www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

93

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Μορφή: Είναι η δοµική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Παράγεται από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια. Αποτελεί το ουσιαστικό στοιχείο των πραγµάτων, γιατί δίνει στην ύλη ιδιαίτερο χαρακτήρα. Είναι το αποτέλεσµα της κίνησης. Νους : Είναι το ανώτερο µέρος της ανθρώπινης ψυχής ,που είναι θεϊκής καταγωγής και µόνο αυτό από όλα τα άλλα µέρη της ψυχής παραµένει αθάνατο. Είναι ο Θεός ,το καθαρό είδος (µορφή) χωρίς ύλη, η καθαρή νόηση, που νοεί και θεάται τον κόσµο και τον εαυτό της. Συλλογισµός : Είναι το βασικό χαρακτηριστικό (κατηγορία) του όντος που αν αλλάξει µορφή χάνεται. Είναι το σύνολο των ουσιωδών γνωρισµάτων µιας σειράς οµοειδών όντων ή φαινοµένων. Το ον που διακρίνεται για την ουσία του είναι αυτοτελές. Συµβεβηκότα : Είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες) του όντος που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. ∆ηλώνουν καθετί που δεν έχει αυτοτελή υπόσταση όπως το ποιόν, το ποσό, τον τόπο, τον χρόνο και όχι την ουσία του πράγµατος. Τέλος :Είναι ο τελικός σκοπός µιας ενέργειας. Τελεολογία :Τρόπος ερµηνείας και θεώρησης του κόσµου όπου οι σχέσεις των όντων δεν συνυπάρχουν τυχαία ,αλλά υπόκεινται σε σκόπιµους όρους. Τα όντα εξυπηρετούν κάποιο σκοπό. Έχουν εσωτερικές δυνάµεις που τους βοηθούν να πάρουν την οριστική µορφή τους. Επαγωγή: Αναζήτηση των πρώτων αρχών µέσω των δεδοµένων των αισθήσεων. Ενεργεία ον: Είναι το ον το πραγµατοποιηµένο, το ολοκληρωµένο που γίνεται αυτό για το οποίο είναι εν δυνάµει. ∆υνάµει ον : Είναι το ανολοκλήρωτο ον που έχει τις εσωτερικές προϋποθέσεις να εξελιχθεί σε ολοκληρωµένο ον. Έχει τη δυνατότητα το ον να κάνει συγκεκριµένα πράγµατα, να αποκτήσει µια ιδιότητα, αλλά ακόµα δεν το έχει κατορθώσει. Ύλη: Είναι η γενική βάση (υποκείµενο) των σωµάτων και διακρίνεται από το είδος ή τη µορφή τους. Περιέχεται στα όντα που υπάρχουν ενεργεία και αποτελεί την προϋπόθεση της µεταβολής. Ευδαιµονία: Είναι ενέργεια ψυχής που προϋποθέτει και συµφωνεί µε την αρετή και υπάρχει εν βίω τελείω και όχι κατά αραιά διαστήµατα. Φρόνηση : Πρόκειται για είδος της διανοητικής αρετής. Είναι έξη έλλογη, πρακτική, αληθής και έχει ως αντικείµενο της τα καλά και τα κακά στη ζωή του ανθρώπου. Είναι η ικανότητα σωστής σκέψης, όχι για τα επιµέρους πράγµατα, αλλά για τα αυτώ αγαθά. Αρετή µια έξη της ψυχής σχετική µε την εκλογή, η άσκηση της ψυχής προς το καλό µε βάση τη µεσότητα που µόνο ο φρόνιµος άνθρωπος θα µπορούσε να ορίσει. Τελεολογία ερµηνευτική θεωρία του κόσµου σύµφωνα µε την οποία τα όντα και οι σχέσεις τους δεν είναι αποτέλεσµα τυχαίας συνύπαρξης ή µηχανικής αλληλεπίδρασης των υλικών ατόµων, αλλά υπάρχουν λόγω κάποιας σκοπιµότητας. Εντελέχεια είναι η αρχή εκείνη που έχει µέσα της τη δύναµη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

94

Η ευδαιµονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου. Πρόκειται για την ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Ευδαιµονία θεωρητικού βίου : Πρόκειται για την ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Προσλαµβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται µε τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συµφωνούν µε τον ενάρετο τρόπο ζωής.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

95

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΗ Η ηθική φιλοσοφία αποτελεί, στον Αριστοτέλη ,µια συγκεκριµένη µορφή επιστήµης, η οποία δεν απαιτεί την ακρίβεια των µαθηµατικών επιστηµών αφού το ίδιο το αντικείµενο της χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Στόχος της ηθικής του δεν είναι η γνώση της αρετής όπως ήταν στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να µάθει ο άνθρωπος τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνει ενάρετος. 1) Ευδαιµονία : Είναι η ενέργεια σύµφωνα µε την αρετή. Είναι το πρακτόν αγαθόν, το ανθρώπινον αγαθόν. Είναι το ανώτερο από όλα τα άλλα αγαθά. Χαρακτηριστικά :

είναι τέλειον, ύψιστον αγαθόν. Είναι το τελειότερο τέλος (σκοπός) αυτάρκες, κάτι που θα πρέπει να επιδιώκουµε γι’ αυτό που είναι και όχι ως

µέσο για κάτι άλλο, δηλαδή αποτελεί αυτοσκοπός και τον τελικό στόχο όλων των άλλων αγαθών.

Είναι ενέργεια και όχι έξη όπως είναι η αρετή. Συµφωνεί όµως µε την πιο άριστη και τέλεια αρετή. Καθορίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων και την ηθική ποιότητα των σκοπών.

Πρέπει να υπάρχει «εν βίω τελείω» και όχι κατά αραιά διαστήµατα. Ο ευδαίµων δεν είναι κάποιος τη στιγµή του θανάτου αλλά όταν αντιµετωπίζει την ηθική του ποιότητα ως διάρκεια και συνέχεια.

Σχετίζεται µε το λογικό µέρος της ψυχής. Ο φρόνιµος, λογικός άνθρωπος επιδιώκει την ευδαιµονία του (σύνδεση ευδαιµονίας- φρόνησης).

Μορφές ευδαιµονίας: • Η ευδαιµονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου. Πρόκειται για την ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα πλαίσια της πολιτικής

κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Προσλαµβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται µε τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συµφωνούν µε τον ενάρετο τρόπο ζωής.

• Η ευδαιµονία του θεωρητικού βίου. Πρόκειται για την ευδαιµονία του νου που ως αυτάρκης είναι ανώτερη. Η θεωρητική ενέργεια που συνδέεται µε αυτού του είδους την ευδαιµονία είναι η µόνη που προτιµάται καθαυτή. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων για να αποκτήσει υπόσταση όπως συµβαίνει µε τη δικαιοσύνη και τις άλλες ηθικές αρετές. Θεωρητικός βίος είναι αυτός της συνεχούς εξάσκησης της θεωρίας. Υιοθετείται από αυτόν που βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια µακριά από τους άλλους και τον φέρνει κοντά στο Θεό. Ο θεωρητικός νους αποτελεί ενέργεια καθαρά πνευµατική δεν είναι εξαρτηµένος από το σώµα. Βέβαια ο Αριστοτέλης τονίζει ότι αυτή η ευδαιµονία αφορά τα ανώτερα όντα και όχι τα ασταθή, ανθρώπινα πράγµατα.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

96

2) Αρετές Α. Ηθική αρετή Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόµενη στο µέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιµος θα µπορούσε να ορίσει. Η ηθική αρετή αποκτιέται µε το έθος, εθισµό του ανθρώπου µέσα από την πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει την ουσία της ηθικής αρετής και διαπιστώνει ότι αυτή δεν είναι ούτε πάθος ούτε ικανότητα αλλά κατάσταση της ψυχής. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδοµένο αλλά απόκτηµα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Η ηθική αρετή έχει σχέση µε το «ώσπερ του πατρός ακουστικόν» µέρος του λογικού µέρους της ψυχής (επιθυµητικόν και ορεκτικόν µέρος) Χαρακτηριστικά: α)έξη προαιρετική. Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Είναι η σταθερή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και τις εξωτερικές περιστάσεις. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. β) βρισκόµενη στο µέσο, το προς ηµάς. Η αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εµάς και επιλέγεται όχι µε βάση την αριθµητική αναλογία αλλά ανάλογα µε τις ανάγκες µας(αντικειµενικός, ποιοτικό χαρακτήρας). γ) προσδιοριζόµενη από το λόγο. Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται µε τον ορθό λόγο µε τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το µέσο. Αυτό σηµαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση. Β. ∆ιανοητική αρετή. Είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Έχει σχέση µε τον «κυρίως λόγον έχον»της ψυχής. Σύµφωνα µε το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών:επιστήµη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Η φρόνηση έχει αντικείµενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν µπορεί να υπάρξει ηθική αρετή(εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισµό του µέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν µπορεί να υπάρξει φρόνηση(η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείµενο σε µια ορισµένη ηθική διάθεση, να λαµβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις µε το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ο Αριστοτέλης συνδέει την ηθική µε την πολιτική µε τους παρακάτω τρόπους: Α) Η πόλη έχει ως τελικό σκοπό την ευδαιµονία των πολιτών, το ευ ζην δηλαδή την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η ηθική τελείωση επιτυγχάνεται στο εσωτερικό µιας πολιτικής κοινότητας. Β) Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης εξαρτάται από το βαθµό ποιότητας των πολιτών. Οι αρχές της πολιτικής συνύπαρξης υπόκεινται σε εκείνες της ηθικής. Γ) Η ορθή πολιτική οργάνωση συνδέεται µε την ηθική παιδεία για την οποία θα πρέπει να µεριµνά η εξουσία ώστε να συντελείται η προετοιµασία πολιτών αγαθών.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

97

Αρχές πολιτικής θεωρίας Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης δηλαδή οργανισµός ικανός να εξασφαλίσει τη διατήρηση του. Β) Ο πολίτης είναι ο θεµέλιος λίθος της πόλης µετέχοντας στην αξιολόγηση και στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας. Γ) Οι θεσµοί διατηρούν την ανεξαρτησία τους και εκπροσωπούν τον ίδιο το νόµο. Ορθά πολιτεύµατα Βασιλεία (εξουσία του ενός)- αριστοκρατία (εξουσία των αρίστων)- δηµοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών). Φαύλα πολιτεύµατα Μοναρχία-ολιγαρχία- οχλοκρατία. Κριτήριο χαρακτηρισµού ενός πολιτεύµατος ορθού ή φαύλου: Το ορθό πολίτευµα στοχεύει στο καλό του συνόλου ενώ το φαύλο στοχεύει στο καλό ενός προσώπου ή µιας ορισµένης οµάδας των πολιτών. ∆ιαφορές µε την πλατωνική πολιτεία: Η πόλη πρέπει να λειτουργεί ως πολλότητα και να στηρίζεται στη διαφορετικότητα των πολιτών γιατί δεν είναι σύνολο οµοίων ούτε απόλυτη ενότητα όπως υποστήριζε ο Πλάτων (άρνηση της θεωρίας περί κοινοκτηµοσύνης).

ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ- ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ Η αληθινή πραγµατικότητα δε βρίσκεται σε ιδέες του νοητού κόσµου αλλά στα αισθητά αντικείµενα.

Απόρριψη της θεωρίας περί ιδεών µε το επιχείρηµα του τρίτου ανθρώπου. ∆ύο άνθρωποι (Α, Β) λέµε ότι µοιάζουν µεταξύ τους γιατί έχουν σχέση µε την ιδέα του ανθρώπου (Γ) που είναι σε ανώτερο επίπεδο. Για να εξηγηθεί η οµοιότητα των Α και Γ θα πρέπει να εννοηθεί µια ανώτερη ιδέα ∆ και µια ανώτερη ιδέα Ε για να δικαιολογήσουµε την οµοιότητα Γ και ∆ κτλπ.

Τα αισθητά αντικείµενα διακρίνονται σε: Συµβεβηκότα: δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες) που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος (αν ένα χαρτί το κόψουµε σε µικρότερα κοµµάτια δε θα αλλάξει η ουσία του). Ουσία: το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία) που αν αλλάξει µορφή χάνεται (αν το χαρτί καεί παύει να είναι χαρτί).

Σε κάθε αλλαγή υπάρχουν τέσσερις αιτίες: α) ύλη (ένα κοµµάτι χαλκού), β) ενέργεια (η επεξεργασία του χαλκού από τον ειδικό), γ) µορφή (η µορφή που παίρνει η χαλκογραφία), δ) σκοπός η επιθυµία του ειδικού να ολοκληρώσει µια χαλκογραφία).

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

98

ΟΥΣΙΑ

Χαρακτηριστικά:

1) Μόνο αυτή µπορεί να έχει αυθύπαρκτη ,χωριστή ύπαρξη. Βέβαια αυτό δε σηµαίνει ότι µπορεί να υπάρξει χωρίς τις άλλες κατηγορίες, γιατί µια ουσία είναι εξίσου αδύνατη µε µια ιδιότητα που δεν προϋποθέτει µία ουσία.

2) Η ουσία προηγείται κατά τον ορισµό των άλλων κατηγοριών, δηλαδή για να είναι ορθός ο ορισµός της ουσίας δε χρειάζεται να υπάρχει σ’ αυτόν και ο ορισµός των άλλων κατηγοριών.

3) Η ουσία είναι πρώτον κατά τη γνώση. Γνωρίζουµε ένα πράγµα, όταν γνωρίζουµε την ουσία του και όχι τις δευτερεύουσες ιδιότητες.

4) Η ουσία είναι µια ενότητα που περιέχει όχι µόνο ιδιότητες, αλλά και ένα άγνωστο στοιχείο που ονοµάζεται ύλη ή περιεχόµενο.

∆ιάκριση ουσιών: Α) καθαρές ,ανώτερες, άυλες ουσίες (ατοµικές). Ο νους είναι µια πρώτη καθαρή ουσία, η δοµική αρχή του σώµατος που επιζεί µετά το θάνατο του σώµατος. Ακολουθούν οι νόες που δε συνενώνονται µε κανένα σώµα, κινούν τις πλανητικές σφαίρες και επιδρούν έξωθεν. Στο ύψιστο επίπεδο βρίσκεται ο θεός. Β) Ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και µορφή και είναι ατοµικές.

ΥΛΗ

Η ύλη όπως και η µορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαµορφώνεται η µορφή µε την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της µεταβολής. Όταν ένα σώµα µεταβάλλεται µε βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική µεταβολή, µεταβολή µεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώµατα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (µπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συµβαίνει στα ουράνια σώµατα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη µεταβολή του µεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώµατα). Αν από τα αισθητά πράγµατα (γήινα και ουράνια σώµατα) αφαιρέσουµε όλη την αισθητή ύλη(ιδιότητες του θερµού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήµα και το µέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό των σωµάτων (µορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωµάτων.

ΜΟΡΦΗ

Από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η µορφή. Αν αφαιρέσουµε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη αποµένει η καθαρή µορφή. Η µορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγµατα. Η µορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγµα, γιατί αποτελεί δοµική αρχή του συγκεκριµένου πράγµατος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από µόνα τους δεν δηµιουργούν τον άνθρωπο ούτε τα οικοδοµικά υλικά από µόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της µορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούµε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της µορφής του σπιτιού για να φτάσουµε από το υλικό στη δηµιουργία του σπιτιού. Η µορφή δηλαδή

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

99

δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα µε τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουµε κάτι άλλο ως δοµική αρχή. Εποµένως η µορφή είναι η δοµική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Για τον Αριστοτέλη η µορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (µηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει µέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούµαστε στη µορφή. Ο σκοπός είναι και η πιο σηµαντική αιτία µεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγµατοποιείται η µεταβολή και η ύλη γίνεται µορφή.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ

• Οι τρόποι γένεσης είναι τρεις: Α) φυσική: Η φύση είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισµών να προκαλούν µεταβολή και να αναπαράγουν το είδος τους. Συµµετέχουν: 1) ένα επιµέρους που έχει τη συγκεκριµένη µορφή την οποία πρόκειται να έχει το νεογνό, 2) µία ύλη που να µπορεί να είναι ο φορέας της µορφής του είδους, 3) ένα νέο επιµέρους µε την ίδια µορφή του είδους. Β) καλλιτεχνική γένεση: δεν είναι προφανής η προΰπαρξη της µορφής (η οικοδόµηση της οικίας δεν προϋποθέτει την ύπαρξη µιας πραγµατικής οικίας) Γ) Αυτόµατη γένεση : α) που µιµείται τη φύση, β)που µιµείται την τέχνη. Για τους κατώτερους οργανισµούς η αναπαραγωγή γίνεται αυτοµάτως. • ∆ύο µορφές γένεσης : Α) καθαυτό γένεση: γένεση νέας ουσίας. Η µορφή πρέπει να προϋπάρχει εντελεχεία στο αρσενικό γεννήτορα. ∆εν υπάρχει χωριστά από τα ατοµικά της παραδείγµατα. ∆εν αποτελεί δηλαδή ιδέα αλλά συνδέεται µε το συγκεκριµένο αντικείµενο. Το πρώτο αίτιο δεν είναι µια γενική αρχή αλλά ένα ατοµικό πνεύµα. ∆εν υπάρχουν καθολικά αίτια, το επιµέρους είναι αίτιο των επιµέρους. Β) δευτερεύουσες µορφές µεταβολής (µεταβολή ποιότητας ή µεγέθους): η µορφή πρέπει να προϋπάρχει δυνάµει. Η µορφή δεν είναι αιώνια, τη µια στιγµή δεν υπάρχει, την άλλη υπάρχει χωρίς να γεννηθεί. ∆ε δηµιουργείται αλλά επέρχεται σε µια διαδικασία. • Εξωτερικά αίτια γένεσης: Α) το άµεσο κινητικό αίτιο: (στην καλλιτεχνική παραγωγή την τέχνη και στη φυσική γένεση τον αρσενικό γεννήτορα). Β) το απόµακρο και το κοινό αίτιο : ο ήλιος κατά τη φυσική γέννηση. Γ) το έσχατο κινητικό αίτιο : κινεί ως αντικείµενο επιθυµίας και αγάπης.

∆ΥΝΑΜΙΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Για τον Αριστοτέλη δύναµις είναι η δύναµη ενός και του ίδιου πράγµατος να περνά από µια κατάσταση σε µια άλλη. Το ον είναι εν δυνάµει σηµαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριµένο πράγµα, να αποκτήσει µια ιδιότητα, αλλά ακόµα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάµει τότε θα ισχυριστούµε ότι είναι εν ενεργεία. Ένα δέντρο είναι εν ενεργεία δέντρο και εν δυνάµει τραπέζι. Η δύναµη προϋποθέτει την ενέργεια και απορρέει από την ενέργεια.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

100

Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την προτεραιότητα της ενέργειας σε σχέση µε τη δύναµη µε τα εξής επιχειρήµατα:

Η ενέργεια προηγείται της δυνάµεως γιατί «το δυνατόν να είναι Β» είναι πιο σύνθετη έννοια από το «είναι Β».

Το Α είναι δυνάµει Β µόνο αν µπορεί να γίνει ενεργεία Β και γίνεται ενέργεια Β µε το ον που είναι ενεργεία άρα η δύναµη Β προϋποθέτει µια ενέργεια.

Τίποτα δεν είναι αιώνιο λόγω της δύναµης. Αυτό που έχει τη δύναµη να είναι, έχει και τη δύναµη να µην είναι. Όµως το αιώνιο από τη φύση του µόνο είναι. Ο Θεός είναι ενεργεία, αν ήταν δυνάµει θα υπήρχαν στιγµές που δε θα µπορούσε να πραγµατοποιήσει τη δυνατότητα του. Η µορφή είναι ενεργεία γιατί ποτέ δεν παύει να είναι, αλλά πραγµατώνεται σε νέα επιµέρους.

Συµπέρασµα- συνέπεια της θεωρίας για προτεραιότητα της ενέργειας Ο Αριστοτέλης δίνοντας προτεραιότητα στην ενέργεια αρνείται την ύπαρξη µιας αρχής του κακού στον κόσµο. Αν το αιώνιο δεν έχει στοιχείο δύναµης δε θα έχει και στοιχείο κακού. Το κακό είναι παραπροϊόν της κοσµικής διαδικασίας.

ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ

Ένα ον από την κατάσταση του δυνάµει όντος περνά στην κατάσταση του ενεργεία όντος χάρη στις 4 αιτίες (ύλη, ενέργεια, µορφή, σκοπός) και αποκτά εντελέχεια. Εντελέχεια : 1) (ετυµ:εν+τέλος+έχω) είναι η αρχή εκείνη που έχει µέσα της τη δύναµη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι. Η ψυχή είναι η εντελέχεια του οργανικού σώµατος, 2) (ετυµ : εντελώς έχειν) το πράγµα µέσα του να είναι ολοκληρωµένο και τέλειο.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

101

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ποια είναι η σχέση φιλοσοφίας και επιµέρους επιστηµών;

Για τον Αριστοτέλη σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας δεν είναι η σύλληψη και η δηµιουργία ενός ιδεώδους κόσµου. Υπάρχει µόνο ένας κόσµος, αυτός της καθηµερινής εµπειρίας µας. Υπάρχει µία πραγµατικότητα, αυτή των καθέκαστον ουσιών, των ανθρώπων, των ζώων, των φυτών, των άστρων, της θεότητας. Αυτές τις αντιλαµβανόµαστε µε τις αισθήσεις µας ή τις αντιλαµβανόµαστε µε τη γλώσσα µας. Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η περιγραφή των ποιοτήτων, του είδους της καθεµιάς και της τάξης που συγκροτούν. Η πραγµατικότητα είναι ενιαία και οµοιογενής και η δοµή της οριζόντια. Στον οµοιογενή κόσµο του Αριστοτέλη κάθε επιστήµη έχει το δικό της συγκεκριµένο αντικείµενο και έχει τη δική της αξία, δίπλα και στις άλλες επιστήµες που και αυτές έχουν τη δική τους σηµασία, χωρίς να υπάρχει η ιεράρχηση σε ανώτερη ή κατώτερη. Κάθε επιµέρους επιστήµη έχει τις δικές της αρχές που συνδέονται µε το αντικείµενό της. Οι επιστήµες βρίσκονται η µία δίπλα στην άλλη και από το σύνολο τους σχηµατίζεται µια γενική εικόνα της πραγµατικότητας. Ο Αριστοτέλης διαµορφώνει µια εγκυκλοπαιδική διάταξη της γνώσης, χωρίς να υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ενότητα της γνώσης. Αντίθετα τονίζει την ανάγκη ενότητας της γνώσης. Ο κόσµος έχει από τη φύση του ενότητα, σταθερότητα και τάξη. ∆εν υπάρχει απόλυτη ενότητα των επιστηµών. Η φιλοσοφία έχει ως σκοπό να οργανώσει τις επιστήµες σε ένα ενιαίο όλο και µε αυτόν τον τρόπο αποτελεί τον εγγυητή για την εγκυρότητα και τη σηµασία των επιµέρους επιστηµών.

Τι εννοούµε όταν αναφερόµαστε στη µεταφυσική του Αριστοτέλη; Η λέξη «µεταφυσική» αναφέρεται στην έρευνα του όντος και των χαρακτηριστικών

του. Είναι εποµένως η έρευνα που επιδιώκει τη θεωρητική περιγραφή του, δηλαδή τον ορισµό του, αυτό που σήµερα θα ονοµάζαµε «οντολογία». Σύµφωνα µε τον Πλάτωνα (Σοφιστής) χωρίς ορισµένα στοιχεία του όντος, όπως το µη ον, το αµετάβλητο ον, τη µεταβολή, την ταυτότητα και την ετερότητα, αλλά και χωρίς τη συµπλοκή τους, δεν θα υπήρχε ούτε έλλογη οµιλία, ούτε εξηγητική γνώση. Τα βασικά στοιχεία της αριστοτελικής µεταφυσικής βρίσκονται στο σύγγραµµα Κατηγορίαι, το οποίο ασχολείται κυρίως µε τους βασικούς τρόπους µε τους οποίους µπορεί κάτι να λεχθεί αντί άλλου, δηλαδή τα κύρια είδη της κατηγόρησης. Επίσης µε τη µεταφυσική ασχολείται και στο οψιµότερο έργο του Μετά Τα Φυσικά, όπου παρατηρούνται σηµαντικές εξελίξεις. H φιλοσοφία αυτή δεν είναι ακριβώς επιστήµη, δεν είναι καθολική επιστήµη. «Αποτελεί τον καθρέφτη των ενοποιητικών στοιχείων που υπάρχουν στις επιµέρους επιστήµες».Είναι το µέσο για την επίτευξη της ενότητας της γνώσης, για τον προσδιορισµό εκείνου του πλαισίου που περιλαµβάνει τις αυτόνοµες επιστήµες και για την αποκάλυψη της δοµής και της τάξης του κόσµου που αντιµετωπίζεται ως ενιαίο σύνολο. Ο Αριστοτέλης την ονοµάζει πρώτη φιλοσοφία, η οποία στην πραγµατικότητα είναι κοσµολογία και θεολογία. Έχει ως αντικείµενό της την µελέτη του πρώτου αιτίου, µελετά το ον στην ολότητά του, την έννοια του όντος ως καθολική έννοια, το όντως ον, τη νοητή ουσία.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

102

Ποιο βασικό πρόβληµα προκύπτει από την ίδια την έννοια της µεταφυσικής του Αριστοτέλη;

Η λέξη µεταφυσική δεν είναι αριστοτελική, αλλά αναφέρεται στην έρευνα του

όντος. Καµία πραγµατεία δεν ονόµασε ο ίδιος ο Αριστοτέλης Μεταφυσική. Η λέξη αυτή δεν απαντά ούτε στους προσωκρατικούς, ούτε στον Πλάτωνα, ούτε στον Αριστοτέλη. Ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος έχοντας ταξινοµήσει τα Φυσικά του Αριστοτέλη βρέθηκε µπροστά σε ένα αριθµό πραγµατειών χωρίς τίτλο. Είχαν αυτές οι πραγµατείες σχέση µε τα πιο δύσκολα προβλήµατα της φιλοσοφίας και µε τα αδιέξοδα της πλατωνικής σκέψης. ∆ιαπιστώνοντας ο Ανδρόνικος ότι ο Αριστοτέλης σε αυτές τις πραγµατείες ασχολείται µε προβλήµατα που έπονται των Φυσικών, ονόµασε αυτά τα βιβλία Μετά τα φυσικά. Η µεταφυσική είναι η θεώρηση που ακολουθεί τη φυσική θεώρηση. Πώς σχετίζεται η µεταφυσική µε την έλλογη οµιλία και τη σκέψη;

Η ανθρώπινη γνώση εκφράζει την πραγµατικότητα και η ανθρώπινη γνώση µε τη

σειρά της εκφράζεται µέσω της γλώσσας, η οποία περιλαµβάνει γραµµατικές και συντακτικές δοµές. Η γλώσσα είναι το όργανο που ενοποιεί την κατανόηση του κόσµου. Η φιλοσοφία είναι στοχασµός πάνω στη γλώσσα. Το φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη ταξινοµείται µε βάση τα επίπεδα της γλωσσολογικής έρευνας (η ανάλυση των γενικών γνωρισµάτων της κοινής γλώσσας, η ανάλυση της σύνταξης του επιστηµονικού λόγου και η διασαφήνιση των θεµελιωδών εννοιών). Όλα αυτά αποτελούν τον πυρήνα της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Η αριστοτελική οντολογία συνδέεται ουσιωδώς µε τη θεωρία της γλώσσας και της σκέψης. Η µορφή σκέψης και οµιλίας αποτελεί στην πραγµατικότητα την αφετηρία της µεταφυσικής του. Όταν βέβαια γίνεται λόγος για σκέψη και οµιλία, δεν εννοείται σκέψη και οµιλία οποιασδήποτε µορφής, αλλά αυτή που επιδιώκει να καταλήξει σε ορισµούς και που ενδιαφέρεται για εξηγήσεις. Αφετηρία της αριστοτελικής µεταφυσικής είναι η έλλογη, η επιστηµονική σκέψη. Τι σηµαίνουν στον Αριστοτέλη οι έννοιες υποκείµενον, κατηγορούµενον;

Υποκείµενο ονοµάζει ο Αριστοτέλης αυτό για το οποίο λέµε κάτι ή στο οποίο

αποδίδουµε κάτι. Πρόκειται για τον όρο εκείνο που δεν µπορεί να αποτελέσει κατηγορούµενο άλλων (π.χ. Σωκράτης), ενώ στον ίδιο µπορούµε να αποδώσουµε διάφορα κατηγορούµενα (π.χ. ζώο). Αυτός ο όρος είναι ο ατοµικός, ο καθέκαστον. Αυτό που λέµε για το υποκείµενο ή αυτό που του αποδίδουµε το ονοµάζει κατηγορούµενο. Πρόκειται για τον όρο εκείνο τον οποίο µπορούµε να αποδώσουµε σε πολλούς άλλους και ορίζεται ως καθόλου, δηλαδή γενικός (π.χ. ο όρος άνθρωπος που µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως κατηγορούµενο για τον «Σωκράτη» για παράδειγµα). Ο κύριος προτασιακός σύνδεσµος µεταξύ των δύο αυτών είναι η κατάφασις, η οποία είναι ή αληθής ή ψευδής. Ποιο είναι το περιεχόµενο των κατηγοριών κατά τον Αριστοτέλη;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

103

Ο Αριστοτέλης κατατάσσει όλα τα δυνατά είδη κατηγορουµένων σε δέκα βασικούς

τύπους, τις κατηγορίες. Οι κυριότερες είναι η ουσία (το κατηγορούµενο που δηλώνει το υποκείµενο), το ποσόν (τα κατηγορούµενα που εκφράζουν τις διαστάσεις του), το ποιόν, η σχέση, ο τόπος, ο χρόνος. Με την υιοθέτηση των κατηγοριών ο Αριστοτέλης επιχείρησε να λύσει το πρόβληµα της διάκρισης µεταξύ υπαρκτικής και συνδετικής σηµασίας του ρήµατος ειµί.

Ποιες ιδιότητες αποδίδει ο Αριστοτέλης στα αισθητά αντικείµενα;

Τα αισθητά αντικείµενα έχουν δύο ειδών ιδιότητες, τα συµβεβηκότα και την ουσία. Τα συµβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Αν για παράδειγµα ένα χαρτί το κόψουµε σε µικρότερα κοµµάτια δε θα αλλάξει η ουσία του. ∆εν είναι γνωρίσµατα που συνδέονται µε την ουσία του αισθητού πράγµατος, αλλά δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του αντικειµένου που αν πάψουν να υπάρχουν δεν χάνει την ταυτότητά του το αντικείµενο.

Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία) που αν αλλάξει µορφή χάνεται. Αν για παράδειγµα το χαρτί καεί, παύει να είναι χαρτί. Εποµένως από οντολογικής πλευράς υπερέχει η ουσία του συµβεβηκότος, γιατί λόγω της ουσίας εξακολουθεί να υπάρχει, ακόµα και αν εκλείψουν τα συµβεβηκότα. Επίσης από γνωστικής πλευράς υπερέχει η ουσία των συµβεβηκότων, γιατί µε τη γνώση της ουσίας εξασφαλίζεται η γνώση του πράγµατος. Ποια είναι τα αίτια των φυσικών διαδικασιών;

Το πρώτο είναι αυτό από το οποίο αποτελείται ένα πράγµα, η ύλη, το υλικό αίτιο (ένα κοµµάτι χαλκού), το δεύτερο είναι αυτό που έκανε ένα πράγµα να γίνει αυτό που έγινε, ποιητικό αίτιο, η ενέργεια(η επεξεργασία του χαλκού από τον ειδικό), το τρίτο είναι το είδος, η µορφή, η ουσία του πράγµατος, το µορφικό αίτιο (η µορφή που παίρνει η χαλκογραφία) και τέλος το τέταρτο είναι αυτό εξαιτίας του οποίου λαµβάνει χώρα το γίγνεσθαι του πράγµατος, ο σκοπός, το τελικό αίτιο (η επιθυµία του ειδικού να ολοκληρώσει µια χαλκογραφία). Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ουσίας και σε ποια είδη διακρίνεται;

Μόνο η ουσία µπορεί να έχει αυθύπαρκτη, χωριστή ύπαρξη. Βέβαια αυτό δε σηµαίνει ότι µπορεί να υπάρξει χωρίς τις άλλες κατηγορίες, γιατί µια ουσία είναι εξίσου αδύνατη µε µια ιδιότητα που δεν προϋποθέτει µία ουσία. Η ουσία προηγείται κατά τον ορισµό των άλλων κατηγοριών. Για να είναι ορθός ο ορισµός της ουσίας, δε χρειάζεται να υπάρχει σ’ αυτόν και ο ορισµός των άλλων κατηγοριών.

Η ουσία είναι πρώτον κατά τη γνώση. Γνωρίζουµε ένα πράγµα, όταν γνωρίζουµε την ουσία του και όχι τις δευτερεύουσες ιδιότητες. Η ουσία είναι µια ενότητα που περιέχει όχι µόνο ιδιότητες, αλλά και ένα άγνωστο στοιχείο που ονοµάζεται ύλη ή περιεχόµενο.

Υπάρχουν οι καθαρές, ανώτερες, άυλες ουσίες (ατοµικές). Ο νους είναι µια πρώτη καθαρή ουσία, η δοµική αρχή του σώµατος που επιζεί µετά το θάνατο του σώµατος. Ακολουθούν οι νόες που δε συνενώνονται µε κανένα σώµα, κινούν τις

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

104

πλανητικές σφαίρες και επιδρούν έξωθεν. Στο ύψιστο επίπεδο βρίσκεται ο θεός. Επίσης υπάρχουν οι ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και µορφή και είναι ατοµικές. Τι είναι το είδος και σε τι διαφοροποιείται από την ουσία;

Το είδος µπορεί να είναι µορφή (για παράδειγµα µορφή του ανθρώπου), ή ιδιότητα (για παράδειγµα η ιδιότητα του αισθητικά ωραίου που έχουν όλα τα ωραία πράγµατα). Είναι κάτι το γενικό που περιέχεται σε περισσότερα από ένα πράγµατα. Καθορίζει το τι της ουσίας, δηλαδή αυτό χωρίς το οποίο η ουσία δε θα ήταν αυτό που είναι. Είναι το κατηγορούµενο σε µια πρόταση που αποτελείται από το υποκείµενο, το ρήµα και το κατηγορούµενο (Ο Πρωταγόρας είναι άνθρωπος). Αντίθετα η ουσία είναι το υποκείµενο (Πρωταγόρας) που υπάρχει αυτόνοµα. Η ουσία όµως δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς να ανήκει σε ένα είδος. Το είδος το συγκεκριµένο (άνθρωπος) κάνει το υποκείµενο –ουσία (Πρωταγόρας) να ξεχωρίζει από τα άλλα είδη (πχ. άγριο ζώο)

Με ποια έννοια είναι µια ουσία πρώτη και πως διαφοροποιείται από τις δευτερεύουσες ουσίες;

Στο επίκεντρο της αριστοτελικής µεταφυσικής βρίσκεται το κριτήριο των πρώτων

ουσιών. Για πρώτη φορά απαντάται στο σύγγραµµα Κατηγορίαι: «αυτό που αποκαλούµε ουσία κατά την κύρια, πρώτη και ιδιαίτερη έννοια είναι η ουσία που ούτε προσδιορίζει κάποιο υποκείµενο ούτε ενυπάρχει σε κάποιο υποκείµενο». Οι ατοµικοί όροι, οι όροι δηλαδή που µπορούν να χρησιµοποιηθούν µόνο ως υποκείµενα και ποτέ ως κατηγορούµενα δηλώνουν τις πραγµατικές ουσίες, τα όντα που υπάρχουν αυτόνοµα, χωρίς να εξαρτώνται από κάτι άλλο. Το κριτήριο αυτό στηρίζεται στην παρατήρηση ότι µερικά υποκείµενα µπορούν ενίοτε να αποδοθούν ως κατηγορούµενα άλλων πραγµάτων. Οι πρώτες ουσίες είναι πρώτες επειδή δεν γίνεται να είναι κατηγορούµενα άλλων πραγµάτων. Η πραγµατικότητα αποτελείται από ατοµικές οντότητες, όπως ο Σωκράτης και όχι από καθολικά κατηγορούµενα, όπως άνθρωπος και άλογο. Αντίθετα τα κατηγορούµενα εκφράζουν γνωρίσµατα των ουσιών και η ύπαρξη τους είναι δευτερεύουσας σηµασίας. Αυτό σηµαίνει ότι υπάρχουν µόνο κατά το ότι αποδίδονται σε ορισµένες ατοµικές ουσίες. Πρόκειται για τις δευτερεύουσες ιδιότητες, τα συµβεβηκότα.

Με ποια έννοια είναι οι ιδιότητες ενός καθ’ έκαστον όντος ιδιότητες καθόλου;

Τα καθ’ έκαστον όντα είναι τα έσχατα υποκείµενα µιας κατηγόρησης. Τα καθ’

έκαστον δεν έχουν αντίθετα. Η πραγµατικότητα περιλαµβάνει τόσο τα καθ’ έκαστον όντα όσο και τις ιδιότητες τους, από τις οποίες είναι δυνατό µια να ανήκει σε πολλά και διαφορετικά καθ’ έκαστον όντα.

Ποια είδη µεταβολής διακρίνει ο Αριστοτέλης και πώς; Αντίθετα µε τον Παρµενίδη και µε τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι οι

πρώτες ουσίες είναι όντα που υπόκεινται σε µεταβολή. Στα Φυσικά υποστηρίζει «είναι

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

105

φανερό ότι όταν κάτι γεννάται από το µη ον, αυτό σηµαίνει ότι γεννάται από το µη ον καθαυτό και ως µη ον θεωρεί εποµένως ότι η γένεση από το µη ον είναι κίνηση. ∆ιακρίνει µάλιστα δύο είδη µεταβολής: α) την κατά συµβεβηκώς µεταβολή, όπου ένα καθ’ έκαστον µεταβάλλεται ως προς τις κατά συµβεβηκώς ιδιότητες του (π.χ. για το φύλλο ιδιότητα είναι το χρώµα του), β) την ουσιώδη µεταβολή, όπου υπάρχει η φθορά και η γένεση. Πως συνεισφέρει η έννοια του µη όντος στην αριστοτελική ανάλυση και των δύο αυτών ειδών µεταβολής;

Η κατά συµβεβηκώς µεταβολή είναι δυνατή επειδή οι κατά συµβεβηκώς ιδιότητες είναι τέτοιες στην ουσία τους που έχουν αντίθετα. Το καθ’ έκαστον µπορεί να προέλθει µόνο από το αντίθετό του µη ον και µόνο στο αντίθετό του µπορεί να µεταβληθεί. Για την ερµηνεία της ουσιώδους µεταβολής εισάγεται ένα νέο είδος του µη όντος, η στέρησις, η οποία σηµαίνει ότι το καθ’ έκαστον δεν είναι (ακόµη) καθ’ έκαστον.

Πως αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης το περιεχόµενο της ύλης; Η ύλη όπως και η µορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και

όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαµορφώνεται η µορφή µε την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της µεταβολής. Όταν ένα σώµα µεταβάλλεται µε βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική µεταβολή, µεταβολή µεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώµατα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (µπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συµβαίνει στα ουράνια σώµατα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη µεταβολή του µεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά. (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώµατα).

Αν από τα αισθητά πράγµατα (γήινα και ουράνια σώµατα) αφαιρέσουµε όλη την αισθητή ύλη (ιδιότητες του θερµού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήµα και το µέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό των σωµάτων (µορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωµάτων.

Ποιο είναι το περιεχόµενο της µορφής σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη; Από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η µορφή. Αν αφαιρέσουµε

νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη αποµένει η καθαρή µορφή. Η µορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγµατα. Η µορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγµα, γιατί αποτελεί δοµική αρχή του συγκεκριµένου πράγµατος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από µόνα τους δεν δηµιουργούν τον άνθρωπο, ούτε τα οικοδοµικά υλικά από µόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της µορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούµε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της µορφής του σπιτιού για να φτάσουµε από το υλικό στη δηµιουργία του σπιτιού. Η µορφή δηλαδή δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα µε τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουµε κάτι άλλο ως δοµική αρχή. Εποµένως η µορφή είναι η δοµική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη.

Για τον Αριστοτέλη η µορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (µηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει µέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούµαστε στη µορφή. Ο σκοπός είναι και η

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

106

πιο σηµαντική αιτία µεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγµατοποιείται η µεταβολή και η ύλη γίνεται µορφή. Ποια είναι η αριστοτελική έννοια του καθ έκαστον όντος;

Το καθ έκαστον ον είναι η πρώτη ουσία, το ον που λειτουργεί ως έσχατο

υποκείµενο κατηγόρησης και ταυτίζεται µε την ουσία του. Είναι τα αντικείµενα της γνώσης του ότι.

Πώς σχετίζονται η ύλη και η µορφή ενός καθ’ έκαστον όντος; Η ύλη, είναι κατά τον Αριστοτέλη, κάτι το µη ον κατά συµβεβηκός και είναι κοντά

στην ουσία. Επιπλέον, ανήκει στα πράγµατα που σχετίζονται µε άλλα, ενώ διαφορετική ύλη αντιστοιχεί σε διαφορετική µορφή πραγµάτων. Ύλη και µορφή είναι όροι σύστοιχοι, αφού τα πάντα γίνονται από την ύλη και τη µορφή. Η τοποθέτηση αυτή αποτελεί την «υλοµορφική» θεωρία του Αριστοτέλη. Κάθε ουσία είναι µια σύνθεση ύλης και µορφής, µε τη µορφή να δηλώνει το τι ενός όντος, τον ορισµό της ουσίας του, το είδος στο οποίο ανήκει.

Πως εξηγείται η αριστοτελική άποψη ότι το δυνάµει ον είναι βασικό στοιχείο της πραγµατικότητας;

Η αριστοτελική έννοια της ύλης είναι εντελώς διαφορετική από την έννοια του

φυσικού υλικού. Ο Αριστοτέλης κάνει συχνά µνεία σε φυσικά υλικά (όπως σε ένα κοµµάτι χαλκό) ώστε να δείξει ευκολότερα την προέλευση ενός καθ’ εκάστου (π.χ. µια χάλκινη σφαίρα). Πρέπει να σηµειωθεί, ωστόσο, ότι το ότι είναι κάτι φυσικό υλικό (π.χ. ο χαλκός) δεν σηµαίνει ότι είναι ουσιωδώς αυτό από το οποίο γεννάται ένα καθ’ έκαστον ον ορισµένου είδους. Άλλωστε κάποια φυσικά υλικά υπάρχουν απλώς ως τέτοια, χωρίς να έχει προέλθει η γένεση ενός καθ’ εκάστου µε µορφή διακεκριµένη από την ύλη τους. Η σηµαντική διαφορά της καθηµερινής έννοιας του φυσικού υλικού από την αριστοτελική (και φιλοσοφική) είναι ότι η φύση της ύλης είναι στερητική (όχι ακόµη ον) και δυνάµει.

Τι σηµαίνει ο ισχυρισµός του Αριστοτέλη ότι µερικά πράγµατα είναι φυσικά ή από τη φύση; Πώς αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης εδώ τη φύση;

Ο όρος «φύσις» αναφέρεται σε ό,τι επιδέχεται µεταβολή και, ακριβέστερα, στο

βαθµό που επιδέχεται µεταβολή. Τη φύση απαρτίζουν τα καθ’ έκαστον όντα, τα οποία διατηρούν την αριθµητική τους ταυτότητα (την ποσότητα) κατά τη µεταβολή τους, ενώ υπόκεινται στο νόµο της φθοράς και της γένεσης. Από τα πράγµατα που υπάρχουν κάποια υπάρχουν από τη φύση (τα ζώα, τα φυτά και υλικά στοιχεία όπως η γη, η φωτιά, ο αέρας και το νερό) και κάποια από άλλες αιτίες.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

107

Ποια στοιχεία ενός καθ’ έκαστον εξηγούν το πώς µεταβάλλεται; Ποιο από αυτά είναι το πιο εξηγητικό στοιχείο και γιατί;

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη δύο είναι τα στοιχεία που εξηγούν το λόγο για τον

οποίο τα πράγµατα µεταβάλλονται κατά τον τρόπο µε τον οποίο µεταβάλλονται: η µορφή των καθ’ έκαστον όντων και η ύλη τους, δηλαδή τα δύο στοιχεία που συγκροτούν το καθ’ έκαστον. Περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ουσιώδεις µεταβολές, για την ερµηνεία των οποίων άλλωστε εισήχθησαν οι έννοιες της µορφής και της ύλης. Για τις κατά συµβεβηκώς µεταβολές πάλι, θεωρεί ότι δεν υπάρχει εξήγηση και επιστηµονική γνώση. Από τα δύο αυτά κατεξοχήν εξηγητικό στοιχείο της µεταβολής είναι η µορφή «γιατί κάθε πράγµα αποκαλείται αυτό που είναι, όταν βρίσκεται σε κατάσταση τελειότητας κι όχι όταν βρίσκεται σε κατάσταση δύναµης».

Για ποιο λόγο απορρίπτει ο Αριστοτέλης τον επιστηµονικό υλισµό; Ο Αριστοτέλης, συµφωνώντας στο ζήτηµα αυτό µε τον Πλάτωνα, απορρίπτει τον

υλισµό που έχει την έννοια ότι τα φυσικά υλικά τα οποία συνιστούν τα όντα επαρκούν για την εξήγηση των φυσικών µεταβολών. Η µνεία των υλικών συστατικών των όντων είναι απαραίτητη για τις εξηγήσεις της µεταβολής, ωστόσο δεν εξηγεί το λόγο και τον τρόπο µεταβολής τους. Αυτό προκύπτει από τη διαπίστωση ότι τα ίδια υλικά συστατικά θα µπορούσαν να συνδέονται µε µεταβολές διαφορετικές από εκείνες µε τις οποίες στην πραγµατικότητα συνδέονται. Οι εξηγήσεις των φυσικών µεταβολών απαιτούν όχι µόνο τη µνεία των υλικών συστατικών των µεταβαλλόµενων καθ’ έκαστον όντων, αλλά και της µορφής του στην τελική και πλήρως ανεπτυγµένη κατάστασή του: «το τέλος εξηγεί την ύλη». Σε τι βασίζει ο Αριστοτέλης τις τελεολογικές εξηγήσεις;

Τόσο σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη όσο και κατά τον Πλάτωνα οι τελεολογικές εξηγήσεις, η επίκληση δηλαδή της µορφής και της τελικής κατάστασης των πραγµάτων, τελεσφορούν όπου αποτυγχάνει η προσφυγή στην ύλη και ο επιστηµονικό υλισµός. Οι καθαρά υλικές εξηγήσεις είναι στην ουσία τους ελλιπείς ενώ οι εξηγήσεις είναι γνήσια εξηγητικές µόνο αν επιδέχονται ολοκλήρωση. Η υλική εξήγηση καθίσταται πλήρης µόνο µε την προσφυγή στη µορφή. Κάθε τύπου ύλη γεννά ένα καθ’ έκαστον ενός ορισµένου είδους εξαιτίας της µορφής του γενοµένου καθ’ έκαστον. Η απάντηση του Αριστοτέλη στηρίζεται στην αντίληψή του για την ύλη ως στέρηση και ως δυνάµει: µία ύλη εξελίσσεται σε συγκεκριµένου είδους καθ’ έκαστον επειδή είναι µέρος της φύσης της να στερείται µεν ενέργεια αλλά να έχει µια ορισµένη µορφή δυνάµει.

Ποια δύο βασικά είδη γνώσης διακρίνει ο Αριστοτέλης και πώς; Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο βασικά είδη γνωστικών καταστάσεων του πνεύµατος:

τη γνώση του ότι κάτι υπάρχει ή ισχύει (το ότι) και τη γνώση του γιατί αυτό υπάρχει ή ισχύει (το διότι). Η πρώτη προηγείται χρονικά της δεύτερης και γίνεται γνωστή εύκολα µέσω των αισθήσεων. Η δεύτερη θεωρείται ωστόσο ανώτερη, κατά τρόπο ανάλογο µε την ανωτερότητα της επιστηµονικής γνώσης σε σχέση µε την αισθητηριακή αντίληψη. Η επιστήµη είναι η βάση κάθε γνώσης, ακόµα και αυτής που µας δίνουν οι αισθήσεις.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

108

Θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι η αίσθηση συλλαµβάνει πραγµατικές ιδιότητες των πραγµάτων; Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης αυτή τη σύλληψη;

Σε σαφή αντίθεση µε τη θεωρία του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η αισθητηριακή αντίληψη παρέχει γνώση όχι µόνο των καθ’ έκαστον όντων, αλλά και των, σχετικών µε τα καθ’ έκαστον, γεγονότων ή αληθειών. Και ενώ συµφωνεί µε τον Πλάτωνα στο ότι µε τις αισθήσεις αποκτούµε άµεση γνωριµία των καθ’ έκαστον, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι αποκτούµε παράλληλα άµεση γνώση και των συναφών γεγονότων.

Για ποιο λόγο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι η εξηγητική γνώση συλλαµβάνει καθόλου όντα – είδη – και όχι καθ’ έκαστον όντα;

Εφόσον η γνώση του ότι σηµαίνει τη γνώση των καθ’ έκαστον όντων και των καθ’

έκαστον γεγονότων, η γνώση του διότι θα έπρεπε να είναι η γνώση εξηγήσεων των καθ’ έκαστον όντων και των καθ’ έκαστον γεγονότων. Ο Αριστοτέλης θεωρεί, ωστόσο, ότι δεν µπορούµε να έχουµε επιστηµονική γνώση των καθ’ έκαστον και πως η γνώση του διότι είναι γνώση των καθόλου. Η επιστηµονική γνώση είναι καθολική µόνο όταν οι προκείµενες και οι αρχές των αποδείξεων, στις οποίες αυτή στηρίζεται, είναι καθολικές. Η γνώση των καθολικών γεγονότων ή αληθειών είναι το πραγµατικό αντικείµενο της γνώσης που στηρίζεται σε εξηγήσεις.

Ποια είναι η έννοια του συλλογισµού σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη και ποια η

σχέση του µε την επιστήµη; «Συλλογισµός είναι εκείνος ο τρόπος σκέψης στον οποίο έχοντας θέσει κανείς

κάποιες προτάσεις, συνάγει υποχρεωτικά µια άλλη εκ του γεγονότος και µόνο της θέσης των παραπάνω προτάσεων». Ο συλλογισµός περιέχει τρεις προτάσεις, δύο που αποτελούν τις προκείµενες και έχουν ένα µέσο όρο και µια Τρίτη, το συµπέρασµα. Ο αριστοτέλειος συλλογισµός είναι η τέλεια λογική µηχανή και χαρακτηρίζεται, µε την κατάλληλη δόµησή του, για την αναγκαιότητα των συµπερασµάτων του.

Ο συλλογισµός δεν είναι όργανο επιστηµονικής ανακάλυψης. Ο ρόλος του είναι να βάζει εκ των υστέρων σε τάξη µε τις αναγκαίες συνδέσεις µια γνώση που προϋπάρχει του συλλογισµού. Επαληθεύεται µε αυτόν τον τρόπο η συνέπεια της επιστηµονικής γνώσης και δίνεται η δυνατότητα να πείθονται οι συνοµιλητές για το αναπόφευκτο των συµπερασµάτων. ∆εν είναι ο συλλογισµός αναπόσπαστο στοιχείο της επιστήµης, αλλά µέσο επιστηµονικής διδακτικής.

Τι είναι η διαλεκτική και ποιος ο ρόλος της;

Η αριστοτελική διαλεκτική είναι η επιστήµη της συζήτησης και της ανασκευής και όχι της απόδειξης. Περιορίζεται στο επίπεδο της δόξας και αποκτά ιδιαίτερη σηµασία, όταν γίνεται λόγος για τις ανώτατες αρχές της λογικής. Ο ρόλος της διαλεκτικής είναι η υπεράσπιση της εγκυρότητας των τριών αρχών (η αρχή της ταυτότητας, η αρχή της µη αντίφασης και η αρχή του τρίτου αποκλίσεως). Η διαλεκτική αποδεικνύει τις ανώτατες

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

109

αρχές της λογικής και της ίδιας της πραγµατικότητας. Ο ρόλος της διαλεκτικής είναι ουσιαστικός στο χώρο της ηθικής, της πολιτικής και της ίδιας της φιλοσοφίας, όπου δεν υπάρχουν βέβαιες και αναγκαίες αλήθειες. «Η διαλεκτική είναι το µέσο έλλογης συζήτησης µεταξύ των ανθρώπων και συγκρότησης µιας εύλογης και ευρέως αποδεκτής γνώσης» αν και δεν η γνώση αυτή απόλυτη και αναγκαία. Ποια είναι η διαίρεση της γνώσης κατά τον Αριστοτέλη;

Ο χώρος της γνώσης χωρίζεται σε τρία µέρη. Στο πρώτο τοποθετούνται οι

ποιητικές µαθήσεις, στο δεύτερο οι πρακτικές και στο τρίτο οι θεωρητικές. Ποιητικές είναι αυτές που έχουν ως στόχο την κατασκευή υλικών αντικειµένων. Αποτελούν τη χαµηλότερη βαθµίδα γνώσης. Στο ενδιάµεσο επίπεδο βρίσκονται οι πρακτικές µαθήσεις. Παράγουν ανθρώπινες συµπεριφορές και συµπεριλαµβάνουν την ηθική, την πολιτική, τη διαλεκτική και τη ρητορική, ως εργαλεία παραγωγής συλλογισµών. ∆εν µπορούν να φτάσουν στη βεβαιότητα των θεωρητικών επιστηµών, γιατί το αντικείµενο τους, η ανθρώπινη συµπεριφορά διακρίνεται για την αστάθεια και τη µεταβλητότητα. Οι θεωρητικές επιστήµες έχουν ως στόχο τη γνώση, την κατανόηση της πραγµατικότητας και δεν είναι χρήσιµες από πρακτική πλευρά.,

Ποια είναι η σχέση εξηγούντος και εξηγούµενου κατά τον Αριστοτέλη;

Τα αριστοτελικά εξηγητέα είναι καθόλου. Εφόσον όµως και η εξήγηση είναι έµµεση, καθώς ένα πράγµα εξηγείται µε την αναφορά σε ένα άλλο, αναγκαστικά είναι και τα εξηγούντα καθ’ όλου. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη η σχέση εξηγούντος – εξηγουµένου είναι σχέση λογικής ακολουθίας, είναι δηλαδή η σχέση µεταξύ των προκειµένων και του συµπεράσµατος ενός έγκυρου παραγωγικού επιχειρήµατος.

Με ποια έννοια είναι οι προκείµενες και το συµπέρασµα µιας εξήγησης αναγκαίες προτάσεις;

Ο Αριστοτέλης αντιλαµβάνεται τις προκείµενες και το συµπέρασµα των εξηγήσεων ως αλήθειες κατά κάποιο τρόπο αναγκαίες. Αυτή η παραδοχή αποκλείει το ενδεχόµενο να συνίστανται τα περιγραφόµενα καθ’ όλου γεγονότα απλά από σχέσεις µεταξύ οµάδων. Η αναγκαιότητα αυτή εδράζεται στις ταυτότητες, στην ουσία και στους ουσιολογικούς ορισµούς των όντων, τα οποία συγκροτούν τα καθόλου γεγονότα, που περιγράφουν οι προκείµενες και το συµπέρασµα. Πρόκειται για την αναγκαιότητα που διέπει την κατηγόρηση, όταν η ουσία ή ένα στοιχείο της αποδίδεται στο αντικείµενο του οποίου αποτελεί την ουσία. Και εδώ λοιπόν γίνεται φανερό ότι οι αριστοτελικοί ορισµοί δεν είναι απλώς γλωσσικά µορφώµατα του φιλοσόφου, αλλά ουσιολογικοί. Τι συνεισφέρουν η αίσθηση και η επαγωγή στην επιστήµη; Επαρκούν για την επιστήµη; Τι συνεισφέρει ο νους στην εξηγητική γνώση;

Η γνώση των καθολικών αληθειών στηρίζεται αποκλειστικά στη γνώση του καθ’ έκαστον και στην αισθητηριακή αντίληψη. Η καθολική γνώση στηρίζεται στην επαγωγή

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

110

από την καθ’ έκαστον γνώση. Μέσω της επαγωγής οι προκείµενες, δηλαδή οι αρχές και οι ορισµοί παράγονται από την εµπειρία. Το τελικό προϊόν αυτής της διαδικασίας είναι επιστήµη. Ως επιστήµη θα πρέπει να νοείται όχι µόνο η ικανότητα σύλληψης καθολικών αληθειών, αλλά και η ικανότητα της έλλογης διάταξής τους σε εξηγήσεις, µε τελικό σκοπό τη γνώση της ουσίας των όντων. Επειδή αυτή η περιγραφή της επιστήµης δεν µπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά σε επαγωγή από τις καθ’ έκαστον αισθητηριακές αντιλήψεις, χρειάζεται η επενέργεια του νου. Ο νους είναι µια ψυχική ικανότητα, χωρίς την οποία δεν υπάρχει επιστήµη. Είναι η ενόραση της αλήθειας των επαγωγικών προκείµενων. Ο νους είναι αυτός που µας κάνει να διαχωρίσουµε την ουσία ενός πράγµατος από τη συµβεβηκώς, δευτερεύουσα ιδιότητα. Πως αντιλαµβάνεται την επιστήµη ο Αριστοτέλης; Ποια η σχέση της µε την εµπειρία;

Η αληθινή γνώση είναι η γνώση των αιτιών. Η επιστήµη δεν περιορίζεται στο ότι, δηλαδή στην περιγραφή της φυσικής πραγµατικότητας, αλλά ενδιαφέρεται για το διότι, στον προσδιορισµό των αιτιών της πραγµατικότητας. Η επιστήµη είναι αποδεικτική, στενά συνδεδεµένη µε τους γλωσσικούς κανόνες διαµόρφωσης του συλλογισµού. Η επιστήµη είναι εµπειριστική, γιατί στηρίζεται σε αρχές και αίτια εµπειρικά επαληθεύσιµα. Ο Αριστοτέλης κάνοντας λόγο για εµπειρία εννοεί την άµεση αισθητηριακή παρατήρηση. Ουσιαστικά ο Αριστοτέλης για την παροχή της γνώσης δίνει έµφαση στην παρατήρηση σε υπερβολικό βαθµό, υποπίπτοντας µε αυτόν τον τρόπο σε λάθη. Όλη η πραγµατικότητα και η αλήθεια της φύσης και του κόσµου απεικονίζονται µέσω της εµπειρίας. Αναγνωρίζει όµως ο Αριστοτέλης για τη γνώση της φυσικής πραγµατικότητας και των δοµών της την αναγκαιότητα της λειτουργίας ενός ολόκληρου λογικού- εννοιολογικού µηχανισµού ανάλυσης. Σκοπός της επιστήµης είναι η εις βάθος διείσδυση στη δοµή όλων των όντων του κόσµου, από τα βιολογικά είδη µέχρι τα άστρα και από την ανθρώπινη ψυχή µέχρι τα διάφορα πολιτειακά είδη.

Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης την ψυχή; Κατά αυτόν τον ορισµό, πώς σχετίζονται ψυχή και σώµα; Ο Αριστοτέλης απορρίπτει τον ουσιολογικό δυισµό;

Με την έννοια της ψυχής ασχολείται ο Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής σύγγραµµα, όπου καταλήγει στο συµπέρασµα «πρέπει λοιπόν η ψυχή να είναι ουσία µε την έννοια του είδους ενός φυσικού σώµατος που έχει ζωή κατά δύναµιν». Στο έργο αυτό αναπτύσσεται µια υλοµορφική θεωρία των όντων. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι για την εξήγηση των όντων απαιτείται η προσφυγή όχι µόνο στην ύλη τους, αλλά στο γεγονός ότι αυτή έχει µια ορισµένη µορφή, η οποία σχετίζεται µε τις ικανότητες που καθιστούν τα έµβια όντα έµβια. Το συµπέρασµα στο οποίο καταλήγει είναι ότι κάθε φυσικό σώµα που έχει ζωή είναι ουσία µε την έννοια του σύνθετου.

Ο Αριστοτέλης απαντά στον ουσιολογικό δυισµό (το ερώτηµα εάν η ψυχή µπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το σώµα) και τον απορρίπτει. Σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα που θεωρούσε ότι η ψυχή είναι η αυτόνοµη οντότητα χωριστή από το σώµα, ο Αριστοτέλης αντιλαµβάνεται την ψυχή ως µορφή του σώµατος. Η ψυχή δεν είναι τίποτα άλλο παρά η µορφή ενός έµβιου όντος, δηλαδή η λειτουργική δοµή του. Σώµα και ψυχή αποτελούν σχέση ανάλογη της σχέσης ύλης και µορφής, δύναµης και ενέργειας. Η ψυχή είναι για το σώµα, ότι η όραση για το µάτι, το σύνολο των λειτουργιών που κάνουν ένα σώµα ζωντανό οργανισµό. Οι λειτουργίες της ψυχής είναι

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

111

αυτές που αφορούν τη θρέψη, την αύξηση και την αναπαραγωγή όλων των οργανισµών, αυτή που αφορά την εκούσια κίνηση και την αντίληψη µόνο των ζώων και αυτή της φαντασίας και της σκέψης που αφορά µόνο τον άνθρωπο. Για ποιο λόγο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι ο νους αντίθετα µε την αίσθηση είναι χωριστός από το σώµα;

Με τον όρο αυτό έχει αποδοθεί το ερώτηµα εάν η ψυχή µπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το σώµα. Ο Πλάτων υποστήριζε ότι ο θάνατος είναι ο χωρισµός της ψυχής από το σώµα. Η τοποθέτηση του Αριστοτέλη αποκλείει το ενδεχόµενο της ανεξάρτητης από το σώµα ύπαρξης της ψυχής. Κάθε ον που διαθέτει µια ή περισσότερες ικανότητες είναι ον υλικό και των ικανοτήτων αυτών φορέας είναι η ψυχή. Ο νους είναι η µια και µοναδική ικανότητα του συλλογίζεσθαι, η οποία δεν έχει ουσιώδη σχέση µε την ύλη και για το λόγο αυτό δεν απαιτείται αναφορά σ’ αυτήν. Ο ενεργητικός νους είναι η µοναδική ψυχική λειτουργία που δεν συνδέεται µε το σώµα. ∆εν αναπτύσσεται αυτή η λειτουργία παράλληλα µε τον οργανισµό, αλλά έρχεται σε αυτόν µε εξωτερικό τρόπο, έξωθεν. Ο ενεργητικός νους είναι καθαρή ενέργεια και προσεγγίζει τη θεότητα. Πως πραγµατεύεται ο Αριστοτέλης το πρόβληµα της αθανασίας της ψυχής;

Η ατοµική ψυχή, ως µορφή του σώµατος, είναι θνητή, καθώς δεν µπορεί να υπάρξει ξεχωριστά από τον οργανισµό του οποίου αποτελεί τη λειτουργική δοµή. Ο ενεργητικός νους είναι αθάνατος, επειδή προσεγγίζει τη θεότητα.

Για ποιο λόγο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι η γνώση του νου είναι απεριόριστη;

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο άνθρωπος ή η σκέψη του µπορεί να γνωρίσει τα πάντα. Ο νους έχει αντίληψη όλων των πραγµάτων, και για αυτό διαφέρει εντελώς από όλες τις αισθήσεις, των οποίων το γνωστικό εύρος είναι πεπερασµένο. Κάθε αίσθηση µπορεί να γνωρίσει µόνο ορισµένα πράγµατα ενώ όλες µαζί µπορούν να γνωρίζουν µόνο την ολότητα των πεπερασµένων πεδίων της κάθε µιας. Το συµπέρασµα που διατυπώνει για το θέµα ο Αριστοτέλης είναι «η αισθητική δύναµη εξαρτάται από το σώµα, ο νους όµως είναι χωριστός». Ποια είναι η θεωρία του Αριστοτέλη για το φυσικό γίγνεσθαι;

Οι µορφές γένεσης είναι τρεις: η φυσική, η καλλιτεχνική και η αυτόµατη γένεση. Σύµφωνα µε τη φυσική η φύση είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισµών να προκαλούν µεταβολή και να αναπαράγουν το είδος τους. Συµµετέχουν ένα επιµέρους που έχει τη συγκεκριµένη µορφή, την οποία πρόκειται να έχει το νεογνό, µία ύλη που να µπορεί να είναι ο φορέας της µορφής του είδους και ένα νέο επιµέρους µε την ίδια µορφή του είδους.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

112

Σύµφωνα µε την καλλιτεχνική δεν είναι προφανής η προΰπαρξη της µορφής .Για παράδειγµα η οικοδόµηση της οικίας δεν προϋποθέτει την ύπαρξη µιας πραγµατικής οικίας.

Η αυτόµατη γένεση µιµείται τη φύση και την τέχνη. Για τους κατώτερους οργανισµούς η αναπαραγωγή γίνεται αυτοµάτως.

Υπάρχουν επίσης δύο άλλες µορφές γένεσης. Η µία είναι η καθαυτό γένεση, η γένεση νέας ουσίας. Η µορφή πρέπει να προϋπάρχει εντελέχεια στο αρσενικό γεννήτορα. ∆εν υπάρχει χωριστά από τα ατοµικά της παραδείγµατα. ∆εν αποτελεί δηλαδή ιδέα αλλά συνδέεται µε το συγκεκριµένο αντικείµενο. Το πρώτο αίτιο δεν είναι µια γενική αρχή αλλά ένα ατοµικό πνεύµα. ∆εν υπάρχουν καθολικά αίτια.Το επιµέρους είναι αίτιο των επιµέρους. Η άλλη είναι οι δευτερεύουσες µορφές µεταβολής (µεταβολή ποιότητας ή µεγέθους). Η µορφή πρέπει να προϋπάρχει δυνάµει. Η µορφή δεν είναι αιώνια, τη µια στιγµή δεν υπάρχει, την άλλη υπάρχει χωρίς να γεννηθεί. ∆ε δηµιουργείται ,αλλά επέρχεται σε µια διαδικασία. Επίσης υπάρχουν τα εξωτερικά αίτια γένεσης. Ένα τέτοιο εξωτερικό αίτιο είναι το άµεσο κινητικό αίτιο. Πρόκειται για τον αρσενικό γεννήτορα στην καλλιτεχνική παραγωγή την τέχνη και στη φυσική γένεση. Άλλο είναι το απόµακρο και το κοινό αίτιο όπως είναι ο ήλιος κατά τη φυσική γέννηση. Τελευταίο αίτιο είναι το έσχατο κινητικό αίτιο που κινεί ως αντικείµενο επιθυµίας και αγάπης. Ποια είναι η διαφορά δυνάµεως και ενέργειας σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη;

Για τον Αριστοτέλη δύναµις είναι η δύναµη ενός και του ίδιου πράγµατος να περνά από µια κατάσταση σε µια άλλη. Η δύναµη εκφράζει την προδιάθεση, τη δυνατότητα ενός υποκειµένου να δεχτεί µια ορισµένη µορφή. Το ον είναι εν δυνάµει σηµαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριµένο πράγµα, να αποκτήσει µια ιδιότητα, αλλά ακόµα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάµει τότε θα ισχυριστούµε ότι είναι εν ενεργεία. Ένα δέντρο είναι εν ενεργεία δέντρο και εν δυνάµει τραπέζι. Η δύναµη προϋποθέτει την ενέργεια και απορρέει από την ενέργεια. Θα πρέπει να υπάρχει ένα πράγµα δυνάµει για να υπάρξει ενεργεία. Η γέννηση του τέκνου δεν είναι παρά πραγµάτωση της δυνατότητας του ανθρώπου για τεκνοποίηση. Το σπέρµα είναι δυνάµει άνθρωπος. Η ενέργεια δηλώνει την πλήρη πραγµάτωση της µορφής σε ένα υποκείµενο. Η ύλη είναι η δυνατότητα του υποκειµένου να λάβει κάποια µορφή.

Ωστόσο ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την προτεραιότητα της ενέργειας σε σχέση µε τη δύναµη µε τα παρακάτω επιχειρήµατα. Η ενέργεια προηγείται της δυνάµεως, γιατί «το δυνατόν να είναι Β» είναι πιο σύνθετη έννοια από το «είναι Β». Το Α είναι δυνάµει Β µόνο αν µπορεί να γίνει ενεργεία Β και γίνεται ενέργεια Β µε το ον που είναι ενεργεία, άρα η δύναµη Β προϋποθέτει µια ενέργεια. Τίποτα δεν είναι αιώνιο λόγω της δύναµης. Αυτό που έχει τη δύναµη να είναι, έχει και τη δύναµη να µην είναι. Tο αιώνιο, όµως, από τη φύση του µόνο είναι. Ο Θεός είναι ενεργεία, αν ήταν δυνάµει θα υπήρχαν στιγµές που δε θα µπορούσε να πραγµατοποιήσει τη δυνατότητα του. Η µορφή είναι ενεργεία, γιατί ποτέ δεν παύει να είναι, αλλά πραγµατώνεται σε νέα επιµέρους.

Ο Αριστοτέλης δίνοντας προτεραιότητα στην ενέργεια, αρνείται την ύπαρξη µιας αρχής του κακού στον κόσµο. Αν το αιώνιο δεν έχει στοιχείο δύναµης, δε θα έχει και στοιχείο κακού. Το κακό είναι παραπροϊόν της κοσµικής διαδικασίας.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

113

Ποιο είναι το περιεχόµενο της εντελέχειας; Ένα ον από την κατάσταση του δυνάµει όντος περνά στην κατάσταση του

ενεργεία όντος χάρη στις 4 αιτίες (ύλη, ενέργεια, µορφή, σκοπός) και αποκτά εντελέχεια. Εντελέχεια ( ετυµ:εν+τέλος+έχω ) είναι η αρχή εκείνη που έχει µέσα της τη δύναµη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι. Η ψυχή είναι η εντελέχεια του οργανικού σώµατος.

Ποια είναι η κριτική του Αριστοτέλη στη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα;

Η αληθινή πραγµατικότητα δε βρίσκεται σε ιδέες του νοητού κόσµου ,αλλά στα αισθητά αντικείµενα.

Ο Αριστοτέλης απορρίπτει τη θεωρία περί ιδεών του Πλάτωνα µε το επιχείρηµα του τρίτου ανθρώπου. ∆ύο άνθρωποι (Α, Β) λέµε ότι µοιάζουν µεταξύ τους γιατί έχουν σχέση µε την ιδέα του ανθρώπου (Γ) που είναι σε ανώτερο επίπεδο. Για να εξηγηθεί η οµοιότητα των Α και Γ θα πρέπει να εννοηθεί µια ανώτερη ιδέα ∆ και µια ανώτερη ιδέα Ε για να δικαιολογήσουµε την οµοιότητα Γ και ∆ κτλπ. Σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει συνέχεια επ’ άπειρον να εννοούµε µια ανώτερη ιδέα, χωρίς να οδηγούµαστε στην υιοθέτηση µιας αρχικής ιδέας. ∆ε θα καταλήξουµε ποτέ στην ιδέα του ανθρώπου ,αλλά θα την αναζητούµε επ’ άπειρον.

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη οι πραγµατικές ουσίες είναι τα υποκείµενα. ∆εν µπορεί η ουσία να έχει τη θέση ενός κατηγορηµένου. ∆εν µπορούµε να δώσουµε στα κατηγορούµενα ύπαρξη, όπως έκανε ο Πλάτων, ονοµάζοντας τα κατηγορούµενα ιδέες. Για τον Πλάτωνα η ουσία των πραγµάτων βρισκόταν στις ιδέες (κατηγορούµενα) και όχι στα υποκείµενα. Τα κατηγορούµενα είναι τα είδη (π.χ. ο όρος άνθρωπος), που η ύπαρξη τους έχει δευτερεύουσα σηµασία και γίνονται αντιληπτά ως ιδιότητες των υποκειµένων-ουσιών. Η ιδέα είναι η ουσία και είναι καθολική και χωριστή από το πράγµα. Για τον Αριστοτέλη η ουσία ενός πράγµατος δεν είναι κάτι χωριστό από το πράγµα. Πως κατανοεί ο Αριστοτέλης τις έννοιες «ευδαιµονία» και «φρόνησις»;

Η έννοια της «ευδαιµονίας» αποτελεί θεµέλιο λίθο της αριστοτελικής ηθικής και είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένη µε την έννοια του τέλους (του σκοπού δηλαδή). Για τον Αριστοτέλη αγαθόν είναι εκείνο που αποτελεί κάτι το «καθ’ αυτόν διωκτό», και όχι ένας στόχος που είναι το µέσο για την επίτευξη ενός άλλου. Η ευδαιµονία είναι το αγαθό εκείνο που όλοι οι άνθρωποι αναζητούν και επιθυµούν. Πρόκειται για το αύταρκες τέλος, αφού κάθε πράξη και σκοπός της ηθικής ζωής θα πρέπει να προσανατολίζονται σ’ αυτό το σκοπό και να αφορά το σύνολο του ανθρώπινου βίου. Όλοι οι άνθρωποι µπορούν να γίνουν ευδαίµονες, µε την προϋπόθεση ότι κατανοώντας τη φύση τους θα γίνουν ενάρετοι µε βάση την κοινωνική τους τάξη.

Η ενάρετη µεσότητα του καλού πολίτη χρειάζεται τη διανοητική ικανότητα, να βρίσκει το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Αυτή η ικανότητα είναι µια διανοητική αρετή, η φρόνηση. Με αυτήν καθοδηγείται η πρακτική του ατόµου, προσφέρεται το κριτήριο για την αξιολόγηση του δυνατού. Η φρόνηση είναι το ασφαλές εργαλείο για να µένουµε εντός ορίων.

Ως «φρόνησις» χαρακτηρίζεται η ηθική κρίση. Καταλαµβάνει το κέντρο της ηθικότητας εξαιτίας της έλλογης φύσης της. Αποτελεί την κορύφωση του ηθικού βίου

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

114

και ταυτίζεται µε τη συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη. Από τη µια είναι αίσθηση (σύλληψη και κατανόηση) της συγκεκριµένης ηθικής κατάστασης και πράξης, και από την άλλη είναι «επιτακτική», δηλαδή υποδεικνύει το τι πρέπει να πραχθεί. Για τον Αριστοτέλη η ηθική ποιότητα του ατόµου δεν φαίνεται µόνο από τις πράξεις του, αλλά και από τη συνειδητή πρόθεσή του. Ανήκει στις λεγόµενες διανοητικές αρετές και προϋποθέτει την ηθική αρετή, «ώστε είναι φανερό ότι δεν µπορεί κάποιος να είναι φρόνιµος εάν δεν είναι αγαθός στο επίπεδο της ηθικής αρετής».

Ποια είναι η σχέση ανάµεσα στο χώρο της ηθικής και εκείνον της πολιτικής; Ο Αριστοτέλης αντιµετωπίζει την πόλη ως προϋπόθεση της δηµιουργίας ηθικών

ανθρώπων. Σκοπός της οργάνωσης και ύπαρξης κοινωνιών δεν είναι µόνο η επιβίωση των µελών της, αλλά το «ευ ζην», δηλαδή η ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης είναι συνυφασµένη µε την ηθική ποιότητα των πολιτών. Ο θεσµός της παιδείας είναι επιφορτισµένος µε το έργο της προετοιµασίας ηθικά αγαθών πολιτών. Με αυτό το σκεπτικό ο φιλόσοφος κλείνει τα Πολιτικά µε µια πραγµατεία περί παιδείας.

Ο άνθρωπος δεν είναι ενάρετος και δίκαιος προς χάριν µόνο του εαυτού του αλλά και για το καλό των συνανθρώπων του και του κοινωνικού συνόλου. Μόνο στα πλαίσια της πόλης θα µπορέσει να ασκηθεί ο άνθρωπος στην αρετή της δικαιοσύνης που αποτελεί κοινωνική αρετή. Η ενάρετη πράξη δεν έχει καµιά αξία όταν δεν έχει σηµείο αναφοράς τους άλλους ανθρώπους. Η αρετή είναι το καταλληλότερο µέσο για την επίτευξη της ευδαιµονίας του ανθρώπου που αποτελεί στόχο και µιας οργανωµένης πολιτείας. Σκοπός της πολιτείας θα πρέπει να είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών µε στόχο την ηθική τελείωση τους.

Ποια είναι τα είδη της ευδαιµονίας και πως συνδέονται µε τη θεωρία των αρετών;

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη υπάρχουν δύο µορφές ευδαιµονίας. Πρόκειται για την

ευδαιµονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου και την ευδαιµονία του θεωρητικού βίου. Η ευδαιµονία του πρακτικού βίου είναι η ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα

πλαίσια της πολιτικής κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Για να είναι κάποιος δίκαιος, θα πρέπει να ενεργεί και χάριν ενός τρίτου να τοποθετεί το γενικό συµφέρον πάνω από το προσωπικό. Προσλαµβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται µε τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συµφωνούν µε τον ενάρετο τρόπο ζωής. Η ευδαιµονία του πολίτη εξασφαλίζεται µε την άσκηση της αρετής, η οποία του δίνει τη δυνατότητα να ασκήσει µε τον καλύτερο τρόπο τα οικογενειακά και τα κοινωνικά του καθήκοντα. Με την ηθική αρετή ο πολίτης θα αποκτήσει φίλους, θα εξασφαλίσει την κοινωνική εκτίµηση και θα ανταµειφθεί µε τιµές.

Η ευδαιµονία του θεωρητικού βίου είναι η ευδαιµονία του νου που ως αυτάρκης είναι ανώτερη. Η θεωρητική ενέργεια που συνδέεται µε αυτού του είδους την ευδαιµονία είναι η µόνη που προτιµάται καθαυτή. Η θεωρία απαλλαγµένη από κάθε πρακτικό σκοπό και µοναχική, δε χρειάζεται την υποστήριξη και την αναγνώριση των άλλων. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων για να αποκτήσει υπόσταση όπως συµβαίνει µε τη δικαιοσύνη και τις άλλες ηθικές αρετές. Θεωρητικός βίος είναι αυτός της συνεχούς εξάσκησης της θεωρίας. Υιοθετείται από αυτόν που

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

115

βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια µακριά από τους άλλους και τον φέρνει κοντά στο Θεό. Τα µόνα εξωτερικά αγαθά που χρειάζονται είναι µια µέτρια υλική ευηµερία, τα απαραίτητα υλικά αγαθά και µερικοί φίλοι µε τα ίδια πνευµατικά ενδιαφέροντα. Ο θεωρητικός νους αποτελεί ενέργεια καθαρά πνευµατική δεν είναι εξαρτηµένος από το σώµα. Βέβαια ο Αριστοτέλης τονίζει ότι αυτή η ευδαιµονία αφορά τα ανώτερα όντα και όχι τα ασταθή, ανθρώπινα πράγµατα. Χρειάζεται αυτός που επιθυµεί να ακολουθήσει τον θεωρητικό βίο να έχει εξαιρετικά διανοητικά χαρίσµατα. Τον θεωρητικό βίο µόνο οι φιλόσοφοι µπορούν να ακολουθήσουν. Ποιος είναι ο ορισµός της ηθικής αρετής και ποια τα βασικά χαρακτηριστικά της;

Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόµενη στο µέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιµος θα µπορούσε να ορίσει. Η ηθική αρετή αποκτιέται µε το έθος, εθισµό του ανθρώπου µέσα από την πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει την ουσία της ηθικής αρετής και διαπιστώνει ότι αυτή δεν είναι ούτε πάθος ούτε ικανότητα αλλά κατάσταση της ψυχής. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδοµένο αλλά απόκτηµα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Η ηθική αρετή έχει σχέση µε το «ώσπερ του πατρός ακουστικόν» µέρος του λογικού µέρους της ψυχής (επιθυµητικόν και ορεκτικόν µέρος).

Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Είναι η σταθερή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και τις εξωτερικές περιστάσεις. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. Η προαίρεση συνδέεται µε τον ορθό λόγο, τη λογική. Ο Αριστοτέλης κάνοντας λόγο για προαίρεση αποδέχεται τη σχέση λογικής και αρετής. Η εκλογή της ηθικής πράξης απαιτεί ώριµη σκέψη και συνειδητή επιλογή που µόνο ο λογικός άνθρωπος µπορεί να έχει.

Η αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εµάς και επιλέγεται όχι µε βάση την αριθµητική αναλογία αλλά ανάλογα µε τις ανάγκες µας (αντικειµενικός, ποιοτικός χαρακτήρας). Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται µε τον ορθό λόγο µε τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το µέσο. Αυτό σηµαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση. Για ποιο λόγο η ηθική αρετή έχει την έννοια της ακρότητας;

Η ηθική αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Από τη φύση της έχει ως στόχο το µέσο και γι’ αυτό είναι η ίδια µεσότητα. Γι’ αυτόν το λόγο τείνει προς την τελειότητα και είναι δύσκολο να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν αφού απαιτεί επίπονη προσπάθεια. Η εξασφάλιση του µέσου αποτελεί µια και µοναδική επιτυχία ενώ η αποτυχία παίρνει διάφορες µορφές. Γι’ αυτόν το λόγο η αρετή ως µεσότητα δηλώνει την τελειότητα που τίποτα άλλο δεν µπορεί να την ξεπεράσει. ∆εν είναι η συµβιβαστική λύση ανάµεσα σε δύο αντίθετες έννοιες. Αποτελεί ακρότητα, την ύψιστο µέσο που οδηγεί στην ευδαιµονία του ανθρώπου.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

116

Τι γνωρίζετε για τις διανοητικές αρετές και πως συνδέονται µε τις ηθικές αρετές;

∆ιανοητική αρετή είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Έχει σχέση µε τον «κυρίως λόγον έχον»της ψυχής. Σύµφωνα µε το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών: επιστήµη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Αποκτούνται µε τη διδασκαλία και την εµπειρία. ∆εν τις χαρακτηρίζει η µεσότητα καθώς δεν αφορούν πράξεις ή πάθη. ∆εν είναι δυνατόν αναφερόµενοι στη φρόνηση και τη σοφία να εξετάζουµε το περισσότερο και το λιγότερο. ∆εν µπορούµε να εντοπίσουµε την υπερβολή ή την έλλειψη σε έννοιες όπως η τέχνη και ο νους, αφού σε αυτήν την περίπτωση το µέσο ταυτίζεται µε το άκρο.

Η φρόνηση έχει αντικείµενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν µπορεί να υπάρξει ηθική αρετή (εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισµό του µέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν µπορεί να υπάρξει φρόνηση (η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείµενο σε µια ορισµένη ηθική διάθεση, να λαµβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις µε το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση. Ποιες είναι οι αρχές της πολιτικής θεωρίας του Αριστοτέλη; Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης δηλαδή οργανισµός αυτοκαθοριζόµενος και ικανός να εξασφαλίσει τη διατήρηση του. Β) Ο πολίτης είναι ο θεµέλιος λίθος της πόλης µετέχοντας στην αξιολόγηση και στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας. Γ) Οι θεσµοί διατηρούν την ανεξαρτησία τους και εκπροσωπούν τον ίδιο το νόµο. Ποιο είναι το περιεχόµενο της φράσης «ο άνθρωπος ζώον πολιτικόν»;

Ο άνθρωπος δεν µπορεί να βρει την ευδαιµονία έξω από την κοινωνική ζωή. Είναι ζώον πολιτικόν, από τη φύση του έχει την τάση να επικοινωνεί µε τους άλλους ανθρώπους. Ο άνθρωπος έξω από την οργανωµένη πολιτικά κοινότητα δεν µπορεί όχι µόνο να ευτυχήσει, αλλά ουσιαστικά ούτε να ζήσει. Ο άνθρωπος που αποτελεί το βασικότερο λειτουργικό συστατικό της πόλης είναι ον πολιτικό, δηλαδή έχει από τη φύση του την τάση να εντάσσεται και να ζει στα πλαίσια µιας πόλης. Έχει ως στόχο την κατάκτηση της ευδαιµονίας η οποία δεν επιτυγχάνεται µε προσωπική αποµόνωση. Όποιος δεν µπορεί να ζήσει µέσα στην πόλη, είτε θα πρέπει να ανήκει στην κοινωνία των θεών, είτε να είναι κατώτερος από την ανθρώπινη φύση και να βρίσκεται στην κατάσταση ενός θηρίου.

Πως γίνεται η µετάβαση από την οικία στην πόλη ως την τελειότερη µορφή

συµβίωσης;

Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την πολιτική του θεωρία στηριζόµενος στην τελεολογία του. Σύµφωνα µε τη τελεολογική του θεώρηση κάθε πράγµα έχει κάποιον σκοπό. Κάθε πράγµα και κάθε οργανισµός έχουν µια εξελικτική πορεία, όπου στο σηµείο όπου καταλήγει έχει ανώτερη µορφή σε σχέση µε το σηµείο που ξεκινά ως αφετηρία. Η πρώτη συµβιωτική κοινότητα ανθρώπων είναι αυτή της οικίας που έχει τρία µέρη, τη συζυγική σχέση άνδρα και γυναίκας (κυριαρχική θέση άνδρα), τη σχέση πατέρα και

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

117

τέκνων (κυριαρχική θέση πατέρα) και τη σχέση δεσπότη και δούλου (κυριαρχία του κυρίου, δεσπότη). Μέσα από την ένταξη του στην οικογένεια επιτυγχάνεται η αναπαραγωγή και µπορεί ο άνθρωπος να εξασφαλίζει τα απαραίτητα υλικά αγαθά και την ασφάλεια του. Από την ένωση πολλών οικιών δηµιουργήθηκε η κώµη. Με την κώµη ικανοποιούνται ανάγκες που δεν µπορούσαν να καλυφτούν µε την οικία, όπως είναι περισσότερα υλικά αγαθά, µεγαλύτερος καταµερισµός εργασίας, η ασφάλεια, η απονοµή δικαιοσύνης, η εκτέλεση θρησκευτικών καθηκόντων. Η πόλη για τον Αριστοτέλη αποτελεί τον πληρέστερο και τελειότερο πολιτικό οργανισµό. H πόλη διακρίνεται για την αυτάρκεια της. Και από τη στιγµή που η αυτάρκεια συνδέεται µε την πόλη, συνεπάγεται ότι η πόλη είναι µέγιστο αγαθό.

Αφού η πόλη συνδέεται µε την αυτάρκεια, θα συνδέεται µε το ανώτερο αγαθό, το οποίο είναι αυτάρκες, την ευδαιµονία. H πόλη έχει ως τελικό σκοπό την πρακτική ευδαιµονία. που περιλαµβάνει τους επιµέρους σκοπούς. Είναι µεγαλύτερο και τελειότερο από τα επιµέρους αγαθά των πολιτών. Όλες οι δραστηριότητες του πολίτη µέσα στην πολιτεία αποτελούν το µέσο για ανώτερους σκοπούς που καταλήγουν στο έσχατο τέλος, την ευδαιµονία.

Για το φιλόσοφο οι κοινωνίες δηµιουργήθηκαν εκ φύσεως, προϋπήρχαν της ύπαρξης του ανθρώπου και άρα δε συγκροτήθηκαν ύστερα από συµφωνία των ατόµων ή από ανάγκη, προκειµένου να ξεπεράσουν φυσικά εµπόδια. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη σχέση της πόλης µε την οικία και την κώµη δίνοντας το προβάδισµα στην πόλη. Η πόλη έχει το προβάδισµα, γιατί είναι η τελειότερη συµβιωτική κοινότητα. Για να καταδείξει το βαθµό της ανωτερότητας της πόλης, ο φιλόσοφος χρησιµοποιεί το επιχείρηµα του όλου και του µέρους. Το όλον είναι πιο σηµαντικό από το µέρος. Για παράδειγµα, αν δεν λειτουργεί ο ανθρώπινος οργανισµός, δε λειτουργούν ούτε τα χέρια, ούτε τα πόδια, αφού η λειτουργία των επιµέρους οργάνων εξαρτάται πρωτίστως από τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισµού. Κατά τον ίδιο τρόπο, αν δεν υπάρχει η πόλη που είναι το αντίστοιχο του ανθρώπινου οργανισµού, δεν µπορεί να υπάρξει και ο άνθρωπος ως πολίτης, που έχει το ρόλο του επιµέρους οργάνου. Ο Αριστοτέλης θεωρεί δεδοµένη την προτεραιότητα του όλου σε σχέση µε το µέρος· την ταυτότητα της φύσης ενός πράγµατος µε το σκοπό προς τον οποίο κατατείνει. Σε ποια διάκριση των πολιτευµάτων προβαίνει ο Αριστοτέλης και µε ποιο κριτήριο θεµελιώνει αυτήν τη διάκριση;

Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει τα ορθά από τα φαύλα πολιτεύµατα. Ορθά πολιτεύµατα είναι η βασιλεία (εξουσία του ενός), η αριστοκρατία (εξουσία των ηθικά και γνωστικά αρίστων) και η δηµοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών). Φαύλα πολιτεύµατα αποτελούν οι αρνητικές εκδοχές των παραπάνω πολιτευµάτων (µοναρχία, ολιγαρχία, οχλοκρατία). Η διαφορά των ορθών από τα φαύλα πολιτεύµατα είναι ότι τα ορθά στοχεύουν στην εξυπηρέτηση του κοινού καλού ενώ τα φαύλα ενδιαφέρονται για το καλό της συγκεκριµένης οµάδας που έχει την εξουσία και στηρίζει το πολίτευµα αυτό και όχι το γενικό καλό. Εποµένως το κριτήριο διαχωρισµού των πολιτευµάτων στην πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι η εξυπηρέτηση ή όχι των συµφερόντων του συνόλου.

Ο Αριστοτέλης δεν κρύβει τις πολιτικές του προτιµήσεις. Το καλύτερο πολίτευµα είναι το πιο σταθερό. Το πιο σταθερό κράτος είναι αυτό όπου το κοινωνικό σώµα αποτελείται από µικροµεσαίους ιδιοκτήτες αγροτικής γης και άσχετους µε τις πολιτικές αναταραχές των αστικών τάξεων. Αυτό το πολιτικό καθεστώς είναι µετριοπαθές δηµοκρατικό, µε περιορισµένη εξουσία της εκκλησίας του δήµου και µε την κατοχή

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

118

των κυβερνητικών αξιωµάτων από µέλη της ανώτερης αξιοκρατίας. Αυτά τα κυβερνητικά µέλη έχουν εξουσιοδοτηθεί από την πλειοψηφία των αγροτών. Αυτό το πολίτευµα αποτελεί µεσότητα, γιατί βρίσκεται στο µέσο ανάµεσα στην υπερβολή της αστικής δηµοκρατίας και στην έλλειψη της ολιγαρχίας που στηριζόταν στη γαιοκτησία. Ωστόσο ο Αριστοτέλης, επηρεασµένος από την παρουσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αναγνώριζε ως ιδανικό πολίτευµα και αυτό στο οποίο κυβερνά ένας δίκαιος και φιλάνθρωπος µονάρχης, ο οποίος βασίζεται στην αρετή του και όχι στον έλεγχο από τους νόµους. Ποια είναι η εικόνα του φιλοσόφου κατά τον Πλάτωνα και ποια κατά τον Αριστοτέλη;

Για τον Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας είναι ηθικοπολιτικός. Για τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία και η γνώση αποτελούν αυτοσκοπούς και είναι κοινωνικά άχρηστες. Μοναδικός σκοπός της αριστοτέλειας φιλοσοφίας είναι η ικανοποίηση της έµφυτης στον άνθρωπο ανάγκης για καθαρή γνώση. ∆εν είναι, όπως στον Πλάτωνα, η σύλληψη και η δηµιουργία ενός νέου ιδεώδους κόσµου. Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ο κόσµος της καθηµερινής εµπειρίας.

Ο Πλάτων επισηµαίνει τον πολιτικό, κοινωνικό και συγχρόνως παιδευτικό ρόλο του φιλοσόφου. Αν και ο ίδιος δεν ενδιαφέρεται να εγκαταλείψει το θεωρητικό, µοναχικό του βίο, είναι υποχρεωµένος να στραφεί προς την ενασχόληση των πρακτικών θεµάτων και µε τα κοινά. Η πολιτεία, το πολιτικό σύστηµα του Πλάτωνα στηρίζεται στη διακυβέρνηση της πόλης από τον φιλόσοφο. Ο φιλόσοφος, ως ο εραστής των ιδεών που είναι, θα γνωρίσει την ιδέα της δικαιοσύνης και θα θελήσει να κάνει και τους άλλους ανθρώπους να γνωρίσουν την ιδέα της δικαιοσύνης και να γίνουν δίκαιοι. Εποµένως, θα πρέπει να αναλάβει τη διακυβέρνηση της πολιτείας, γιατί είναι ο µόνος κατάλληλος να πείσει τους υπόλοιπους ανθρώπους να είναι δίκαιοι. Μόνο, αν ο βασιλιάς φιλόσοφος αναλάβει τη διακυβέρνηση της πολιτείας, θα µπορέσει αυτή να επιβιώσει και να λειτουργήσει µε βάση την ιδανική πολιτεία, όπως την αντιλαµβανόταν ο ίδιος ο Πλάτων.

Για τον Πλάτωνα δεν µπορεί η ανθρώπινη ζωή να είναι πλήρης, όταν είναι αποµονωµένη από την πολιτεία. Ακόµα και ο φιλόσοφος δεν µπορεί να αποµονωθεί από το κοινωνικό σύνολο. Αν ζει στην ατελή πολιτεία, θα αναζητεί πάντα την αλήθεια, χωρίς να µπορεί να γίνει σοφός. Μόνο ζώντας σε µια τέλεια πολιτεία θα µπορέσει να κατακτήσει τη σοφία.

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος που θα κατορθώσει να οδηγηθεί στο θεωρητικό βίο είναι ο φιλόσοφος. Με αρετή τη σοφία ο φιλόσοφος ξεπερνά τα όρια του πολιτικού βίου, δεν ενδιαφέρεται για τα πρακτικά προβλήµατα και για την άσκηση της εξουσίας στην πολιτεία. Αποµονώνεται από τους υπόλοιπους ανθρώπους, καθώς δεν τους έχει ανάγκη, γιατί είναι ο ίδιος αυτάρκης. Μοναδικός του σκοπός είναι η φιλοσοφία και η γνώση. ∆εν ενδιαφέρεται να οδηγηθεί στην κατάκτηση της αλήθειας για την εξυπηρέτηση των συµφερόντων της πολιτείας. ∆ιαχωρίζει τη θέση του απέναντι στην εξουσία και την αντιµετώπιση των πολιτικών ζητηµάτων. Σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα ο Αριστοτέλης δεν κάνει λόγο για χρέος του φιλοσόφου να ασχοληθεί µε τα κοινά και να αναλάβει τα πολιτικά αξιώµατα. ∆εν ενδιαφέρεται για την πολιτική εξουσία και φυσικά δεν είναι δυνατόν να αναγκασθεί να αναλάβει τη διακυβέρνηση µιας πόλης. Για να αποδεσµεύσει ο Αριστοτέλης το φιλόσοφο από την υποχρέωση να ασχοληθεί µε τα κοινά, κάνει λόγο για δύο είδη ευδαιµονίας µε διαφορετικές αρετές για

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

119

την καθεµία. Για το φιλόσοφο µοναδικός σκοπός είναι η ικανοποίηση της έµφυτης ανάγκης για καθαρή γνώση. ∆εν έχει κάποιο πολιτικό κοινωνικό σκοπό, αλλά η γνώση γι αυτόν αποτελεί αυτοσκοπό. Ποιες είναι οι διαφορές της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας στην πολιτική-ηθική; (συνοπτική θεώρηση).

Για τον Πλάτωνα η αρετή είναι γνώση και εποµένως είναι διδακτή. Αναφέρεται στην υπερφυσική προέλευση της αρετής. ∆ίνει µεταφυσικό περιεχόµενο στην έννοια της αρετής ως µεσότητας. ∆εν αποτελεί ανθρώπινη αξία αλλά έχει θεϊκή προέλευση .Κριτήριο για να χαρακτηριστεί µια πράξη ενάρετη είναι η ιδέα του αγαθού. Η ψυχή αποτελείται από τρία µέρη που αντιστοιχούν στις αντίστοιχες δυνάµεις (λογιστικό, θυµοειδές, επιθυµητικό). Εξαιτίας της µετάβασης, µε την ενσωµάτωση της ψυχής στο σώµα, από τον κόσµο των νοητών στον κόσµο των αισθητών η ψυχή οδηγείται στη σύγκρουση των δυνάµεων της Η γνώση του καλού θα οδηγήσει τον άνθρωπο στην αρετή και θα τον κάνει να νικήσει το κακό που υπάρχει γύρω του. Για να διδαχθεί η αρετή ακολουθείται η διαδικασία της ανάµνησης. Η ανάµνηση δείχνει ότι η ψυχή γνώριζε την ιδέα του αγαθού. Με την κατάλληλη παιδεία το λογιστικό µέρος της ψυχής ξαναθυµάται την ιδέα της αρετής, περιορίζει τη δράση του επιθυµητικού και του θυµοειδούς σε τέτοιο σηµείο ώστε να εξασφαλίζεται η ισορροπία δυνάµεων. Η ψυχή οδηγούµενη στη γνώση του αγαθού εξασφαλίζει την αρµονία. Όταν η δικαιοσύνη και οι άλλες αρετές συµπληρωθούν από την ιδέα του αγαθού θα γίνουν χρήσιµες και ωφέλιµες. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος φτάνει στην ευδαιµονία του.

Η ηθική φιλοσοφία αποτελεί, στον Αριστοτέλη, µια συγκεκριµένη µορφή επιστήµης, η οποία δεν απαιτεί την ακρίβεια των µαθηµατικών επιστηµών αφού το ίδιο το αντικείµενο της χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Στόχος της ηθικής του δεν είναι η γνώση της αρετής όπως ήταν στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να µάθει ο άνθρωπος τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνει ενάρετος.

Ενώ ο Πλάτων θεωρούσε ότι το επιθυµητικό µέρος της ψυχής βρίσκεται σε σύγκρουση µε το λογιστικό, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι το επιθυµητικό έχει τη φυσική προδιάθεση να ακολουθεί τις εντολές του λογικού µέρους(όπως ο γιος ακούει τον πατέρα). Ο Αριστοτέλης απορρίπτοντας την αθανασία της ατοµικής ψυχής, δεν κάνει λόγο στην ηθική του για µεταθανάτιες αµοιβές και τιµωρίες. ∆εν οραµατίζεται τη δηµιουργία ενός δίκαιου κόσµου µε την επιβολή ενός συστήµατος ηθικών και πολιτικών κανόνων.

Ο Αριστοτέλης δίνει στην έννοια της αρετής ανθρώπινο και πρακτικό χαρακτήρα. Κριτήριο αποτελεί ο ενάρετος άνθρωπος που οι συγκεκριµένες του πράξεις επιβεβαιώνουν αυτόν το χαρακτηρισµό. Η ηθική αρετή και το ήθος δεν πρέπει να στηρίζονται στη γνώση και τη θεωρία, αλλά στην πράξη και στο ανθρώπινο αγαθό, στο πρακτό αγαθό. Η αρετή πρέπει να γίνει συνήθεια. Συνήθεια γίνεται µε την άσκηση. Με την άσκηση και την επανάληψη και µε βάση την ελεύθερη βούληση του, την προαίρεση ο άνθρωπος µπορεί να θεωρηθεί ενάρετος. Ενάρετος είναι αυτός που εκτελεί πράξεις αγαθές και όχι αυτός που ξαναθυµάται τη ιδέα του αγαθού µέσω της διαδικασίας της γνώσης-ανάµνησης. Στόχος του Αριστοτέλη είναι να αποτελέσει το έργο του πρακτικό οδηγό µε τη συνδροµή του οποίου θα µπορέσει το άτοµο να οδηγηθεί στην αρετή και συνάµα στην ευδαιµονία του.

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης δίνουν βαρύτητα στην ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών καθιστώντας αποφασιστικό παράγοντα για την εκπαίδευση τους την πολιτεία. Η πολιτεία θα οργανώσει µε τέτοιο τρόπο το εκπαιδευτικό σύστηµα ώστε να

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

120

εξασφαλίσει την ηθική ακεραιότητα των πολιτών. Και για τους δύο φιλοσόφους τελικός στόχος και επιδίωξη την κάθε πολιτείας είναι η ευδαιµονία της. Όµως είναι διαφορετικός ο τρόπος που οργανώνεται η πολιτεία στον Πλάτωνα και διαφορετικός στον Αριστοτέλη.

Στην Πολιτεία του Πλάτωνα η ευδαιµονία θα εξασφαλιστεί εφόσον λειτουργήσει ως απόλυτη ενότητα. Γι αυτό λοιπόν ο Πλάτων έκανε λόγο για κατάργηση της οικογένειας, κοινοκτηµοσύνη των παιδιών και καθόρισε τον πολίτη ως ένα είδος οργάνου του πολιτικού οργανισµού. Βασικό στοιχείο της προσωπικότητας του πολίτη θα πρέπει να είναι η συµµόρφωση και η πειθαρχία σε συγκεκριµένους κανόνες και όχι η αυτενέργεια και η ανάληψη πρωτοβουλιών. Το συµφέρον της πολιτείας υποτάσσει και περιορίζει κάθε µορφή ατοµικότητας. Ο νόµος δεν ενδιαφέρεται για το πως µια κοινωνική οµάδα θα ευτυχήσει σε µεγάλο βαθµό εντός της πόλης, αλλά για τον τρόπο µε τον οποίο θα επιτευχθεί η ευδαιµονία του συνόλου. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν γίνεται σεβαστή η απόφαση του φιλοσόφου να µην ασχοληθεί µε την πολιτική. Θα πρέπει, δηλαδή, να αναγκαστεί ο φιλόσοφος να ασχοληθεί µε την πολιτική και να ασκήσει τα καθήκοντα του άρχοντα. Αν και ο Πλάτων δεν φαίνεται να θυσιάζει τα άτοµα σε ένα πραγµατοποιηµένο κράτος, εντούτοις θυσιάζει τις ανάγκες και τα συµφέροντα των πραγµατικών ανθρώπων στις ανάγκες και τα συµφέροντα των ιδεωδών ατόµων της δικής του θεωρίας περί ανθρώπινης φύσεως. Πολλοί µπορούν να ισχυριστούν ότι έχει για τους ανθρώπους απαιτήσεις που οι περισσότεροι θα παραπονεθούν επειδή ότι έχουν επιβληθεί χωρίς να ληφθεί υπόψη η ιδιαίτερη φύση τους. Αντίθετα στο πολιτικό σύστηµα του Αριστοτέλη δίνεται έµφαση στη διαφορετικότητα των πολιτών που έχοντας η ψυχή τους µε την έξη αποκτήσει εσωτερική διάθεση προς την αρετή, πράττοντας µε τρόπο ενάρετο όχι από καταναγκασµό αλλά από εσωτερική ανάγκη στοχεύουν στην ευδαιµονία του συνόλου. Η πόλη δεν είναι ένα σύνολο οµοίων, αλλά ένα σύνολο διαφορετικών προσωπικοτήτων που ο καθένας µε τον τρόπο του ενεργεί σε ευρύτερο πλαίσιο δράσης που δεν έχουν θέση οι περιορισµοί. Η πόλη αποτελεί στην ουσία πολλότητα.. Γι αυτόν τον λόγο αντιτίθεται στην ιδέα της κοινοκτηµοσύνης. Ο καθένας µε τον τρόπο του ενεργεί σε ευρύτερο πλαίσιο δράσης, όπου δεν έχουν θέση περιορισµοί. Αν η πόλη ήταν ένα σύνολο οµοίων, θα επικρατούσε απόλυτη ενότητα και η πόλη τελικά θα καταλυόταν. Στην ουσία αποτελεί πολλαπλότητα που η ίδια η φύση εµπεριέχει. Οι πολίτες που αποτελούν τα µέρη της πόλης υπόσχονται την επιβίωση της πόλης µέσα από τη διαφορετικότητά τους, διότι λειτουργούν ως ισοδύναµα αντίρροπα στοιχεία που διασφαλίζουν την απαραίτητη ισορροπία. Ο νόµος έχει αντικειµενικό χαρακτήρα και κάνει τους πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι το ατοµικό τους συµφέρον εξασφαλίζεται µέσα από το γενικό συµφέρον. Μέσα στα πλαίσια του νόµου και της πόλης εξασφαλίζονται οι αντικειµενικές προϋποθέσεις που απαιτούνται για να εκδηλωθούν οι ατοµικές δυνατότητες των πολιτών. Βέβαια, κάνοντας λόγο για πολίτη, ο Αριστοτέλης δεν περιλάµβανε τις γυναίκες. Σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα που έδινε στη γυναίκα απελευθερωµένο ρόλο και τη δυνατότητα να αναλάβει την εξουσία, ο Αριστοτέλης δεν αναγνώριζε το δικαίωµα στη γυναίκα να ασχοληθεί µε τα κοινά. Με την κατάργηση της οικογένειας ελευθερώνονται οι γυναίκες από την παραδοσιακή αιχµαλωσία στο σπίτι. Οι γυναίκες, σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, θα µπορούσαν να γίνουν φιλόσοφοι και να αναλάβουν την εξουσία. Η πρόταση αυτή λαµβάνοντας υπόψη και τις επικρατούσες συνθήκες της εποχής του Πλάτωνα είναι φεµινιστική πρόταση που προηγείται της εποχής της, και επιβεβαιώνει τα δικαιώµατα των γυναικών.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

121

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Με ποιον τρόπο διακρίνει ο Αριστοτέλης δύο ριζικώς διαφορετικά είδη κατηγόρησης;

Η διάκριση του Αριστοτέλη της ουσιώδους από την κατά συµβεβηκός κατηγόρηση έχει µια µεταφυσική και µια γνωσιοθεωρητική όψη. Από µεταφυσικής άποψης, ουσιώδεις ιδιότητες ενός υποκειµένου είναι οι ιδιότητες που αφορούν την ταυτότητα του και πρέπει να τις έχει το αντικείµενο για να συνεχίσει να υπάρχει. Ουσιώδεις ιδιότητες ενός πράγµατος είναι οι ιδιότητες που το πράγµα έχει καθαυτό. Οι κατά συµβεβηκός ιδιότητες είναι αυτές που δε χρειάζεται να τις έχει κάποιος για να υπάρχει. Από γνωσιοθεωρητικής πλευράς ουσιώδεις είναι οι ιδιότητες του πράγµατος που το αποκαλύπτουν και τις οποίες πρέπει να δηλώνει ο ορισµός του. Οι ουσιώδεις ιδιότητες είναι το αντικείµενο της επιστηµονικής γνώσης. Πως διαφέρουν οι ουσιώδεις ιδιότητες ενός καθ έκαστον από τις κατά συµβεβηκός ιδιότητες του; Χρησιµοποιήστε δικά σας παραδείγµατα.

Τα συµβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Αν για παράδειγµα ένα χαρτί το κόψουµε σε µικρότερα κοµµάτια, δε θα αλλάξει η ουσία του. ∆εν είναι γνωρίσµατα που συνδέονται µε την ουσία του αισθητού πράγµατος, αλλά δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του αντικειµένου που αν πάψουν να υπάρχουν δεν χάνει την ταυτότητά του το αντικείµενο.

Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία), που αν αλλάξει µορφή χάνεται. Αν για παράδειγµα το χαρτί καεί, παύει να είναι χαρτί. Εποµένως από οντολογικής πλευράς υπερέχει η ουσία του συµβεβηκότος, γιατί λόγω της ουσίας εξακολουθεί να υπάρχει, ακόµα και αν εκλείψουν τα συµβεβηκότα. Επίσης από γνωστικής πλευράς υπερέχει η ουσία των συµβεβηκότων, γιατί µε τη γνώση της ουσίας εξασφαλίζεται η γνώση του πράγµατος. α) Νοµίζετε ότι το αριστοτελικό κριτήριο των πρώτων ουσιών είναι αναµφισβήτητο; β) Πως µπορεί κανείς να αµφισβητήσει;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

122

Τι δυσκολίες προκύπτουν από τον αριστοτελικό ισχυρισµό ότι όλα τα άλλα όντα βασίζονται στις πρώτες ουσίες;

α) Το αριστοτελικό κριτήριο των πρώτων ουσιών δεν είναι αναµφισβήτητο. Από τη στιγµή που αποτελούν ουσίες τα καθ’ έκαστον εξαρτώνται από τα είδη και τα είδη εξαρτώνται από τα καθ’ έκαστον. Τα όντα που ο Πλάτων θεώρησε χωριστά από τα καθ’ έκαστον περιέχονται µέσα σε αυτά. ∆εν είναι ορθό να εξηγήσουµε το τι είναι το να έχει ουσία ένα καθ’ έκαστον από τη στιγµή που ανήκει σε ένα είδος. Ένα καθ’ έκαστον ανήκει στο είδος στο οποίο ανήκει, επειδή έχει την ουσία που πράγµατι έχει και όχι αντίστροφα.

β) Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη στο Ζ των Μετά τα Φυσικά τα καθ’ έκαστον ταυτίζονται µε την ουσία τους. Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποµακρύνεται από τη δύσκολη θέση να εξηγήσει πως γίνεται τα καθ’ έκαστον να προηγούνται των ουσιών τους. Το καθ έκαστον είναι οι πρώτες ουσίες αλλά το ίδιο ισχύει και για τις ουσίες τους. Αυτά τα δύο ταυτίζονται. Ο Αριστοτέλης όµως οδηγείται στο παράδοξο να θεωρεί διαφορετικά καθ’ έκαστον (τα υποκείµενα Σωκράτης, Πλάτων) να έχουν την ίδια ουσία, από τη στιγµή που ανήκουν στο ίδιο είδος. Αν δεχτούµε ότι τα δύο καθ έκαστον υποκείµενα έχουν την ίδια ουσία, τότε θα πρέπει να ισχυριστούµε ότι ταυτίζονται. Για να καθορίσουµε για τι είδους καθ’ έκαστον πρόκειται, θα πρέπει να επικαλεστούµε την ουσία του ως κάτι γενικό. Εδώ παρατηρούµε ότι δεν έχει αποφύγει την πλατωνική επίδραση.

Προσπαθήστε να εξηγήσετε πως συνεισφέρουν οι έννοιες της ύλης και της µορφής στην αριστοτελική ανάλυση της ουσιώδους µεταβολής.

Η ύλη, όπως και η µορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαµορφώνεται η µορφή µε την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της µεταβολής. Όταν ένα σώµα µεταβάλλεται µε βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική µεταβολή, µεταβολή µεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώµατα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (µπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συµβαίνει στα ουράνια σώµατα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη µεταβολή του µεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά. (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώµατα).

Αν από τα αισθητά πράγµατα (γήινα και ουράνια σώµατα) αφαιρέσουµε όλη την αισθητή ύλη (ιδιότητες του θερµού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήµα και το µέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό των σωµάτων(µορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωµάτων.

Από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η µορφή. Αν αφαιρέσουµε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη αποµένει η καθαρή µορφή. Η µορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγµατα. Η µορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγµα, γιατί αποτελεί δοµική αρχή του συγκεκριµένου πράγµατος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από µόνα τους δεν δηµιουργούν τον άνθρωπο, ούτε τα οικοδοµικά υλικά από µόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της µορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούµε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της µορφής του σπιτιού για να φτάσουµε από το υλικό στη δηµιουργία του σπιτιού. Η µορφή δηλαδή δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα µε τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουµε κάτι άλλο ως δοµική αρχή. Εποµένως η µορφή είναι η δοµική αρχή που

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

123

δίνει οντότητα στην ύλη. Εποµένως η µορφή είναι περισσότερο εξηγητική της µεταβολής από την ύλη. Η µορφή περισσότερο από την ύλη πρέπει να ταυτιστεί µε τη φύση. Ένα πράγµα είναι αυτό που είναι, όταν βρίσκεται σε κατάσταση τελειότητας και όχι όταν βρίσκεται σε κατάσταση απλής δυνατότητας.

Για τον Αριστοτέλη η µορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (µηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει µέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούµαστε στη µορφή. Ο σκοπός είναι και η πιο σηµαντική αιτία µεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγµατοποιείται η µεταβολή και η ύλη γίνεται µορφή.

Συµφωνείτε µε την αριστοτελική άποψη ότι η µεταβολή προϋποθέτει καθ’ έκαστον όντα, τα οποία διατηρούν την ταυτότητα τους, ενώ µεταβάλλονται; Αναπτύξτε την άποψη σας.

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη η µεταβολή προϋποθέτει καθ’ έκαστον όντα. ∆εν είναι όµως απαραίτητα τα καθ’ έκαστον για να έχουµε µεταβολή. Ο καιρός, το φως η θερµοκρασία µεταβάλλονται, χωρίς να εκλαµβάνονται ως καθ’ έκαστον. Για να εξηγήσουµε τη µεταβολή των φαινοµένων θα πρέπει να έχουµε την ιδέα των µεταβαλλόµενων φαινοµένων ανεξάρτητα από τι είναι αυτά και όχι να ξεκινάµε µε την ιδέα των µεταβαλλόµενων καθ’ έκαστον. Εποµένως στο σηµείο αυτό θα πρέπει να αποδεχτούµε τη θέση του Πλάτωνα, σύµφωνα µε την οποία η µεταβολή δεν απαιτεί καθ’ έκαστον που διατηρούν την ταυτότητά τους. Για τον Αριστοτέλη δε θα µπορούσε να τεκµηριωθεί επιστηµονική γνώση, αν γινόταν αποδεκτή η µεταβολή χωρίς το καθ’ έκαστον. Αυτό βέβαια δεν το αποδέχεται η νεότερη φυσική επιστήµη. Σύµφωνα µε αυτήν θα πρέπει να συσχετιστούν τα µεταβαλλόµενα φαινόµενα µε βάση τους καθολικούς νόµους που παραπέµπουν στη γνώση ενός γενικού φαινοµένου. Η νεότερη επιστήµη δε συµφωνεί µε την καθ’ έκαστον επιστήµη του Αριστοτέλη. Εξηγήστε πως αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης την ποιητική αιτία. Πως διαφέρει αυτή η αντίληψη από µια σύγχρονη εµπειριοκρατική αντίληψη της;

Το ποιητικό αίτιο είναι αυτό που έκανε ένα πράγµα να γίνει αυτό που έγινε. Στο παράδειγµα ενός αγάλµατος το ποιητικό αίτιο είναι ο γλύπτης. Αποτελεί εξωτερικό αίτιο σε σχέση µε το ίδιο το άγαλµα. Το ποιητικό αίτιο ενός ανθρώπου είναι ο γονέας του. Ο γονέας ανήκει στο ίδιο είδος µε το γιο, πράγµα που δηλώνει ότι σχετικά µε την αναπαραγωγή του είδους είναι ένας παράγοντας εσωτερικός ως προς αυτό που αναπαράγεται.

Ο Αριστοτέλης δε δίνει πειστική απάντηση στο ερώτηµα πως µπορεί η πατρική µορφή να καθορίζει ότι η ύλη από την οποία γεννάται το νέο καθ’ έκαστον αναπτύσσεται ως καθ’ έκαστον αυτού του είδους. Σύµφωνα µε τις εµπειροκρατικές απόψεις η ποιητική αιτιότητα είναι αιτιότητα µεταξύ καθ’ έκαστον συµβάντων. Η εξήγηση που δίνει ο Αριστοτέλης για τον «πατέρα» είναι εξήγηση µεταξύ γεγονότων. Η αναφορά στο συγκεκριµένο «πατέρα» φανερώνει, γιατί η ύλη της γένεσης ενός νέου καθ΄ έκαστον αναπτύσσεται µε ένα συγκεκριµένο τρόπο. Η θέση του Αριστοτέλη ότι η µορφή προηγείται των άλλων στην εξήγηση των φαινοµένων είναι αντίθετη µε τη νεότερη εµπειρική θέση που αναγνωρίζει τον θεµελιώδη χαρακτήρα του ποιητικού

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

124

αιτίου. Με βάση την αντίληψη του νεότερου εµπειρισµού για κάθε προηγούµενο καθ’ έκαστο µπορούµε να ρωτήσουµε ποιο προηγούµενο καθ’ έκαστον το προκάλεσε. Προσπαθήστε τώρα να αµφισβητήσετε τον αριστοτελικό ισχυρισµό ότι υπάρχει άµεση γνώση όχι µόνο των καθ’ έκαστον πραγµάτων, αλλά και των καθ’ έκαστον γεγονότων ή αληθειών.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι υπάρχει άµεση γνώση των καθ’ έκαστον πραγµάτων, αλλά και των καθ’ έκαστον γεγονότων. Αποδεχόµαστε τη θέση του Αριστοτέλη ότι έχουµε άµεση δια αισθητηριακής αντίληψης γνώση πραγµατικών καθ’ έκαστον. Μπορούµε να ισχυριστούµε πως µας φαίνονται τα πράγµατα κατά την αισθητηριακή αντίληψη, για παράδειγµα µας φαίνονται πως έχουν χρώµα. ∆εν µπορούµε όµως να οδηγηθούµε στο συµπέρασµα ότι τα πράγµατα έχουν στ’ αλήθεια χρώµα. Οι αισθητικά γνωστές ποιότητες δεν αποτελούν ιδιότητες των πραγµάτων, αλλά πρόκειται για περιεχόµενα των νοητικών µας ανταποκρίσεων στους τρόπους αλληλεπίδρασης των πραγµάτων και των αισθητήριων οργάνων µας. Η γνώση των ιδιοτήτων των πραγµάτων δε γίνεται να προκύπτει απευθείας µέσω της αισθητηριακής αντίληψης. Οι πραγµατικές ιδιότητες των πραγµάτων είναι γνωστές µόνο έµµεσα και µέσω της επιστήµης. Αυτό οφείλεται στο ότι οι αισθητές ποιότητες δεν είναι όµοιες µε τις πραγµατικές ιδιότητες, καθώς οι δυνάµεις ταυτίζονται µε τις πρώτες ποιότητες, δηλαδή µε τις πραγµατικές ιδιότητες όπως έκταση, σχήµα, κατά τόπο κίνηση. Οι πραγµατικές ιδιότητες υπάρχουν ανεξάρτητα αν υπάρχουν τα αισθανόµενα υποκείµενα. Τι νοµίζετε πως σηµαίνει ο ισχυρισµός του Αριστοτέλη ότι οι αισθητικές ποιότητες προϋποθέτουν υποκείµενα που έχουν αισθήσεις;

Ο ισχυρισµός αυτός σηµαίνει ότι η ύπαρξη των δια των αισθήσεων αντιληπτών ποιοτήτων οφείλεται στη δυνατότητα να γίνουν αντιληπτές. Για να γίνουν όµως αντιληπτές χρειάζεται να υπάρχουν τα υποκείµενα µε αισθητηριακή αντίληψη. Αφού αντιλαµβανόµαστε δια των αισθήσεων πραγµατικές ιδιότητες των καθ’ έκαστον, οι δια των αισθήσεων αντιληπτές ιδιότητες, από τη στιγµή που δεν είναι αντιλαµβανόµενες, αποτελούν δυνάµεις των καθ’ έκαστον όντων, δυνάµεις που πραγµατώνονται κατά την αισθητηριακή αντίληψη των πραγµάτων. Ο Αριστοτέλης όµως δεν ισχυρίζεται µόνο ότι µεταξύ των ιδιοτήτων των πραγµάτων συγκαταλέγονται δυνάµεις οι οποίες προκαλούν τις αισθητηριακές αντιλήψεις µας. Οι αισθητηριακές αντιλήψεις ταυτίζονται µε την ενέργεια των δυνάµεων αυτών. Αυτό που αντιλαµβανόµαστε µε την έννοια του αντιληπτικού περιεχοµένου των αισθητηριακών αντιλήψεων µας ταυτίζεται µε την πραγµάτωση µιας δύναµης ενός εξωτερικού καθ’ έκαστον. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη τα περιεχόµενα των αισθητηριακών αντιλήψεων µας ταυτίζονται µε τις ιδιότητες των εξωτερικών αντικειµένων και είναι όµοια µε τις ιδιότητες των αντικειµένων του εξωτερικού κόσµου. Πιστεύετε ότι ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποφύγει το συµπέρασµα ότι τα καθόλου είναι χωριστά από τα καθ’ έκαστον; Ο Πλάτων θεωρούσε ότι υπάρχουν όντα που έχουν ουσίες και είναι κατ’ ανάγκη ό,τι είναι ουσιωδώς. Αυτά που έχουν τις ουσίες είναι τα καθόλου και όχι τα καθ’ έκαστον

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

125

όντα. Τα καθόλου είναι χωριστά από τα καθ’ έκαστον. Αντίθετα πρόθεση του Αριστοτέλη είναι να ταυτίσει τα καθόλου µε τα καθ’ έκαστον. Τα καθόλου είναι κάτι το γενικό που περιέχεται σε περισσότερα από ένα πράγµατα. Πρόκειται για το είδος που µπορεί να είναι µορφή (για παράδειγµα µορφή του ανθρώπου), ή ιδιότητα (για παράδειγµα η ιδιότητα του αισθητικά ωραίου που έχουν όλα τα ωραία πράγµατα). Καθορίζει το τι της ουσίας, δηλαδή αυτό χωρίς το οποίο η ουσία δε θα ήταν αυτό που είναι. Είναι το κατηγορούµενο σε µια πρόταση που αποτελείται από το υποκείµενο, το ρήµα και το κατηγορούµενο (Ο Πρωταγόρας είναι άνθρωπος). Αντίθετα η ουσία είναι το υποκείµενο (Πρωταγόρας) που υπάρχει αυτόνοµα. Αποτελεί το καθ’ έκαστον που όµως δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς να ανήκει σε ένα είδος, χωρίς να ανήκει στο καθόλου. Με αυτόν τον τρόπο επιχειρεί ο Αριστοτέλης να ταυτίσει το καθόλου µε το καθ’ έκαστον. Τελικά φαίνεται ο Αριστοτέλης να οδηγείται σε διαχωρισµό αποδεχόµενος ότι τα καθόλου έχουν αντίθετα (δίκαιο, άδικο) ενώ τα καθ’ έκαστον δε διακρίνονται για τέτοιου είδους αντίθετα (η θα είναι δίκαιος ή άδικος). ∆εν είναι δυνατόν να ταυτιστεί η ουσία µε τις ιδιότητες της. Η ουσία είναι εκείνο που έχει ιδιότητες, εκείνο το οποίο βρίσκεται σε ορισµένες σχέσεις µε τα άλλα όντα, εκείνο το οποίο ενεργεί και πάσχει. Πιστεύετε ότι ταυτίζει ο Αριστοτέλης τις ψυχικές ποιότητες µε τις σωµατικές; Εξηγήστε την άποψη σας;

Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την υλοµορφική του θεωρία. Κάθε οργανισµός αποτελείται από την ύλη και τη µορφή. Η ύλη αποτελείται από διάφορα όργανα που απαρτίζουν το σώµα. Η µορφή είναι η οργανωτική που συνενώνει αυτά τα όργανα σε ένα ενοποιηµένο οργανικό σύνολο. Ο Αριστοτέλης ταύτισε τη µορφή και την ψυχή και τη θεώρησε υπεύθυνη για τα ζωτικά χαρακτηριστικά των έµβιων όντων (θρέψη, αναπαραγωγή, αύξηση, κίνηση). Στην περίπτωση των ανθρώπων η µορφή είναι η έλλογη ψυχή που δεν είναι αθάνατη, αλλά µε το θάνατο σταµατά να υπάρχει. Εποµένως ο Αριστοτέλης δεν αποδέχεται ότι υφίσταται διαχωρισµός µεταξύ ψυχικών και σωµατικών ποιοτήτων. Ισχυρίζεται ότι υπάρχει ένα σύνθετο καθ’ έκαστον µε δύο ειδών στοιχεία, τα υλικά και τα ψυχικά, επιστηµονικά διατεταγµένα κατά σειρά προτεραιότητας. ∆εν θεωρεί ότι η ψυχή επιδέχεται χωρισµό από το σώµα. Ο χωρισµός αφορά µόνο για µια λειτουργία της ψυχής, του νου. Αυτή η λειτουργία αφορά την ικανότητα του συλλογίζεσθαι που δεν απαιτείται αναφορά στην ύλη, καθώς η ύλη δεν έχει σχέση µε αυτή την ικανότητα. Πως εξηγεί ο Αριστοτέλης το ότι η γνώση του νου, αντίθετα µε τη γνώση της αίσθησης είναι απεριόριστη; Θα µπορούσε να δώσει κανείς άλλη εξήγηση και ποια θα ήταν αυτή;

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη η φύση του νου είναι απεριόριστη όχι µε την έννοια ότι ο νους έχει όλες τις ιδιότητες, αλλά µε την έννοια ότι ενεργεία δεν έχει διόλου ιδιότητες και αποτελεί ικανότητα να νοήσει και να γνωρίσει οτιδήποτε. Ο νους, αν και στην πραγµατικότητα δεν είναι κανένα από τα όντα αποτελεί δυνάµει όλων των όντων. Ορίζεται δια αναφοράς στην πραγµατικότητα. Ο νους πρέπει να προσδιοριστεί δια αποκλειστικής αναφοράς στο ότι υπάρχει.

Το αριστοτελικό επιχείρηµα αντιµετωπίζεται µε τον εξής τρόπο. Ξεκινάµε το συλλογισµό µας ότι ο νους µπορεί να γνωρίσει τα πάντα. Αν η φύση του είναι

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

126

πεπερασµένη τότε ο νους δεν µπορεί να γνωρίσει τα πάντα. Εποµένως η φύση του νου δεν είναι πεπερασµένη και αποτελεί ικανότητα να γνωρίσει οτιδήποτε. Αφού η φύση του νου µας είναι πεπερασµένη, η γνώση µας είναι και αυτή πεπερασµένη. Ας υποθέσουµε το εξής ηθικό πρόβληµα ένας στρατιώτης, πολίτης ενός κράτους, πρέπει να καθορίσει την ηθική του συµπεριφορά ως προς την αρετή της ανδρείας. Ποιους παράγοντες θα λάµβανε υπόψη της η αριστοτελική ηθική για να ορίσει την ηθική ποιότητα της ανδρείας ενός πολίτη;

Η ανδρεία σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ανήκει στις ηθικές αρετές. Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόµενη στο µέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιµος θα µπορούσε να ορίσει. Για να είναι ανδρείος ένας πολίτης θα πρέπει η ψυχή να βρίσκεται σε ενάρετη κατάσταση. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδοµένο αλλά απόκτηµα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Ο πολίτης για να είναι ανδρείος θα πρέπει να έχει ασκηθεί. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. Μέσα από τη συνήθεια και την άσκηση η ψυχή του πολίτη έχει αποκτήσει την ανάλογη διάθεση. Εποµένως είναι ανδρείος, επειδή ο ίδιος το θέλει και όχι επειδή του το επιβάλλουν εξωτερικοί παράγοντες. Η προαίρεση συνδέεται µε τον ορθό λόγο, τη λογική. Ο Αριστοτέλης κάνοντας λόγο για προαίρεση αποδέχεται τη σχέση λογικής και αρετής. Η εκλογή της ηθικής πράξης της ανδρείας απαιτεί ώριµη σκέψη και συνειδητή επιλογή που µόνο ο λογικός άνθρωπος µπορεί να έχει.

Η αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εµάς και επιλέγεται όχι µε βάση την αριθµητική αναλογία αλλά ανάλογα µε τις ανάγκες µας (αντικειµενικός, ποιοτικός χαρακτήρας). Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται µε τον ορθό λόγο µε τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το µέσο. Η ανδρεία είναι το µέσο ανάµεσα στο θράσος (υπερβολή) και στη δειλία (έλλειψη).

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

127

ΠΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 1) Προσδοκώµενο αποτέλεσµα για τους φοιτητές αποτελεί η απαρίθµηση και η αξιολόγηση των βασικών ερωτηµάτων που απασχολούν τον Αριστοτέλη στη µεταφυσική και τη ηθική.

Ο Αριστοτέλης θέτει ερωτήµατα σχετικά µε την έρευνα του όντος. «Είναι δυνατή µια µοναδική, υπέρτατη επιστήµη της µεταφυσικής που θα µελετά τη φύση του ίδιου του πραγµατικού και θα προκύπτουν τα επιµέρους γνωρίσµατα του σύµπαντος από µια κεντρική αρχή;». Ποιο είναι το αντικείµενο της µεταφυσικής; Επίσης θέτει ερωτήµατα σχετικά µε τη σχέση των στοιχείων της πραγµατικότητας, ποιο είναι το βασικότερο και για ποια πράγµατα πρόκειται. Υπάρχουν µη αισθητές ουσίες και αν υπάρχουν τι ακριβώς είναι; Τα καθόλου είναι αυθύπαρκτες ουσιαστικές οντότητες όπως υποστηρίζει ο Πλάτων στη θεωρία περί ιδεών; Το ον και το εν αποτελούν ουσίες;

Ο Αριστοτέλης θέτει τα παραπάνω ερωτήµατα στην προσπάθεια του να οδηγηθεί στη µορφή εκείνη γνώσης που ονοµάζεται σοφία. Η σοφία δεν είναι µόνο επιστήµη ή γνώση των αιτίων, αλλά γνώση των πρώτων και γενικότατων αιτίων. Επιχειρεί να ανακαλύψει την αλήθεια, χωρίς να προτείνει κάποιο σύστηµα. Με τα ερωτήµατα αυτά επιχειρεί να θεµελιώσει τη µεταφυσική ως επιστήµη.

Tα βασικότερα ερωτήµατα που απασχολούν τον Αριστοτέλη στην ηθική του είναι αν υπάρχει η δυνατότητα επιστηµονικού λόγου στην ηθική χωρίς να διακρίνεται για την υποκειµενικότητα του, πως θα γίνει κανείς ενάρετος, αν είναι αντικειµενικό το περιεχόµενο της ηθικής ή σχετικό, αν ερµηνεύουµε την ηθική πράξη µε βάση την οντολογία ή έχει πρακτικό χαρακτήρα, αν η αρετή είναι διδακτή ποια είναι η διάκριση θεωρητικού και πρακτικού βίου.

Στη πολιτική του θεωρία βασικά ερωτήµατα που θα πρέπει να απαντηθούν είναι µε ποιο τρόπο θα οργανωθεί η πολιτεία, αν συνδέεται η ηθική µε την πολιτική, ποιο πολίτευµα είναι το ιδανικότερο.

Αυτά τα ερωτήµατα είναι βασικά που πρέπει να απαντηθούν από τον Αριστοτέλη, ώστε να διαµορφώσει την ηθική και πολιτική του θεωρία. Απασχόλησαν και προηγούµενους φιλοσόφους (προσωκρατικούς, σοφιστές, Σωκράτη, Πλάτωνα) και έκρινε αναγκαίο ο Αριστοτέλης να δώσει τη δική του απάντηση.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

128

2) Προσδοκώµενο αποτέλεσµα για τους φοιτητές αποτελεί η δυνατότητα ανάπτυξης της επιχειρηµατολογίας που χρησιµοποιεί ο Αριστοτέλης.

Στη µεταφυσική του θεωρία ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε τέσσερα αίτια δηµιουργίας του κόσµου. Είναι το υλικό αίτιο που είναι αυτό από το οποίο είναι φτιαγµένο κάτι. Επίσης είναι το ποιητικό αίτιο, αυτό το οποίο έφτιαξε κάτι, το µορφικό αίτιο, αυτό στο οποίο έγινε κάτι και το τελικό αίτιο, αυτό για χάρη του οποίου φτιάχτηκε κάτι. Τα φυσικά αντικείµενα έχουν δύο ιδιότητες, την ουσία και τα συµβεβηκότα. Τα συµβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία), που αν αλλάξει µορφή χάνεται. Μόνο η ουσία µπορεί να έχει αυθύπαρκτη, χωριστή ύπαρξη. Η ουσία περιέχει τις ιδιότητες και την ύλη. Υπάρχουν οι καθαρές, ανώτερες, άυλες ουσίες (ατοµικές). Επίσης υπάρχουν οι ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και µορφή και είναι ατοµικές. Το είδος είναι µορφή ή ιδιότητα και εκφράζει κάτι το γενικό που υπάρχει σε πολλά πράγµατα. Το είδος είναι το κατηγορούµενο σε µια πρόταση και η ουσία είναι το υποκείµενο και έχει χαρακτήρα ατοµικό, αυθύπαρκτο. Πραγµατικές ουσίες είναι µόνο τα υποκείµενα και όχι τα κατηγορούµενα. Αν αποδεχόταν ο Αριστοτέλης τη θέση ότι η ουσία βρίσκεται στα κατηγορούµενα, θα έπρεπε να υιοθετήσει τη θεωρία περί ιδεών του Πλάτωνα, την οποία όµως απορρίπτει.

Η ύλη όπως και η µορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαµορφώνεται η µορφή µε την κατάλληλη ενέργεια. Η µορφή είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγµατα, καθώς δίνει αξία στην ύλη. ∆εν διαχωρίζεται η µορφή από την ύλη. Το ον είναι εν δυνάµει σηµαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριµένο πράγµα, να αποκτήσει µια ιδιότητα, αλλά ακόµα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάµει, τότε θα ισχυριστούµε ότι είναι εν ενεργεία. Ο Αριστοτέλης δίνει προτεραιότητα στην ενέργεια, καθώς, αν δεν υπάρχει η ενέργεια ενός πράγµατος δεν είναι δυνατόν να υπάρχει κάτι δυνάµει. Επειδή κάτι που είναι δυνάµει µπορεί να υπάρχει ή να µην υπάρχει ο Θεός µόνο ενεργεία θα µπορούσε να είναι.

Για τον Αριστοτέλη η βάση της ηθικής του είναι η ευδαιµονία που αποτελεί τον ανώτερο σκοπό. Ο άνθρωπος ενδιαφέρεται για την απόκτηση αγαθών όπως υλικά, κοινωνική αναγνώριση, τιµές, πολιτική εξουσία. Αυτά τα αγαθά δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά το µέσο για κάτι ανώτερο. Το ανώτερο αγαθό για χάρη του οποίου ο άνθρωπος αναζητά την απόκτηση αγαθών είναι η ευδαιµονία, για την απόκτηση της οποίας χρειάζεται η κατάκτηση επιµέρους αγαθών. Αποτελεί το έσχατο τέλος, είναι αυτάρκες και τέλειο αγαθό και δε χρειάζεται κάτι άλλο για να ολοκληρωθεί.

Ο Αριστοτέλης συνδέει την αρετή µε την ευδαιµονία, αλλά δεν τις ταυτίζει. Η αρετή είναι έξη, η ευδαιµονία είναι ενέργεια. Η αρετή είναι το µέσο, µε το οδηγείται ο άνθρωπος στην ευδαιµονία. Ο φιλόσοφος κάνει λόγο για δύο είδη της αρετής, την ηθική και τη διανοητική. Η διανοητική αρετή αποκτιέται µε τη διδασκαλία, τη θεωρία και η ηθική µε τον εθισµό του ανθρώπου, µε την πράξη, το πρακτό αγαθό.

Η διανοητική αρετή συνδέεται µε την ευδαιµονία του θεωρητικού βίου που έχει για αρετή τη σοφία. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων ανθρώπων για να αποκτήσει υπόσταση. Γι’ αυτό το λόγο ο σοφός άνθρωπος θεωρείται ο πιο αυτάρκης από τους άλλους ενάρετους. Η ευδαιµονία του πρακτικού βίου έχει για αρετή τη δικαιοσύνη, που την αναζητούν οι άνθρωποι προς χάριν του ετέρου. Για να έχει υπόσταση η δίκαιη πράξη χρειάζεται τους άλλους ανθρώπους.

Η ηθική αρετή είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόµενη στο µέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιµος θα µπορούσε να ορίσει. Η

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

129

ηθική αρετή αποκτιέται µε το έθος, εθισµό του ανθρώπου µέσα από την πράξη και είναι κατάσταση της ψυχής που αποτελεί αποτέλεσµα ενέργειας και προσπάθειας. έξη προαιρετική. Ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά, επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. Η αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εµάς και επιλέγεται ανάλογα µε τις ανάγκες µας. Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται µε τον ορθό λόγο, µε τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το µέσο .Αυτό σηµαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση.

Η διανοητική αρετή είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Σύµφωνα µε το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών:επιστήµη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Η φρόνηση έχει αντικείµενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν µπορεί να υπάρξει ηθική αρετή (εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισµό του µέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν µπορεί να υπάρξει φρόνηση (η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείµενο σε µια ορισµένη ηθική διάθεση, να λαµβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις µε το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση.

Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την ηθική του θεωρία, η οποία αποκτά πρακτικό χαρακτήρα µέσα στο χώρο της πολιτικής. Η ευδαιµονία είναι ο βασικός στόχος της πολιτείας. Μέσω της αρετής της δικαιοσύνης η πολιτεία οδηγείται στην ευδαιµονία. Ο άνθρωπος τελειοποιείται ηθικά µέσα σε µια κοινότητα πολιτική. Ο Αριστοτέλης συνδέει την ηθική µε την πολιτική. Η πόλη είναι η ανώτερη µορφή συνύπαρξης που µέσα σε αυτήν εντάσσονται οι επιµέρους συνυπάρξεις µε τους επιµέρους στόχους. Η πόλη έχει ως τελικό σκοπό την ευδαιµονία των πολιτών, το ευ ζην δηλαδή την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η ηθική τελείωση επιτυγχάνεται στο εσωτερικό µιας πολιτικής κοινότητας. Εποµένως η ποιότητα των πολιτών εξασφαλίζεται µε την ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Μόνο µέσα σε µια πολιτική κοινότητα ολοκληρώνεται ηθικά ο άνθρωπος. Για να τελειοποιηθεί η πολιτική οργάνωση χρειάζεται η εξασφάλιση της ποιότητας των πολιτών. Η πολιτεία οργανώνεται µε το καλύτερο δυνατό τρόπο, εφόσον έχει προηγηθεί η προετοιµασία αγαθών πολιτών µε την ηθική παιδεία.

Η πολιτεία είναι κατάλληλα οργανωµένη, όταν είναι αυτάρκης και εξασφαλίζει τα αναγκαία αγαθά στους πολίτες, όταν όλοι οι πολίτες ελεύθερα αξιολογούν και συµµετέχουν στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας και οι θεσµοί είναι ανεξάρτητοι και εκπροσωπούν τον ίδιο τον νόµο. Ο Αριστοτέλης δεν τάσσεται υπέρ ενός συγκεκριµένου πολιτεύµατος, αλλά διαχωρίζει τα ορθά από τα φαύλα πολιτεύµατα, µε βασικό κριτήριο την εξυπηρέτηση του καλού του συνόλου. Η βασιλεία (εξουσία του ενός) η αριστοκρατία (εξουσία των αρίστων) και η δηµοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών) είναι ορθά πολιτεύµατα, γιατί υπηρετούν το καλό του συνόλου και η µοναρχία, η ολιγαρχία και η οχλοκρατία είναι φαύλα, γιατί επιδιώκουν την εξυπηρέτηση του καλού ενός προσώπου ή µιας ορισµένης οµάδας των πολιτών. 3) Προσδοκώµενο αποτέλεσµα για τους φοιτητές αποτελεί ο εντοπισµός των κυριότερων προβληµάτων που προκύπτουν από τις απαντήσεις του Αριστοτέλη στα φιλοσοφικά ερωτήµατα.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

130

Η θεωρία του Αριστοτέλη για την µεσότητα δεν είναι δυνατόν να ισχύει πάντοτε. Υπάρχουν περιπτώσεις που ανάµεσα στο µεγάλο ναι και στο µεγάλο όχι δεν υπάρχει το δίληµµα της τρίτης λύσης, δεν υπάρχει η τρίτη µέση οδός.

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ο ρόλος του κράτους είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Μέσα στην πολιτική κοινότητα επιτυγχάνεται η ηθική τελείωση των πολιτών και εξασφαλίζεται η ευδαιµονία τους και κατ’ επέκταση της πολιτείας. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι πολίτες είχαν την απαίτηση και το δικαίωµα να περιµένουν περισσότερα από το κράτος στο οποίο ζούσαν, ώστε να εξασφαλίσουν την ευδαιµονία τους. Όµως εδώ θα πρέπει να επισηµανθεί η αδυναµία του κράτους, να κάνει το ίδιο τους πολίτες ηθικά ενάρετους. Για το αν γίνουν οι πολίτες ενάρετοι, αυτό εξαρτάται από τις επιλογές του καθενός. Η ηθική αρετή εξαρτάται από τις επιλογές που κάνει ο ίδιος ο άνθρωπος. Το καλύτερο κράτος µπορεί να προσφέρει στους πολίτες µόνο τις εξωτερικές συνθήκες που τους δίνουν τη δυνατότητα, τους ενθαρρύνουν να ζήσουν καλά. ∆εν µπορεί το κράτος να εξασφαλίσει ότι, αν έχουν αυτές τις συνθήκες, θα τα καταφέρουν όλοι. Η επιτυχία ή η αποτυχία τους εξαρτάται από τον τρόπο που χρησιµοποιούν τις καλές συνθήκες ,µε τις οποίες ζουν. Ο Αριστοτέλης χώρισε τους ανθρώπους σε δύο κατηγορίες. Από τη µια είναι αυτοί που θεωρούνται άξιοι να κυβερνούνται ως πολίτες ίσοι και ελεύθεροι και από την άλλη τοποθέτησε αυτούς που τους ταίριαζε να κυβερνούνται δεσποτικά ως δούλοι και ως υπήκοοι. Προσαρµοζόµενος στα δεδοµένα της εποχής δεν έκανε λόγο για δικαιώµατα όλων των ανθρώπων, αλλά θεώρησε ότι οι δούλοι έχουν κατώτερες φύσεις και δεν αξίζουν να έχουν το δικαίωµα του πολίτη. Αντίθετα στη σύγχρονη εποχή επικρατεί η άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώµατα. Η ισότητα και η αξιοκρατία για όλα τα ανθρώπινα όντα αποτελεί πανανθρώπινο καθολικό αίτηµα. 4) Ένα άλλο προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα των φοιτητών να αναγνωρίζουν την επικαιρότητα των φιλοσοφικών θέσεων του Αριστοτέλη.

Ο συσχετισµός ηθικής και πολιτικής έχει διαχρονικό χαρακτήρα. Χρέος του πολιτικού πρέπει να είναι η καθοδήγηση των πολιτών προς το δρόµο της αρετής και του δικαίου. Χρειάζεται να είναι οι ίδιοι δίκαιοι και ενάρετοι και να δίνουν το καλό παράδειγµα στους πολίτες, ώστε να πεισθούν και να ενεργήσουν και αυτοί µε βάση τη δικαιοσύνη και την αρετή. ∆ιότι έχει αποδειχτεί ότι, όταν οι άρχοντες ενδιαφέρονται µόνο για το ιδιοτελές τους συµφέρον και αντιλαµβάνονται την εξουσία τους ως αυτοσκοπό και όχι ως µέσο για την επικράτηση του δικαίου, σε αυτήν την περίπτωση οδηγούν τους πολίτες στην αδικία και στην εξυπηρέτηση του προσωπικού συµφέροντος που έρχεται σε αντίθεση µε την ευηµερία του συνόλου.

Η διαφορετικότητα και η ατοµικότητα των πολιτών για την οποία έκανε λόγο ο Αριστοτέλης στην πολιτική του θεωρία αποτελούν το ζητούµενο για τις σύγχρονες πολιτικές θεωρίες. Η πόλη για τον Αριστοτέλη δεν είναι ένα σύνολο οµοίων, αλλά µια πολλότητα, ένα σύνολο διαφορετικών προσωπικοτήτων, που ο καθένας µε τον τρόπο του ενεργεί σε ευρύτερο πλαίσιο δράσης, που δεν έχουν θέση οι περιορισµοί.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

131

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Με ποιο τρόπο η µεταφυσική στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη αποκτά

οντολογικό χαρακτήρα; 2. Πως αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης τους όρους «δυνάµει» και «ενεργεία»; 3. Ποια είναι τα αίτια του γίγνεσθαι κατά τον Αριστοτέλη; 4. Με ποιο τρόπο η γλώσσα συνδέεται µε την πραγµατικότητα; Τι είναι οι πρώτες

ουσίες και ποιο είναι το κριτήριο καθορισµού τους; 5. Ποιες ιδιότητες έχουν τα πράγµατα; Τι γνωρίζετε για τις διαφορές τους; 6. Τι είναι η ύλη και τι η µορφή; 7. Ποιο είναι το περιεχόµενο του συλλογισµού και της διαλεκτικής; 8. Πως αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης την επιστηµονική γνώση; Ποιο είναι το

περιεχόµενο των ειδών ; 9. Ποια είναι η θέση του Αριστοτέλη στο ερώτηµα αν η ψυχή µπορεί να υπάρξει

ανεξάρτητα από το σώµα; 10. Με ποιο τρόπο η έννοια της αρετής συνδέει την ηθική και την πολιτική

φιλοσοφία του Αριστοτέλη; 11. Ποια είναι τα είδη της αρετής;(ορισµοί)Πως συνδέονται µεταξύ τους; 12. Για ποιους λόγους η ηθική αρετή συνδέεται µε τη φρόνηση; 13. Πως συνδέει ο Αριστοτέλης τα είδη της ευδαιµονίας (θεωρητικός, πρακτικός

βίος) µε τη διάκριση της αρετής σε ηθική και διανοητική; 14. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ηθικής αρετής και ποια της ευδαιµονίας; 15. Ποιες είναι οι αρχές της πολιτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη; 16. Ποιες είναι οι διαφορές της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας στη

µεταφυσική, στη γνωσιολογία και στην πολιτική-ηθική (συνοπτική θεώρηση). 17. Ποιο είναι το περιεχόµενο της εντελέχειας κατά τον Αριστοτέλη;