04dosya

Engelliler sadece tek bir birey olarakyaşamıyorlar. Onların yaşadığı her türlüzorluk ilişki içerisinde oldukları tüm bireylerietkilemekte, dolayısıyla tümevarım yöntemiile bir tek engellinin hayatından bütünde yinetopluma ulaşmaktayız ki, bu da ülkemizinmimari eksikliklerinden tüm toplumunetkilendiği anlamına gelmektedir.

3

TMMOB M MARLAR ODASI ANKARA UBESİ Ş İ

10

Evrensel tasarım, “ürünlerin ve çevremizintüm yaşlardaki ve farklı yeteneklerdekiinsanların olabilecek en büyük kitlesitarafından kullanılacak şekilde tasarlamak”olarak tanımlanır.

BÜLTEN 46 / OCAK 2007

27

İdare ve belediye hizmet binalarındahayatın kolay ya da engellenmemiş akışı,başka bir deyişle sosyal mimarlık ağırbasmalıdır. İlçe merkezlerindeki,metropolün düğüm noktalarındaki vesimge noktalardaki binalar birtakımmodern mimarlık gösterileri vefantezileri ile hayattan ve insandankoparılmamalıdır.

engelli insanlar ve herkes için tasarım

7ÖZGÜRLEŞTİREN TASARIM

EVRENSEL TASARIM: TÜM YAŞLAR, FARKLI YETENEKLER VEÇEŞİTLİ İNSANLIK DURUMLARI İÇİN TASARIM

10

ENGELLER VÜCUDUMUZDA DEĞİL, ÇEVREMİZDE... 3

tasarım ve özgürlük:

TÜRKİYE’DE ÖZÜRLÜLER İÇİN ULAŞILABİLİRLİK MEVZUATI 18

23

45ENGELLİ KENTİMİZDE ERİŞİLEBİLİRLİĞİ SAĞLAMAYAYÖNELİK PİLOT BÖLGE: “BESTEKAR SOKAKTAENGEL-LE-ME PROJESİ”

28

51KENTSEL MEKANLARIN ERİŞEBİLİRLİĞİ VE OKUNAKLILIĞINISAĞLAMADA KENTSEL TASARIMIN BİR BİLEŞENİ OLARAKENGELSİZ TASARIM

YAŞLILARIN KULLANACAĞI MUTFAK VE BANYOLARDAGÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKENTASARIM KURALLARI

ÜLKEMİZDE İDARE BİNALARI VE YEREL YÖNETİM HİZMETBİNALARI İLE BUNLARIN ÇEVRELERİNDE KARŞILAŞILANMİMARİ SORUNLAR

TMMOB M MARLAR ODASI ANKARA UBESİ Ş İKONUR SOKAK 4/3 KIZILAY ANKARA

3

“Tasarım ve Özgürlük” adlı bu dosyamızda bir çok fiziksel engeli bünyesinde barındıran kentlerimiz, sokaklarınız, binalarımız, kısacasıyaşam alanlarımızı nasıl daha iyi hale getirebileceğimizi tartışacağız. Bahsedilen çevre engellerini kaldırabilmek ve çevreyi özürlüinsanlar, yaşlılar, çocuklar için güvenli ve rahat kullanılır hale getirmek, aynı zamanda bu çevreleri tüm insanlar için daha konforlu halegetirmek anlamına da geleceğinden konu daha da önem taşır hale gelmektedir.

Çevremizde bulunan fiziksel engelleri anlamak ile işe başlamak belki de en doğrusu. Günlük yaşamın koşuşturması ve telaşı içindeinsanların çoğu etraflarındaki fiziksel uygulamaların pek de farkına varmadan, her gün kullanılan mekanların kanıksanmışlığı içindehayatlarına devam ederler. Ancak özürlü insanların böylesi kanıksanmışlıklar içerisinde çevrelerinin farkına varmadan hayatlarınadevam etme gibi bir lüksleri yoktur. Fiziksel çevrede yapılan her uygulama, çözülen her mimari detay özürlülerin, yaşlıların ve çocukluebeveynlerin hayatlarını doğrudan etkiler. “Engeller vücudumuzda değil, çevremizde…” adlı dosyamızın ilk yazısında, Müge Bilgiözürlü insanların fiziksel çevreleri ile olan ilişkilerini kendi tecrübelerinden yola çıkarak anlatır.

Özürlü insanların, kadın ve erkeklerin, çocukların, gençlerin, yaşlıların, farklı fiziksel özellikler taşıyan ve farklı kültürlerden gelenkişilerin tümünün farklı istek ve gereksinmelerine uygun, ayrımcılık yapmayan bir tasarım kültürünün gelişmesi gereklidir. Ayrımcılıkyapılmadan tüm insanların her tür hizmet ve olanağa eşit erişebilmesi aslında insanların en temel hak ve özgürlüklerinden biridir.Özgürleştiren mekan ve ürünlerin tasarlanması da ancak evrensel tasarım felsefesini özümsemekle olabilir. Dosyanın ikinci yazısındaEmel Aközer “Özgürleştiren tasarım” başlığı altında evrensel tasarım felsefesini ele almaktadır.

“Evrensel tasarım: Tüm yaşlar, farklı yetenekler ve çeşitli insanlık durumları için tasarım” adlı dosyanın üçüncü yazısında ben, evrenseltasarım felsefesini temel alan dünyadan çeşitli mekan ve ürün tasarım örneklerini bir araya getirdim. Aslında çözümlerin detaylarda yeraldığı ve “kapsayıcı” bir düşünme ile kolayca başa çıkılabilecek fiziksel çevre engellerinin nasıl önlendiği çeşitli resimli örneklerle buyazıda yerini almıştır.

Özürlü insanlar ve herkes için dünyada oluşan yaklaşımlar ve bu yaklaşımlardan yola çıkarak tasarlanan uluslararası mekan ve objeörnekleri dünyadaki güncel durumu özetlemektedir. Bir sonraki yazıda Deniz Çağlayan Gümüş “Türkiye'de özürlüler için ulaşılabilirlikmevzuatı” başlığı altında Türkiye'de özürlüler için yapılı çevrede ulaşılabilirlik konusundaki yasal düzenlemeleri ele almaktadır.

Şükrü Sürmen, “Ülkemizde idare binaları ve yerel yönetim hizmet binaları ile bunların çevrelerinde karşılaşılan mimari sorunlar” adlıyazısında önce şehirlerimizden ve şehirleşmeden bahsederek söze başlar. Bu genel tespitlerden sonra şehirli için çok önemli olan veyoğun kullanılan hizmet ve idare binalarında yaşanan tasarım kaynaklı sorunları tespit etmektedir.

Yaprak Savut ise yaşlılar için mutfak ve banyo tasarımı üzerine yazıyor. “Yaşlıların kullanacağı mutfak ve banyolarda göz önündebulundurulması gereken tasarım kuralları” adlı yazıda mekan içi dolanım için gerekli mesafelerden, kullanılması tavsiye edilen ya dagerekli bina donanımına kadar, kapıların açılma şeklinden kullanılan eşyanın (buzdolabı, ocak, bulaşık makinası gibi) nasıl olması ya danasıl yerleştirilmesi gerektiğine dek geniş bir yelpazede mutfaklar ve banyolar ele alınıyor. Yazıda göz önünde bulundurulması gereklibirçok öğeye dikkat çekilirken verilen kuralların mutlaka bina yönetmeliği ile örtüşmesi gerektiği vurgulanıyor. Verilen önerilerin eğerinşaat alanını kapsamı içine alan geçerli bina yönetmeliği ile örtüşmemesi halinde, mutlaka bina yönetmeliğine öncelik verilmesi gerekligörülüyor.Son iki yazımız ise iki farklı üniversitede öğrenciler ile yürütülen iki çalışmadan bahsetmekte. İlk çalışmada, BilkentÜniversitesi, Peyzaj Mimarlığı ve Kentsel Tasarım Bölümü'nde yapılmış olan çok paydaşlı/çok katılımlı projelerini Deniz Altay Baykan“Engelli kentimizde erişilebilirliği sağlamaya yönelik pilot proje: Bestekar sokakta engel-le-me projesi” başlığı ile anlatıyor. Bir siviltoplum kuruluşu girişimi ile başlanmış olan bu projede sadece üniversite değil belediye, Şehir Plancıları Odası ve özürlülerin yaşamkalitesini yükseltmek için çalışan iki farklı dernek de yer almıştır. Böylesi kapsamlı bir katılımcı gurubunun olduğu projenin aşama aşamagelişimi bu yazıda anlatılmaktadır.

İkinci çalışmada ise Gazi Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü'nde yapılmış olan örneklem alan çalışmalarını Hülagü Kaplan“Kentsel mekanların erişebilirliği ve okunaklılığını sağlamada kentsel tasarımın bir bileşeni olarak engelsiz tasarım” adlı yazısıylaaktarıyor. Bu çalışma, Kızılay kent çekirdeğinde üç sokak ve bir park ile sınırlandırılmış bir alanda mevcut durumu saptamakta, bumekanların engelsiz mekan olarak düzenlenebilmeleri için tasarım ilke ve önlemlerini araştırmakta ve bu alandaki kullanıcıgereksinimlerini de göz önünde tutarak yapılabilecekleri ortaya koymaktadır.

Dosya'nın amacı özürlü insanları, yaşlıları, çocukları, kısaca herkesi “kapsayan” tasarım anlayışını bazen düşünsel boyutuyla, bazen ölçügereklilikleriyle, bazen de iyi örnekleriyle açmaya, anlatmaya çalışmak idi. İster istemez bu anlayışın oluşmaması ya da yerleşmemesidurumunda da işlemeyen ya da yolunda gitmeyen durum ve örnekleri de aktardık. Tüm bu açılımlardan sonra belki de üzerindekendimizi ve çevremizi geliştirmemiz gereken konu “özürlü insanlar ve yaşlılar için tasarım” yerine “herkes için tasarım” yapmak vebunu yaparken de özürlü insan, yaşlı, çocuk ayrımı yapmadan toplumun tümünü gözetmek olmalıdır.

Dosya Editörü Nilgün Olguntürk, Y. Doç. Dr., Mimar, Bilkent Üniversitesi*

ENGELLER VÜCUDUMUZDA DEĞİL,

ÇEVREMİZDE...

Müge Bilgi

Hayata dair yeni bir güne uyandığınızda ilkyaptıklarınız nelerdir? Öncelikle yataktan kalkmak,belki şöyle bir aynada yüzünüze saçınıza baktıktansonra banyoya doğru ilerlemek, hatta bu aradauykunuz kolay açılmıyorsa bir ses olsun diyetelevizyonu açmak ya da güne daha neşeli başlamakiçin müzik çalmak vs. Bu durum, sağlıklı her insanınyaşamında rutin olarak bu şekilde sürüp gitmektedir,peki ya çeşitli sağlık sorunları nedeni ile vücutlarınınbazı organları işlevlerini gerektiği gibi yerinegetiremeyen insanlar, yani BİZ ENGELLİLER?

Bir ortopedik engellinin yataktan iki bacağınınüstüne kalkması kolay olmadığı gibi, hastalıkçeşidine ve engel derecesine göre bazen de hiçmümkün değildir. Düşünün bir kez, acaba bir görmeengelli uyanır uyanmaz aynada yüzünü görebilir miya da bir işitme engellinin uykusunu açmak içinmüzik dinlemesi mümkün müdür? Günün belli birkesitine ilişkin bu basit örnekler; sadece vücutfonksiyonlarının gerektiği gibi çalışmaması nedeniile karşılaştıkları fiziksel, ancak sadece kendiorganlarının etken faktör olmasından kaynaklananbireysel engellerdir.

Bir kez de engellilerin her insanın yaşamsalevrelerinden olan öğrencilik, iş hayatı gibidönemleri yaşaması gerektiğini düşünün. Hattainsanın içindeki öğrenme ve eğitilme içgüdüsünütatmin eden ve hayatı idame ettirmek için para

kazanma maksatlı olan bu maddi faaliyetlerindışında, sadece biraz hava almak, can sıkıntısınıdağıtmak ya da alışveriş yapmak gibi basitnedenlerle sokağa çıkma isteği duyabileceklerinidüşünün. İşte o zaman bireysel engellerin dışındatoplumsal ve çevresel engeller devreye girmektedirki; sağlık açısından istemeden de olsa sahip olduklarıbu eksikliklere rağmen hayatlarını yaşayabilecekkenbunların birer eksiklik olduğunu, engelli olduklarınıhissettiren, hayattaki aktivitelerini zorlaştıran asıl butoplumsal ve çevresel engellerdir. Maalesef ülkemizkoşullarında bir engelli için evindeki mimari veteknik engelleri aşmak bile çok zorken dış dünyayabir adım atması daha da zor, hele yanında her daimyardımcı olacak birisi yoksa neredeyse imkansız !

Söz konusu yardımcı kişiler tabii ki öncelikle anne-babası, kardeşleri, eşi, çocukları, yani çekirdek ailebireyleri, daha sonra diğer akrabaları, okularkadaşları, iş arkadaşları, dostları, komşuları olaraksayılabileceği gibi liste daha da uzatılabilir. Budurumdan da anlaşıldığı gibi, engelliler sadece tekbir birey olarak yaşamıyorlar. Onların yaşadığı hertürlü zorluk ilişki içerisinde oldukları tüm bireylerietkilemekte, dolayısıyla tümevarım yöntemi ile birtek engellinin hayatından bütünde yine toplumaulaşmaktayız ki, bu da ülkemizin mimarieksikliklerinden tüm toplumun etkilendiği anlamınagelmektedir.

TMMOB Mimarlar Odası Ankara ubesi AdınaSahibi ve Yazı İ leri Müdürü

Şş

Nimet Özgönül

Yay na Haz rlayan

Grafik Tasar m

ı ı

ı

Deniz Aygün

Harman aner ÇakmakŞ

Bask

İvedik Org. San., Matbaacılar Sitesi 558. Sk. No: 42 AnkaraTelefon: (0312) 395 20 54 (pbx)

ıMatsa Bas meviı

TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Bültenieki olarak iki ayda bir yay mlanmaktad r.

6500 adet basılmıştır. Üyelere ücretsiz dağıtılır.Burada yer alan yaz lar n içeri inin sorumlulu u yazar na aittir.

Kaynak gösterilmek ko uluyla al nt yap labilir.Baskı tarihi: Ocak 2007

ı Şı ı

ı ı ğ ğ ış ı ı ı

dosya

Konur Sokak No: 4/3 K z lay AnkaraTelefon: 0 312 417 86 65

Faks: 0 312 417 18 04e-posta: info@mimarlarodasiankara.org

http://www.mimarlarodasiankara.org

ı ıYAYIN BİRİMİ

Emel Akın, Kadri Ataba ,Bülent Batuman, Nuray Bayraktar,

Namık Erkal, Serpil Özaloğlu,Ebabekir Özmert, Mehmet Saner

ş

İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü, GSTM Fakültesi

4 5

maalesef İstanbul, Kocaeli, Ankara gibi bazı büyükşehirbelediyeleridir ve bunlar da bazı semtlerindeki birkaçgeçitte tesis edilebilmiştir. Birçok ilimizde, hatta aynışehrin içinde birçok yerde mevcut olmadığındanözellikle engelli vatandaşlara

"

" denilmişolmaktadır.

Zaten alt ve üst geçitlerin asansörlü yapılması daçözüm olmamaktadır. Zira bu asansörler çoğu zamanetraftaki ve metrodaki esnaflar tarafından kurallarınadikkat edilmeden haddinden fazla yük taşımacılığındakullanılmaları ya da gerekli eğitim ve kültür seviyesineulaşamamış, medenileşememiş bazı insanlar tarafındandüğmelerine sırf merak ve zevk uğruna gerekli gereksizbasılması, hatta geceleri kimsesizler, alkol veya tinergibi uyuşturucu madde bağımlıları tarafından barınakve tuvalet olarak kullanılması gibi nedenlerle kolaycabozulabilmektedir. Bu durumda bunların imar veinşasına onay veren belediyelerimize denetimkonusunda da görev düşmektedir. Toplumumuz bazıteknolojik aletleri gerektiği gibi kullanma konusundauygar hale gelene kadar bazı konularda sadece uyarılevhaları yeterli olmadığından, bu gibi yerlere tıpkıalışveriş merkezlerinde olduğu gibi vardiye usulü ile24 saat çalışan güvenlik görevlileri belediyelerimiztarafından çalıştırılabilir. Böylece bu tür aletlerindevamlı tamir ve yenileme masrafı ile ekonomimizeyük olması ya da zaten bu külfetten kaçınıldığı için birgün herhangi bir engelli ya da sağlıklı vatandaşımızınkullanmak üzere herhangi bir alt-üst geçit asansörünegeldiğinde çalışmayan bir aletle baş başa kalmaolasılığı ortadan kaldırılmış olacaktır. Farkındaysanızhastanelerde, birkaç yıldızlı otellerde ya darestorantlarda kullanım hatalarına karşı bir güvenlikönlemi olarak da görevliler bizzat asansörlerin içindebulunarak çalıştırmakta ve kullananlara yardımcıolmaktadır.

Yukarıda da belirtildiği gibi, ülkemiz alt ve üst geçitlercehennemidir çünkü, kent mimarisi ve planlamasındabu yapılara sıkça yer verilmesinin trafik rahatlatma vegüvenliği açısından ne kadar faydalı ve gerekli olduğuda açıkçası tartışmalı bir konudur. Yurt dışına gidenlerya da henüz hiç gitmemiş olsalar bile farklı ülkelerleilgili yazı, broşür, fotoğraf ve televizyon yayını gibiyazım ve medya araçlarını takip edenler göreceklerdirki; hiçbir Avrupa ülkesi veya ABD'de bizim ülkemizkadar alt ve üst geçit mevcut değildir ve ne şaşırtıcıdırki, istatistiklere göre o ülkelerde yayadan kaynaklanantrafik kazaları bizim ülkemizden daha azdır. Budurumda kentsel yaşamda kullanma zorluklarının yanısıra göz yorgunluğuna da yol açarak bir nev'i mimariçevre kirliliği yaratan bu yapıların ne kadar faydalı birçözüm olduğu düşündürücüdür.

SEN ÜST VEYA ALT GEÇİTLİ BİR YERE GELDİĞİNDEKARŞIYA GEÇME, EVİNE DÖN; TABİRİ CAİZSE HERVATANDAŞIN ANA YASAL HAKKI OLAN ULAŞIM VESEYAHAT ETME ÖZGÜRLÜĞÜ SEN BU ÜLKEDEYAŞASAN DA SENİN İÇİN GEÇERLİ DEĞİL

Ülkemiz mimarisinde biz engellilerin diğer birsorunu da bina girişlerindeki basamaklı merdivenlerya da kaldırım şeklindeki yüksek çıkışlardır. Kendiçalıştığım kurumun giriş kapısı neredeyse bir dizboyu yükseklikten oluşmakta olup, giriş-çıkışlardakapıdaki güvenlik görevlilerimizin yardımıgerekmektedir. Oysa bu mimari engelin çözümü deyine mimarinin içinde; bu tür girişe sahip binalarınhepsine biraz kum ve çimento ile tekerleklisandalyelerin rahatça sürülerek çıkabileceği uygunbir meyil verilmesi suretiyle rampalar yapılabilir. Butür rampalara bazı cadde ve sokaklarımızda kaldırımbaşlarında, büyük alışveriş mağazalarının, hiper vesüpermarketlerin giriş ve çıkışlarındarastlayabilirsiniz. Bu rampalar özellikle caddelerdetrafik tehlikesinden kurtulmak için kaldırıma kendikendimize çıkmamızda ya da başkası tekerleklisandalyeyi sürse de rahatça itebilmesinde o kadarbüyük yardımcılar ki... Üstelik belediyelerimiz ısrarlaneredeyse bir adam boyu yükseklikte kaldırımlar inşaetmeye devam ettiğinden görme engelliler de takılıpdüşme riskine karşılık rampaları kullanmayı tercihetmektedirler. Bu rampalardan sadece engellilerdeğil, yük arabaları, bebek arabası sürenler hattayükseğe adım atamayan yaşlılarımız dafaydalanmaktadır.

Gerçi bu rampaların mevcut olması da gerektiği gibikullanıldığı anlamına gelmiyor. Öncelikle tıpkı geçitasansörleri gibi bunların da kent planlamasında yerverilerek belediyelerce inşa edildiği kent sayımız çokaz, çünkü bu tür kolaylıkların sadece birkaç sokaktadeğil her sokağımızda lazım olabileceğine dairzihniyet henüz oluşmamış. Rampalı yolların sayı veeğim bakımından kullanılabilir rahatlıkta inşa edilmişolmasında öncü ve örnek kentlerimizden biri,internet araştırmaları ve öğrenci engellilerinanlatımlarına istinaden bir üniversite kenti olanEskişehir... Nicelik konusunun önemi kentlerimizdeengelli olmayan bireyler gibi yanımızda hiçbiryardımcı olmaksızın tek başımıza dolaşabilmemiziçin, her sokağımızda rampalı kaldırımların mevcutolması gerekliliğinden ileri gelmektedir. Bu konudada örnek gösterilen İspanya'nın Madrid şehrini, birkez de ülkemiz kent planlamacılarının ve devletyetkililerimizin inceleyerek, buna eşdeğer plan veprojeler hazırlayıp, gündelik hayata geçirmeleriniümit ediyoruz.

Rampalı kaldırımların niceliğinden sonra gelenönemli husus da niteliği ve kolayca kullanıma müsaitolmalarıdır. Nitelik açısından teknik boyutta yukarıdada değinildiği gibi; rampaların kolay çıkılabilirolmaları için eğim, yükseklik gibi ayarlarının iyiyapılması (hatta mevcut rampaların belediyelercegenelde tam önüne denk getirilerek yapılan veyağmur veya mesken ve dükkanlardan akan sularınakışını kolaylaştırma maksatlı olduğu belirtilenmazgal benzeri girinti ve yükseklikler dahi tekerleklisandalyelerin ön tekerleklerine takılarak çıkışlarızorlaştırmaktadır.) gerektiği gibi, toplumsal boyutta

Ben yedi aylıkken geçirdiğim çocuk felci nedeni iletekerlekli sandalye kullanan bir ortopedik engelliyimve bir zamanlar öğrenciydim, şimdi ise bir kamukurumunda memur olarak çalışıyorum. Yani birzamanlar okula gitmek için, şimdi ise işe gitmek içinher gün evimden çıkıp maalesef gelişmişliktennasibini almamış, düzenli bir mimari yapılanmadanuzak, hatta deyim yerindeyse biz engelliler için artıktehlikeli tuzaklar haline gelen ülkemiz sokaklarındayol almaya ve binalarında yaşamaya çalışıyorum ki;bu süreci yalnız başarmam söz konusu bileolamayacağından annem en büyük yardımcım!Niçin sokak ve binalarımızın engelliler içinyaşanamaz olduğu kendi yaşantım ile tanıdığım veçevremde gözlemlediğim diğer engelli bireylerinhayatlarından örnekler verdiğimde daha iyianlaşılacaktır. Zira; belki de çevrenizde dikkatetmediğiniz bu ufak ama önemli ayrıntılar, sadecebiz engellilerin değil, yaşlılarımızın, çocuklarımızınhatta bazı durumlarda erişkinlerin hayatlarında dazorluklar ve tehlikeler yaratıyor.

Çevremizdeki mimari yapılanmanın eksikliklerini birengellinin tüm hayatındaki bir günlük kesitte yaşadığızorlukları anlatarak inceleyebiliriz. Örneğin,yukarıda da bahsettiğim gibi bir kamu kurumundamemur olarak çalıştığımdan her sabah sokağaçıkmam gerek, ancak sokağa ulaşmazdan öncekarşıma çıkan en büyük engel yaşadığım apartmanınmerdivenleri! Evet ne yazık ki, özellikle ortopedikengellilerin sokaklardan da önce zorlandıkları enönemli yer bir duvar gibi önlerine çıkan binamerdivenleri. Gerek evlerinde gerekse okudukları,çalıştıkları, yani gündelik yaşamın içerisinde giripçıkmak zorunda oldukları tüm binalardakimerdivenler hem baston kullanan hem de tekerleklisandalye kullanan ortopedik engellilerimiz içinmaalesef ülkemizdeki en büyük sorun!

Bina merdivenlerinin kullanılması gerektiğindebirkaç kişinin yardımı ile tekerlekli sandalyelerinsırtlanarak taşındığına dair görüntüler içerenhaberler, özellikle bizlere ait yılda bir defa kutlananhafta ve günlerde ya da milli bayramlarımızda çokkısa sürelerle de olsa televizyon kanallarındaverilmesine rağmen, sesimiz duyulmamakta ve birçözüm getirilmemektedir. Oysa ki bunun tekçözümü teknoloji nimetlerinden olan asansörler...Tabii ki yıllar önce inşa edilmiş ve asansörü olmayaneski binalar yeniden inşa edilemezler, ancak bilim veteknoloji neyse ki yerinde saymıyor. Günümüzdemerdivenlere de monte edilebilen tekerleklisandalyeleri hatta herhangi bir yükü taşıyabilecekelektrikli ray ve lifting sistemleri geliştirilmiş olup,her bina merdiveninde rahatlıklakullanılabilmektedir. Her ne kadar bu özel kesimdebireylere, kamuda devlete ekonomik yük getirse de,bir seferlik bir uğraş ve maliyet ile yıllar boyu tümengelliler okullarına, işyerlerine rahatçaulaşabilecekleri için eğitilip istihdam edilerek ülkeekonomisine katkıda bulunacaklar, dolayısıyla

yapılan bu masrafları kat ve kat kazanç olarak ülkeyegeri kazandıracaklardır. Kaldı ki; her toplum bireyi gibionlar da tek başlarına yaşayabilme, yani insancayaşama ve topluma katılma hakkına. haizdirler.

Bu bağlamda ben şanslı engellilerden sayılırım, çünküoturduğum apartmanda çift asansör var, ancakburadaki diğer bir mimari sorun da asansörlerin zeminkattan değil, girişin bir üst katından çalışmayabaşlaması. Haliyle asansörden indikten sonra sokakkapısına ulaşmak için beş - altı basamaklı birmerdiveni her gün tekerlekli sandalyemle inipçıkmanı, bu yüzden de hep yardım almam gerekiyor.Ülkemizde yüksek katlı binaların çoğunda asansörmevcut olsa da bu sistem tercih edildiğinden sağlıklıbireyler üst katlara rahatlıkla ulaşabilmekte, ancak bizengelliler için sorun devam etmektedir.

Öte yandan farkertiyseniz çözüm olarak sadeceasansörleri ileri sürdüm, ama belki birçoğunuz alışverişmerkezlerinde mevcut olan yürüyen merdiven ya darampa ve bantların da çözüm olduğunu düşünecektir.Oysa ki, sağlıklı insanlar ve alışveriş arabaları içinkolaylık gibi görünse de teknolojinin bu nimetlerimaalesef biz engelliler için verimli olmamaktadır.Yürüyen merdivenlerin basamakları elektroniksilindirin içerisinde dönüp tekrar dışarı çıktığındanbunların üzerinde tekerlekli sandalyeler dengededurmadığı gibi, zaten tekerlekleri basamak paylarındandaha büyük olduğundan dışarı taşmakta, dolayısıyla dadüşme tehlikesine maruz kalınmaktadır. Yürüyenbantlar da tıpkı yürüyen merdivenler gibi giriş veçıkışlarda elektronik silindirin içine girmektedir ki, buesnada tekerlekli sandalyelerin ön tekerlekleri heryöne dönebilmektedir. Tekerlekli sandalye dikkatlisürülmediği taktirde ön tekerlekler sağa-sola dönmekteve market arabasından ziyade üzerinde ağır bir insanoturması hasebiyle tehlike arzetmektedir, çünkütekerlekli sandalyelerin bu ani dönüşleri ile aynı andahareket eden lastik bantlara ayaklarımız sıkışabilmekte,hatta zamanında durdurulmazsa içine çekipkopartabilmektedir. Bizzat kendim bunu yaşadım,neyse ki kış olması nedeni ile ayağımda kalın botlarmevcut olduğundan fazla acı hissetmemiştim vegörevliler koşup yukarıdan bantı durdurma tuşunazamanında bastıklarından bacağımı kopmadankurtarmıştık.

Maalesef ülkemizde asansörlere sadece binalardadeğil, sokaklarda dahi ihtiyaç duyulmaktadır. Tabi buyazıyı okuyanlar asansör sokağın neresindekullanılabilir diye düşüneceklerdir, bu esnadahepimizin aklına ülkemizin alt ve üst geçitler cennetiolduğu gelmelidir ki; cenneti değil, cehennemi demekdaha doğru olur. Ortopedik ve görme engellilerin,hatta yukarıda belirttiğimiz yaşlılar ve çocuklarımızınalt ve üst geçit merdivenlerini kullanmaları zorolacağından bu yapıların hemen yan tarafına yukarıyadoğru çalışan ya da Ankara'da mevcut bulunan metrogirişleri gibi yerin altına çalışan asansör sistemlerikurulabilmektedir. Ancak bu koşulları sağlayabilen

da yine bireylerin eğitim ve kültür eksikliğiningiderilmesi gerekmektedir. Engelliler, özelliklesürücülerin bu rampaların önlerine araba park etmealışkanlıkları nedeni ile rampaları mevcut olsalardahi kullanamamaktadırlar. Bu konuda dabelediyelerimize ve trafik ekiplerimize takip vedenetim konusunda görev düşmektedir. Tabii kisorunun kaynağı biraz da ülkemizde yasallaşma vekurumlaşma sürecinin gerektiği gibi algılanıpkullanılmamasıdır. Çoğu konuda yasalarımızıçıkartamamakta, çıkan yasalarımızı dauygulayamamaktayız. Örneğin, kendim ehliyetsahibiyim ve almak için gittiğim sürücü kursundahiçbir derste engelli yoluna ilişkin bir işaret ya dakaldırım rampalarının önüne, hastane, okulyolundakiler de dahil olmak üzere, araç parkedilmesinin yasak olduğuna dair bir kuralöğretilmedi, çünkü ne acıdır ki trafik mevzuatımızdada bu konuda bir yasal düzenleme ve yaptırımmüeyyidesi mevcut değil. Özel mülkiyete dairbirkaç kurum ve firma, büyük alış-veriş merkezlerigibi, kendi duyarlılıklarını göstermekte ve açık parkalanlarında engelli otomobillerine de park yeriayırdıklarını gösterir engelli amblemlerikullanmaktadırlar. Keşke bir de resmi makamlarımıztarafından kamuya açık sokaklarımızda kaldırımrampalarının önlerinde bu işaretler kullanılsa ve neanlama geldiği ve işlevleri yasalarla araçsürücülerine öğretilse, böylece engelliler desokaklarda rahatça dolaşabilse...

Sadece engelliler açısından her ayrıntınındüzenlendiği bir kent planı hazırlansa ve seçilen birpilot kentte aynen inşa edilerek kullanıma sunulsa,belki o zaman toplumumuz kendileri rahatçagiderebildikleri için farkında olmayıp önemsizsaydıkları, ama aslında hayati fonksiyonlara dair olanihtiyaçlarımızı daha rahat görebilecektir.Mimarimizdeki bina merdivenleri ve sokakkaldırımları gibi sorunlara ek olan bir diğer husus datuvaletlerimiz...

Ülkemizde yirmi - yirmi beş yıl öncesine kadarmeskenlerde dahi alafranga denilen oturaklı tuvaletinşası mevcut değilken, resmi kurum ve kamuya açıkyerlerde hiç bulunmamaktaydı. Bunun temeli birazda yüzyıllardır devam eden dini ve örfi nedenleredayalı olarak alaturka tuvaletlerin sağlık açısındandaha faydalı olduğuna dair telkinlerdir. Oysa ki;içinde yaşadığımız yüzyılda tıbbın da gelişmesi ileaslında oturaklı tuvaletlerin daha hijyenik olduğuispatlanmış, ayrıca ameliyatlıların, fıtık, kireçlenmegibi hastalıklardan dolayı eğilip, kalkma problemleriolanların bu tarz tuvaletleri kullanması gerektiğisaptanmış, bunun üzerine de yavaş yavaş da olsaözellikle özel meskenlerde alafranga tuvalet inşasıfazlalaşmıştır. Buna mukabil, topluma her konudaöncülük etme gibi bir yükümlülüğü haiz devletimizeait birçok resmi kurumda, hatta en ihtiyaçduyulabilecek hastanelerimizde veya okullarımızdaise halen alafranga tuvalet bulunmamakta,dolayısıyla bu kurumlarda engellilerimiz

6 7

Emel Aközer, Doç. Dr., ODTÜ lık FakültesiimarM

ÖZGÜRLEŞTİREN TASARIM

Son yirmibeş-otuz yıl içinde gelişen ve birçok ülkedeyapılı çevre, ürün ve hizmetlerle ilgili yasaldüzenlemelere de yansıyan evrensel tasarımyaklaşımı kadın ve erkeklerin, çocukların, gençlerin,yaşlıların, farklı fiziksel özellikler taşıyan ve farklıkültürlerden gelen kişilerin farklı gereksinimlerini,isteklerini, beklentilerini anlamayı, insan değerininbilgisiyle tasarlamayı gerektiriyor. Evrensel tasarımfelsefesi, olabildiğince herkesin gereksiz çabaya,özel muameleye ve ayrı çözümlere gerek kalmadankolayca kullanabileceği, duygusal açıdan daerişilebilir olan, erişim ve kullanımda seçmeözgürlüğü, katılım konusunda eşitlik sağlayan,çeşitliliği ve farklılığı içinde barındırabilen, anlaşılır,güven duygusu veren ve güvenli, nitelikli bir çevreöngörüyor. Yapılı çevreyle ilgili her türlü kararda,planlama, tasarım ve yapım süreçlerinin heraşamasında ve yönetim konularında hiçbir ayrımgözetmeden potansiyel tüm kullanıcıların etkinkatılımının sağlanması da evrensel tasarımınhedeflerinden biri.

Gerçekte Hellman'ın betimlediği evrim sürecindebazı bakımlardan henüz yolun başındabulunduğumuzu, evrensel tasarım felsefesininöngördüğü çevrenin gerçekleştirilmesinin negelişmiş ülkeler ne de gelişmekte olan ülkeler içinulaşılması kolay bir hedef olarak görülebileceğinisöylemek yanlış olmaz. Evrensel tasarımın sayılarıgittikçe artan iyi örnekleri, öngörülen nitelikleresahip bir çevrenin yaratılmasının en azındanerişilemez bir hedef olmadığına yeterli kanıt sağlıyor,ama buna karşılık savaşların, sosyal adaletsizliğin,yoksulluğun, açlığın sürüp gittiği ülkelerde yaşayan

pek çok insan için böyle bir çevreyi düşlemek bilemümkün olmayabilir. Ayrımcılık hem gelişmiş hemde gelişmekte olan ülkelerde farklı biçimlerdesürebiliyor. Bu durumda evrensel tasarımfelsefesinin doğup geliştiği evrim sürecininbaşlayabilmesi için gerekli koşulların oluşmasınısağlayan, herkes için kapsayıcı bir çevrenin düşünükurmayı olanaklı kılan bilginin, insan değerinin vetemel hak ve özgürlüklerin bilgisinin tümtoplumlarda ve topluluklarda daha yaygın olarakpaylaşılması gerekiyor.

Evrensel tasarım felsefesinin dayandığı ilkeler ilk kez1948'de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafındanbenimsenip ilan edilen İnsan Hakları EvrenselBildirgesi'nde dile getirilmişti. Bildirge metni bufelsefenin öngördüğü kapsayıcı yaşam çevresini uzunyıllar önce düşüncemizde erişebilir kılmıştı. TürkiyeBildirge'ye olumlu oy veren ülkeler arasındaydı. 6Nisan 1949 tarihinde benimsenen ve 27 Mayıs1949'da Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğegiren Bildirge'nin Başlangıç bölümünde, bu metnitoplumun her bireyi ve her organının sürekli olarakgöz önünde bulundurmasının ve eğitim ve öğretimyoluyla Bildirge'de tanımlanan hak ve özgürlükleresaygının geliştirilmesinin amaçlandığı belirtilmişti.Bununla birlikte temel hak ve özgürlükler konusununTürkiye'de eğitim ve öğretim programlarında yeralması uzun zaman aldı.

Örgün eğitim programlarının insan hakları eğitiminide kapsaması önemli bir gelişme, ama İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi'ndeki temel kavramlarıniçeriklerinin, tanımlanan ilkelerin insan olarak içinde

gerektiğinde tuvalet ihtiyaçlarını giderememektedirler.Hele bir de bu binaların bir engellinin geçici olarakgittiği bir yer değil de, okuyan bir öğrenci, tedavi görenbir hasta ya da devamlı çalışan bir memur olduğunu vetüm gün tuvalet ihtiyacını gideremediğini düşünün...Nitekim benim de öğrencilik hayatımda gittiğimokullarda ve memuriyete başladığım kamu kurumundaoturaklı tuvalet mevcut değilken idareye taleplerimneticesinde hep sonradan inşa edildi ve ne mutlu kieğer yeniden yıkılmazsa bunun örneklerini de maalesefbizzat öğrendim, benden sonraki engelliler defaydalanacaktır.

Aslında bu konuda özel kesim daha öncü konumdadır,çünkü bu tarz tuvaletlerin ülkemizde yaygınlaşmayabaşladığı dönemlerde ilk görülmeye başlandığı yerlerkarayolu ulaşımında otogarlar ve dinlenme tesisleriydi.Şimdilerde birçok alışveriş merkezinde sinemalarlarda,süpermarketlerde, restorantlarda ve otellerde mevcuttur.Ayrıca yalnız tuvaletin oturaklı olması da yeterliolmayıp, oturup kalkarken tutunabilmek için özelaparatların da inşa edilmesi, lavabo ve ayna boylarınında bir engellinin tekerlekli sandalyesinden kalkmasınagerek kalkmayacak şekilde ayarlanması gerekmektedir.Bu şartlara uygun modern tarzda tuvaletlerin inşaedildiği bu yerlerin sayısı ülkemizde hızla artmaktadır.Tabii bir diğer sorun da yine yönetim yetersizliği gibinedenlerle bu gibi yerlerde çalışan görevlilerinyeterince denetlenmemesinden kaynaklı, bu yerleremimari yapıda yer verilse bile, verimlikullanılamamasıdır. Örneğin, alışveriş merkezilerindeumuma açık tuvaletler her an kullanıma açıkken,engelliler için sadece bir tane olarak inşa edilentuvaletler, sağlam insanların girip kirlettiği gerekçesiylegenelde kilitli tutulmakta ya da malzeme deposu olarakkullanılmaktadır.

Tüm bu anlatılanlardan da görüleceği üzere, gelişmekteolan ülkeler sınıfında hala yol katetmeye çalışmaktaolan ülkemiz, özellikle engelli vatandaşlarının yaşamıkonusunda hala eksi derecelerde yer almaktadır, çünküburada değindiğimiz hususlar bu konudaki sadecemimari ve çevresel eksikliklerimiz olup, toplumsal vesosyal birçok konudaki eksikliklerimize değinilirse buyazı sayfalarca uzatılabilir. Tabii ki bu ülkede yaşayanengelliler olarak karamsar olmak istemiyoruz, özellikleAvrupa Birliği'ne girmeye çalıştığımız şu günlerdeonların standart ve koşullarını yerine getirebilmek içinçıkartılan yasalar arasında Özürlüler Yasası da mevcutolup, son değişikliklere göre tüm kamu kurumları dadahil olmak üzere ülkemizin mimari yapılanmasındabizlere dair eksikliklerin tamamlanması ve önceliklegelen taleplerin mutlaka yerine getirilmesi şartkoşularak, Avrupa Birliği koşulları da değerlendirilerekbunun için 7 yıllık bir süre öngörülmüştür. Gerçiçalışmalar bir kaplumbağa hızında da olsa, bir gün tümeksikliklerin tamamlanacağına ve ülkemizin deengelliler için modern kent mimarisine göre planlanmışrahat yaşanabilir, dolaşılabilir kentlere sahip olduğugünleri göreceğimize dair umudumuz hala var. TÜMİLGİLİLERE VE YETKİLİLERE DUYURULUR !...

8 9

yaşadığımız sosyal, kültürel ve fiziksel çevreyleilişkilerimiz açısından anlamının bilinmesi için buyeterli olmayabilir. Evrensel tasarım yaklaşımının,insan yapısı çevreyle ilgili tüm mesleklerin herkademedeki eğitim ve öğretim programları içinde yeralmasını tavsiye eden, Avrupa Konseyi BakanlarKomitesi'nin 15 Şubat 2001 tarihli kararında da(Resolution ResAP(2001)1) belirtildiği gibi, evrenseltasarım felsefesine dayalı bir meslek eğitimi, bubilginin daha yaygın olarak paylaşılmasınısağlayabilir. Gerçekte temel hak ve özgürlüklerleilgili soyut kavramların içeriklerinin değerlendirme

ve karar verme süreçlerinde açılmasını, bukavramların çevremizle ve nesnelerle ilişkilerimizüzerinde düşünürken, bu ilişkileri betimlerken veyeniden düzenlerken kullandığımız günlük dilekazandırılmasını sağlayan bir meslek eğitimini aynızamanda etkili bir insan hakları eğitimi olarakgörmek mümkün.

Bilindiği gibi İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin 1.ve 2. maddelerine göre “tüm insanlar özgür, onur vehaklar bakımından eşit doğar” ve “herkes ırk, renk,cinsiyet, dil, din, siyasal ya da başka bir görüş, ulusal

3

İngiltere'de 1970'lerde tekerlekli sandalye kullandığı için “engelli” (handicapped) olarak yaftalanan bir bireyin bakış açısından, tasarımyaklaşımı ve ilgili yasal düzenlemelerdeki dönüşümünün sonunda bu ve benzeri nitelemelerden kurtuluşunun öyküsü. Çizer: LouisHellman (2004).Kaynak: “Access by Design's 100th issue” The Centre for Accessible Environments [Erişilebilir Çevreler Merkezi].http://www.cae.org.uk/abdarticles/abd1.html (Telif hakkı Louis Hellman)2

ve toplumsal köken, doğuş ya da benzeri başka birstatü gibi herhangi bir ayrım gözetilmeksizin buBildirge'de ileri sürülen tüm hak ve özgürlükleresahiptir”. Bildirge'nin 3. maddesi “herkesin yaşamave kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı” üzerinedir.Madde 6 “[h]erkesin, nerede olursa olsun yasaönünde bir kişi olarak tanınma hakkı” olduğunusöyler. 7. maddeye göre “[h]erkes yasa önünde eşittirve ayrım gözetilmeksizin yasa tarafından eşitkorunma hakkı vardır. Herkes, bu Bildirge'ye aykırıherhangi bir ayrımcılığa karşı eşit korunma hakkınasahiptir”. 27. maddeye göre herkes, “toplumunkültürel yaşamına özgürce katılma ve sanattanyararlanma ve bilimsel gelişmeye katılarak,yararlarını paylaşma hakkı”na, 28. maddeye göre“bu Bildirge'de öngörülen hak ve özgürlüklerin tamolarak gerçekleşeceği bir toplumsal ve uluslararasıdüzen hakkı”na sahiptir. 29. maddeye göre“[h]erkesin, kişiliğinin özgürce ve tam gelişmesineolanak veren topluma karşı ödevleri vardır”. Bu sontanım insan onuruna saygılı, özgürleştirici birtoplum hayatının fiziksel altyapısı kadar psikolojikaltyapısının da inşa edilmesindeki ortaksorumluluğumuzu, hepimizin, herkesinsorumluluğuna işaret ediyor.

Bu sorumluluğun farkında olarak tasarlanan ve heraçıdan kapsayıcı olabilen örnek çevreler büyükönem taşıyor. Evrensel tasarım felsefesininöngördüğü çevrenin gerçekleştirilmesine olanakverecek psikolojik altyapının sağlanması için belkide en başta çocuklar için tasarlanan ortamlarınkapsayıcı olması gerekiyor. Çocuklar için kapsayıcıçevrelerin en iyi örneklerinden biri sayılan peyzajmimarı Sonja Johansson'un New York UniversitesiTıp Merkezi Howard A. Rusk RehabilitasyonEnstitüsü için tasarladığı Tedavi Amaçlı EtkileşimliOyun Bahçesi bu altyapının nasıl inşa edilebileceğikonusunda önemli ipuçları veriyor. Johansson'un

4

“macera dolu” Oyun Bahçesi, sadece hastanedekalan çocuklar için değil, mahalledeki tüm çocuklariçin dayanılmaz çekicilikte bir ortam sunmuş vebirlikte özgürce oynamalarına olanak sağlamış.İlginç olan şu: Manhattan'daki bu küçük “GizliBahçe” başlangıçta sadece hastanede tedavi görençocuklar için, ama “çocuk-merkezli” bir yaklaşımlatasarlanmış. Açıldıktan kısa bir süre sonramahalledeki çocuklar davet edilmeden, kimseyesorup izin almadan bahçede oynamaya ve OyunBahçesi'nden “bizim parkımız” diye söz etmeyebaşlamışlar. “Biz” sözcüğünün kapsayıcılığı OyunBahçesi'nin kapsayıcılığının belki de en iyi kanıtı.

5

6

Bkz. Langton-Lockton, S. (2004), Access by Design's100th issue. http://www.cae.org.uk/abdarticles/abd1.html

Aközer, E. (2006). Evrensel Tasarım ve İnsan HaklarıEğitimi. II. Uygulamalı Etik Kongresi, 18-20 Ekim 2006,Orta Doğu Teknik Üniversitesi, ANKARA.

2000 yılında benimsenen ve şimdiye kadar 15 AvrupaBirliği üyesinin onayladığı Avrupa İçin Anayasa'ya dahiledilen Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı'nın (2000/C364/01) 25. ve 26. maddelerinde yaşlı kişilerin veyetersizlikleri olan kişilerin onurlu ve bağımsız bir hayatsürme, toplumla bütünleşme ve toplum ve kültür hayatınakatılma hakları ayrıca tanımlanmıştır.

Bkz. Knecht, B. (2004). Accessibility regulations and auniversal design philosophy inspire the design process.Architectural Record. Ocak 2004, 145.http://archrecord.construction.com/resources/conteduc/archives/0401edit-1.asp# ve Johansson, S. (2001) CreatingOutdoor Natural Play Environments for DisabledChildren's Rehabilitation.

Wolski C.A. (2004) The Secret Garden.

http://www.rehabpub.com/features/62004/1.asp

1

2

3

5

6

Yayımlanmasına izin verdiği için Louis Hellman'ateşekkür ederim.

4

2001 ASLA Annual MeetingProceedings.

REHABManagement.

“Gizli Bahçe”.Mimar SonjaJohansson. Kaynak:(Johansson, S. 2001)Creating OutdoorNatural PlayEnvironments forDisabled Children'sRehabilitation. 2001ASLA Annual MeetingProceedings, s. 14.

Mimar, yazar ve çizer Louis Hellman'ın dergisinin 100. sayısında yayımlanan karikatürü,1970'lerde başlayan ve “evrensel tasarım”, “kapsayıcı tasarım” ya da “herkes için tasarım” olarak tanınanyaklaşımın doğup gelişmesiyle süregiden bir evrim sürecini anlatıyor. Karikatürün ilk karesi 70'lerin sonunda“engelli” sözcüğüyle tanımlanan kişilerin özel gereksinimleri için tasarımın önem kazandığı bir dönemde“hippi giysileri” içinde genç bir kadını gösteriyor. Tekerlekli sandalye kullanan genç kadının boynundakiyaftada “engelli” sözcüğü okunuyor. İkinci karede “tuhaf” diyor genç kadın, “ben hep engelin çevre olduğunudüşünmüştüm”. Zaman içinde “erişim” kavramının ön plana çıkmasıyla boynunda taşıdığı yafta değişiyor. Sonkarede aynı kadın yıllar sonra yine tekerlekli sandalyesiyle, bu kez günlük spor giysiler içinde çizilmiş.İngiltere'de “kapsayıcı” tasarım yaklaşımına dayalı yasal düzenlemelerin gerçekleştiği 2004 yılında boynundayafta taşımıyor artık. Şimdi farklı gereksinimleri, istekleri, beklentileri olan, bunların dikkate alındığıolabildiğince kapsayıcı bir çevrede yaşama hakkına sahip insanlardan biri, bir yurttaş. Hellman kapsayıcıtasarım yaklaşımının özgürleştirici rolünü vurgulamak için son karedeki tekerlekli sandalyeyi belli belirsizçizmiş.

Access by Design

1

eklemek yoluyla gerçekleştiriliyordu (Demirkan).Evrensel tasarım yaklaşımına göre bu tutum kullanıcıgrupları arasında ayrımcılığa yol açmaktadır.Günümüzde ortalama yaşam süresinin artması, bunabağıl yaşlı nüfusun fazlalaşması ve kişilerin alıştıklarıortamlarda yaşlanmayı istemeleri tasarımcılarıevrensel tasarım ilkelerini kullanmaya teşviketmektedir.

Evrensel tasarım terimi, uzun süredir kullanılmasınarağmen Avrupa'daki mimar, tasarımcı vemühendislerin dikkatini pek çekememiştir. Avrupa'daevrensel tasarım yerine “herkes için tasarım” deyişikullanılmaktadır. Trost, bu iki terim arasındaki farkı,evrensel tasarımın kapsamlı bir felsefe, “herkes içintasarım”ın ise uygulamalar olması şeklinde açıklar.Evrensel tasarım bütüncül bir felsefedir ve özürlüinsanların ayrı, özel bir grup olarak ele alınmasınakarşı çıkar. Evrensel tasarım bu bakış açısını yeditemel ilke ile pekiştirir (Story, Mueller ve Mace):

Tasarım farklı yeteneklerdeki insanlar için kullanışlıolmalı.

a. Tüm kullanıcılar için aynı kullanım kolaylığısağlanmalı: ne zaman mümkünse benzer, mümkünolmayan durumlarda eş değer uygulamalaryapılmalı.b. Herhangi bir kullanıcıyı ayırmaktan ya da açığaçıkarmaktan kaçınılmalı.c. Mahremiyet, koruma ve güvenlik tümkullanıcılara eşit olarak sağlanmalı.d. Tasarım tüm kullanıcılara çekici hale getirilmeli.

1- Eşit kullanım

Nilgün Olguntürk, Y. Doç. Dr., Mimar, Bilkent Üniversitesi*

EVRENSEL TASARIM: TÜM YAŞLAR,

FARKLI YETENEKLER VE

ÇEŞİTLİ İNSANLIK DURUMLARI İÇİN TASARIM

İçinde yaşadığımız çevrelerden ve kullandığımızürünlerden zaman zaman memnun olmadığımız yada bize uygun olmadığını düşündüğümüz olmuştur.Her birimiz, farklı yeteneklerle dünyaya gelmiş, farklıeğitimlerden geçmiş ve en nihayetinde farklıihtiyaçlarımızın karşılanmasını isteyen, farklıkullanım kolaylıkları arayan bireyler halinegelmişizdir. Bu çerçeveye bir de insanoğlununoldukça geniş bir çeşitlilik sergileyen profilini, başkabir deyişle çocukları, yaşlıları, özürlü insanları, farklıboyutları olan, çok kısa, çok uzun, zayıf ya da kiloluinsanları, hasta ya da sakatlanmış insanları, hamilebayanları, çocuklu anne ve babaları ve daha nicefarklı insanlık durumunu kattığımızda tasarımcılar vemimarlar olarak işimizin ne denli geniş bir yelpazeyehitap ettiği ortadadır. Bir ürünü ya da içerisindeyaşadığımız çevreyi tüm bu farklı yeteneklere sahipinsanlar ve çeşitli insanlık durumları için tasarlamakmümkündür ve bu yaklaşıma Evrensel Tasarım adıverilir. Evrensel tasarım, “ürünlerin ve çevremizintüm yaşlardaki ve farklı yeteneklerdeki insanlarınolabilecek en büyük kitlesi tarafından kullanılacakşekilde tasarlamak” olarak tanımlanır (Story, Muellerve Mace).

Evrensel tasarım, tüm kullanıcıların isteklerini eşitolarak değerlendirmeyi öngörür. Tasarım gelenekselolarak “ortalama” bir kullanıcı grubununihtiyaçlarına göre şekillenir. Geçmişte, bu gelenekselgörüşün tasarımlarına paralel olarak sadece özelihtiyaçları olan kullanıcı grupları için ayrı tasarımlaryapmak geçerliliği olan bir yaklaşım idi. Böylecetasarım, standart bir çözüme özel ve ayrı bir çözümü

2- Kullanımda esneklik

3- Basit ve içgüdüsel kullanım

4- Algılanabilir bilgi

5- Hatalara dayanım

6- Düşük fiziksel çaba

7- Yaklaşım ve kullanım için yer ve boyut

Tasarım çeşitli kişisel tercih ve yetenekleribarındırmalı.

a. Kullanım metodları arasında seçenekleryaratılmalı.b. Sağ ve sol el erişimi ve kullanımı sağlanmalı.c. Kesin ve tam kullanım sağlanmalı.d. Kullanıcı hızına uyum sağlanmalı.

Tasarımın kullanımı, kullanıcının tecrübesinden,bilgisinden, dil yeteneğinden ve o ankikonsantrasyon seviyesinden bağımsız olarak kolayanlaşılır olmalı.

a. Gerekli olmayan karmaşıklık barındırılmamalı.b. Tasarım, kullanıcı beklenti ve içgüdüleri ile

tutarlı olmalı.c. Bilgiyi önemine göre düzenlemeli.d. İş süresince ve bitiminde etkin geri bildirim

sağlanmalı.

Tasarım, çevresel koşullara ve kullanıcının duyusalyeteneklerine bakmaksızın gerekli bilgiyi kullanıcıyaetkin olarak iletmeli.

a. Önemli bilgiyi sunmak için farklı ortamlar(resimli, sözel, kabartmalı) kullanılmalı.

b. Önemli bilginin “okunabilirliğini” en üstseviyeye çıkarmalı.

c. Elemanlar tarif edilebilir şekillerde ayrıştırılmalı(örnek: kullanım talimatlarını ve yön tarifinikolay hale getirmek).

d. Duyusal sınırlamaları olan insanlarınkullandıkları aygıt ve tekniklere uyumsağlayabilmeli.

Tasarım, kaza ya da istem dışı hareketlerin kötüsonuçlarını en aza indirmeli.

a. Elemanları tehlike ve hataları en aza indirecekşekilde düzenlemeli: en çok kullanılanelemanlar en erişilebilir, tehlikeli elemanlarçıkarılmış, izole edilmiş ya da korumayaalınmış olmalı.

b. Tehlikeler ve hatalara karşı uyarılar sağlanmalı.c. Yanlış yapmayı engelleyici düzenekler

sağlanmalı.d. Dikkat gerektiren işlerde bilinçsiz hareketler

cesaretlendirilmemeli.

Tasarım en az yorulma ile etkin ve rahat olarakkullanılmalı.

a. Kullanıcıların doğal vücut pozisyonlarınınkorunması sağlanmalı.

b. Makul işletim gücü kullanılmalı.c. Tekrar eden hareketler en aza indirgenmeli.d. Devamlı fiziksel çaba en aza indirgenmeli.

Kullanıcının bedensel boyutu, duruşu ve hareketyeteneğinden bağımsız olarak yaklaşım, uzanım,

çalıştırma ve kullanım için uygun boyut ve yersağlanmalı.

a. Oturan ya da ayakta kullanıcı için önemlielemanlara açık görsel bakış sağlanmalı.

b. Oturan ya da ayakta kullanıcı için tümelemanlara uzanımı rahat hale getirmeli.

c. Tasarım, el ve tutma boyutlarındaki çeşitliliğibarındırmalı.

d. Yardımcı araçların kullanımı ya da kişiselyardım için gerekli yer sağlanmalı.

Evrensel tasarımın bu ilkelerini örneklendirmek iyiuygulamaları teşvik etmek adına önemlidir.Dünyanın çeşitli ülkelerinde ve Türkiye'de yapılmışbaşarılı fiziksel çevre örnekleri derlenmiş ve aşağıdaaçıklamaları ile beraber verilmiştir.

Resim 1'de geniş ve engelsiz bir yaya kaldırımıgörülmektedir. Kaldırım, ana yürüyüş alanı ve bununkenarlarını çerçeveleyen renk ve doku olarakfarklılık gösteren kaldırım taşları ile oluşturulmuştur.Kaldırımda konumlanmış bank, çöp, aydınlatmaelemanları gibi sokak möbleleri ile mağaza cepheleriarasında açık ve engelsiz bir yürüyüş alanıoluşturulmuş ve ağaçların da diğer sokak möbleleriile aynı hizada olmaları sağlanmıştır. Kaldırımyüzeyinde hiçbir yüzey ve seviye farkı olmamasınada dikkat edilmiştir. Tüm işaret tabelaları başseviyesinin üzerine taşınmıştır. Mağaza önlerindeherhangi bir eşya da konulmamıştır. (InternationalBest Practices in Universal Design, 209)

Tüm bu önlemler, olası kazaları önlemeyiamaçlamakla birlikte görme özürlü kişilere kolaykullanabilecekleri engelsiz bir sokak mekanısağlamaktadır. Sokak, algısı ya da anlayışı kısıtlı yada geçici olarak kısıtlanmış kişilere de iyi yön/yolbulma ipuçları vermektedir.

Resim 2'de bir yaya geçidine yönelen dokulu birkaldırım uygulaması görülmektedir. Yayakaldırımının cadde ile birleştiği yerde, yüksekkabartmalı malzeme ile, yayanın tehlikeli bir alanayaklaşmış olduğu uyarısı yapılmaktadır. Çizgilikabartma yüzeyler ile yayayı yaya geçidineyönlendiren bir yürüyüş rotası belirlenmiştir.Kabartmalı yüzeylerin kullanılmasında tüm diğerkodlama sistemlerindeki gibi mümkün olduğunca azçeşitleme ile genel bilgiler verilmeli ve aynı bilgi heryerde aynı şekilde tekrarlanmalıdır. Kabartmalıyüzey ya da renk kodlamalarında en uygun üç, ençok olarak da beş farklı seçim yapılması gerekir. Buörnekte kaldırımın yüksekliği de olası düşmeleriönlemek üzere oldukça alçak tutulmuştur. Kaldırımkenarında ve yol kenarında farklı renkli çizgilerkullanmak yol ve kaldırım farkını daha iyi ortayakoymaktadır.

Resim 3'de bir yön bulma sistemi görülmektedir.Zeminde bulunan farklı renkteki kabartmalımalzeme kullanıcıları bina hakkında bilgiedinebilecekleri bir noktaya ve ana giriş kapılarınayönlendirmektedir. Bu tür uygulamalar vekullanımlarının rahatlığı hakkında araştırma

10 11

12 13

sonuçları olmadığından bu tür sistemlerin işlerliğihakkında pek bir bilgimiz yoktur, ancak özellikleözürlü kişiler tarafından istenildiği için bu türuygulamalar geliştirilmektedir. Zeminde kabartmalıyüzey ve renk ile yapılan yönlendirme bantlarızaman zaman duvarlar üzerinde kullanılan renkli vekabartmalı bantlar şeklinde de ortaya çıkmaktadırlar.Tüm bu uygulamalarda dikkat edilmesi gereklihusus, yönlendirme bantlarının kesintiye uğramadandevam etmesinin sağlanması ve başlangıç, bitiş veyön değiştirme yerlerinde durumun özürlükullanıcıya görsel ve dokunsal olarak bildirilmesinisağlamaktır. Ana kapılarda otomatik açılır-kapanırkapılar kullanmak elleri paketlerle dolu olanlar,ellerini kullanamayan kişiler, çocuklu anneler vebabalar, bebek arabası kullanan ebeveynler,tekerlekli sandalye kullanıcıları ve görme özürlüleriçin en uygunudur.

Binalarda kullanılan tüm kapıların çevreleri ile farklırenkte olmaları kullanılmalarını ve algılanmalarınıfazlalaştırır. Resim 4'deki her iki kapı da görselolarak çoğu görme özürlü insan tarafındanalgılanmakla beraber tasarım olarak birbirlerindenoldukça farklıdırlar. Cam kapıların ya da yüzeylerinkullanımı ise göz hizasında devamlı görsel matbantların uygulanması ile mümkündür. Böylelikle

görme özürlü insanların bu yüzeyleri tam olarakalgılayamayıp, bunlardan uzak durmaları, bu mekanveya kapıları kullanmamaları engellenmiş olur. Görmeözürlü insanların çoğu ışık, renk farklılıkları ve hareketialgılayabilir. Resim 5'de aralıklı yapıştırmalar ile yapılanuygulama maalesef görme özürlüler tarafındanalgılanamamaktadır.

Resim 6'da bir parkın içinde bulunan tarihi bir yapınındokunmak üzere yapılmış bir maketi bulunmaktadır.Maket, görme özürlü insanların görebilen insanlar ileaynı bilgiyi alabilmeleri için yapılmıştır. Maketölçeklidir ve bronzdan yapılmıştır. Maket masamsı birplatform üzerindedir ve bu platform tekerlekli sandalyekullanıcılarının erişimine uygun gerekli diz mesafesibırakılarak oluşturulmuştur. Bu maketin yanında Braillealfabesi ile yazılmış panellerde, söz konusu binanıntarihsel önemi anlatılmaktadır. Braille paneller oturan veayakta duran kişilerin okuyabilmeleri için açılı olarakkonulmuşlardır. (International Best Practices inUniversal Design, 228)

Resim 7 ve 8'de bina önü rampa uygulamalarıgörülmektedir. Rampa uygulamalarında rampayüzeyinin kaymayan bir malzemeden yapılmasıönemlidir. Rampanın her iki tarafında birden korkulukve küpeşte konulması ve küpeştelerin iki farklı

Resim 1

Fotoğraf: Eduardo Alvarez(International Best Practices in Universal Design, 209)

Resim 2

Fotoğraf: Andres Balcazar de la Cruz(International Best Practices in Universal Design, 213)

Resim 3

Fotoğraf: Andres Balcazar de la Cruz(International Best Practices in Universal Design, 216)

Resim 4

Fotoğraf: Hilary Dalke

yükseklikte olmaları kullanıcıya seçim hakkıtanımasından dolayı oldukça iyidir. Küpeştelerinrampa eğimi bittikten sonra da devam etmeleri,rampa iniş ve çıkışlarında kullanıcının dengesinikoruyabilmesi açısından önemli olmaktadır.Rampaların farklı renkte kaldırım taşlarıylaçevrelenmeleri onların yerlerinin belirginleştirilmesinisağlar.

Resim 9'da iyi bir düşey dolaşım alanı örneğigörülmektedir. Merdivenlerde, en alt basamaktansonra kabartmalı ve renk farklılığı ile belirginleştirilenbir zemin uyarısı bulunmaktadır. Her basamağınbitiminde dokulu ve renk farklılığı olan bantlarkullanılmıştır. Rıhtlar basamaklar arası boşlukbırakmadan yaratılmış ve buna ek olarak da basamakyüksekliği farklı bir renk ile belirtilmiştir (InternationalBest Practices in Universal Design, 226).

Evrensel tasarım ilkelerini barındırmak için tasarlananmerdivenlerde kullanıcıların dinlenebilmeleri içinsahanlık yapılması, merdivenin her iki tarafında daküpeşte kullanılması, küpeştelerin yuvarlak, kolaytutulur ve sürekli yapılması gereklidir.

Düşey dolaşım uygulamalarında bir diğer önemlihusus, dolaşım elemanlarının birbirlerine göre olan

konumlarıdır. Evrensel tasarım ilkelerinin ilkiherhangi bir kullanıcının ayrılmaması ya da açığaçıkarılmaması gerekliliğinden bahseder. Bu ilkeyeuygun olarak merdiven, yürüyen merdiven veasansör gibi farklı dolaşım elemanlarının binadaaynı yerde kullanılmaları önemlidir. Böylece farklıdüşey dolaşım elemanlarını kullanmak durumundaolan aile bireyleri ya da insan grupları birbirlerindençok uzaklaşmadan aynı yere ulaşmış olurlar.

Resim 10'da görüldüğü gibi korkuluk ve küpeştemalzemelerini seçerken sadece gri ve şeffafmalzemelerin kullanımından kaçınılmalıdır. Cam,metal gibi bu tür malzemelerin salt kullanımındaözellikle görme özürlü kullanıcılartanımlayamadıkları bulanık bir boşluk algılamaktave bu yüzden de bu tür alanlara yaklaşmaktantümüyle kaçınmaktadırlar. Bu tür alanlarayaklaşmamak uğruna bazen tüm bir bölgeyi hiçkullanmadan başka bir yol arayışına girdikleri degörülmektedir. Cam ve metal uygulamalarında renkya da mat malzeme kullanımı bu sorunugiderecektir.

Resim 11, iki büyük asansörü göstermektedir.Asansörlerde herkesin, özellikle de tekerlekli

Resim 6

Fotoğraf: Enrique Rovira Beleta Cuyas(International Best Practices in Universal Design, 228)

Resim 5a-b

Fotoğraf: Nilgün Olguntürk

Resim 7

Fotoğraf: Sezen Burçe ŞahinkayaResim 8

Fotoğraf: Betty Dion(International Best Practices in Universal Design, 224)

14 15

sandalye ve elektrikli taşıma aracı kullanıcıları ileçocuk arabalı ebeveynlerin kolay inip binmesinisağlamak ortadan ve tüm asansör enini kapsayacakşekilde açılan otomatik kapılar ile mümkündür. Buörnekte asansör kapılarının ön kısımlarında ikibüyük, renk ve doku farkı yaratan noktabulunmaktadır. Bu noktalar tüm binada asansörlerinbulunduğu her yerde kullanılmış ve binanın tümkullanıcıları tarafından iyi bir uygulama olarakbulunmuştur. (International Best Practices inUniversal Design, 214)

Asansör çağırma düğmeleri her kullanıcınınulaşabilmesine izin verecek yükseklikte olmalıdır.Çağırma düğmelerinin önünde her kullanıcınınönden ya da yandan yaklaşımına izin verecek yerinde sağlanması gereklidir. Resim 12'de olduğu gibidüğmelerin üzerinde bulundukları yüzeyin renk vedoku olarak farklılaşması ve kontrol düğmelerinindirsekle ya da kapalı bir yumrukla çalıştırılabilecekkadar büyük olması iyidir. Ayrıca asansörün içindeve dışında mutlaka sesli uyarı sistemi olmalıdır.

Özellikle kamuya açık ya da kamuya hizmet verenbinalarda koridorlar yön/yol bulmada en çok sıkıntıyaşanan yerlerdir. Koridordaki duvarların ve zeminin

aynı renkte olması ve genel aydınlatmanınkullanılması bu yerleri özellikle görme özürlüinsanlar ve yaşlılar için algılanması zor halegetirmektedir. Resim 13'de görülen hastanekoridoruna yerleştirilen kullanılmayan eşyalar,koridorun dar eni ve tavanda kullanılanişaretlemelerin konum ve gösterim çeşitliliğikoridoru daha da zor kullanılır bir halegetirmektedir. Resim 14'de başka bir hastanekoridoru görülmektedir. Bu koridor, duvarlardakirenk kullanımı, aydınlatmanın kalitesi,kullanılmayan eşyalardan arındırılması, uygungenişlikte olması, işaretlemenin takip edilebilirliğive okunurluluğu ile evrensel tasarım için iyi birörnek oluşturmaktadır. Koridorun her iki yanındabulunan bantların aynı zamanda küpeşte/dayanakolarak kullanılmasına olanak vermesi de istenilen birdurumdur.

Bir tren istasyonunda çekilen resim 15'de görülenaçık renk zeminler, görme özürlü ve yaşlı insanlartarafından oldukça kullanışlı bulunmuştur. Bununnedeni insanların genelde yılın büyük birbölümünde koyu renk ayakkabı ve pantolongiymeleri ve bu koyu renk giysilerin açık renkzeminlerde fark edilir olmasıdır. Böylelikle görüşü

Resim 9

Fotoğraf: Betty Dion(International Best Practices

in Universal Design, 226)

Resim 10

Fotoğraf: Nilgün OlguntürkResim 11

Fotoğraf: Betty Dion(International Best Practices in

Universal Design, 214)

Resim 12

Fotoğraf: Andres Balcazarde la Cruz (International Best

Practices in Universal Design, 215)

Resim 13

Fotoğraf: Nilgün OlguntürkResim 14

Fotoğraf: Hilary Dalke

kısıtlı insanlar etraflarındaki diğer insanların dahaçok farkına varıp olası çarpışmalardan da kaçınmışolmaktadırlar.

Resim 16'da bir tren istasyonundaki doğalaydınlatma görülmektedir. Görme özürlü ve yaşlıinsanlarca gün ışığı ile aydınlatma, yapayaydınlatmaya göre daha kullanışlı bulunmuştur.Bunun en temel nedeni aydınlık düzeyinin artışı vedolayısıyla insan performansının artması olarakaçıklanabilir. Ancak görme özürlü ve yaşlı insanlargöz kamaşmasından daha çok etkilenirler ve busebeple gün ışığı uygulamalarının kontrollüyapılması gerekmektedir. Ayrıca insanların bina içiyolları üzerinde hiçbir şekilde loş ya da karanlıkbölgeler bulunmamalıdır. Bu tür yerler çoğu insaniçin mekanın tam görülememesinden dolayıkullanılmayan ya da tercih edilmeyen alanlarolmaktadırlar.

Resim 17 taşıyıcı duvarların yanına yerleştirilmiş birtuvalet ünitesini göstermektedir. Bu yerleşim, tuvaletarkası ve yanındaki kaymaz tutamaçlarınyerleştirilmesine imkan tanır. Eğer tutamaçkonulacak duvarlar taşıyıcı nitelikte değil iselertutamaçların taşıyacağı insan yükünü karşılayacak

şekilde bu duvarların güçlendirilmeleri gerekir.Tuvaletlerin hem önden hem yandan engelsiz birşekilde ulaşılabilir olmaları ve aktarım için tekerleklisandalye gerekli alanının sağlanması zorunludur.

Resim 18'de yere kadar uzanan erişilebilir bir pisuargörülmektedir. Pisuarın yanlarında ve üzerindebulunan kaymaz tutamaçlar renk olarak yakınçevrelerinden farklılaşmaktadır. Kızılötesi otomatiksifon kullanım kolaylığı sağlamaktadır. Pisuarın üstkısmında bulunan yatay alan ellerde bulunaneşyaların konulmasına imkan tanımaktadır. Pisuarınönünde bulunan büyük alan da dolaşım açısındanönem taşımaktadır.

Resim 19'daki tuvalet odasının büyük olmasıyardımcıları olan özürlü kişiler için gerekli alanısağlamaktadır. Tuvaletin aktarım tarafında gereklitekerlekli sandalye alanı bırakılmış ve tuvaletinarkasında ve yanında kaymaz tutamaçlarkonumlandırılmıştır. Tuvalet kağıdı koyma yeritutamaç kullanımını engellemeyecek şekildetasarlanmıştır. Sifon, kızılötesi sensörler ile elkullanılmadan çalışmaktadır. Lavabonun önündeyeterli diz alanı bırakılmış ve borular, tekerleklisandalyede diz ve bacak çarpmasını engelleyecek

Resim 15a-b

Fotoğraf: Nilgün OlguntürkResim 16

Fotoğraf: Nilgün Olguntürk

Resim 17

Fotoğraf: Andres Balcazar de la Cruz(International Best Practices in

Universal Design, 230)

Resim 18

Fotoğraf: Andres Balcazarde la Cruz (International Best

Practices in Universal Design, 231)

Resim 19

Fotoğraf: Betty Dion(International Best Practices in

Universal Design, 229)

şekilde geriye alınıp arkadaki duvara yaklaştırılmıştır.Ayna yüksekliği tekerlekli sandalye kullanıcılarınınkullanımına imkan verecek şekilde ayarlanmıştır.(International Best Practices in Universal Design,229)

Resim 20'de ulaşılabilir bir duş ünitesigörülmektedir. Zeminde herhangi bir yükseklik farkıolmaması ve ünite girişinde bir eşik bulunmamasıözürlü insanların, özellikle de tekerlekli sandalyekullanıcılarının mekana kolay girip çıkmalarınaimkan vermektedir. Zeminde su giderine doğru hafifbir eğimin bulunması ulaşılabilirliğiengellememektedir. Mekanda tekerlekli sandalyedensuyu tutmayan oturma yerine kolay aktarımısağlayacak yeterli alan bulunmaktadır. Katlanıpduvara sabitlenebilen oturma ünitesi tümkullanıcılara kullanım seçeneği sunmaktadır.Böylece var olan oturma ünitesini değil kenditekerlekli duş sandalyelerini kullanmak isteyenözürlü insanlara ya da duşu ayakta kullanmakisteyen kişilere de seçenek tanınmış olmaktadır.Duşun altında, oturma ünitesinin yanındakitutamaçlar herkesin kolay kullanımına sunulmuştur.Duş başlığı elde kullanıma ve istenilen yükseklikteaskılı kullanıma olanak sağlamaktadır. Duşu farklı

yüksekliklerde ayarlamaya imkan sağlayan düzenek,tutamaç kullanımını engellememektedir.

Resim 21'de yüzme havuzlarında evrensel tasarımiçin uygun olan basamaklar ile havuza inişgörülmektedir. Havuza inen her basamak farklırenkte bir çizgi ile belirlenmiştir. Basamaklarınyanında küpeştenin bulunması iniş ve çıkış kolaylığısağlaması açısından önemlidir. Basamaklarınbaşlangıcında ve havuzun kenarlarında kabartmalıve renk olarak farklılaşan zemin uygulamalarıözellikle görme özürlü insanlar için büyük kolaylıksağlamaktadır.

Yangın güvenliği ve bina tahliye planlaması özürlüinsanların da göz önünde bulundurulmasınıgerektirir. Resim 22'nin çekildiği binada,asansörlerden biri yangın alarmından sonra 30dakika boyunca çalışmaya devam etmektedir. Bu,asansör boşluğunda pozitif bir basıncın sağlanmasınıöngörür. Böylece asansör boşluğu, asansör kabini veher kattaki asansör önü bekleme alanının dumansızkalması sağlanır. Buna ek olarak asansör kapıları vekabin duvarları yangının ilerlemesini 30 dakikaboyunca durduracak şekilde güçlendirilmiştir. Binaiçerisinde her kat iki büyük yangın bölmesineayrılmıştır. Yangında asansörün çalışmadığı bölmede

16 17

güvenli bir alan bulunur ve bu alandaki acil durumdüğmesi kurtarma merkezinden sürekli gözlemlenir.Böylece kurtarma ekipleri nereye ulaşmalarıgerektiğini bilirler. Her iki yangın bölmesinde dehareket kısıtlamaları olan insanlar için birer tahliyesandalyesi bulundurulur. Tahliye rotaları üzerindekiiç kapılar, otomatik açma sistemi ve panik anı açmakolları ile donatılmıştır. Tüm binada yangın anıalarm ve sesli uyarı sistemlerinin yanında hemayakta hem oturan kullanıcı tarafından okunabilentahliye şemaları ve özürlü insanların güvenlitahliyesini açıklayan bilgilendirmeler bulunur.(International Best Practices in Universal Design,218)

Resim 23'de daha önce de bahsi geçen güvenli alanörneği görülmektedir. Bu alanlar, yangın esnasındatahliye için yardıma ihtiyacı olan insanların yardımıngelmesini bekleyebilecekleri güvenlikli bölgelerdir.Alan, tekerlekli sandalye kullanıcısınınbekleyebileceği genişlikte ve tahliye rotasınınyakınında ancak binayı tahliye eden insanlarınyolunu engellemeyecek yerdedir. Güvenli alanlarınçevresinde bulunan duvarlar ve bu alanlara açılankapılar yangının ilerlemesini önleyici malzeme ilegüçlendirilmiş olmalıdır. Güvenli alanlar binaiçerisinde herkesin görebileceği şekilde işaretlenmiş,yangın güvenliği ve tahliye planları üzerindegösterilmiş olmalıdır.

Resim 24'de bir ulaşım binası içerisinde bulunanbilgi ekranları görülmektedir. Bu ekranlar oldukçayükseğe konulmaları yüzünden herkes tarafındanokunamamaktadır. Ayrıca görme özürlü insanlar butür ekranları hiç okuyamadıklarını ve bilgisistemlerinde ekranlara ek olarak arkadanaydınlatılan ya da renk farklılığı ile oluşturulanbilgilendirme panolarının gerekliliğinivurgulamışlardır.

Resim 25'de arkadan aydınlatılan “Clinique” yazısı,tümü büyük harf olmasına rağmen o mekandaki enkolay görülür ve en iyi algılanır öğe olarakbulunmuştur. Görme özürlü kullanıcılar özelliklearkadan aydınlatılan işaretlemeleri daha kolay takipedebildiklerini belirtmiş ve kelimelerin sadece

Resim 20Fotoğraf: Betty Dion(International Best Practices inUniversal Design, 225)

Resim 21Fotoğraf: Betty Dion(International Best Practices inUniversal Design, 227)

Resim 22Fotoğraf: Elisabet Svensson(International Best Practices inUniversal Design, 218)

Resim 23Fotoğraf: Eduardo Alvarez(International Best Practices inUniversal Design, 217)

Resim 24-aFotoğraf: Nilgün Olguntürk

Resim 25Fotoğraf: Nilgün Olguntürk

büyük harf değil, baş harfi büyük, diğer harfleri küçükharf olarak yazılmasının okunurluğu arttırdığınıbelirtmişlerdir.

Herkesi kapsayan tasarımlar yapmak kolay olmasa datasarlarken insanların tümünü düşünmekgörevlerimizden biridir. Dünyada giderek yaşlılaşannüfus, tıp alanındaki gelişmeler sonucu insanlarınhastalıklardan ve kazalardan daha çok kurtulabilmeleri,içinde yaşadığımız mekanların dünyanın çeşitlikültürlerine açık olmaları, yaş, yetenek ve tecrübeolarak farklılaşan geniş bir insan kitlesine hitap etmeyizorunlu kılmaktadır. Evrensel tasarım, binanın ya daçevrenin diğer öğeleri ile çok iyi bir uyum sağladığındagöze bile çarpmayacak bir hale gelebilir. Özürlüinsanlar için yapılan fiziksel çevre değişiklikleriçoğunlukla herkese konfor olarak yansır. Bununbilincinde olan tasarımcılar giderek evrensel tasarımıdaha çok benimsemektedirler. Üniversitelerde henüzayrı birer ders olarak verilen evrensel tasarım ya daözürlüler için tasarım, zaman içerisinde stüdyoderslerinin doğal bir parçası haline gelecek. Herkes içintasarım yapma bilinci tasarlama sürecine yansıdığında,belki de, bu yazıda bahsedilen uygulamaları evrenseltasarım ya da herkes için tasarım olarak adlandırmaktanvazgeçip bunların tümüne tasarım sürecinin doğal birparçası olarak bakacağız.

* İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü,GSTMFakültesi

KAYNAKLAR

Not:

Teşekkür:

Demirkan, H. “Adaptable house design” (Uyarlanabilir konuttasarımı).

. Cilt 1, sayfa 19-29.

. CD-ROM. Ottawa, Canada: CanadianHuman Rights Commission, 2006.

Story, M F, J L Mueller ve R L Mace.

. Raleigh, NC: NC State University, 1998. Sayfa2, 34-35.

Trost, G. “State affairs in universal design” (Evrensel tasarımtartışmaları) 41.1(2005): 19-25.

Yazıda Evrensel Tasarımda Uluslararası İyi Uygulamalar(International Best Practices in Universal Design)kaynağı'ndan kullanılan fotoğrafların telif hakkı Betty DionEnterprises Limited'e ve Kanada İnsan Hakları Komisyonunaaittir. Yazıdaki tüm diğer fotoğrafların telif hakları fotoğrafsahiplerine aittir.

Bu yazıda Evrensel Tasarımda Uluslararası İyi Uygulamalar(International Best Practices in Universal Design)kaynağı'ndan çeşitli fotoğraflar kullanılmıştır, bunun içinMarnie Peters'a teşekkür ederim. Sözü geçen yayına ulaşmakiçin irtibat adresi şöyledir: Betty Dion Enterprises Limited,458 Melbourne Ave., Ottawa, ON K2A 1W3, Kanada,

.

Proceedings of XXIVth IAHS World HousingCongress (XXIV. IAHS Dünya Konut Kongresi Bildirileri),Ankara, 27-31 Mayıs 1996

International Best Practices in Universal Design: A globalreview (Evrensel Tasarımda Uluslararası İyi Uygulamalar:küresel bir inceleme)

The Universal DesignFile: Designing for people of all ages and abilities (EvrenselTasarım Dosyası: Tüm yaşlardaki ve yeteneklerdeki insanlariçin tasarım)

Fujitsu Science and Technology Journal

order@bdel.ca

Resim 24-bFotoğraf: Nilgün Olguntürk

18 19

TÜRKİYE'DE ÖZÜRLÜLER İÇİN

ULAŞILABİLİRLİK MEVZUATI

Deniz Çağlayan Gümüş, Y. Şehir Plancısı

konuda gerekli bilgiyle donatılmalarına yönelikçalışmaları teminat altına almaları,

. Ulaşılabilirliğe yönelik ihtiyaçların, planlamaaşamasının başlangıcından itibaren sürecin içinedahil edilmesi,

. Kamusal (umumi) yapıların tasarımında,özürlülerle ilgili kuruluşların bu süreçte yeralmalarının sağlanarak ulaşılabilirliğin garantialtına alınması beklenmektedir”, denmektedir.

Bu ve benzeri Birleşmiş Milletler kararları, ülkelerinulusal mevzuatlarını özürlülerin ihtiyaçlarınıgözetecek biçimde düzenlemesini öngörmektedir. Buçerçevede, özürlüler için ulaşılabilir bir yaşam çevresioluşturmak yönünde Türkiye'de de önce genel olaraközürlülük alanında, ve buna paralel olarakulaşılabilirlik ile ilgili bir dizi yasal düzenlemegerçekleştirilmiştir.

Türkiye'de özürlülük alanındaki ilk ve en önemliadım, 1997 yılında 571 sayılı Kanun HükmündeKararname (KHK) ile Özürlüler İdaresi Başkanlığı'nınkurulmasıdır. Özürlülük alanında çalışan kurum,kuruluş, sivil toplum örgütleri ve üniversitelerarasında koordinasyon ve işbirliği sağlamak, gereklimevzuat çalışmalarını yapmak, araştırmalar veprojeler gerçekleştirmek ve özürlülükle ilgilitoplumsal bilinçlendirmeyi ve farkındalık düzeyiniartırmak gibi görevleri bulunan Özürlüler İdaresiBaşkanlığı'nın kurulmasından sonra, özürlülükalanında önemli gelişmeler sağlanmıştır. Yine 1997yılında 572 sayılı KHK ile birçok yasada özürlülerleilgili düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerdenbiri de, ulaşılabilirlikle ilgili olarak 3194 sayılı İmarYasası'na bir madde eklenmesidir. İmar Yasasına

hükmü getirilerek, Türkiye'deözürlüler için ulaşılabilirlik ilk kez yasaldüzenlemelerde yer bulmuştur.

572 sayılı KHK ile İmar Yasası'nda yapılan budeğişikliğin ardından, Bayındırlık ve İskan Bakanlığıtarafından ilgili yönetmeliklerde gerekli değişiklikleryapılarak 2 Eylül 1999 tarihinde yayımlanarakyürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelikler ve yapılandüzenlemeler özetle şunlardır;

Yönetmelikte ilkkez tanımı da verilerek özürlü kavramından,ulaşılabilirlikten ve Türk Standartları Enstitüsü(TSE)'nün özürlülerle ilgili standartlarındanbahsedilerek, belediyelere özürlülerle ilgili mevzuatve standartlara uyma, bunları uygulama ve bunlardayer almayan, fakat gerekli önlemleri almayükümlülükleri getirilmiştir.

Yönetmeliğe, yapılarda merdiven yanındastandartlara uygun rampa yapılması, bina giriş kapısı,

“Fiziksel çevrenin özürlüler için ulaşılabilir veyaşanabilir kılınması için, imar planları ile kentsel,sosyal, teknik altyapı alanlarında ve yapılarda TürkStandartları Enstitüsü'nün ilgili standartlarınauyulması zorunludur”

3030 Sayılı Kanun Kapsamı Dışında KalanBelediyeler Tip İmar Yönetmeliği:

yangın merdiveni kapısı, giriş holünün veasansörlerin ölçülerinin özürlülerin kullanımınauygun olması, kapılarda eşik bulunmaması,merdivenlerde standartlara uygun korkuluk veküpeşte yapılması ve tüm yer döşemelerinde kayganolmayan malzeme kullanılması, hükümlerieklenmiştir. Ayrıca ticari kullanım binalarında daözürlülerin ulaşabilirliğinin sağlanması yönünde giriş,bina içi dolaşım ve tuvaletlerle ilgili maddelerdedüzenlemeler yapılmıştır.

Açık alanlarda (yol, otopark, park, yaya bölgesi,meydan ve kaldırımlarda) ve bunlar üzerindekiulaşım ve haberleşme noktalarında ve peyzajelemanlarında da özürlülerin erişebilirliğininsağlanması için TSE standartlarına uygun düzenlemeyapılması koşulu getirilmiştir.

Bu yönetmelikte de ulaşılabilirliğinsağlanması için TSE standartlarına uyulmasıyükümlülüğü getirilerek bazı ölçülerde ve ticarikullanımlara ilişkin maddelerde düzenlemeleryapılmıştır.

"Planlarda özürlülerin kentselkullanımlar, sosyal ve teknik alt yapı alanlarındaulaşabilirliğini sağlayıcı tedbirlerin alınması amacıylaözürlülere yönelik her türlü mevzuat ve TSEstandartları dikkate alınır" hükmü ile kentsel, sosyalve teknik alt yapı standardını belirleyen tabloya,sosyal tesis alanlarının "rehabilitasyon merkezleri"nikapsaması hususu eklenmiştir.

Buyönetmelikte de özürlülerin ulaşabilirliğininsağlanması için TSE standartlarına uyulmasızorunluluğu getirilmiş, binaların çeşitlibölümlerindeki ölçülendirmelerde ve özelliklerdedüzenlemeler yapılmıştır.

Otoparkların yapımında TSEstandartlarına uyulması, umumi bina, bölgeotoparkları ve genel otoparklarda, 1'den az olmamakşartıyla park yerlerinin %5'inin özürlü işaretikoyularak özürlülere ayrılması şartları getirilmiştir.

Sığınaklarınyapımında TSE standartlarına uyulması hükmügetirilmiştir.

Bu yönetmelik düzenlemelerinden sonra, çoğuBüyükşehir Belediyeleri kendi imar yönetmeliklerindegerekli değişiklikleri yaparak, özürlüler için uygundüzenlemelerin yapılmasını öngörmüşlerdir.

İmar mevzuatında adı geçen Türk StandartlarıEnstitüsü standartlarının, özürlülerin ulaşabilirliği iledoğrudan ilgili önemli üç tanesi ve kapsamları iseşöyledir;

Belediye ve Mücavir Alan sınırları İçinde ve DışındaPlanı Bulunmayan Alanlarda Uygulanacak İmarYönetmeliği:

İmar Planı Yapılması ve Değişikliklerine Ait EsaslaraDair Yönetmelik:

Gecekondu Kanunu Uygulama Yönetmeliği:

Otopark Yönetmeliği:

Sığınaklarla İlgili Ek Yönetmelik:

Günümüzde, toplumların sundukları olanaklarölçüsünde özürlü bireylerinin sosyal yaşamakatılımını güçlendirmesi, çağdaşlık düzeyinin birgöstergesi olarak kabul görmektedir. Özürlülerin dediğer tüm özürlü olmayanlarla aynı koşullardayaşamını sürdürmesindeki temel unsurlardan hatta önkoşullardan biri, yapılı çevrenin uygun biçimde, yaniözürlülerin gereksinimlerini karşılayacak şekildedüzenlenmesidir. Yerleşimlerde yeterli ve gereklidüzenlemeler olmazsa, özürlü bireyler gerekli sağlıkve rehabilitasyon hizmetlerini alamayacak,eğitimlerini sürdüremeyecek, bir iş sahibiolamayacak, eğlence, dinlenme, kültür ve sporetkinliklerine ulaşamayacak, özetle toplumsal yaşamatam olarak katılamayacaktır.

Yapılı çevrenin özürlüler için uygun hale getirilmesiise yasal düzenlemelerin yapılmasını, uygulayıcılarınbu düzenlemelerin gerekliliğini benimsemesini,doğru ve gerekli biçimde uygulamaya gitmesini,toplumun ve özürlülerin konuyla ilgili bilgi ve bilinçdüzeyinin arttırılarak, yapılması gerekenlerin takipçisiolmasını kapsayan bir süreçtir. Bu makaledeTürkiye'de özürlüler için yapılı çevrede ulaşılabilirlikkonusundaki yasal düzenlemeler ele alınmaktadır.Fakat unutulmamalıdır ki kanunların ve diğermevzuatın amacına ulaşması, bunlarınuygulanmasıyla mümkündür. Unutulmaması gerekenbir diğer nokta, özürlüler için yapılan her türlüiyileştirme ve düzenleme, yaşlılar, çocuklar,hamileler, bebek arabalılar, çok uzun ve çok kısaboylu kişiler, eşya ve yük taşıyanlar gibi hareketkısıtlılığı olduğu için yapılı çevreyi kullanırken zorlukyaşayan veya hiç kullanamayan kişiler için degerekliliktir. Zaten ulaşılabilirliğin tanımı da, “kişisel özellikleri bulunan insanların olarakkendilerine sunulan tüm olanaklara, fiziksel ve sosyalolarak yaratılan etkinliklere ve donatılara ulaşabilmesive burayı kullanabilmesi” biçiminde verilebilir.

farklıbağımsız

Türkiye'de özürlülük alanında yapılan çalışmalar, bazıuluslararası normların oluşturulmasından sonrabaşlamış, bu normlar Türkiye'nin mevzuatına yolgösterici olmuştur. Bu nedenle bu gelişmeleri kısacaözetlemek, sürecin değerlendirilmesi açısından yararlıolacaktır. 1982 yılında Birleşmiş Milletler tarafındankabul edilen Dünya Eylem Programı'nda “FizikselÇevre”ye yönelik “Fiziksel çevre, her türlü sakatlığacevap verecek şekilde düzenlenmelidir. Yerleşimplanları, ulaşılabilecek alanlar yakınında, kırsalkesimdeki programlar da dahil edilecek şekildehazırlanmalıdır. Özürlülerin tüm yeni kamusalbinalardan ve tesislerden, toplu konut ve toplu taşımasistemlerinden yararlanması sağlanmalıdır. Kararlar,mümkün olan ölçüde, mevcut kamusal binalar vetesislerinden, konut ve ulaşım sistemlerindenfaydalanmayı teşvik etmek amacı güdülerekuygulanmalıdır.” denmektedir.

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun 1993'te kabulettiği “Özürlüler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda StandartKurallar”, özürlülüğün dünya genelinde ele alınmabiçimini ve hızını etkilemiştir. Standart Kuralların “EşitKatılım İçin Hedef Alanlar” başlıklı bölümünde elealınan ulaşılabilirlik konusunda; “Devletler, toplumunher kesimine eşit fırsatlar verilmesi işlemi içerisinde,ulaşılabilmenin baştan sona önemini kabul etmelidirler.Her türden özürlüler için, Devletler:

a) Fiziksel çevre koşullarını, ulaşılabilme bakımındankolaylaştıracak faaliyet programları hazırlayıp sunmalı,b) Bilgi ve haberleşmede ulaşma imkânını sağlayacakönemleri almalıdırlar.

Devletlerden;. Standart kural ve prensiplerin belirlenmesi ve

ulaşılabilirliği teminat altına alacak yasalarıçıkarmaları,

. Yapılı çevrenin oluşumundaki uzmanların, bu

20 21

küpeşteler, yürüyen merdivenler, asansörler, peronlarıntasarımı ve gerekli işaretlemeler, istasyonda özürlüleriçin bilgilendirme ve alarm sistemi, tuvalet tasarımı,döşemelerin nitelikleri ve toplu taşım aracınıntasarımına kadar geniş bir fonksiyonel alanı kapsayacakbiçimde ayrıntılı olarak hazırlanmıştır. Standart,özürlünün caddeden istasyon alanına ve bu bölümdenperonlara erişmesine ve taşıtlara binene kadar tümaşamalarını kapsar biçimde ele alınmıştır. Özürlülerinraylı toplu taşım sistemlerinden bağımsız olarakfaydalanabilmesi için standarda tam olarak uyulmasıbüyük önem taşımaktadır.

Ulaşılabilirlikle ve özürlülerle doğrudan ilgili olmayıp,içinde gerekli bazı bölümler bulunan standartlarınisimleri ise;

TS 7635 Şehir İçi Yollar/Yaya Geçitleri SeçimEsaslarıTS 12127 Şehir İçi Yollar/Raylı Taşıma SistemleriBölüm 1: Yeraltı İstasyon Tesisleri TasarımKuralları,TS 12186 Şehir İçi Yollar/Raylı Taşıma SistemleriBölüm: 2 Yer Üstü İstasyon Tesisleri TasarımKuralları,TS 7768 Şehir İçi Yollar - Pelikan Yaya GeçitleriYapım ve İşleyiş Kuralları,TS 10551 Şehir İçi Yollar - Otolar İçin OtoparkTasarım Kuralları,TS 8237 Asansörler - Yerleştirme İle İlgili BoyutlarSınıf I-II-III Asansörleri ,TS 8022 Şehir İçi Yollar - Yaya Alt Geçitleri,TS 11937 Şehir İçi Yollar - Işık Kontrollü(Sinyalize) Hemzemin Kavşak Tasarım Esasları,TS 12254 Şehir İçi Yollar - Yolda ve Yol KenarındaYapılan İnşaat ve Tamirat İşlerinde AlınacakEmniyet Tedbirleri,TS 8357 Halka veya Müşterilere Açık WC'lerinSınıflandırılması ve Özellikleri,TS 10082 Konaklama Tesisleri - OtellerSınıflandırma ve Özellikler,TS 11400 Huzur Evi - Genel Kurallar,TS 11594/Mart 1995 Otobüs İşletmeciliği -Şehirlerarası Terminal Hizmeti Olan - GenelKurallar,TS 11642/ Nisan 1995 Dinlenme Tesisleri -Karayolları Üzerinde - Genel Kurallar,TS 12006/ Nisan 1996 Kamu Binalarında Mekanİhtiyacı - Terimler ve Tarifler,TS 12574 Nisan 1999 Şehir İçi Yollar - RaylıTaşıma Sistemleri, Bölüm 10: İstasyon İçi İşaret veGrafik Tasarım Kuralları,TS 12575/Nisan 1999 Şehir İçi Yollar - RaylıTaşıma Sistemleri, Bölüm 11: Sistem Bilgi ve İlanPanoları - Genel Kuralları,TS 12527/Şubat 1999 Şehir İçi Yollar - RaylıTaşıma Sistemleri, Bölüm 14: İstasyon PlatformuOturma Elemanları - Tasarım ve YerleştirmeKuralları,

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

,

01.07.2005 tarihinde kabul edilen 5378 sayılı

da yapılı çevrede ulaşılabilirlik konusundayeni bazı hükümler getirilmiştir. Bunlar şöyledir:

Kanunun 19. maddesinde; 23.6.1965 tarihli ve 634sayılı Kat Mülkiyeti Kanunu'nda bir değişiklikyapılmıştır. Bu Kanun'un 42nci maddesinin birincifıkrasından sonra gelmek üzere aşağıdaki fıkraeklenmiştir.

“Özürlülerin yaşamı için zorunluluk göstermesihâlinde, proje tadili kat maliklerinin en geç üç ayiçerisinde yapacağı toplantıda görüşülerek sayı vearsa payı çoğunluğu ile karara bağlanır. Toplantınınbu süre içerisinde yapılamaması veya tadilat talebininçoğunlukla kabul edilmemesi durumunda; ilgili katmalikinin talebi üzerine bina güvenliğinin tehlikeyesokulmadığını bildirir komisyon raporuna istinadenilgili mercilerden alınacak tasdikli proje değişikliğiveya krokiye göre inşaat, onarım ve tesis yapılır. İlgilimerciler, tasdikli proje değişikliği veya krokitaleplerini en geç altı ay içinde sonuçlandırır.Komisyonun teşkili, çalışma usulü ile özürlününkullanımından sonraki süreç ile ilgili usûl ve esaslarBayındırlık ve İskan Bakanlığı ile Özürlüler İdaresiBaşkanlığı tarafından müştereken hazırlanacakyönetmelikle belirlenir.”

Söz konusu “Yapılarda Özürlülerin KullanımınaYönelik Proje Tadili Komisyonları Teşkili, ÇalışmaUsul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” 22.04.2006tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Buyönetmelikte, kat malikinin diğer kat malikleriyleyapacağı toplantıda talebinin reddedilmesidurumunda, tadilat yapılacak olan binanın ruhsatişlemlerinin yapıldığı yere başvurmasıyla birkomisyon oluşturulması, bu komisyonun ise sözkonusu talebin gerekliliği ve bina güvenliği açısındanbir değerlendirme yapmasının koşullarıayrıntılandırılmıştır.

5378 sayılı Kanunun geçici 2inci maddesi isedoğrudan ulaşılabilirlikle ilgilidir. Bu maddede“Kamu kurum ve kuruluşlarına ait mevcut resmîyapılar, mevcut tüm yol, kaldırım, yaya geçidi, açıkve yeşil alanlar, spor alanları ve benzeri sosyal vekültürel alt yapı alanları ile gerçek ve tüzel kişilertarafından yapılmış ve umuma açık hizmet veren hertürlü yapılar bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihtenitibaren yedi yıl içinde özürlülerin erişebilirliğineuygun duruma getirilir.” denmektedir.

Toplu taşımacılık hizmetlerinin ele alındığı Kanunungeçici 3. maddesinde ise; “Büyükşehir belediyeleri vebelediyeler, şehir içinde kendilerince sunulan ya dadenetimlerinde olan toplu taşıma hizmetlerininözürlülerin erişilebilirliğine uygun olması içingereken tedbirleri alır. Mevcut özel ve kamu toplutaşıma araçları, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihtenitibaren yedi yıl içinde özürlüler için erişilebilirduruma getirilir.” denmektedir.

Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun HükmündeKararnamelerde Değişiklik Yapılması HakkındaKanun'

TS 9111/ Nisan 1991: Özürlü İnsanların İkametEdeceği Binaların Düzenlenmesi Kuralları:

TS 12576/ Nisan 1999: Şehir İçi Yollar- Özürlü veYaşlılar İçin Sokak, Cadde, Meydan ve Yollarda YapısalÖnlemlerin Tasarım Kuralları:

TS 12460/Nisan 1998 Şehir İçi Yollar- Raylı TaşımaSistemleri Bölüm 5: Özürlü ve Yaşlılar İçin TesislerdeTasarım Kuralları:

Bu standart,özürlü insanların ikamet edecekleri binalarda mimariaçıdan yapılabilecek düzenlemelere ait kuralları kapsar.Amaç, bu şekilde düzenlenmiş binalarda özürlükişilerin bağımsız olarak hareketini sağlamaktır.1.Binalara yakın yerlerin düzenlenmesi kuralları(otoparklar, giriş yolu, bahçe yolları, rampalar);2.Bina ana giriş bölümlerinin düzenlenmesi kuralları(bina girişi, paspas, posta kutusu, giriş kapısı, asansörler,merdivenler, merdiven asansörü);3.Bina genel bölümlerinin düzenlenmesi kuralları(yerkaplaması, iç kapılar, pencereler,);4.Bina bölümlerinin düzenlenmesi kuralları (sirkülasyonalanları, koridorlar, holler, mutfaklar, tuvalet bölmesi,banyolar, odalar);5.Bina tesisatı, alarmlar ve düzenlenmesi kuralları(elektrik tesisatı, ısınma tesisatı, alarmlar) olmak üzere 5başlık altında özürlülerin ikamet edeceği binalara aittasarım kuralları açıklanmıştır.

Standardın tamamı, özürlü -özellikle tekerlekli sandalyekullanan özürlü- kişilere uygun bir konutun ve yakınçevresinin nasıl düzenlenebileceğine ilişkin tasarımkriterlerini içermektedir. Bu standart şu günlerde revizeedilmektedir.

Standart, özürlü veyaşlılar gibi hareket kısıtlılığına sahip olan kişilerin tüminsanlar gibi kaldırım, yaya yolu, sokak, cadde vemeydanları ve bu yollar üzerindeki yaya geçitlerinikullanabilmeleri için alınacak yapısal önlemler veişaretlemelerin tasarım kurallarını kapsamaktadır.Kaldırımlarda özürlülerin hareket alanı, kaplama çeşidi,drenajı; özürlülere uygun yaya geçitleri yapım esasları;rampalar, dış mekanlardaki merdivenler, duraklar,otopark alanları; ticari, idari kamu binaları ile konutbinalarının ana girişleri; kent mobilyaları vedonanımları, halka açık telefon kulübeleri, WC'ler, çöpkutuları ve işaretlemeler standardın kapsamı içinde yeralmaktadır.

Kamusal açık alanların düzenlenmesi veşekillendirilmesinde büyük bir rolü olan yerelyönetimlerin uygulamalarına yön vermesi açısından bustandart büyük önem taşımaktadır. Standartta öngörülendüzenlemeler sadece özürlü ve yaşlıların değil gerçektetüm yayaların hayatını kolaylaştırıcı niteliktedüzenlemelerdir.

Özürlülerin raylı toplu taşımsistemlerini kullanabilmelerini amaçlayan bu standart;istasyon çevresinin tasarımı (otoparklar, toplu taşıma vetaksi durakları, yaya geçidi, istasyon dışı aydınlatması);istasyon tasarımında tekerlekli sandalye kullananlar içingerekli alan ölçüleri; istasyon girişlerinin tasarımı,istasyon içinde yolcu dolaşım alanlarının tasarımı,turnikeler, rampalar, merdivenler, sahanlıklar,

Kaldırımdaki taşıt engelleyiciler (mantarlar)

Altyapıdaki koordinasyonsuzluk ve bilgisizlik...

Yaya yolundaki engeller

22 23

Kısaca özetlenmeye çalışılan özürlüler içinulaşılabilirlik mevzuatı doğrultusunda, yerelyönetimler, yeni yapılan yapı ve açık alanlarınözürlülere uygunluğu konusunda, yeterli ve yaygınolmasa da, çalışma ve uygulamalar yapmaktadır.Yönetmelik değişikliklerinden sonra (1999'dan sonra)inşa edilen yapıların özürlülere uygunluğu konusunaprojelendirme aşamasında dikkat edilmekte, açıkalanlarda ortopedik özürlülere yönelik düzenlemelergerçekleştirilmektedir. Son yıllarda, özellikle büyükalışveriş merkezlerinde özürlülere yönelikdüzenlemelere sıkça rastlanmaktadır. KültürBakanlığı, tiyatro ve opera binalarında sınırlı da olsabazı düzenlemeler yapmaktadır. Hastane yapılarındaözürlülerin ihtiyaçları ortopedik özürlülerçerçevesinde ele alınmaktadır.

Ancak, mevzuatın uygulanması ve özürlülere yönelikyapılan düzenlemeler son derece yetersiz ve önemlidüzeyde sorunludur. Genellikle düzenlemelerdestandartlara uygunluk, süreklilik ve bütünselliksağlanamamakta, bunlar ortopedik özürlülere yönelikolarak sadece rampa yapılması ile sınırlı kalmaktadır.Toplu taşıma araçlarındaki düzenlemeler ise raylısistemlerle sınırlı kalmaktadır. Kamu toplutaşımacılığının lastik tekerlekli türlerinde özürlülereyönelik düzenlemeler yok denecek kadar azdır. Bazıbelediyeler hareket kısıtlılığına sahip kişilere uygunotobüsleri servise sunmuştur, ancak bunların sayılarıçok yetersizdir ve yaygın değildir. Yol ve yayageçitlerindeki bazı düzenlemeler (yaya geçişsürelerinin azlığı, alt-üst geçitler, vb.) özürlülerinulaşabilirliğini engellemektedir. Mevcut kamusal

binaların ve konut yapılarının önemli bölümüözürlüler için hala ulaşılabilir değildir.Ulaşılabilirlikle ilgili en önemli noktayı tümuygulamalarda unutmamak gerekir; ulaşılabilirlik,özürlünün konutundan başlayarak yaşadığı yerdekiher türlü hizmet ve olanağı kapsayan bir zincirgibidir, halkalardan biri koparsa tüm sistem bundanzarar görecektir.

BAZI İLGİLİ KANUN, KARARNAME, YÖNETMELİK VESTANDARTLAR

(Resmi Gazete Tarihi 07.07.2006).Resmi Gazete No: 25868.

(Resmi GazeteTarihi 06.06.1997). Resmi Gazete No: 23004.

(Resmi GazeteTarihi 30.05.1997). Resmi Gazete No: 23011.Birleşmiş Milletler. (1982

No: 37/52.Birleşmiş Milletler. (1993).

No:48/96.Resmi Gazete. (2 Eylül 1999)

Sayı: 23804.TSE Standardı. (1999).

Ankara: Türk StandardlarıEnstitüsü.TSE Standardı. (1991).

Ankara: Türk Standardları Enstitüsü.

- 5378 Sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve KanunHükmünde Kararnamelerde Değişiklik YapılmasıHakkında Kanun.

- 571 sayılı Kanun Hükmünde Kararname

- 572 sayılı Kanun Hükmünde Kararname

Özürlüler İçin Dünya EylemProgramı.

Özürlüler İçin Fırsat EşitliğiKonusunda Standart Kurallar.

İmar YönetmelikleriDeğişiklikleri.

TS 12576 Şehir içi yollar- özürlüve yaşlılar için sokak, cadde, meydan ve yollarda yapısalönlemlerin tasarım kuralları

Özürlü İnsanların İkamet EdeceğiBinaların Düzenlenmesi Kuralları.

.

.

-

-

- .

-

.

-

).

Bazı Durum Tespitleri

Dünyada ve ülkemizde etkin ve belirgin şekildeortaya çıkmış bulunan şehirleşme, binalaşma veyapılaşma sürecinde çevrenin makul sayılamayacakbir ölçüde zorlanması, tabiatın şehirsel çevre ilebütünleşmesinin engellenmesi ve yeryüzünün devkütle inşaatları ile kirletilmesi söz konusuolabilmektedir. Bilimsel bilginin, yöntemlerin veyaklaşımların çok daha sistemli bir şekildeyeryüzündeki insan topluluklarının hayatına hakimolmaya başladığını kabul etmemiz gereken birortamda; rasyonel olmayan yerleşim kurma,şehirleştirme, inşa edilmiş çevre oluşturma vebinalaştırma tabloları şüpheye mahal bırakmayacakşekilde “Mutlu etmeyen şehirler” olarak karşımızaçıkabilmektedir. İnsan sürekli olarak çevresinideğiştirmeye ve dönüştürmeye çabalamaktadır amaelde ettiği sonuçlar birçok kere kendisini memnunetmemektedir. İnsanın daha kolayı, daha rahatı,daha haz verici olanı arayışı sürmekte; dünyanınyüzeyi devamlı değiştirilmekte; ama insana her türlüdoğal kaynaklarıyla bir hediye gibi sunulmuşbulunan yeryüzü ve tabiat çok zaman geriyeçevrilemez şekilde bünye kırılmalarınauğratılabilmektedir.

İnsanlar yeryüzünün kendileri için en uygunbuldukları güzel köşelerini seçtiler; belli iklimkuşaklarında, belli sahil bantlarında, belli rahathareket güzergâhlarında, belli tabiat zenginliğinoktalarında yerleşip etkinliklerini sürdürmeye

devam ettiler. Tarih boyunca dünyanın birçok güzelköşesinde devletler ve uygarlıklar kuruldu; yerleşimyerleri ve şehirler tesis edildi; sonra da bunların birkısmı yıkıldı, kayboldu, terk edildi. Çünkü belki onoktalarda insanlar yeryüzünü fazla sömürdüler,kirlettiler ve güçlerini birbirlerine kabul ettirmek içinde çatıştılar. Yani nesiller, neticede sınırlı imkânlarve kaynaklar sunan bir yeryüzünü tam birsorumluluk içinde kullanmadılar. Dünya datasarruflu kullanılmayıp beklenenden daha hızlışekilde eskitilerek günümüze gelmiş oldu.

Günümüzde hava da, su da her zamankinden dahakirli durumda; doğal kaynaklar ise büyük ölçüdekemirilmiş bulunuyor. Çevre felâketlerinin çokuzağında olmadığımızı söyleyen bilim insanları var.Gerçi iletişimin gücü ve bilgi akışının hızı sayesindeinsanlık fiziksel çevredeki durum ve gidişattanbugün her zamankinden daha fazla haberdar; amainsanın bencilliği yine de durdurulamıyor, hemenbünyeye aktarılması istenen kötü gidişihızlandıracak çıkarlar ve sahte bir refahı hemensağlayacak anlık bireysel kolay çözümler yoğunbaskılarını sürdürüyorlar; hayat ortamlarımıza kötüve tehlikeli çizgiler eklenmesine devam ediliyor.

Günümüzün dünyasındaki yerleşimlerde, şehirsel veinşa edilmiş çevrelerde durum ne? Elbette gerikalmış ve gelişmekte olan ülkelerdeki şehirleşmesüreçlerinde ve şehirlerin oluşması sırasında dahabüyük sorunlarla karşı karşıya geliyoruz. Çünkü bunoktalarda toplumsal bünyeler sağlıklı değil; sosyal

Bina giriş rampası örneği

Şükrü Sürmen, Y. Mimar

ÜLKEMİZDE İDARE BİNALARI VE

YEREL YÖNETİM HİZMET BİNALARI İLE

BUNLARIN ÇEVRELERİNDE KARŞILAŞILAN

MİMARİ SORUNLAR

24 25

sınıflar ve bireyler kaynakları paylaşırken dahayoğun bir panik yaşıyorlar ve kendi çıkarlarınagömülmüş durumdalar. Ülke ve bölge ölçeğindegelişmiş planlama anlayışları kurulamıyor. Bilimselbilginin birikimi ve akışı da yeterli düzeyde değil.Ama gelişmiş ve zengin ülkelerde de şehirlereeklenen çizgiler bakımından manzara pek parlakdeğil. Birtakım fanteziler ve parlak olduğunainanılan fikirlerle metropollerin ve şehirlerinçehrelerine yeni düzenler getiriliyor. Çünkü çağdaşanlayış, yapay bir biçimde de olsa, ülkelerinvitrinleri olan şehirlerin sürekli olarak yeni ve çekicihâlde bulundurulması gerektiğini vurgulamayadevam ediyor. Buralarda tarih, toplum ve geçmişçok zaman dikkatlerden uzaklaştırılmaktadır. Gerçibir şehrin tarihî, doğal ve kültürel değerleri deönemli çekim unsurlarıdır ama bunlar birmetropolün, bir şehrin hızla dönüştürülmesine,büyük iş ve ticaret etkinlikleri için gerekli yatırımlarahazır hâle getirilmesine birtakım engeller deoluşturabilirler. Oysa çağın dünya sisteminde hiçbirolgu büyük iş, ticaret ve alış veriş merkezi olmanınçıkar genişliğine, çekiciliğine ve yarattığı tatminduygusuna rakip olamaz. Şehirler yalnızca, yaşananana ait üretim ve tüketimin en güçlü noktaları olarakşekillendirilmek istenmektedir.

Neticede dünya şehirleri insanlık ölçeğindeplanlama, tasarım ve biçimlendirme sorumluluğunayeterince sahip olmadıklarını düşündüren ellerdetarih içindeki yürüyüşlerine devam ediyorlar. Buşehirlerin insanları ve bu şehirlerdeki sosyal sınıflarda kendilerine sunulan küçük ve hızlı menfaatlerle;dünyayı çirkinleştiren, insanın ruhuna ve bedenineağır yükler taşıyan yerleşim anlayışlarına, fizikselduruşlara, çevre düzenleme süreçlerine veyapılaşmalara yeterince karşı çıkmaktanvazgeçirilebiliyorlar.

Bu hızlı ve kontrolden çıkmış şehirleşme, tanımlardada yolumuzu kaybetmemize sebep olabiliyor. Şehir,ilçe, semt, mahalle ve sokak şimdi daha başka türlüfiziksel duruşlardır ve değişmeye de devametmektedirler. İstanbul'da Şişli, Kadıköy, Eminönü,Esenler, Bağcılar... Bunlar belki birer tarih alanı vemetropolün birer ilçesidirler ama çok farklı dünyalarıyansıtırlar. Eminönü denildiğinde akla bir tarih, birgeometri, bir büyüklük, bir toplum manzarası, birhayat tarzı gelebilir. Eminönü şehirsel bir kategoridirve büyük ölçüde de tektir. Ama meselâ, Bağcılardenildiğinde akla bir ilçe olarak birtakım rastgelesokaklar ve karışık apartmanlardan başkası gelmez.İstanbul'da Bağcılar'a çok benzeyen birçok ilçevardır da bunların belki yalnızca yerleri farklıdır.Zaman içinde, İstanbul'un bir kimliği veyakarakteristiği olmayan semtleri daha fazla alankaplamaya başlıyorlar ve bunlar tarih ve toplumçerçevesi belirli sayılabilecek ilçelere deeklemlenmeye başlıyorlar. Şimdi Kadıköy belki,fiziksel duruş ve toplumsal yapı olarak birbirlerine

İlçe, Semt, Mahalle, Sokak...

bir hayli yabancı bulunabilecek semtlerden,mahallelerden, caddelerden meydana gelmektedir.Aslında bütün İstanbul böyle bir baskı altındadır.İstanbul alan ve nüfus olarak hızla büyümeye devamediyor. Burada alan ve nüfus olarak bir şehirleşmesürecinden söz edilebilir. Ama öte yandanİstanbul'da şehir kültürü, şehir uygarlığı, şehirselmekânların gelişimi ve şehir sosyolojisibakımlarından, bakış açısına göre, bir gerilemedende söz edilebilir.

Metropollerde elbette her şeyin planlar veprogramlar çerçevesinde gelişmesini beklemekyanlış olurdu. Her türlü alt yapının hazır edildiği,tamamen kontrol altında bir şehirleşme vemetropolleşme gerçekçi bir tablo olmazdı. Amabütün şehirliler için beklenmedik olan ve yıpratıcıetkileri bulunan değişimler de istenen durumlardeğildir. İnsanlar belli umutlar ve beklentilerleşehirlerde birikiyorlar. Yeryüzündeki uygarlıklarınen üst düzeydeki belirme noktaları olan şehirlerdenbeklenen, insan mutluluklarına ve yaşamasevinçlerine kucak olmaktır. Yeni kurgular, atılımlar,fikirler, tasavvurlar, ilişki türleri ve fiziksel duruşşekilleri karşımıza ilkin şehirlerde çıkarlar. Uygarlıken üst düzeydeki verimlerini orada sahneye çıkarır.Ama bir şehir aynı zamanda ancak; tarihinderinliklerine uzanan güçlü bağlantılar, kendisindemuhtelif dönemlerde yer almış yaşama şekilleri,semt semt gelişen kültürler, gelenekler, insanlardayarattığı alışkanlıklar ve zengin hatıra zevkleri sunanbirtakım köşelerle insanları mutlu edecek biryeryüzü parçası durumuna gelebilir. Şehrin veilçelerinin uzaktan okunan siluetleri, topoğrafiközellikler, karakteristik çizgiler ve şehirlerdekibiçimler zaman içinde daha gelişmiş anlamlar vederinlikler kazanmış olmalıdırlar. Bir semtteki birbinayı, bir köşe başını insanlar nesiller boyuncahayatlarının parçası kılabilirler; ya da nesillerinbelirli şehirsel mekânları buluşma noktaları olarakfazla değişmemiş şekilde önlerinde bulmaları hoş birşey olabilir. Durağa yaklaşan bir otobüsün tanıdıkrengi ve biçimi bize işlerin yolunda ve barış içindeyürümekte olduğuna ilişkin bir mesajdır. Tanıdık,dost bir şehirle buluşmak huzur verir. Şehirlerdekihızlı yırtılmalar, değişmeler ve savruluşlar iseinsanları hayattan ve köklerinden koparabilir.

Günümüzde metropollere sürekli olarak büyükyatırımlar yapılması gerekiyor. Metropolü oluşturansistemler çok fazla ve karmaşık olduklarından,bunları işler hâlde tutabilmek insanlığa haylipahalıya mal oluyor. İstanbul'da da gördüğümüz bu:Şehrin pek çok köşesinde pek çok inşaat, pek çokyenileme, pek çok rehabilitasyon devam etmekte.Hep yeni planlara, projelere ve uygulamalara ihtiyaçvar. İnsan zaman zaman bir kısır döngüdenkuşkulanmıyor da değil: Sıkışan trafik için muazzamparalar harcanarak inşa edilen yeni bir kavşak, sonradaha ileride bir başka sıkışma ve başka bir kavşak

Şehirler Günümüzde Büyük Kaynak Tüketicileridir

inşaası ihtiyacı... Belki hayatın kendisi de hep böylebir arayış ve aldanış. Ama görünen şu: Bu metropolebüyük kaynaklar akıyor ve üstüne üstlük belli tabiatparçaları artık geriye dönülemez şekilde kapatılıyor,dolduruluyor, betonlanıyor. Acaba bizden sonrakinesiller kendilerine bıraktığımız İstanbul'u nasılbulacaklar? Politikacılar, yöneticiler, plancılar,şehirciler, tasarımcılar büyük sorumluluklarınınyeterince farkındalar mı? Oysa İstanbul için çokdüşünmek gerekirdi. İstanbul gibi; tarih derinliği,coğraf konum, topoğrafya değişkenliği ve doğalzenginliklerin tümü birlikte düşünüldüğünde,yeryüzünde bir eşi daha bulunmayan bir şehre, birdünya metropolüne en küçük çizgiyi ilve ederkenbile insan kendisini çok özenle davranmaya mecburhissetmeliydi.

Hızlı ve kötü şehirleşmenin bir sonucu olarakilçelerin geometrileri ve sosyolojileri mutlulukyaratacak şartları kaybetmeye başlayıp belli ölçüdede anlaşılmaz hâle gelirken; şehirsel çevrelerinfiziksel duruşları da bazı anlarda şehirlileri zahmetesokan ve kısmen de erişilmez bir dünya gibi, şehirhayatının rahat ve kolay olması gereken işleyişiniengelleyen bünyeler şeklinde ortaya çıkabiliyor.

Çoğu zaman bir ilçedeki idare ve yerel yönetimhizmet binaları uygun sayılmayacak yerlerdedirler.Yoğun ve çarpık yapılaşma sonucu istenen vasıftaarsa bulmak çok zor hâle gelmiştir. Şehirli için çokönemli olan ve yoğun kullanılan hizmet ve idarebinaları için bile birçok kere iyi yerler seçilemez.Belediye hizmet birimleri bazen ilçenin farklınoktalarına serpiştirilirler. Bu durumda hizmetsunumunda kopukluklar yaşanır. Belediyebinalarının önünde gerekli tecrit ve sirkülasyonalanları da bulunmamaktadır (Bakırköy, Bağcılar,Beşiktaş, Esenler belediye binaları...).

İstanbul'daki belediye binalarının pek çoğundayeterli otopark alanı bulunmamaktadır. Belediyebinaları kolay ulaşılabilecek noktalarda bulunsalarbile, bu trafik kaosuna teslim olmuş metropoldentahmin edileceği gibi, insanların bunların yakınındaaraçtan rahatça inebilmeleri pek mümkün olmaz.Özürlüler, yaşlılar, küçük yapılı ya da hasta bünyeliinsanlar ve çocuk arabalı anneler ise belediyebinalarına ulaşmakta daha büyük zorluklarlakarşılaşırlar. Belediye binalarındaki herkes içinulaşılabilir ve yararlanılabilir mekânların sayısı azdır.

Belediye binasının ilçeninmerkezî ve kolay ulaşılabilir bir noktasındabulunması gerektiği gibi, kendisine komşu şehirselçevre mekânlarının yeterli büyüklükte ve vasıftaburada yer almaları da istenen bir şeydir. Belediyebinasının yakınlarında diğer hizmet binalarının ve

İlçelerdeki Devlet Daireleri, Yerel YönetimBinaları, Çevre

İlçe İdare ve Yerel Yönetim Binalarında Yer Seçimi:

Belediye Binalarında Ulaşım ve Otopark:

Şehirsel Çevre, Meydan:

İdare binalarında düz ayak girişler azdır. Oysa en özgür girişlermerdivensiz olanlar.

Bir hizmet binasına bu şekilde tehlikeli ve dik bir rampa yapılmış.

Bazı belediye hizmet binalarında tuvaletler merdivenle inilenzor ulaşılır mekanlarda bulunuyor.

Önce gereksiz merdivenler, sonra dik rampa...

26

bir meydanın yer alması da aranan bir durumdur.Belediye, ilçe meydanı ve idare ve hizmetbinalarının yakın çevresi ilçenin simgesel önemiolan bir alanını oluştururlar. İstanbul'un birçokilçesinde bu şekilde bir şehirsel mekân ve çevredüzenine rastlanılmaz. İdare ve belediye binalarınayaklaşılırken geçilecek olan kaldırımlar, geçitler,yaya yolları ve yaya geçitleri de ilçeye ait temelizlenimlerin edinildiği kent alanları olarak simgeselöneme sahiptirler ve en gelişmiş standartlara göreinşa edilmelidirler. İlçe belediye binalarınınçevresinde genel olarak belli bir özengözlemlenmekte ise de, alanların ve mekânlarınteşkilinde çoğunlukla bilgili bir uygulama şeklindenuzakta bulunulduğu fark edilmektedir. Modernstandartlar ve malzemeler konusunun yeterinceanlaşılamadığı belli olmaktadır. İlçe idare vebelediye binalarının çevrelerinin tanzimi için sonzamanlarda bol paralar harcandığı hâlde, dünyanınbüyük potansiyele sahip bu önemli metropolüneyakışır sonuçlar elde edilememiştir.

İdare ve belediye binalarının bulunduğu ilçemerkezlerinde birçok olumsuzluğa rastlanmaktadır:Çok yüksek kaldırımlar, çok dar kaldırımlar, bozukya da çökmüş kaldırım yüzeyleri, belirsizgeometriler, elde edilemeyen proje elemanları,yanlış seçilmiş ve yanlış uygulanmış şehirmobilyaları, çevreyle uyum içinde bulunmayan yeşilalanlar, düzensiz trafik, yetersiz araç cepleri; enbaşta özürlüler, yaşlılar, çocuk arabası süren annelerve yük taşıyan kişiler olmak üzere hemen hemen hiçkimsenin uygun bulmadığı yaya geçitleri; zorgeçilen yaya adaları, körler için tehlike teşkil edenlevhalar ve panolar, motorlu araç ve yaya trafiğininyoğun buluşma noktalarında korkuluk yapılmaması,kaldırımları gereksiz şekilde daraltan ağaçlar, uygunyerlere konmamış direkler, standart renklerinuygulanamayışı...

Gerekenharcamalardan da kaçınılmadığı hâlde, İstanbul'unilçelerindeki belediye binalarının çoğunun mimarisiyetersiz, hatta hayal kırıklığı yaratacak birdüzeydedir. Karşımızda bu dünya şehrineyakışmayan, bir çocuk geometrisinin dışınaçıkılamadığını düşündüren örnekler de vardır(Sultanbeyli Belediye Binası). Kötü yer seçimi veyetersiz çevre düzenine kötü mimarî projeler deeklendiğinden, ortaya büyük bir kaynak israfı veyeryüzü kirliliği çıkmaktadır. Aslında belediye veidare binalarının önemli bir kısmı baştan iddialı vegösterişli binalar olarak planlanmışlardır. Bazılarıödüllü yarışmalar sonucu elde edilen projelere göreinşa edilmişlerdir. Hazırlanma safhasında iyi birseçim ve denetimden geçtikleri düşünülse bile,hayata çıkarıldıklarında bu projeler şehiryönetiminin işleyişini engelleyici ve yetersizgözükmeye başlamaktadırlar.

Bir kısım ilçe merkezlerindeki yerel yönetim veidare binalarının şehirsel çevre içindeki kütle etkileri

Belediye Binalarının Mimarisi:

şehre zenginlik katmamaktadır. Binaların mimarîsiyetersiz bir özene ve olgunlaşmamış bir mimarlıkçalışmasına işaret etmektedir. Belediye ve idarebinalarının çoğu modern bir ulaşılabilirliğe sahipdeğildir. Yani, hangi insanlık durumlarındabulunurlarsa bulunsunlar, bütün insanlar içinulaşılabilir, kullanılabilir ya da yararlanılabilirdeğillerdir. Bu bize mimarların bir çoğunun hâlâsosyal mimarlık anlayışlarından uzakta olduklarınıgöstermektedir. Özel ihtiyaçları bulunan insanlarındurumları fazla dikkate alınmamaktadır. Halbukiözürlüler, yaşlılar ve özel ihtiyaçları bulunaninsanlarla ilgili modern standartlar günümüzünmimarlığında önemli bir yere sahip olmuştur. Öteyandan bu simge binalar mimarlık mesleğinin genelkabullerine ait ölçülerden, geleneksel mimarîdoğrulardan da çok kere uzakta bulunmaktadırlar.Özürlüler ve yaşlılar için uygun olmayan bu binalarbütün insanlar için de, az ya da çok, hayatızorlaştıran çizgiler taşımaktadırlar. İçlerindeki hayatve eylem akışı olması gerektiği gibi değildir.Mekânlar, geçitler, koridorlar, yatay ve düşeysirkülâsyon, bölgeleme, pencere düzenleri,aydınlatma ve bitiş malzemeleri günümüzmimarlığının getirdiği avantajları fazla yansıtmaz.

Esas girişleri, ilçenin ve şehrin simgesi olan binalarayakışır şekilde düzenlenmemişlerdir. Girişlerdeyorucu merdivenler yer alır; düz ayak girişinbulunduğu örnekler azdır. Esas giriş kapılarınınönünde bulunması gereken geniş plâtformlara çokkere rastlanmaz. Giriş kapıları genellikle iyidüzenlenmemişlerdir; genişlikler yetersizdir. Girişkapılarındaki cam ve dolu yüzeyler için yeterlietütler de yapılmamıştır. Binaya giriş çıkış trafiği tamanlaşılmamıştır. Merdivenlerdeki basamakgeometrisinde özen noksanları bulunur. Mutlakagereken korkuluklar bazen ihmal edilmiştir.Basamak ve plâtform yüzeylerini teşkil edenmalzemeler için iyi bir araştırma yapılmamıştır. Kazarisklerini en aza indiren uygulamalar için fazlazahmete girilmemiştir.

İncelenen bazı örneklerde giriş holleri ve beklememahallerinin olgun mimarî düzenlere sahipolmadıkları görülmüştür. Müracaat/danışmahacimleri veya bankolarının tasarımı birçok kereyetersizdir. Bunların yerleri de uygun değildir. Girişholünde bulunması gereken tuvalet hacimleri bazenyetersizdir ya da uygun büyüklüklere sahip değildir.Burada özürlü tuvaletine yer verilmiş olsa bilebirçok kere gerekli standartlara dikkat edilmemiştir.Bebekli anneler için kolaylıklar düşünülmemiştir.Giriş katındaki çeşitli yüzeylerin renkleri iyiseçilmemiştir. Çağın bilgi düzeyini yansıtan biraydınlatmanın eksikliği çok kere hissedilir. Çeşitlikapı ve tutunma kolları ile küpeşteler iyi tasarımlarave konumlara sahip değildir.

Asansörler istenen konumlarda ve büyüklüklerdedeğildir. Ana merdivenlerin tasarımında bilgi veözen eksikliği vardır. Düz kollu, sahanlıklı, geniş,

kolay çıkılabilen ve duvar tarafında da küpeştesibulunan merdivenlerin seçilmediği çok olur.

Üst katlarda modern büro hacimleri, uygun beklemeholleri, geniş ve aydınlık koridorlar ve yeterli kattuvaletleri bulunmayabilir. Hiç ihmal edilmeyen şeyise son derece geniş, yüksek tavanlı ve pahalıdöşenmiş başkanlık ve yardımcılık makamlarıdır. Bumanzara çağdaş ve demokratik bir yönetimyapılanmasına çok yakın bulunulmadığının da birifadesidir.

Ülkemiz ve gelişmiş batı ülkelerindeki üst düzeyyöneticilerin odalarının ya da makamlarının işgalettikleri alanların ve tefriş tarzlarının mukayesesiilginç sonuçlar verebilir. Böyle bir araştırma bazı azgelişmiş anlayışların, sosyo-kültürel takıntıların, çağauymayan sosyal sınıf kabullerinin ve demokratiksüreçlere olan uzaklıkların teşhis edilmesineyardımcı olabilir. Makam odalarının büyüklüğü vetefrişi ile ilgili kaygılar, yerel yönetim hizmetbinalarıyla idare binalarının iyi bir mimariye sahipolmasını ve rasyonel şekilde örgütlenmesini de

engelleyen bir etmen olarak önümüzdebelirmektedir.

İlçelerimizin fiziksel ve sosyal dokuları zaman içindedeğişir ve dönüşürken yapılmış ve yapılmakta olanyanlışları iyi teşhis etmeliyiz. İdare ve belediyehizmet binalarında hayatın kolay ya daengellenmemiş akışı, başka bir deyişle sosyalmimarlık ağır basmalıdır. İlçe merkezlerindeki,metropolün düğüm noktalarındaki ve simgenoktalardaki binalar birtakım modern mimarlıkgösterileri ve fantezileri ile hayattan ve insandankoparılmamalıdır. Ulusal ve uluslararası büyük işçevrelerinin yüksek ve renkli prizmatik kulelerinin;devleti, milleti ve örgütlü toplumu temsil eden ağırbaşlı ve olgun idare ve yerel yönetim binalarındanişlevsel olarak da, fiziksel görünüş olarak da, tarih vetoplumla bütünleşme itibariyle de farklı olmalarıanlaşılabilir bir olgudur. Metropolün her yanı aynımimarlık boyasıyla boyanmaz. Metropolün düğümnoktaları, ilçe merkezleri, halk meydanları, idare veyerel yönetim hizmet binalarının; çağın metropolleriçarpışma alanı olarak seçmiş bulunan saldırgantecimsel rekabet düzeninden ve onun parasalkaygılarının baskılarından uzak tutulmaya çalışılmasıda anlaşılabilir bir eğilimdir.

Düzgün yüzlü şehirlerde düzgün ruhlu insanlarınyaşamaları ihtimali daha fazladır. İnsanlarınyalnızlaşıp yabancılaşmadığı ve ezilmediğimetropollerin elde edildiği ve çağın gücü, zenginliğive çatışmayı temsil eden metropol duruşlarına karşıtoplumsal olanın yükseltildiği önemli direnmenoktalarından biri de ilçe merkezleri, halkmeydanları, idare ve yönetim binalarıdır. Uygarmetropol, bütün insanlara açık ve ulaşılabilir biryaşama sevinci ve mutluluk tablosudur.

Gözlemlenen Yanlışlar Bizi Doğrulara Götürmeli

Bir sağlık binasına çıkan tehlikeli dik rampa...

Bir belediyenin bir hizmet binasına bu şekilde bir giriş yapılmış.Çağdaş bir düzenleme olarak kabul edilemez.

27

2928

haftalık olarak kullanılması, bir seferde çokmiktarda ürün alımını gerektirmektedir.Yemeklerde kullanılmasına alışılan soğan vesarımsak gibi kokulu bitkiler, batı toplumlarındaörneklerine çok rastlanan açık mutfakuygulamasını büyük ölçüde kısıtlamıştır. Bugerçeklerin ışığı altında incelendiğinde Batıülkelerinde kullanılan tasarım değerlerininbazılarından yaralanmak her ev tasarımı için sözkonusu değildir. Ancak insan-eşya ve insan-mekan ilişkileri için belirlenen pek çok veri, Türktoplumuna da uyarlanabilir niteliktedir. Bunedenlerle aşağıda verilen ölçülerde, AmerikaBirleşik Devletleri'nde 43 yıldır bu konuda hizmetveren Ulusal Mutfak ve Banyo Birliği'nin( )kaynaklarından yararlanılmıştır. Onlarınbelirledikleri standartlar, Türk toplumunungereksinimlerine ve Türkiye'de kullanılan konutinşaat tiplerine uyarlanmaktadır.

Aşağıda verilen kurallar, eğer inşaatalanını kapsamı içine alan geçerli imaryönetmeliği ile örtüşmüyorsa, mutlaka ilgiliyöresel yönetim biriminin kullandığı en son tarihliyönetmeliğine öncelik verilmelidir.

1. Mutfağa erişim kapısı, evin ana kapısına enyakın olacak şekilde tasarlanmalıdır. Evin ana girişkapısından mutfağa ulaşmak için sadece birkapıdan daha geçmek yeterlidir. Böylece yiyecekalışverişinden gelenler için alınan ürünleritaşımak, hiç değilse evin içinde o kadar dazahmetli olmayacaktır.

2. Mutfağa giriş kapısı mutlaka eşiksiz olmalıdır.Eşikler yaşlıların en zor fark ettiğiyükseltilerdendir. Buna nedenle eşik koymakmutlaka gerekiyorsa da kapı eşikleri 1.5 cm.dendaha alçak olmalı ve eşik kenarları %8 oranlapahlanmalıdır .

3. Mutfağa giriş kapısı, en az 80 cm genişliğindeolmalıdır . Bu ölçüye kapı kasası dahildeğildir. Yaşlıların kullanmak zorundaolabilecekleri yürüteç, baston, veya tekerleklisandalye gibi yardımcı araçların bu aralıktanrahatça geçebilmesinin yanısıra, elinde paketlerolan herhangi birisi için de hiçbir yere takılmadanbu açıklıktan mutfağa girmek yeterli olacaktır.

Eğer giriş kapısı birbirine dik iki tezgah ileçevrelenmiş ise, bu tezgahların köşeleri arasındakien yakın aralık 80 cm'den fazla olmalıdır

.

4. Mutfağa geçiş yolu 60 cm'den (tezgah derinliği)daha derin olmamalıdır. Eğer bu geçiş yolu,mutfak kapısının iki yanındaki tezgah, duvar,dolap vb. elemanlar nedeni ile 60 cm'den daha

National Kitchen and Bath Association

4

Önemli not:

Kapılar ve Geçişler:

(Resim 1)

(Resim 1)

(Resim2)

uzun ise, manevra alanını genişletmek amacı ilegeçiş yolu genişliğini en az 90 cm'e çıkartmakgereklidir .

5. Kapının açılış yönünde, kilidin bulunduğu duvar,en az 40 cm genişliğinde ve her türlü dolap veaksesuardan arınmış olmalıdır. Aksi durumlardayürümeye yardımcı araçlarla veya alışveriş paketleriile kapıyı açıp geçmek, olanaksız değilse de çokzahmetli olacaktır .

6. Eğer mutfakta bir evye veya ocak adasıdüşünülüyorsa ve bu geçiş yolunun sonundamanevra yapabilecek 150 cm çapında bir alansağlanabilmişse, karşılıklı paralel iki tezgaharasındaki uzaklık en az 105 cm olmalıdır

. Bu uzaklık sadece yaşlıların kullandığı yardımcıaraçlar için değil mutfakta çalışan herkes içingereklidir. Böylece karşılıklı açılan mutfak dolapkapıları birbirine çarpmaz.

Eğer paralel mutfak tezgahları bir duvar veya birbaşka tezgah ile sonlanıyorsa ve geçiş yolununsonunda manevra yapabilecek bir başka alansağlanamamışsa, o zaman paralel iki tezgah arasıuzaklık en az 152 cm genişlikte olmalıdır. Bu kuralbir yanda tezgah, bir yanda boş duvar varsa dageçerlidir .

7. Mutfak kapısı ve diğer kapılar (dolap ve donanımkapıları) birbirileriyle çakışmayacak şekildedüzenlenmelidir .

8. Eğer mutfakta bir yemek yeme alanıtasarlanıyorsa, ve bu alan bir trafik yolununyanındaysa, masanın kenarı ile ona en yakın düşeydüzlem arasındaki uzaklık en az 165 cm olmalıdır

. Bu uzaklık birisi masada yemek yerken,yürüteç, baston, veya tekerlekli sandalye kullananbir başka kişinin arkadan gecebilmesine olanakverir.

Bir alanın mutfak olarak tanımlanabilmesi içinmutlaka yer alması gereken üç temel donanım;buzdolabı (yiyecek stoklama ve koruma), evye(yiyecek yıkama ve hazırlama) ve ocaktır (yiyecekpişirme). Günümüzde bu donanımlar çok farklıözelliklere sahip olabilir. Ancak bu üç işlevimutlaka sağlamak gereklidir. Bu üç donanımı, aynıoda içinde merkezlerinden birbirine bağlayanimgesel geometrik şekle, genellikle en az birdonanım diğerlerinden ayrı bir duvarda yeraldığından adı verilmektedir.

1. Çalışma üçgeninin çevresi 790cm'den uzunolmamalıdır ki; mutfakta çalışan kişi, etkin veverimli bir şekilde yemek hazırlama işleminibitirebilsin .

2. Çalışma üçgeninin bir kenarının boyu 120

(Resim 3)

(Resim 4)

(Resim5)

(Resim 6)

(Resim 7)

(Resim 8)

(Resim 9)

Çalışma Üçgeni:

çalışma üçgeni

Yaprak Savut, Dr., İç Mimar, East Carolina Üniversitesi*

YAŞLILARIN KULLANACAĞI MUTFAK VE BANYOLARDA

GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN

TASARIM KURALLARI

Mimarları en zorlayan kararlar; konuttasarımlarındaki ıslak alanlar için verilmesigereken kararlardır. Mimarlar için; çok katlı konuttasarımlarında göz önünde bulundurulmasıgereken su donanımının üst üste çakıştırılmasınıngerek bütçede, gerekse ileriki yıllarda yaratacağıbakım kolaylığı ve bu konutların uzun yıllar içindefarklı kullanıcı gruplarına hizmet vereceği gerçeğiüzerinde durulması gereken bir noktadır. Çünküyapılan pek çok araştırmaya göre bir tasarımıdeğişen gereksinimlere göre yenilemek, öncedenbazı tasarım kurallarını göz önündebulundurmaktan %25 oranında daha pahalıya malolur. Ayrıca fazladan harcanan zaman da, birdaha yerine konulamayacak bir değerdir.

Türk toplumunda, konutlardan yararlanmasıbeklenen kesimler içinde yaşlılar ayrıcalıklı biröneme sahiptir. Avrupa ve Kuzey Amerikakıtalarındaki ülkelerin aksine, henüz genç Türknüfusunun yaşlılara oranı endişe verecek kadar azolmamakla birlikte, 2010 yılına geldiğimizde,Türk nüfusunun yaklaşık %7.1'inin 60 yaş veüzerinde olması beklenmektedir. Şimdiliktoplumumuzda her ne kadar genç nesillerimizyaşlılarımıza sahip çıksa da, zaman içinde yaşlınüfusun oranı arttıkça, kendi kendine yetenyaşlılara sahip gençlerin hayatlarının çok dahakolaylaşacağı da bir gerçektir.

Nisan 2002’deki Madrid Dünya YaşlılıkKonferansı sırasında sivil toplum örgütlerinin sıksık altını çizdikleri kavramı, her nekadar bütün kesimlerde kabul görmekteyse de,

1

2

aktif yaşlanma

yaşlıların aktif kalabilmelerini sağlamak amacı ilekonutlardaki ıslak alanları, onlarınyapabilirliklerine göre düzenlemek doğal olarakmimarlara düşmektedir. Çünkü yaşlılık, artık birçöküş dönemi olarak değil; tersine bir hayattakalma başarısı olarak görülmektedir. Bu başarıyıkaliteli tasarımlarla ödüllendirmek, pek çokmimarlık okulunda önemle üzerinde durulan birkonudur.

Engellilere yönelik tasarım kavramının aklagetirdiği kısıtlayıcı ve estetik sınırları zorlayıcıkurumsal imgeleri, aslında bazı temel tasarımkuralları dikkatle uygulandığında, yuva kavramıylaörtüşebilecek imgelerle değiştirmek olanaklıdır. Eviçi düzenlemelerde her oda için düşünülebilecekçok çeşitli önlemler varken özellikle üzerindedurulması gereken alanların ıslak alanlar olması,ev kazaları istatistiklerine bakıldığında hiç deşaşırtıcı değildir. Bu nedenle aşağıda verilentasarım kuralları özellikle mutfaklar ve banyolarıkapsamaktadır.

Mutfaklar geçtiğimiz yüzyılın son çeyreğindenberi kullanım açısından çok değişmiştir.Geleneksel Türk evlerinde uzun zahmetlerlehazırlanan Türk yemekleri 1950'lerden beriyerlerini, çalışma hayatında etkin rol oynayankadınlara kolaylık sağlamak amacı ile çeşitli üreticifirmaların sundukları kolay ev yemeklerinebırakmıştır. Yiyecek alışverişine ayrılan zamanın

3

Mutfaklar:

30 31

cm.den kısa ve 275 cm.den uzun olmamalıdır. Bu ölçüler iki donanım arasındaki en

etkin hareket aralığını vermektedir.

3. Balkon kapısı dışında, mutfağa başka odalarınkapılarının açılması düşünülüyorsa, bu geçişdüzeni mutfak çalışma üçgeninin dışındaplanlanmalıdır . Böylece mutfaktaçalışmakta olan kişi, odalar arasında dolaşankişiler tarafından kazaya yol açmayacak şekildedolaşım düzeninin dışında kalmış olur.

4. Çalışma üçgenini kapsayan her üç donanımiçin de, hareketliliği çok sınırlı da olsa, bağımsızolarak mutfakta çalışmaya devam etmek isteyenkişiler için tezgah altı diz boşluğu düşünülerekplanlanmalıdır. , tezgah yüzeyi ileüst duvar dolabının alt yüzeyi arasında en az 30cm temiz boşluk olması, ve tezgah derinliğinin detemiz 40 cm olması demektir. Bu sınırlarauymayan yüzeyler, işlevsel tezgah olarak kabuledilemediği gibi tezgah genişliği hesaplamalarınada dahil edilmezler. Bu durumda:

a. Buzdolabının kapı kolu tarafındakitezgahın, buzdolabının hemen yanındanbaşlamak üzere, 75 cm genişliğindekikısmı, standart tezgah yüksekliğinden 15cm daha düşük olmalı ve tezgah altınadolap konmamalıdır . Böylecetekerlekli sandalye kullanan kişi sandalyeyibu tezgahın altına doğru kaydırarak,buzdolabı kapısını açıp, içinden aldığıyiyecekleri tezgah üzerine koyabilir.

(Resim 9)

(Resim 10)

(Resim 11)

İşlevsel tezgah

b. Ocak, tezgah üstü olarak seçilmeli,kontrolleri mutlaka önde olmalıdır. Ocağın,üzerine yerleşeceği tezgah, standart 90 cmyükseklikte kalırsa oturan bir kişinin ocaküzerindeki yemeği kontrolü çok zorolacağından, yine 15 cm düşürülmeli vetezgah yüzeyi tıpkı buzdolabı tarafındatasarlandığı gibi yerden 75 cm yükseklikteolmalıdır . Düşük tezgah genişliği,ocak genişliğinden (her iki yanda) 35 cmdaha geniş olmalıdır. Tezgah altına dolapkonmaması; tekerlekli sandalyekullanıcısının, bacaklarını tezgah altınasokup, ocak üzerinde kaynamakta olantencereyi denetleyebilmesi için önemlidir.

c. Evyenin bulunduğu tezgah da tıpkı ocakdonanımı gibi düşünülmeli ve yerden 75 cmyükseklikte tasarlanmalıdır. Evyeninbulunduğu düşük tezgah genişliği tıpkıocakta olduğu gibi her iki yandan 35 cmdaha geniş olmalıdır. Evyenin altındabulunan sıcak ve soğuk su boruları mutlakabir izolasyon paneli ile kapatılmalıdır.Böylece kullanıcının bacakları sıcak suborusuna değerek yanma riskinden dekurtulmuş olur .

d. Bu alanda düşünülecek bulaşık makinesininbir kenarı ise evyenin bir kenarından en fazla90 cm uzaklıkta olmalı ve yerden 35 cmyükseltilmelidir . Bu yükseklik,temiz/kirli tabak-çanağı kaldırırken yaşlınındevamlı olarak eğilip kalkmasını önler.

e. L veya U tipi mutfaklarda bulaşık

(Resim 12)

(Resim 13)

(Resim 14)

makinesinin bir kenarı ile ona en yakın dikdüşey yüzey arasındaki uzaklığın en az 55cm olmasına dikkat edilmelidir. .Böylece bulaşık makinesine her iki yandanda yaklaşmak ve temiz/kirli bulaşıklarıkaldırmak daha az zahmetli olacaktır.

f. Yer kaplama malzemesi bu düşük tezgahbölgelerinde, tezgah altından arka duvarakadar temiz devam ettirilmelidir.

5. Ocağın kenarları kendisine en yakın tezgahüstü düşey yüzeyden en az 20 cm uzaklıktaolmalıdır. Eğer tezgah ocak ile bitiyorsa, ve bitişkenarı açıkta kalıyorsa, o kenara mutlaka 20 cmgenişlikte bir tezgah eklenmelidir . Buönlem yalnız yaşlılar için değil, bütün ev halkıiçin de olası pek çok yanık kazalarını önlemekamacını taşımaktadır.

6. Buzdolabının kapı kolu tarafında mutlaka en az40 cm genişlikte, 40 cm derinlikte ve 30 cmyükseklikte bir işlevsel tezgah alanı bulunmalıdır

. Böylece buzdolabından çıkarılanyiyecekleri bir an önce yatay bir düzlemebırakmak mümkün olur. Eğer çeşitli nedenlerle butezgah yüzeyi buzdolabının hemen yanındasağlanamıyorsa o zaman bu alanı buzdolabınıntam karşısında ve dolap kapısından 120 cmuzaklıkta sağlamak yeterli olabilir.

Fırınlar, çalışma üçgeninin bir parçası olmamaklaberaber, mutfak tasarımının önemli bir ögesidir.Ocak altı fırınlar, yaşlıların eğilmesinigerektirdikleri için pek önerilmemektedir. Fırınlarıyerden en az 35 cm, en fazla ise 120 cmyüksekliğe koymak gerekmektedir .Eğer

(Resim 15)

(Resim 16)

(Resim 17)

(Resim 18)

kullanıcı tekerlekli sandalye kullanıyorsa, ozaman ideal yükseklik kullanıcının omuzseviyesinden 8 cm aşağıdadır . Fırınlariçin de, tıpkı buzdolapları gibi, kapı kolu tarafındamutlaka bir işlevsel tezgah düşünülmelidir. Eğerfırın set-üstü olarak seçildiyse, fırının üzerineyerleştiği tezgahın hemen altına bir çekme-tezgahyerleştirilip, fırından çıkarılan sıcak kabın butezgahın üzerine konulmasına olanaksağlanmalıdır.

Yemek hazırlık alanı ise temel çalışma üçgenininbir uzantısı olarak kabul edilmektedir. Mutfaktezgahı üzerinde, 90 cm genişlikte tasarlanan birişlevsel tezgah alanı bu işe ayrılmalıdır

. Günümüz evlerindeki mutfakların boyutlarıgöz önüne alındığında, bu kadar çok işlevseltezgah alanı yaratmanın olanaksız olduğunudüşünmek gerçekçidir. Ne var ki, yukarıda sayılanbuzdolabı yanı alanı, evye alanı gibi tezgahalanları bu 90 cm genişliğin içine dahil edilebilir.Bu alan ideal olarak, ya buzdolabı ve evye, ya daevye ve ocak arasında olabilir. Kısacası küçük birtek-duvar mutfakta, buzdolabı ile evye kenarıarasında 90 cm ve evye ile ocak arasında 90 cmişlevsel tezgah alanları sağlanabilmişse o mutfaktasarımı, tezgah yeterliliği açısından başarılı kabuledilir.

Yaşlıların karşılaştıkları en önemli sorunlardan biride mutfak dolaplarının kullanımı sırasında ya çokuzanmak, ya da çok eğilmek durumundakalmalarıdır. Özellikle, iyi hesaplanmadan

(Resim 19)

(Resim20)

Dolaplar ve Saklama/Depo Alanları:

Resim 1 Resim 2

Resim 3 Resim 4

Resim 5 Resim 6

Resim 7 Resim 8

32 33

yerleştirilen duvar dolapları, genellikle sadece ilkrafın kolay erişilebilir olması ve diğer bütünrafların ise belirli uzunluğun altındakiler içinerişilemez olması sonucunu doğurur. Bu koşullaraltında yüksek raflara erişebilmek için yaşlı/gençherkes merdiven veya benzeri bir yardımcı araçkullanmaya çalışmaktadır. Ne var ki, yaşlanmayabağlı olarak sıklıkla görülen denge sorunuyaşayan kişiler için bu hiç de uygun bir çözümyolu değildir. Bazı durumlarda da sorun, yaşlınındengesini kaybedip düşmesi değil, uzanarakaldığı bir şeyi parmakları ile sıkıca kavrayamayıpbaşına düşürmesidir. Buna neden romatizma,arterit, kireçlenme veya Parkinsonhastalıklarından biri veya birkaçı olabilir. Duvardolapları bu nedenlerle çok çeşitli kazalara yolaçabilmeleri açısından iyice irdelenmelidir:

1. Standart mutfak tezgahı yüksekliği olan 90 cm,genellikle ileri yaşlarda kaçınılmaz olarak görülenosteoporoza bağlı olarak, yaşlıların boylarınınkısalması nedeni ile, zaman içinde olmasıgerekenden yüksek kalmaktadır. Bu nedenle,mutfak alanı içinde en az 75 cm genişliğinde veyerden 75-80 cm yükseklikte ikinci bir yüzeyitasarıma katmak gereklidir. Bu yüzey sadeceyaşlıların yemek hazırlaması için değil, ayrıcahazırlanan yemeği başka bir odaya taşımakzorunda kalmadan, oturup yiyebilmeleri için degereklidir .

2. Mutfakta en az 5 adet saklama dolabı, kolayerişilebilirlik açısından yerden 35 cm ile 120 cmarasındaki yüksekliklerde tasarlanmalıdır.Yaşlıların sadece yukarı uzanma sıkıntılarının

(Resim 21)

yanısıra, aşağıya doğru eğilmelerinin de sağlıkaçısından sakıncalı olduğu göz önündetutulmalıdır. Başta bulunan damarlara anidenyüksek miktarda kan gitmesi kılcal damarlarınçatlamasına ve bir iç kanamaya yol açabilir. Busaklama dolapları; standarttan düşük monteedilmiş duvar dolabı, standarttan yüksek monteedilmiş tezgah-altı dolabı, kiler dolap ve/veyaözel tasarlanmış dolap içi çekmece ve diğerdonanımları da kapsamaktadır.

Bu kural ile ilgili olarak tasarımcıların sıklıklayaptıkları hatalardan biri, bütün duvar dolaplarınıyerden 120 cm yükseklikte bitirmeye çalışmaktır.Bu durum da, bitmiş tasarım, gözü yukarıtaşıyacak ve mekanı oran olarak dengede tutacakdikey birimlerin noksanlığı nedeni ile basık biratmosfer yaratmaktadır. Bir başka hata da, hiçduvar dolabı koymamaktır. Bu durumda daortamın basık olmasına ek olarak, geleneksel Türkyerli dolap alışkanlığına tamamen aykırı olarak,her türlü kap-kacağı ortada tutma zorunluluğudoğmaktadır. Her iki durumda da tasarlananmutfak, yeterince işlevsel özellik taşımayan birmekan olarak kalmakta ve kullanıcıya gereklihizmeti verememektedir.

Bu sonuçtan kaçınmanın en iyi yollarından biri;normal mutfak duvar dolaplarını kullanmayadevam ederken, bazılarını alışılagelmiş seviyedenbiraz daha aşağıya monte etmek, diğeri ise uzunkiler dolaplarının çekme raflı olanlarını seçmek vedepo alanı sorununu bu uzun birimlerle çözmekolabilir.

3 .Tezgah kenarını tasarlarken, bir gün yaşlının

9

Resim 12 Resim 13

Resim 14 Resim 15

Resim 9

Resim 10

Resim 11

34 35

gereksinim duyabileceği düşünülerek, bütüntezgah boyunca kesintisiz devam edecek birtutunma barı koymayı planlamak ve tezgah dışkenar bitişini buna göre seçmek gerekir.

Bu tutunma barı, yaşlının iç kulağındaki dengemerkezi ile ilgili olabilecek sorunlar nedeni ile,tezgah altı dolaplardan bir şey almak isteyenyaşlıya düşmemesi için yardımcı olur. Bu tutunmabarının dış çapı 4 cm'den büyük olmamalı,malzemesi temizlik kurallarına uygun ve kaymazolarak seçilmelidir. Tutunma barı ile buna enyakın düşey yüzey arasında en az 3 cm, en fazla 4cm temiz boşluk bırakmak; gerek duyulduğu andabarı kavramak ve kaymadan sıkıca tutunmak içingerekli koşullardandır.

4. Bütün tezgah köşeleri yuvarlatılmalı ve böylecedenge duygusu zayıflayan yaşlının gelip geçerkentezgah köşelerine çarparak kalça ve bacaklarınıçürütme olasılığı azaltılmaya çalışılmalıdır.

Yetersiz aydınlatma mutfaklarda pek çok kazayaneden olabilmektedir. Bu nedenle yalnız yaşlılariçin değil, diğer ev halkının sağlığı için de gözönünde bulundurulması gereken önlemlerşöylece sıralanabilir:

1. Elektrik anahtarları ve kontrol düğmeleri detıpkı çekmece kulpları, dolap kapak kulpları,musluklar, vb. gibi çok az güçle dekullanılabilecek şekilde seçilmelidir. Yapılanseçimin doğru olup olmadığı, bu gibi aksesuarları

Aydınlatma:

kapalı yumrukla kullanmak suretiyle anlaşılabilir.

2. Bütün duvara tutturulmuş prizler, anahtarlar,telefonlar, vb. yerden en az 35 cm, en fazla 120cm yükseklikte olmalıdır.

3. Islak odalardaki bütün prizler mutlaka toprakhatlı olmalıdır.

4. Mutfaklarda gün geçtikçe yaygınlaşan elektrikliküçük ev aletleri düşünülerek yeterince çok sayıdapriz konulduğundan emin olmak gerekir. Aksihalde bir prize çoklu uzatma kablosu ile 3-4 aletinaynı anda bağlandığı sıkça görülen bir durumdur.Böyle durumlarda, uygun kablo kullanılmamışsayangın tehlikesi kaçınılmazdır.

5. Mutfakta en az bir günışığı kaynağı bulunmalıve bu kaynağın yüzey alanı en az mutfağın yüzeyalanının %8'i kadar olmalıdır. (Örnek olarak, 10m lik bir mutfak için en az 0.8 m 'lik bir penceregereklidir.) Bu pencerenin çalışıyor olması daönemlidir.

6. Mutfakta mutlaka hem genel aydınlatma, hemde bölgesel aydınlatma sağlanmalıdır. Genelaydınlatma anahtarı eğer mutfağın iki çıkışı varsa,mutlaka her iki çıkışa da konmalıdır. Böylecemutfağı kullanan kişi ikinci kapıdan çıkmakistediğinde ışığı bir uçtan kapayıp önündeki pekçok engele takılarak diğer kapıdan çıkmayaçalışmak zorunda kalmaz.

Mutfağa sadece bir genel aydınlatma koymak;duvara yaslanan tezgahlarda yemek hazırlamakisteyen kim olursa olsun, gölgesinin yaptığı işüzerine düşmesine ve böylece çeşitli kazalara yol

2' 2

açabilir. Özellikle yaşlıların çeşitli şekillerdeişlevini azaltmaya başlamış olan gözleri içinnormal mutfaklarda sağlanması gerekli olan genelaydınlık seviyesinden %50 daha fazlasınısağlamak gerektiği hatırlanmalıdır.

7.Işık kaynaklarının hiçbiri gözde parlamayaneden olmamalıdır. Bunu sağlamak için bölgeselaydınlatma elemanlarını üst dolapların altınamonte etmek ve bu yolla gözlerden saklamakkullanım açısından çok uygun olacaktır. Genelaydınlatma elemanlarını ise tavanı aydınlatanlambalar yardımıyla dolaylı aydınlatma yolunuseçerek kontrol edebilmek olanaklıdır.

Aydınlatmanın yanı sıra, düşünülmesi gerekenönlemlerden birisi de ısı veya dumana hassasyangın detektörüdür. Geleneksel olarak seçim,duman detektörlerinden yana yapılmaktadır.Detektör; tavana, ocak/fırının 90 cm uzağındanbaşlamak üzere kapı yönüne doğru uygun bir yerekurulmalıdır .

Ayrıca mutfaklarda bir de ev tipi yangınsöndürücü bulundurmak ve bunun ocaktan yineen az 90 cm uzaklıkta yerden en az 35 cm, enfazla 120cm yükseklikte düşünülmesi yerinde birtasarım kararıdır.

Yaşlıların aktif bir yaşam sürerek bağımsızlıklarınıdevam ettirebilmeleri için, özellikle mutfakalanında, algılamayı kolaylaştırıcı bazı tasarımkararları vermek ve uygulamak çok yerinde olur.Bu uygulamalardan birisi yatay yüzeylerle düşey

5

Malzeme ve Renk Seçimi:

yüzeyleri birbirine kontrast olacak şekildebelirginleştirmektir. (Örnek olarak, açık renkmutfak tezgahı ve açık renk yer kaplamamalzemesi ile koyu renk dolap kapakları ve ortakoyu renkli duvar boyası gibi.) Böylece yaşlının,elindeki herhangi bir şeyi tezgah üzerine bırakıyordiye yere bırakma hatasını yapma olasılığıazaltılmış olur.

Ne var ki, renk seçimleri sırasında üzerindedurulması tavsiye edilen bir konu da özellikleyaşlandıkça ortaya çıkan ve ilerleyen bir gözsorunu olan mercekteki sararmadır. Busararmanın, yaşlıların algılamasında yaşlıolmayanlara göre oldukça belirgin bir farklılıkyarattığı çeşitli bilimsel çalışmalarlakanıtlanmıştır. Bu sarılık nedeni ile yaşlılar bütünrenkleri daha sarımsı algılamaktadırlar. Bunedenle mutfaklarda kullanılacak renkleriseçerken, beyaz ve sarı renkleri bir aradakullanmak yaşlıya çevre algılaması konusundaçok yardımcı olmayacaktır.

Yer kaplama malzemesi seçerken de bunun,mutlaka kaymaz olmasına dikkat etmekgerekmektedir. Özellikle baston kullanan yaşlılariçin, vücut ağırlığının her adımda tek bir noktayaverileceği düşünülmeli ve baston ucunu kaplayankauçuk veya benzeri malzemenin de yer kaplamamalzemesi tarafından tutulmayacak, ancakkaymaya da izin vermeyecek bir malzeme olarakbelirlenmesi uygun olacaktır. Son yıllarda yapılançalışmalar, vinil'in, mutfaklar için yer kaplamamalzemesi olarak çok uygun olduğunugöstermiştir. Hem çevre dostu olması, hem de

6

Resim 16 Resim 17

Resim 18 Resim 19

Resim 20 Resim 21

Resim 22 Resim 23

36 37

seramik türü malzemeler gibi soğuk olmamasınedenleri ile de vinil yer kaplama malzemeleriçok tercih edilmektedir.

Duvar boyaları, mümkün olabildiğince su bazlıseçilmeli, öldürücü organik bileşenler (

) içeren boyaların uzun süresağlığa zarar verecek gazlar yaymaya devamettikleri hatırlanmalıdır. Özellikle solunumyollarında sorun olan kişiler için bu türmaddelerin önemli birer hastalık tetikleyicioldukları unutulmamalıdır.

Öldürücü organik bileşenlerin, depo alanlarınınüretiminde de sıkça kullanıldıkları göz önünealınmalıdır. Dolap seçiminde, üretim sürecindene tür malzemeler ve yapıştırıcılar (formaldehitvb.) kullanıldığı da belirli bir tasarım değeridir.

Evlerdeki banyo ve tuvaletler de tıpkı mutfaklargibi özel ilgi isteyen ve doğru tasarlandığındayaşlıların sağlıklı ve bağımsız olarakkullanabilecekleri alanlardır. Ne var ki,mutfaklardan ayrı olarak banyo ve tuvaletlermahremiyete daha çok önem verilmesi gerekenodalardır. İnsanların yaşlandıkça geceleri tuvaletegitme gereksinimleri arttığından ev içindekituvaletlerden en az birinin yaşlının yatak odasınaolabildiğince yakın olarak planlanması, hatta idealbir ortamda yaşlının yatağının tuvalete 600 cmuzaklıkta olması doğru tasarım kararları olaraktanımlanır. Bunun en iyi yolu da yaşlının yatakodasına bağlı olarak tasarlanmış kendi özelbanyosu (veya hiç değilse tuvaleti) olmasıdır.

Volatile

Organic Compounds

7

Banyolar ve Tuvaletler:

Aslında Batı ülkelerinde son 20 yılda çok modaolan ebeveyn odasının ( ) mutlakaözel banyosu ile birlikte tasarlandığı düşünülürse,geleneksel Türk evlerinde ve Türk kültürününuzun zamandır unutulmaya başlamış bir detayıolan ler daha modern ve erişilebilirtasarımlarıyla yerlerini bu özel banyo/tuvaletlerdeyeniden bulabilir.

1. Banyo, özellikle yatak odasına yakınplanlanmalı, ve geceleri yaşlının banyoya en fazlaiki kapıdan geçerek ulaşması sağlanmalıdır. Eğerevde sadece bir banyo varsa, o zaman yaşlınınyatak odası bu banyoya olabildiğince yakıntasarlanmalı, eğer bu olanak dışı ise, o zamanyaşlının kullanacağı yatak odasına hiç değilse biryarım banyo (lavabo ve tuvalet) eklenmelidir.

2. Banyo ve tuvalet kapıları da mutfak kapılarıgibi düşünülmeli ve en az 80 cm genişliğindeolmalıdır . Bu ölçüye kapı kasası dahildeğildir. Bu genişliğin, yaşlının kullandığı bastonveya yürütecin geçebileceği en az genişlik olduğuunutulmamalıdır.

3. Banyo ve tuvalet kapıları, evin diğer odakapılarının aksine olabildiğince dışarı (koridora,hole veya yatak odasına) açılmalıdır .Bunun önemli nedenlerinden biri, banyo vetuvaletlerin genellikle çok sıkışık düzende, küçükalanlara sığıştırılmaya çalışılmasıdır. Banyo vetuvalet kapıları eğer bu ıslak alanların içineaçılacak ise; o zaman kapının süpürme alanının

master bedroom

gusülhane8

Kapı ve Geçişler:

(Resim 22)

(Resim 23)

Resim 24 Resim 25

Resim 26 Resim 27

Resim 28 Resim 29

Resim 30

Resim 31

Resim 32 Resim 33 Resim 35 Resim 36-a

Resim 36-b Resim 37

38 39

dışında, kapının açıldığı yönde en az 80cm x120cm temiz alan bırakılmalıdır. Aksi halde, banyoveya tuvaletteki etkinlikler nedeni ile, başdönmesi geçirmesi olasılığı artan yaşlının, kapıarkasına düşmesi durumunda, kapının içeri doğruaçılması yaşlıyı itiştirerek, onu herhangi birtasarım elemanı ile kapı arasında sıkıştırıp,yaşamsal tehlikeyi arttıracak biçimde sorunlaryaratabilir.

4. Kapının itilme yüzeyinde, dışarı çıktıktan sonrakapıyı rahatlıkla kapatabilmek için, kapınınmenteşe tarafında; kenardan 10 cm içerde, yerdenyaklaşık 85cm yükseklikte bir D-tutamakyerleştirilmesi iyi olur.

5. Kapının kilit tarafındaki duvarın hem iç, hemde dış yüzeyinde kapı kasasından başlayarak enaz 40 cm'lik duvar yüzeyi her türlü mobilya veengelden arınmış şekilde planlanmalıdır

. Yoksa tekerlekli sandalye veya yürüteçkullanan yaşlı kapıyı açmak veya kapatmak içinkapı koluna ulaşamaz. Uzanarak ulaşsa bile kendi

(Resim24)

yardımcı aracı kapının süpürme alanındaduracağından kapıyı açamaz.

6. Kapı kolları en fazla 2.5 kg ağırlıklaçalışabilecek şekilde; çok sıkı kavramak, çevirmek,bükmek gerekmeyecek biçimde seçilmelidir. Eğerkilit konacaksa, bu kilidin acil durumlardadışarıdan da açılabilecek şekilde düşünülmüşolması gerekmektedir.

1. Lavabo merkez aksı, lavaboya en yakın düşeyyüzeyden 50 cm uzaklıkta hesaplanmalıdır

. Böylece lavaboyu kullanacak kişi her kimolursa olsun, saç taramak, makyaj yapmak veyatıraş olmak için kollarını bir yere çarpmadanrahatlıkla hareket edebilir.

2. Eğer banyoda çift lavabo olması planlanıyorsa,bu lavaboları aynı anda iki kişinin birdenkullanacağı göz önüne alınarak, iki lavaboarasındaki uzaklık merkez aksından merkez aksına

Lavabolar:

(Resim25)

en az 75 cm, olanaklıysa 90 cm uzaklıktatasarlanmalıdır.

3. Lavabonun önünde, yine yaşlının yürüteç veyatekerlekli iskemle kullanabilmesi olasılığınakarşılık en az 75 cm x 120 cm ölçülerinde biralan lavaboya paralel veya dik olarak boşbırakılmalıdır .

4. Lavabonun altına dolap konulmasıdüşünülüyorsa, bu dolabın gelecekte doğabilecekgereksinimlere cevap verebilmesi içingerektiğinde yerinden sökülebilir olaraktasarlanması ve banyo yer kaplama malzemesininbu dolabın altından, lavabonun bağlı olduğu arkaduvara kadar devam ettirilmesi yerinde bir önlemolacaktır.

Yine olasılıklar göz önüne alınarak, lavabonunaltında yerden 20 cm yüksekliğe kadar olan biralan, tamamen borulardan ve her türlü başkaengelden arındırılmış olmalıdır. Bu nedenleayaklı lavabo seçerken su borularının gerekirsegelecekte yarım ayak içine sığabilecek şekildedöşenmiş olması doğru bir seçim olarakdüşünülebilir.

Eğer lavaboyu kullanacak yaşlı, tekerleklisandalye kullanıcısı ise, lavaboyu kullanabilmekiçin sandalyesini lavabonun altına sürmesigerekeceğinden, lavaboya bağlı bütün sıcak vesoğuk su boruları ve giderler, mutlaka göze hoşgörünecek bir yalıtım malzemesi ilekapatılmalıdır .

Yine tekerlekli sandalye kullananlar içintasarlanacak lavabo normal lavabo yüksekliği

(Resim 26)

(Resim 27)

olan 85 cm'den 5-10 cm daha alçaktatasarlanmalıdır.

5. Lavabo musluğunun, lavabonun dış kenarındanen fazla 50 cm gerisinde planlanması, eğer lavabodaha derin bir tezgahın üzerinde planlanıyorsa,yaşlının sağlak ve solak olması durumuna göre,tezgah üzerinde lavabonun yanında tasarlanmasıbüyük erişim kolaylığı getirecektir .Musluk kontrollerinin sıkı kavramayı, ve bükmeyigerektirmeyecek şekilde ayarlanabilir olmasıyalnız yaşlılar için değil elleri çok kirli olan vemusluğa kir bulaştırmak istemeyen biri için bilebüyük kolaylık sağlayacaktır.

6. Lavabonun çevresinde yer alacak bir ilaçdolabı acil durumlarda çok yardımcı olur. Bu ilaçdolabı da yine yerden en az 35 cm, en fazla ise120 cm yükseklikte tasarlanmalıdır .

7. Lavabo civarına ayna koymak elini yüzünüyıkayan kişinin kendini görebilmesi için birgelenektir. Bu aynanın, lavabo seviyesinden enfazla 5 cm yükseklikten başlayarak, en az yerkaplama malzemesinden 180 cm yüksekliktebitmesi, lavaboyu kullanmak isteyebilecek hemoturan kısa boylu, hem de ayakta duran uzunboylu kişilere kullanım kolaylığı sağlar

.

1. Tuvalet ve/veya bideler de tıpkı lavabolar gibirahatlıkla erişilebilecek şekilde, önlerinde en az75 cm X 120 cm ölçülerinde her türlü engelden

(Resim 28)

(Resim 29)

(Resim30)

Tuvalet ve Bideler

Resim 34

40 41

arınmış bir açıklıkla tasarlanmalıdır .

Eğer yaşlı tekerlekli sandalye kullanıyorsa, yineyaşlının sağlak veya solak olması durumuna bağlıolarak tuvalet ve/veya bidenin öteki tarafında enaz 75 cm x 120 cm ölçülerinde tuvalet ve bideyeparalel olarak tasarlanmış engelsiz bir alandüşünülmelidir. Bu alan tekerlekli sandalyekullanan kişinin sandalyesini güvenli bir şekildepark edip, kendini tuvalete ve/veya bideyeaktarmasını kolaylaştıracaktır .

2. Yaşlının kullanacağı tuvalet ve/veya bideninoturma yüksekliği standart 38 cm'den 5-10 cmdaha yüksek tasarlanmalıdır . Böylece,ilerleyen yaş ile birlikte ortaya çıkan ve zamaniçinde ciddi hareket kısıtlaması getirenromatizma, arterit, kireçlenme gibi nedenlerleoturup kalkması zorlaşan yaşlının bağımsız birşekilde tuvalet ve bide kullanımı sağlanmış olur.

3. Tuvalet ve/veya bideler de yine lavabolar gibikendilerine en yakın düşey yüzeylerden belirli biruzaklıkta olmalıdırlar. Bu uzaklık duvardanbaşlarsa, merkez aksına 45 cm; tuvalet ve bideyan yana ise iki merkez aksının arasındaki mesafeise 90 cm olarak hesaplanmalıdır .

4. Tuvalet ve/veya bidelerin çevresinde mutlakabir gün gerekeceği önceden öngörülerek, tutunmabarları planlanmalıdır. Barlar, ilk gündenyerleştirilmeseler bile, tuvalet ve/veya bidenin enaz bir yan ve bir de arka duvarları en az 120 kgyükü çekebilecek şekilde güçlendirilmelidir.Duvarın taşıma kapasitesinin ne şekildearttırılması gerektiği, duvar malzemesine bağlı

(Resim 31)

(Resim 32)

(Resim 33)

(Resim 34)

olarak mutlaka bir uzman ile görüşülerekbelirlenmeli ve uygulanmalıdır. Güçlendirilmişduvarlar yer kaplama malzemesinden en az 90 cmyüksekliğe kadar uzanmalıdır .

Tutunma barlarını monte etmek gerektiğinde, bubarların yuvarlak kesitli, yaklaşık 3 cm çapında,kesinlikle kaymaz malzemeden yapılmış olmasınadikkat etmek gerekir.

Tutunma barı ile duvar arasındaki uzaklık da 3cm'den az, 4 cm den fazla olmamalıdır. Böylecebara tutunmak isteyen kişi her kim olursa, eliniuzattığında barı kolaylıkla yakalayabilir ve ıslakelle bile tutunsa, eli kayarsa kolu duvar ile bararasına girip kırılma tehlikesi yaşamaz.

Tutunma barları en iyi hizmeti; biri yanda, diğeriise arkada monte edilince vermektedirler.

5. Eğer tuvalet, banyo içerisinde ayrı birkompartıman olarak düşünülüyorsa, bu odacığınölçüleri şöyle olmalıdır: Eğer yaşlı, bir yardımcıaraç kullanmıyorsa, tuvaletin iki yanındakiduvarların arası duvar iç yüzünden duvar içyüzüne en az 90 cm ; eğer tekerleklisandalye kullanıyorsa, yukarıda verilen standarttuvalet, en yakın düşey yüzey uzaklığına ek olaraken az 75 cm genişlik ile hesaplanmalıdır.Tuvaletin önünde ise, yine eğer yaşlı, bir yardımcıaraç kullanmıyorsa, 75 cm uzunluk; eğer tekerleklisandalye veya yürüteç kullanılıyorsa, en az 150cm çapında bir dairenin sığabileceği kadar boşlukbırakılmalıdır .

Kompartıman kapısı, her ne olursa olsun mutlakaya dışarıya açılmalı, ya da cep kapı, sürme kapı

(Resim 35)

(Resim 36-a)

(Resim 36-b)

veya dışarı doğru katlanan kapı tasarlanmalıdır.

6. Tuvalet kağıdı askısı yerden 35 cm yükseklikteve tuvaletin ön kenarından yaklaşık 10 cm ilerideplanlanmalıdır . Tuvaletin her iki yanıda açıksa, bu durumda bir ek detayla tuvaletinyanında bulunan tutunma barının altına, barınkullanılmasını engellemeyecek şekilde monteedilebilir.

7. Türk kültürünün bir parçası olanmusluğu da mutlaka tuvaletin yanındaki duvardankontrol ediliyor olmalıdır. Musluk kontrolününyer kaplama malzemesinden yüksekliği en az 35cm olmalıdır ki, yaşlı çok eğilmek zorundakalmadan kullanabilsin. Musluk kontrolü de diğeryerlerde olduğu gibi sıkma, kavrama, bükmegerektirmeyecek şekilde seçilmelidir.

8. Yine Türk kültürünün bir parçası olan tuvalettaşı ( ), yaşlılar için düşünülen tasarımdane yazık ki yer alamaz. Daha önce üzerindedurulan romatizma, kireçlenme, vb. çok çeşitlieklem rahatsızlıkları nedeni ile yaşlılarınçömelerek tuvaletlerini yapmaları hiç de kolaydeğildir. Bu nedenle olasılığı buçalışmada göz ardı edilmiştir.

Türk kültüründe banyo yapmak, akan sugerektirdiği için, aslında yaşlıların kullanacaklarıbanyolarda küvet yerine duş yeri planlamak çokbüyük kullanım kolaylığı getirecektir. 1900'lerdeBatı kültürü etkisinde banyolara girmiş olan banyoküvetlerinin, aslında duran su içine oturup kalarak

(Resim 37)

taharet

hela taşı

hela taşı

Küvet ve Duşlar:

9

temizlenmiş olduğuna inanmayan geleneksel Türkinsanı için, bir temizlik alanı olmaktan çok,erişilmesi güç, plastik leğen deposu olarakkullanılma eğiliminde olduğu hatırlanmalıdır.Buna karşın, çok çeşitli yollarla Batı kültüründenetkilenen 25-35 yaş genç neslin küvet kullanmaalışkanlığı göz önüne alındığında bile, daha öncetuvalet ve bideler için sözü edilen romatizma,kireçlenme ve arterit gibi bedensel rahatsızlıklarınbanyo küveti kenarını aşmakta yaşlıları zorladığıda hatırlanmalıdır.

1. Küvet ve duş teknelerinin önünde, bumerkezlere paralel olacak şekilde, yine 75 cm x120 cm ölçülerinde bir açıklık planlanmalıdır

.

2. Eğer küvet kullanımı yaşlı tarafından mutlakatercih edilmiş ise, küvetin içine mutlaka iyitutturulmuş bir oturak planlanmalıdır .Bu oturak küvet yüzeyinden, yine tuvalet vebidelerde olduğu gibi, 43-48 cm yükseklikteolmalıdır.

3. Küvetin ve/veya duş teknesinin dayandığıduvar ile musluğun bulunduğu yan duvarlar, olasıtutunma barı gereksinimi önceden düşünülerek,güçlendirilmelidir.

Tutunma barı monte edileceği zaman ise yinetuvaletler kısmında bahsedilen şekilde yerden 75cm ile 90cm yükseklikte düşünülmeli, hattaküvetin içinden kalkabilmek için yüzeyin ıslakolacağı göz önüne alınarak her iki yüksekliğe debirer tutunma barı yerleştirilmelidir .Bu barların uzunluğu arka duvarda yaklaşık 60

10

(Resim 38)

(Resim 39)

(Resim 40)

Resim 39 Resim 40

Resim 41 Resim 42Resim 38

42 43

cm, yan duvarda ise en az 30 cm olmalıdır. Sağlıkaçısından tam güvenlik için banyo ve/veya duşteknesinin musluk tarafına, 60 cm uzunluktayerden 75 cm yükseklikten başlayan bir üçüncütutunma barı düşey olarak yerleştirilirse, bualanlara giriş ve çıkışlar yaşlı için çok daha kolayolacaktır.

4. Küvet musluğu ve kontrolleri mutlaka yanduvarda olmalı, kontroller küvetin dışında duranbiri tarafından da rahatlıkla erişilebilir olarakplanlanmalıdır . Böylece, banyoyapmak isteyen kişi suyun sıcaklığını bedeni vekafası daha küvetin dışındayken ayarlayabilir,böylece haşlanmaktan veya soğuk su şokundankorunmuş olur. Kontrollerin, su basınçdengeleyicisi veya termostatlı olması, ani subasıncı değişimlerinde kullanıcıyı yanmaktankoruyan bir önlemdir. Ayrıca kontrollerin yinelavaboda olduğu gibi sıkı kavramayı ve bükmeyigerektirmeyecek şekilde ayarlanabilir olmasıönemli bir detay niteliğindedir.

5. Duş başlığı mutlaka esnek bir boruya bağlıolarak elde tutulabilir şekilde düşünülmeli, duvaratutturma çengelleri ise ayakta duran uzun boylubiri için 180 cm, oturan kısa boylu biri için de150 cm olarak iki ayrı yükseklikteyerleştirilmelidir . İsteğe bağlı olarak ikiayrı tutamak çengeli yerine düşey bir duş asmaborusu da tasarıma katılabilir. Bu durumda sugeçirmez duvar kaplama malzemesinin, duşbaşlığının olabilecek en yüksek asılmanoktasından 10 cm daha yukarıya kadar devamettirilmesi gereklidir.

(Resim 41)

(Resim 42)

6. Küvete giriş kesinlikle merdivenleyükseltilmemelidir. Bu tür tasarım kararları gözegüzel görünse bile can güvenliği açısından sonderece tehlikelidir. Eğer çok zorunlu olarak küvetbasamakla yükseltilmiş ise, o zaman mutlakauygun bir yere, basamak başlangıcından 30 cmönce başlamak üzere bir tutunma barı dahayerleştirilmelidir . Bu önlem sadeceyaşlılar için değil küveti kullanacak herkesingüvenliği açısından son derece gereklidir.

7. Eğer küvetin yanına veya küvet yerine duşteknesi düşünülüyorsa, bu duş teknesinin yerdüzleminden 1.5 cm'den daha alçak veya yüksekolmaması tekerlekli sandalye kullanan yaşlı içinönemlidir .

8. Duş teknesinin veya duş alanının gerekincekolaylıkla kurulabilecek bir oturma birimi ilebirlikte tasarlanmış olması sıcak su nedeni ile kanbasıncı düşmesi olasılığı olan herkes için çokyararlı bir tasarım kriteridir.

Duş alanının en az 90 cm X 90 cm ölçülerindeolması ve oturma biriminin de, duş başlığı vekontrollerinin bulunduğu duvarın karşısındakiduvara tutturulmuş olması gerekmektedir. Buoturma birimi, küvet için önerildiği gibi yerden43-48 cm yükseklikte olmalı ve oturma yüzeyikaymaz şekilde dokulandırılmalıdır .

9. Oturma biriminin tutturulduğu duvar ile,yanındaki ve karşısındaki duvarlar mutlakagüçlendirilmelidir. Tutunma barları tıpkı küvet vetuvalet çevresinde önerilen tasarım özelliklerinesahip olmalıdır.

(Resim 43)

(Resim 44)

(Resim 44)

10. Eğer yaşlı, tekerlekli sandalye kullanıyorsa vebanyosunu da yine bu sandalye üzerinde yapmakdurumunda ise o zaman, duşun zemini banyonunzemini ile bir tutulmalı, su giderine doğru %3'lükbir eğim verilmelidir. Bu koşullarda tasarlanacakduş alanı ölçüleri en az 152 cm çapında birdairenin sığabileceği büyüklükte düzenlenmelidir

.

11. Eğer duş teknesinin çevresine sertmalzemeden bir kapı düşünülüyorsa, bu kapının,gelecekte yaşlının tekerlekli sandalye veyayürüteç kullanabilmesi olasılığına karşı yerindençıkarılsa bile, duşun kullanılabiliyor olmasıöngörülmelidir . Ayrıca bu kapı,kullanıcı her kim olursa olsun, mutlaka dışarıdoğru (banyonun içine) açılmalıdır.

12. Duşun kontrolleri yine küvet musluğu içinverilen özelliklere sahip olmalıdır.

Banyo ve tuvaletlerde sıkça kullanılan, tuvaletkağıdı, kağıt havlu, kumaş havlu, şampuan, sabun,vb. malzemeleri saklamak için dolaplaragereksinim vardır. Bu depolar, lavabolarınçevresinde, aynalarla birlikte gömme dolaplarolarak tasarlanabilecekleri gibi, tek başına ayaktaduran mobilyalar olarak da planlanabilirler.Yaşlılara yönelik en önemli tasarım kriteri, budolaplarda yaşlıların da rahatlıkla erişebilecekleribir yükseklik olan, yerden 35 cm ile 120 cmarasında bir alanda yeterince raf ve çekmecehazırlamaktır . Bu dolapların, kulpları

(Resim 45)

(Resim 46)

(Resim 47)

Dolaplar ve Saklama/Depo Alanları:

da yine mutfak dolapları için belirtildiği gibiyaşlının kolaylıkla kullanabileceği şekildeseçilmelidir.

Eğer lavabo etrafında tezgah düşünülüyorsa,tezgah köşelerinin mutlaka yuvarlatılmış olmasıgerektiği unutulmamalıdır.

Banyo ve tuvaletlerde aydınlatma, yinemutfaklardaki gibi genel ve bölgesel olarak ikişekilde planlanabilir. Ancak unutulmamalıdır ki,en önemli aydınlatma bölgesi lavabonunüzerindeki aynanın çevresinde yoğunlaşmalıdır.Çünkü incelik isteyen en önemli etkinlikler,aynaya bakılarak ve yüz çevresinde yapılanlardır.Bu nedenle ayna çevresine konulacak ve başıaydınlatacak ışık sistemi dikkatle planlanmalıdır.

Lambalardan gelecek olan ışığın aynadayansıyarak göz alması mutlaka engellenmelidir.Özellikle yaşlılar için tasarlanan banyolardanormal banyo standardından iki kat daha güçlüışık kaynağına gereksinim vardır.

Eğer ısıtma lambası kullanılacaksa, ki çoğuyaşlının banyodan sonra üzerini giyinceye kadarüşütmemesi için gerekli bir önlemdir, bu türlambaların çok enerji harcadıkları göz önünealınarak, mutlaka zaman ayarlı bir açma-kapamadüğmesi önerilir. Yoksa yaşlı açtığı ışığı unutarakbanyodan çıkabilir ve lamba çok miktarda enerjitüketebilir.

Banyolardaki bütün prizler de tıpkı mutfaklardaolduğu gibi toprak hatlı olmalı, gün geçtikçe artan

Aydınlatma ve Havalandırma:

Resim 43

Resim 44 Resim 45

Resim 46 Resim 47

44 45

Deniz Altay Baykan, Öğretim Görevlisi, Bilkent Üniversitesi*

ENGELLİ KENTİMİZDE ERİŞİLEBİLİRLİĞİ SAĞLAMAYA

YÖNELİK PİLOT PROJE:

“BESTEKAR SOKAKTA ENGEL-LE-ME PROJESİ”

I. Giriş

II. Engelsiz bir sokak: Bestekar SokaktaPilot Projesi:

Bu yazıda, 2005 yılında " ;Bestekar" sloganı ile yürütülmeye başlanan, amahazırlık ve projelendirme çalışmaları dışında hayatageçirilemeyen çok paydaşlı/çok katılımlı bir projeyi,Bilkent Üniversitesi Peyzaj Mimarisi ve KentselTasarım Bölümü'nün katkılarının yoğunlaştığıaşamaları vurgulayarak aktarmak istiyorum.

Bu projenin tarifleşmesi ve öğrenciler tarafındanyürütülmesi kentli bakış açısı ve duyarlılığıkonusunda temel tartışmaların ortaya çıkmasınayardımcı olmuş ve farklı eğitim kademelerindekiöğrencilerin eğitim sürecine önemli katkılarsağlamış, ancak kentsel fiziksel mekandakiuygulamalar açısından sadece birkaç haftaya yayılanbir sosyal etkinlik olmanın ötesine geçememiştir.

Bestekar sokakta projesi, ortayaçıkma/oluşma süreci değerlendirildiğinde örnek birortak çalışma ürünü olarak görülebilir; önce busüreç üzerinde durulacak, daha sonra projeningeliştirilme ve veri toplama süreci aktarılacak,projenin paydaşları ile yürütülen işliklerdesürdürülen yöntem ve ele alınan konular üzerindedurulacak, sonuç olarak da projenin hayatageçirilememesi ve nedenleri üzerine birdeğerlendirme yapılacaktır.

Proje esas olarak, bir sivil toplum kuruluşugirişimidir; 8 Haziran 2004 tarihinde İngiliz KültürDerneği'nde Kavaklıderem Derneği tarafından

Engelsiz bir sokak

ENGEL-LE-ME

ENGEL-LE-ME

düzenlenen “Kent Mekanlarının Fiziksel EngellilerAçısından Değerlendirilmesi” konulu panelde çokkatılımlı bir proje oluşturulmasına karar verilmiştir.Bu çerçevede, Çankaya Belediyesi, Şehir PlancılarıOdası, Bilkent Üniversitesi Peyzaj Mimarisi veKentsel Tasarım Bölümü, Engelsiz Yaşam Derneği,Ankara Gazi Rotary Kulübü ve KavaklıderemDerneği'nden temsilciler bir araya gelerek bir projegurubu oluşturulmuştur.

Proje Gurubu,yaşamında, kısa, orta ve uzun dönemde kentsel

mekanda yapılabilecek düzenlemeler üzerine birve ortak girişimi gerçekleştirmeyi

hedeflemiştir. Düşünülen projelerin ilki Kavaklıderesemtinde bir sokağın özellikle özürlü kentlileri hedefalacak şekilde ve tüm kentliler için ulaşılabilirolmasını sağlamak amacıyla “engellerdenarındırılması” projesidir.

Yapılan değerlendirmeler sonucunda, hem araç hemde yaya trafiği açısından hareketli ve sosyalaktiviteleri açısından da gençlerin ilgisini çeken“ ” proje için uygun bir mekan olarakdeğerlendirilmiştir.

Bestekar sokak uygulama acısından ulaşımı zor veçok karmaşık, gece ve gündüz çok farklı yaşayanyoğun bir sokak olmasına rağmen, kentte tanınan birsokak olması nedeniyle ve KavaklıderemDerneği'nin ön gözlem ve yoklamalarına dayalıolarak esnaf ve Çankaya Belediyesi ile birlikte biruygulama yapma potansiyeline sahip olmasıgerekçesiyle seçilmiştir.

Proje bazen eşzamanlı yürüyen, bazen ardışıksüregelen bir dizi aşamaya bölünerek aktarılabilir.

herkes için ulaşılabilir, çağdaş birkent

dizi proje

Bestekar Sokak

elektrikli alet kullanım oranı göz önüne alınarak,lavabo çevresinde en az iki adet prizbulunmalıdır. Bütün prizler ve ışık anahtarlarıyerden 35- 120 cm arasındaki bir yüksekliğeyerleştirilmelidir.

Elektrik hatları çekilirken, banyolarda olabilecekkazalar göz önüne alınarak; 2 adet tuvalet tarafına,2 adet de küvet ve/veya duş alanı tarafına, biriyerden 10 cm, diğeri de 110 cm yüksekliğe acildurum çağrı yardım zili konmalıdır. Bazıuygulamalarda; zil olarak minik bir tuşa basmakyerine, biri 10 cm'den, öbürü de 120 cm'dengeçen ve yardım alarmını harekete geçiren 2 adetkordonu banyonun tuvalet ve küvet/duş tarafındaduvardan dolaştırmak da düşünülebilir.

Banyoların mutlaka havalandırma sistemidüşünülürken, havalandırma penceresinin duşveya küvetten uzakta tutulması, açık kalanpencereden oluşacak hava akımı nedeni ile banyoyapan kişinin üşütmesi engellenmiş olur.

Renk ve malzeme seçimi konusunda banyolar damutfaklardan çok farklı bir özellik taşımamaktadır.Kesinlikle kaymayacak bir yer kaplama malzemesiseçilmesinin, özellikle ıslak ayakla yere basacak,hatta baston kullanma olasılığı olan biri için çokönemli olduğu açıktır.

Banyolarda zaman zaman tercih edilenmalzemelerden birisi de camdır. Gerek duşalanlarını kapatma, gerekse banyoya gün ışığısağlamak amacı ile cam malzeme içeren tasarımelemanları kullanılabilir. Ancak, banyoların kayıpdüşmeye çok elverişli bir ortam olduğu gözönünde bulundurularak, camın temperit-cam veyafilmlendirilmiş cam olmasına çok dikkat etmekgereklidir. Böylece kullanıcı herhangi bir nedenlecama çarpsa ve cam kırılsa bile, cam parçalarıçarpana zarar vermeden ya minicik parçalaraayrılır, ya da film tabakasına yapışık kalır.

Yukarıdaki kurallar gözönüne alındığında, birortamı yaşlılığın değişen gereksinimlerine göredüzenlemek için yapılması gereken çok işolduğunu düşümek hiç de zor değildir. Bir sürüdetay içinde uğraşmak gerçekten de göz yıldırıcıgörünebilir. Öte yandan, herhangi bir yenitasarıma başlarken bu kuralları gözönüne almanın;inşaat maliyetine çok büyük bir yükü olmayacağıgibi, tasarlanan alanın daha çok kişi tarafındanuzun yıllar boyunca ( )zahmetsizce kullanılabileceği gerçeği, hizmetverdiğimiz topluma karşı gösterilecek duyarlılığında bir işaretidir.

Renk ve Malzeme Seçimi:

Sonsöz:

transgenerational

Zamanında alınan küçük önlemler, yalnız yaşlılariçin değil, her yaş grubu ve her yapabilirlikseviyesi için birer çözüm kaynağı durumunagelecektir. Bu sorumluluk duygusu içindeyapılacak tasarımların, bizden önceki kuşaklarınbizlere bıraktıkları kültür mirasları gibi, bizdensonrakilere gururla bırakabileceğimiz birer kültürmirasına dönüşeceğinden hiç kuşkulanmamakgerekir.

Bu çalışmanın gerçekleşebilmesi içinemeği geçen; Sn. Tümay ve Gürsün Savut'a, Prof.Dr. Olcay Önertoy'a ve Dr. Nilgün Olguntürk'epekçok teşekkürler. Bu yazının resimleri,

programında hazırlanmıştır.

Teşekkür:

Sketchup2005

*

1

İç Tasarım ve Pazarlama Bölümü, İnsan EkolojisiFakültesi, Doğu Carolina Üniversitesi, ABD.

Özlem Özer-Kemppainen (2006)

Mimarlık Bölümü; Teknoloji Fakültesi,Oulu Üniversitesi, Finlandiya.Türkiye Sosyal Hizmet Kurumu.

(internetten indirildiği tarih 12.09.2006)Ş. Topaç (2002)

GATAHemşirelik Yüksek Okulu, Ankara.NKBA ( internetten indiriliştarihi:23.09.2006)J. Germer (2006) NKBAProfessional Resource Library, New Jersey:USA.S.A. Becker (2003)Web Accessibility Team, Northern Arizonea University,Arizona, USA.

(internetten indirildiği tarih: 8.9.2006)E. O'Brien, B. Sweet ve Y. Sağdıç (2005)

Housing and Society (HERA),32-2, 63-80.H. Demirkan ve Y. Sağdıç (1997)

. IEA '97 Konferans Bildirileri. Fin UğraşıSağlık Enstitüsü, Tampere, Finlandiya.Y.Sağdıç (1997)

. (Doktora tezi)Bilkent Üniversitesi, Ankara.H. Demirkan ve Y. Sağdıç (1997)

. IEA '97 Bildirileri. Fin Uğraşı SağlıkEnstitüsü, Tampere, Finlandiya.

Department of Interior Design and Merchandising,College of Human Ecology, East Carolina University,USA

Alternative HousingEnvironments for the Elderly in Information Society(Doktora Tezi,)

GATA Eğitim Hastanesi'nde Rutinİncelemeye Tabi Tutulan Yaşlı Bireylerde Ev Kaza Sıklığı,Kaza Özellikleri İle Nedenleri ve Bunun YaşadıklarıKonut Özellikleri İle İlişkisi(Yüksek Lisans tezi)

Kitchen and Bath Systems.

Web Accessibility for Older Adults

GreeningKitchen and Bath Cabinets.

Bathing Facilities in allTurkish People

A Framework for a Design DecisionSupport System Model for the Wet Space Renovation ofthe Residences Used by Elder People

Bathing Facilities in allTurkish People

2

3

4

5

6

7

8

9

10

http://www.sosyalhizmetuzmani.org/yasliarastirmasi.htm

http://nkba.org/

http://cob.fit.edu/facultysites/abecker/Accessibility/OlderVision/ColorandAging/ColorInformation.html

II.1. Projenin aşamaları:

1. Aşama:

2. Aşama:

Kavaklıderem Derneği'nin önayak olduğu bu proje,derneğin sürdürmekte olduğu diğer bir dizi kentselçalışmadan biri olarak belirlenmiştir. Ancak buçalışmada özellikle Başbakanlık Özürlülerİdaresi'nin geliştirmekle yükümlü olduğu "

" kavramlarıile hizmetlerine katkı oluşturacak ve düşünsel veahlaki bağlamda da doğru olacak bir yaklaşımbenimsemeyi amaçlamıştır. Bu kaygı derneğin çoksayıda katılımcı ile bir proje yürüterek konununfarklı aktörlerini sürece katması ile ortaya çıkmıştır.Projenin aşamaları söyle sıralanabilir:

Düşünsel anlamda “Engel/Sınır” ve"Engelli/Özürlü" kavramlarının tartışıldığı

aşamasıdır. Bu aşamada projeninbakış açısını tanımlamaya yönelik olarak, beyinfırtınası yöntemiyle “Engel/Sınır” kavramlarınıntartışılması ve kente katılımda/erişmede engellerinher ölçekte tanımlanması amacıyla Felsefe Kulübüve semtlilerin katılımıyla bir tartışma toplantısıdüzenlenmiştir. (Yer: Kavaklıderem Derneği, Tarih:22 Mart 2005, Saat:18:00, Kavaklıderem Derneğikayıtlarından toplantı ile ilgili daha ayrıntılı bilgielde etmek mümkündür).

Üniversitenin projeye aktif olarak dahilolduğu aşamadır. Bu aşamada Bilkent ÜniversitesiPeyzaj Mimarisi ve Kentsel Tasarım öğrencileriprojenin kurgusu, yöntemi ve nasılgerçekleştirilebileceği sorularını cevaplamak üzeredört farklı süreçte çalışmışlardır.

projenin tanıtılması ile ilgili olarak Bestekarsokağın giriş ve çıkışlarına proje ile ilgilibilgilendirme panoları yerleştirilmiştir.

-Pilot proje alanı olarak

Özürlübakış açısından kent ve kentsel mekan

düşünme-fikir geliştirme

- Projenin tanıtımı ve kentliye aktarılması süreci:

Ön bilgilenme ve tespit çalışmalarınıngerçekleştirilmesi süreci:

seçilen Bestekar sokakta, erişilebilirliği zorlayanengellerin taranarak tespit edilmesi.

- Sorun alanlarını tarifleyen işaretleme çalışması veetkinlikleri süreci.

Çağdaş standartlara uygunengelsiz bir sokak için gerekenlerin belirlenmesive sorun alanlarına yönelik çözüm önerileriningeliştirilmesi; Bestekar sokağı engellerden arıtmaküzere proje üretme süreci.

Projenin tüm tarafları ve semtlilerin katılımıyladeğerlendirilmesi (Jüri yapılarak uygulanacakprojenin seçilmesi).

Bu aşama Bestekar sokaktakiengel-le-me-lere karşı öğrenciler tarafındangeliştirilen çözüm önerilerinin hayata geçirilmesiaşamasıdır. Bu amaçla problemalanları/engellemeler için önerilen çözümlerin nasılhayata geçirileceği tartışılacak ve uygulayıcı sorumlukatılımcılar belirlenecektir. Yapılması gereken tamir,onarım işlerinin yanısıra konulması gereken yeniögelerin elde edilmesi sağlanacak ve yerleştirilmesive kullanıma sunulması için gerekli işgücü ve malidestekler araştırılarak harekete geçirilecektir. Bunoktada önem kazanan Yerel Yönetimin desteğininsürece katılması ve proje uygulamanıngerçekleştirilmesidir. Pilot bir uygulama olmasıhedeflenen bu projeye tüm kentliler tarafından sahipçıkılmasını sağlamak en önemli kazanımlardan biriolacaktır. Bu aşamada katılım ve sürekli desteğinsağlanmasına yönelik olarak sokak sakinleri ve işyerisahipleri ile yapılacak bilgilendirme ve tartışmatoplantıları önem kazanmaktadır. Bu desteğinvereceği güç kuşkusuz projenin kentin başkaalanlarında da yaygınlaşması konusunda en önemlibaskıyı oluşturacaktır.

Uygulamaçalışmalarına destek verecek olan eşzamanlı bir çalışma, uygulama ileilgili etaplama çalışmasıdır. Buçalışma daha çok yerel yönetiminbelirleyeceği kısıtlar çerçevesindeortaya çıkacaktır.

Bunlara ek olarak, proje süresiboyunca proje alanında özelikleengelli kentlilerin katılımınısağlayarak kültür ve sanat etkinlikleri(sergi, konser, dans gösterileri vb.)ve konuyla ilgili sokak toplantılarıdüzenlenmesi planlanmıştır.

Bu ilk fikirler çerçevesinde BilkentÜniversitesi, (Peyzaj Mimarisi veKentsel Tasarım Bölümü öğretim

- Sorunlara yönelik önerilerin geliştirilmesi veprojelendirme süreci:

3. Aşama: Uygulama ve sürdürülebilirliğinsağlanması süreci:

4. Aşama: Finansman modelinin oluşturulması-Etaplama süreci:

II.2. Öğrenci çalışmaları:

-

46 47

görevlileri ve öğrencileri), Kavaklıderem Derneği ilebir “ “ kurarak 1.ve 2. aşama çalışmalarını başlatmıştır.

06.04.2005 tarihinde bu işlikte öğrencilerle yapılanbeyin fırtınası sonucu ortaya çıkarılan çalışma planıve ayrıntıları şunlardır:

Çalıştay, Bilkent Üniversitesi Peyzaj Mimarisi veKentsel Tasarım Bölümü'nde üç ders kapsamı içindeüç yol gösterici öğretim görevlisi ve dersleri alan 25öğrenci tarafından yürütülmüştür. Çalıştaydaöğrencilerin görev paylaşımları ve sorumluluklarıaldıkları derslere göre belirlenmiştir. Öğrencilerin buproje çerçevesinde belirledikleri amaçlar şöylesıralanabilir:

- Şehri paylaşan kentlilerin tüm toplum olduğunuunutmamak,

- Konu ile ilgili toplumun duyarlı olmasına dikkatçekmek ve kentlilerin fiziksel mekandakierişilebilirlik ile ilgili sorunlara karşı duyarlıolmalarına önayak olmak,

- Kentte iç ve dış mekanlar arasında devamlılığın,sürdürülebilirliğin sağlanması,

- Kentsel fiziksel mekanda çağdaş yaşam seviyesiniyakalamak ve sokağın 'engellerden' arındırılarak,herkes için kolay ulaşılabilir, 'güvenli kullanılabilir'hale getirilmesi,

- Engelli, yaşlı veya başka özel/dezavantajlı koşullarıolan kentlilerin kentsel fiziksel mekanda hayatınıkolaylaştırmak üzere değişiklikler yapmak veyapılmasına önder olmak,

- Engellilerin kendilerinden doğan sorunları ortadankaldırmak mümkün olmayabilir ama çevreninyarattığı engelleri en aza indirgeyerek ortadankaldırmaya çalışmak,

- Mekandaki fonksiyonel ve görsel engellerlemücadele ederek daha mutlu ve sağlıklı bir yaşamortamı yaratmak,

- Bir pilot proje aracılığı ile Bestekar sokaktanbaşlayarak özürlülerin kentte rahat ve özgür birbiçimde varolabilmesi için çalışmak. Standartlaroluşturarak bunların uygulanmasını vedevamlılığını sağlamak,

- Farklı gruplar ile katılımcı bir projegerçekleştirmek, sokakta gerçekleştirilecekdüzenleme çalışmalarının kentin diğer sokak vecaddeleri için örnek ve uygulanabilir bir modeloluşturmasını, yaygınlaşmasını sağlamak,

- Kentte erişebilirliği sağlamakla yükümlü organlarve kurumların dikkatini çekerek onları hareketegeçirmek, imkanlar oluşturmalarına katkıdabulunmak.

Belirlenen bu amaçları gerçekleştirmeye yönelikolarak çalışmalar farklı mekanlarda yapılan işliklerdesürdürülmüştür. Ayrı sorumluluk ve çalışmaalanlarına rağmen ortak toplantılar öğrencilerin sivil

1

Proje Kurgulama ve Uygulama İşliği

Proje Kurgulama ve Uygulama İşliğinin Çalışmaları

toplum örgütleri ile işbirliği içinde çalışmanınruhunu yaşamaları açısından önemli olmuştur:

İlk toplantıda projenin duyurulması konusu üzerindedurulmuş, buna bağlı olarak bir slogan ve logoüretilmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu noktadaprojenin aydınlığı ve güneşi çağrıştırması dolayısıylaturuncu rengi kullanmasına karar verilmiş, beyinfırtınası yöntemi ile sözcüğü uygun birslogan olarak seçilmiştir. Böylece çok çeşitliengellere karşı duran bir slogan ortaya çıkmıştır.Sloganda öznenin belirlenmiş olmaması engellerkarşısında tarafların değişebilir olduğunuvurgulaması acısından güçlü ve etkilidir.

İlk ortak çalışmalarda öğrencilerin üzerinde durduğuama hayata geçirilemeyen diğer öneriler deolmuştur.

İkinci toplantı "Sokakta sorun alanlarının tespiti"konusu üzerinde durmuştur: engelli standartlarıgözönünde bulundurularak Bestekar sokaktaanalizler ve fotoğrafla tespit yapılmış problemalanları/noktaları tespit edilmiştir. Bu tespitlergörsel olarak halihazır paftalar üzerine işlenmiştir.Tespit edilen problem noktalarının/alanlarınınsokakta `işaretlenmesi' ve bu noktaların kentlilerindikkatini çekecek biçimde bir süre yerindebelirtilmesinin faydalı olacağı düşünülmüştür. Buamaçla tespitlerin yerinde ifade edilmesine yönelik

nin nasıl bir yöntem ve malzeme ileyapılacağı tartışılmıştır. İşaretleme her gün içindeyaşadığımız kente bir kez de engelli kentlilergözüyle bakmayı sağlamış bunun yanı sıra tümkentliler için tartışılması gereken ama çoğu zamanbir sorun olarak görmekten kaçındığımız, varlığınıkabul ettiğimiz sıradan ve küçük sorunlardan,hayati tehlike potansiyeli taşıyan konulara kadarçok çeşitli noktayı irdelemeye imkan vermiştir. Buaçıdan yararlı bir çalışma olarak değerlendirilebilir.İşaretleme yöntemi tartışmalarında ortaya çıkangenel başlıklar:

- İşaretleme malzemesi ve biçimi,

- İşaretlemenin etkileyicilik düzeyi,

- Simgesel anlam,

- Farklı engellilere hitap edecek nitelikte veanlaşılabilir olması (görme özürlüler, işitmeözürlüler, tekerlekli sandalye kullananlar, zihinselengelliler...).

Bu başlıklarda işaretleme malzemesinin geçicive/veya taşınabilir, sağlam bir materyaldenseçilmesine, çarpıcı olmasına, amacına yöneliksimgesel anlam taşımasına ve farklı duyulara hitapedecek nitelikte olmasına dikkat edilmiştir.

Bu koşulları yerine getirebilecek malzemelerin,ampul, uyarı lambaları, ses üreten araçlar, renkli veses çıkaran plastik malzemeler, bayrak, flama veyaşerit olarak kullanılabilecek sağlam renkli kumaşlarveya diğer materyaller, çıkartmalar ve dayanıklı kağıtolabileceği düşünülmüş ve sonuç olarak iki öneri vebir karar ortaya çıkmıştır.

- Problemlerin tespit edildiği alanlarda 'Turuncu-

Engel-le-me

2

işaretleme

48 49

Beyaz' kutular yerleştirilecektir. Bu kutularınüzerinde projenin logosu ve o noktadaki problemibelirten bir bilgi yer alacaktır. Bu kutular aynızamanda katılmak isteyen kentlilerin tespit ettikleriengelleri ve önerilerini yazıp içine atabilecekleribirer dilek kutusu olarak da kullanılabilecektir. Bunoktalarda hazır bulunacak öğrenciler sorunalanlarını göremeyen veya duyamayan kentlilereanlatacaklar ve görüşlerini alacaklardır.

- Çeşitli çıkartmalar tasarlanıp, yaptırılarak uygunolabilecek sorun noktalarına/alanlarına buçıkartmalardan yapıştırılması.

- Üçüncü karar ise işaretleme işinin bütünkatılımcıların veolabildiğinceizleyicinin katıldığı;Kavaklıderem Derneği,Bilkent PeyzajMimarlığı ve KentselTasarım Bölümü,Bestekar sokak esnafı,Çankaya Belediyesi,Bups (BilkentÜniversitesi Hazırlıkİlköğretim Okulu ,

gönüllü engellilerin katılımları ile toplu bir yürüyüşbiçiminde gerçekleşebilir; bir küçük festivalbiçiminde gerçekleştirilmesidir.

çalışmasında öncelikle tespitçalışmalarına dayalı olarak problemler gruplanarakbelli başlı problem alanları tanımlanmıştır. Bu

)

İşaret-le-me

çalışma ile eş zamanlı olarak “işaretleme” gününde(işaret-le-me festivali) bilgi verme amacıylasergilenecek olan yazılı malzemenin üretilmesi işisürdürülmüştür.

- Projenin tanıtım yazısı ve problem saptama ile ilgiliön belirlemelerin ve fotoğraflama çalışmasını gösterenpafta ve panolar hazıranmıştır.

- Sokaktaki problemleri bir halihazır plan üzerindegösteren bir pafta hazırlanmıştır.

- Bütün kentliler ve özellikle engelliler için “erişilebilirbir kent” mekan standartlarını içeren

başlıklı bir el kitapçığı hazırlanmış, yabancıörneklerden seçilmiş etkili, kolay ve ucuz çözümönerileri bu kitapçıkta yer almıştır.

- Türkiye’de gerçekleştirilmiş engellilere yönelik,mekanda iyileştirmeyi hedefleyen faaliyetlerindenörnekleri gösteren seçme bir bilgi panosu üretilmiştir.

- Bu çalışmaların hepsine destek olacağı düşünülen veBestekar sokak kullanıcılarına yöneltilen bir anketçalışması da tamamlayıcı nitelikteki diğer bir verioluşturma çalışması olmuştur.

Yine veri toplama ve fikir oluşturmaya yönelik birbaşka girişimgirişimidir: Bu defter, kentlilerin özellikle engellikentlilerin mekansal ve erişilebilirlik ile ilgili sorunlarve/veya çözüm önerilerini, projeye ilişkin düşünce veeleştirilerini yazabilecekleri ve proje alanında bellibölgelere yerleştirilmesi düşünülen bir iletişimaracıdır. Aynı amaçla isteyen herkesin KavaklıderemDerneği'nin e-posta adresine düşüncelerinibildirebileceklerini belirten notlar hazırlanmış vedağıtılmıştır.

Yapılan ön hazırlıklar ve belirlenen problemlerçerçevesinde Kentsel Tasarım Bölümü ikinci sınıföğrencileri Bestekar sokak için kentsel tasarımprojeleri üretmiş ve çözüm yolları önermişlerdir. Busüreç dersler süresince verilen kritikler ileyönlendirilmiştir. Bu projelerin üretilmesi sürecinde;projenin birinci aşamasında toplanan bilgiler, yapılanaraştırmalar, anketler ve elde edilen uluslararasıstandartlar ile ikinci aşamasındakutularından ve defterindençıkan kentli görüşleri ve belirlemeleri göz önünealınarak çalışılmıştır. Bu projelerde saptanan herproblem türüne ilişkin, sabit ve/veya taşınabilirmateryalin kullanılabileceği çözüm geliştirilmesiistenmiştir. Projelendirme sürecinin sonunda siviltoplum örgütleri, eğitim kurumları ve kentligruplarından çok sayıda katılımcı grup temsilcisininoluşturduğu bir halk jürisi yapılması ve yapılacak'proje değerlendirme jürisi'nin Bestekar sokaktagerçekleşmesi ve halka acık olması planlanmış, ancakbu düşünce hayata geçirilememiştir Bununla birliktedersler kapsamında Bölüm öğretim elemanlarındanoluşan bir jüri bu değerlendirmeyi yapmıştır.

kenti engel-leme!

Engel-le-memeye Çalışma Defteri

Bestekar sokağı engellerden arıtmak üzeregeliştirilen fiziksel çevrenin iyileştirilmesine yönelikproje çalışmaları:

engelleri işaret-le-meengel-le-memeye çalışma

.3

DEĞERLENDİRME

“Bestekar Sokakta Projesi” örnekolmayı hedefleyen, yapıcı ve iddialı bir proje olarakortaya çıkmıştır. Ancak bütün tekil girişimlerinkonumlarının zorluğu gibi bu proje de zor birkonuma sahiptir. Bu tür projeler her zaman yarımkalma tehlikesiyle karşı karşıyadır ve etki alanlarınınkısıtlı olması olasıdır. Çünkü eğer üzerinde çalışılankonularda sorunlara henüz bütüncül bir yaklaşımmodeli geliştirilememiş ve bir sistem oluşturulmamışise parçacı yaklaşımların ömrü kısa ve başarısı kısıtlıolur. Bu çerçevede Kavaklıderem Derneği'nin çoközverili bir biçimde önderlik ettiği bu proje de yarımkalmış ve etkisini ancak çok kısa bir süre için devamettirebilmiştir.

Projenin gerçekleştirilen aşamalarında kuşkusuzönemli kazançlar elde edilmiştir. Çok çeşitli aktörgruplarının ve özellikle gençlerin bu projeye aktifolarak katılmış olması duyarlılık geliştirme açısındanönemli görülmelidir. Bunun dışında özellikle fizikseltasarım ile ilgilenen bir bölümün öğrencilerinin busürece katılması, eğitime ve mesleğe katkı acısından

Engel-le-me

çok önemlidir. Öğrencilerin kentte erişilebilirlikkonusunda düşünmeleri, problemleri fark etmeleri,fiziksel mekandageliştirilmiş olan çözüm önerilerini araştırıp bilgiedinmeleri, standart ölçü ve çözümleri araştırıp farketmeleri, engellilerle birlikte çalışarak

ile ilgili empati süreçlerinigeliştirmeleri, farklı katılımcıların (aktörler)yaklaşımlarını gözleme olanağı bulmaları, kentseltasarım ve peyzaj mimarisi konularına yaklaşım vekonularını belirlenen problem açısından yenidensorgulamaları, farklı malzemeleri gözden geçirmeolanağı bulmaları, gerek derslerin vermek istediğiteorik bilgileri hayata geçirme imkanı sağlamalarıaçısından, gerekse öğrencilerin kendilerini birmeslektaş konumunda görebilmeleri açısından sonderece önemli katkılardır. Kentsel tasarım alanınınbir tasarım disiplini olmanın yanısıra kent yönetimikonularını da içinde barındırması ve çok disiplinlibir yaklaşım olmasına dayanarak, bu projenin gerçekve çağdaş bir kentsel tasarım projesi özelliği taşımasıda projenin diğer çok önemli bir yönünü ortayakoymaktadır.

Ne var ki yapıcı amaçlarla geliştirilmiş olmasınakarşın proje hedeflenenler açısından başarıyaulaşamamış, sahipsiz kalmış ve hayatageçirilememiştir. Bu proje sonunda, ne engellihemşeriler örnek bir sokağa kavuşabilmiş, ne deuygulayıcılar böylesi bir projeyi hayata geçirmenindeneyimini elde edebilmişlerdir.

Katılımcıların çok önemli ve iyi niyetli katkılarıylabu pilot proje, daha çok bilgi toplama, sorunsaptama, kağıt üzerinde çözüm önerileri ve projegeliştirme konularında kalmıştır. Yaptırım veuygulama gücü olmayan bu katılımcılar düşünce,emek ve zaman ayırarak projeyi düşünsel anlamdaçok olumlu bir noktaya taşımışlardır. Projenin,düşünülen bütün etaplarının hayata geçirilememesikuşkusuz önemli bir eksiklik ve geleceğe yönelikumutsuzluklar taşımaktadır. Çünkü geliştirilen iyiniyetli çalışmalar sonlanıp bir hedefe ulaşmadığısürece inançsızlık yaratmaktadır.

Bu durumun nedeni; projenin uygulama, finansmanve güce ihtiyacı olan aşamalarında projede katılımcıolarak görünen, yaptırım, uygulama ve mali olanağasahip yerel yönetim temsilcilerinin projeye sahipçıkamamış olmalarıdır. Bu eleştirinin nedenleriüzerinde durmak belki de bu yazının sonuçcümlelerini oluşturacaktır. Kentlerimizin problemleriçok çeşitli ve saymakla bitmez. Bu problemleriçözmeye yönelik yaklaşımlar da bir o kadar çeşitli.Ne var ki kentsel problemleri çözmekle yükümlüyerel yönetimlerin problem çözmedeki öncelikleripolitik kaygılar ve kısa vadeli kurgulardan ibarettir.Oysa bir problemin çözümünde en önemli noktayerleşmiş/kabul edilmiş bir bakış açısına dayanarakçözümler üretebilmek ve bir yürütülen birsistemin parçası haline getirebilmektedir.

Bilindiği gibi özelikle 1990'lardan sonra dünyadafarklı kentli gruplar gözüyle ve bu farklı gruplarınçıkarları açısından kentsel problemleri yeniden ele

özürlü-engelli problemlerine

kullanıcı grup- sorun saptama

girişimi

alan yaklaşımlar geliştirilmeye başlanmıştır. Bubağlamda kentte kullanıcı öncelikli bakış benimsenirolmuş ve katılımcı süreçler yaygınlık kazanmıştır.Türkiye`de de kentsel sorunların çözümünde benzeryaklaşımlar üzerinde projeler geliştirilmekte, çeşitlikentli aktörlerin ve sivil toplum örgütlerinin (STK)yönetim, projelendirme ve uygulama süreçlerinekatılmaları öngörülmektedir. STK'ların katkısı bilinçgeliştirmek ve küçük uygulamalar sürdürmekte çokbaşarılıdır. Örneğin, Türkiye'de Kadın YerelÖrgütleri'nin sürdürdüğü mücadele öylesine etkiliolmakta ve Türkiye düzeyine yayılmaktadır ki, yasalsüreçlerde değişiklikler yapılmasına kadar varankatkılar ortaya çıkmaktadır. Bu girişimlerde süreklilikve özellikle uluslararası örgütlerle sürdürülen bilgive güç alışverişinin önemli katkısı vardır. Ancakgeliştirilen yasal çerçeveye rağmen uygulamalardave toplumsal yaşam içinde kadının sosyal yaşamdakieşitsiz konumu, mal dağılımı ve miras konusundakiproblemleri, şiddet ve tacize maruz kalması ya datöre cinayetlerinin önüne geçilememesi devametmektedir. Çünkü merkezi ve yerel yönetimlerinbakış açılarına ve uygulamalarına yasal yaptırımlaryansıtılamamaktadır. Kentte bu tür dezavantajlıgruplara ilişkin (kadınlar, engelliler, çocuklar,yaşlılar…) sorunların çözümü ancak, benimsenmişve yönetim süreçlerinin içine katılmış uygulamaanlayışı ile mümkündür (mainstreaming).

Bu bağlamda Engel-le-me projesinin bir paydaşı olanyerel yönetimin, benimsediği bir politika ve bakışaçısı olarak engelli yaklaşımından sözedilememektedir. Yönetim süreçleri içinekatılamamış bir yaklaşımın projelendirilmesi yerelyönetimlerin bilgi dağarcığı dışında kalmaktadır. Enkolay göz ardı ettikleri ve fantezi meseleler olarakdüşündükleri küçük aktiviteler olarakyorumlanmaktadır. Bu nedenle belediyeler birprojeye ancak çıkar sağlamaya yetecek kadar emekvermekte, ne yazık ki sürekliliğine veya sürekliliğininbir zorunluluk haline gelmesine özengöstermemektedirler. Çünkü, bu projede olduğugibi, yerel yönetimlerimiz katılımcı rolündegörünmekle birlikte kendilerine düşenleri hayatageçirmek konusunda hazırlıksızdırlar.

Burada kuşkusuz yine eğitimin rolünden söz etmekzorundayız. İyi niyetli tekil girişimlerin devamlılıkkazanması ve hayata geçirilmesi ancak kurulmuş,oluşturulmuş bir sistemin altındagerçekleşebilecekse; geliştirilecek kentlilik, kentteözgürce varolabilmek, kentli hakları vesorumlulukları, kentte gündelik yaşamın sorunsuz,kaliteli ve erişilebilir olması kavramları üzerine dahaçok tartışmak gerekmektedir. Öncelikle yerelyönetimlerin, bu kavramlar üzerinde, politik kaygılarve kısa vadeli kurgulardan bağımsız olarakdüşünmeye başlamalarını sağlamak zorunludur.Sağlıklı, özgür ve erişilebilir olanaklarla donatılmışbir kent üretmek yerel yönetimlerin ve belediyelerinhedefi olmadıkça, kentteki engelliler veyadezavantajlı diğer grupların hiçbiri istenilen biçimde

4

kentte varolamaz ve kente katılamaz. Çalışmalar veküçük katkılar yılmadan devam etmelidir. Sonunda buküçük girişimler yerel yönetimlerimizin de bakış açısınıdeğiştirmeyi, sistemin içine sızmayı başaracaktır.

1

2

3

4

Dersler: Belemir Dalokay Güzer2.sınıf dersi,

Kumru Arapkirlioğlu 3.sınıfdersi,Deniz Altay

3. ve 4. sınıflara açık seçmeliders.

Bazı özel günler, etkinlikler düzenleyerek faaliyetleriyaygınlaştırmak.

- Bilkent, ODTÜ, Hacettepe Radyoda programlar- Ulusal yazılı ve görsel yayın araçları ( Radyo,televizyon ve basın) aracılığı ile projeninduyurulmasını sağlamak:söyleşiler, haber programveya tartışma programlarında bulunmak, röportajlaryapmak, aktivitelerin naklen yayınını sağlamak,

- Reklam veya benzeri dikkat çekici uyarılaryapmak(deprem , tsunami, Kızılay veya nüfusplanlaması ve Unicef uyarıları veya futbolda şiddetehayır spotları gibi...)

- web sitesi hazırlamak

Halka açık jüri yapılabilse ne tür faydalar elde edilebilirdi:- Kentlilerde, engelli kent'e karşı bir duyarlılık vebilinç oluşmasına katkıda bulunmak,

- Tasarım öğrencilerinin, yaşayan kent parçalarıiçinde, sorunları engeller temelinden tartışmalarınısağlamak,

- Bestekar sokağın senede bir gün engel-le-me-den,herkese açık ve dost bir kent parçası olarak hizmetetmesini sağlamak ve bunu sürekli kılmak üzere birbaşlangıç oluşturmak.

- Farklı yaş, cinsiyet ve statüden insanların engellikent üzerine düşünmelerini sağlamak ve bu konudayapılmış bazı somut çalışmalar üzerinde düşünerekproblemleri ve olası çözümleri tartışma imkanısağlamak.

Yerel yönetimlerin hizmetlerinden yararlanma “Hemşerilik”-kentdaşlık hukuku çerçevesinde (5393/md.13 Hemşerilikhukuku) yerleşmelerde yaşayan tüm vatandaşları içerir.Kentlerdeki kadın hemşerilerin yerel fırsatların ve kentlihaklarının tümünden hakça yararlanmalarına olanaksağlanmalıdır.

- Kadınların aile içinde sorumlu tutulduğu hizmetler,gerçekte kamusal hizmetlerdir. Bu hizmetlerin yerelyönetimlerce verilmesi onların ekonomik ve sosyalhayata katılımlarınıkolaylaştıracaktır.(5393/Md.14(b) bendi,5216/Md.7, 5302/Md.6(a) bendi).

- “Sosyal hizmet ve yardım” ifadelerinin aile içişiddete karşı koruma önlemleri olarakyorumlanarak; Toplum Merkezleri, Kadın Danışmave Dayanışma Merkezleri açılmalı, bunlar şiddetkonusuna yönelik olarak da çalışmalıdır(5393/Md.14.a bendi).

'Peyzaj Mimarlığı'ndaTeknikler ve Malzemeler'

'Çevre ve İnsan'

`Kentsel ProjelerinGerçekleştirilmesi'

- Afişler, broşürler(Şekil2) hazırlayarak esnaf işbirliğiile bunların yayılması

- Belediye ve İl Özel İdaresi meclislerindeoluşturulan uzmanlık komisyonları arasında“Cinslerarası eşitlik komisyonu” olmalıdır (5393/Md.24, 5216 /Md.15, 5302/ Md.16).

* Peyzaj Mimarlığı ve Kentsel Tasarım Bölümü, GSTMFakültesi

I. GİRİŞ

1997 yılında kurulan Başbakanlık Özürlüler İdaresiBaşkanlığı'nın en yüksek danışma kurulu olanÖzürlüler Şurası'nın ikincisi 2005 yılında Ankara'datoplandı. 1999'daki I. Özürlüler Şurası'nda olduğugibi II. Özürlüler Şurası'nda da fiziksel çevre ile ilgilikonular katıldığım Fiziksel Çevre Komisyonu'nda elealınmıştır. Bu komisyon raporunda “3. FizikselÇevre Düzenlemeleri” kısmında “3.3.3. AçıkAlanlar” başlığı altında “halkın kullanımındakimeydan, park, yaya yolu, kaldırım, geçitler,rampalar, duraklar, istasyonlar, otoparklar, telefonkulübeleri, sinyalizasyon ve işaretlemeler gibi bütünkentsel altyapı engellilerin erişimine uygun halegetirilmelidir..” görüşü yer almıştır.

Genel kurula sunulan ve genel kurulca kabul edilenkararların 31.'si bu anlamda “sokaklar, meydanlargibi kentsel mekan örneklem alanları ... çalışmanınyapılması ve izlenmesi için çalışma gruplarınınoluşturulması … ve bu çalışmalar desteklenmelidir”kararını içermektedir. Bu yazıda yer alan engelsizkentsel mekan tasarımı saha çalışması GaziÜniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü'ndeaçılan iki ders kapsamında, benimle birlikte, buderslere kayıt yaptıran öğrencilerimin kent vetoplumuna yönelik bilinçle ve özverili çalışmalarıile, yukarıda anılan Şura kararının uygulanmasındabir ilk adım atılmasını da sağlamak üzeregerçekleştirilmiş bir çalışmadır.

Bu yazıda önce evrensel tasarımın özünü oluşturanengelsiz tasarımın kavramsal ve nedensel açılımıyapılmakta, kentsel tasarımın bir bileşeni olarakgerekirliliği vurgulanmaktadır. Bunu izleyenbölümde, yukarıda açıklanan Şura kararlarına koşutve engelsiz tasarımın kentsel yaşama katkısının

bilincinde olarak, akademik bir eylem biçimiçerçevesinde üniversitede ders kapsamındaçalışılmış Ankara kent merkezi mekanlarınınengelsiz tasarım kapsamında çalışılmasıaçıklanmaktadır. Son bölümde, anılan sahaçalışmasından çıkan sonuçlar ile belli öneriler ortayakonulmaktadır.

Öncelikle kentsel yaşanabilirlik ile kentselmekanların kalite ve kullanışlılığı arasındaki ilişkininfarkında olmalıyız: kentlerimizin daha yaşanabilirkılınması kentsel mekanlarımızın

kılınması ile doğrudanilgilidir. Tüm kentlilerin yaşadıkları kentin kentselmekanlarını kullanabilmeleri, bu mekanlara rahatçaerişebilmeleri ( ) ve bu mekanlariçinde de, ni sağlamaküzere bu mekanların düzenlenmesine koşuttur.Dolayısı ile

Kentsel mekanlar ile ilgili mekansal düzenlemeilkeleri bu açıdan ele alındığında, diğer mekansalkalite için müdahale önlemleri yanında tüminsanların işlevsel, toplumsal veya kültürel olarak,kentsel mekanı kullanmalarını sağlayacak biçimde,kullanışlı, okunaklı, erişilebilir bir düzenlemeöngörülmelidir. Bu ilkelerin fiziksel çevrenindüzenlenmesini ilgilendirenleri öncelikleerişebilirlik, dolayısı ile mekanı kullanmaya katılım,kavramı ile doğrudan ilişkindir. Tüm insanlar için

II. ENGELSİZ TASARIMIN KAVRAMSAL VENEDENSEL AÇIMLANMASI

herkes içinerişilebilir ve okunaklı

dışşal erişebilirlikmekanın içsel erişebilirliği

tüm kentlilerin ve giderek tüminsanların kent mekanları dahil olmak üzeretoplumsal yaşama, mekan kullanmak adınakatılmaları çağdaş yaşamın sadece işlevsel değilaynı zamanda toplumsal ve kültürel bir yönüdür.

kent mekanlarına erişebilirlik, okunaklılık ile

Hülagü Kaplan, Doç. Dr., Gazi Üniversitesi*

KENTSEL MEKANLARIN ERİŞEBİLİRLİĞİ VE

OKUNAKLILIĞINI SAĞLAMADA

KENTSEL TASARIMIN BİR BİLEŞENİ OLARAK

ENGELSİZ TASARIM

50 51

52 53

birlikte, bu anlamda kentsel mekanın engelsizmekan olarak düzenlenmesini içerir.

alan:

yüzey:

genişlik:

yükseklik:

bildirişim:

donatı:

Bu genel kurallardan yola çıkarak engelsiz tasarım(barrier- free design) ilkeleri ortaya konulabilir vekentlerimizden sorumlu yerel yönetimlerce, kentselmekanlar için engelsiz tasarım kılavuzuhazırlanabilir.

Engellilik:

Engel:

Yaya:

engelsiz mekan tasarımı birbirini tamamlayan şu üç

Engelsiz mekan düzenlemesinin temelindeantrometrik ve ergonomik anlamda bir genel kurallarbütünü yer almaktadır. Bu kurallar tasarımgirdilerine bağlı olarak aşağıdaki gibi belirlenebilir:

i . engelsiz ve yeterli hareket alanı.

ii. engelsiz ve uygun döşeme yüzeyi.

iii. engelsiz ve yeterli genişlik.

iv. engelsiz ve yeterli yükseklik.

v. gerekli yönlendirme uyarmaişaretlemeleri.

vi. yeterli ve gerekli mekansal kullanmadonatıları.

Mekansal kullanabilirlik fiziksel çevre, nesne vedonatılarının kullanma amaçlarımıza uygundüzenlenmiş olup-olmaması ile etkilenmektedir.Fiziksel çevrenin uygun düzenlenmesi her şeydenönce bulunduğumuz veya kullanmayaniyetlendiğimiz ortamdaki engellerin engelolmaktan çıkarılmasını ilgilendirmektedir. Engelsizmekan tasarımı bu amaç ile ve herkesin, engelli,engelsiz tüm insanların, mekansal hareketlerini vemekan ile ilişkilerini düşünerek, tüm insanlarınmekanda olduğunda kendi başına, diğer bir deyişle“bağımsız” hareketini hedefleyen bir mekansaltasarımdır.

Tanım olarak, beden ile ilgili fiziksel“standart iş görememe” güçlükleri, zihinselgüçlükler ve diğer sağlıklı gelişme ve hareketgüçlüklerini içerir. Buna göre, bir bireyin engelliolması engelliliğin görünür olması ile sınırlı değildir.Engelli olmayan bireylere alışılagelmiş söylem vetanımlamayla “normal insan” denmesinden açıkçavazgeçilmesi gerekir. Engellilikle ilgili çalışmalardabizim kullandığımız deyim “standart işgörebileninsan”dır.

Kentsel mekanda engeller, tüm bireylerideğişik ölçülerde bu engeli aşma güçlüğü karşısındabırakan ve özellikle engellilerin mekanıkullanmalarını ve kentsel ortamda toplumsal yaşamakatılımlarını engelleyen veya kısıtlayan mekansalögelerdir.

Kentsel mekandaki dolaşımında yürüyerekveya tekerlekli sandalye bağımlı engelli birey olmasıdurumunda, tekerlekli sandalyesi ile dolaşımdabulunan kişidir (H.Kaplan, A.Acuner, 2005).

Fiziksel çevrenin düzenlenmesine ilişkin olarak

ortamda da, birbirini tamamlayacak biçimde,geçerlidir:

i. Kentsel mekanlar: sokak, meydan, parklar, vb.açık yeşil alanlar,

ii. Bina mekanları: bina içleri,

iii. Bunların birbirlerine geçiş alanı olan bahçevb. bina yakın çevresi ve bina girişleri.

engelsiz tasarım, erişebilirlik iledoğrudan ilgili olarak, kentsel tasarımın da özelliklegeçirgenlik ve okunaklılık ilkelerini doğrudanilgilendirmektedir.

Kentsel mekanlarda engelsiz tasarım kapsamındaerişmenin dört bileşeni

i. Mekanlara başlangıç-varış noktasındakastedilen iz'in engellerden arındırılmış olarakerişebilirliğin sürekliliği,

ii. İz giriş ve çıkışlarda ve yöndeğiştirmelerde sıkışıklığa neden olmayacakmanevra alanı düzenlemeri (bekleme salonu vb.),

iii. Döşemelerin kaygan olmaması,aydınlatma yeterliliği, işaretlemeler, denetleme gibigüvenlilik,

iv. Oturma, kalkma gibi mekanı kullanmaile ilgili donatıların (kapılar, tuvaletler vb.)erişebilir bir işlevsellik sahibi olması.

Öncelikle hareket yetisi ve/veya görmesi ve/veyaişitmesi sınırlı bireylerin bir mekandaki bağımsızerişmesi fiziksel çevrenin bu anlamda düzenlenmişolup olamaması ile ilgilidir. Engelli bireyler içinengellerden arındırılmış engelsiz bir çevre, bubireylerin erişebilirliklerini olumlu etkilediği gibi,toplumsal yaşama katılımlarını da olumluetkileyebilecektir. Kaldı ki, kentsel mekanlardaengelsiz tasarımın uygulanması sadece yukarıdasayılan engellileri değil, aynı zamanda yaşları küçükçocukları veya çocuklarıyla birlikte olan aileleri deaynı kapsamda olumlu etkileyecektir.

Bu anlamda

Yukarıda sayılan üç ortamdan“kentsel mekanlar” örneklendiğinde her kademe yol,otopark, ulaşım, taşıt türleri ve bunların donatıları,kentin parkları, hem kendi içlerinde içselerişebilirliği sağlamak, hem de birbirleri arasındageçirgenlik okunaklılığı sağlamak üzere ve aynıbiçimde bina yakın çevresi ve bina girişlerinin de bu“sürekliliğin” bir parçası olarak ele alınmalıdır.

nin bulunduğunusöyleyebiliriz. Bunlar:

Kentsel mekanlarımızın engelsiz tasarım iledüzenlenerek bu mekanların herkes tarafındankullanılabilir kılınması aynı zamanda kentselmekanların kullanımında sosyal adaletingerçekleştirilmesine uygun ortamı oluşturur. Demekki; engelsiz tasarım uygulamaları ile kentmekanlarımızın tüm kentliler tarafından kullanılmasıiçin “erişmede eşdeğer olanak” ortamıoluşturulabilir. Başka bir potansiyel; mekansal

1

2

erişmede eşdeğer olanakların oluşturulması hemengellilerin kent yaşamında daha çok ve etkin olarakyer almalarına, hem de engelli, engelsiz tüminsanların bu merkezlerden daha etkin olarakyararlanmalarına temel oluşturacaktır.

Engelsiz tasarım (barrier-free design) Batı'da insanhaklarına koşut biçimde ve engelli hakları olarakgelişmiştir. Fiziksel, özellikle engellilerin mekanaerişmelerini kısıtlayan, dolayısı ile özgürcedavranmalarını kısıtlayan, engeller olarak, çeşitliyasalarda ve ilgili yönetmelik, yaptırım kurallarındaele alınmış ve çoğu gelişmiş ülkede engelsiz tasarımstandartları geliştirilerek bunlar engelsiz tasarımkılavuzları ile mekansal uygulamalar içinhazırlanmıştır.

. Evrensel Tasarım Merkezi'ncebelirlenen 7 ilke şunlardır:

1. İlke: kullanımda eşdeğerlik2. İlke: kullanımda esneklik3. İlke: basitlik ve sezgilenebilirlik4. İlke: algılanabilir bilgilendirme5. İlke: hatanın tolere edilmesi6. İlke: fiziksel gücün az kullanımı7. İlke: yaklaşım ve kullanım ölçü ve mekanı

Engelsiz tasarımın tüm insanlar içingeçerli duruma getirilmesi çalışmaları sonunda“evrensel tasarım” adı altında belli ilkelergeliştirilmiştir 3

Evrensel tasarım toplam tasarımherkes için tasarım

III. ANKARA KENT MERKEZİ KIZILAYÇEKİRDEĞİNDE ENGELSİZ TASARIM ÇALIŞMASI

Çalışmanın önem ve nedenselliği

(universal design)(inclusive design) ve (design forall) ile ilişkili olup ürün hizmet ve çevrenin yaş, yetive durumuna gönderme yapmaksızın olabildiğincefazla insan tarafından kullanılabilir tasarımlanmasıyaklaşımıdır.

Kavram olarak “ toplam toplum” politik kavramınadoğrudan doğruya bağlıdır ve gelişmiş bir çokülkede hükümet ve iş dünyası tarafından önemikavranmıştır. Evrensel tasarım engelsiz veyaerişilebilir tasarım ile destek hizmetleri teknolojisinibirleştiren göreceli yeni bir tasarım paradigmasıdır(http:// en.wikipedia.org/miki/universal design).

Kentlerimizde engelsiz kentsel mekanlarındüzenlenmesi öncelikle kentsel mekanlarda yayaerişmesini ve yaya yolları düzenlemesiniilgilendirmektedir. Kentsel mekanlarımızın engelsizmekanlar olarak düzenlenmesi kentsel yaşamı vekentsel mekanların kullanımını “insani” boyutu ilede ilgilendiren, insan haklarını, dolayısı ile kentli

Resim1 Ankara kent merkezi Kızılay çekirdeği, Eylül,2006, Google Earth-

54 55

hakları, özellikle yaya hakları kapsamında öncelikverilmesi gereken bir “yaşam kalitesi” konusudur.

Bu düşünce çerçevesindeGazi Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi,Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, lisansprogramındaki ŞBP 429: Yaya Mekanı ve YayaYolları Düzenlemesi seçmeli dersi ile yüksek lisansprogramındaki FBE ŞBP 507: Yaya MekanlarıDüzenlemesi ders içeriklerinde bulunan engelsizmekan tasarımı konularına ağılık verilerek,2005/2006 Akademik Yılı Bahar Dönemi'nde,Ankara kent merkezi Kızılay çekirdeğinde yer alanİnkılap Sokak, Kumrular Sokak ve Zafer Parkı ilebirlikte Ihlamur Sokak bu çerçevede çalışılmıştır. Busokakların belirlenmesi sürecinde, diğer seçenekbelirleme kıstasları yanında, Büyükşehir Belediyeleriyasasına göre bu sokaklardan sorumlu olan ÇankayaBelediyesi ile de Kızılay çekirdeği sokakları sorun-olanak ve öncelikler konusunda görüşmeleryapılmıştır.

Çalışmanın amacı, belirtilen kentsel mekanlardakimevcut durumu bir örneklem alan anlayışıçerçevesinde saptayarak bir mekanın engelsiz mekanolarak düzenlenebilmesi için belli başlı tasarım ilkeve önlemlerini, bu alandaki kullanıcıgereksinimlerini göz önünde tutarak ortayakoymaktır.Çalışmanın kapsamı Kızılay kent çekirdeğinde üçsokak ve bir park ile sınırlandırılmış olmasınarağmen, seçilen kesimler bu çekirdeği örneklemeolarak tanımlayabilmekte ve Ankara'nıngelişmesinde ve günlük yaşamında önemli yeri olanmekanlar niteliği göstermektedir.

Kentsel yaşam kalitesinin yükseltilmesi konusundaeğitim-öğretim kurumları olarak üniversitelerimize,özellikle tasarım disiplinleri ile ilgili, mimarlık, şehirplanlama, peyzaj mimarlığı, iç mimarlık ve çevretasarımı bölümlerimize de önemli bir rol vesorumluluk düşmektedir.

Çalışmanın amaç ve kapsamı

Her üç çalışmada izlenen yöntem şöyledir:1. Çalışma alanının saptanması, alanın tanımı2. Alanın analiz çalışmaları

2.1. Arazi kullanımı analizi: zemin kullanımlarıpaftası, zemin kat üstü kullanımları paftası1/1000 ölçek)

2.2 Doku analizi: mekansal öge ve donatılarınkonum ve envanteri (1/500 ölçek)

3. Alanın engellilerce kullanılabilirliğininsaptanması

3.1. Öge ve donatılara yönelik “DoğrulamaListesi” uygulaması

3.2. Engellilere yönelik “Doğrulama Listesi”uygulaması

4. Tasarım çalışması (1/500 ölçek ve 1/200 ölçek)

(Resim 1)

Res

im2-

3Ih

lam

urSo

kak-

Zaf

erPa

rkça

lışm

agr

ubu

anal

izle

rind

enbi

rbö

lüm

Çalışmanın yöntemi ve veri değerlendirme

i . Engellemelerii. İşaretlemeleriii. Sokak mobilyalarıiv. Güzergahlar (yaya izleri)v. Kenar rampalarıvi. Yaya geçitlerivii. Park etme durumu'

Arazi kullanımı analizi çalışması

Doku analizi çalışması

Çalışma engelli, engellilik, mekansal engeller, engelsiztasarım ile ilgili kurumsal veri toplama yanındaülkemizin bu konudaki yasa ve yönetmeliklerininincelenmesini de içermiştir. Bir kavramsal temelüzerinde biçimlendirilen saha çalışması sözü edilenkentsel mekanlarda gerçekleştirilerek, harita üzerineişaretleme, fotoğraflama, teknik gözlem, sözlügörüşmeler ve deneklerle birlikte sorun ve olanaklarınsaptanmasını kapsamaktadır. Veri toplama vedeğerlendirme ile tasarım aşamasında TS12576yanında, ADAAG,2002, City of Toronto, 2004 veBirleşmiş Milletler, 2003'ten yararlanılmıştır. Verilerinsınıflandırılmasında Birleşmiş Milletlerin Engelliler İçinErişebilirlik-Engelsiz Çevre İçin Tasarım El Kitabı(United Nation –Accessibilitiy For The Disabled ADesign Manual For Barier Free Environment) kentseltasarım önlemleri sınıflandırması için temel alınmıştır.Bu sınıflandırma:

dur.

Çalışma, her üç sokakta yer alan kullanımlarınsaptanması, kullanım yoğunluğu, kullanıcı niteliği,kullanım zaman bütçesi kestirimi ve yorumununyapılabilmesi amacı ile zemin kullanımları ve üstkatlar kullanımı olarak dökümlendirilmiştir.Kent merkezinde yer alan, kullanımlarındökümlendirilmesinden, zemin kat kullanımlarındaperakende ticaret, gastronomi birimleri, kafeler gibi;açık mekanda da, büfeler ölçeğinde günlük alışveriş veperakende ticaretin dış mekana taşması mekanlarıyoğunlaşırken, üst kat kullanımlarında acentalar,serbest meslek, kamu hizmetleri, firma müdürlüklerigibi büro hizmetleri, yer yer dershaneler ile dernek vesendikalar gibi sivil toplum kuruluşlarıyoğunlaşmaktadır.

İnkılap Sokak örneklendiğinde, sokağı tanımlayan enbüyük kullanım odağı SSK İş Hanı içerisinde yer alankamu birimleri yanında, ticarethaneler, bar vekafelerin sokağın yirmidört saat kullanılabilirliğineyönelik olduğu, bunun yanı sıra sokağın kuzeydeYüksel Caddesi ile kesiştiği alanda yer alan MimarKemalettin İlköğretim Okulu ve sokağı kuzeyindesonlandıran Ankara Yeni Sahne Tiyatrosu'nun datanımlayıcı ve sokağın yoğun kullanımını sağlayanönemli merkezler olduğu saptanmıştır.

Doku analizinde, çalışma alanlarında yer alanözellikle engellilerin, genelde de hemen tüm

(Resim 2-3)

kullanıcıların hareketlerini etkileyen perakende ticaretve gastronomi kullanım taşmaları, sokak mobilyaları,yer kaplamaları, otopark alanları ve düzensizparklama, rampa, merdiven, duvar, kaldırım nitelik veboyutları gibi mekansal ögelerin yerleri, boyutları veniteliklerinin saptanması amacıyla dökümlendirilerek,1/500 ölçekte gösterilmiştir.

Çalışmalar sonucunda sokaklarda yeralan, varolandokusunu ortaya koyan, engelliler yanında standartişgörebilenlerin dahi hareketlerini güçleştirennitelikteki mekansal ögelerin, tüm doku içindekisaptaması yapılmıştır. Taşıt kullanım yoğunluğunedeni ile düzensiz parklamayı engelleyici olarakkullanılan sokak mobilyalarından, bitki tarhları,prekast beton mantar ve demir, plastik babaların;aydınlatma direği, PTT kutusu, rögar kapakları, drenajızgaraları gibi kentsel teknik altyapı üst donatılarınıngelişigüzel konumlandırılmasının oluşturduğu

lar yanında, özellikle ticaret birimlerinin ortakkullanım alanlarına taşması ile laryaratarak, yaya hareketini güçleştirdiği tesbitedilmiştir. Yapılı çevrenin topoğrafik yapısı yanındakemikleşmiş dokusunun ortaya koyduğustandartlarına uygun olmayan rampalar,basamaklandırma, bina ve pasaj girişleri saptanmıştır.

ölümekan

yarı-ölü mekan

(Resim 4)

Resim 4 İnkılap Sokak doku analizi.

56 57

Alanın engellilerce kullanılabilirliği analizi çalışması

(Resim 5)

Çalışmada bu konuda, öncelikle başvurulankaynaklar TS 12576 ile Birleşmiş Milletler (BM)Engelsiz Çevre Tasarım El Kitabı (2003)'dır. Herçalışma grubu kendi çalıştığı kentsel mekandakullanmak üzere varolan-olması gerekenkarşılaştırmasında kullanmak üzere TS ve BMstandardlarını dökümlendirmiştir. Örnek olarakaşağıda Ihlamur Sokak ve Zafer Parkı çalışmagrubunun dökümünün bir bölümü verilmektedir.

Kızılay çekirdeğinin fiziksel ve işlevsel yapısı ilekullanım yoğunluğunu yansıtan çalışılan kesimlerde,kentsel tasarım boyutunda engelsiz dolaşım sorunlarıve müdahale olanaklarını belirlemek üzere,Türkçeleştirilmiş olası sorun ve sorun saptamalisteleri ile, engellilerden yardım alınarak, saptamalaryapılmıştır. Olması gereken nitelikler ve ölçüler ilemüdahale biçimi, görme ve hareket engellilerle iki işgünü, belirlenmiş saatlerde çalışılan kentselmekanlar yeniden dolaşılarak, önerileri ve yorumlarılistelere yazılarak, ikinci bir yerinde saptamaçalışması yapılmıştır.

Çalışmada kullanılan soruların ve olası çözümlerinyer aldığı listelerden “donatılara yönelik doğrulamalistesinin” ilk bölümü Tablo 1’de görülmektedir.

Doku analizi sonucunda belirlenen engeller

Engelliler ile yapılan dolaşım sonucu belirlenenengeller

Görme engelli ile yapılan dolaşımda belirlenensorunlar

Diğerlerinde saptananlara örnek olarak, KumrularSokak'ta yapılan doku analizleri sonucundabelirlenen en önemli engeller:

Kentsel teknik altyapı üst donatısının oluşturduğuölü mekan parçaları,

Kaldırımlara araçların park edilmesiyle yarı - ölümekanların oluşması,

Ticari alışveriş yerlerinin bulunduğu taraftakibinaların girişlerine masa, sandalye, ürünlerinkonulmasıyla yarı - ölü mekanların oluşması,

Kaldırım dokusunun düzlem, boyut vemalzemesinin sürekli farklılaşması vebasamaklandırma engelinin çok sayıda olmasısonucunda sürekli bir iz takip edilememesidir.

Aşağıdaki listede Kumrular Sokak'ta belirlenensorunların örnek olarak başlangıç bölümü

�

�

�

�

1.

Tablo 2’degörülmektedir.

2. Yürüme engelli ile yapılan dolaşım sonucubelirlenen sorunlar

Aşağıdaki listede örnek olarak, yine KumrularSokak'ta yürüme engelli ile yapılan dolaşımsonucunda karşılaşılan sorunların başlangıç bölümüTablo 3’de görülmektedir.

Resim 5 Mekanların standardlara göre engellilerce kullanabilirliğianaliz çalışması örneği: Ihlamur Sokak -Zafer Parkı çalışması

Tablo 1 Mekansal donatılar doğrulama listesinin başlangıç bölümü.

Tablo 2 Görme engelli ile dolaşımda belirlenen sorunlarınbaşlangıç bölümü.

Tablo 3 Yürüme engelli ile dolaşımda belirlenen sorunlarınbaşlangıç bölümü.

Türk Standardları Enstitüsü'nün Kamu MekanlarınaYönelik Standardları'nın kullanılması

Engelsiz tasarım çalışmasından elde edilen genelkararlar

(Resim 6-7)

Bu standardlar, engelli ve yaşlıların standartişgörebilen insanlar gibi sokak, cadde, meydan, parkile yaya yolu, alt/üst geçitler ile kavşaklarıkullanabilmeleri için yapılacak yapısal önlemler veişaretlemelerin tasarım kurallarını içermektedir. Sahaçalışmasında kamu mekanları ile ilgili TS'lerden TS12576 kullanılmıştır.(Tablo 4)

TSE ve BM standartlarına göre yapılan analizlersonucunda alınan genel kararlara örnek olarakaşağıda “Kumrular Sokak Engelsiz TasarımÇalışması” kapsamındaki kararlar verilmektedir:

1. Rehber iz : Tasarımda oluşturulan izler doğrusalbir güzergah izleyecek olup, yol ayrımlarındave dönüşlerde yönlendirici bir dokuoluşturacaktır.

2. Yoldan binaya giriş: İşyeri Açma ve ÇalışmaRuhsatlarına İlişkin Yönetmelik'e göre (ResmiGazete: 10 Ağustos 2005 – 25902 ) engellilerinişyerine giriş ve çıkışları için gerekenkolaylaştırıcı tedbirler alınmış olmalıdır.Tasarımda belirlenen izden servis alabilecekbiçimde düzenlenen bina girişlerinde, izdekullanılan malzemeden farklılık gösterecekbiçimde yükseklik oluşturan bir malzemeseçilecektir. Planda belirtilen girişlerbasamaksız olacak ve kaldırım en fazla 3 cmolarak düzenlenecektir.

3. Kaldırım genişliği: İki tekerlekli sandalye için enaz 180 cm, bir tekerlekli sandalye için 120 cmolmalıdır.

4. Kaldırım ve rampa eğimi en fazla % 6 olmalıdır.Bina girişlerinde rampa oluşturulacaktır.

5. Tehlikeli yerlerde emniyet barları olmalıdır.

6. Yaya geçitleri: Engellilerin güvenli ve rahatgeçişini sağlayacak sesli ve görsel sinyalizasyonsistemi oluşturulacaktır. En çok 120 cmyüksekliği olan basma düğmesi sağlanacaktır.

7. Kaldırım taşı yüksekliği: Geçiş seviyesinde (3 cm)ve kesintisiz olmalı.

8. Yaya yolu: Yolu kapatan uyarı panosu araç vesokak mobilyası olmayacaktır.

9. Zemin: Bakımı kolay, kaygan olmayan, her türlühava koşuluna dayanıklı ve ekonomik birkaplama malzemesi tercih edilecektir.

10. Yazı ile yönlendirmeler iyi okunabilmelidir.Genellikle 140-180 cm yükseklikte aydınlatılmışyazılar tercih edilir.

11. Posta kutuları veya çöp kutularının yüksekliği:en fazla 120-130 cm olmalıdır.

12. Bina ana giriş kapıları: Eşiksiz, 80-100 cmgenişlikte ve yerden otomatik açılışlı olmalı.

13. Park yerleri: Yol kenar parkına izin verilenyollarda engelliler için tüm tesisteki park yerisayısının %2'si kadar yer ayrılacaktır. Otoparktesisinde engellilerin park edebileceğinibildiren, görülebilen ve kolay okunabilen engellilevhası ile park tesis içinde engellinin parkedeceği yere kadar yön gösterici engelli levhasıve açık park yerinde, yerde engelli park işareti,kapalı park tesisinde yerde, duvarda ve tavanaasılı engelli park işareti konmalıdır. Otoparktakullanılan yol işaretleri geceleriışıklandırılmalıdır. Otoparkın giriş ve çıkışalanları, yol kotu ile aynı veya en fazla %8'igeçmeyen rampa ile olmalı, zemin kaymayıönleyen ve giriş çıkışı belirleyen ayrımalzemelerle kaplanmalıdır. Açık/kapalıotoparkların giriş/çıkış alanlarında araç trafiğiniaksatmayacağı ve görülebilir yerlere engellilerinde algılayacağı şehir, mahal, acil durum gibibilgi panoları yerleştirilmelidir.

14. Engellilerin inme/binmede herhangi bir engellekarşılaşmaması için kaldırımlar taşıt yolu kotunagöre kaldırım kotu, “0” veya “+3 cm” olacakşekilde alçaltılmalıdır.

15. Sokakta düzenli bir otopark oluşturularak 50park yerinden 1 tanesi tekerlekli sandalyeliengelli için ayrılmış olmalı, sarı renkli pano ilebelirtilmelidir.Yaya yolunu araç alanındanayırabilmek için en azından 60 cm genişliğindeengellilerce algılanabilir işaretlemekullanılacaktır.

16. Garaj: Bina girişinde olmalı, uzaktan kumandalıolmalı, elektrik düğmeleri çıkışa yakın olmalı.

17. Telefon kabinleri: Her 10 telefondan biriengelliye ayrılmalı. Kapı genişliği 90 cm, eni120 cm, boyu 125 cm, yerden telefonun en üst

58 59

yüksekliği 130 cm, rehber koyma yeri yüksekliği120 cm olmalı.

18. İz üzerinde yer alan bu kullanımların varlığınıbelirtecek, oluşabilecek tehlikeye karşı uyarıcıolması düşüncesiyle kullanımdan 60 cmmesafede malzeme farklılaştırılacaktır.

19. Dolmuş ve taksi: İniş ve binişler için alçakbasamaklar ya da rampalar olmalı, en az birkompartıman engelliye ayrılmalı, taksi kapıgenişliği uygun transferi sağlamalı.

Ihlamur Sokak ve Zafer Park Ankara kent merkezininKızılay çekirdeğinde yer almaktadır. Sokağın bir ucu

İzmir Caddesi'ne, diğer ucu Atatürk Bulvarı'naçıkmaktadır. Bu alanın seçilmesindeki önemli birneden Özürlüler İdaresi Başkanlığı'nın da bu alaniçinde olmasıdır. Başkanlık'tan alınan bilgiye göre,diğer engelliler yanında günde otuz ile kırk arasındaortopedik ve görme engelli gelmektedir. Alan, aynızamanda kısmi yaya düzenlemesi gerçekleştirilmişolan İzmir Caddesi'nin bir devamı niteliğinde olup,Zafer Çarşısı ve Kültür Alanı ile bağlantıyısağlamaktadır. Alanda çok yoğun bir ticari ve sosyaldoku ve dolaşım göze çarpmaktadır.

Kentlerimiz sadece engelliler için değil, standart işgörebilen bireyler için de mekansal engellerioldukça fazla barındırmaktadır. Bu makaledeengelsiz kentsel mekanlar oluşturulması yönündeengelsiz tasarım ilke ve standartlarına göregerçekleştirilen bir saha çalışması ile mevcut durum,sorunlar, ve tasarım önerileri ele alınmıştır.

Çalışma belli yönleri, girdileri ile daha geliştirilebilir;izleyen benzeri çalışmalar daha geniş bir araştırmaüzerinde yapılandırılarak, uygulama projelerineyönelik düşünce, öneri ve proje girdilerinikapsayabilir. Bu girdilerden bir bölümü araştırmatutarlılığını arttırabilecek girdilerdir. Örneğin, deneksayısı arttırılabilir, denek özellikleri daha dafarklılaştırılabilir. Ayrıca, anket sadece çalışmakonusu mekanı kullananlara değil, aynı zamandaçalışma konusu ile ilgili nüfus gruplarınauygulanabilir.

Bu gruplardan ilk başvurulabilecek olanlarengellilerin haklarını temsil eden konfederasyon,dernek gibi kuruluşların üyeleridir. İkinci bir grupstandart iş görebilen bireylerden belli istatistiksel

(Resim 8-9-10)

IV. SONUÇ

olanaklar

Resim 6- 7 1/500 kentsel tasarım planı - Kumrular Sokak'tan kesimler.

Tablo 4 TS 12576'nın çalışma için yorumlanması örneğinden başlangıç bölümü.

60 61

yönetim tarafından ilk aşamada gerçekleştirilebilecekönemli bazıları aşağıda özetlenmektedir.

Sokak boyunca engellilerin doğrusal güzergahdahiçbir engelle karşılaşmadan hareketlerinisağlayacak izler oluşturulacaktır.

Kılavuz izler kullanılan malzemeninfarklılaştırılması ile oluşturulacaktır.

İzler taşıt ve yaya kullanımının olduğu alanlardakaldırımı takip edecek; kaldırım genişliği en az2,5m olacaktır.

İzlerde tekerlekli sandalyeli engelliler için gerekliiz genişliği en az 1,5m olacaktır.

Yayalaştırılmış alanlarda izin genişliği arttırılarak,çift yönlü akıma uygun olacaktır.

Kullanılacak malzemelerin niteliği belirlenmiştir.Maliyete göre seçenek malzemelerden seçimiuygulayıcılar yapacaktır.

Uyumsuzlukları saptanan sokak mobilyaları TSE veBM standartlarına uygun hale getirilecektir. Seçilenmalzeme tehlike yaratmayacak kesici, delici,çıkıntılı olmayacak biçimde seçilecektir.

Sokak mobilyalarının niteliği dışında yerleri ileilgili olarak, iz üzerinde geçişe engel olabilecek biryerde ise, yükseklik olarak ulaşılamayacak yerde,ya da boyut olarak tehlike yaratacak konumda ise,duruma göre ya kaldırılacak veya uygun yerdekonumlanabilecektir.

Kılavuz iz'e bağlantılı biçimde düzenlenen binagirişlerinde izde kullanılan malzemeden farklılıkgösterecek biçimde, engellilerce aşılabilir yükseklikfarkı oluşturacak malzeme kullanılacaktır. Buyükseklik farkı en fazla 2,5mm olabilecektir.

Tasarım planında belirtilen kesimlerde, binagirişlerinde bulunan merdiven ve rampalar

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

standartlara göre düzenlenecek, yapılıtopoğrafyanın imkan verdiği ölçüde rampalardüzenlenecektir.

Üst ölçekli planlarda yoğunluğu tesbit edilmiş,yoğun taşıt trafiği olan, çalışma alanı sınırıiçerisinde yer alan Atatürk Bulvarı, Ziya GökalpBulvarı üzerindeki yaya geçitleri, engellileringüvenli ve rahat geçişini sağlayacak sesli ve görselelektronik bildirişim kullanılarak yenidendüzenlenecektir.

Taksi durağı, büfe, havuz vb. kullanımlardan izüzerinde yer alanlarının çevresi, 60cm uyarıcımalzeme ile farklılaştırılacaktır.

Saptanan düzensiz parklama, yarı-ölü mekan engelioluşturduğundan yasaklanacak, denetimisağlanacaktır.

Düzenli park alanlarında engelliler için yerayrılacaktır, 10 taşıtlık otoparkta en az 2 yer engellitaşıtı için, engelli park ölçülerine göre, ayrılacaktır.

En fazla %8 eğim kuralına uymayan rampalargerekli düzenleme yapılarak uygun eğim,yükseklik, dokuya sahip hale getirilecektir.

Telefon kulübeleri yenilenerek, engelliler içinuygun boyutlarda ve özelliklere sahip kulübelerlebirlikte düzenlenecektir.

Ticaret birimlerinin kentsel kamusal alanı işgaliengellenerek yarı-ölü mekanların oluşmasıengellenecektir.

Ankara kent merkezi Kızılay çekirdeğindeörneklenen kentsel mekanlar engelsiz tasarımçalışması sonucunda yaya erişebilirlik ve okunaklılıkdüzlemlerinde yapılacak, bazıları kısa süredegerçekleştirilebilecek, düzenlemelerle engellilerinsosyal ve kültürel hayata çok daha kolaykatılabilecekleri görülmüştür.

Kapalı veya örtülü, tüm kentsel mekanlardaerişebilirliği ve okunaklılığı güçleştiren nedenlerolarak tanımlanan fiziksel engellerin kaldırılarak,fiziksel çevre engelliler için yaşanabilir ve erişilebilirolarak tasarlanmalıdır.

Engelli grupları, engelsiz tasarımı “rampa”düzenlemelerine indirgeyen, engellileri sadeceortopedik engelli olarak görerek ne ortopedik engellibireylerimiz ne de diğer engelli bireylerimiz içinyeterli düzenlemeleri gerçekleştirmeyen bugünküyerel yönetim tutumu köklü bir bakış ve uygulamadeğişikliğine gereksinim içindedir.

Öncelikle, fiziksel ve antropometrik anlamdainsanların birbirinden farklılığına dayanarak, herfarklı grup için farklı mekanlarda ayrı donatısağlamak söz konusu olmamalıdır. Bu anlamda,engelliler için erişebilirlik ve mekansal kullanımkolaylıklarının sağlanmasında diğer “standardişgörebilen” yayaları da kapsayacak, aynımekanda/birimde, ancak kullanım “işgörebilme”güçlüğüne göre faklılaştırılmış, donatılaröngörülmelidir. Kentsel dış mekanlarda herkes

�

�

�

�

�

�

�

örneklem yöntemine göre seçilecek bir mekanıkullananlardır. Bir üçüncü grup, aynı zamandatepkileri de alabilmek üzere böyle bir mekandaişyeri sahibi olan ve bu işyerlerinde çalışanlardır.Ayrıca yönetim, yöneticileri ile ve teknik elemanlarile de anket uygulaması veya görüşmelergerçekleştirebilir. Ancak burada kapsanan çalışma,üniversite çevresinden sokak ve park ile oluşankentsel mekanda engelsiz tasarım ilke vestandartlarını gözeterek yapılan ve hiçbir finansaldestek için herhangi bir kuruluşa başvurulmamış birçalışma olduğundan, çalışma mekanı, zamanı vekapsamı kısıtlı bir çalışma olarak görülmelidir.

Bu tür engelsiz tasarıma yönelik akademik veprofesyonel çalışmaların hemen hiç olmamasıülkemizdeki engellilerle ilgili düzenlemelerinyapılmasını isteyen yasal çerçeve ile çelişmektedir.Ayrıca, yerel yönetimlerimizin büyük bir çoğunluğu,yetkileri ve olanakları olmasına, yasalyükümlülükleri olmasına rağmen, konuya yeterinceeğilmemektedirler. Bu konuda, ileri sürülebilecek birsav, önlerinde yeterli örnek olmaması olarak ilerisürülebilir. Yerel yönetimlerimiz engellilerle ilgilimekan düzenlemesini rampa düzenlemelerineindirgemekte ve bunların da çoğu standartlara uygunyapılmamaktadır. Diğer yandan, tasarım disiplinleri,kent plancısı, mimar, peyzaj mimarı, endüstriyeltasarımcı, halen bu konuya biraz uzaktanbakmaktadır. Bunun bir nedeni üniversitelerimizdeki

eğitim düzeyinde de konunun pek çok bölümprogramında bir ders kapsamında mevcut olmamasıveya çok kısıtlı bir biçimde ele alınmasıdır. Ayrıca,konu ile doğrudan ilgili kentsel tasarım içerikliderslerin ve programların halen üniversitelerimizdegerekli yeri edinememiş olması da etmen olarakdüşünülmelidir.

Tasarım disiplinleri ile ilgili bir diğer neden de, kentplanları, mimari projeler, peyzaj projeleri ve kentseltasarım projelerinde öncelikle mekansal boyutlar vedonanımların ve mekan kullanıcılarının standartkalıplar içinde düşünülmesi, son yıllarda engeller veengelliler konusunda geliştirilen yasal çerçeveyi detam olarak göz önünde tutmaksızın, mekanındüzenlenmesi ve kullanıcı tiplemesinde potansiyelengel, engelleme ve engellilerin genelde bir olgubiçiminde, göz ardı edilmesidir. Bu durum ise birdiğer açıdan, belki de farkında olmaksızın bir“dışlama” durumunu ortaya çıkarmaktadır. Budurumda, engelli grupları kentsel mekanı genelnüfustaki oranına göre en az kullanan, dolayısı ilekentsel yaşam ve toplumla bütünleşmelerinde diğergruplara göre daha fazla sıkıntıları yaşayan ekolojikgruplardır.

Bir fikir projesi kapsamında yapılan, yukarıda anılançalışmanın araştırma aşamasından elde edilenverilere göre tasarıma yansıyan sonuçlarından,çalışma eğer uygulama olanağı bulur ise, yerel

Resim 8 Ihlamur Sokak - Zafer Park 1/500 çalışması. Resim 9 1/500'den 1/200'e geçiş.

Resim 10 Zafer Park 1/200 yeni tasarım üstten görünüş.

62

tarafından kullanılabilir tasarım ve uygulamagerçekleştirilmelidir.

Kentsel mekanda engelli hakları, engelli dolaşımı veyaşamı, mekanın engellilerce eşdeğer anlamdakullanımı ancak bu konuda yeterli eğitimin verilmesive yerel yönetimlerin de bu konuya “iane” olarakdeğil “hakların iadesi” olarak bakmaları sonucundamümkün olabilecektir. Bunun da yolu, 1. ve 2.Özürlüler Şuraları'nda alınan kararlarınbenimsenmesinden, ilgili yasa ve yönetmelikler ilestandartların kentsel mekanlarımızdauygulanmasından geçmektedir.

Vurgulanması gereken diğer bir nokta, engelligrupların görüşleri, önerileri ve özellikleri dikkatealınarak yapılan düzenlemelerin birbirinden kopukbiçimde değil (örneğin erişimde yalnız bina içi,yalnız toplu taşım aracı gibi), süreklilik taşır biçimdeele alınması önem taşımalıdır.

Engelli gruplara kentte bağımsız ve istenen düzeydebir yaşam sağlanabilmesi; ilgili tüm birey, kurum vekuruluşların konuya sahip çıkması ile mümkündür.Bu kapsamda merkezi ve yerel yönetimler, meslekodaları, araştırma ve eğitim kurumları, sivil toplumörgütleri ile medya kendilerine düşen görevi,birbirlerinin uzmanlık alanlarına müdahale etmedenyerine getirmelidir.

Günümüzdeki evrensel bakış açısına göre engelligruplar, toplumun tüm olanaklarından eşit fırsatlardayararlanması gereken bireylerdir. Bu nedenletoplumsal ve fiziksel çevrenin düzenlenmesi,planlama ve tasarım aşamasından itibaren, engelligrupları da doğal olarak kapsamak üzere, tüminsanların kullanım ve erişebilirlik gereksinimlerinikarşılayacak biçimde, erişilebilir ve okunaklı olarakdüzenlenmelidir.

SONSÖZ

1 Kentsel tasarım ilkelerinin çevre tasarım anlamında elealınışı için bakınız: ... H. Kaplan vd. (Yüksel cad.) ...

Bu konuda bakınız: H. Kaplan…(doktora tezi)

Kuzey Karolina Devlet Üniversitesi Tasarım Koleji(College of Design)'nde bulunan Evrensel Tasarım Merkezi(the Center of Universal Design) A.B.D.'de bu konuda birulusal araştırma, bilgilendirme ve teknik yardımmerkezidir. (//www.design. ncsu.edu/cud/index.htm)

Accessibility Guidelines For Buildings andFacilities, as amended, Washington D.C.

Ulaşılabilirlikte Boyutsal Kriterler, Yapı

2

3

KAYNAKLAR

ADAAG(2002)

Andıç, G.(1997)

* Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Mühendislik-MimarlıkFakültesi

Dünyası, Şubat Sayısı, ss.2-3, İstanbul.

Accessibility Design Guidelines,Toronto.

Accessibility Guidelines.

Engellilerin Kent Yaşamına UyumSüreçleri, Meteksan A.Ş., Ankara.

Ankara'da YayalaştırmaSorunsalı: Yaya Alanlarının Yasal Çerçeve ve YerelYönetimlerin Rolü Kapsamında Değerlendirilmesi,Planlama, 2005/4, ss. 112-123.

Engelliler, Kamu Mekanı veEngelsiz Tasarım: Kamusal İç Mekanlarda İncelenmesi İçinBir Çerçeve, Planlama, 2004/2, ss. 67-74.

Engelliler, Kamu Mekanı veEngelsiz Tasarım: Ankara Metrosu ve HRS İstasyonlarındaBir İnceleme, Planlama, 2004/3, ss.113-128.

TS 12576 : Şehir İçiYollar - Özürlü ve Yaşlılar İçin Sokak, Cadde, Meydan veYollarda Yapısal Önlemler ve İşaretlemelerin TasarımKuralları.

Accessibility for the Disabled - ADesign Manual for a Barrier-Free Environment. Departmentof Economic and Social Affairs - Division for Social Policyand Development, http//

Gazi Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Şehirve Bölge Planlama Bölümü ŞBP 429: Yaya Mekanı ve YayaYolları Düzenlemesi Dersi 2005-2006 II. DönemÇalışması.

Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Şehir ve BölgePlanlama Anabilim Dalı ŞBP 507: Yaya MekanlarıDüzenlemesi Dersi 2005-2006 II. Dönem Çalışması.

City Of Toronto( 2004)

City Of Guelph(2001)

Eratala, E.( 1995)

Kaplan, H., Acuner, A.(2005)

Kaplan, H., Öztürk, M.(2004)

Kaplan, H., Öztürk, M.(2004)

Türk Standardları Enstitüsü(1999)

United Nations(2003)

Yayınlanmamış çalışmalar:

www.googleearth.com

TMMOB M MARLAR ODASI ANKARA UBESİ Ş İKONUR SOKAK 4/3 KIZILAY ANKARA