Üsküdar Meydan› ve Engelliler ‹çin Eriflebilirlik

Y R D . D O Ç . D R . A . N ‹ L A Y E V C ‹ L Beykent Üniversitesi

Y R D . D O Ç . D R . S . S E L H A N Y A L Ç I N U S A LHaliç Üniversitesi

Girifl

‹çinde yaflad›¤›m›z kentler herkese eflit hizmet sunmal›d›r. Ancak say›lar› toplamnüfusumuzun % 12’sine varan engelliler yaflad›klar› kentte bu haktan mahrumkalmaktad›r. Onlar› evlerinden ç›kamaz ve toplumla bütünleflemez hale getirennedenlerin bafl›nda da fiziksel çevre bileflenleri gelmektedir. Hergün herkesinyapt›¤› s›radan eylemler gelifligüzel biçimlenen fiziksel çevre nedeniyle özelliklebedensel ve görme engelliler için yap›lamaz hale gelmektedir. Asl›nda, standart gereksinimlere uygun biçimlenen kentler sa¤l›kl› kentler de-¤ildir. Çünkü sorun sadece engelli bireylerin günlük gereksinimlerinin karfl›lan-mas› olarak düflünülmemelidir (Yavafl, 2002). Mevcut kentsel çevre engellilerd›fl›ndaki kiflilerce de ya hiç kullan›lamamakta ya da zorlukla kullan›lmaktad›r.Örne¤in çok yüksek kald›r›mlar bedensel engellilere uygun olmad›¤› gibi çocuk-lar, yafll›lar, eflya tafl›yanlar için de uygun de¤ildir. Bu ve benzeri durumlar içintasar›m aflamas›nda çözümler araflt›r›lmal› ve sadece engelliler için çözüm üre-tilmesi fikri yerine herkes için eflit ve eriflebilir tasar›mlar yap›lmal›d›r. Bu çal›flmada, halen yeniden yap›lanmas› devam eden Üsküdar Meydan›ndaözellikle engelli bireylerin eriflebilirli¤ini engelleyen fizikî faktörler incelenmek-te ve bu süreçte eksik veya yetersiz oldu¤u belirlenen elemanlar›n toplumdakiherkesin eriflebilirli¤ini sa¤layacak biçimde tasarlanmas› için öneriler gelifltiril-mektedir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

542

Eriflebilirlik Nedir?

Eriflebilirlik kentte yaflayan bütün bireylerin, kentin sundu¤u kamusal hizmet-lerin tümüne ulaflabilmesi demektir. Bu, kenti paylaflan her bireyin en do¤alhakk›d›r. Kentlileflmenin, kente ait kararlara kat›labilmenin ve o yere aidiyet du-yabilmenin vazgeçilmez bileflenidir. Kentler kamu yarar› ilkesinden beslenen tasar›mlarla kentte yaflayan herkesi gö-zetmek ve içermek zorundad›r. Özellikle kamusal alanlar, bireylerin biraraya ge-lerek kent kültürünü gelifltirdi¤i ve sosyal etkileflime sahne olan kentin enönemli bileflenlerindendir (Madanipour, 1996). Nitekim Schulz (1980) kenti ta-n›mlarken bireylerin biraraya geldi¤i bir karfl›laflma yeri olma özelli¤ine vurguyapmaktad›r. Bu durumda yollar, parklar, meydanlar, okullar, hastaneler, al›fl-verifl alanlar›, e¤lence-dinlence alanlar› k›saca kamuya ait tüm aç›k ve kapal›mekanlar kentte yaflayan herkesin kullan›m›na olanak vermelidir. Francis(1991) Lynch ve Jackson’›n çal›flmalar›n› örnekleyerek kent içinde bir yeri aç›kalan olarak tan›mlaman›n kriterini, halk›n eriflebilirli¤inin sa¤lanm›fl olmas›fleklinde ifade etmektedir. Paflao¤ullar› ve Doratl› (2004) da çal›flmalar›nda ka-musal alanlar için eriflebilirli¤in vazgeçilemez oldu¤una dikkat çekmektedirler. Özellikle II. Dünya Savafl›’ndan sonra, kentlerin yeniden yap›lanma sürecindeeriflebilirlik kavram› kentsel tasar›mc›lar›n birincil amaçlar› içinde yer alm›flt›r.Daha önce standard gereksinimlere göre tasarlanan yap›lanm›fl çevreler yerineözellikle kamusal alanlar›n toplumu oluflturan herkes taraf›ndan kullan›lmas›ve böylece daha yaflanabilir mekanlar›n elde edilebilirli¤i görüflü benimsenmifl-tir. Birleflmifl Milletler baflta olmak üzere çeflitli ülkeler, bu görüflü yasalara datafl›yarak, kimsenin hiçbir fizikî özelli¤i nedeniyle d›fllanamayaca¤›n› kabul et-mifller, fizikî çevrelerin bu görüflü sa¤layacak biçimde donat›lmas› için kurallar,denetim ve yönetim politikalar› gelifltirmifllerdir. Halen ülkemizde de bu genelkural hem anayasam›z da hem de çeflitli yasalar da yer almaktad›r. Ancak en bü-yük sorun, fizikî çevrenin istenen flartlara uygun geliflip geliflemedi¤inin denet-lenememesi ve gerekli yapt›r›mlar›n/cezalar›n verilememesidir. Eriflebilirlik Nas›l Sa¤lanabilir?Eriflebilirli¤in sa¤lanmas›nda baflka bir ifadeyle bir mekan›n fiziksel olarak kul-lan›labilir olmas›nda befl temel bileflenden söz edilebilir (Polat, 1998):1. Yeterli genifllik2. Yeterli dönme alan›3. Yeterli yükseklik ve boy hizas›4. Yüzeylerin özellikleri5. Yönlendirme ve uyarma araçlar› için gerekli düzenlemelerYeterli genifllik ile ifade edilen, bina giriflinde, kap›larda, kald›r›mlarda, rampa-larda koridor, asansör vb. aç›k ve kapal› alanlarda özellikle ortopedik ve görmeengelliler için gereken alanlar›n tasarlanmas› anlam›na gelmektedir. Sözgelimi,

Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E E N G E L L ‹ L E R ‹ Ç ‹ N E R ‹ fi E B ‹ L ‹ R L ‹ K

543

90 cm.’den dar (baz› standartlarda 80 cm.’den dar) kap› geniflli¤i tekerlekli san-dalye kullananlar›n geçifline olanak vermeyerek eriflebilirli¤i k›s›tlamaktad›r. Yeterli dönme alan› ise, iç ve d›fl mekanlarda bireyin rahatça hareket etmesi içingereken alan ayr›m›n›n yap›lmas›d›r. Örne¤in tuvalette tekerlekli sandalye kul-lanan bireyin iç mekandaki elemanlar› kullanabilmesi için belli bir hareket ala-n›na gereksinimi vard›r. Bu alan da tekerlekli sandalyenin boyutlar›yla uyumluolmal›d›r (WC için min. boyutlar 150x150 cm). Yeterli yükseklik ve boy hizas› insan bedenine göre uyarlanm›fl donan›mlar›ntümü anlam›na gelmektedir. Bu kriter daha çok normal insan bedeni üzerindentasar›ma yans›t›lmakta, bu nedenle de baflta engelliler olmak üzere pek çok kifliaç›k ve kapal› alanlardaki donan›mlar› kullanamamaktad›r. Bu durum örnekolarak bankamatikler, elektrik dü¤meleri, telefon kulübeleri vb. verilebilir. Yüzey elemanlar›n›n durumu, iç ve d›fl mekanlarda yer kaplamas› ve zeminfarkl›laflmas›n› (düz zeminden e¤imli zemine geçifl gibi) ifade eder. Bu kriterintasar›mda düflünülmemifl olmas› durumunda sadece engelliler için de¤il, tümkentliler için tehlikeler do¤abilir. Örne¤in, genifl aral›kl› ›zgaralar, çok parlak vekaygan zeminler ve dik rampalar düflme tehlikesi yaratan yerlerdir. Yönlendirme ve uyarma için kullan›lan araçlar› da eriflebilirli¤i sa¤lamak üzeretasar›ma yans›t›lmas› gereklidir.Özellikle görme ve iflitme engelliler için buaraçlar çok gereklidir. Kald›r›mlarda sürekli olan yerden kabartmal› çizgiler, tra-fik ›fl›klar›nda sesli uyar›c›lar veya toplutafl›m araçlar›nda duraklar› gösteren›fl›kl› bilgilendirmeler bu araçlara birer örnek olabilirler. Polat (2002) bu befl temel bileflene bir tane daha ekleyerek bireyin moral gücü-nü artt›rmaya yönelik, ‘yaflamsal moral olarak yeterli ve gerekli estetik de¤erler’bilefleninin de eriflebilirlikte gereklili¤ine dikkat çekmifltir (fiekil 1). Çünkü bi-reyin dinlenme, gezme, seyretme ve zevk alma gibi rekreatif ve estetik gereksi-nimleri de vard›r (Erkesim, 1999).

fiekil 1: Eriflebilirlikte Befl Temel Bileflen (kaynak: Polat,2002)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

544

Kent içinde eriflebilirli¤in sürekli olmas› yani hiçbir noktada kesintiye u¤rama-mas› gereklidir. Baflka bir ifadeyle t›pk› bir zincirin halkalar› gibi olan eriflebilir-lik kavram›, halkalardan birinin k›r›lmas› durumunda sa¤lanamam›fl olacakt›r.Bu nedenle eriflebilirli¤in tüm kente yay›lmas› gereklidir. YöntemBu çal›flmada araflt›rma yöntemi, Üsküdar Meydan›’n›n fizikî düzenlemelerininyerinde yap›lan gözlemlerle incelenerek veri toplanmas› ve verilerin engellilerineriflebilirli¤ine uygunlu¤unun belirlenmesidir. Çal›flmada eriflebilirli¤in belir-lenmesinde Birleflmifl Milletler taraf›ndan haz›rlanan engellilerin haklar›na ilifl-kin sözleflmesinin, Engellilerin Eriflebilirli¤inde Engelsiz Çevreler Tasarlama K›-lavuzu (Accessibility for the Disabled A Design Manual for a Barrier Free Envi-ronment) kullan›lm›flt›r. Meydanda incelenen elemanlar›n ölçülere uygunlu-¤unda ve önerilerin gelifltirilmesinde de uluslararas› kabul gören ve k›lavuzdada yer alan ölçüler ile ADA –(American with Disabilities Act) Amerikan standar-d› kullan›lm›flt›r. Bu k›lavuzun kullan›lmas›n›n bafll›ca nedeni, önerilen ölçülerin tümünün gelifl-mifl ülkelerde test edilmifl olmas› ve görme, iflitme ve bedensel engelli olaraktüm engel gruplar›na hitap ediyor olmas›d›r. Ayn› zamanda, Türkiye, 2007 y›l›nda Birleflmifl Milletlerin haz›rlad›¤› Engellile-rin Haklar›na ‹liflkin Sözleflmeyi imzalayan toplam 120 ülkeden biridir. Ülkemizhenüz bu sözleflmenin yapt›r›mlar›n› uygulamaya koymam›fl olmas›na ra¤men,bu k›lavuzun kullan›lmas›nda amaç belediyelere yol gösterici bir araç olaca¤›görüflüdür.

Kamusal Aç›k Alanlarda Eriflebilirlik: Üsküdar Meydan› Örne¤i

Bu çal›flmada Birleflmifl Milletler’in haz›rlad›¤› Engellilerin Haklar›na ‹liflkinSözleflmesinin Eriflebilirlik K›lavuzu kullan›lm›flt›r. Bu k›lavuz befl ana bafll›k-tan oluflmakta ve temelde eriflebilirli¤i sa¤lamak için yaflad›¤›m›z çevreyi kent-sel ve mimari olmak üzere iki farkl› ölçekte incelemektedir (detay için bak›n›z: http://www.un.org/esa/socdev/enable/designm/index.html).Bu çal›flman›n kapsam›na kentsel tasar›m ölçe¤i (Ek 1) girdi¤i için di¤er ölçek vebafll›klara burada de¤inilmeyecektir. Çal›flma kapsam›na giren kentsel tasar›mölçe¤i ise yedi bafll›kta toplanan flu elemanlardan oluflmaktad›r:1. Engeller (obstructions)2. Tabelalar (signage)3. Kent mobilyalar› (street furniture)4. Yollar (pathways)5. Kald›r›m rampalar› (curb ramps)6. Yaya geçitleri (pedestrian crossing)

Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E E N G E L L ‹ L E R ‹ Ç ‹ N E R ‹ fi E B ‹ L ‹ R L ‹ K

545

7. Otopark (parking)Bu çal›flma, s›n›rl› zaman ve eleman azl›¤› nedeniyle Üsküdar Meydan› ve yak›nçevresinin engellilerin eriflebilirli¤ine uygunlu¤unu incelemektedir. Bu neden-le, inceleme alan› Üsküdar ‹skelesi, Mihrimah Sultan Camii önü, Hakimiyet-iMilliye Caddesi, Balaban ve Selman-› Pak Caddesinin meydana aç›lan bölümle-ri, Belediye Binas› ile Mimar Sinan Çarfl›s› önündeki aç›k alan› kapsamaktad›r. Yukar›da yedi ana bafll›kta belirtilen elemanlar Üsküdar Meydan› ve yak›n çev-resinde incelenmifl ve afla¤›daki sonuçlar elde edilmifltir:

1.Engeller

Yürüyüfl yolu, baflka bir ifadeyle kald›r›m üzerindeki engeller incelendi¤indeÜsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde çok say›da fizikî eleman›n hem bedenselengellilere hem de görme engellilere uygun olmad›¤› söylenebilir. Özellikle kes-me tafllardan oluflan yaya kald›r›mlar› düz bir sat›h oluflturamamakta, yer yerboflluklar ve yerinden oynayan tafllar, tekerlekli sandalye kullan›c›lar›na zorlukç›karmaktad›r (Hakimiyet-i Milliye Caddesi gibi). Kald›r›m üzerinde ve hemen hemen ortas›nda yer alan ve geçisi zorlaflt›ran ve-ya tehlikeli hale getiren elemanlar da vard›r. Örne¤in Hakimiyet-i Milliye Cad-desi’nde tarihi hamam›n (Yöre Market) önündeki elektrik dire¤i ve yerden 50-60cm yükseklikte (muhtemelen kald›r›ma ç›k›fl› engellemek için konulmufl) birbaflka direk. Meydan ve çevresinde çok s›k yer alan insan boyundan yüksek ve

fiekil 2: ‹skele önü, aç›kta b›rak›lm›fl tesisat; Balaban Caddesi üzerinde fiemsipafla Kütüphanesi’ne ç›karken kald›r›müzerindeki platform; Balaban Caddesi üzerinde kald›r›ma taflan merdivenler.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

546

yürüyüfl yönüne dik aç› ile duran reklam panolar› ve hatta yanl›fl konumland›-r›lm›fl otobüs duraklar› (örne¤in, Yeni Valide Camii önündeki durak tam kald›-r›m›n ortas›na konuflland›r›lm›fl, önünden veya arkas›ndan geçifl için normal birinsan›n tek s›ra halinde yürüyüflüne olanak veriyor yani 70-75 cm. genifllik var).Oysa tekerlekli sandalyenin geçifli için geniflli¤in min. 90 cm.olmas› gerekir.Kald›r›ma taflan bina merdivenleri (Balaban Caddesi Kavakl› ‹skele Soka¤›n kö-flesinde yer alan binalar›n merdivenleri) (fiekil 2) veya dükkan tezgahlar› (Sel-man A¤a Camii’nden Üsküdar Bal›kç›lar Çarfl›s›’na do¤ru yürürken dükkanlar›nkald›r›ma taflan tezgahlar› gibi) birer fizikî engel oluflturmaktad›r. Ayr›ca yol yü-zeyi üzerinde yer alan gereksiz yükseltiler ve gelifligüzel b›rak›lm›fl tesisat datehlike oluflturmaktad›r (örne¤in; Balaban Caddesinden fiemsipafla Kütüphane-sine ç›kan kald›r›m üzerinde yer alan 3-4 cm’lik yüksekli¤i olan platform veaç›kta duran tesisat) (fiekil 2).

2. Tabelalar

Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde uluslararas› eriflebilirlik tabelalar›na hiçyer verilmemifltir. Hiç bir noktada engellilerin de kullan›m›na uygun oldu¤unubelirten tabela mevcut de¤ildir (tuvaletler, telefon kabinleri, iskele geçiflleri vb.).Ancak yeni konulan sokak isimlerine ve bina numaralar›na ait tabelelar stan-dartlara uygun (bilgi içeren tabela oldu¤u için dikdörtgen formda, k›rm›z› zeminüzerine beyaz kabartmal› yaz› uygun) (fiekil 3). Bu tabelalar›n yerden yüksekli-¤i belirlenememifltir (sokak isimlerinin yerden yüksekli¤i 2,5 m., bina numara-lar›n›nki ise 2,0 m. olmal›d›r).

fiekil 3: Hakimiyet-i Milliye Caddesi’ni gösteren tabela, Üsküdar Meydan’da Üsküdar iskelesini gösteren tabela

Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E E N G E L L ‹ L E R ‹ Ç ‹ N E R ‹ fi E B ‹ L ‹ R L ‹ K

547

Otobüs duraklar›nda, dura¤›n ad›n› belirten ve durakta duran otobüsleri yazanbilgi panolar›n›n daha okunakl› ve hatta kabartma yaz›l› olmas› gereklidir.

3. Kent Mobilyalar›

‹ncelenen alandaki kent mobilyalar›n›n hemen hemen tümünün de hem tasar›mhem konum aç›s›ndan engellilerin eriflebilirli¤ine olanak vermedi¤i gözlenmifl-tir. Örne¤in; meydan ve yak›n çevresindeki telefon kulubelerinin hiçbiri teker-lekli sandalye kullananlara hizmet verememektedir (fiekil 4). Telefon cihazlar›üzerinde kabartma yaz›n›n bulunmas› da görme engellilere hizmet vermemesi-ne neden olmaktad›r. Ayn› flekilde kamusal tuvaletlerden hiçbiri bedensel engellilere uygun tasarlan-mam›flt›r. Akbil gifleleri ile bankamatik cihazlar› da yerden yüksek olmalar› vetufllar›n kabartmal› olmamas› nedeniyle kullan›ma uygun de¤ildir (fiekil 4). Birdönem Braille alfabesi kullan›larak bas›lm›fl olan deniz otobüsü tarifeleri bu ko-nuda önemli bir ad›md›. Bu uygulaman›n devam›n›n getirilmesi gereklidir. Kent mobilyalar›ndan biri olan otobüs duraklar› da di¤er bafll›kta (engeller) be-lirtildi¤i üzere kald›r›mda sirkülasyonu engellemektedir (flekil 4). Ya¤murlu birhavada veya güneflten korunmak için tekerlekli sandalye kullanan bireyin dura-¤›, boyutland›rmadaki yetersizliklerden dolay› kullanmas› mümkün de¤ildir.

fiekil 4: Yeni Valide Camii önündeki durak, Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindeki telefon kulubeleri, yine ayn› caddeüzerindeki bankamatikler

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

548

4. Yollar

Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde özellikle görme engellilere yard›mc› ola-cak yönlendirici flerit bulunmamaktad›r. Ayn› flekilde yol üzerindeki herhangibir eleman›n varl›¤›n› bildiren ve görme engelli bireyin buralara çarpmas›n› en-gelleyen bir eleman da mevcut de¤ildir. Engeller bafll›¤›nda da de¤inilen ve kald›r›m üzerinde yer alan dükkanlara aittezgahlar, kald›r›ma taflan merdivenler, araç park›n› engelleyiciler, aç›kta durantesisatlar, uygunsuz konumlanan kent mobilyalar› ve kald›r›m sath› burada tek-rar edilmeyecektir. Ancak özellikle incelenen alanda kald›r›mlar›n bile engelli-ler için eriflebilir olmamas› üzücüdür. ‹skele girifl ç›k›fllar›nda yer alan merdiven (merdivene yaklafl›ld›¤›n› belirtenuyar›c› flerit olmas›, trabzan konulmas›) ve seviye farklar› da (kiflinin düflmesinivaya aya¤›n›n burkulmas›n› önlemek için uyar›c›lar›n konmas›, korkuluklar›nbulunmas›) görme engelli bireylerin alg›layabilece¤i hiç bir donat›ya sahip ol-mad›¤› için hem eriflebilirli¤i engellemekte hem de tehlikeli olmaktad›r. Bura-larda trabzanlar›n kullan›lmas› yafll› ve çocuklar›n kullan›m› aç›s›ndan da dahagüvenli ve kullan›labilir alanlar›n oluflmas›n› sa¤layacakt›r (fiekil 5).

5. Kald›r›m Ranpalar›

Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde standartlara uygun hiç bir kald›r›m rampa-s› tasar›m›na rastlanmam›flt›r. Ancak incelenen alan içinde baz› yaya geçitlerinde-

fiekil 5: Üsküdar Meydan›’nda iskeleden ç›k›fl (merdiven ve rampa)

Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E E N G E L L ‹ L E R ‹ Ç ‹ N E R ‹ fi E B ‹ L ‹ R L ‹ K

549

ki kald›r›m rampalar› k›smen tekerlekli sandalye kullan›c›lar›na uygundur çünküburalarda kald›r›m kenar tafl› kullan›lmam›fl, yol ve kald›r›m hemen hemen hem-zemin bir hale gelmifltir (örne¤in; Hakimiyet-i Milliye Caddesinden Selman A¤aCamii’ne do¤ru gitmek istendi¤inde kullan›lan yaya geçidi gibi) (fiekil 6).Kald›r›mlar›n baz› yerlerde hiç yok (Balaban Caddesi gibi) veya çok dar olmas›(yine Balaban Caddesi) da eriflebilirli¤i engellemektedir (fiekil 6). Kald›r›m ge-niflli¤inin 90 cm.’nin alt›na düflmemesi ve bu geniflli¤i hiç bir eleman›n (a¤aç,araç park›n› engelleyici, sabit direk vb.)daraltmamas› gereklidir.

6. Yaya Geçitleri

‹ncelenen alanda birden fazla yaya geçidi bulunmaktad›r. Ancak yaya geçitleri-nin hiçbirinde sesli ikaz sistemi ve görme engelliler için yönlendirici fleritlermevcut de¤ildir. Sadece bir yaya geçidinde karfl›ya geçmek için dü¤meye bas-mak olana¤› vard›r, ancak bu dü¤menin yerden yüksekli¤i 120 cm.’den fazla ol-du¤u için özellikle tekerlekli sandalye kullan›c›lar›na uygun de¤ildir. Yolda tümsek olmay›fl› ve yol yüzeyinin düzgünlü¤ü olumlu olmakla birlikte, bu-ralarda yönlendirici fleritlerin bulunmay›fl› eriflebilirli¤i k›s›tlamaktad›r. Baz› yol-larda (örne¤in, Atlas Ç›kmaz›)(fiekil 7) su toplamak için konulan oluklar da yineözellikle tekerlekli sandalye kullananlar için engel teflkil etmektedir. Oluk çap›ve derinli¤i özellikle küçük tekerle¤i olan sandalyelerin oluktan ç›k›fl›n› zorlafl-t›rmakta hatta kimi zaman birinin yard›m› olmadan bu alan geçilememektedir.

fiekil 6: Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nden Selman A¤a Camii’ne do¤ru gidifl üzerindeki kald›r›m pampas›, BalabanCaddesi’ndeki kald›r›m, Balaban Caddesi’nden fiemsipafla Kütüphanesi’ne ç›karken kald›r›mda aç›kta duran tesisat

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

550

Yaya geçidinin araçlarca park edilerek t›kanmas› baska bir ifadeyle yaya geci-dinde (örnek: Hakimiyet-i Milliye Caddesi) (fiekil 7) tafl›t yolunda yaya kald›r›-m›na ç›k›fl için boflluk bulunamamas› da önemli bir sorun teflkil etmektedir.

7. Otoparklar

‹ncelenen alanda otopark yoktur. Sadece Balaban Caddesi’nden fiemsi Pafla Kü-tüphanesi’ne ulafl›lan güzergahta Belediyeye ait olmayan, bir özel iflletmeye aitotopark vard›r (fiekil 8). Bu otopark Belediyenin olmad›¤› için, baflka bir ifadey-le kamuya ait olmad›¤› için de¤erlendirilmemifltir.

Sonuç

Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde, Birleflmifl Millletler’in haz›rlad›¤› Engel-lilerin Haklar›na ‹liflkin Sözleflmenin Eriflebilirlik K›lavuzu kullan›larak eriflebi-lirlik belirlenmifltir. Bu inceleme esnas›nda k›smen engellilerin eriflebilirli¤inisa¤layan ö¤elerle karfl›lafl›lm›flsa da genel olarak kentsel tasar›m›n hiçbir aflama-s›nda engellilerin eriflebilirli¤inin tasar›m sürecine ve ürüne yans›t›lmad›¤›aç›kt›r. Ancak Üsküdar Meydan›, devam eden Marmaray çal›flmalar› nedeniyle henüztasar›m› bitirilmemifl oldu¤u için kentin baflka meydanlar›na göre flansl› say›la-bilir. Bu aflamada yani yeniden yap›land›r›lma sürecinde, kentsel tasar›mda en-

fiekil 7: Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindeki yaya geçitlerinden, Atlas Ç›kmaz›’ndaki oluklar, Hakimiyet-i MilliyeCaddesi üzerinde park eden araçlar (yaya geçidine bile park edilmifl)

Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E E N G E L L ‹ L E R ‹ Ç ‹ N E R ‹ fi E B ‹ L ‹ R L ‹ K

551

gellileri de içeren bir yaklafl›m benimsenirse Üsküdar Meydan› % 100 eriflilebi-lir olarak ‹stanbul’un örnek bir mekan› haline gelebilir. Bunun için bizim “eri-flebilirlik uyum plan›” olarak isimlendirdi¤imiz planlaman›n tasar›ma yans›t›l-mas› gereklidir. Baflka bir ifadeyle, meydan›n her noktas›, meydanda yer alacakher eleman eriflebilirlik kriterlerine göre incelenerek gerekli tasar›mlar yap›lma-l›d›r. Bir kentsel alan›n eriflebilirli¤inin incelenmesi ve buna uygun tasar›m›n gerçek-lefltrilmesi aflamas›nda yurtd›fl›nda “access audit” “eriflilebilirlik denetçisi”ndendestek al›nmas› ve bu deste¤in yasal dayana¤› süratle uygulamaya konmal›d›r.Böylece gerek kapal› gerek aç›k kamusal olan her alan›n eriflebilirli¤inin sa¤lan-mas› bir sistemati¤e ba¤lan›r ve hem uygulay›c›ya hem de tasar›mc›ya bir zorun-lu girdi oluflturur. Baflka bir ifadeyle, herhangi bir kamusal alan›n inflaas› s›ra-s›nda eriflebilirlik denetçilerinden uygun raporu al›nmadan bina ruhsat alama-m›fl olur. Amerika Birleflik Devletleri ve pek çok Avrupa ülkesinde yer alan buuygulama ile kentin eriflebilirli¤inin sa¤lanmas› kolaylaflmaktad›r. Denetlemegörevini üniversite-belediye ve sivil toplum örgütlerinden oluflan uzman kiflileryürütmektedir. Böyle bir sistemin ülkemizde de kullan›lmas› için gerekli yasaldüzenlemelerin yap›lmas›n›n uygun olaca¤› düflünülmektedir. Sonuçta, yedi ana bafll›kta incelenen Üsküdar Meydan› bugünkü haliyle engel-lilerin eriflebilirli¤ini sa¤lamaktan uzakt›r. Ancak henüz Meydan›n tasar›m› ta-mamlanmad›¤› için yap›lacak küçük düzenlemeler/de¤iflikliklerle (Tablo 1) Meydan eriflilebilir bir nitelik kazanabilecektir. Üstelik bu düzenleme-ler sadece engelli bireyleri de¤il meydan› kullanan tüm ‹stanbullular› da mem-nun edecek, kullan›mlar›n› kolaylaflt›racakt›r.

fiekil 8: Balaban Caddesindeki özel otopark

552

Tablo 1: Eriflebilirli¤in Sa¤lanabilmesi ‹çin Kentsel Tasar›mda Yap›lmas› Gere-kenler

ER‹fiEB‹L‹RL‹⁄‹ TASARIMDA YAPILMASI GEREKENLER (genel)

‹NCELENEN Ö⁄E (detay ve boyutland›rma için standartlara bak›lacakt›r)

ENGELLER

•Yürüyüfl yolunun üzerinde tüm engellerin kald›r›lmas›

• Yürüyüfl yolunun üzerindeki tüm ç›k›nt› yapan engellerin kald›r›lmas›

• Sabit direklerin çevresine kontrast› sa¤lamak için renkli flerit geçilmesi

• Çöp kutular›n›n mümkün oldu¤unca yaya güzergah›n›n üzerine de¤il, d›fl›nayerlefltirilmesi, direklere as›lan tipleri yine ç›k›nt› yaratmamak için yaya yolunade¤il araç yoluna bakmal› ve kontrast renlerle boyanarak fark edilmesi kolaylaflt›r›lmal›

• Merdiven alt› ve rampa önündeki boflluklar mutlaka dokunsal yüzeyler

(tactile surface) veya yükseltilmifl kenartafllar›yla çevrlenmeli

• Bisiklet park yerleri yükseltilmifl bir platform üzerinde olmal›d›r

• Tel ve tel ba¤lant›lar› kontrast renklere boyanmal› ya da kapat›lmal›

553

• Mantar bariyerler kontrast renklerle çizgilendirilerek fark edilmesi kolaylaflt›r›lmal›

• Yol ve alt yap› çal›flmalar›n›n çevresi kapat›lmal›, yayaya güvenli alternatif birgeçifl sa¤lanmal›

TABELALAR • Eriflebilir alanlar› ifade eden uluslararas› semboller kullan›larak bireyler do¤rubilgilendirilmeli ve yönlendirilmeli

• Tabelalar›n grafik tasar›m› ve yaz› yönleri kolay okunabilir ve anlafl›labilir olmal›. Gerekli boyutlar, biçimler, renk ve yaz› karakteri kullan›lmal›

KENT MOB‹LYALARI • Kent mobilyalar›n›n konumu bireylerin rahatça ve zarar görmeden kullan›mlar›na uygun olmal›

• Kamu kullan›m›na ait telefon kulübelerinden en az birinin eriflebilir

özelliklerle tasarlanmas›

• Posta ve çöp kutular›, bilet sat›fl birimleri, bankamatikler ve kamusal

tuvaletlerin eriflebilir boyutlarda tasarlanmas›

YOLLAR • Yaya güzergah› yönlendirici fleritler içermeli

• Gerekli yerlerde dokunsal iflaretleyiciler kullan›lmal›

• Kald›r›m kenar tafl› yükseklikleri 7-15 cm. aras›nda olmal›, basamaklardan kaç›n›lmal›

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

554

• Kald›r›mlara uygun noktalarda uygun e¤imlerde (%8’i aflmayan) genifllik ve yüzeyde rampalar tasarlanmal›

• Yol güzergah› üzerindeki ›zgaralar›n tekerlekli sandalye geçifline, baston

kullananlara tehlike oluflturmamas›

• Yol üzerindeki zorunlu seviye farklar›n› peyzaj elemanlar›n›, havuz vb elemanlar› fark etmek üzere koruyucu elemanlar›n konulmas›

• Peyzaj ö¤elerinin yerlefltirilmesinde geçifli engellememek, gerekli tedbirleri almak

• Di¤er engel ve tabelalar güvenli yaya sirkülasyonunu engellememeli

KALDIRIM RAMPALARI • Gerekli kald›r›m rampalar›n›n, do¤ru e¤im ve yüzeylerle tasarlanmas›

• Dar kald›r›mlar›n bulundu¤u yerlerde rampa yerine yüksekli¤in düflürülmesi,yönlendirici izlerin konulmas›

• Uygun yüzey malzemesi ve renklerin kullan›lmas›

YAYA GEÇ‹TLER‹ • Yönlendirici fleritler tasarlanmal› (kabartmal›)

• Trafik lambalar›, sesli ve ›fl›kl› ikaz cihazlar› kullan›lmal›

• Karfl›dan karfl›ya geçmek için trafi¤i durdurmak gereken durumlarda trafik lambalar›na konulan dü¤melerin do¤ru yüksekli¤e konumland›r›lmas›

• Trafik adalar›n›n do¤ru boyutland›r›lmas›

• Geçitlerde tümsek olmamas›, yüzeyin uygun malzemeyle kaplanmas›

• Kanal veya kanalizasyonlar›n yaya geçitlerinde geçisi engellememesi

OTOPARKLAR • 50 araçtan az otoparklarda en az bir engelli araç park yeri tasarlanmas›

• Engelli otopark›n›n konumu, boyutlar› standartlara göre tasarlanmal›

• Indirme-bindirme alanlar›n›n tasarlanmas›

Kaynak: Birleflmifl Milletler taraf›ndan haz›rlanan Engellilerin Haklar›na ‹liflkin Sözleflmenin Eriflebilirlik K›lavu-zunun Kentsel Tasar›m bafll›¤›ndan yararlanarak haz›rlanm›flt›r (www.un.org/esa/socdev/enable/designm/introhtm

ziyaret tarihi:01.09.2008)

KAYNAKLAR

Madanipour, A., 1996, Design of Urban Space, Wiley, New YorkPaflao¤ullar›, N. ve Doratl›, N., 2004, Measuring Accessibility and Utilization of Public Spaces in Fama-gusta, Cities, 21, 3, pp.225-232Schulz, N.C., 1980, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli, New YorkFrancis, M., 1991, The Making of Democratic Street-Public Space for Public Use, edited by: Anne Ver-nez Moudon, Columbia University Press, New YorkPolat, E., 1998, Özürlüler ‹çin Tasar›mda Eriflebilir ve Yaflanabilir Yaya Mekanlar›:Ankara-K›z›lay Mer-kez Yaya Bölgesinde Sakarya Caddesi Yaya Mekan› Örneklemesi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Ensti-tüsü, Yüksek Lisans TeziYavafl, H., 2002, Özürlülerin Kentsel Mekanda Hareketlili¤i, ‹TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek LisansTeziPolat, E., 2002, Kentsel Yaya Mekanlar›ndaki Tüm Kullan›c›lar ‹çin Karar-Destekli Bir Tasar›m ModeliÖnerisi; Ankara Kent Merkezi Örneklemesi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktara TeziErkesim, R., 1999, Özürlüye Uygun Aç›k Alan Tasar›m› ve Kullan›c›lar›n›n De¤erlendirilmesi ve ‹stan-bul Örne¤i, ‹TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans TeziEk 1: Birleflmifl Milletler taraf›ndan haz›rlanan Engellilerin Haklar›na ‹liflkin Sözleflmenin EriflebilirlikKlavuzunun Kentsel Tasar›mda Gözönüne Al›nacak Elemanlar Bölümü.