ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA MINERAY I SKAY Jizi Koufinsky Przekad: Krzysztof Jakubowski DELTA Strona 2: Sfaleryt - Cavnic (Rumunia); rzeczywista wielko krysztaw do 12 mm Strona 4: Ametyst - Porkura (Rumunia); rzeczywista wielko krysztaw do 4 cm Strona 5: Odsonicie ska bazaltowych - Rovne koo Semily (Czechy) Tytu oryginau: The Illustrated Encyclopedia of Minerals & Rocks Tekst: Jizi Koufimsky Rysunki: Karel Drchal Z jzyka angielskiego przeoy: Krzysztof Jakubowski Redaktor: Elbieta Skrzyska Redaktor techniczny wydania polskiego: Elbieta Kacprzak Korektor: Elbieta Kijewska (c) AYENTINUM NAKAD ATELSTYf, s. r. o., 1995 (c) Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza "Delta W-Z" Warszawa, tel ./fax 42-70-05 Wszelkie prawa rozpowszechniania, cznie z rozpowszechnianiem przez film, fotokopie i inne rodki techniczne - a take w postaci roszcze i wycigw - zastrzeone dla Wydawnictwa Aventinum, Praha ISBN 83-7175-085-4 Skad i amanie: "Coronei" Warszawa Druk i oprawa: Polygrafia, Praha 3/23/02/72-01 Sowo wstpne 7 Czowiek i kamie 9 Pojcia podstawowe 14 Wasnoci mineraw 15 Pochodzenie i wystpowanie mineraw 23 Rozdzia 1. Pierwiastki rodzime 29 Rozdzia 2. Siarczki i zwizki pokrewne 43 Rozdzia 3. Halogenki 69 Rozdzia 4. Tlenki 75 Rozdzia 5. Wglany 127 Rozdzia 6. Siarczany i zwizki pokrewne 141 Rozdzia 7. Fosforany i zwizki pokrewne 153 Rozdzia 8. Krzemiany 167 Rozdzia 9. Zwizki organiczne 237 Rozdzia 10. Meteoryty i tektyty 245 Skorowidz nazw mineraw i ska 251 Czowiek od niepamitnych czasw podziwia niezrwnan urod ksztatw i barw mineraw. Ludzie pierwotni nie umieli wyjani niektrych waciwoci i pikna kamieni i uznawali je czsto za efekt dziaania si nadprzyrodzonych. Wielu kamieniom przypisywano niezwyk moc, wierzc w ich wpyw na los czowieka. To przekonanie przetrwao zreszt a do czasw obecnych.

Mineray s jednym z najwspanialszych tworw natury, nic wic dziwnego, e liczba ich mionikw i kolekcjonerw stale ronie. Dzieje si tak pomimo wszelkich zawioci nauki o mineraach - mineralogii. Badania mineraw bowiem wymagaj dobrej znajomoci podstaw chemii, fizyki oraz wielu innych nauk pokrewnych. Sama tylko niezwykle trudna krystalografia moe wielu zniechci do studiw mineralogicznych, nawet jeli s one traktowane jedynie jako hobby. W zamierzeniu ksika ta stanowi przede wszystkim wprowadzenie do mineralogii, a tym samym prb zaprezentowania najwaniejszych wiadomoci z tej dziedziny. wiadomie zrezygnowano w niej z rozbudowania czci teoretycznej, starajc si raczej zwrci uwag na wiele interesujcych szczegw ze wszystkich dziedzin nauk mineralogicznych. Cz ogln powicono bliszej analizie wielorakich zwizkw midzy czowiekiem i mineraami oraz wyjanieniu podstawowych poj z zakresu mineralogii i geologii, ktrych znajomo jest niezbdna dla kadego prawdziwego mionika wiata mineraw. Zasadnicz cz ksiki stanowi rozdziay powicone pierwiastkom i zwizkom chemicznym tworzcym poszczeglne gromady mineraw, ktre zostay usystematyzowane zgodnie ze stosowan obecnie klasyfikacj naukow. Opis kadego minerau zawiera dane dotyczce skadu chemicznego, podstawowych waciwoci fizycznych oraz informacje o genezie i wystpowaniu poszczeglnych mineraw, a take o ich zastosowaniu praktycznym w dawnych czasach i obecnie. Przedstawiono rwnie charakterystyk najwaniejszych rud kopalin metalononych oraz nagromadze zoowych surowcw niemetalicznych, a take kamieni szlachetnych i ozdobnych. Nie zapomniano rwnie o barwnej historii odkrycia niektrych mineraw, interesujcej etymologii ich nazw oraz o wielu innych zwizanych ze wiatem mineraw ciekawostkach. Oddana do rk Czytelnikw ksika speni swoje zadanie, jeli pomoe im dostrzec i zrozumie pikno zadziwiajcego wiata mineraw, co moe przynie kademu uwanemu obserwatorowi wiele radoci i satysfakcji. Jizi Koufimsky Ilustrowana Encyklopedia mineraw i ska charakteryzuje si oryginalnoci ujcia tematu, co rni j wyranie od innych opracowa z tej dziedziny. Jej twrc jest dr Jizi Koufimsky, znakomity znawca kamieni szlachetnych i ozdobnych, dugoletni kustosz Muzeum Narodowego w Pradze, ktre szczyci si jedn z najprzedniejszych kolekcji mineralogicznych w Europie. Dziki temu autor posiad nie tylko wszechstronn, icie encyklopedyczn znajomo wiata mineraw, ale rwnie prawdziwe i gbokie zamiowania. Std zapewne wywodzi si doskonae wyczucie kolekcjonerskich zainteresowa i pasji. Wysokie kompetencje autora w poczeniu z talentem popularyzatorskim sprawiy, e oprcz precyzyjnych informacji o naturze mineraw znajdziemy w jego dziele take rozliczne ciekawostki i cenne wskazwki wzbogacajce wiedz kadego prawdziwego mionika piknych kamieni. Wielostronne walory tej ksiki zyskuj potwierdzenie w licznych przekadach. W encyklopedii zostay uwzgldnione przede wszystkim aktualne dane wynikajce z postpu nauk mineralogicznych oraz odkry nieznanych dotychczas stanowisk wystpowania niektrych mineraw. Obfity i starannie dobrany materia ilustracyjny, zawierajcy wycznie fotografie barwne w sposb istotny podnosi walory poznawcze tej publikacji. Jestem przekonany, e dostrzee je rwnie polski odbiorca, podzielajc wspln satysfakcj poznawania tajemnic i niepowtarzalnej urody wiata mineraw. Krzysztof Jakubowski Ludzie zawsze i wszdzie pragnli pozna tajemnice natury, by mc czerpa z jej bogactw dla wasnego poytku. Od zamierzchych pradziejw a po czasy wspczesne obserwujemy zaleno midzy rozwojem kultury i cywilizacji a przyrod. Na przestrzeni caej historii istotnym wyznacznikiem rozwoju kulturowego czowieka by jego cisy zwizek z zasobami surowcw mineralnych, cilej mwic - umiejtno ich wykorzystania. Skalne tworzywo jest tak samo wane dla wspczesnych ludzi, jak byo niegdy

dla czowieka pierwotnego, ktry wytwarza ze narzdzia i bro. Staroytni Egipcjanie wydobywali kruszce i stosowali kamie do budowy miast; czowiek XX wieku eksploatuje ogromne iloci najrozmaitszych surowcw mineralnych niezbdnych do produkcji materiaw budowlanych oraz paliw. Ludzie pierwotni, nie znajcy narzdzi i ubra, mieli niewielkie potrzeby. Najwaniejszym mineraem bya wwczas sl kamienna, ktrej zoa odkrywano, ledzc instynktowne zachowanie zwierzt. Dopiero pniej, w miar doskonalenia umiejtnoci korzystania z pracy rk i umysw, zaczto zwraca uwag na znaczenie surowcw skalnych. W poszczeglnych okresach epok kamiennych skay suyy czowiekowi przede wszystkim do wytwarzania narzdzi i broni. Pocztkowo wykorzystywano naturalne odamki skalne i otoczaki wapieni i piaskowcw. Niebawem jednak okazao si, e bardziej przydatne s zakoczone ostrymi krawdziami kawaki kwarcu, krzemieni lub obsydianu, ktre odupywano, a nastpnie wygadzano. U schyku epoki kamiennej odkryto rudy miedzi, ktre zaczto wytapia w otwartym ogniu, a z czasem w specjalnych piecach. Z chwil odkrycia rud cyny (kasyterytu) w zoach aluwialnych czowiek pozna moliwoci czenia miedzi i cyny, odkrywajc, e brz, czyli stop obu tych metali, ma znacznie wiksze walory uytkowe ni czysta mied. Oznaczao to pocztek nowego etapu w dziejach ludzkoci -epoki brzu. Umiejtno zastosowania brzu rozprzestrzeniaa si stopniowo wzdu dolin Nilu i Eufratu, obejmujc nastpnie cay region rdziemnomorski. Poniewa jednak mied i cyna byy bardzo drogie, jeszcze przez dugi czas podstawowym surowcem, z ktrego wykonywano narzdzia powszechnego uytku, pozostaway zwyke skay. Rwnoczenie roso znaczenie kamienia jako materiau budowlanego. Pierwsze paace z kamienia wzniesiono w dolinie Nilu oraz w Mezopotamii, a do budowy piramid w Egipcie wykorzystano bloki wapienne o ogromnej masie. Epoka elaza rozpocza si dopiero okoo 3000 lat temu. Pozyskiwanie elaza z rud jest bowiem procesem bardziej skomplikowanym, wymagajcym znacznie wyszych temperatur ni wytapianie miedzi i cyny. Wskazwk dla poszukujcych rud elaza byo zapewne charakterystyczne, krwistoczerwone zabarwienie powierzchniowych partii z. Rudy wytapiano przy uyciu wgla drzewnego, uzyskujc znaczne iloci elaza wykorzystywanego jako taszy substytut drogiego brzu. Odkrycie metalurgii elaza zapocztkowao bezprecedensowy rozwj rolnictwa i rzemiosa. W okresie redniowiecza elazo szybko staje si najszerzej wykorzystywanym metalem. Rudy elaza wydobywano pocztkowo z powierzchniowych odkrywek, a nastpnie z pytkich kopal podziemnych. redniowieczni grnicy uywali skrajnie prostych narzdzi, ale systematycznie doskonalili techniki wydobycia. Stopniowo opuszczali stare kopalnie, wyeksploatowane w czasach rzymskich, i podejmowali poszukiwanie nowych z. Szybki rozwj grnictwa elaza nastpi zwaszcza w okresie panowania Karola Wielkiego* (742-814) na obszarze Francji oraz przede wszystkim w Europie rodkowej, gwnie na terenie Czech, Sowacji, Saksonii oraz Styrii. lady dawnego grnictwa w tych rejonach zachoway si a do czasw obecnych. Dysponujemy stosunkowo bogat wiedz na temat redniowiecznych metod wydobywania mineraw, lokalizacji gwnych z oraz stosowanych technik grniczych. Zawdziczamy to przede wszystkim Georgiusowi Agricoli (1494-1555), znakomitemu lekarzowi i mineralogowi, ktry znaczn cz swego ycia spdzi na terenie Czech w Jachymovie (by to wwczas jeden z najwaniejszych europejskich orodkw grnictwa srebra). Gwne dziea Agricoli: De re metallica libri XII (Dwanacie ksig o grnictwie i metalurgii) oraz De natura fossilium libri X (Dziesi ksig o naturze kamieni), uznawane s za najwczeniejsze i najwszechstronniejsze opracowania naukowe z dziedziny mineralogii, grnictwa i metalurgii. W miar rozwoju produkcji przemysowej nieustannie wzrastao zapotrzebowanie na rudy metali, paliwa kopalne i inne surowce mineralne niezbdne dla metalurgii, produkcji wyrobw chemicznych, szklarskich, ceramicznych, ogniotrwaych oraz przemysu materiaw budowlanych.

Surowce mineralne stay si rwnie niezbdne dla rozwoju rolnictwa (nawozy mineralne). Coraz powszechniejsze wykorzystywanie surowcw mineralnych wpywao na wzrost ich wydobycia oraz doskonalenie metod pozyskiwania i przetwarzania kopalin. Procesy te zachodz z ca intensywnoci rwnie w dobie obecnej. Niektre bogactwa mineralne zyskay miano surowcw "strategicznych". S to surowce niezbdne do zapewnienia bezpieczestwa narodw. Oczywicie surowce zaliczane do tej grupy zmieniay si na przestrzeni dziejw w zalenoci od postpw nauki i techniki. I tak 10 dzisiaj wydobycie rud elaza nie jest ju tak wane jak sto lat temu, podobnie jak pozyskiwanie niektrych metali niezbdnych do produkcji wysokogatunkowej stali, ktre miao ogromne znaczenie przed pidziesicioma laty. Obecnie za surowce strategiczne uwaa si mineralne substancje radioaktywne, rudy metali lekkich (m.in. dla przemysu lotniczego i kosmicznego), rop naftow oraz niektre inne mineray cenione na rwni z diamentami. Odwieczny zwizek czowieka z kamiennym tworzywem przejawia si nie tylko w praktycznym zastosowaniu ska i mineraw w wielu gaziach przemysu. Ludzi zawsze fascynowao niepospolite pikno niektrych mineraw. Czowiek zwrci uwag na harmoni postaci krysztaw, ktrych pochodzenia nie potrafi wyjani, nic zatem dziwnego, e czsto przypisywa im magiczn moc. Ju w epoce kamiennej ludzie zainteresowali si zotem, ktre z atwoci dawao si wytapia i odlewa. To wanie ze zota sporzdzone zostay pierwsze ozdoby biuteryjne. W epoce brzu w tym samym celu wydobywano mied i srebro. Od najdawniejszych czasw klejnoty, ozdoby i figurki kultowe wytwarzano rwnie z mniej "szlachetnych" materiaw, takich jak mied i brz, lub ze ska o niezwykych barwach i ksztatach. Wspania zot biuteri i inne wyroby ze zota sprzed kilku tysicy lat odnajdywano przede wszystkim w rejonach, gdzie zoto wystpowao w obfitoci, jak choby w Peru i Meksyku. Pocztki wydobycia i zastosowania kamieni szlachetnych sigaj czasw prehistorycznych, ale nie sposb dzi dociec, ktry lud zapocztkowa ich obrbk. Najstarsze przekazy na ten temat dotary z Indii oraz krajw pooonych we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego, gdzie znajdoway si pokane zoa kamieni szlachetnych. Rwnie dawno rozpoznano zoa w Sri Lance (rubiny, szafiry), na wyspie Zebirget (St. John) na Morzu Czerwonym (szlachetne oliwiny -chryzolity) oraz w poudniowo-wschodnim Egipcie (szmaragdy). Grawerowane kamienie szlachetne, z ktrych wykonywano toki piecztne w Babilonie i Asyrii, pochodz z czwartego tysiclecia p.n .e. Umiejtno obrbki kamieni szlachetnych przywdrowaa ze Wschodu do Grecji, gdzie narodzia si sztuka rzebienia i grawerowania klejnotw - gliptyka. Rozwinli j Rzymianie, ktrzy przejli metody pracy od Grekw, a nastpnie wzbogacali sw wiedz, czerpic wiadomoci o kamieniach szlachetnych od ludw zamieszkujcych Azj i Afryk Pnocn. Najstarsze rzymskie gemmy (kamienie szlachetne cite w formie wklsej - intaglia, lub wypukej - kamee), znalezione w Etrurii (Toskania), wykazuj wyrane wpywy egipskie. Rzymscy szlifierze kamieni, przewanie greckiego pochodzenia, zaoyli wiele warsztatw, przede wszystkim na poudniu Italii. Wiele szczegw na temat wystpowania z kamieni szlachetnych i opisw budowy krysztaw zawiera powicona historii naturalnej praca Pliniusza Starszego (zm. w 79 r. n.e.). Pliniusz wspomina take o szmaragdowych soczewkach, ktrych uywa cesarz Neron (37-68 n.e.). Wzmiank t uzna mona za pierwszy przekaz na temat technicznego zastosowania szlachetnego minerau. 11 Po upadku cesarstwa rzymskiego tradycje sztuki gliptycznej kontynuowano przede wszystkim w Bizancjum.

W okresie wczesnego redniowiecza, zwaszcza w Europie, grupa posiadaczy drogocennych kamieni ograniczaa si w zasadzie do monowadcw oraz dostojnikw kocielnych. Po rozpadzie cesarstwa rzymskiego sztuka obrbki kamieni wyranie podupada. W znacznej mierze przyczynio si do tego upowszechnienie wiatopogldu przyjmujcego zupenie inn hierarchi wartoci. Wczesne chrzecijastwo przenosio punkt cikoci z afirmacji ycia doczesnego na ycie wieczne. Strojenie si w klejnoty, cakiem naturalne w czasach prehistorycznych i rozpowszechnione zwaszcza w wiecie staroytnym, zaczto teraz uwaa za grzeszny zbytek. Zaniechano wwczas eksploatacji wielu z kamieni szlachetnych. W zapomnienie poszy stosowane niegdy powszechnie na terenach Europy Zachodniej i rodkowej metody obrbki kamieni szlachetnych. W okresie gotyku dominoway bardzo proste sposoby obrbki przezroczystych i przewiecajcych kamieni szlachetnych, ktrych prawie nigdy nie uywano w stanie surowym. Szlifierze starali si usun najbardziej race niedoskonaoci kamieni, a nastpnie nadawali im powierzchniowy poler. Przez dugi czas metody obrbki byy raczej mao skomplikowane nie tylko ze wzgldu na ubogie rodki techniczne, ale rwnie dlatego, e starano si zachowa jak najwiksz mas drogocennych kamieni. Rozkwit sztuki, ktry ogarn ca Europ w XII-XIV stuleciu, wyzwoli ponowne zainteresowanie kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi. Pierwsze symptomy tego zjawiska pojawiy si we Francji, a z czasem take w innych krajach kontynentu. Wyranie oywi si te handel kamieniami szlachetnymi. Na znaczeniu zyskay due miasta lece na szlakach wiodcych z zasobnych z wschodnich do Europy. Do najwaniejszych orodkw tego handlu naleay wwczas Bagdad i Kair. Niemal pen list najcenniejszych kamieni oferowanych wwczas na rynkach Bliskiego Wschodu zawar w pochodzcym z XIII wieku traktacie o kamieniach szlachetnych arabski kupiec Ahmed ben Jusuf al Teifassi. W XIV stuleciu, zwaszcza w okresie panowania Karola IV, wanym orodkiem europejskiej sztuki gliptycznej staa si Praga. Na obszarze Czech prowadzono wwczas intensywne poszukiwania kamieni szlachetnych, ktre obrabiano w licznych miejscowych warsztatach rzemielniczych. Szczytowy okres rozwoju artystycznej obrbki kamieni szlachetnych przypad na przeom XVI i XVII wieku, kiedy to Praga staa si siedzib Rudolfa II, gowy witego cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego. Ze wszystkich stron wiata przywoono do Pragi drogocenne kamienie, a na dworze Rudolfa II gromadzili si sawni artyci i uczeni. Nic zatem dziwnego, e wiele wanych informacji o kamieniach szlachetnych i metodach ich obrbki odnale mona w synnej 12 ksidze Gemmarum et lapidum historia (Historia kamieni drogocennych i pospolitych), opublikowanej w Pradze w 1609 roku. Jej autorem by Anselmus Boetius de Boot, z pochodzenia Holender, osobisty lekarz cesarza Rudolfa II, a zarazem wszechstronny uczony i znakomity znawca kamieni szlachetnych. W drugiej poowie XVII wieku do sztuki wkracza barok, stopniowo obejmujc wszystkie dziedziny ycia. Powstaj wwczas monumentalne budowle, ktre maj podkrela potg monowadcw i Kocioa. Zmieniaj si upodobania i ronie zamiowanie do luksusu. Pogo za mod i poszukiwanie wci nowych wzorw sprawio, e do wyrobu biuterii oprcz kamieni naturalnych zaczto powszechnie uywa imitacji szklanych. W drugiej poowie XVIII wieku pod wpywem nowego prdu filozoficznego, racjonalizmu, a take rozwoju nauki i technologii, zmieni si stosunek czowieka do kamieni drogocennych. Powstaa nowa warstwa spoeczna, otaczajca si klejnotami i innymi cennymi przedmiotami, nie tylko z racji ich zdobniczych funkcji, ale take w celu podkrelenia wasnego statusu finansowego. Na nowo rozkwita rzemielnicza obrbka kamieni szlachetnych, szczeglnie w drugiej 13

poowie XIX wieku. Obroty finansowe zwizane z pozyskiwaniem kamieni szlachetnych rozwijaj si na ogromn skale. Wzmoony popyt na kamienie szlachetne przyczyni si do zintensyfikowania poszukiwa nowych z oraz odkrycia nie znanych wczeniej kamieni ozdobnych. Na przeomie XIX i XX wieku o popularnoci kamieni ozdobnych w znacznym stopniu zaczyna decydowa moda. Poszukiwano przede wszystkim atrakcyjnych kamieni naturalnych, pacc za nie wysokie ceny. Pierwsze sukcesy w produkcji syntetycznych kamieni szlachetnych spowodoway jednak czasowe zachwianie pozycji rynkowej prawdziwych kamieni. Sztuczn biuteri szczeglnie chtnie noszono w latach dwudziestych. Nie trwao to dugo i ju wkrtce kamienie naturalne odzyskay sw popularno, a ich ceny znw wzrosy. Mineralogia jest nauk, ktra zajmuje si badaniem mineraw. Jej zadaniem jest nie tylko opis cech zewntrznych oraz waciwoci substancji mineralnych, ale take wyjanienie ich genezy i przemian. Minera jest homogeniczn, najczciej nieorganiczn substancj naturaln o ustalonym skadzie chemicznym, ktra wystpuje w skorupie ziemskiej zazwyczaj w stanie staym, znacznie rzadziej w ciekym. Podkrelenie naturalnego charakteru procesw powstawania mineraw wyklucza z zakresu tak pojmowanej definicji produkty syntezy laboratoryjnej, jak np. krysztay syntetyczne, w tym take syntetyczne kamienie szlachetne lub fazy krystaliczne powstajce podczas procesw metalurgicznych. Cecha homogenicznoci oznacza, e poszczeglne czci minerau maj te same waciwoci fizyczne i chemiczne. Tym rni si mineray od ska, ktre te s wprawdzie nieorganicznymi substancjami naturalnymi, ale skadaj si z rozmaitych 14 mineraw. Ponadto skay tworz wielkie, zwarte partie skorupy ziemskiej (np. granity, bazalty, gnejsy). Niektre skay, np. wapienie, marmury lub kwarcyty, skadaj si wycznie z jednego minerau [skay monomineralne], ale nie zaliczamy ich do mineraw, poniewa nie speniaj one warunku homogenicznoci i tworz z reguy cae serie warstw. Nauka zajmujca si badaniem ska okrelana jest mianem petrografii (petrologii). Mineralogia oglna zajmuje si badaniami wasnoci fizycznych i chemicznych mineraw oraz wyjanianiem warunkw ich powstawania [mineralogia genetyczna]. Mineralogia szczegowa [systematyczna] zajmuje si opisem cech poszczeglnych mineraw i ich odmian, ktre zaliczane s do okrelonych grup [gromad] na podstawie przyjtych kryteriw klasyfikacyjnych uwzgldniajcych najczciej przesanki chemiczne oraz krystalostrukturalne. Zarwno mineralogia, jak i petrografia zwizane s cile z naukami geologicznymi. W okrelonych warunkach wikszo mineraw samorzutnie przybiera posta prawidowych bry ograniczonych gadkimi cianami, zwanych krysztaami. Blisze obserwacje wskazuj, e krysztay tych samych mineraw maj niemal zawsze t sam posta. Mona zatem sformuowa wniosek, e posta krysztau nie jest kwesti przypadku, lecz wynikiem dziaania cile okrelonych praw. O prawidowoci budowy decyduje regularne rozmieszczenie najmniejszych nawet 15 wewntrzna cnaraKieryzuje si zatem uporzdkowan sieci przestrzenn, okrelajc zarazem wasnoci fizyczne i chemiczne substancji krystalicznych. Chocia niektre mineray przybieraj podczas krystalizacji waciw sobie posta, to ich pokrj zewntrzny bywa zrnicowany. Wszystkie jednak maj t sam symetri, powtarzaln w najmniejszych nawet czstkach krysztau. Zewntrzna, symetryczna posta krysztau jest wic nastpstwem jego uporzdkowanej budowy wewntrznej, ktra charakteryzuje si periodycznym rozmieszczeniem poszczeglnych elementw, co decyduje o homogenicznoci minerau. Elementy symetrii wystpujce w krysztaach pozwalaj na wyrnienie siedmiu duych grup, zwanych

ukadami krystalograficznymi. S to ukady: trjskony, jednoskony, rombowy, tetragonalny, trygonalny, heksagonalny i regularny. Wystpujce w przyrodzie krysztay nie zawsze s doskonale wyksztacone, na przykad czsto spotyka si deformacje wzrostu krysztau. Zawsze jednak sta warto maj kty midzy paszczyznami analogicznych cian krysztau. Wanie owe kty s podstawowym kryterium w diagnostycznych badaniach krystalograficznych. Powierzchnie duych krysztaw s zazwyczaj prkowane [zbrudone] i mog by chropowate oraz matowe. Znieksztacenia niektrych cian krysztaw, pojawiajce si w czasie ich wzrostu lub pod wpywem procesw wietrzenia, stanowi cech charakterystyczn wielu mineraw i s pomocne przy ich identyfikacji. Tempo wzrostu krysztaw jest jednym z najwaniejszych czynnikw decydujcych o doskonaoci wyksztacenia cian krysztau. Generalnie rzecz biorc, im wolniej nastpuje wzrost, tym bardziej perfekcyjna jest posta krysztau. Szybka krystalizacja prowadzi zazwyczaj do powstawania krysztaw szkieletowych o sabo wyksztaconych cianach. Krysztay mineraw o prostszym skadzie chemicznym oraz bez obcych domieszek s zwykle lepiej wyksztacone i maj mniejsz liczb cian. 16 Zasadniczy wpyw na form wyksztacenia postaci krysztaw maj warunki fizyczne, w ktrych nastpuje ich wzrost. Szczegln rol odgrywa tutaj temperatura i cinienie, a take swoiste cechy otaczajcej materii skalnej. Krysztay powstajce w sprzyjajcych warunkach rodowiskowych, umoliwiajcych ich atwy wzrost i rozprzestrzenienie, maj zazwyczaj prawidowe formy i doskonale wyksztacone ciany. Dobrze rozwinite krysztay powstaj rwnie w prniach i szczelinach skalnych, gdzie wytrcaj si z krcych roztworw wodnych lub gazowych. Jeeli rosnce krysztay przylegaj do powierzchni skay, najczciej nie mog tworzy prawidowo wyksztaconych cian; ich dalszy rozwj moe odbywa si jedynie w kierunku wolnej przestrzeni. S to tzw. zrosty krysztaw. Rne charakterystyczne postacie krysztaw kalcytu: a) romboedr, b) skalenoedr, c) sup 17 Skupienia niemal rwnolegle uoonych krysztaw, wyrastajcych ze wsplnej podstawy, nosz nazw druzy [szczotki krystalicznej]. Skupienia krysztaw rozwijajce si w owalnej wnce tworz tak zwane geody, wystpujce gwnie w prniach spotykanych w niektrych skaach magmowych, a przede wszystkim w melafirach, fonolitach i bazaltach. Krysztay tworzce druzy i geody uoone s zazwyczaj w mniej lub bardziej regularny sposb. Bezadnie rozmieszczone zbiorowiska ciasno zronitych, wzajemnie przenikajcych si krysztaw nosz nazw skupie ziarnistych. Skadaj si one z ogromnej liczby malekich krysztakw bez wyranych zarysw cian i ograniczonych zazwyczaj przypadkowymi powierzchniami. S one okrelane niekiedy mianem agregatw krystalicznych. Skupienia mineraw krystalicznych, Struktura krysztaw: a) grafitu, b) diamentu Osie symetrii w poszczeglnych ukadach krystalograficznych: a) ukad regularny, b) tetragonalny, c) rombowy, d) jednoskony, e) trjskony, f) heksagonalny lub trygonalny (romboedryczny) 18 Struktura heksagonalna patkw niegu Asymetryczny kryszta kwarcu zbudowane z niezwykle drobnych ziarn rozpoznawalnych jedynie pod mikroskopem, nosz nazw skupie zbitych. Znacznie rzadziej spotykane s w przyrodzie mineray nie wykazujce budowy krystalicznej. Okrelane s one mianem mineraw amorficznych [bezpostaciowych] i zaliczane s zazwyczaj do substancji mineralnych.

Wzrostem pojedynczych osobnikw krysztaw rzdz okrelone prawa. Czsto mona je odnie rwnie do caych grup krysztaw. Tworz one wwczaspmwidlowe zrosty bliniacze (podwjne, potrjne itd.). Inn interesujc form wystpowania mineraw spseudomorfozy, zwane niekiedy krysztaami faszywymi. Mimo zewntrznego podobiestwa, struktura wewntrzna tych mineraw nie odpowiada postaciom ograniczajcym te krysztay. Ich geneza moe by rna, ale zawsze jest rezultatem zmiany skadu pierwotnej materii krysztau i zastpienia jej inn substancj. Budowa wewntrzna mineraw decyduje nie tylko o postaci zewntrznej, ale take okrela ich cechy fizyczne. Std te istniej pewne wyrane zalenoci midzy postaci krysztaw a ich wasnociami fizycznymi. Niektre cechy fizyczne, jak na przykad twardo, upliwo lub wasnoci optyczne, wykazuj zalenoci wektorowe i s odmienne w rnych kierunkach. Natomiast inne wasnoci fizyczne, takie jak gsto czy te promieniotwrczo, nie s uzalenione kierunkowo. Poniej opisano gwne wasnoci fizyczne mineraw, zwracajc szczegln uwag na te, ktrych okrelenie nie wymaga zastosowania specjalistycznej aparatury. 19 Gsto [masa waciwa, ciar waciwy] okrelana jest stosunkiem masy do objtoci. Gsto wzgldna wskazuje, ile razy badana substancja mineralna jest cisza od wody o tej samej objtoci w temperaturze 4C. Wiksza zawarto pierwiastkw cikich (np. oowiu, rtci, srebra i in.) w mineraach powoduje zwikszenie ich masy, wiksza za zawarto wody w mineraach sprawia, e s one lejsze. Mineray o stabilnym skadzie chemicznym charakteryzuj si sta mas. Gsto mineraw oznacza si rozmaitymi metodami, m.in. za pomoc wagi hydrostatycznej lub te przy wykorzystaniu do pomiarw tzw. cieczy cikich. Wan cech mineraw jest twardo, czyli stopie ich odpornoci na uszkodzenia mechaniczne przy prbie zarysowania powierzchni danego minerau. Twardo poszczeglnych mineraw okrela si zazwyczaj za pomoc skali twardoci Mohsa, ktra skada si z dziesiciu wskanikowych mineraw, uporzdkowanych wedug wzrastajcej skali twardoci: 1 - talk, 2 gips, 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - ortoklaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament. Skala Mohsa ma wycznie charakter wzgldny i nie pozwala stwierdzi, ile razy kolejne umieszczone na niej mineray (od 1 do 10) s twardsze od talku (ktry jako najbardziej mikki ma stopie 1). Do dokadnego okrelania twardoci bezwzgldnej su specjalne przyrzdy zwane sklerometrami. upliwo jest cech cile zwizan z twardoci. Jest to zdolno minerau do pkania i oddzielania si pod wpywem zewntrznego nacisku lub uderzenia wzdu okrelonych paszczyzn (tzw. paszczyzn upliwoci) uzalenionych od jego budowy krystalicznej. Podatno i charakter upliwoci jest wan cech diagnostyczn. upliwoci nie naley myli ze skonnoci do oddzielnoci, ktra nie wykazuje zwizku z kierunkami paszczyzn sieciowych krysztaw. Mineray, ktre nie wykazuj upliwoci, rozpadaj si pod wpywem nacisku wzdu nierwnych i przypadkowych powierzchni okrelanych mianem przeamu. Przeamy charakteryzuj si pewnymi swoistymi cechami, co pozwala je okrela opisowo jako np. przeam muszlowy, haczykowaty, ziarnisty itd. Szczeglnie wan grup cech fizycznych uatwiajcych rozpoznawanie mineraw stanowi ich wasnoci optyczne. Niektre z tych wasnoci mona bada okiem nieuzbrojonym, do oznaczania innych stosuje si specjalne przyrzdy. wiato padajce na powierzchni danego minerau 20 tylko czciowo przenika do jego wntrza, niektre bowiem promienie wietlne odbijaj si lub zaamuj. Im wicej promieni przechodzi przez minera, tym bardziej jest on przezroczysty. W zalenoci od stopnia przepuszczalnoci wiata wyrnia si mineray: przezroczyste, pprzeroczyste [przewiecajce], nieprzezroczyste.

Barwa minerau moe by okrelona jako wraenie wzrokowe wywoane rodzajem padajcego wiata lub te zdolnoci pochaniania [absorpcji] czci promieni wietlnych przechodzcych przez minera. Barwa postrzegana przez ludzkie oko jest albo barw wasn minerau uwarunkowan jego podstawowym skadem chemicznym, albo te efektem domieszek barwicych substancji czy te mechanicznych wtrce obcego pigmentu. Niekiedy zabarwienie moe by spowodowane defektem sieci krystalicznej, wywoanym np. napromieniowaniem. Szczeglny charakter maj tak zwane barwy metaliczne, pojawiaj si bowiem jako rezultat metalicznego odblasku na powierzchni niektrych mineraw nieprzezroczystych. Zabarwienie [tzw. barwy naleciae] pojawia si moe rwnie na skutek interferencji promieni wietlnych wzdu cieniutkich warstewek powstaych podczas utleniania minerau, wnikania wody lub innych zmian chemicznych. Poysk mineraw jest zjawiskiem wywoanym odbiciem promieni wietlnych od ich powierzchni. Zaley on od wielu czynnikw, przede wszystkim od zdolnoci absorpcji wiata przez minera. Rne zrosty bliniacze krysztaw: a) gipsu, b) ortoklazu (tzw. bliniak karlsbadzki), c) aragonitu 21 Przykady kierunkw upliwoci w rnych mineraach: a) galeny (ukad regularny), b) kalcytu (ukad trygonalny), c) miki wykazujcej tylko upliwo jednokierunkow Poysk mineraw okrela si w zalenoci od jego charakteru i intensywnoci, przy czym wyrnia si nastpujce rodzaje: diamentowy, metaliczny, szklisty, tusty, jedwabisty, matowy itd. Rysa, kolejna staa cecha rozpoznawcza kadego minerau, jest, cile mwic, barw sproszkowanego minerau. Jej nazwa wywodzi si od sposobu uzyskiwania proszku mineralnego przez potarcie minerau o tward i szorstk powierzchni, np. nieszkliwionej pytki porcelanowej, lub, jeli minera jest twardy, przez zarysowanie pilnikiem albo noem. Rysa pozwala odrni minera barwny od zabarwionego. Zjawiskiem wystpujcym w niektrych mineraach jest promieniotwrczo naturalna. Mona j stwierdzi za pomoc pytek lub filmw fotograficznych. Do rejestrowania i pomiarw promieniowania uywane s rozmaite typy licznikw scyntylacyjnych Geigera-Mullera. W mineralogicznej praktyce diagnostycznej wykorzystuje si rwnie zjawisko luminescencji. Niektre mineray poddane nawietlaniu promieniami ultrafioletowymi, promieniami X lub katodowymi emituj charakterystyczne wiato, umoliwiajce identyfikacj okrelonych mineraw. Zjawisko luminescencji, szczeglnie w wietle ultrafioletowym, jest niezwykle efektowne i z tego powodu demonstrowane bywa na ekspozycjach w wielu muzeach mineralogicznych. Rwnie wielu kolekcjonerw specjalizuje si w gromadzeniu mineraw luminescencyjnych. 22 Mineray, podobnie jak pierwiastki chemiczne, rni si stopniem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej. Wiele mineraw (na przykad kwarc) spotyka si niemal wszdzie, inne wystpuj niezwykle rzadko. Rnorodne s take sposoby powstawania mineraw w warunkach naturalnych. Ten sam minera moe pojawia si w rnych zespoach mineralnych (paragenezach), ktre powstaj wsplnie w takich samych warunkach i w okrelonym rodowisku geologicznym. Tak wic przy opisie warunkw wystpowania mineraw naley uwzgldnia take aspekt czysto geologiczny. Mineray powstaj pod wpywem rozmaitych procesw, ktre dzieli si zazwyczaj na trzy gwne typy: procesy magmowe (wulkaniczne), procesy sedymentacyjne (gwnie w rodowisku wodnym) oraz procesy metamorficzne (metamorfizm).

Mineray ska magmowych powstaj dziki procesom, ktre mona przeledzi badajc produkty ich oddziaywania (skay magmowe) lub te obserwujc aktywne wulkany. Magma to ruchliwa, gorca materia, ktrej gwnym skadnikiem jest stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi roztworami wodnymi, zawierajcy liczne pierwiastki i zwizki chemiczne, m.in. siarki i metali. Powstaje ona w ogniskach magmowych, ktre usytuowane s w gbokich partiach skorupy ziemskiej, przypuszczalnie na gbokoci ponad 6-10 km. Pod wpywem ruchw skorupy ziemskiej oraz innych procesw zachodzcych w ogniskach magmowych nastpuje wycinicie magmy, ktra przemieszcza si w grne partie skorupy ziemskiej lub zastyga w postaci lawy na powierzchni Ziemi. Jeli wdzierajca si magma krzepnie poniej powierzchni Ziemi, powstaj skay nazywane skaami plutonicznymi lub gbinowymi (intruzyjnymi). Skay tworzce si z zastygajcej magmy, ktra wydostaa si na powierzchni Ziemi, nosz 23 nazw ska wylewnych lub wulkanicznych, (ekstruzyjnych). Wyrnia si take skay zylowe, ktre powstaj w cisym zwizku z intruzjami magmowymi. Gbinowe skay magmowe zastygaj pod pokryw starszych ska. Charakteryzuj si struktur ziarnist, poniewa krzepn powoli, a tworzce je mineray maj dostatecznie duo czasu na spokojn krystalizacj. W procesie powstawania mineraw ska magmowych istotn rol odgrywaj skadniki lotne, ktrych ucieczka jest utrudniona. Wpywaj one na przebieg krzepnicia magmy i sprzyjaj gromadzeniu si pierwiastkw rzadkich (wchodzcych w skad gorcych roztworw wodnych lub gazowych), co prowadzi do powstawania y rudnych. W powolnie zastygajcej magmie jako pierwsze krystalizuj mineray ciemne, charakteryzujce si wiksz gstoci i wysz temperatur topnienia. Znajduj si wrd nich mineray z grupy oliwinu, amfibole, skalenie wapniowe [plagioklazy] i ciemna mika. W nastpnej kolejnoci krystalizuj skadniki jasne, takie jak skalenie sodowe, jasna mika i kwarc. Najbardziej rozpowszechnionymi gbinowymi skaami magmowymi s granity zbudowane gwnie ze skaleni sodowych, kwarcu i miki. Gabra zawieraj przede wszystkim skalenie wapniowe i pirokseny, natomiast anortozyty zbudowane s niemal wycznie ze skaleni wapniowych [plagioklazw]. Syenity s w istocie granitami pozbawionymi niemal kwarcu. Dioryty s zblione do granitw, ale w ich skadzie przewaaj mineray ciemne. Skay wylewne (wulkaniczne) zastygaj na powierzchni Ziemi, czsto w postaci lawy. Podczas erupcji magmy wikszo lotnych skadnikw uchodzi w przestrze i dziki temu skay szybko krzepn, za ich struktura jest zazwyczaj drobnoziarnista lub szklista. Niekiedy trudno jest rozrni poszczeglne skadniki mineralne. W skaach wylewnych czsto spotyka si kuliste pustki pozostae po ulatniajcych si gazach; owe pustki s czciowo lub cakowicie wypenione rnymi mineraami. Zjawiskiem typowym na obszarach niedawnej aktywnoci wulkanicznej s gorce rda. Najczciej wystpujcymi skaami wylewnymi s bazalty. Powstaway one przewanie w okresie trzeciorzdu i charakteryzuj si ciemnym zabarwieniem, a ich skad mineralny jest zbliony do gabra. Fonolity maj z reguy szare zabarwienie. Melafiry s w zasadzie skaami bazaltowymi 24 wieku paleozoicznego i mezozoicznego [paleobazalty]. Do ska wylewnych zaliczane s take szkliwa wulkaniczne, a przede wszystkim obsydiany. Skay yowe tworz si w szczelinach starszych formacji skalnych i nie osigaj z reguy duej miszoci. Mog mie struktur zarwno grubo-, jak drobnoziarnist. W obrbie mikroziarnistej masy pojawiaj si czsto tzw. fenokrysztay porfirowe [prakrysztay]. Krysztay te tworz si przed zastygniciem pozostaej masy magmy i w zwizku z tym s doskonale wyksztacone. Skay 25

zawierajce tego typu fenokrysztay nosz nazw porfirw. Do typowych ska yowych zaliczane s rwnie pegmatyty. S to z reguy gruboziarniste skay typu granitu, ktre powstaj w kocowym stadium krystalizacji magmy zasobnej w skadniki lotne. Pegmatyty obfituj w liczne pierwiastki rzadkie, ktre sprzyjaj mineralizacji kruszcowej oraz krystalizacji cennych kamieni szlachetnych. Nic wic dziwnego, e pegmatyty uznawane s przez zbieraczy mineraw za szczeglnie interesujce formacje skalne. W trakcie rnorodnych procesw pomagmowych, zachodzcych po zastygniciu magmy, pojawiaj si warunki sprzyjajce powstawaniu bogatych z mineralnych. yy rudonone tworz si podczas ozibiania si gorcych roztworw wodnych [hydrotermalnych] przesyconych gazami i zawierajcych substancje mineralizujce. Procesy te, zachodzce w przedziale temperatur 20CMK)00C, prowadz do wypenienia szczelin i pustek skalnych w grnej strefie skorupy ziemskiej. Wrd pierwiastkw tworzcych nagromadzenia w yach rudnych wystpuj najczciej: zoto, srebro, nikiel, kobalt, bizmut, ow, cynk, mied, elazo, arsen, antymon i rt. yy rudne maj zazwyczaj formy cia paskich, ale mog take tworzy struktury wyduone lub nieregularne. Najpospolitszym typem z yowych s rudy siarczkowe, tzn. yy bogate w kruszce siarczkowe. Zoa yowe zwizane s gwnie z intruzjami ska magmowych, a przede wszystkim granitw. Pierwotne zoa kasyterytu [gwnego minerau cyny] wystpuj w postaci typowych y kruszcowych lub te niekiedy spotykane s w pegmatytach. Zwizane s one gwnie z grejzenami, skaami zoonymi niemal wycznie z kwarcu i yszczykw, ktre powstaj w stosunkowo wysokich temperaturach rzdu 500-600C [stadium pneumamatolityczne dyferencjacji magmy]. Pod wpywem oddziaywania czynnikw atmosferycznych, wody oraz organizmw ywych procesom wietrzenia i erozji ulegaj skay znajdujce si na powierzchni Ziemi. Rozpadajce si skay w postaci drobnych ziarn lub wikszych okruchw s wymywane i przenoszone przez wod, a nastpnie tworz wtrne nagromadzenia w rejonach niekiedy bardzo odlegych od pierwotnego miejsca ich wystpowania. Tak powstaj okruchowe skay osadowe. Ogromn rol w powstawaniu sedymentw odgrywaj organizmy ywe, zarwno rolinne, jak i zwierzce [osady organogeniczne]. 26 Wiele gatunkw fauny morskiej ma czci szkieletowe zbudowane z wglanu wapnia lub Krzemionki. Po mierci organizmw ich szcztki szkieletowe gromadz si na dnie morskim, tworzc nastpnie potne serie osadw, np. ska wapiennych. Do czsto wystpujcych okruchowych ska osadowych nale m.in. piaskowce zoone z ziarn mineralnych lub okruchw innych ska scementowanych spoiwem. Skay ilaste zbudowane s z najdrobniejszej frakcji ziarn mineralnych. Skay metamorficzne [przeobraone] mog powstawa w wyniku rnorodnych procesw. Wszystkie skay podlegaj nieustannym przemianom, ale mianem metamorfizmu okrelane s zjawiska zachodzce pod wpywem oddziaywania odpowiednio wysokich cinie i temperatury. W zmieniajcych si warunkach rodowiskowych nastpuje przeobraenie pierwotnych ska i ich przekrystalizowanie prowadzce do powstawania nowych mineraw. Wikszo ska zmetamorfizowanych charakteryzuje si upkowat tekstur. Do najbardziej rozpowszechnionych ska metamorficznych zaliczane s mln. gnejsy, fyllity oraz rozmaite typy upkw krystalicznych. W wyniku przeobraenia pierwotnych ska magmowych (o niskiej zawartoci krzemionki) powstaj serpentynity i amfibolity. Skay mog ulega metamorfizmowi take pod wpywem wysokich temperatur spowodowanych erupcjami roztopionej lawy. Zachodzce wwczas przeobraenia ska nosz nazw metamorfizmu kontaktowego [termicznego], a tworzce si mineray okrelane s jako mineray kontaktowe. Szczeglnie podatne na przeobraenia w strefach kontaktowych s skay osadowe.

Mineray tzw. paragenezy alpejskiej spotykane s niekiedy w postaci druz [szczotek krystalicznych] wypeniajcych pustki i szczeliny skalne. yy typu alpejskiego, charakteryzujce si doskonale wyksztaconymi krysztaami rnych mineraw, szczeglnie czsto wystpuj w rejonie Alp; std wywodzi si ich nazwa. Gorce roztwory wodne o temperaturze poniej 400C migrujce wrd ska powoduj powstawanie skupie typowych zespow mineralnych na cianach szczelin i innych pustek skalnych. 27 Rozdzia 1 PIERWIASTKI RODZIME Skrty: Tw. - twardo; G - gsto (ciar waciwy); R. - rysa Pierwiastki, poza kilkoma wyjtkami, rzadko tworz osobne mineray. Spord 109 znanych pierwiastkw chemicznych zaledwie 22 wystpuje w postaci czystej, czyli rodzimej. W rzeczywistoci jest ich nieco wicej, poniewa niektre pierwiastki tworz rne mineray, np. wgiel moe wystpowa zarwno w postaci diamentu, jak i grafitu. Pierwiastki zaliczane do grupy metali lekkich nie tworz wasnych mineraw ze wzgldu na zdolno do szybkiego utleniania si w warunkach naturalnych, co ogranicza moliwo ich zachowania si w stanie rodzimym. Oglnie mona powiedzie, e im wiksza skonno danego pierwiastka do wchodzenia w zwizki chemiczne, tym mniejsze prawdopodobiestwo naturalnego wystpowania w czystej postaci. Dlatego na przykad elazo rodzime spotyka si w przyrodzie o wiele rzadziej ni czyste zoto, chocia skorupa ziemska zawiera ponad 4% elaza, zota za tylko niespena kilka milionowych procent. Naturalnie stopy midzymetaliczne (np. amalgamaty) ujmowane s zazwyczaj w systematyce mineraw w grupie pierwiastkw. 29 Regularny; Tw. 2,5-3; G. 8,4 do 8,9 g/cm3; miedzianoczerwona; poysk metaliczny; R. czerwonobrazowa Mied bya prawdopodobnie pierwszym metalem uytkowanym przez czowieka. Przyczynio si do tego zapewne due rozpowszechnienie z rud miedzi oraz stosunkowo atwa obrbka tego metalu. Staroytni Rzymianie nadali miedzi nazw cuprum, wic j z odkryciem w owym czasie z na Cyprze. Mied wystpuje przede wszystkim w rnych zoach rudnych, najczciej w zwizkach z innymi pierwiastkami, chocia niekiedy spotykana jest rwnie w stanie rodzimym. Zazwyczaj tworzy nieregularne, krzaczasto rozgazione skupienia krysztaw. Czysta mied, podobnie jak wikszo mineraw zawierajcych ten metal, ma zazwyczaj wyranie zabarwion powierzchni. Jest to najczciej bkitny nalot azurytu lub ziele malachitu. Mied rodzima krystalizuje z roztworw hydrotermalnych lub te w wyniku przemiany siarczkw miedzi w powierzchniowych partiach kruszcowych y rudnych (zwanych stref cementacji). Gwne zoa miedzi rodzimej wystpuj w USA (Michigan), Australii, Wielkiej Brytanii (Kornwalia) i w Rosji (Ural). [W Polsce niewielkie wystpienia miedzi rodzimej w postaci drobnych, krzaczastych skupie krysztaw pojawiaj si sporadycznie w Sudetach (m.in. Pogrze Kaczawskie)]. 30 Regularny; Tw. 2,5-3; G. 9,6 do 12 g/cm3; srebrzystobiae, tawe na powierzchni z brzowymi, wpadajcymi w czer odcieniami; poysk silnie metaliczny; R. srebrzystobiaa Srebro, podobnie jak mied, wystpuje nie tylko w zwizkach, ale rwnie jako czysty metal (srebro rodzime), wykorzystywany przez czowieka od najdawniejszych czasw. Archeolodzy odnaleli srebrn biuterie w grobowcach krlw chaldejskich z czwartego tysiclecia? p.n.e. Najstarsze europejskie kopalnie srebra, eksploatowane przez Fenicjan i Kartagiczykw, odkryto na terenie dzisiejszej Hiszpanii. W pniejszym okresie wanymi orodkami grnictwa srebra byy Saksonia (Freiberg) i Czechy, gdzie wydobywano srebro od VII wieku. Po odkryciu Ameryki

importowano srebro z Meksyku i Peru, co spowodowao zaamanie si europejskiego przemysu wydobywczego. Zdarzao si, e srebro osigao tak sam warto jak zoto, np. w Japonii zoto i srebro ceniono na rwni a do XVII stulecia. Dlatego te kraje zasobne w zoa srebra przeyway swj rozkwit w okresie intensywnej ich eksploatacji. 31 Srebro rodzime wystpuje zazwyczaj w postaci spltanych nitek (drutw) tworzcych niekiedy kbki. Czsto rwnie tworzy nieregularne pytki, blaszki, inkrustacje i skupienia, a take zwarte bryki. Regularne krysztay s rzadsze. Czyste srebro powstaje zazwyczaj w wyniku rozkadu siarczkowych rud srebra, na przykad galeny i argentytu, tworzc wzbogacenia w strefie utleniania y kruszcowych. Najwaniejsze znane dzi zoa europejskie wystpuj w Norwegii (Kongsberg). Poza obszarem Europy najwiksze wystpienia srebra rodzimego znajduj si w Meksyku i Ameryce Pnocnej (Jezioro Grne), na Ataju w Rosji (Ziemnogorsk). W niektrych zoach, np. w okolicy Schneeberg w Niemczech oraz w Peru, znaleziono pokane bryy rodzimego srebra o masie kilku ton. W Jachymovie (Czechy), gdzie jeszcze w XVI wieku wydobywano due iloci srebra z bogatych powierzchniowych y rudnych, znaleziono nici srebra dochodzce do 30 cm dugoci. Podobne znaleziska stwierdzono w zou Kongsberg (Norwegia). W zoach saskich, przede wszystkim w synnej kopalni Himmelsfurst w okolicy Freibergu, a take w Schneeberg i innych zoach, czsto spotykano naturalne pytki srebra o dugoci ponad 40 cm. wieo wydobyte srebro rodzime ma wspania, srebrn barw i poysk, ktre jednak szybko znikaj w kontakcie z powietrzem; srebro wwczas ciemnieje, pokrywajc si warstw siarczku srebra. Rodzime srebro jest metalem mikkim, dlatego wytwarza si stopy srebra z innymi metalami, uywane do wyrobu monet i w jubilerstwie. Rne zwizki srebra stosuje si w medycynie i przemyle fotograficznym. Regularny; Tw. 2,5-3; G. 15,5 do 19,3 g/cm3; zocistote do biaawego (w przypadku duych domieszek srebra); poysk metaliczny; R. zocistota do srebrzystej Zoto jest metalem, ktry w historii odgrywa zawsze ogromn rol. Przez cae wieki marzenia o zocie kojarzyy si z wizj bogactwa i wadzy. Dlatego te alchemicy prbowali wytworzy zoto sztucznie, nie osigajc jednak w tej dziedzinie sukcesu. Badania archeologiczne wskazuj, e kruszec ten by najprawdopodobniej pierwszym metalem poznanym przez czowieka, ktry poszukujc zota wrd wirw i piaskw rzecznych wzbogaca stale sw wiedz praktyczn, przydatn w dalszych odkryciach. Najstarsze zachowane przedmioty ozdobne ze zota pochodz z wczesnej epoki kamiennej. Warto zota musiaa by zawsze wyjtkowo wysoka, poniewa uywano go do wyrobu monet ju w VII wieku przed nasz er. Zoto wystpuje w skaach zwykle w stanie tak wysokiego rozproszenia, e nie mona go dostrzec goym okiem. Tworzy cienkie, mikkie blaszki, nitki, rzadziej ziarna oraz bryki, ktre nale do prawdziwych rzadkoci. Najpikniejsze patki zota rodzimego znaleziono w bloku skalnym w pobliu Krepie w poudniowych Czechach. Najwiksze bryki (samorodki) zota pochodz ze z w Ameryce Pnocnej oraz ze stanu Wiktoria w Australii, gdzie w pobliu Ballarat znaleziono w 1869 r. samorodek o masie 85 kg. Jeeli ju samo zoto jest rzadkoci, to tym wiksz osobliwoci musz by wyjtkowe znaleziska doskonale wyksztaconych omiociennych lub 32 szeciennych krysztaw. Zoto nie utlenia si i w normalnych warunkach nie wie si z innymi pierwiastkami. Dlatego zoto w przyrodzie spotykane jest zazwyczaj w czystej postaci i bardzo rzadko wystpuje w stanie zwizanym. Zoto rodzime wytrca si najczciej wprost z gorcych roztworw wodnych lub powstaje w wyniku rozkadu zotononych siarczkw, gwnie pirytu, arsenopirytu i anty monitu, w ktrych znajduje si czsto jego lady. Blisko 50% wiatowej produkcji zota pochodzi ze zotononych zlepiecw formacji Witwatersrand w Afryce Poudniowej. Inne wane zoa znajduj si w Ameryce Pnocnej (np. Mother Lode w Kalifornii), Kanadzie, Australii oraz w Rosji (gwnie Syberia). W Europie zoa

zota wystpuj na terenie Francji, Rumunii i Sowacji. Zoto wykorzystuje si nie tylko do wyrobu biuterii, ale take do bicia monet, w medycynie i w przemyle szklarskim. Stopy zota znajduj rwnie zastosowanie w technice (np. zcza) i stomatologii. Rodzimy stop zota i srebra, ktry wystpuje w zoach czystego zota, nosi nazw elektrum. Okrelenie to wywodzi si od bladotej barwy przypominajcej bursztyn (electrum - bursztyn). Zoto jest idealnie kowalne i rozcigliwe. Mona je rozku na tak cienki listek (0,00014 mm gruboci), e stanie si on przewiecajcy w barwach tozielonych. Z jednego grama zota uzyska mona drut (ni) o dugoci do 160 m. Gstoci przewyszaj zoto tylko metale z grupy platynowcw. Poniewa jednak zoto jest bardzo mikkie, czy si je zwykle z twardszymi metalami, jak mied, srebro, platyna lub nikiel. [W Polsce zoto rodzime wystpuje w ilociach ladowych na Dolnym lsku (m.in. Zoty Stok, Zotoryja, Lwwek l., Bolesawiec). Szczytowy okres grniczej eksploatacji dolnolskiego zota przypada na XII-XIV wiek]. 33 Regularny; Tw. 4-4,5; G. 14 do 19 g/cm3 (w stanie czystym 21); stalowosrebrna; poysk metaliczny; R. szara Platyna jest jednym z najwaniejszych i najbardziej wartociowych metali szlachetnych wystpujcych w stanie naturalnym. Bywao jednak, e platyn ceniono niej od srebra, z ktrym na skutek podobiestwa j mylono. Platyna zostaa odkryta dopiero w XVI wieku w okruchowych zoach zota w aluwiach Rio Pinto (obecnie San Juan) w Kolumbii. Nie przycigaa ona uwagi uczonych a do 1748 r., kiedy to hiszpaski podrnik Ulloa donis o odkryciu "srebra", ktre nie chce si topi. Platyna wystpuje najczciej w postaci ziaren lub drobnych usek wrd aluwiw, do ktrych zostaa przetransportowana z zasadowych ska magmowych (o maej zawartoci krzemionki). Najwiksze wiatowe zoa platyny znajduj si w rejonie Sudbury w Ontario (Kanada) oraz na Uralu. Mniejsze zoa wystpuj w Afryce Poudniowej i w USA, a take w basenie rzeki San Juan koo Bogoty (Kolumbia). Gwne zastosowanie znajduje w przemyle chemicznym i do wyrobu biuterii. Zuycie platyny stale wzrasta. Badania wskazuj, e platyna jest gwnym skadnikiem naturalnych stopw midzymetalicznych. Platyna i metale pokrewne, takie jak pallad, osm i iryd (tzw. platynowce), maj wyjtkow gsto i wykorzystywane s przede wszystkim w technice elektronicznej, w metalurgii i w chemii. Podobnie jak platyna rodzima, take jej zwizki wystpuj w przyrodzie niezwykle rzadko. Pikne krysztay sperrylitu (arsenek platyny, PtAs2) znaleziono niedawno koo Norylska w pnocnej Syberii. 34 Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,7 g/cm3; cynkowobiay z ciemnymi nalotami; R. szara Arsen i jego zwizki znane s od czasw staroytnych jako trucizna. Arsen pozyskiwany by najczciej z rnych mineraw, gwnie z arsenopirytu. W postaci rodzimej wystpuje stosunkowo rzadko. Najczciej przybiera formy owalnych naskorupie o gadkiej lub niekiedy gruzekowatej powierzchni. Tworzy na og zwarte skupienia drobnoziarniste, znacznie rzadziej wystpuje w postaci niewielkich krysztaw o pokroju igiekowym. wieo wydobyty ma barw bia, ale szybko pokrywa si ciemnym nalotem. Czsto towarzyszy yom kruszcowym srebra lub kobaltu. Gwne zoa arsenu wystpuj we Freibergu (Saksonia, Niemcy), Wittichen (Schwarzwald, Niemcy), Jachymovie (Czechy) oraz w Japonii i Chile. Arsen, zwaszcza pozyskiwany z rud siarczkowych, ma dzi szerokie zastosowanie. Uywany jest do wyrobu lekw, barwnikw i preparatw pestycydowych, a take do produkcji szka, impregnowania drewna itd. Naturalny zwizek arsenu i antymonu nosi nazw allemontytu (od miejsca odkrycia w Alpach Francuskich). Tworzy zwykle wypuke nerkowate skupienia i ma cynowobia barw. Podobnie jak

arsen wystpuje w yach rudnych, ale jest stosunkowo rzadkim mineraem i dlatego nie ma wikszego znaczenia praktycznego. Allemontyt zosta odkryty w 1822 r. przez synnego krystalografa francuskiego Rene Justa Hauy (1743-1822). 35 Heksagonalny lub romboedryczny; Tw. 1; G. 2,1-2,3 g/cm3; od elazistoczarnego do stalowoszarego; poysk metaliczny; R. czarna Grafit by uywany niegdy do zdobienia naczy glinianych. W przeszoci mylono go czsto z molibdenitem lub z oowiem i rudami antymonu. W XVIII wieku sdzono, e grafit jest wglem z niewielkimi domieszkami elaza. Nazw grafitu wywodzi si z greckiego grdphein - pisa, a wprowadzi j w 1789 r. niemiecki mineralog A. Werner (1749-1817). Szwedzki chemik J. Berzelius (1779-1848) odkry, e grafit jest, obok diamentu, jedn z form allotropowych pierwiastka wgla. Ogromne rnice waciwoci grafitu i diamentu tkwi w odmiennym uoeniu atomw C. Grafit wystpuje najczciej w postaci blaszkowatych lub uskowatych skupie, niekiedy w zbitej formie ziemistej, i powstaje z przeobraenia substancji wglistych (grafityzacja). Zoa grafitu eksploatowane s w USA (Adirondack), w Czeskim Lesie (Czechy i Bawaria w Niemczech) i Sri Lance. Pocztkowo grafitu uywano przede wszystkim do wyrobu owkw, ale dzi stosowany jest gwnie do produkcji ognioodpornych tygli, wytopu stali oraz w technice nuklearnej (reaktory). W rejonie jeziora adoga (Rosja) wydobywa si szungity - skay zawierajce zbliony do grafitu zbity wgiel. Wykorzystuje si je do wyrobu przedmiotw dekoracyjnych. 36 Regularny; Tw. 10; G. 3,52 g/cm3; przezroczysty, ty, brzowy, zielony, rzadziej niebieski lub czarny; poysk diamentowy Diament jest jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych; dziki wyjtkowym waciwociom fizycznym zajmuje wrd mineraw miejsce szczeglne. Odkrycie diamentw przypada na czasy staroytne. Wspomina o nich rzymski przyrodnik Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), chocia Rzymianie znali tylko diamenty o niewielkich rozmiarach. Wiele legend o odkryciach i losach starych diamentw pochodzi z dawnych Indii, mimo e wikszo najsynniejszych, duych i wartociowych kamieni odkryto stosunkowo niedawno, bo na pocztku XVII wieku. Natura diamentu pozostawaa jednak dugo tajemnic. Synny angielski fizyk Izaak Newton (1643-1727) postawi w 1675 r. hipotez, e diament jest palny. Wniosek ten uzasadni on wyjtkow zdolnoci diamentu do zaamywania promieni wietlnych. W 1694 r. dwch Wochw - Averani i Targioni, przeprowadzio eksperyment przy uyciu soczewek, ktry zakoczy si spaleniem diamentu. Pniej angielski chemik sir Humphry Davy (1778-1829) dowid, e diament rzeczy wicie jest wglem. Od najdawniejszych czasw znajdowano diamenty w postaci ziaren i niewielkich omiocianw wystpujcych w zoach aluwialnych, do ktrych zostay przetransportowane z ciemnych zasadowych ska magmowych. Poszukiwania diamentw w skaach macierzystych rzadko kiedy koczyy si powodzeniem. W zasadzie znane s tylko cztery takie zoa. Najstarszym z nich jest synna kopalnia w rejonie Kimberley w Republice Poudniowej Afryki, gdzie diamenty wystpuj w zwietrzaych skaach ultrazasadowych (perydotytach) zwanych kimberlitami. Inne due pierwotne 37 zoa diamentu znajduj si w dolinie rzeki Wiluj na obszarze Jakucji (Rosja). W 1961 r. odkryto diamentonone kimberlity w Sierra Leone, a nieco pniej w Indiach [i w Australii]. Najlepiej znane aluwialne zoa diamentw znajduj si w Zairze, Angoli, Tanzanii, Ghanie i na zachodnim wybrzeu Afryki (Gwinea, Wybrzee Koci Soniowej, Liberia).

Najsynniejsze due diamenty pochodz ze z w Indiach. Szczeglnie cenne kamienie wydobyte z tamtejszych kopal staway si zwykle wasnoci indyjskich ksit, radw i maharadw. Przechowywano je w skarbcach i przekazywano z pokolenia na pokolenie. Niektre trafiy do skarbcw witynnych. Przez dugi czas nie byy one znane w innych krajach, zwaszcza europejskich, do ktrych dotary znacznie pniej gwnie w postaci upw wojennych. Pierwsze wiadomoci o duych diamentach indyjskich dotary do Europy dziki wysikom francuskiego poszukiwacza Jana Baptysty Taverniera, ktremu w 1665 r. zlecono zbadanie synnych indyjskich skarbcw. Obecnie najlepiej znane zoa diamentw znajduj si w Republice Poudniowej Afryki, chocia przez dugi czas nie naleay one do rejonw najwikszego wydobycia. Tamtejsze pola diamentowe zostay odkryte dopiero w 1871 r. Od tego momentu w stosunkowo krtkim okresie, bo zaledwie do 1920 r., dostarczyy one wicej diamentw ni wszystkie kopalnie wiata razem wzite, poczwszy od staroytnoci. [Obecnie najwikszym producentem diamentw jest Australia]. Historia odkry wielu diamentw jest niezwykle ciekawa, a losy poszukiwaczy i samych kamieni s bardzo barwne, niekiedy wrcz dramatyczne. Drogocenne diamenty przeznaczone do wyrobw jubilerskich uzyskuj z reguy szlif brylantowy o duej liczbie cianek. Niewielkim diamentom lub kamieniom ze skazami nadaje si szlif rozetkowy. Mao kto zdaje sobie spraw, e tylko okoo 23% wydobywanych diamentw nadaje si na drogocenne klejnoty, podczas gdy reszt zuywa w caoci przemys. Diamenty stosowane obecnie w przemyle s rwnie wytwarzane syntetycznie. 38 Rombowy; Tw. 1,5-2; G. 2-2,1 g/cm3; ta do brzowej; poysk od diamentowego do tustego; R. od bezbarwnej do tej W przyrodzie wystpuje wiele mineraw zawierajcych siark. Wydobywane s one wszdzie tam, gdzie tworz due koncentracje zoowe. Czasami siarka wystpuje take w postaci rodzimej, ktra znana bya czowiekowi najwczeniej. W staroytnoci przypisywano jej nadprzyrodzone moce ze wzgldu na wulkaniczne pochodzenie i atwo spalania. Od najdawniejszych czasw Rzymianie znali siark gwnie ze z sycylijskich, eksploatowanych rwnie obecnie. Szybko znaleziono dla niej wiele zastosowa, zwaszcza wwczas, gdy odkryto jej atwopalno oraz zdolno utrzymywania intensywnego niebieskiego pomienia, z ktrego wydzielaj si ostre, gryzce opary dranice oczy i gardo. W XVII stuleciu wielu uczonych zastanawiajcych si nad przyczyn atwopalnoci siarki doszo do wniosku, e musi by ona mieszanin witriolu [dawna nazwa kwasu siarkowego] i specjalnej niewakiej "materii ognia", zwanej flogistonem. Fakt, e siarka jest pierwiastkiem, odkryto dopiero w 1809 r., kiedy zacza si rozwija nowoczesna chemia. 39 Zoa siarki maj najczciej pochodzenie wulkaniczne. Znane s rwnie zoa siarki wytrcajcej si z gorcych roztworw wodnych oraz powstajcej przy wspudziale organizmw ywych [bakterii - przyp. tum.]. Siarka wystpuje rwnie obficie we wszystkich kopalniach wgla, gdzie powstaje przez sublimacj podczas spalania. Czsto tworzy take drobne krysztay w wyniku rozkadu niektrych rud siarczkowych. Krysztay siarki maj zwykle pokrj piramidalny lub tabliczkowaty i tworz czsto skupienia w postaci druz. Wystpuj w szczelinach zoowych i zdarza si, e pojedyncze krysztay dochodz nawet do 10 cm dugoci. Maj silny, diamentowy poysk i jasnot lub miodowobrzow barw. Krysztay s jednak tak kruche, e mog si rozpa w rkach pod wpywem ciepoty ciaa. Maj niewielk gsto oraz niski stopie twardoci. Doskonale wyksztacone ciany krysztaw siarki spotyka si wyjtkowo. Znacznie czciej siarka wystpuje w postaci nieregularnych bryek, pytek, gwiadzistych skupie ziarnistych i impregnacji. Niekiedy tworzy naskorupienia o nerkowatym ksztacie lub w formie stalaktytw i stalagmitw. Czasami wystpuje w postaci zbitych pokryw ziemistych.

Jedno z najbogatszych z siarki w Europie znajduje si na Sycylii i rozciga si szerokim, piciokilometrowym pasem midzy Etn a Agrigento. Jeszcze do niedawna std wanie pochodzia prawie czwarta cz wiatowej produkcji siarki. Dopiero w pierwszej poowie naszego stulecia Sycyli wyprzedziy w wysokoci wydobycia Stany Zjednoczone. Poza Sycyli bogate europejskie zoa siarki znajduj si w Polsce, w okolicy Tarnobrzega. Zasoby siarki w Stanach Zjednoczonych (Luizjana i Teksas ze zoem Boling) stanowi okoo 75% rezerw wiatowych i s szacowane na okoo 250 mln ton. Zoa siarki rodzimej maj szczeglne znaczenie, poniewa jej pozyskiwanie ogranicza si w zasadzie do oczyszczenia. Jednake wikszo siarki wykorzystywanej do celw przemysowych pochodzi z przerbki pirytw. Siarka uywana jest obecnie przede wszystkim do produkcji kwasu siarkowego i tlenkw siarki. Od wysokoci produkcji kwasu siarkowego zaley np. wytwarzanie lekw, farb i innych siarkowych preparatw. W formie sproszkowanej siark stosuje si m.in. do niszczenia rnych grzybw pasoytniczych, insektw, a take do impregnacji drewna, wulkanizacji gumy, wyrobu celulozy oraz do wytwarzania wielu innych preparatw dla najrozmaitszych gazi przemysu. 40 Rozdzia 2 I ZWIZKI POKREWNE Do tej grupy mineraw zalicza si siarczki i zblione do nich waciwociami zwizki arsenu, antymonu, telluru i selenu. Poza kilkoma wyjtkami, siarczki s zwizkami metalicznymi. Dawniej dzielono je na blendy, byszcze i piryty. Blendy, w przeciwiestwie do metalicznych blyszczy i pirytw, s siarczkami o wygldzie niemetalicznym; byszcze s ciemniejsze i bardziej mikkie, natomiast piryty janiejsze i twardsze. Podzia ten nie jest ju obecnie stosowany. Znacznie pniej rozpoznano siarkosole (sole siarkokwasw), ktre wyodrbniano niegdy spord waciwych siarczkw. S one zwizkami bardziej zoonymi. Oprcz prostych pocze siarki i metalu zawieraj one inne niemetaliczne lub metaliczne pierwiastki, takie jak elazo, kobalt, nikiel, bizmut, arsen lub antymon, ktre wykazuj pokrewiestwo chemiczne z siark. Jednak nawet i ten podzia nie jest dzi stosowany, siarczki i siarkosole bowiem zaliczane s zazwyczaj do tej samej grupy mineraw. Siarczki powstaj gwnie z gorcych roztworw wodnych, zwykle w wysokich przedziaach temperatur. Jednoskony, pseudoregularny; Tw. 2,5; G. 8,31-8,45 g/cm3; oowiowy, stalowoszary; poysk metaliczny; R. czarna Hessyt jest jednym z nielicznych naturalnych tellurkw. Wystpuje zwykle w postaci zbitej lub tworzy krysztay o pokroju regularnym, czsto zdeformowane. Spotykany niekiedy w zotononych lub srebrononych yach kwarcowych. Gwne zoa hessytu znajduj si w Botes w Siedmiogrodzie (Rumunia), w kopalni Zawadinsk na Ataju (Rosja), w Kalifornii (USA) oraz w Coqu-imbo (Chile). Hessyt jest rzadk rud srebra. Spord pozostaych telurkw na szczegln uwag zasuguje tellurobizmutyt, czyli tellurek bizmutu 612X63, wystpujcy w postaci zbitych skupie o podzielnoci liciastej i bladotej barwie. Spotyka si go w zotononych yach kwarcowych. Warto wspomnie rwnie o tetradymicie, tellurku bizmutu i siarki, 6)2X628. Jego nazwa pochodzi z greckiego tetradymos czterokrotny, poniewa tworzy krysztay zbliniaczone poczwrnie. Jest stalowoszary z wyrazistym poyskiem metalicznym. upliwo doskonaa. Spotykany rzadko w zotononych yach kwarcowych w skaach wylewnych i ich lufach (np. tufy andezytowe). Regularny; Tw. 2; G. 6,71 g/cm3; szarobiay; poysk metaliczny z niebieskimi lub czarnymi odcieniami; R. szara Berzelianit, wystpujcy w kopalni miedzi w okolicy Akrikerum na poudniowy zachd od Sztokholmu, zosta po raz pierwszy zidentyfikowany przez szwedzkiego uczonego Johana Berzeliusa [1779-1848] w 1818 r. Podobnie jak wszystkie selenki jest bardzo rzadkim mineraem i

wystpuje jedynie w kilku miejscach w yach wglanowych. Niemniej okoo trzydziestu lat temu odkryto niespodziewanie stosunkowo zasobne wystpienia berzelianitu w kilku miejscach na pograniczu Czech i Moraw. Minera tworzy drobnoziarniste skupienia w yach kalcytowych wystpujce wraz z innymi rzadkimi selenkami. Podobnie jak siarczkowe rudy miedzi berzelianit powstaje z gorcych roztworw wodnych [hydrotermalnych]. 44 Regularny; Tw. 3; G. 4,9-5,3 g/cm3; miedzianoczerwony do brzowego; poysk metaliczny; R. czarna Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,8 g/cm3; szary; poysk metaliczny; R. szara Bornit i chalkozyn wystpuj zazwyczaj w mieszaninach mineralnych, tworzc wsplne nagromadzenie zoowe. Oba zaliczane s do siarczkw metalicznych i wystpuj najczciej w miedzianononych yach hydrotermalnych, zwaszcza w strefie przypowierzchniowej. S wanymi skadnikami rud miedzi. Bornit nazywany bywa niekiedy "pstr rud miedzi" ze wzgldu na jaskrawe plamiste zabarwienie. Najczciej wystpuje w postaci skupie zbitych lub ziarnistych; rzadko tworzy krysztay. Najwiksze zoa znajduj si w USA (Butte, Montana) i w Meksyku. Znane zoa europejskie wystpuj w okolicach Salzburga (Austria) i Yrancic (Czechy). Krystaliczny bornit znaleziony zosta w okolicy Redruth w Kornwalii (Wielka Brytania). Chalkozyn spotykany jest czciej ni bornit i ma wiksz skonno do wystpowania w postaci krysztaw o pokroju tabliczkowatym lub supkowym. Najlepsze okazy pochodz z kopalni Anacanda w Butte (USA) oraz z okolic Redruth w Kornwalii (wielko krysztaw dochodzi do 4,5 cm). [Bornit i chalkozyn nale do gwnych kruszcw Cu w dolnolskich zoach upkw miedziononych z okolic Zotoryi, Lubina i Gogowa]. 45 Rombowy - pseudoregularny; Tw. 2; G. 7,3 g/cm3; czarny; na wieym przeamie z silnym metalicznym poyskiem, czsto pokryty ciemnym nalotem matowym; R. szara lub czarna Argentyt, zwany te byszczem srebra, by najwaniejsz rud srebra w okresie wietnoci grnictwa w rejonie Rudaw (Gr Kruszcowych). Georgius Agricola, "ojciec mineralogii", opisa argentyt w 1529 r. jako rud srebra o oowianej barwie, wystpujc w kopalniach w Jachymovie (Czechy). Zwrci te uwag, e minera ten przypomina galen (siarczek oowiu, PbS). W 1598 r. tak sam rud pochodzc z Saksonii opisa synny intendent mennic praskich Lazar Ercker. W owej epoce grnictwo przeywao okres bujnego rozwoju. W Rudawach znajdowano wwczas pokane iloci argentytu wystpujce w zoach zalegajcych pytko pod powierzchni ziemi, co sprzyjao opacalnej eksploatacji srebra. Argentyt tworzy zwarte wypenienia srebrnononych y hydrotermalnych lub wystpuje w postaci krzaczastych pseudomorfoz rodzimego srebra. Rzadziej spotykane s krysztay argentytu najczciej le wyksztacone, zdeformowane. Bladoszara barwa i silny metaliczny poysk na wieym przeamie sprawiaj, e argentyt przypomina galen. Jednak oba te mineray mona bez trudu odrni. Argentyt bardzo szybko traci metaliczny poysk i pokrywa si ciemnym nalotem. Mona go te atwo zarysowa i przeci zwykym noem. W przeciwiestwie do galeny nie wykazuje upliwoci, natomiast odznacza si charakterystycznym haczykowatym przeamem. Wyrnia si take wysok gstoci. Najwaniejsze zoa argentytu znajduj si w okolicach Freibergu i Schneebergu w Saksonii oraz w Baskiej Szczawnicy na Sowacji. Poza Europ wydobywany jest w Comstock Lode (Nevada, USA) i w rejonie Guanaju-ato na pnocny zachd od Mexico City. W niektrych spord wymienionych z, np. w Saksonii, znajdowano bryy argentytu o masie dochodzcej do 4 kg. W kopalniach Comstock Lode argentyt wystpuje w zwartych, graniastych wizkach o pokanych rozmiarach

wraz z innymi szlachetnymi rudami srebra. Oprcz rodzimego srebra argentyt jest najbogatsz rud srebra, zawarto bowiem czystego kruszcu przekracza niekiedy 87%. 46 Regularny; Tw. 3-4; G. 3,5-4,2 g/cm3; brzowy do czarnego, rzadziej ty, brunatny, niekiedy bezbarwny (cleiofan); poysk tusty do diamentowego; R. ta do brzowej Sfaleryt wywodzi sw nazw z greckiego sphaleros (podstpny, niepewny), poniewa przybiera tak rne barwy, e nawet dowiadczeni grnicy mieli kopoty z jego rozpoznaniem. Jeszcze w XVI wieku mylono sfaleryt z rud srebra i dopiero w XVIII wieku odkryto, e zawiera znaczn ilo cynku. Sfaleryt nie by jednak wykorzystywany praktycznie a do lat szedziesitych XIX wieku, bowiem dopiero wwczas opracowano metod metalurgicznej przerbki cynku. Przedtem traktowano sfaleryt jako bezuyteczne zanieczyszczenie rud oowiu komplikujce proces metalurgiczny. Sfaleryt wystpuje najczciej w postaci skupie ziarnistych i tworzy wypeniajce szczeliny skalne krysztay o doskonaej upliwoci i silnym poysku metalicznym. Naley do najczciej spotykanych siarczkw. Wystpuje w yach rudnych, zwykle razem z galen lub pirytem, czasami te z chalkopirytem (tzw. rudy polimetaliczne). Najwiksze zoa sfalerytu znajduj si w Stanach Zjednoczonych (grny bieg Missisipi, stan Nowy Jork), a w Europie na pograniczu Niemiec i Belgii (Moresnet). Inne wane zoa wystpuj w Austrii (Bleiberg w Karyntii), Czechach (Pfibram) oraz w Polsce na Grnym lsku (Bytom, Olkusz). Wspaniae okazy tych krysztaw sfalerytu znaleziono w Hiszpanii (Picos de los Europas). Ta szczeglna odmiana sfalerytu wykorzystywana jest jako kamie ozdobny. Sfaleryt jest gwn rud cynku, ktry suy przede wszystkim do wyrobu blach odpornych na utlenianie. Zawarte w sfalerycie domieszki w postaci galu, indu i germanu wykorzystuje si do produkcji pprzewodnikw. Wurtzyt [wurcyt] ma ten sam co sfaleryt skad chemiczny, ale rni si struktur wewntrzn, a zatem i pokrojem krysztaw (s one heksagonalne). W przeciwiestwie do sfalerytu jest stosunkowo rzadki. Przewanie ma barw brzow lub tobrzow i wystpuje w skupieniach zbitych, przybierajc niekiedy posta promienist lub igiekow. Spotykany w yach rudnych ze sfalerytem lub czciej z galen (zoa polimetaliczne). 47 Tetragonalny; Tw. 3; G. 4,1-4,3 g/cm3; mosinoty, zocistoty; poysk metaliczny; R. zielonoszara Chalkopiryt przyciga uwag jaskrawymi barwami. Tczowe barwy z przewag fioletu, bkitu i czerwieni powstaj w wyniku zaamania wiata i rozszczepienia promieni wietlnych na zwietrzaych paszczyznach powierzchniowych minerau. Prawdziwa barwa chalkopiry tu obserwowana na nie-zwietrzaej powierzchni przypomina barw pirytu. Jest jednak intensywniejsza - od mosinotej do zototej, zwykle z lekkim zielonkawym odcieniem. Dlatego te identyfikacj obu mineraw bardzo uatwia wzicie pod uwag zrnicowania odcieni, postaci krysztaw i stopnia twardoci. W przeciwiestwie do pirytu chalkopiryt mona zarysowa noem. Chalkopiryt wystpuje zwykle w skupieniach zbitych lub ziarnistych, rzadziej w postaci krystalicznej. Spotykany najczciej w yach kruszcowych wraz z innymi siarczkami. Najlepiej znane zoa znajduj si w Alpach (Mitterberg koo Salzburga w Austrii), w Siegerland (pikne krysztay w kopalni Klara) i w Mansfeld na terenie Niemiec (znany tam z tzw. upkw miedziowych), w Kornwalii (Wielka Brytania) oraz w stanie Pensylwania (USA). Chalkopiryt jest najbardziej rozpowszechnion w przyrodzie rud miedzi i zawiera blisko 35% czystego metalu. [W Polsce spotykany w rejonach dawnej eksploatacji z miedzi, m.in. w Miedziance i Miedzianej Grze koo Kielc (Gry witokrzyskie), oraz w wielu miejscowociach na Dolnym lsku.] Regularny; Tw. 3-4,5; G. 4,4-5,1 g/cm3; od czarnej do szarej; poysk metaliczny, tusty; R. szara z pmetalicznymi odbyskami take z odcieniem czerwonym lub winiowym

Tetraedryt nazw sw zawdzicza pokrojowi krysztaw, ktre zwykle przybieraj form czworocianw. Najczciej wystpuje jednak w postaci skupie grubo- i drobnoziarnistych lub zbitych. Przeam nierwny lub zbliony do muszlowego. 48 Nazw "tetraedryt" obejmuje si obecnie grup mineraw tworzcych najczciej mieszane odmiany antymonowo-arsenowe. Niektre spord nich wyodrbniane s pod osobnymi nazwami mineralogicznymi. Tenantyt, nazwany tak ku czci brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta (1761-1815), zawiera gwnie arsen; austriacki schwazyt zawiera pokan ilo cynku, natomiast saksoski freibergit zawiera do 30% srebra. Tetraedryty wystpuj w yach kruszcowych, zwykle wsplnie z innymi mineraami, takimi jak chalkopiryt, bornit (siarczek miedzi i elaza), oraz wieloma innymi siarczkami, zwaszcza z pirytem, sfalerytem, galen i argentytem. Niekiedy spotykane s w pustkach skalnych z rodzimym srebrem, rzadziej w zoach metasomatycznych i w upkach miedziononych. Due zoa tetraedrytu znajduj si w Alpach, w Rumunii, Saksonii (okolice Freibergu) i w Grach Kruszcowych. Bogate druzy piknych krysztaw tetraedrytu wystpuj gwnie w Austrii (Brixiegg i Schwaz w Tyrolu), Rumunii (Botes, Cavnic), Wielkiej Brytanii (Kornwalia), Algierii (z domieszkami srebra) oraz w USA (m.in. Idaho). Tetraedryt pozyskiwany jest czsto nie tylko jako bogata ruda miedzi (30-50% Cu), ale take jako ruda srebra oraz rtci i innych pierwiastkw, co spowodowane jest zmiennym skadem chemicznym tej grupy mineraw. Zawarte w tetraedrytach domieszki pozyskiwane s jako produkt uboczny. 49 Heksagonalny; Tw. 4; G. 4,6 g/cm3; tobrzowy; poysk metaliczny; R. czarna Pirotyn lub piryt magnetyczny zawdzicza sw nazw temu, e w przeciwiestwie do podobnego pirytu i markasytu jest zazwyczaj silnie magnetyczny (pod warunkiem, e jest chemicznie czysty). Najczciej wystpuje w postaci zbitej lub drobnoziarnistej, rzadziej tworzy tabliczkowe krysztay. Na wieym przeamie ma barw jasnot, ale bardzo szybko ciemnieje. Spotykany jest gwnie w niektrych zasadowych skaach magmowych i w upkach krystalicznych. Powstaje rwnie z roztworw hydrotermalnych, towarzyszc innym siarczkom w yach kruszcowych. Najwiksze zoa pirotynu wystpuj w rejonie Sudbury (Ontario, Kanada). Wspaniae okazy krysztaw spotyka si w Austrii (Karyntia), Rumunii (Herja) oraz we Francji i Brazylii, a ostatnio gwnie w rejonie Norylska na pnocy Syberii. Pirotyn wykorzystywany jest do produkcji kwasu siarkowego i innych zwizkw siarki. Niektre odmiany pirotynu zawieraj znaczce iloci innych pierwiastkw, np. niklu i kobaltu, a take zota i platyny. Maj one due znaczenie jako rudy tych metali, znane m.in. ze z na Uralu (Rosja) i w rejonie Sudbury (Kanada), gdzie jako niklonony pentlandyt zaliczany jest do najzasobniejszych rud niklu. Inn wan rud niklu, ze wzgldu na zabarwienie podobn do pirotynu, jest nikielin, arsenek niklu (NiAs). 50 Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,3 g/cm3; od mosinotej do zielonoszarej; poysk metaliczny; R. czarna Milleryt zosta odkryty przeszo sto lat temu przez grnikw w szczelinach z wgla w okolicach Kladna (rodkowe Czechy). Milleryt tworzy drobne, cienkie krysztay o mosinotej barwie, wystpujce w postaci igiekowatych skupie, ktrych pojedyncze osobniki osigaj niekiedy znaczn dugo (6 cm) i okrelane bywaj przez grnikw mianem "zotych wosw". Najwspanialsze okazy mona obecnie znale w szczelinach ilastych syderytw, zwanych pelosyderytami, ktre tworz kuliste struktury. Igy millerytu, uoone czsto w postaci piknie uksztatowanych graniastych skupie, dostrzec mona dopiero po przeamaniu kulistych konkrecji. Milleryt znaleziono take w innych krajach. Jego zoa znajduj si w Niemczech, m.in. w

Nadrenii i Saksonii (Freiberg, Johanngeorgenstadt), w Kanadzie i w niektrych stanach USA. Wspaniae okazy pochodz z pustek wrd ska wapiennych w pobliu St. Luis (Missouri). Mimo e milleryt zawiera ok. 56% niklu, nigdy nie jest traktowany jako ruda tego metalu. Dzieje si tak dlatego, e nieznane s dostatecznie zasobne zoa, aby ich eksploatacja bya obecnie opacalna. 51 Regularny; Tw. 2,5-3; G. 7,2-7,6 g/cm3; od szaroczarnej do oowiowoszarej; silny poysk metaliczny; R. szara Galena zostaa odkryta ju w staroytnoci. Czsto wspominali o niej autorzy z tej epoki. Wiadomo, e w owych czasach ze wzgldu na du atwo procesu przetwarzania z galeny pozyskiwano ow. Babiloczycy wyrabiali oowiane wazy, Rzymianie wykonywali z oowiu przewody wodocigowe. Z chwil wynalezienia druku ow sta si podstawowym metalem stosowanym do wyrobu czcionek. Galena jest pospolitym mineraem zwaszcza y kruszcw polimetalicznych. Wystpuje w postaci charakterystycznych skupie ziarnistych lub tworzy regularne krysztay. Wykazuje doskona upliwo i czsto po uderzeniu rozpada si z atwoci na mae szeciany. Jest raczej cika. Najwiksze zoa galeny znajduj si w Ameryce Pnocnej, gwnie w dorzeczu Missouri i Missisipi, a w Europie w Austrii (Bleiberg, Karyntia) i w Polsce na Grnym lsku (Bytom, Olkusz, Tarnowskie Gry). Wydobywana take w Czechach (Pfibram i Stfibro). Galena jest najwaniejsz rud oowiu, jego zawarto osiga niemal 87%. Jest rwnie najbardziej pospolit rud srebra, ktrego domieszki dochodz do 0,5%. [Std wywodzi si jej dawna polska nazwa srebrzanka]. Ow stosowany jest do pokrywania kabli, wyrobu pyt akumulatorowych, produkcji oson materiaw promieniotwrczych, stopw, w przemyle szklarskim, petrochemii, a take w tradycyjnym drukarstwie do wyrobu czcionek. Zwizki oowiu wykorzystuje si take do wyrobu farb jako pigmenty (biay i czerwony). 52 Heksagonalny; Tw. 2-2,5; G. 8,2 g/cm3; czerwony; poysk diamentowy; R. szkaratna Cynober zosta odkryty przez staroytnych Grekw ju w VII wieku p.n.e. w okolicach Almaden na poudniu Hiszpanii. Pocztkowo by uywany jako czerwony pigment, okrelany mianem kinnabari (std wywodzi si nazwa minerau). Dopiero Rzymianie dostrzegli, e cynober jest rdem ywego srebra - rtci. Zdobyli oni rwnie umiejtno wytwarzania ze wspaniaej, czarnej farby. redniowieczni alchemicy sdzili, e z rtci bdzie mona uzyska zoto. Cynober wystpuje w postaci skupie ziarnistych, zbitych lub ziemistych, niekiedy w postaci drobnych krysztaw. Najczciej spotykany w formie wyodrbnionych y rudnych. Poza Almaden, ktre i dzi jeszcze naley do najwikszych z rtci w wiecie, dobrze znane s rwnie inne rejony wydobycia, m.in. we Woszech (Toskania), Serbii (Avala koo Belgradu) oraz w USA (Kalifornia). Najwiksze krysztay cynobru znaleziono w Chinach (prowincja Hu-nan); krysztay i pikne bliniaki dochodzce do 4,5 cm wydobyto ze z Wan-shan-khang. Cynober jest gwn rud rtci, ktrej zawiera 86%. Rt znajduje zastosowanie w medycynie i do wyrobu amunicji. Mniejsze znaczenie ma ju obecnie przy przerbce metali szlachetnych, zwaszcza przy pozyskiwaniu zota i srebra z rud [amalgamacja]. Wykorzystywana take do produkcji farb. Warto wspomnie, e w ostatnich kilku dekadach popyt na rt nie wzrasta, poniewa zastpowana jest ona innymi, taszymi substancjami (np. przy wyrobie luster). 53 Rombowy; Tw. 2-2,5; G. 4,63 g/cm3; oowianoszary z tczowymi nalotami; poysk metaliczny; R. czarna Antymonit znany by ju Pliniuszowi Starszemu, ktry wspomina o nim jako o kosmetycznym preparacie, gdy sproszkowanego, srebrzystoszarego antymonitu uywano wwczas czsto do

barwienia powiek. Antymonit wystpuje w rnych yach kruszcowych, czsto wsplnie ze zotem. Tworzy wyduone krysztay, czsto o pokroju igiekowym. Niekiedy wystpuje w skupieniach zbitych. Zasyn dziki urzekajco piknym krysztaom pochodzcym ze z na wyspie Sikoku w Japonii, ktre uywano do wyrobu ozdb. Krysztay cieszyy si du popularnoci wrd miejscowej ludnoci, wykorzystywano je bowiem jako podprki do kompozycji kwiatowych lub jako tworzywo malekich patkw w synnych miniaturowych ogrdkach japoskich. Te niezwyke twory mineralnego wiata stanowiy niekiedy zasadnicz cz dekoracyjnego wystroju wntrza domostw. Japoskie antymonity byy rzeczywicie uderzajco pikne. ciany naturalnych pustek skalnych zdobiy bogate druzy i skupienia wspaniaych, kolumnowych krysztaw lnicych jak polerowana stal. W Japonii od dawna zaprzestano ju wydobycia antymonitu i krysztay, ktre osigay niekiedy jeden metr dugoci, nale obecnie do niezwykle cennych rzadkoci. Oglda je mona dzi jedynie w kolekcjach muzealnych. 54 Najwiksze zoa antymonitu znajduj si w Meksyku oraz w cninacti (prowincja luangsi;. iNajzasobniejsze zoa europejskie wystpuj w Maych Karpatach (Sowacja) oraz w Bohutinie i Milesovie koo Pfibramu (Czechy), na Sardynii i w Toskanii (Wochy) oraz w Serbii w miejscowoci Fojnica, Krupanj i Kostjanik. Pikne druzy antymonitu spotykane s w Rumunii (Baia Sprie, Chiusbaia). Antymonit jest gwn rud antymonu, ktrego zawarto dochodzi do 71 %. Blisko trzy czwarte produkcji antymonu zuywa si do wyrobu rnego rodzaju stopw w celu podwyszenia ich twardoci. Zoowe nagromadzenia antymonitu zawieraj do 15% antymonu, ktremu towarzyszy z reguy cynk i ow. Rombowy; Tw. 2-3; G. 3,9-4,6 g/cm3; ciemny, stalowoszary z brzowym odcieniem; poysk metaliczny; R. brunatnoszara Berthieryt otrzyma sw nazw na cze francuskiego chemika P. Berthiera (1782-1861) i jest stosunkowo mao znanym mineraem. Tworzy zazwyczaj skupienia zbite lub igiekowe, w czym przypomina antymonit. Berthieryt rni si jednak barw, z reguy stalowoszar z ywymi brunatnobrzowymi poyskliwymi pasemkami. Wystpuje w yach rudnych, zwykle wraz z antymonitem. Gwne zoa berthierytu znajduj si we Freibergu (Niemcy), Bohutinie koo Pfibramu (Czechy), w Baia Sprie i Chiusbaia (Rumunia) oraz Oruro (Boliwia). Pokrewny skad chemiczny ma miargyryt (siarczek srebra i antymonu, Ag2Sb2S4). Nazwa wywodzi si z greckiego meion - mniej, oraz argyrion ~ srebro, poniewa zawiera mniej srebra ni inne podobne rudy tego kruszcu, ktrym czsto towarzyszy. 55 wystpuje w postaci drobnych, pojedynczych krysztaw o pokroju tabliczkowym lub tworzy zwarte skupienia ziarniste. Na wieym przeamie jest ciemnoczerwony, podobnie jak pirargiryt, ale pod wpywem wietrzenia szybko szarzeje, wpadajc prawie w czer. Miargyryt spotykany jest stosunkowo rzadko w obrbie srebrnononych y kruszcowych i znany jest gwnie ze z Zatacecas w Meksyku, Braunsdorf w Saksonii i Pfibram w Czechach. Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,9 g/cm3; ciemnoszary; poysk metaliczny; R. stalowoszara do czarnej Bournonit znany by od dawna z pustek skalnych i y rudnych w Grach Harzu. Wystpienia tego minerau spotykane s rwnie w okolicach Pfibramu (Czechy) oraz w Kornwalii (Wielka Brytania), gdzie tworzy due zoa w okolicach Endellion, uznawane za cenn rud antymonu (std pochodzi pierwotna nazwa tego minerau - endellionit). Obecnie stosowan nazw wprowadzono dla uczczenia francuskiego krystalografa i mineraloga Bournona (1751-1825), ktry okreli skad chemiczny minerau. Krysztay bournonitu maj zazwyczaj pokrj tabliczek o prostoktnym zarysie. Niekiedy wystpuj w postaci zrostw bliniaczych. Krysztay supkowe spotykane s znacznie rzadziej. Bournonit tworzy rwnie zespoy dobrze rozwinitych krysztaw wystpujcych w yach rudnych lub skupienia ziarniste albo zbite, dobrze rozpoznawalne dziki

silnemu poyskowi. Jest stosunkowo kruchy. Bournonit pozyskuje si gwnie jako rud miedzi i oowiu. 56 Rombowy; Tw. 2,5; G. 5,8-6,2 g/cm-3; oowianoszary z niebieskawym odcieniem; poysk metaliczny; R. brzowoczarna Boulangeryt zosta tak nazwany dla podkrelenia zasug francuskiego inyniera grnictwa C.L. Boulangera (1810-1849). Ze wzgldu na swj niezwyky wygld jest jednym z najciekawszych i najbardziej poszukiwanych mineraw. Tworzy zazwyczaj skupienia wkniste lub promieniste zoone z pojedynczych, wyduonych krysztaw o pokroju igiekowym, ktre czsto przenikaj si wzajemnie. Z tego powodu wraz z innymi rzadkimi siarczkami nazywany bywa niekiedy rud pierzast. Spotykany w hydrotermalnych zoach polimetalicznych kruszcw oowiu. Gwne zoa znajduj si w Mollieren we Francji, w Wolfsbergu (Gry Harzu w Niemczech), Pfibramie w Czechach, lokalnie na Grnym lsku, w rejonie Nerczyska na Uralu (Rosja). Boulangeryt jest rud oowiu (55,2% Pb). Innym mineraem z tej samej grupy siarczkwjest jamesonit, ktry sw nazw zawdzicza szkockiemu mineralogowi Robertowi Jamesowi (1774-1854). Tworzy podobne jak boulangeryt skupienia wkniste zoone z drobnych, jednoskonych krysztaw o pokroju igiekowym. Spotykany w zoach hydrotermalnych oraz w zotononych yach kwarcowych. Najwaniejsze jego zoa znajduj si w Arnsbergu w Westfalii, w Grach Harzu i Freibergu w Niemczech, okolicach Kasejovic i Pfibramu w Czechach oraz w Zlata Ida koo Koszyc na Sowacji (wystpuj tu igiekowe krysztay dochodzce do 20 cm dugoci). 57 Heksagonalny; Tw. 2,5; G. 5,57 g/cm3; szarawoczerwony, pod wpywem wiata zmienia si na szary lub czarny; poysk diamentowy; R. jaskrawoszkaratna Prustyt zaliczany jest do tzw. szlachetnych rud srebra, ktrym to mianem okrelano dawniej rudy o wysokiej zawartoci tego kruszcu. Prustyt by atwo rozpoznawalny ze wzgldu na szkaratn barw i silny poysk. Niestety, prustyt wystawiony na wiato szybko traci poysk i zmienia barw na szar, a nawet czarn. Dzieje si tak dlatego, e na jego powierzchni tworz si cienkie warstewki metalicznego srebra (jest to podobna reakcja fotochemiczna jak na kliszy fotograficznej). Prustyt wystpuje zazwyczaj w postaci skupie ziarnistych, czasami zbitych, rzadziej tworzy krysztay. Spotykany w yach kruszcowych rud arsenu. Wspaniae, romboedryczne krysztay prustytu pochodz z Saksonii (Freiberg, Annaburg), Jachymova (Czechy), ze stanu Chihuahua w Meksyku oraz z Chile, gdzie w zou Chaarcillo spotykane s krysztay dochodzce do 5 cm. Prustyt jest jedn z najwaniejszych rud srebra, zawiera bowiem a 65,4% kruszcu. Pirargiryt jest bardzo podobny do prustytu, ale zamiast arsenu zawiera antymon (Ag3SbS3). Na wieym przeamie jest ciemnoczerwony w przeciwiestwie do janiejszego prustytu. 58 Poysk metaliczny do diamentowego. Pod wpywem wiata przyjmuje takie same odcienie jak prustyt. Tworzy take krysztay o pokroju supkowym, ale znacznie czciej wystpuje w postaci skupie ziarnistych lub zbitych. 7 Regularny; Tw. 6-6,5; G. 4,9-5,2 g/cm3; ty lub spiowoty; silny poysk metaliczny; R. czarna z brzowym odcieniem Piryt jest znany od czasw staroytnych. Jego nazwa wywodzi si z greckiego pyr (ogie) i nawizuje do iskier pojawiajcych si w trakcie rozupywania tego minerau. W Grecji uwaano, e posiada waciwoci lecznicze (przypuszczano, e zapobiega "psuciu si krwi"), i dlatego noszono 59

go jako amulet. Inkowie wykonywali z pirytu lustra. W inkaskich grobowcach znajdowano pyty z polerowanego pirytu i dlatego minera ten bywa niekiedy nazywany "kamieniem Inkw". W redniowieczu rdem wiadomoci o pirycie byy dowiadczenia grnikw zdobywane w trakcie poszukiwa i wydobycia tego minerau. Dokadniejsze poznanie wasnoci pirytu oraz umiejtno odrniania go od innych podobnych mineraw jest ju dorobkiem pniejszych czasw. Piryt wystpuje powszechnie i zapewne kady rozpozna bez trudu mae, zocistote ziarna i krysztay pirytu spotykane w wglu, ktre na pierwszy rzut oka przypominaj zoto. Czarna rysa pirytu, w przeciwiestwie do tej rysy zota, pozwala natychmiast wykaza rnic. Najwiksze iloci pirytu wystpuj w skaach osadowych. Piryt czsto tworzy dobrze wyksztacone krysztay w postaci szecianw, omiocianw o rnym pokroju, niekiedy z charakterystycznymi bruzdami na powierzchni cian. Najdoskonalsze krysztay pirytu spotykane s w yach kruszcowych. Znacznie czciej piryt wystpuje w postaci skupie zbitych lub ziarnistych. Jego spiowote i zote powierzchnie s niejednokrotnie pokryte, barwnymi plamami, najczciej niebieskimi, zielonymi lub czerwonymi. Jest to efekt skonnoci pirytu do szybkiego wietrzenia i utleniania. Warto zwraca szczegln uwag na kady okaz pirytu przechowywany w kolekcji, poniewa podczas jego rozkadu wydziela si kwas siarkowy, ktry niszczy wszystko, co znajduje si w pobliu. Podobne przemiany zachodz oczywicie w warunkach naturalnych. W wyniku procesw utleniania pirytw powstaj rne siarczany Jak m.in. gips (uwodniony siarczan wapnia), aluminit (uwodniony siarczan glinu), melanteryt (uwodniony siarczan elaza). Inne produkty utleniania wchodz 60 w skad uwodnionych tlenkw elaza, takich jak np. limonit i goethyt. Piryt rozkada si szybko w kwasie azotowym i jest atwo topliwy. Ze wzgldu na swoje wasnoci chemiczne piryt jest niepodanym skadnikiem ska wykorzystywanych do zewntrznego zdobienia budowli, poniewa jego obecno powoduje szybkie pojawianie si plam i rdzawych zaciekw. Wanymi orodkami wydobycia pirytu s Rio Tinto w Hiszpanii oraz Japonia. Synne krysztay pirytu pochodz z Elby i innych z woskich (np. Gavorrano), ze z Khalkidiki w Grecji, Galliyare w Szwecji oraz USA (Utah). Piryt jako surowiec jest szeroko uywany w technice. Przede wszystkim wykorzystuje si go do produkcji kwasu siarkowego, siarczanw, do wytwarzania farb itp. Niektre piryty zawieraj domieszki zota i miedzi i wykorzystywane s wwczas jako rudy tych metali. Znaczenie pirytu jako surowca dostarczajcego siark znacznie ostatnio zmalao. Przyczyniy si do tego eksploatacja nowo odkrytych z siarki rodzimej oraz wykorzystanie gazw przemysowych pochodzcych ze spalania wgli zawierajcych siark. Ze wzgldu na swj wyjtkowy poysk piryt stosowany jest niekiedy do celw dekoracyjnych. [W Polsce piryt jest rwnie bardzo rozpowszechniony. W przeszoci zoa pirytu eksploatowano w Rudkach koo Supi Nowej (Gry witokrzyskie). Wystpuje rwnie w wielu rejonach na Dolnym lsku oraz towarzyszy zoom kruszcowym cynku i oowiu na Grnym lsku. Spotykany jest w kopalni wgla brunatnego Turw]. 61 Rombowy; Tw. 5-6; G. 4,6-4,9 g/cm3; mosinoty; poysk metaliczny; R. czarna z brzowym odcieniem, janiejsza ni pirytu Markasyt ma ten sam skad chemiczny co piryt oraz prawie identyczne zabarwienie i wiele innych zblionych waciwoci. Nic wic dziwnego, e nazw pyr (ogie) okrelano w staroytnoci zarwno piryt, jak i markasyt, uwaajc je a do redniowiecza za kamienie o waciwociach leczniczych. Dopiero w 1814 r. francuski mineralog Rene Just Haiiy wykaza po raz pierwszy rnice pomidzy pirytem i markasytem. Dzi dysponujemy ca gam testw pozwalajcych na rozpoznanie obu mineraw.

Markasyt ma inn struktur wewntrzn, a co za tym idzie - inn posta krystaliczn. Krysztay markasytu s najczciej mae i maj pokrj tabliczkowy lub supkowy. Nierzadko s zbliniaczone i tworz zoone zrosty, take z pirytem. Znane s pod nazw m.in. "pirytu grzebieniastego". S to zazwyczaj bliniaki "piciokrotne" zoone z wyduonych zespow supkowych krysztaw. Czsto spotyka si take skupienia zbite, ziarniste, igiekowe lub promieniste oraz formy naciekowe w postaci stalaktytw lub piknie wyksztaconych naskorupie. 62 W szczelinach wgla markasyt wystpuje niekiedy w postaci warstewek o nerkowatej powierzchni i nosi wwczas nazw "pirytu wtrobowego". Doskonale uformowane skupienia promieniste i konkrecje okrelane s czsto przez grnikw mianem "pomaraczy". Rnorodno ksztatw markasytu jest rzeczywicie ogromna. Markasyt ma barw niemal identyczn jak piryt. Jest rwnie mosinoty, chocia nieco bledszy z szarozielonym odcieniem. Odrnienie obu mineraw po kolorze jest prawie niemoliwe. [Znacznie atwiej mona wykaza rnic uwzgldniajc posta krysztaw, ktre maj daleko wicej charakterystycznych cech, a take biorc pod uwag nisz gsto markasytu]. Markasyt i piryt wystpuj wsplnie w zoach wgla oraz w rozmaitych zmetamorfizowanych i niezmetamorfizowanych skaach osadowych. Tworz konkrecje w iach i wapieniach, znacznie rzadziej wystpuj w yach kruszcowych. Rwnie geneza obu tych mineraw wykazuje wiele podobiestw. Markasyt jest jednak mniej rozpowszechniony od pirytu, chocia w nieduych ilociach spotyka si go w wielu miejscach. Wystpuje tylko w powierzchniowych strefach skorupy ziemskiej i, w przeciwiestwie do pirytu, wytrca si z kwanych roztworw hydrotermalnych w niskich przedziaach temperatur lub powstaje podczas rozkadu organizmw rolinnych i zwierzcych. Markasyt umieszczony wewntrz pudeka zamienia si po chwili w szarawy py i wydziela zapach kwasu siarkowego. Dzieje si tak dlatego, e markasyt utlenia si jeszcze szybciej ni piryt. Produkty rozkadu s rwnie podobne. Najczciej s to siarczany (gwnie gips) oraz limonit. Najlepiej znane zoa markasytu znajduj si w Folkestone i Dover w Wielkiej Brytanii, we Freibergu w Niemczech oraz na przedgrzu Rudaw w Czechach (okolice Sokolova). Czasami markasyt pokryty jest drobnymi szecianami krysztaw pirytu. Niestety, te markasyty s szczeglnie nietrwae i ulegaj szybkiemu rozpadowi. Poniewa markasyt jest mniej rozpowszechniony od pirytu, jego praktyczne zastosowanie jest stosunkowo niewielkie. Tylko nieliczne zoa markasytu stanowi baz surowcow dla produkcji kwasu siarkowego. [W Polsce markasyt wystpuje w znacznych ilociach w dolomitach kruszcononych na obszarze Grnego lska oraz w Rudkach koo Supi Nowej (Gry witokrzyskie), a take w kopalni wgla brunatnego Turw]. 63 Rombowy; Tw. 5,5; G. 6,07-6,15 g/cm3; szary lub cynowobiay; poysk metaliczny; R. ciemna szaro-czarna Arsenopiryt zosta opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez G. Agricol, ktry nazwa go trujcym pirytem. Staroytni wiedzieli o jego istnieniu, ale nie byli w stanie uchwyci subtelnej rnicy midzy arsenopirytem a kilkoma innymi pirytami. Uczeni nie powicali mu zbyt wiele uwagi a do koca XVIII wieku, a jego skad chemiczny okrelono dopiero w 1812 r. Arsenopiryt jest typowym mineraem utworw hydrotermalnych i wystpuje w yach polimetalicznych wraz z innymi rudami kruszcw, siarczkowych lub samodzielnie. Ze wzgldu na tawy odcie wygldem przypomina nieco piryt. Na wieym przeamie ma barw stalowoszar lub cynowobia. Tworzy skupienia zbite lub krystaliczne. Najwiksze zoe arsenopirytu wystpuje w Szwecji [Boliden]. Inne znane zoa znajduj si we Francji (Aude), Niemczech (Frei-berg), Austrii (Salzburg) i Meksyku. Mimo e arsenopiryt zawiera znaczn ilo arsenu (do 46%), pierwiastek ten

pozyskiwany jest gwnie (90%) z innych rud arsenowych. [W Polsce zoa arsenopirytu zotononego wystpuj na Dolnym lsku w rejonie Zotego Stoku, gdzie byy eksploatowane do poowy XX wieku]. 64 Heksagonalny; Tw. 1-1,5; G. 4,7-4,8 g/cm3; oowianoszary; poysk metaliczny; R. szarozielona Molibdenit otrzyma nazw przez pomyk, poniewa greckie sowo molybdos znaczy "grafit", z ktrym by czsto mylony. W staroytnej Grecji terminem tym okrelano nie tylko molibdenit i grafit, ale take inne podobne mineray, m.in. zawierajce antymon, ktre wykorzystywano do wyrobu przyborw do pisania. W 1778 r. szwedzki chemik Carl Wilhelm Scheele wyodrbni molibdenit z grupy mineraw o tej samej nazwie. Molibdenit tworzy formy heksagonalne wystpujce w postaci blaszkowych i uskowych skupie. Wykazuje doskona upliwo i rzeczywicie czsto przypomina grafit, od ktrego molibdenit mona jednak atwo odrni dziki niebieskawo-fioletowej barwie i metalicznemu poyskowi. Wystpuje przede wszystkim w granitach i pegmatytach zwizanych ze strefami metamorfizmu hydrotermalnego, zwykle razem z kasyterytem i wolframitem. Blisko 90% wiatowej produkcji molibdenitu pochodzi ze z w Climax w stanie Kolorado. Inne wane zoa znajduj si w Chile i Renfrew w Kanadzie, a w Europie w Czarnogrze i w Czechach. Molibdenit jest najwaniejsz rud molibdenu, ktrego zawarto osiga 60%. Molibden wykorzystywany jest gwnie do produkcji stali szlachetnych oraz do wytwarzania gstych smarw. 65 Jednoskony; Tw. 1,5; G. 3,5-3,6 g/cm3; pomaraczowoczerwony, ciemnopomaraczowy; poysk tusty do diamentowego; R. jasnopomaraczowa Realgar jest jednym z naturalnych zwizkw arsenu; wykorzystywany pocztkowo jako barwnik. Znany by pod rnymi nazwami handlowymi: rubin arsenowy, blenda arsenowa lub szko arsenowe. Realgar tworzy si w wyniku rozkadu miner