BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N!! ll Aprel (Nisan) 2009

172 Dr. Aqil .I;@INOT/

fslam Mazhablari Tarixinda Takfir

Dr. Aqil Sirinov*

Islam mazhablari tarixina nazar salsaq hicri birinci asrda miisalmanlar arasmddu daxili miibariza naticasinda miibahisa obyektina qevrilan takfir movzusunun miixtalif Islam mazhablari tarafindan oz metodlanna uygun bir gakilda miizakira edildiyini gorarik. Movzu ilk dafa ciddi bir gakilda xaricilik (xavaric) caraymmm miixtalif qollan tarafindan miizakira edilmigdir. Nahravanda bir qox t a r a f d m itiran, daha sonra bir mazhab kimi formalqan va bwqa goriiglara q a q ~ doziimsiizliiyii ila seqilan bu sart tabiatli carayan boyuk g b a h sahibinin (murtakibu'l-kabira-;@I 49) kafir oldugu gijriigiinii miidafia edirdi.' Bazi xarici qruplar hatta kiqik giinah iglayani bela k&r hesab edirdi. Xariciliya gora miicarrad iman miisalman olmaq iiqiin kifayat deyil, amallar da i m m bir pargas1 sayllmal~du. agar insan boyuk giinah iglasa imandan g~xar. Ela isa o hokrnan tovba etmalidir. a k s taqdirda ham diinyada miisalman kimi qabul edilmaz, ham da axiratda abadi azaba diiqar olar. Mahz bu sababdan xaricilar digar miisalmanlara q q x sart movqedan g1x.1~ etmig, oz goriiglarini qabul etmayanlari @la ittiham etmi$lar.' Hatta oz aralannda bazi masalalarda farqli diigiinan xarici qruplar bir-birlarini bela takfir etmiglar. Masalan, xariciliyin azariqa qolunun banisi hesab edilan Nafi ibn azraq kafirlarin (xarici olmayanlann) diyanndan hicrat etmayan digar xarici qruplan, xiisusila da nacadab3 bu sababdan takfir eb~ igd i r .~ Onlar dz goriiglarini paylqmayan biitiin qruplan takfir etmakla

* Balu Dovlat Universiteti fiahiyyat Fakiiltasinin miiallimi ' Sahristani, al-hiilal va '~jiital, tahqiq edanlar: Bmir ali Muhanna va a l i Hasan al-

Fa'ur, Beyrut, 1421/2001, C. 1,sah. 137. Xaricilar Siffin muharibasinda " t a W ' - a r m oldub uqiin haz. alini da t a m ediblar. Bax. Sahristani, eylzi asar, C. 1, sah. 135. Xarici qruplardan biri olan Nacadat Nacda ibn Amir al-Hanafinin taraftarlanna verilan ad&.

4 azariqaya gora kafirlanh torpaOdan quab getmak ( m c ) vacibdir. Nacadat isa kafir olsalar bela digar insanlarla birlikda qalmanu~ (quud) caiz oldu&nu mudafia edirdi. Xaricilarin acarida qolu isa haddi-biilug yaSm qatana qadar hatta oz

İslam mazhablari tarlxinda talfır 173

yanaşı potensial düşm::ın kimi q::ıbul edir v::ı qanlannın tökülm::ısini caız

görürdül::ır. 8zariqa onlann m::ızh::ıbind::ın olmayanları müşrik kimi q::ıbul

ed::ır::ık h::ım özl::ırinin, h::ım d::ı uşaqlannın ::ıb::ıdi olaraq c::ıh::ınn::ımd::ı

qalacaqlarını iddia edirdil::ır. Onlara gör::ı dig::ır m::ızh::ıbl::ırin

nümay::ınd::ıl::ırinin yaşadıqları bölg::ıl::ır "daru'l-kü:fr (küfr diyarı-.fo.!! ).l)"

olub burada yaşayanlann, onlann qadın v::ı uşaqlarının öldürülm::ısi, qul edilın::ısi v::ı mallarının q::ısb olunması caizdir.5 İlk dövr xaricil::ırinin dig::ır m::ızh::ıbl::ım, h::ıtta öz m::ızh::ıbl::ıri daxilind::ı olan başqa qruplara qarşı bel::ı

k::ıskin mövqed::ın çıxış etm::ıl::ıri yaşadıqları mühitl::ı sıx ş::ıkild::ı bağlı idi. Bel::ı ki, bu qruplann ::ıks::ıriyy::ıti s::ıhra ş::ıraitind::ı yaşayan b::ıd::ıvil::ırd::ın ibar::ıt idi. B::ıdavi q::ıbil::ıl::ıri is::ı aralannda anlaşma olmayan dig::ır q::ıbil::ıl::ır::ı

düşm~n gözü il::ı baxırdılar. M. Vatın (M. Watt) da qeyd etdiyi kimi b::ıd::ıvi q::ıbil::ısinin m::ınsublarının, aralannda müqavil::ı olmayan dig::ır q::ıbil::ıl::ıri

hazır düşm::ınl::ır olaraq gördükl::ıri kimi, x::ıvaric qrupları da özlarind::ın başqa hamını qanlarının tökülm::ısi mümkün olan düşm::ınl::ır kimi q::ıbul edirdil::ır.6

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi xaricilik öz içind::ı müxt::ılif qruplara aynlmışdı. Bunlann iç::ırisind::ı ::ın m::ışhurları ::ızariqa, süfriyy::ı, beyh::ısiyy::ı,

n::ıcadat v::ı ibaziyy::ıdir. İlk dörd qrup tarix s::ıhn::ısind::ın silinmiş, yalnız

ibaziyy::ı dövrümüz::ı q::ıd::ır g::ılib çıxa bilmişdir. en möt::ıdil xarici firq::ısi

hesab olunan ibaziyy::ı dig::ır xarici qruplann t::ıkfir mövzusundakı sart görüşünü müdafi etmir. Bu m::ızh::ıb küfrü "h::ıqiqi küfr" v::ı "nem::ıt küfrü" ş::ıklind::ı ikiy::ı ayınr. Bu bölgüy::ı ::ısas::ın böyük günah işl::ıy::ın müs::ılman

h::ıqiqi deyil nem::ıt küfrü il::ı s::ıciyy::ıl::ındirilir v::ı fasiq hesab olunur. Onlara gör::ı böyük günah işl::ıy::ın "mömin" v::ısfi il::ı olmasa da "muvahhid {tövhid ::ıhli)" v::ısfi il::ı s::ıciyy::ıl:;ındiril::ı bil::ır. Bel::ıc::ı ibaziyy::ı İslamın ::ısas

prinsipl::ırini q::ıbul ed::ın bütün insanları günahkar müs::ılman hesab edir.7

uşaqlarından bel::ı uzaqlaşmağın g::ırnkli olduğunu vurğulayırdı. Bax. Ş::ıhristani,

eyni asar, C. 1, s::ıh. 140, 148. 5 Ş::ıhristani, eyni asar, C. 1, s::ıh. 140-141; Mustafa Öz, "Ezarika", DİA, C. 12, s::ıh.

44. 6 William M. Watt, İslam Düşüncesinin Teşeklail Devri, çev. E.R.Fığlalı, Ankara:

Ümran Yayınları, 1981, s::ıh. 24. 7 Bbdülqahir Bağdadi, al-Farq beyna '1-firaq, t::ırcüm::ı ed::ın: E. Ruhi Fığlalı, Ankara,

2005, s::ıh. 74; Ş::ıhristani, eyni asar, s::ıh. 156.

174 Dr. Aqil $IRINOV -- - -

Xaricilarin sart movqeyinin miiqabilinda bqqa bir mazhab olan miircianin tamamila aks movqedan g~xlg etdiyini goriiriik. Metod b m m d a n oziindan sonralu bir qox Islam mazhabina tasir edan, lakin dowiimiiza qadar oz movcudiyyatini qoruya bilmayan bu mazhaba gora amallarin imana heg bir daxli yoxdur, boyuk giinah iglayan miisalman va m~mindir.~ Miircia biitiin Islam mazhablarini iman dairasi iqinda qabul edir va takfirdan an az istifada edan mazhab hesab edilir.

Islam rasionalistlari kimi timman miitazila alimlari xaricilar kimi amali imandan saysalar da boyuk giinah sahibini takfir etmayiblar. Mlitazilanin beg asasmdan biri olan "al-manzila beyna'l-manzilateyn" prinsipina gora boyuk giinah iylayan insan na momin na da kafir olub bu ikisinin araslndatlrr (al- manzila beyna'l-manzilateyn). agar tovba etmadan olarsa abadi olaraq cahannamda qalacaq, lakin onun cazasi kafirin cazasmdan daha az olacaqdir. Manbalarda boyuk @ah iglayanin vaziyyati haqqmdalu miibahisalar motazila mazhabinin tarix sahnasina glxlg sabablarindan bin kimi gostarilir. Buna gora bir nafar Hasan al-Barinin y m a galarak bela demigdir: "Ey dinin imam^! Dovriimiizda b o w @nab sahiblarini taMir edan bir qrup ortaya qixlb. Onlara gora boyuk giinah kiifr olub bununla Islam iimmatindan kanara gixllar. Bu qrup xaricilarin vaidiyya qoludur. Bqqa bir qrupa gora isa neca ki, kiifila birlikda itaatin heq bir faydasi yoxdur, elaca da Allaha iman etdikdan soma asi gixm@m (boyuk giinah iglamayin) da zarari yoxdur. Bunlar isa miirciadirlar. San bu movzuda hansi hokmii verirsan?". Hasan al- Basri bu movzudalu fikrini bildinnamigdan awal onun gagirdi va maazilanin qurucusu hesab edilan Vasil ibn a t a bela dedi: "Man boyuk giinah sahibinin na miitlaq manada momin, na da kafir oldugunu deya bilmaram. 0, na kafir na da momindir, lakin iki yer arasmda bir yerdadir (al- manzila beyna'l-manzilateyn)".9 Motazila mazhabi iimuman digar mazhablarin niimayandalarini kafir kimi deyil giinahkar momin (fasiq) kimi qabul etmigdir.1° Zeydiyya mazhabinin goriigii motazilanin goriigiitla

AbduUah ibn al-ag'as, Qasidaht Abdillah ibn al-+'as, tahqiqi edan: Mahmud Muhammad al-Haddad, al-Riyad, 1408, sah 38; Sahristani, eyni asar, C. 1, sah. 162.

Sahristani, eyni asar, sah 57-58,61-62. l o Seyx Miifid, &ailu 'I-magalat .fi 'I-n~azahibi 'I-mzrxtarat, sah ; abu Cafar at-Tusi,

al-Iqtisadu 'I-hadi ila tariqi'r-rapd, Qum, 1400, sah 141.

İslam mazhablari tarlxinda takjir 175

b:mz~rdir. Bu m~zh~bin tanınmış aliml~rind;;m biri olan Hüseyn ibn

B~druddin~ gör~ böyük günah işl~y:m n~ mütl~q m~nada ka:fir n~ d~ mömin

olmayıb fasiqdir. 11 Zeydiyy~ v~ Möt~zil~nin t~kfir anlayışı haqqında ~s~r yazan zeydi alim ôbu'l-Qasim ~1-B~s~tiy~ gör~ fisq (böyük günah işl~m~k)

h~qiqi küfr deyil nem~t küfrüdür. 12 Buradan görünür ki, ibaziyy~, möt~zil~ v~ zeydiyy~nin bu mövzudakı fikirl~ri bir-birin~ olduqca yaxındır.

Şi~-imamiyy~ m~zh~bi daxilind~ d~ t~kfir problemi müzakir~ edilmişdir.

Bu m~zh~bd~ qeyd edil~n problem iki c~h~td~n araşdırılmışdır. Birincisi yuxarıda da qeyd etdiyimiz böyük günah m~s~l~sidir. İstisnalar olsa da13

imamiyy~ aliml~ri ümum~n imanı ~m~lin bir parçası kimi q~bul etmirl~r. Bu

baxımdan onlara gör~ böyük günah işl~y~n günahkar olsa da bununla iman

daimsiııd~n çıxınaz. 14

İmamiyy~ iç~risind~ t~kfir mövzusunda müzakir~ olunan başqa bir

problem imam~t~ qeyd edil~n m~zh~bin üsuluna gör~ inanınayan dig~r müs~lmanların küfrü problemidir. Bu mövzuda imamiyy~ aliml~rini ikiy~

ayırmaq mümkündür. asas~n klassİk dövr imami aliml~rin ~ks~riyy~tinin

müda:fi~ etdiyi görüş~ göm imam~t prinsipini q~bul etm~y~nl~r ka:firdir. İbn Növbaxt, Şey s~duq, Şeyx Müfid V~ Ş~rif ~1-Mürt~za başda olmaqla b~zi

aliml~r bu görüşd~dirl~r. 15 Lakin bu görüş~ qarşı çıxan klassik imami aliml~r d~ mövcud olmuşdur .. N~sir~ddin Tusi buna bariz nümun~dir. O, özün ün Talxisu 'l-Muhassal adlı ~s~rind~ "qibl~ ~hli t~kfir olunmaz" prinsipini müda:fi~ ed~n F~xr~ddin Razi il~ razılaşaraq "bu ehtiyyata daha uyğundur,

11 Hüseyn ibn Badrudd.in, al-İqdu 's-samin fi ma 'rifati rabbi 'l-a/amin, t~hqiq edan: M. Yahya Salinıİzzan, Sana, 1415, salı. 58-59.

12 Bbu'l-Qasim al-B~sati, al-Bahs an adillati 't-talifir va 't-taftiq, t~hqiq edan: İmam H~nafi Seyyid Abdullah, Qalıira, 2006/1427, salı. 59

13 Bax. Bbu Cafar ~t-Tusi, eyni asar, s~h. 140-141. 14 Nasiraddin Tusi, Tacridu '1-etiqad, tahqiq ed~n: M. Cavad Hüseyni Calali, Quın,

1986/ 1406, salı. 309; İbn Meys~m al-Bahrani, Qavaidu '1-maram fi ilimi '!-kalanı, Qum, 1398, salı. 170; Cafar Sübhani, al-İlahiyyat ala huda '1-kitab va 's-sunna va '1-aql, hazırlayan: Hasan Muhanımad Makki al-Amili, Qum, 1426, C. 4, salı. 313-314.

15 Şeyx Saduq, al-Hidaya, Qum, 1418, 27-28; Şeyx Müfid, Bvailu '1-maqalat fi'l­mazahibi'l-muxtarat, tahqiq edan: Mehdi Mühaqqiq, Tehran, 1513, salı. 7, ll; Şarif (seyyid) al-Mürtaza, al-İntisar, Qum, 1415, salı. 477-478; Qolpayeqani, Kitabu 't-talıara, Qum: Matbaatu Seyyidi'ş-şühada, tarixsiz, salı. 313

176 Dr. Aqil $IHNOV

qiinkii miisalmanlann takfiri tahliikalidir" deyarak takfir uslubuna q q i qi~rmgdir.'~

Klassik imamiyya alimlarinin takfirla alaqali miizakira etdiklari bqqa bir movzu 'hasibi" terminiyla alaqalidir. fstisnaslz biitiin $a alimlarina gora nasibilar kafirdirlar. Ancaq bu terminin tariii va hansr qruplann ona daxil oldugu movzusu miibahisa obyekti olmugdur. $ia alimlarinin qoxu Nasibi mafhumunu "ahli-beyt"-a diigman olan" qaklinda tarif etmig1ar.l7 Masalan, Miihaqqiq Hilliya gora nasibilar "masum imamlardan har hans~ birina adavat baslayan va onlara dil ~zadanlar&r~'.'~ Bu goriig asas almarsa xaricilar, imam Museyi-Kazma adavat baslayan bazi ismaililar va ifrat amavi taraftarlan istisna edilmakla digar 1slam firqalari 'Wasibi" adlan&nhrlar.

Alimlarin bazilari isa bu termini imamat prinsipini imamiyyanin qabul etdiyi SakiIda qabul etmayan har kasa pmil etmi? va hatta Zeydiyya va Vaqifiyya kimi digar gia mazhablari 'Wasibi" sayrn~glar.'g

Klassik h a m i alimlar miicabbira, haz. a l i va ya digar irnamlara ilahhq xiisusiyyatlari istinad edan gulat firqalari da kafir hesab etmig~ar.~'

Klassik dimlardan farqli olaraq rniiasir imamiyya alimlari takfir iislubuna qarqi qixmig, imamati aqida asasl kimi qabul etmayan, lakin tovhid, niibiiwat va maad prinsiplarini va 1s la .m zaruri hokmlarini qabul edan har kasin musalman va momin oldu&mu vur~ulamlqlar. Bir $ox rniiasir imamiyya alimlarina gora imamat va ad1 dinin deyil mazhabin asaslanndandlr. Buna gora da bu prinsiplari qabul etmayanlar Islam dairasindan qixmazlar. Seyyid Sarafuddin Musa Carullah Bigiyevin giaya

l6 Tusi, Talxisu 'I-Mzlhassal, Beyrut, 198511405, sah 405. l7 Bax. Sahidi Sani, n/iasaliku 'I-afhatn ila tangihi $araii 'I-Idanz, Qum, 1416, C. 7,

sah 432; Mahammadbaqir Sabzavari, K$ayatuJl-ahkanz, Isfahan, tarlxsiz, sah 168; eyni muallif, Zaxiratu 'I-maad J? prhi '1-irqad, Muassasatu Ali'l-beyt li ihyai't-turas, tariusiz, C. 1, sah 152

l 8 Miihaqqi Hilli, Baraiu 'I-IsIanzJ? nzasaili 'I-halal va 'I-lzaranz, Qum, 1409, C. 1, sah. 12

l9 Seyx Yusif Bahrani, al-lladaiqu 'n-nadira J? ahkanzi 'I-itrati 't-tahira, tahqiq edan: Muhammadtaqi hvani, Qum: Carnaatu'l-miidamsin, tarixsiz, C. 5, sah. 189; Bazi ~ i a manbalarinda Vaqifiyyanin (Imamlann bir qisminin imamatini qabul edib digar qis- qabul etmayanlar) Nasibilardan daha pis oldu@ va mugrik hokmiinda oldu@ qeyd edilir. Bax. Bahaaddin al-Amili, Mayiqu '9-jvanzseyz va ikxiru 's-saadatepz, QWQ 1398, sah 274

20 Qolpayeqani, Kitabu't-tahara, Qum: Matbaatu Seyyidi'g-~iihada, sah 3 11

İslam mazhablari tarlxinda talifır 177

qarşı t::mqidl:;ırin:;ı qarşı yazdığı :;ıs:;ırind:;ı b:;ızi möt:;ıb:;ır şi:;ı h:;ıdis m:;ınb:;ıl:;ırind:;ı

bu m:;ızh:;ıb:;ı bağlı olmayanların küfrl:;ı ittiham olunmasının "h:;ıqiqi küfr" m:;ınasında yox :;ıhli-beyt imarolarına muxalif:;ıtin doğru bir davranış

olmadığının vurğulanınası m:;ınasında olduğunu qeyd edir. Bu, b:;ızi h:;ıdis

kitabiarında namazı t:;ırk etm:;ıyin, n:;ıs:;ıb:;ı t:;ın etm:;ıyin, ölül:;ırin arxasından

nal:;ı ç:;ık:;ır:;ık ağlamağın v:;ı s. :;ım:;ıll:;ırin "küfr" olaraq s:;ıciyy:;ıl:;ındirilm:;ısi

kimidir.21 Ay:;ıtullah Xomeyni Kitabu 't-tahara adlı :;ıs:;ırind:;ı İslamın mahiyy:;ıtinin tövhid, nübuvv:;ıt v:;ı m:;ıada inanınaqdan ibar:;ıt olduğunu,

imam:;ıtin is:;ı dinin yox m:;ızh:;ıbin üsulundan (üsulu'l-m:;ızh:;ıb) olduğunu

vurğulamqdadır. Ona göm qeyd edil:;ın üç :;ısasa inanan h:;ır bs müs:;ılmandır.22 Mürt:;ıza Müt:;ıhh:;ıri, K.aşifu'l-Gıta v:;ı Muhaınm:;ıdbaqir :;ıl­

Hakim başda olmaqla bir çox şi:;ı alimi eyni fikri paylaşır.23

8hli-sünn:;ı aliml:;ıri d:;ı h:;ım blam, h:;ım d:;ı fiqh :;ıs:;ırl:;ırind:;ı t:;ık:fir

m:;ıs:;ıl:;ısini müzakir:;ı etmişl:;ır. Bu m:;ızh:;ıbd:;ı 8bu H:;ınif:;ı mmfind:;ın ortaya qoyulduğu ir:;ıli sürül:;ın "qibl:;ı ghlind:;ın heç kim mkfir olunmaz- ıJA .l:..l fo 'J

~~ J.ı,l" prinsipi qgbul edilmişdir. 8bu Hgnifg özünün al-Ftqhu 'l-akbar adlı

:;ısgfindg problemi iman-:;ımgl münasibgti baxımından gJg almış, gmglin

imanın bir parçası olmadığını, bel:;ı olan halda da Mgh:;ımmgd ümm:;ıtinin asil:;ırinin (böyük günah işlgy:;ınlgr) ka.fır olmadığını qeyd etmişdir.24 Qibl:;ı

:;ıhli (8hli-qiblg) termini haqqında müxt:;ılif izahlar verils:;ı d:;ı25 ümumgn "K:;ıb:;ıyg doğru yöngJgr:;ık namaz qılmanın fgrz olduğuna İnananlar"

ş:;ıklindgki tgrif q:;ıbul edilınişdir. Bura eyni görüşü paylaşan bütün mgzhgbl:;ırin nümaygndgJ:;ıri daxildir.26 8ş:;ıri mgzhgbinin ilk imaını hesab edil:;ın 8bu'l-H:;ıs:;ın :;ıl-8şgri İslam m:;ızhgbl:;ıri tarixi il:;ı :;ılaq:;ıli yazılan

klassik kitabiarın iç:;ırisindg obyektivliyg gn yaxın mgnb:;ı olaraq saya bil:;ıc:;ıyimiz Maqalatu 'l-islamiyyin adlı gs:;ırinin girişindg bel:;ı deyir:

21 Seyyid Ş:;ırafuddiıı, 8cvibatu masaili Carullalz, Sayda (Livaıı): Matbaatu'l-irfaıı, 1373, s:;ıh. 47-48

22 Xomeyni, Kitabu 't-talıara, C. 3, Qum, 1409, s:;ıh. 322-323 23 Bu mövzuda geniş m:;ılumat üçün bax. Mubamın:;ıd H:;ıs:;ın Qaraııı:;ıliki, Kalanıe

fa/safi, Qum, 1383, 179-210 24 Bax. eli :;ıl-Qari, al-Fiqlzu 'l-akbar, Şarlzu 'l-Fiqlıi 'l-akbar'I;;ı birlkd:;ı, t:;ıhqiq ed:;ın: Mubamın:;ıd B:;ıdruddin ebu Firas :;ın-Na' sani, Qahm, 1323, s:;ıh. 57

25 Bax. Metirı Yurdagür, "Ehli Kıble", DİA, C. 10, s:;ıh. 515-516 26 Cürcani, Kitabu 't-ta 'rifat, ":;ıhlu'l-qibl:;ı" nıadd:;ısi, t:;ırcüın:;ı ed:;ın: Arif Erkan,

İstanbul, 1997, s:;ıh. 45

178 Dr. Aqil $IRINOtr - - - - -

"hsanlar peygambarlarindan (haz. Mahammaddan) sonra bir qox movzuda bir-birlarindan aynldilar; bu movzuda bir-birlarini dogru yolda olmamaqla ittiham etdilar, bir-birindan uzaqlqhlar va belaca bir-birlarina zidd firqalar va sapalanmig qruplara qevrildilar. Halbuki, Islam onlan birlagdirir va oz dairasi i~arisina a l i r d ~ " . ~ ~ Yena maghur agari alimi abu Hamid Qazzali oziiniin bu movzuda yazhgi Faysalz~ 't-t@qa beyna '1- slam va 'zanndiqa ad11 asarinda qibla ahlini takfirdan uzaqlqma&n liizumundan bahs edir. Ona gora miixtalif Islam mazhablari digar mazhablari haz. Peygambari yalanladigu iddia edarak takfir etmiglar. Masalan, hanbalilar agarilari, agarilar isa motazilani bu sababdan takfir etmiglar. Qazzaliya gora bu dogru noqteyi-nazar deyil. Usuluddinin (aqida asaslan) iiq asasmi, yani tovhid, niibuwat (peygambarllk) va maah (axirat) qabul edan va eyni zamanda istar dinin asaslanndan, istarsa da far'indan (fiiruuddin-Islm gartlari) olsun miitavatir yolla sabit olan biitiin hokrnlari qabul edan har kas miisalmandir. Bela bir gaxsi takfir etmak diizgiin deyil. Ona gora bu prinsiplari qabul etdiyi halda bunlann tafarriiatmda bazi goriiglari qabul etmayanlar kiifr deyil xata va bid'atla ~aci~~aladir i lmal idir .~ Eyni fikirlari bir qox siinni alimi boliigiir. Lakin bazan bu mazhaba mansub olan bazi alimlar da yuxanda qeyd edilan prinsipa riayat etmamiglar. Masalan, Darimi (6. 2801894) '3hli qibla takfir edilmaz" prinsipini qabul etsa da bu prinsipi mahdudlagdraraq sifatlari zatdan ayn qabul etmayan va Q u r m maxluq oldugunu irali siiran va sahabalarin icmaslna zidd etiqadlara sahib olanlarin '"Mi qibla" olmad~gm irali siirarak bqda Cahrniyya olmaqla buna banzar goriiglara sahib olanlan takfir etmigdir. Ona gora bela goriiglari manirnsayanlara awalca bu gorliglarindan donrnayi taklif etmak lazlmhr va agar onlar bunu radd etsalar "mmiirtadd (dindan donan)" hokmiinda ~ a ~ i l m a l ~ d i r l a r . ~ ~ Bundan bqqa maghur agari alimi abu Ishaq al-Isfarayini (0. 41811027) aqarilari takfir edan biitiin firqalarin takfir edilmali olduguna dair movqeya sahib

27 abu'l-Hasan al-aqari, Adaqalatzc 'I-islanziyin, tiirkcaya tarciima edanlar: Mehmet Dalluhq-Omer Ayc4 Istanbul, 2005, sah. 27.

ax. Qazzali, Faysaltc 't-tafLiqa beyiza 'I-Islanz va kanadiqa, Rasailu 'I-6azzalj iqinda, Beymt: Daru'l-kutubi'l-ilmiyya, 1997, C. 3, sah 75-99

" Darimi, ar-Radd ala'l-Cahmijp, naqr edan. Gosta Witestam, Leiden 1960, sah. 93-104

İslam mazlıablan· tarixinda taJ..fir 179

olınuşdur. 30 Lakin bu görüş digar gşgri alimlar targfindgn funumgn qabul

edilınarnişdir. Bu mövzunu an obyektiv bir şgkilda müzakirg edan sünni

alimlardgn biri olan mgşhur aşari alimi Adududdin gl-İci özünün al-Mavaqif

adlı asarinda mötazilg, şig-imamiyyg, xavaric va mücassimg mnhgbJgrini

takfir edgnlgrin dalillarini bir-bir müzakirg edargk radd etmiş va bu firqalarin

İslam dairasinda olduğunu irali sürmüşdür. Adı çgkilan asgra şarh yazan

Seyyid Şgrif Cürcani da İci ila eyni görüşlgri müdafla etmiş İslamdan

uzaqlaşmış ifrat firqalgrdan başqa diggr firqalarin kafır olmadığını qeyd

etmişdir.31

Salafiyya istisna olınaqla ahli-sünnat alimlarina göra amal imanın bir

parçası deyildir bu baxımdan böyük günah sahilılarini takfir etmak doğru

deyildirı;32

Takfirla alaqali klassik İslam mazhablari tarixi manbalarinda müzakira

obyektina çevrilan mövzulardan biri da "qurtulan firqg (al-firqatu'n-naciya)"

hadisidir. Bazi hadis manbalarinda keçan va har niazhabin öz anlayışına

uyğun bir şakilda hadis kimi naql etdiyi bu xabara göra haz. Peyğambar

"yahudilar 71, xristianlar 72, manim ümmatim isa 73 firqaya bölünacaklar.

Bunlardan 72-si cahannamlik biri isa cannatlik olub qurtulan firqadir "

dernişdir. 33 Hadisin son cümlasinin sünni versiyasında qurtulan firqanin haz.

Peyğambarin va ashabının, şia-imarniyyg versiyası isg ahli-beytin yolundan

gedanlar olduğu bildirilir.34 Dünyada digar mazhablari takfir etmayarak

onlara dözümlü yanaşan alimlarin aksariyyati bela "qurtulan firqa" anlayışım

qabul etmakla axiratda digar firqalarin mansublarının cahannamlik olduğunu

30 Bax. Sg'duddin Tgftgzani, Şarlıu '1-lvfaqasid, tglıqiq edgn: Abdurrahman Umeyra, 1989. C. 5, salı. 227; Seyyid Şgrif Cürcani, Şarlıu '1-lvfavaqif, tghqiq edan: Mahmud Ömgr ad-Dimyati, Beyrut, 1997/1419, C. 8, salı. 370

31 Bax. Cürcani, eyni asar, , C. 8, salı. 370-375 32 Faxraddin ar-Razi, al-lvfulıassal, Talxisu '1-}l.;fulıassal'Ia birlikda, Beyrut,

1985/1495, salı. 401; Nuradelin as-Sabuni, lvfaturidiyye Akaidi (al-Bidaya ji Usuliddin), taecüma edan: Bekir Topaloğlu, Ankara/2005, salı. 162

33 Bax. 6hmad ibn Haııbal, lvfüsnad, Beyrut: Dam sadir, tarixsiz, C. 3, salı, 145; Tirmizi,"iman", 18, 6buDavud, "Sünan", 1; İbnMaca, "Sünan", 1.

34 Salim ibn Qays al-Hilali, Kitabu Salim ibn Qays, tahqiq edan: Muhammadbaqir al­ensari, salı. 169; Hürr al-Amili, Vasai/u 'ş-şia, Qum, 1414, C. 27, salı. 49-50; Maclisi, Bilzoru '1-anvar, Beyrut, 1403/1983, C. 36, salı. 336; Nematullah al­Cazairi, Nuru '1-baralıin, Qum, 1417, C. 1, salı. 60-61.

180 Dr. Aqil $iRf~or/

qabul etmiglar. Bazi alimlar ad1 qakilan hadisi sanad baxunmdan sahih qabul etrnig, bazilari isa qabul etmamigdir.35 Lakin sahih olub olmamasmdan asill olmayaraq bu hadis kalami baxlmdan istifadaya alverigli olmamalidir. (;iinki, hadis miitavatir deyil ahaddir (sabari vahid). Etiqadda isa ancaq miitavatir hadislar asas almr. Ona gora da miixtalif mazhab alimlarinin bu hadisdan istifada edarak digar mazhablari "cahannaWY qabul etnlasi va onlan bir nov takfir etmalari kalami bawndan dogru deyil. Lakin cox taassiif ki, bir qox Massik kalam alimi oz metodlan ila ziddiyyat tatjkil etmasina baxmayaraq bu hadisdan dalil kimi istifada etmiglar va oz mazhablarinin "nicat tapan" digarlarinin isa "zalalatta olan" firqalar 01duii;unu iddia etmitjlar. Hatta bazi mazhablar tarixqilari oz kitablarmn tartibinda bu '%adis"-a asaslanaraq Islam mazhablarinin saymi zorla 73-a qatdmaq maqsadini giidiiblar. abu'l-Huseyn al-Malati, abdii'l-Qahir al- Bagdadi, $ahfur ibn Tahir al-Isfarayini, abu'l-Fath ag-Sahristani va Adududdin al- Ici kimi alimlar mazhablari tasnif edarkan buna asaslanmea qalitjiblar. Lakin buradalu 73 raqarninin haqiqi manada istifada edilmadiyini, yeddi va yetmig iiq raqamlarinin arab dilinda goxlu@ gostardiyini irali siiran Maqdisi, hnu'l-Cavzi, Faxraddin ar-Razi, Calaladdin Davvani va Satibi kimi alimlar da olmutjdur. Onlara gora hadis islam carniyyatinin qoxlu sayda firqalara boliinacayi manasrnl ~ e r i r . ~ ~ Zahiriyya rnazhabina mansub maghur dim Ibn Hazm isa bu hadisi tarnamila radd edarak onun sahih olrnad@m qeyd edir.37 Maqdisi isa oziiniin 8hsanzc 't-taqasim fi ma 'rifati 'I-aqalim adh asarinda hadisin sanad bawnlndan daha sahih olan bqqa bir versiyasm oldugunu va bu versiyaya gora haz Peygambar firqalarin yetmig ikisinin cannatlik, birinin isa cahannamlik oldugunu demigdir. Maqdisi bu versiyanm sanad baxunmdan daha sahih, digarinin isa daha ma~hur 01duii;unu ifada edir.38 Lakin o, sahih qabul etdiyi versiyanm sanadini vermir.

35 Bu barada geniq malumat iiqiin bax. Cafar Subhani, al-Buhusfi '1-nzilal va 'n-nihal, Qum, 1426, C. 1, sah 24-26

36 ayas UziQ "mezhep", DM, Ankara, 2004, C. 29, sah. 526-527 37 ibn Haan, al-Fasl f i '1-nzilal va 'l-ahva va 'n-nihal, tahqiq edanlar: Muhammad

ibrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra, iiqiincii nagr, Beyrut, 1996 1416, C. 3, sah 292.

38 Cafar Subhani, eyni nzanba, C. 1, sah 27

İslam mazlıablari tari.:ı:inda takfir 181

Üst:;)lik M:;)qdisinin qeyd etdiyi versıya ön:;)mli h:;)dis m:;)nb:;)l:;)rinin heç birind:;) yoxdur.

73 firq:;) h:;)disiııi S:;)hih olaraq q:;)bul ets:;)k bel;} onu dar m:;)nada yorumlamaq :;)V:;)Zİn:;) "qurtulan firq:;)"-ni mü:;)yy:;)n bir m:;)zh:;)bin deyil İslamın üç t:;)m:;)l :;)qid:;) :;)Saslarını V;} Z:;)ruri hökml:;)rini q:;)bul ed:;)n bütün m:;)zh:;)bl:;)rin t:;)msil etdiyiııi ir:;)li sürm:;)k İslamın ruhuna daha uyğun olardı.39

Tarix:;) n:;)Z:;)r yetirs:;)k qütbl:;)Şm:;)nin d;} m:;)zh:;)bl:;)rarası t:;)kfird:;) böyük rolu olduğunu gör:;)rik. Xüsusil:;) şi;} va sünni m:;)zh:;)bl:;)ri arasındakı

:;)laq:;)l;}rda bunu açıq bir Ş:;)kild:;) görmak mümkündür. M:;)zh:;)bl:;)rin siyasi m:;)qs:;)dl:;)r üçün istifad:;) edilm:;)diyi dövrl:;)rd:;) onlar arasındakı münasib:;)tin normallaşdığını, :;)ks halda isg münasib:;)tl:;)rin korlandığını V;} h:;)tta mkfir üslubunun İŞ;} düşdüyünü görürük. M:;)S:;)l:;)n, müs:;)lman ölbl:;)rin monqollar t:;)r:;)find:;)n işğalına q:;)d:;)r şi;} V;} sünni aliml:;)rinin bir-birl:;)ril:;) münasib:;)ti soyuq idi. S:;)b:;)b isa har iki m:;)zh:;)bin bi-birina muxalif olan müxt:;)lif dövl:;)tl:;)r t:;)mfind:;)n dgst:;)kl:;)nmasi V;} m:;)zh:;)b alimlarinin d;} bu Ş:;)raim

uyğun bir üsubu manims:;)mal:;)ri idi. Büveyhil:;)r (Ali Buye) V;} S:;)lcuqil:;)r dövrünü buna misal göst:;)rmgk mümkündür. Büveyhil:;)r ŞI:;)-ımamıyy:;)

m:;)zh:;)biııi, Salcuqil:;)r is;} :;)hli-sünn:;)ni d;}st:;)kl:;)yirdil:;)r. Bel;} bir Ş:;)raitd:;) is;} h:;)min m:;)zh:;)bin alimiari mansub olduqları dövlatl:;)rin m:;)nafeyind:;)n çıxış edamk bir-birl:;)rin:;) qarşı S:;)rt üslubdan istifad:;) etmişl:;)r. Lakin monqol işğalından sonra V:;)ziyy:;)tin müsb:;)ta doğru d:;)yişdiyiııi görürük. Bel;} ki, monqollar İslam dünyasındakı bütün dövl:;)tl:;)ri yox etdikl:;)ri üçün artıq

mügyy:;)n bir m:;)zhgbi d:;)st:;)kl:;)ygn müs:;)lman dövl:;)ti d;} qalmamışdı. Bel;} bir dövrd:;) xüsus:;)n şi;} V;} sünni aliml:;)rin mkfir üsubundan uzaqlaşmış,

:;)Sgrl:;)rind:;) bir-birl:;)rini iltifat ifad:;) ed:;)n sözlarl:;) anmış, bir-birl:;)rinin :;)sgrl:;)rind:;)n sitat g:;)tirmişl:;)r. Bunun an göz:;)l nümun:;)si böyük alim N:;)sir:;)ddin Tusinin f:;)aliyy:;)tl:;)ridir. Özü şi:;)-imamiyy:;) m:;)zhabin:;) bağlı olsa da dig:;)r m:;)zh:;)blgrin, xüsusil:;) d;} :;)hli-sünn:;)nin alimigri il;} yaxın dostluq qurmuş, onlarla elmi :;)laq:;)lar yaratmışdır. Onun Qazi Beyzavi il;} :;)laq:;)siııi

buna nümun:;) gösmrm:;)k olar. Bundan başqa o öz kitablarında, bir çox m:;)S:;)l;}d:;)ki görüşl:;)rini t:;)nqid ets:;) d;} m:;)şhur sünni-:;)Ş':;)ri alimi Faxr:;)ddin :;)r-Raziııi iltifatlı sözl:;)rl:;) aıımışdır. M;}S:;)lgn Şarhu 'l-İşarat'ın müxmlif

39 Bu mövzuda geniş IM1umat ;}}da etmak üçün ba:x. Mevlüt Özler, İslam DüşÜncesinde 73 Fırka Kavramı, İstanbul, 1996

182 Dr. Aqil $IRINOV

yerlarinda Razini "fazilatli garhedici-&ul c~ui'' ifadasila anlr. Tasadiifi deyildir ki, onun kalam elmi sahasinda y a z d ~ g ~ Tacridzl 'I-e 'tiqad-a yazilan taqriban 200 garh, hqiya va taliqatln aksariyyati siinni alimlar tarafindan yaz~lmlgdlr. Bunlann an maghurlan tanlnmlg ag'ari alimi Samsaddin Isfahani va hanafi alimi a l i Qugqu tarafindan yaz~lrmg ~arhlardir. Bu, o dovra qadar tasadiif olunmayan bir hal idi. Ciinki, istar siinni, istarda da qia alimlari nainki aqida sahasinda bir-birlarinin asarlarina garh yanur, hatta qarg~ taraf haqqlnda xoqagalmaz ifadalar da istifada edirdilar. Lakin Tusidan soma vaziyyat dayigdi. Arbq har iki mazhabin alimlari, bazi hallar istisna olunmaqlai10 takfir dilini iimuman tark etmigdilar. Bu ha1 onu gostarir ki, siyasi hakimiyyatin mazhablardan oz manafeyi ugrunda istifada etmadiyi dovrlarda mazhablararas~ miinasibatlar o qadar da pis olmamlgchr. Bu musbat hal Safavi-Osmanh mubarizasina qadar davam etmigdir. Lakin bu dovrdan etibaran, har iki dovlatin oziinii muayyan bir mazhabin hamisi kimi taqdim etmasi sababila miinasibatlarin yenidan pislapnig, takfir iislubu geri qay~trmgdl. Bu dovrda har iki mazhabin niimayandalarinin qarglhqh olaraq bir-birlarini kafirlikla ittiham etmaya bqlachlar va hatta bir-birlarina qarq~ cihad fitvas~ verdilar. Osmanl~ ~eyxulislam ibn Kamalm (Kamal Pa~azada) gialari takfir edan bir risala yazaraq onlarla miiharibani gariat bax~mmdm caiz qabul edan bir fitva vermasini va Safavi dovrii maqhur gia dimlarindan Mahammadbaqir al-Maclisinin oz asarlarinda ~iinnilara qargl a@r ifadalar igladarak onlan takfir etmasini buna misal gostarmak miimkiindiir." Lakin buna baxmayaraq o dijvrda har iki tarafda obyektivlikdan kanara qlxmayan az sayda alimlar da movcud idi. Bunun an gozal niirnunasi maghur hanafi alimi a l i al-Qaridir. Safavilarin Herat hiicumu naticasinda bir qox yaxlnlnl itirsa va Hicaza kocmak macburiyyatinda qalsa da insaf olqusiindan kanara q~xmamga qalrgrms, oziiniin &mmu 'l-avariz fi zammi 'r-ravafiz ad11

40 Buradala istisna ila Olcaytu xan dovriindaki gia-sihni polemkasm, xususan allarna Hilli ila ibn Teymiyya arasmdala polemikam nazarda tuturuq. Lakin bu pelemikanul ijziinda bela siyasi yonlarin oldugmu irali siirmak miimkiindiir. Bela ki, H i l h h Ekanilarla yaxln alqasi var idi va onun sayi ila Olcaytu Xan $ia- imamiyya mazhabini qabul etmigdi. h n Teymiyya isa qeyd olunan dovlata q q l diigmanc;ilik movqeyindan qtvlg edirdi.

41 Bax. ibn Kamal, Risala $ takfiri 'r-rava$z, X'amszr rasail -fi 'l+raq va '1-~nazalzib a& asarin iqinda, tahqiq edan: Seyid Bagq~van, Darussalam, taixsiz, sah. 195- 20 1

asarinda gianin bir $ox goriigiinii tanqid etsa da qeyd edilan mazhabinin haqiqi manada takfirinin dogru olma&gm miidafia etmigdi~-.~~

XIX-cu va xususan da XX-ci asrda mazhablararas~ miinasibat yena normallqm@a bqladi. Bu dovrdan etibaran iimuman ham siinni ham da qia alirnlari bir-birlarina qarg~ takfir iislubundan istifada etmamaya ~allgrnig, mazhablararas~ miinasibati normallqdirm@a qal~gm~glar. Mazhablarin y d q m a s i tagabbiisii ila Qahirada qurulan Daru't-taqrib va ondan soma Tehranda faaliyyat gostaran Macmau't-taqrib kimi tagkilatlann qurulmasi buna bariz niimunadir. Yanlig dialoq iisulunun tatbiqi sababila bu tagabbiislar gozlanilan naticani vermasa da, bu, har iki mazhab alimlarinin xog marammdan xabar vermakdadir va takfir iislubunun tark edilmasi manasma galir.

Bu miisbat inkigda y a n q ~ modem dovrla birlikda Islam diinyaslnda takfir iislubunu manirnsayan bir qox harakat da orataya qxmiglr. Bunlara an gozal niimuna ixvanu'l-miislimin tagkilatmdan aynlaraq farqli bir qrup halma galan "Takfir va hicrat camaat~ ( ; d l s S I bL, )"-dir. Bu harakatm qurucusu Misir hokurnatina qarg~ faaliyyatlarina gora edam cazasma mahkum edilan 1978-ci ilda oldiiriilan Siikrii Musatafad~r. Harakatmm asas goriiglarini habsxanada olarkan formalqdiran Siikrii Mustafa y q a l g ~ qatin garaitin tasirila sart movqedan q~xlg etmig va takfir uslubunu manimsamigdi. Bu camaata gora har bir miisalman gariatla alaqali hokmlari birbqa Quran va siinnadan qlmg edarak pxarmal~&r. agar bar hans~ bir faqihi taqlid edarsa kafir olar. Onlara gora faqihlar dini mafhumlann manalarm dayigdiriblar. Onlara tabe olmaqla insanlar kii£ra va zalalata diigarlar. Yena onlara gora Makkadaki Mascidu'l-Haram, Madinadaki Peygambar mascidi (al-Mascidu'n-Nabavi), Qiidsdaki al-aqsa mascidi va Quba mascidi xaricindaki mascidlar taqva niyyati ila tikilmadiyi iiqiin onlarda namaz q~lmaq caiz deyil. amali imandan sayan bu camaata gora agar bur insan biitiin vacib amallari yerina yetirib y h z c a birina amal etmasa onda o miisalman hesab olunrnamalid~r.~~ Takfir va hicrat carnaah va

42 Bax. ali al-Qari, $ammzr '1-avarizfi zantnzi 'r-ravafiz, tahqiq edan: Macid al-Xalifa, 1425, tari~siz, sah 28 va asarin miixtalif yerlari.

43 Bu harakat haqqmda genig malumat iiqiin bax. M. Ahmed Celi, Cagda?

Haricllik Dicyuncesr Tewr ve Hicret Cenzaah Onzegz, tarciima edan: Adnan

184 Dr. Aqil SIRLVOV - -

buns banzar qruplar iimuman yarandiqlan miihitin hayacanlnl dq~ylr lar va buna gora da farqli miihitlarda yqayan genig miisalman kiitlalara tasir etma guclari mahduddur.

Takfir mesanizrni salafi (vahhabi) anana iqarisindaki bazi qruplarda da oz varlig1n1 qorumaqdadx. C G d q salafilik iqarisinda iki qrupdan bahs etmak miimkiindiir. Saudiyya a r a b i m dovlati tarafindan dastaklanan birinci qrup asasan monarxiyanrn va liberal muxalifatin dastakladiyi "miilayim" salafilikdir. Ikinci qrup isa iirnumiyyatla orta tabaqaya mansub olan bazi alimlar va din xadimlarinin tamsil etdiyi radikallardan ibaratdir va takfir iislubundan bol-bol istifada edir. Birinci qrup iirnuman takfira qarqldr. Takfir problemi salafiyya iqarisinda o qadar aktualdlr ki, qeyd edilan masalada an qox mahz bu carayamn tamsilqilari asarlar yazmlgdu. h c i qrupa daxil olan va oz goriiglarini asasan internet qabakasi ila yaym@a qallgan takfirqilarin oz m a z h a b d q l m , hatta b q d a Saudiyya a r a b i s m olmaqla biitiin miisalman olkalarini takfir etmasi12 salafiyyanin qabaqcll dimlarini bu movzuda kitab va maqalalar yazarak oz fikirlarini bildirmaya sovq etmigdir. Salafilar araslnda xiisusi hormata sahib M. Nasiruddin al- Albani va Abdulaziz ibn Bazln takfir iislubuna qarg~ yazd~qlan asarlari buna misd gtistarmak Lakin qeyd etmak lazunhr ki, birinci qrup iirnuman ahli-siinna daxilinda hesab etdiyi firqalara q q ~ takfir dilindan istifada etmaya qarylr . Bu qrup da digar mazhablara, xiisusan da gia-irnamiyyaya q q i sart movqedan qixlg edir, bazan isa takfir iislubunu i ~ a sal~r. Maghur salafi alimlar abdiilaziz ibn ~ a z ~ ~ va b n Cibrinin gia mazhabini takfir

Demircan, Istanbul: Beyan Yayldlan, 1997; Mine Giirhan, Tanrrbilrn A~isnzdatz

Teyir, yay~nlanmarm~ magisatratura i ~ i , Fuat Universiteti Sosyal Bilemler Enstitiisu Temel Islam Bilimleri Anabilim Dab-Kelam Bilim Dab, Elm@-TWya, 2006, sah. 105-1 10 44 Bu qruplar haqqrnda bax. Amili, al-Intisar, Beyrut, 1422, C. 1, sah. 107-209. 45 M.Nasiruddin al-Albani, Fitrzatu It-tawr, ~mv.dkh- isIam.com/Files/PDF/GeneraVFitnahtuTa16eer.doc

46 Obdiilaziz ibn Baz, hfacnzziu fatava, h~:ll1v\.~v.binbaz.orrr.sa/booMmOO5.~df, C. 5, sah. 156-157; abdiilaziz al-Xamis, "al-Alaqa buyna'pgia va't-tayyari's-salafi", http://wrv~v.aliazeera.net/NR/er;eres/362A6361-D95E4406-98B8- 8FCECAD8232B.htm;

etmayini buna misal gostara bila~ik.~' Ancaq salafiyya iqarisinda Salman al- Udah, Muhsin a1 Avaci va s. kimi digar Islam mazhablarina qarg~ takfir uslubundan istifada etmaya qarg~ olan alimlar da var.

Son dovrda muxqalif Islam mazhablarina mansub olan alimlar takfir uslubuna qarg~ asarlar yazaraq Islamm aqidavi a s a s l m va zaruri dini hokmlari qabul edan har bir gaxsin miisahan 01dui;;unu qeyd etmig va miisalmanlar arasmdalu alaqada takfir metodunu tatbiq etmanin yanllg oldugunu vurgulamglar. Miixtalif mazhablara mansub 500-dan gox alimin 2004-cii ilin noyabr aymn doqquzunda amrnanda birlikda takfir aleyhina bir bayanat imzalamasm buna misal gostara bilarik." bir Haqiqatan da takfir uslubu ham Islamm genig qargivasini daraltmas~, ham da tolerantligi ortadan qalhraraq muxtalif mazhablara mansub insanlann birlikda yqamalanna mane ohas1 baxlmmdan klamm ruhuna uygun olmayan bir iislubdur. Bu iislub eyni zamanda dini sahadaki diigiinca azadhgm miiayyan bir qrupun goriiglari ila mahdudlq&raraq fikri inkigafa da maneqilik toradir.

47 Bax. http:l/ibn-jebreen.com/fta.php?vie-3959 48 Bax. The Amman Message, http:/lwww.ammanmessage.com/

186 Dr. Aqil $IRi~o?r

Summary Tayir is one of the controversial themes in the history of Islamic sects.

There were many groups in Islamic tradition who declared other groups a knJir (unbeliever). In this article we discussed the conception of takJir in the history of Islamic sects and revealed main Islamic sects' point of view in this

subject.

1stifada edilmi~ adabiyyat

A L B ~ , M.Nasiruddin, Fitvratu 't-takfir, www.dkh- islam.co~iles/PDFlGener~itnaht~Takfeer.doc

A ~ I , Bahaaddin, Magriqzt 'g-qamseyn tla iksiru 's-saadateyn, Qum, 1398.

A . I , al-Intisar, Beyrut, 1422, C. 1, sah. 107-209. BAGDADI, abdiilqahir, al-Farq beyna'l-firaq, tarciima edan: E. Ruhi

Frglalr, Ankara, 2005. B~HRANI, ibn Meysam, Qavardzl 'I-rnaramj ilimi '1-kalam, Qum, 1398. BCH-IRAN~, Yusif, al-Han'aiqzt 'n-nadzra Ji ahkami '1-itrati 't-tahira,

tahqiq edan: Muhammadtaqi Iravani, Qum: Camaatu'l-mudarrisin, tarixsiz, C. 5.

BasaTi, abu'l-Qasim, al-Bahs an adillati 't-takjir va 't-tafsiq, tahqiq &an: ham Hanafi Seyyid Abdullah, Qahira, 200611427.

CELI, M. Ahmed, Cagdag Haricilik Diiqiincesi TekJir ve Hicret Cemaati O r n e ~ , tarciima edan: Adnan Demircan, Istanbul: Beyan Yaymlan, 1997.

cijRCANj[, Seyyid Sarif, Kitabzl 't-ta 'rrfat, "ahlu'l-qibla" maddasi, tarciima edan: Arif Erkan, Istanbul, 1997.

............................. , Sarhu '1-Mavaqg tahqiq edan: Ivlahmud Omar

ad-Dimyati, Beyrut, 199711419, C . 8 DA.R.ih.II, abu Said Osman ibn Xalid, ar-Radd ala'l-Cahmiyya, nag

edan. Gosta Witestam, Leiden 1960. aBU DAVUD, Suleyman ibn al-ag'as ibn Ishaq Sicistani, Siinan, tahqiq

edan: Said Muhammad al-Liham, Beyrut, 141011990, C. 2.

aBU HaNIFa, Nu'man ibn Sabit, 81-Fiqhu '1-akbar, Sarhu '1-Fiqhi '1- akbar'la birlkda, tahqiq edan: Muhammad Badruddin abu Firas an-Na'sani, Qahira, 1323.

IBN HaNBaL, abu Abdullah ahmad ibn Muhammad Seybani Marvazi, Miisnad, 1 1 1, 120; Tirmizi, Siinan, "iman", 18.

aSaH, abu'l-Hasan, n/iaqalahr 'I-islamiyin, tiirkcaya tarciima edanlar: Mehmet Dallahq-Omer Aydm, Istanbul, 2005.

G w , Mine, Tanrlbilm Apszndan Tewr, yaylnlanmam~g magisatratura isi, Flrat Universiteti Sosyal Bilkder Enstitiisii Temel Islam Bilimleri Anabilim Dah-Kelam Bilim Dall, Elaz~gl-Turkiya, 2006.

I ~ ~ L I , Miihaqqiq, $araizl'l-Islam fr masaili'l-halal va'l-haram, Qurn, 1409, (3. 1.

http://ibn- jebreen.com/ftawa.php?vie~asal&subid=l2869&pen3959

http://www.ammanmessage.com/ ~S ,abd i i l az i z , " a l -A laqa beynays-gia va't-tayyari's-salafi",

http://www.aliazeera.ne~exeres/362A636l-D95E-4406-98B8- 8FCECAD8232B .htm;

X O M E m , Ruhullah Musavi, Kitabu 't-tahara, C. 3, Qum, 1409. IBN BAZ, abdiilaziz, Macmzlzr fatava,

httP://www.binbaz.or~.sa~booMmOO5.~df, C. 5. IBN B ~ D R U D D ~ N , Huseyn, al-Iqdu 's-samin Ji ma 'rifati rabbi 'I-alamin,

tahqiq edan: M. Yahya Salim Izzan, Sana, 1415. IBN al-ag'as, Abdullah, Qasidahr Abdillah ibn 81-a? 'as, tahqiqi edan:

Mahmud Muhamrnad al-Haddad, al-Riyad, 1408. iBN HAZM, abu Muhammad al i ibn ahmad ibn Said ibn Ham al-

andalusi al-Qurtubi, al-Fasl Ji '1-milal va '1-ahva va 'n-nihal, tahqiq edanlar: Muhammad brahim Nasr-Abdurrahman Umeyra, ii~iincii nagr, Beyrut, 1996 1416, C.3.

@N KAMAL, Samsaddin ahmad, Risala Ji takjiri 'r-ravafrz, Xamsu rasailfr 'l-firaq va '1-mazahib ad11 asarin i~inda, tahqiq edan: Seyid Ba&~van, Darussalam, tarixsiz.

@N MACa, abu Abdullah Muhammad ibn Yezid Maca al-Qazvini, Siinan, tahqiq edan: Muhammad Fuad abdulbaqi, Beyrut: Darul-fikr, tarixsiz, C. 2.

188 Dr. AqzZ $~~-NOI , '

QARAM~LIU, Muhammad Hasan, Kalame .falsafi, Qum, hicri-gamsi 1383.

Q m , ~ L I , $ammu 'I-mriz fi zammi 'r-ravafiz, tahqiq edan: Macid al- Xalifa, 1425.

Q~ZZALI, abu Hamid, Faysalu 't-tafriqa beyna '1-Islam va ianadiqa, Rasailzr 'I-~azzali iqinda, Beyrut: Daru'l-kutubi'l-ilmiyya, 1997, C. 3.

Q O L P A Y E Q ~ , , Kitabzr 't-tahara, Qum: Matbaatu Seyyidi'q-qiihada, tarixsiz.

0 2 , Mustafa, ccEzarika", D&, C. 12. OZLER, Mevlut, Isldm Dugiincesinde 73 Fzrka Kavramz, Istanbul, 1996. MI, Faxraddin, al-Mzzthassal, Talxiszl 'I-Muhassal'la birlikda, Beyrut,

198511495. SABUN, Nuraddin, Matzlridiyye Akaidi (81-Bidaya fi Usuliddin),

taeciirna edan: Bekir Topaloglu, Ankara1 2005. S E W S ~ R A F U D D ~ , abdiilhiisep, acvibatzc masaili Carullah,

Sayda (Livan): Matbaatu'l-irfan, 1373. S a B Z a V m , Mahamadbaqir, KIfayatu 'I-ahkam, Isfahan, tarixsiz. ...................................... Zaxiratu 'I-maad fi garhi 'I-irgad,

Muassasatu Ali'l-beyt li ihyai't-turas, tarixsiz. SUBHANI, Cafar, al-BuhusJi 'I-milal va 'n-nihal, Qum, 1426, C. 1. ..................... , al-Ilahiyyat ala huda'l-krtab va's-sunna va'l-aql,

hazirlayan: Hasan Muhammad Makki al-Amili, Qum, 1426, C. 4. SEYX m I D , &ailzr 'I-maqalat ji '1-mazahibi 'I-muxtarat, tahqiq edan:

Mehdi Miihaqqiq, Tehran, 1413. SEYX SaDUQ, al-Hidaya, Qurn, 1418, Qum, 1418. S a m 1 sAN~, Zeynuddm al-Amili, Masaliku'l-afham ila tanqihi

Saraii '1-~slam, Qum, 1416, C.7. S a m S T m , abu'l-Fath, al-Milal va 'nihal, tahqiq edanlar: amir al i

Muhanna va a l i Hasan al-Fa'ur, Beyrut, 14211200 1, C.1. Sam al-Miirtaza, al-~ntisar, Qum, 1415. TaFTaZANi, Sa'duddin, &rhu '1-Maqasid, tahqiq edan: Abdurrahrnan

Umeyra, 1989. C. 5. TUSI, abu Cafar, al-&tisadu 'I-hadi ila tariqi 'r-ra~ad, Qum, 1400. TUS1, Nasiraddin, Tacridu'l-etiqad, tahqiq edan: M. Cavad Huseyni

Calali, Qum, 19861 1406.

İslam mazhablari tarlxinda talıjir 189

---------------------, Talxisu 'l-Muhassal, Beyrut, 1985/1405.

ÜZÜM, İlyas, "mezhep", DİA, Ankara, 2004, C. 29.

W A TI, William M., İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. E.R.Fığlalı, Ankara: Ümran Yayınları, 1981.

YURDAGÜR, Metin, "Ehli Kıble", DİA, C. 10.