 88,50

1999 19464 725,3 41988,8 0,80

2000 20472 661,9 51757 156,50

2001 22380 645,1 47442 118,20

2002 21360 545,5 45219 58,10

2003 21720 496,4 42967 -179,10

2004 23556 470,6 42949 167,60

2005 23256 518,1 66404 82,30

2006 24840 546,9 59777 482,40

2007 27504 615,1 80985 513,10

2008 30384 671,2 81074 415,00

2009 31728 691,6 84725 590,40

2010 32676 674,4 107866 1383,00

2011 34224 706,6 113895 4684,20

2012 35424 670,9 109112 -150,70

2013 35916 604,3 109256 1063,20

2014 37224 590 119502 1239,36

2015 38508 578,7 129255 365,48

Tabela 109 Zamiana na ceny stałe – budownictwo

Śred

nie ro

czn

e wy

na

gro

dzen

ia b

rutto

bu

do

wn

ictwie


1998=1



1998 1,116 1,000 13596 13596,0

1999 1,074 1,074 19464 18122,9

2000 1,104 1,186 20472 17265,8

2001 1,055 1,251 22380 17891,0

2002 1,018 1,273 21360 16773,7

2003 1,011 1,287 21720 16870,8

2004 1,043 1,343 23556 17542,5

2005 1,024 1,375 23256 16913,2

2006 1,011 1,390 24840 17868,6

2007 1,032 1,435 27504 19171,5

2008 1,052 1,509 30384 20132,1

2009 1,031 1,556 31728 20390,5

2010 1,027 1,598 32676 20447,7

2011 1,050 1,678 34224 20396,6

2012 1,043 1,750 35424 20241,3

2013 1,007 1,762 35916 20379,8

2014 0,998 1,759 37224 21164,3

2015 0,988 1,738 38508 22160,3

Pro

du

kt k

rajo

wy

bru

tto w

mln

zł

Okres Wskaźnik

zmian cen PKB

Wskaźnik cen

1998=1

PKB


1998 1,115 1,000 32769,20 32769,20

1999 1,063 1,063 41988,80 39500,28

2000 1,066 1,133 51757,00 45675,01

2001 1,041 1,180 47442,00 40218,12

2002 1,013 1,195 45219,00 37841,67

2003 1,004 1,200 42967,00 35813,82

2004 1,042 1,250 42949,00 34355,87

2005 1,027 1,284 66404,00 51721,57

2006 1,015 1,303 59777,00 45871,78

218

2007 1,030 1,342 80985,00 60336,32

2008 1,031 1,384 81074,00 58586,45

2009 1,038 1,436 84725,00 58983,40

2010 1,016 1,459 107866,00 73911,00

2011 1,032 1,506 113895,00 75622,22

2012 1,024 1,542 109112,00 70748,52

2013 1,004 1,548 109256,00 70559,65

2014 1,005 1,556 119502,00 76792,75

2015 1,005 1,564 129255,00 82646,86

BIZ

w b

ud

ow

nictw

ie - m

ln U

SD


1998=1

Napływ BIZ


1998 1,116 1,000 88,50 88,5

1999 1,074 1,074 0,80 0,7

2000 1,104 1,186 156,50 132,0

2001 1,055 1,251 118,20 94,5

2002 1,018 1,273 58,10 45,6

2003 1,011 1,287 -179,10 -139,1

2004 1,043 1,343 167,60 124,8

2005 1,024 1,375 82,30 59,9

2006 1,011 1,390 482,40 347,0

2007 1,032 1,435 513,10 357,7

2008 1,052 1,509 415,00 275,0

2009 1,031 1,556 590,40 379,4

2010 1,027 1,598 1383,00 865,4

2011 1,050 1,678 4684,20 2791,7

2012 1,043 1,750 -150,70 -86,1

2013 1,007 1,762 1063,20 603,3

2014 0,998 1,759 1239,36 704,7

2015 0,988 1,738 365,48 210,3

Tabela 110 Wyznaczanie wydajności pracy w budownictwie

Okres

PKB


(mln zł)


(tys. osób)

Wydajność


1998 32769,20 736,9 44468,99

1999 39500,28 725,3 54460,61

2000 45675,01 661,9 69005,90

2001 40218,12 645,1 62344,01

2002 37841,67 545,5 69370,62

2003 35813,82 496,4 72147,10

2004 34355,87 470,6 73004,40

2005 51721,57 518,1 99829,32

2006 45871,78 546,9 83875,98

2007 60336,32 615,1 98091,88

2008 58586,45 671,2 87286,12

2009 58983,40 691,6 85285,42

2010 73911,00 674,4 109595,19

2011 75622,22 706,6 107022,68

2012 70748,52 670,9 105453,15

2013 70559,65 604,3 116762,62

2014 76792,75 590 130157,21

2015 82646,86 578,7 142814,68

219

Tabela 111 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – budownictwo

Okres

Wynagrodzenia

w cenach

stałych

Wydajność

w cenach

stałych

% zmiana

wynagrodzeń

(r/r)

% zmiana

wydajności

pracy (r/r)

Wskaźnik

elastyczności

płac

1998 13596,00 44468,99 n/d n/d n/d

1999 18122,91 54460,61 33,296 22,469 n/d

2000 17265,81 69005,90 -4,729 26,708 -0,210

2001 17890,99 62344,01 3,621 -9,654 0,136

2002 16773,65 69370,62 -6,245 11,271 0,647

2003 16870,78 72147,10 0,579 4,002 0,051

2004 17542,54 73004,40 3,982 1,188 0,995

2005 16913,21 99829,32 -3,587 36,744 -3,019

2006 17868,64 83875,98 5,649 -15,981 0,154

2007 19171,50 98091,88 7,291 16,949 -0,456

2008 20132,11 87286,12 5,011 -11,016 0,296

2009 20390,53 85285,42 1,284 -2,292 -0,117

2010 20447,69 109595,19 0,280 28,504 -0,122

2011 20396,55 107022,68 -0,250 -2,347 -0,009

2012 20241,34 105453,15 -0,761 -1,467 0,324

2013 20379,81 116762,62 0,684 10,725 -0,466

2014 21164,34 130157,21 3,850 11,472 0,359

2015 22160,30 142814,68 4,706 9,725 0,410

Wyznaczanie zależności między wydajnością pracy a płacami – budownictwo

Tabela 112 Płace i wydajność pracy w budownictwie – ceny stałe


1999 18122,91 44468,99

2000 17265,81 54460,61

2001 17890,99 69005,90

2002 16773,65 62344,01

2003 16870,78 69370,62

2004 17542,54 72147,10

2005 16913,21 73004,40

2006 17868,64 99829,32

2007 19171,50 83875,98

2008 20132,11 98091,88

2009 20390,53 87286,12

2010 20447,69 85285,42

2011 20396,55 109595,19

2012 20241,34 107022,68

2013 20379,81 105453,15

2014 21164,34 116762,62

2015 22160,30 130157,21


Wykres 48 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace budownictwo

0,00

20000,00

40000,00

60000,00

80000,00

100000,00

120000,00

140000,00

0,00 5000,00 10000,00 15000,00 20000,00 25000,00

220


Tabela 113 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w budownictwie

płace wydajność

płace 1

wydajność 0,83 1


Hipoteza H0 R=0


t15 = 5,68029

t* 2,1314





Wyznaczanie miernika elastyczności płac w budownictwie

Tabela 114 Udział płac w produkcie w budownictwie

Okres Udział płac

w produkcie


wyrównany metodą

średnich ruchomych

1998 30,574 30,574

1999 33,277 31,926

2000 25,021 29,149

2001 28,697 26,859

2002 24,180 26,438

2003 23,384 23,782

2004 24,029 23,707

2005 16,942 20,486

2006 21,304 19,123

2007 19,544 20,424

2008 23,065 21,304

2009 23,909 23,487

2010 18,657 21,283

2011 19,058 18,858

2012 19,195 19,126

2013 17,454 18,324

2014 16,261 16,857

2015 15,517 15,889


Tabela 115 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w budownictwie


1999 0,74 30,57

2000 131,99 31,93

2001 94,49 29,15

2002 45,62 26,86

2003 -139,11 26,44

2004 124,81 23,78

2005 59,85 23,71

2006 347,01 20,49

2007 357,65 19,12

2008 274,97 20,42

2009 379,43 21,30

2010 865,44 23,49

221

2011 2791,65 21,28

2012 -86,11 18,86

2013 603,29 19,13

2014 704,66 18,32

2015 210,32 16,86


Wykres 49 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w budownictwie



budownictwie


napływ BIZ 1



Hipoteza H0 R=0


t15 = -1,08710242

t* = 2,1314 t** = 1,074

Poziom istotności

a = 0,05 a = 0,3

Obszar krytyczny

OK.= (-∞;-2,1314) i (2,1314;+ ∞) OK.=(-∞;-1,074) i (1,074;+ ∞)



d) wyznaczanie współczynnika determinacji

R2=7%


budownictwie

Tabela 117 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w budownictwie

Rok Napływ BIZ Udział płacy minimalnej w

średniej płacy w budownictwie

1998 88,50 44,13

1999 0,74 41,31

2000 131,99 41,03

2001 94,49 40,75

2002 45,62 42,70

2003 -139,11 44,20

2004 124,81 41,98

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

-500,00 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 2500,00 3000,00

222

2005 59,85 43,81

2006 347,01 43,43

2007 357,65 40,84

2008 274,97 44,47

2009 379,43 48,26

2010 865,44 48,37

2011 2791,65 48,60

2012 -86,11 50,81

2013 603,29 53,46

2014 704,66 54,16

2015 210,32 54,53


Wykres 50 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy minimalnej w średniej

płacy w budownictwie




napływ BIZ udział płacy minimalnej w


napływ BIZ 1


średniej płacy w budownictwie 0,3233 1

Dodatnia wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona wskazuje na istnienie zależności

niezgodnej z teorią ekonomiczną. Nie ma konieczności przeprowadzania dalszych etapów badania,

czyli badania istotności statystycznej współczynnika i wyznaczania współczynnika determinacji.



sektorze handlowym – porównanie wyników badań w związku ze zmianą metodyczną w ewidencji BIZ

w 2013 roku

Lata 1999-2015

współczynnik

korelacji

Pearsona

wartość

statystyki t

t* (dla

a=0,05) t** a dla t** R^2



w produkcie w

sektorze)

-0,2702 -1,0871 2,1315 1,074 0,3 0,07




1998)

0,3233

brak wartości poznawczej z powodu niezgodności kierunku


0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

-500,00 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 2500,00 3000,00

223

Lata 1999-2012



w produkcie w

sektorze)

-0,2873 -1,03896 2,1790 0,8730 0,4 0,08




1998)

0,4234

brak wartości poznawczej z powodu niezgodności kierunku


PODSUMOWANIE

W rozprawie podjęto jeden z głównych problemów makroekonomicznych polskiej

gospodarki, a mianowicie niedostateczny w stosunku do potrzeb polskiej gospodarki

napływ kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagraniczych. Poziom stopy inwestycji

osiągany przez Polskę jest zbyt niski, aby zmniejszyć dystans rozwojowy dzielący ją od

najwyżej rozwiniętych gospodarek. Uczestnictwo w międzynarodowych przepływach

kapitału, szczególnie otwarcie na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych,

umożliwia uzupełnienie luki oszczędności krajowych i tym sposobem podniesienie stopy

inwestycji w Polsce.

W rozprawie sformułowano hipotezę główną, iż elastyczność płac jest istotnym

czynnikiem determinującym napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski.

Elastyczność płac zdefiniowano jako reakcję płac na zmiany wydajności pracy. Przyjęto

więc, że najważniejszym czynnikiem kształtującym płace jest czynnik efektywnościowy.

Jednakże rzeczywistość gospodarcza pokazuje, iż znaczny wpływ na płace mają również

inne czynniki nie związane z efektami pracy. Dlatego w badaniu uwzględniono także

czynniki pozaefektywnościowe, reprezentowane przez wskaźniki o charakterze

instytucjonalnym. Analizie poddano płacę minimalną, zasięg związków zawodowych oraz

klin podatkowy. Badanie elastyczności płac na napływ kapitału zagranicznego w formie

BIZ przeprowadzono w czterech wyodrębnionych częściach gospodarki: przemyśle,

sektorze finansowym, handlu oraz usługach i budownictwie. Kryterium wyodrębnienia

stanowiła wielkość napływu kapitału, która odzwierciedlała preferencje inwestorów w

kierunkach inwestowania.

Analiza przeprowadzona w przetwórstwie przemysłowym pozwala stwierdzić, iż

elastyczność płac była czynnikiem napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do tej

części gospodarki. W badanym okresie 1998-2015 udział płac w produkcie zmniejszał się,

a wydajność pracy (mierzona w cenach stałych) od 2004 roku rosła szybciej niż płace.

Jednak wyznaczony współczynnik korelacji liniowej Pearsona między udziałem płac w

produkcie a napływem BIZ do przetwórstwa przemysłowego osiągnął umiarkowaną

wartość i był istotny statystycznie dopiero przy poziomie istotności równym 0,4. Taki

wynik stwarza trudność w jednoznacznym stwierdzeniu, czy i na ile elastyczność płac,

rozumiana w sposób zdefiniowany w rozprawie, determinowała napływ kapitału

zagranicznego do przetwórstwa przemysłowego w Polsce. W trakcie badań pojawiło się

przypuszczenie, iż inwestorzy zagraniczni mogą postrzegać kwestie wydajności pracy i

wysokości płac w inny sposób - nie tyle rozpatrują jak wydajność pracy wpływa na

wynagrodzenia i koszty pracy w danej gospodarce, ale na ile niższe koszty pracy

dyskontują niższą wydajność pracy niż w kraju macierzystym, czy też innych

lokalizacjach. Z punktu widzenia inwestorów zagranicznych ważniejszą sprawą od samego

poziomu wynagrodzeń, czy też kosztów pracy, jest bowiem fakt, na ile rosnące

wynagrodzenia są niwelowane przez wzrost wydajności pracy.

Rozważenie czynników instytucjonalnych oddziałujących na płace w przetwórstwie

przemysłowym pozwala stwierdzić, iż elastyczność płac w takim ujęciu nie wpływała na

strumienie kapitału zagranicznego zasilające tę część gospodarki. Dotyczy to wszystkich

225

trzech badanych zmiennych instytucjonalnych. Płaca minimalna dotyczy w szczególności

osób z najniższymi kwalifikacjami, a wraz z postępami transformacji w polskiej

gospodarce BIZ napływały do coraz bardziej zaawansowanych technologicznie dziedzin

przemysłu, gdzie inwestorzy nie byli zainteresowani najtańszą siłą roboczą, ale siłą

roboczą o odpowiednich kwalifikacjach. Klin podatkowy w Polsce zmniejszał się w

dynamicznym tempie, chociaż udział kosztów pozapłacowych w przetwórstwie

przemysłowym malał wolniej. Jednak rosnąca wydajność w połączeniu z dużym rynkiem

wewnętrznym sprawiała, że polskie przetwórstwo przemysłowe nadal było atrakcyjne dla

inwestorów zagranicznych. Znaczenie związków zawodowych w przetwórstwie

przemysłowym było marginalne. Związki zawodowe prężnie działały w gałęziach

przemysłu, które nie były objęte badaniem z uwagi na znikomy napływ BIZ.

Analiza przeprowadzona w sektorze finansowym prowadzi do wniosku, że

elastyczność płac rozumiana jako reakcja płac na zmiany wydajności pracy nie wpływała

na wielkość napływu kapitału zagranicznego w formie BIZ do tego sektora. Otrzymany

współczynnik korelacji liniowej między udziałem płac w produkcie a napływem BIZ do

sektora finansowego był bardzo niski i istotnie różny od zera dopiero na poziomie

istotności równym 0,6. Za negatywnym zweryfikowaniem drugiej hipotezy cząstkowej

przemawia również to, iż inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym, szczególnie w

bankowości, były drugim po przetwórstwie przemysłowym najpopularniejszym miejscem

lokowania kapitału, mimo że wynagrodzenia rosły w szybszym tempie niż wydajność

pracy przez cały badany okres. Rosnące jednostkowe koszty pracy nie stanowiły więc

bariery w napływie BIZ do tej części gospodarki.

W sektorze finansowym płaca minimalna jako jedyna z trzech zmiennych

instytucjonalnych okazała się istotna w oddziaływaniu na napływ BIZ. Potwierdził to

współczynnik korelacji liniowej Pearsona liczony między udziałem płacy minimalnej w

średniej płacy w sektorze finansowym a napływem BIZ do sektora finansowego. Pozostałe

dwie zmienne, czyli związki zawodowe oraz klin podatkowy nie hamowały napływu BIZ.

Związki zawodowe nie czyniły tego z uwagi na ich marginalną rolę w sektorze

finansowym oraz brak podpisywanych zakładowych oraz ponadzakładowych układów

zbiorowych, które usztywniałyby płace. Pozapłacowe koszty pracy w sektorze

finansowym, jak również całkowite koszty pracy kształtowały się na atrakcyjnym

poziomie w porównaniu z innymi gospodarkami transformującymi się, co w połączeniu z

postępującą prywatyzacją sektora bankowego przyciągało kapitał zagraniczny.

W sektorze handlowym postawiona hipoteza cząstkowa o wpływie elastyczności

płac na wielkość napływu kapitału zagranicznego w formie BIZ została zweryfikowana

negatywnie. Wynagrodzenia w całym badanym okresie rosły w szybszym tempie niż

wydajność pracy, co skutkowało rosnącym udziałem płac w produkcie. Należy przy tym

dodać, iż wydajność w handlu trudno jest zwiększyć, ponieważ bardziej niż w innych

branżach zależy ona od wielu czynników zewnętrznych np. siły nabywczej ludności.

Ponadto duże sieci handlowe zwiększają wydajność (mierzoną przychodami ze sprzedaży)

korzystając z efektów skali. Biorąc pod uwagę badania własne oraz badania innych

autorów stwierdza się, iż koszty pracy są mniej istotne dla przedsiębiorstw handlowych niż

produkcyjnych, chociaż handel jest działalnością o dużym zaangażowaniu czynnika

ludzkiego. Motywy kosztowe, w szczególności koszty pracy, nie stanowią głównego

bodźca do ekspansji zagranicznej, jak ma to miejsce w przypadku pracochłonnej produkcji,

ale stanowią raczej kryterium wyboru miejsca lokalizacji sklepów na zagranicznym rynku

np. województwo czy miasto. Aczkolwiek należy zauważyć, iż inwestorzy zagraniczni w

pierwszej kolejności otwierali swoje placówki w najbardziej rozwiniętych regionach

Polski, gdzie koszty pracy były wyższe w porównaniu do innych części kraju.

226

Negatywnie została zweryfikowana także hipoteza, iż elastyczność płac jest

czynnikiem napływu BIZ do handlu na poziomie obejmującym czynniki instytucjonalne.

Stwierdzono, iż żadna z trzech zmiennych instytucjonalnych poddanych analizie nie

ograniczała napływu BIZ. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między udziałem

płacy minimalnej w średnim wynagrodzeniu w sektorze handlowym a napływem BIZ był

stosunkowo niski i istotny statystycznie przy wysokim poziomie istotności. Handel

pozostał najmniej uzwiązkowioną sekcją w całej gospodarce. Natomiast koszty

pozapłacowe pracy decydujące o klinie podatkowym nie tylko kształtowały się atrakcyjnie

pod względem ich poziomu na tle gospodarek konkurujących o kapitał zagraniczny, ale

także ich udział w całkowitych kosztach malał.

Weryfikacja czwartej hipotezy cząstkowej stanowiącej, iż elastyczność płac jest

czynnikiem napływu BIZ do sektora usług i budownictwa w Polsce ze względu na

ograniczenia w dostępie do danych statystycznych została w pełni przeprowadzona jedynie

dla budownictwa. Stabilnemu wzrostowi wynagrodzeń w budownictwie towarzyszył

wyższy i bardziej dynamiczny oraz nierównomierny wzrost wydajności pracy. Chociaż

udział płac w produkcie wykazywał silnie spadkową tendencję kapitał zagraniczny zasilał

tę branżę w ograniczonym stopniu i z dużymi fluktuacjami. Były one uzależnione od

aktualnie realizowanych dużych inwestycji infrastrukturalnych w gospodarce.

W odniesieniu do czynników instytucjonalnych determinujących elastyczność płac

w sektorze usług sformułowano wniosek o braku ich wpływu na wielkość kapitału

napływającego do tej części gospodarki. Sektor usług zdominowany jest przez usługi

nowoczesne, w których uzwiązkowienie jest marginalne, a płaca minimalna nie znajduje

powszechnego zastosowania z uwagi na zatrudnianie kapitału ludzkiego o wysokich

kwalifikacjach. Płaca minimalna może usztywniać płace jedynie w budownictwie.

Podsumowując otrzymane wyniki badań należy zauważyć, że w pracy

zweryfikowano hipotezy o liniowej zależności między badanymi wskaźnikami z

wykorzystaniem współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Brak podstaw do odrzucenia

hipotezy zerowej o braku korelacji liniowej między zmiennymi na określonym poziomie

istotności wcale nie wyklucza jakiejkolwiek zależności. Zdarza się, że zakres wartości

przyjmowanych przez badane zmienne, może być różny, np. jedna o dużej rozpiętości, a

druga o niewielkim zakresie, co ma miejsce również w tej pracy. Taki układ wartości

wskaźników może sprawiać trudności w określeniu charakteru zależności: liniowa czy

nieliniowa. Modelując procesy zachodzące w otaczającym świecie, w szczególności

procesy ekonomiczne, często upraszcza się je skupiając się jedynie na liniowych relacjach,

przez co można zignorować inne istotne cechy. Analizując wykresy rozrzutu dla

poszczególnych par wskaźników analizowanych w tej pracy w niektórych przypadkach

można podejrzewać nieliniowy charakter zależności (logarytmiczny lub wykładniczy,

stosownie do sytuacji), co wymaga głębszego wyjaśnienia i może stanowić dalszy kierunek

badania analizowanych wskaźników.

Problem dotyczący zmiany w 2013 roku metodologii pomiaru najważniejszego w

pracy wskaźnika, tj. poziomu BIZ, okazał się mało znaczący w zakresie osiągnięcia celu

rozprawy. Wyniki badań korelacji poziomu BIZ z elastycznością płac mierzoną udziałem

płac w produkcie, jak również udziałem płacy minimalnej w średniej płacy w badanych

sektorach uzyskane dla całego okresu badawczego, tj. lat 1998-2015 nie różnią się

znacząco od tych otrzymanych dla okresu, w którym poziom BIZ liczony był według

metodologii uwzględniającej zasadę kierunkowości, tj. w latach 1998-2012. Wyjątkiem

było jedynie przetwórstwo przemysłowe. Współczynnik korelacji między BIZ a udziałem

płac w produkcie był wyższy i istotny statystycznie na niższym poziomie istotności w

latach 1998-2012 niż w całym okresie badawczym. Założenie porównywalności poziomu

227

BIZ liczonego według różnych metodologii nie miało istotnego wpływu na otrzymane

wyniki w pozostałych badanych sektorach.

BIBLIOGRAFIA

1. Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego – sektor handlu, Plawgo B.

(red.), Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, Podlaskie Obserwatorium Rynku

Pracy i Prognoz Gospodarczych, Białystok 2010.

2. Badzio P., Dlaczego związki zawodowe w bankach nie są stanie bronić praw

pracowników?, „Gazeta Bankowa” 2014, wydanie z dn. 2.06.2014.

3. Bagieńska A., Koszty pracy w Polsce na tle wybranych krajów Unii Europejskiej i

USA, [w:] Bezrobocie we współczesnych gospodarkach rynkowych, Kopycińska D.

(red.), Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.

4. Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008.

5. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2014 roku, Ministerstwo Rozwoju,

Warszawa 2015.

6. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2013 roku, Ministerstwo

Gospodarki, Warszawa 2015.

7. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo

Gospodarki, Warszawa 2014.

8. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych województwach Polski – analiza

porównawcza, Karaszewski W. (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu

Mikołaja Kopernika, Toruń 2016.

9. Białoń L., Janczewska D., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce –

marketingowe metody oceny z perspektywy sektora, Oficyna Wydawnicza WSM

SIG, Warszawa 2004.

10. Bludnik I., Keynes i postkeynesizm, [w:] Współczesne teorie ekonomiczne, Ratajczak

M. (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007.

11. Bludnik I., Keynesizm a nominalne sztywności cen i płac, [w:] Przemiany rynku

pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, Poteralski J. (red.),

Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin

2007.

12. Bludnik I., Neokeynesizm, [w:] Współczesne teorie ekonomiczne, Ratajczak M.

(red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007.

13. Bocian A. F., Makroekonomia wzrostu – uwarunkowania globalne, „Optimum

2011”, nr 1.

14. Boeri T., van Ours J., Ekonomia niedoskonałych rynków pracy, Oficyna

Ekonomiczna Grupa Wolters Kluwer, Warszawa 2011.

15. Borkowska S., Koszty pracy a zatrudnienie i bezrobocie, [w:] Koszty pracy a rynek

pracy, Borkowska S. (red.), Opracowanie PCZ, Zeszyt nr 8, IPiSS, Warszawa 2001.

16. Borowski J., Globalizacja, konkurencyjność międzynarodowa i strategie

przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2008.

17. Borowski J., Sztywność płac realnych a przystąpienie Polski do Unii Gospodarczej i

Walutowej, „Bank i Kredyt” 2002, nr 5.

18. Borowski J., Polska i UGW, Optymalny obszar walutowy?, Materiały i Studia,

Zeszyt nr 115, NBP, Warszawa 2000.

229

19. Borusiak B., Modele wzrostu przedsiębiorstw handlu detalicznego, Akademia

Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2008.

20. Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wydanie III zmienione,

PWE, Warszawa 2006.

21. Buliński J., Przemysł samochodowy w Polsce, Departament Informacji

Gospodarczej, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A.,

Warszawa 2010.

22. Chechelski P., Morkis G., Wydajność pracy w przemyśle spożywczym Polski i Unii

Europejskiej, „Studia i Monografie” nr 112, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i

Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2002.

23. Chechelski P., Wpływ procesów globalizacji na polski przemysł spożywczy.

Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy. Nr 517, Wydawnictwo IERiGŻ-PiB, Warszawa

2006.

24. Chechelski P., Zasięg procesów globalizacji w polskim przemyśle spożywczym,

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Komunikaty, Raporty,

Ekspertyzy. Nr 506, Warszawa 2005.

25. Ciechomski W., Koncentracja handlu w Polsce i jej implikacje dla strategii

konkurowania przedsiębiorstw handlowych, Wydawnictwo Uniwersytetu

Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.

26. Ciechomski W., Koncentracja w handlu detalicznym – przesłanki, miary i skutki,

[w:] Handel – znaczenie we współczesnej gospodarce, Mikołajczyk J. (red.), Wyższa

Szkoła Handlu i Usług w Poznaniu, Poznań 2006.

27. Ciechomski W., Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w unowocześnianiu

struktury podmiotowej handlu, [w:] Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w

sferze handlu w Polsce, Kłosiewicz-Górecka U. (red.), Instytut Badań Rynku,

Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009.

28. Cieślik A., Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spółek

z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2005.

29. Czajka Z., Zarządzanie wynagrodzeniami w Polsce, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 2009.

30. Czarny E., Menkes J., Napływ kapitału bezpośredniego do krajów rozwijających się

– wybrane zagadnienia ekonomiczne i prawne, „Bank i Kredyt” 2007, nr 8-9.

31. Czarzasty J., Owczarek D., Kryzys gospodarczy i dialog społeczny w Polsce, Instytut

Spraw Publicznych, Warszawa 2012.

32. Czarzasty J., Stosunki pracy w handlu wielkopowierzchniowym w Polsce, Szkoła

Główna Handlowa, Warszawa 2010.

33. Czerwieniec E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce krajów

wysokorozwiniętych, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań 1990, nr 105.

34. Dąbrowska K., Gruszczyński M., Kapitał zagraniczny a transformacja sektora

finansowego w Polsce, PWN, Warszawa 2001.

35. Domański B., Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości i

rozmieszczenia, uwarunkowania i skutki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2001.

36. Domański T., Strategie ekspansji sieci zagranicznych a modernizacja handlu w

Polsce. Pozytywne efekty przyspieszonej internacjonalizacji, [w:] Podmioty z

udziałem kapitału zagranicznego w serze handlu w Polsce, Kłosiewicz-Górecka U.

(red.), Warszawa 2009.

37. Dominiak J., Nowoczesne usługi a poziom rozwoju gospodarczego, „Prace Komisji

Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego” 2017, nr 1.

230

38. Drożyńska A., Drożyński T., Urbaniak W., Ocena działalności inwestorów

zagranicznych w województwie łódzkim, [w:] Rola bezpośrednich inwestycji

zagranicznych w kształtowaniu aktualnego i przyszłego profilu gospodarczego

województwa łódzkiego, Świerkocki J. (red.), Łódzkie Towarzystwo Naukowe,

Uniwersytet Łódzki, Łódź 2011.

39. Dunning J.H., Lindan S.M., Multinational Enterprises and the Global Economy,

Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham 2008.

40. Dunning J. H., The Globalization of Business. The Challenge of the 1990s,

Routledge, London-New York 1993.

41. Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006

r. dotycząca usług na rynku wewnętrznym, Dz. Urz. UE L 376 z 27.12.2006.

42. Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2015 roku, GUS,

Warszawa 2016.


Warszawa 2015.


Warszawa 2014.


Warszawa 2013.


Warszawa 2012.


Warszawa 2011.


Warszawa 2010.


Warszawa 2009.


Warszawa 2008.


Warszawa 2007.


Warszawa 2006.

53. Działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w latach 1993-

2002, GUS, Warszawa 2004.

54. Ejchart G., Rozwój handlu w Polsce, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 2007.

55. Elastyczny rynek pracy w Polsce. Jak sprostać temu wyzwaniu?, Balcerowicz E.

(red.), Zeszyty BRE Bank – CASE, nr 73/2004, CASE - Centrum Analiz Społeczno-

Ekonomicznych, Fundacja Naukowa, Warszawa 2004.

56. EMU and Labour Market Flexibility, HM Treasure, London 2003.

57. Ertman A., Ocena elastyczności płac w Polsce w świetle dotychczasowych badań,

[w:] Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce. Gospodarka i Państwo,

Nyćkowiak J., Leśny J. (red.), Młodzi Naukowcy, Poznań 2017.

58. A. Ertman, Elastyczność płac czynnikiem napływu BIZ do przemysłu w Polsce w

latach 1998-2014, „Marketing i Rynek” 2016, nr 3.

59. Ertman A., Płace i ich elastyczność w wybranych teoriach ekonomicznych, [w:]

Współczesne aspekty badawcze Gospodarka – Świat – Człowiek. Aspekty

Teoretyczno-Praktyczne Badań Naukowych, Część IV, Nowakowska-Grunt J., Kabus

J. (red.), Wydawnictwo Naukowe Sophia, Katowice 2016.

231

60. Ertman A., Zróżnicowanie elastyczności rynków pracy w wybranych krajach

europejskich oraz USA w świetle metody TOPSIS, „Oeconomia Copernicana” 2011,

nr 3.

61. Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1995-2008, Ministerstwo Gospodarki,

Warszawa 2010.

62. Furmańska-Maruszak A., Jednostkowe koszty pracy w rozszerzonej Unii

Europejskiej, [w:] Rynek pracy w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską.

Aspekty makroekonomiczne i regionalne, Wiśniewski Z., Dolny E. (red.),

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008.

63. Furmańska-Maruszak A., Koszty pracy a zatrudnienie. Współczesne koncepcje a

rzeczywistość, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom

Organizatora”, Toruń 2008.

64. Gardawski J., Mrozowicki A., Czarzasty J., Historia i teraźniejszość związków

zawodowych w Polsce, „Dialog” 2012, nr 3.

65. Gawrońska-Nowak B., Skorupińska K., Elastyczność rynku pracy a charakter

instytucji w krajach europejskich, „Gospodarka Narodowa” 2006, nr 3.

66. Geldner M., Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich,

„Monografie i Opracowania”, SGPiS, nr 193, Warszawa 1986.

67. Godula E., Kapitał zagraniczny w polskim systemie bankowym, Międzynarodowa

Szkoła Menedżerów Sp. z o.o., Warszawa 2001.

68. Golejewska A., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a proces restrukturyzacji

gospodarki. Aspekt teoretyczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

2008.

69. Golik D., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym

uwzględnieniem konkurencyjności przemysłu rolno-spożywczego, Zeszyty Naukowe

nr 651, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004.

70. Golnau W., Model bumelowania w teorii płacy efektywnej, „Zarządzanie i Finanse”

2014, cz. 12, nr 1.

71. Golnau W., Wybrane modele w teorii płacy efektywnej, „Zarządzanie i Finanse”

2012, część 3, nr 4.

72. Gomułka S., Źle wyliczana płaca minimalna zwiększa bezrobocie, „Forbes” 2015,

wydanie internetowe z dn. 15.06.2015.

73. Góra M., Wpływ systemu zabezpieczenia społecznego na rynek pracy, Ekonomista

2003, nr 1.

74. Górski M., Rynkowy system finansowy, PWE, Warszawa 2009.

75. Grodkowska G., Wpływ kosztów pracy na zagraniczne inwestycje bezpośrednie,

„Ekonomista” 2001, nr 6.

76. Growiec J. i inni, Rola usług rynkowych w procesach rozwojowych gospodarki

Polski, „Materiały i Studia NBP” 2014, nr 308.

77. Inwestycje zagraniczne w Polsce, Raport Roczny 2004, Durka B., Chojna J. (red.),

Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004.

78. Jadamus-Hacura M., Melich-Iwanek K., Elastyczność polskiego rynku pracy –

analiza dynamiczna, „Zeszyty Naukowe Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie”

2015, nr 4.

79. Jadamus-Hacura M., Melich-Iwanek K., Elastyczność współczesnych rynków pracy,

„Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w

Katowicach” 2015, nr 220.

80. Jaworek M., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej

gospodarki, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom

Organizatora”, Toruń 2006.

232

81. Kaczmarczyk M., Od prostego fakturowania do poważnej bankowości, „Forbes”,

wydanie internetowe z dn. 18.08.2014.

82. Kaczmarek T., Handel detaliczny w rozwoju funkcjonalnym i przestrzennym miast

w Polsce, [w:] Problemy rozwoju lokalnego i regionalnego na początku XXI wieku,

Wdowicka M., Mierzejewska L. (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań

2011.

83. Kaczmarek T., Struktura przestrzenna handlu detalicznego. Od skali globalnej do

lokalnej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010.

84. Karaszewska H., Ewolucja wynagrodzeń w Polsce w okresie zmiany systemu

ekonomicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003.

85. Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 1990-2003, [w:]

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej

gospodarki, Karaszewski W. (red.), Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Nauk

Ekonomicznych i Zarządzania, Toruń 2005.

86. Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata,

Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2004.

87. Kasperski M., Dobre czasy dla biurowego rynku w Polsce, „Forbes” wydanie z

11.06.2015.

88. Kawa P., Teoretyczne i empiryczne ujęcie zależności między produktywnością a

poziomem i zróżnicowaniem płac i dochodów, [w:] Zależności między

produktywnością, dochodami i zatrudnieniem w krajach na różnym poziomie

rozwoju, Wojtyna A. (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.

89. Kawka T., Wynagrodzenia w organizacjach nowej gospodarki. Uwarunkowania.

Funkcje. Konfiguracja. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,

Wrocław 2014.

90. Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa

2003.

91. Kłosiewicz-Górecka U., Skala, struktura i skutki zagranicznych inwestycji w handlu

w Polsce, [w:] Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w sferze handlu w

Polsce, Kłosiewicz-Górecka U. (red.), Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i

Koniunktur, Warszawa 2009.

92. Kompendium wiedzy o handlu, Sławińska M. (red.), PWN, Warszawa 2008.

93. Kosicka-Gębska M., Tul-Krzyszczuk A., Gębski J., Handel detaliczny żywnością w

Polsce, wydanie II, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2011.

94. Koszty pracy w gospodarce narodowej w 2000 roku, GUS, Warszawa 2001.




98. Kotler P., Armstrong G., Saunders J., Wong V., Marketing. Podręcznik Europejski,

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.

99. Kowalik P., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2004 roku, [w:]

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności

przedsiębiorstw i regionów, Karaszewski W. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu

Mikołaja Kopernika, Toruń 2007.

100. Kowalska K., Rozwój polskich sieci detalicznych jako sposób ograniczania siły

rynkowej międzynarodowych korporacji handlowych, Wydawnictwo Difin,

Warszawa 2012.

101. Kozłowska M., Determinanty atrakcyjności Polski w aspekcie bezpośrednich

inwestycji zagranicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w

Katowicach, Katowice 2015.

233

102. Krkoska L., Foreign direct investment financing of capital formation in central an

Eastern Europe, Working Paper No 67, European Bank for Reconstruction and

Development, London 2001.

103. Kryńska E., Elastyczność zatrudnienia na polskim rynku pracy, „Polityka Społeczna”

2007, nr 11-12.

104. Kwiatkowska A., Styś K., Przejawy konsolidacji w sektorze bankowo-

ubezpieczeniowym w Polsce w latach 2009-2013, [w:] Sektor bankowy i

ubezpieczeniowy w Polsce w dobie niestabilności. Wybrane problemy, Bednarczyk

T. H., Korzeniowska A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin 2014.

105. Kwiatkowski E., Problem regulacji rynku pracy w alternatywnych opisach

gospodarki, [w:] Deregulacja polskiego rynku pracy, Frieske K.W. (red.), Instytut

Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003. 106. Lachowicz M., Koncepcja wspólnych obszarów walutowych, „Bank i Kredyt” 2008,

nr 2.

107. Landreth H., Colander D., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2005.

108. Lewandowski P., Koloch G., Regulski A., Elastyczność rynków dóbr i pracy w

Polsce na tle wybranych krajów europejskich, Fundacja Naukowa Instytut Badań

Strukturalnych, Warszawa 2008.

109. Łukasik W., Szopik K., Istota, zakres i cele działalności przemysłowej, [w:] Zarys

strategii rozwoju przemysłu, Janasz W. (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.

110. Majewska M., Samol S., Rozwój elastycznego rynku pracy: uwarunkowania prawno-

ekonomiczne, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2016.

111. Maleszyk E., Wielkość i struktura nakładów inwestycyjnych w handlu, [w:] Handel

wewnętrzny w Polsce 1989-2009, Kłosiewicz-Górecka U. (red.), Instytut Badań

Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009.

112. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016, GUS, Warszawa 2016.



115. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2013, GUS, Warszawa 2013


117. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS, Warszawa 2011












129. Maniak G., W kierunku elastyczności pracy – aspekty elastyczności polskiego rynku

pracy, [w:] Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i

gospodarczych, Poteralski J. (red.), Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu

Szczecińskiego, Szczecin 2007.

130. Matysek-Jędrych A., System finansowy – definicje i funkcje, „Bank i Kredyt” 2007,

nr 10.

234

131. Modele biznesu w handlu detalicznym, Sławińska M. (red.), Uniwersytet

Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań 2010.

132. Moosa L.A., Foreign Direct Investment. Theory. Evidence and Practice,Palgrave,

Wiltshire 2002.

133. Morawiecki M., Kryzys pokazał, że liczy się przemysł, „Gazeta Wyborcza” 2013,

wydanie z dnia 17.09.2013.

134. Meredyk K., Postęp techniczny a postęp gospodarczy, „Przedsiębiorstwo i Finanse”

2015, nr 2.

135. Nalepka A., Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Zarys problematyki, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 1999.

136. Napiórkowski T., Wpływ polityki wobec BIZ na napływ kapitału produkcyjnego

i działalność korporacji transnarodowych w Polsce, [w:] Polska Raport o

konkurencyjności 2016, Znaczenie polityki gospodarczej i czynników

instytucjonalnych, Weresa M.A. (red.), Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2016.

137. Neuhaus M., Foreign direct investment: The Growth Engine in Central and Eastern

Europe, EU Monitor Deutsche Bank Research, July 13, 2005.

138. OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, 4th Edition, OECD

Publishing, Paris 2008.

139. OECD Employment Outlook, OECD Publishing, Paris 2008.

140. OECD, The OECD Jobs Study. Evidence and Explanation. Part I: Labour Market

Trends and Underlying Forces of Change. Part II: The Adjustment Potential of the

Labour Market, OECD Publishing, Paris 1994.

141. Otto P., Wesołowska E., Za ladą najszybciej o awans. Jest praca w handlu!

„Dziennik Gazeta Prawna” 2012, wydanie z dnia 6.03.2012.

142. Ozawa T., Foreign direct investment and economic development, „Transnational

Corporation” 1992, nr 1.

143. Oziewicz E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów

Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Gdańsk 1998.

144. Oziewicz E., Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wybrane

elementy kraju goszczącego, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, W.

Karaszewski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003.

145. Pach J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle bezpieczeństwa

ekonomicznego na przykładzie Polski w latach dziewięćdziesiątych XX wieku,

Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001.

146. Pera B., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a eksport usług, [w:] Bezpośrednie

inwestycje zagraniczne a konkurencyjność eksportu Polski, Wydymas S., Bombińska

E., Pera B. (red.), Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.pl, Warszawa 2012.

147. Piechota J., Raport o stanie gospodarki. Polska 2005, Ministerstwo Gospodarki i

Pracy, Warszawa 2005.

148. Pilarska Cz., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w teorii ekonomii, Wydawnictwo

AE w Krakowie, Kraków 2005.

149. Pilarska Cz., Efekty oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek

pracy w Polsce, [w:] Wykorzystanie zasobów pracy we współczesnej gospodarce,

Kopycińska D. (red.), Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego,

Szczecin 2007.

150. Pilarska Cz., Ekonomiczne efekty działalności bezpośrednich inwestorów

zagranicznych w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie,

Kraków 2001.

151. Piotrowska E., Roszkowska E., Analiza zróżnicowania województw Polski pod

względem poziomu innowacyjności, „Optimum” 2011, nr 2.

235

152. Polski rynek pracy wobec integracji europejskiej, Borkowska S. (red.), Instytut Pracy

i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.

153. Program wspierania inwestycji o istotnym znaczeniu dla gospodarki polskiej na lata

2011-2020, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011.

154. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w roku 2011, GUS, Warszawa 2012.

155. Przedsiębiorstwo przemysłowe w Polsce, Poniatowska-Jaksch M. (red.), Szkoła

Główna Handlowa, Warszawa 2015.

156. Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, Oziewicz E. (red.), PWE,

Warszawa 2006.

157. Przybylska K., Czynniki determinujące przypływ zagranicznych inwestycji

bezpośrednich do Polski, „Ekonomista” 1998, nr 2-3.

158. Przybylska K., Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii

ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych

inwestycji bezpośrednich w Czechach, Polsce i na Węgrzech, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001.

159. Rachunki Narodowe Sektorów oraz Podsektorów Instytucjonalnych w latach 2011-








163. Radziwiłł A., Walewski M., Productivity Growth, Wage Flexibility and Future EMU

Membership in Selected EU New Member States, CASE, Warsaw 2006.

164. Raport dotyczący sytuacji finansowej towarzystw funduszy inwestycyjnych w 2015

roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2016.

165. Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii

Gospodarczej i Walutowej, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2009.

166. Raport o stanie sektora ubezpieczeń po I kwartale 2011 roku, Urząd Komisji

Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.

167. Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego,

Warszawa 2010.


Warszawa 2011.


Warszawa 2016.

170. Rogut A., Sektorowe zróżnicowanie płac w Polsce w latach 1995-2005, [w:] Koszty i

produktywność pracy w Polsce w kontekście integracji z Unią Europejską,

Krajewska A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.

171. Roszkowska E., Application TOPSIS methods for ordering offers in buyer-seller

transaction, “Optimum. Studia Ekonomiczne” 2009, nr 3.

172. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015 roku, NBP, Warszawa 2016.



175. Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, NBP, Warszawa 2004.

176. Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1996.

177. Rynek Biurowy, Główne miasta regionalne w Polsce, Podsumowanie 2016,

Cushman&Wakefield, 2017.

178. Rynek wewnętrzny w 2015 roku, GUS, Warszawa 2016.

236

179. Sektor budowlany w czasie i przestrzeni, Bussiness Centre Club, Warszawa 2011.

180. Sektor maszynowy w Polsce Wschodniej, Opracowanie sektorowe, PAIiZ,

Warszawa 2015.

181. Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce 2015, Związek Liderów Sektora

Usług Biznesowych (ABSL) 2015, Warszawa 2015.

182. Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa

1954.

183. Solarz J.K., Wyczański P., Internacjonalizacja i globalizacja systemów bankowych

(Doświadczenia zagraniczne i wnioski dla Polski), „Bank i Kredyt” 1997, nr 6.

184. Stasiak J., Koszty pracy w Polsce w latach 1993-2004, [w:] Koszty i produktywność

pracy w Polsce w kontekście integracji z Unią Europejską, Krajewska A. (red.),

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.

185. Stawicka M., Atrakcyjność inwestycyjna Polski, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu,

Warszawa 2007.

186. Stępniak-Kucharska A., Stos D., Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Przesłanki i

procedury, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Skierniewicach, Skierniewice

2009.

187. Stocka A., Stabilność polskiego sektora bankowego, [w:] System bankowy w Polsce

w warunkach gospodarki rynkowej, Przychocka I., Sikorski J. (red.), Warszawa

2008.

188. Stoma M., Usługa jako kluczowy produkt współczesnego rynku - charakterystyka

rynku usług w Polsce w ciągu ostatnich 10 lat, „Studia i Prace Kolegium

Zarządzania i Finansów”, Zeszyt Naukowy Szkoły Głównej Handlowej w

Warszawie 2012, nr 120.

189. Strategie konkurencji w handlu detalicznym w warunkach globalizacji rynku,

Sławińska M. (red.), Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2005.

190. Strzelecki P., The analysis of the labour market flexibility in Poland in comparison to

other EU countries on the basis of the results of Wage DynamicNetwork survey, [w:]

Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczpospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii

Gospodarczej i Walutowej, część VI, NBP, Warszawa 2009.

191. System bankowy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, NBP, Warszawa 2001.

192. Sytuacja finansowa powszechnych towarzystw emerytalnych w 2015 roku, Urząd

Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2016.

193. Tajer S., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne źródłem rozwoju nowoczesnych form

handlu hurtowego w Polsce, [w:] Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w

sferze handlu w Polsce, Kłosiewicz-Górecka U. (red.), Instytut Badań Rynku,

Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2009.

194. Tatoglu E., Demirbag M., Kaplan G., Motives for Retailer Internationalization to

Central and Eastern Europe, „Emerging Markets Finance and Trade” 2003, Vol. 39,

Iss. 4.

195. Taylor Z., Przekształcenia sieci handlu detalicznego i gastronomii w okresie

transformacji społeczno-gospodarczej Polski, Wydawnictwo Continuo, Wrocław

2000.

196. Udział Polski w procesach globalizacji, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania,

Liberska B. (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.

197. Vernon R., International Investment and International Trade in The Produkt Cycle,

„The Quartely Jouranal of Economics” 1966, vol. 80.

198. Wasiak W., Przemysł i rynek opakowań w Polsce (ujęcie makro), [w:] Przemysł i

rynek opakowań w Polsce, 15 lat Polskiej Izby Opakowań, Wydawnictwo Vidart –

Artur Dziedzic, Warszawa 2009.



237

199. Weresa M.A., Skutki BIZ dla gospodarki kraju przyjmującego – doświadczenia

Polski, [w:] Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce, Zeszyty BRE Bank –

CASE, nr 62, Warszawa 2002.

200. Wiśniewski Z., Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii

Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń

1999.

201. Witkowska J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju

przyjmującym – aspekty teoretyczne, „Ekonomista” 2000, nr 5.

202. Witkowska J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie

Środkowowschodniej. Próba interpretacji na gruncie teorii inwestycji zagranicznych

i teorii integracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź 1996.

203. Wojtyna A., Przyczyny i implikacje zmian w udziale zysków i płac w PKB, [w:]

Zależności między produktywnością, dochodami i zatrudnieniem w krajach na

różnym poziomie rozwoju, Wojtyna A. (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa 2010.

204. World Investment Report 2016, UNCTAD, New York and Geneva 2016.


206. World Investment Report 2000, UNCTAD, New York and Geneva 2000

207. World Investment Report 1998, UNCTAD, New York and Geneva, 1998.


209. Wróbel A., Rola sektora usług w rozwoju społeczno-gospodarczym i kształtowaniu

gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, „Nierówności Społeczne a Wzrost

Gospodarczy” 2014, nr 1 (37).

210. Wyżnikiewicz B., Fundowicz J., Łapiński K., Peterlik M., Struktura i rola handlu w

polskiej gospodarce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2006.

211. Xu G., Wang R., The effect of Foreign Direct Investment on Domestic Capital

Formation, Trade an Economic Growth in a Transiition Economy: Evidence from

China, „Global Economy Journal”, vol. 7, nr 2.

212. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2015 roku, NBP, Warszawa 2016.




216. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2011 roku, NBP, Warszawa 2012








224. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce, tablice statystyczne z lat 2010-2015

(dostępne na: http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html).

225. Zalesko E., Kapitał zagraniczny a wzrost gospodarczy, [w:] Mechanizmy i źródła

wzrostu gospodarczego. Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, Bednarczyk

J.L., Bukowski S.I., Przybylska-Kapuścińska W. (red.), Wydawnictwa Fachowe

CeDeWu.pl, Warszawa 2008.

226. Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, Bukowski

M. (red.), Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i

Polityki Społecznej, Warszawa 2008.

238

227. Zmiany wydajności pracy i jednostkowych kosztów pracy w sektorach produkcyjnych i

usługowych w latach 2006-2010, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012. 228. Związki zawodowe w Polsce w 2014 roku, GUS, Warszawa 2015.

229. http://www.nbp.pl

230. http://stat.gov.pl

231. http://ec.europa.eu/eurostat/data/database

232. http://www.oecd-ilibrary.org/

233. http://unctad.org/en/Pages/DIAE/world%20Investment%20Report/Annex-

Tables.aspx

234. (http://www.portal.euromonitor.com/Portal/Pages/Statistics/Statistics.aspx

235. http://www.forbes.pl/

236. http://www.paih.gov.pl/pl

237. http://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/pkd_07/pdf/2_PKD-2007-schemat_2.pdf


http://www.forbes.pl/

SPIS TABEL

Tabela 1 Zasoby BIZ i zasoby BIZ per capita w latach 1995-2015......................... 5

Tabela 2 Wybrane definicje kategorii bezpośrednia inwestycja zagraniczna .......... 9 Tabela 3 Czynniki decydujące o wyborze formy prawno-organizacyjnej między

filią a joint-venture .................................................................................. 11 Tabela 4 Wybrane klasyfikacje teoretycznych koncepcji BIZ w zagranicznej i

polskiej literaturze ................................................................................... 15

Tabela 5 Napływ i odpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w

poszczególnych fazach rozwoju ekonomicznego w modelu T. Ozawy .. 21

Tabela 6 Specyficzne przewagi przedsiębiorstwa realizującego bezpośrednie

inwestycje zagraniczne ............................................................................ 24 Tabela 7 Oddziaływanie BIZ na rynek pracy kraju przyjmującego ...................... 26 Tabela 8 Motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych wg

wybranych Autorów ................................................................................ 30 Tabela 9 Najważniejsze uwarunkowania napływu kapitału zagranicznego wg

poszczególnych elementów klimatu inwestycyjnego ............................. 31

Tabela 10 Zasoby BIZ i zasoby BIZ per capita w latach 1995-2015....................... 40 Tabela 11 Zasoby bezpośrednich inwestycji zagranicznych jako % PKB w latach

1995 – 2015 w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej .. 42 Tabela 12 Struktura kosztów pracy w Polsce w latach 2000-2012 .......................... 44 Tabela 13 Czynniki zmian krajowych jednostkowych kosztów pracy .................... 64

Tabela 14 Nominale i realne sztywności płac – rankingi badanych krajów ............ 66

Tabela 15 Lokaty wybranych krajów ze względu na elastyczność płac .................. 75 Tabela 16 Dane wyjściowe 2005 rok ....................................................................... 79 Tabela 17 Parametry zmiennych (2005 r.) ............................................................... 79

Tabela 18 Macierz korelacji (2005 r.) ...................................................................... 79 Tabela 19 Macierz odwrotna (2005 r.) ..................................................................... 79

Tabela 20 Tabela bazowa 2005 rok ......................................................................... 80 Tabela 21 Odległość d+ od wzorca (1,1,….,1) (2005 r.) ......................................... 80 Tabela 22 Odległość d- od wzorca (0,0,….,0) (2005 r.) .......................................... 80

Tabela 23 Miernik elastyczności płac(2005 r.) ........................................................ 81 Tabela 24 Typologia badanych krajów (2005 r.) ..................................................... 81

Tabela 25 Dane wyjściowe 2013 rok ....................................................................... 82 Tabela 26 Parametry zmiennych (2013 r.) ............................................................... 82 Tabela 27 Macierz korelacji (2013 r.) ...................................................................... 82

Tabela 28 Macierz odwrotna (2013 r.) ..................................................................... 82 Tabela 29 Tabela bazowa 2013 rok ......................................................................... 83 Tabela 30 Odległość d+ od wzorca (1,1,….,1) (2013 r.) ......................................... 83 Tabela 31 Odległość d- od wzorca (0,0,….,0) (2013 r.) .......................................... 83

Tabela 32 Miernik elastyczności płac (2013 r.) ....................................................... 84 Tabela 33 Typologia badanych krajów (2013 r.) ..................................................... 84 Tabela 34 Wybrane klasyfikacje przemysłu ............................................................ 86

240

Tabela 35 Struktura tworzenia PKB w Polsce w latach 1995-2015 w % (ceny

bieżące) ................................................................................................... 87 Tabela 36 Struktura nakładów inwestycyjnych w polskiej gospodarce w latach

1995-2014 w % (ceny bieżące) ............................................................... 88

Tabela 37 Godzinowe koszty pracy w przemyśle Polsce na tle innych krajów

europejskich w latach 2000-2015 (w Euro) ............................................ 90 Tabela 38 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przetwórstwie przemysłowym w

latach 1998-2015 mln USD ..................................................................... 93 Tabela 39 Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w przetwórstwie

przemysłowym w latach 1998-2015 ....................................................... 94 Tabela 40 Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w

przetwórstwie przemysłowym w latach 2012-2015 – w euro ............... 110 Tabela 41 Dane wyjściowe – przetwórstwo przemysłowe .................................... 112 Tabela 42 Zamiana na ceny stałe – przetwórstwo przemysłowe ........................... 112

Tabela 43 Wyznaczanie wydajności pracy w przetwórstwie przemysłowym ....... 113

Tabela 44 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – przetwórstwo przemysłowe

............................................................................................................... 114 Tabela 45 Płace i wydajność pracy w przetwórstwie przemysłowym – ceny stałe 114 Tabela 46 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w

przetwórstwie przemysłowym .............................................................. 115

Tabela 47 Udział płac w produkcie w przetwórstwie przemysłowym .................. 115 Tabela 48 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w przetwórstwie przemysłowym

............................................................................................................... 115

Tabela 49 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płac w

produkcie w przetwórstwie przemysłowym ......................................... 116

Tabela 50 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w przetwórstwie

przemysłowym ...................................................................................... 116 Tabela 51 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym ............ 117

Tabela 52 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a

elastycznością płac w przetwórstwie przemysłowym – porównanie

wyników badań w związku ze zmianą metodyczną w ewidencji BIZ w

2013 roku .............................................................................................. 118 Tabela 53 Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 2009-2015 ............. 121

Tabela 54 Struktura systemów finansowych w krajach Europy Środkowo-

Wschodniej na koniec 2015 r. wg wartości aktywów ........................... 122 Tabela 55 Czynniki typu push oraz pull przy podejmowaniu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych w sektorze finansowym Polski .................... 124 Tabela 56 Wskaźnik ubankowienia społeczeństwa w latach 2002-2015 .............. 125

Tabela 57 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze finansowym w latach

1998-2015 - mln USD ........................................................................... 128 Tabela 58 Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w pośrednictwie

finansowym w latach 1998-2015 ......................................................... 129 Tabela 59 Liczba banków tworzących sektor bankowy w Polsce w latach 1998-

2015 ....................................................................................................... 131 Tabela 60 Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w sekcji

działalności finansowej i ubezpieczeniowej w latach 2012-2015 – w euro

............................................................................................................... 143 Tabela 61 Dane wyjściowe – sektor finansowy ..................................................... 146 Tabela 62 Zamiana na ceny stałe – sektor finansowy ............................................ 146

241

Tabela 63 Wyznaczanie wydajności pracy w sektorze finansowym ..................... 147

Tabela 64 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – sektor finansowy .......... 148 Tabela 65 Płace i wydajność pracy w sektorze finansowym – ceny stałe ............. 148 Tabela 66 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w

sektorze finansowym ............................................................................. 149 Tabela 67 Udział płac w produkcie w sektorze finansowym ................................. 149 Tabela 68 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w sektorze finansowym .......... 149 Tabela 69 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płac w

produkcie w sektorze finansowym ....................................................... 150

Tabela 70 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w sektorze

finansowym ........................................................................................... 150 Tabela 71 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w sektorze finansowym .......................... 151 Tabela 72 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a

elastycznością płac w sektorze finansowym – porównanie wyników

badań w związku ze zmianą metodyczną w ewidencji BIZ w 2013 roku

............................................................................................................... 152 Tabela 73 Wybrane dane dotyczące sektora handlu wewnętrznego w Polsce....... 154 Tabela 74 Motywy internacjonalizacji przedsiębiorstw handlowych .................... 159 Tabela 75 Ranking motywów w procesie internacjonalizacji w Europie Środkowej

............................................................................................................... 160 Tabela 76 Znaczenie motywów związanych z rynkiem docelowym w krajach

przechodzących transformację gospodarczą ......................................... 160

Tabela 77 Wpływ wybranych czynników na decyzje o lokalizacji handlowych

podmiotów z kapitałem zagranicznym w Polsce na tle przetwórstwa

przemysłowego – średnie odpowiedzi ................................................. 162 Tabela 78 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze handlowym w latach

1998-2015 (mln USD) ........................................................................... 164

Tabela 79 Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w handlu na tle innych

sekcji w latach 1998-2015 ..................................................................... 165 Tabela 80 Kapitał zagraniczny w sektorze handlowym według kraju pochodzenia

na koniec 2015 roku .............................................................................. 166

Tabela 81 Nakłady inwestycyjne podmiotów z kapitałem zagranicznym poniesione

w latach 2005-2015 w sektorze handlowym ......................................... 168

Tabela 82 Struktura sklepów i powierzchni sprzedaży wg form własności (w %) 169 Tabela 83 Największe przejęcia między sieciami zagranicznymi w Polsce .......... 172 Tabela 84 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w handlu na tle innych

branż oraz średniego wynagrodzenia ogółem w polskiej gospodarce w

latach 1998-2015 (ceny bieżące) ........................................................... 174

Tabela 85 Dostępność wykwalifikowanych kadr w rankingu motywów związanych

z rynkiem docelowym w krajach przechodzących transformację

gospodarczą wg Tatoglu i innych ......................................................... 179

Tabela 86 Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w sektorze

handlowym w latach 2012-2015 – w euro ............................................ 184 Tabela 87 Dane wyjściowe – sektor handlowy ...................................................... 186 Tabela 88 Zamiana na ceny stałe – sektor handlowy ............................................. 186

Tabela 89 Wyznaczanie wydajności pracy w sektorze handlowym ...................... 187 Tabela 90 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – sektor handlowy ........... 188 Tabela 91 Płace i wydajność pracy w sektorze handlowym – ceny stałe .............. 188

242

Tabela 92 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w

sektorze handlowym .............................................................................. 189 Tabela 93 Udział płac w produkcie w sektorze handlowym ................................. 189 Tabela 94 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w sektorze handlowym ........... 189

Tabela 95 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płac w

produkcie w sektorze handlowym ........................................................ 190 Tabela 96 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w sektorze

handlowym ............................................................................................ 190 Tabela 97 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w sektorze handlowym ........................... 191 Tabela 98 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a

elastycznością płac w sektorze handlowym – porównanie wyników


............................................................................................................... 191

Tabela 99 Struktura wytwarzania PKB w Polsce wg sekcji w latach 1995-2015 . 195

Tabela 100 Struktura pracujących w polskiej gospodarce wg sekcji w latach 1995-

2015 w % ............................................................................................... 196 Tabela 101 Czynniki typu push oraz pull przy podejmowaniu bezpośrednich

inwestycji zagranicznych w sektorze usług i budownictwie w Polsce . 197 Tabela 102 Koszty pracy w sektorze usług w Polsce w 2015 roku na tle innych

krajów (Euro /godzina) ......................................................................... 199 Tabela 103 Podsumowanie rynku nieruchomości biurowych w Polsce w 8

regionalnych miastach w Polsce – 2016 ............................................... 200

Tabela 104 Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora usług i

budownictwa w Polsce w latach 1998-2015 ......................................... 203

Tabela 105 Wewnętrza struktura sektora usług - stany zobowiazań na 2010 i 2015 w

mln USD ................................................................................................ 204 Tabela 106 Podmioty z kapitałem zagranicznym działające budownictwie w latach

1998-2015 ............................................................................................. 207

Tabela 107 Pozapłacowe koszty pracy jako % całkowitych kosztów pracy w

wybranych gałęziach sektora usług w latach 2012-2015 – w euro ....... 215 Tabela 108 Dane wyjściowe – budownictwo .......................................................... 217

Tabela 109 Zamiana na ceny stałe – budownictwo ................................................. 217 Tabela 110 Wyznaczanie wydajności pracy w budownictwie ................................. 218

Tabela 111 Wyznaczanie wskaźnika elastyczności płac – budownictwo ................ 219 Tabela 112 Płace i wydajność pracy w budownictwie – ceny stałe ......................... 219 Tabela 113 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – wydajność i płace w

budownictwie ........................................................................................ 220 Tabela 114 Udział płac w produkcie w budownictwie ............................................ 220

Tabela 115 Napływ BIZ i udział płac w produkcie w budownictwie ...................... 220 Tabela 116 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płac w

produkcie w budownictwie .................................................................. 221

Tabela 117 Napływ BIZ a udział płacy minimalnej w średniej płacy w budownictwie

............................................................................................................... 221 Tabela 118 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w budownictwie ...................................... 222

Tabela 119 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między napływem BIZ a

elastycznością płac w sektorze handlowym – porównanie wyników


............................................................................................................... 222

243

SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne według motywów ich

podejmowania ......................................................................................... 29 Rysunek 2 Determinanty napływu BIZ z punktu widzenia gospodarki kraju

przyjmującego ......................................................................................... 34 Rysunek 3 Stopień centralizacji negocjacji płacowych a sztywność płac realnych . 51

Rysunek 4 Czynniki warunkujące elastyczność w wynagrodzeniu .......................... 53 Rysunek 5 Zmiany cen i płac jako dostosowanie do szoku asymetrycznego ........... 63 Rysunek 6 Swobodny przepływ siły roboczej jako dostosowanie do asymetrycznego

szoku popytowego ................................................................................... 63 Rysunek 7 Główne segmenty systemu finansowego .............................................. 120

Rysunek 8 Motywy internacjonalizacji w handlu ................................................... 158

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1 Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w latach

1990-2015 (w mld USD) ......................................................................... 37 Wykres 2 Stopa inwestycji w Polsce na tle średniej stopy inwestycji krajów UE-15

w latach 1998-2015 (w %PKB) .............................................................. 38

Wykres 3 Średni udział BIZ w nakładach brutto na środki trwałe w latach 1996-

2015 w Polsce na tle wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej

(w %) ....................................................................................................... 41 Wykres 4 Indeksy elastyczności płac Polski na tle gospodarek innych krajów

europejskich w latach 1996-2007 ............................................................ 68

Wykres 5 Uporządkowanie liniowe krajów i ich typologia według wartości

syntetycznego miernika elastyczności płac otrzymanego metodą TOPSIS

– 2013 rok ............................................................................................... 73 Wykres 6 Wartości syntetycznego miernika elastyczności płac w Polsce w latach

2000-2013 ............................................................................................... 74 Wykres 7 Klin podatkowy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000-

2013 (w %) ............................................................................................... 76 Wykres 8 Zasięg związków zawodowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej

w latach 2000-2013 (w %) ...................................................................... 76

Wykres 9 Udział wynagrodzenia minimalnego w wynagrodzeniu przeciętnym w

gospodarce polskiej w latach 2000-2013 ................................................ 77

Wykres 10 Nakłady inwestycyjne na rzeczowe aktywa trwałe podmiotów z

kapitałem zagranicznym działających w przetwórstwie przemysłowym

na tle ogólnych nakładów inwestycyjnych w tej branży w latach 1998-

2014 ......................................................................................................... 98 Wykres 11 Wydajność pracy w przetwórstwie przemysłowym w latach 1998-2011

............................................................................................................... 101 Wykres 12 Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w przetwórstwie

przemysłowym w Polsce w latach 1998-2015 (ceny stałe, 1998=100) 102 Wykres 13 Napływ BIZ do przetwórstwa przemysłowego na tle udziału płac w

produkcie przetwórstwa przemysłowego w latach 1999-2015 (ceny stale

z 1998) ................................................................................................... 104

244

Wykres 14 Udział wynagrodzenia minimalnego brutto w przeciętnym

wynagrodzeniu brutto w przetwórstwie przemysłowym i gospodarce

ogółem w latach 1998-2015 .................................................................. 107 Wykres 15 Klin podatkowy i jednostkowe miesięczne koszty pracy w przetwórstwie

przemysłowym w latach 2000-2014 ..................................................... 109 Wykres 16 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace przetwórstwo

przemysłowe ......................................................................................... 114 Wykres 17 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w

produkcie przetwórstwo przemysłowe .................................................. 116

Wykres 18. Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w przetwórstwie przemysłowym ............ 117 Wykres 19 Potencjalne zaplecze kadrowe dla sektora finansowego w latach 1998-

2015 ....................................................................................................... 126 Wykres 20 Udział inwestorów zagranicznych i krajowych w aktywach sektora

bankowego w latach 1998-2015 ( w %) ................................................ 132

Wykres 21 Kapitał zagraniczny w polskim sektorze bankowym wg kraju

pochodzenia kapitału (jako % aktywów sektora) w latach 2011-2015 . 133 Wykres 22 Relacja średniej płacy w sektorze finansowym do średniej płacy ogółem

oraz średnich płac w innych sekcjach gospodarki w Polsce w latach

1998-2015 (ceny bieżące) ..................................................................... 136

Wykres 23 Wydajność pracy w sektorze finansowym w Polsce w latach 1998-2015

w tys. zł ................................................................................................. 137 Wykres 24 Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w sektorze finansowym w

Polsce w latach 1998-2015 (ceny stałe, 1998=100) .............................. 138 Wykres 25 Napływ BIZ do sektora finansowego na tle udziału płac w wartości

dodanej brutto tego sektora w latach 1999-2015 ................................. 139 Wykres 26 Udział wynagrodzenia minimalnego w średnim wynagrodzeniu brutto w

sektorze finansowym oraz ogółem w gospodarce w latach 1998-2015 141

Wykres 27 Klin podatkowy i koszty pracy w sektorze finansowym w latach 2000-

2015 ....................................................................................................... 142 Wykres 28 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace sektor

finansowy .............................................................................................. 148

Wykres 29 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w

produkcie sektor finansowy .................................................................. 150

Wykres 30 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w sektorze finansowym .......................... 151 Wykres 31 Nakłady inwestycyjne podmiotów z kapitałem zagranicznym w sektorze

handlowym na tle nakładów inwestycyjnych ogółem w tej branży w

latach 1995-2014 (mln zł) ..................................................................... 167

Wykres 32 Wydajność pracy w sektorze handlowym w latach 1998-2015 w tys. zł

............................................................................................................... 175 Wykres 33 Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w handlu w Polsce w latach

1998-2015 (ceny stałe, 1998=100) ........................................................ 176 Wykres 34 Napływ BIZ do sektora handlowego na tle udział płac w produkcie tego

sektora w latach 1999-2015 .................................................................. 177 Wykres 35 Udział wynagrodzenia minimalnego w średnim wynagrodzeniu brutto w

handlu oraz ogółem w gospodarce ........................................................ 181 Wykres 36 Klin podatkowy i koszty pracy w handlu w Polsce w latach 2000-2014

............................................................................................................... 183

245

Wykres 37 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace sektor

handlowy ............................................................................................... 188 Wykres 38 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w

produkcie sektor handlowy ................................................................... 190

Wykres 39 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w sektorze handlowym ........................... 191 Wykres 40 Struktura stanu zobowiązań z tytułu BIZ w Polsce w latach 2005-2015

............................................................................................................... 201 Wykres 41 Podmioty z kapitałem zagranicznym działające w usługach na tle innych

sektorów gospodarki w latach 1998-2015 – udział w ogólnej liczbie

podmiotów z kapitałem zagranicznym ................................................. 205 Wykres 42 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budownictwie w latach 1998-

2015 ....................................................................................................... 206 Wykres 43 Wydajność pracy w budownictwie w Polsce w latach 1998-2015 w tys. zł

(ceny stałe z 1998 roku) ........................................................................ 209

Wykres 44 Dynamika wynagrodzeń i wydajności pracy w budownictwie w Polsce w

latach 1998-2015 (ceny stałe, 1998=100) ............................................. 210 Wykres 45 Napływ BIZ do budownictwa na tle udziału płac w produkcie

budownictwa w latach 1999-2015 (ceny stałe z 1998) ........................ 211 Wykres 46 Struktura członkostwa zakładowych organizacji związkowych oraz

odsetek uzwiązkowienia pracowników w usługach w 2014 r. ............. 213 Wykres 47 Płaca minimalna jako udział w średnich płacach wybranych gałęzi

sektora usług i budownictwa w Polsce w 2005-2015 ........................... 214

Wykres 48 Rozrzut punktów z trendem liniowym – wydajność i płace budownictwo

............................................................................................................... 219

Wykres 49 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płac w

budownictwie ........................................................................................ 221 Wykres 50 Rozrzut punktów z trendem liniowym – napływ BIZ i udział płacy

minimalnej w średniej płacy w budownictwie ...................................... 222