ENGLISH/TONGAN (delete Tongan or English) SYLLABUS Syllabus Class 1-8.pdf · GPS Fanga-„o- Pilolevu GPS Puke, Tongatapu GPS Popua, Tongatapu Kau fa’u ‘o e Silapa/ mo e ngaahi

i

ii

iii

iv

©MEWAC

Pulusi ua „i Tisema 2012

Fakapa‟anga „i he tokoni „a e Pule‟anga „Aositelelia/ mo Nu„u Sila/.

Pulusi „e he Va‟a Silapa,

Potungāue Ako mo e Ako ngāue

Nuku‟alofa, Pule‟anga Tonga.

Ko e tohi/ ni ke tokoni mo ne tataki ‘a e

faiako/ ki hono ako‘i ‘o e Saienisi/ ‘o fakatatau

ki he silapa kuo teuteu ‘e he Va‘a Silapa ‘o e

Potungãue Ako/ mo e Ako Ngãue/, ki he

ngaahi ako ‘o e Pule‘anga Tonga/.

v

TALATEU

‘EMELĪ POUVALU

Talēkita ‘o e Akó mo e Ako Ngāué

‘Okú ou fiefia ke fakahoko atu ‘etau Tohi Silapa fo‘ou Ma‘á e Kau Faiakó mo e Fānau Akó, Pulusi Ua (2) ma‘á e

Kalasi 1 ki he Kalasi 6 pea Pulusi ‘Uluaki (1) ma‘á e Kalasi 7 ki he Kalasi 8 ki he ngaahi Lautohi Si‘í mo e ngaahi kolisi kotoa ‘o Tonga ní ‘o kamata ‘i he 2013 ki he ta‘u ‘e nima ka hokó. Ko e ola ‘eni ‘a hono ngāue‘aki ‘i ha ngaahi Lautohi Si‘i pē ‘e ni‘ihi ke vakai‘i ha ngaahi fakalelei (trial) ‘i he 2009 ki

he 2011 pea ngāue‘aki kotoa ‘i he 2012, pulusi ‘uluaki (1) ‘e he meimei Lautohi si‘i kotoa ‘i Tonga ní. ‘Oku ou fakamanatu atu ki he tamasi‘i pe ta‘ahine ako kotoa ‘oku ‘i ai 'a e Ngaahi Tefito‘i Taumu‘a (Objectives) ‘o e Akó, mo e ngaahi ngāue (Activities) ke ako‘i, pea ke fakahoko ‘i he Silapa ‘a e Kalasi I ki he kalasi 8, ko e taumu‘a ke tokoni ke faingofua ho‘omou akó, mahu‘ingamālie pea ke fiefia ‘a e tamasi‘i pe ta‘ahine ako ke fakahoko. Ko e ngaahi fokotu‘utu‘u ko ‘eni ‘oku fakatatau ia ki he Palani Ta‘u ‘e 10 ‘o e Ako Ke Fakalakalaka Hokohoko Atu(DESD) ‘a e

Pule‘anga Fakatahataha ‘o Māmani (UN) 2005-2014.

Ko e Ngaahi Tefito‘i Taumu‘a Ngāue (Aims) ‘e 14 ‘o e Akó mei he Kalasi 1 ki he Kalasi 8, ko e ni‘ihi ‘oku ‘oatu ‘i lalo, ke fakatātā‘aki kuo pau ke ngāue fakataha ‘a e faiakó mo e tamasi‘i akó 'i ha taimi ke a’usia' a e taumu'a ko eni:-

Mahino ‘a e ongo ‘o e Lea Faka-Tongá pea ke poto foki ‘i he leá, sipelá mo tohí ‘i he Lea Faka-Tongá;

Fakalakalaka ki mu‘a ‘a e ongo ‘o e Lea Faka-Pilitānia (English), pea ke poto foki ‘i he leá, sipelá mo e tohi ‘a e

Lea Faka-Pilitānia;

Ako‘i ha fa‘unga lelei ki hono fakava‘e ‘o e faka‘uhinga‘i me‘a mo e ngaahi founga mohu fakakaukau;

Ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau, founga ngāue, mo e to‘onga mo‘ui taau mo e mo‘ui leleí;

Ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i Lea ‘i he Lēsoni fakaesino mo e Sōsaietí, ‘i he ‘Aati mo e Fika ke mahu‘ingamālie ki he

mo‘ui faka‘aho, pea ke teuteu‘i ‘a e toko taha ako kotoa ki he hū ki he ngaahi kolisí;

Mahino ko e ‘apiakó ko e feitu‘u ia ke te fiefia ai ke ako, pea ke kamata ke mahino ko e akó ko e me‘a ke fai

hokohoko atu he‘ete mo‘uí;

Fakamahino‘i kuo pau ke te feinga mālohi ka te toki ikuna ‘i he akó; pea ke

Fakamahino‘i mo faka‘aonga‘i hoto Tongá, pea ma‘u mo e ngaahi ‘ilo fekau‘aki mo e mo‘ui faka-Tongá, ngaahi

me‘a ‘oku mahu‘inga ki he mo‘ui faka-Tongá, mo hotau hisitōlia.

‘Oku ou fakamālō ki he hokohoko mai ‘a e tokoni fakapa‘anga ‘a e Pule‘anga ‘Aositelelia (AusAID) pea mo Nu‘u Sila foki (New Zealand Aid Programme) ki hono fakapa‘anga ‘o e Fakalelei‘i ‘o e Silapa mei he Kalasi 1 ki he Kalasi 8, ‘a ia na‘e kamata mei he 2007.

‘Oku ou talamonū atu heni kiate kimoutolu te mou faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi tohí ni, mo e silapa fo‘ou ko ‘ení. ‘Ofa ke kau ‘a e ‘Otuá ‘i he langafonua ‘oku tau hanganaki atu ki aí.

‘EMELI POUVALU

Talēkita ‘o e Akó mo e Ako Ngāué

‘AHO: 14 ‘o Tīsema, 2012

Potungāue Ako mo e Ako Ngāue

Nuku‘alofa, TONGA .

vi

FAKAMĀLŌ

Fakafeta‟i ki he „Otua Mafimafi/ „i he „ofa lahi, foaki poto mo e ivi „o malava ai

ke fakakakato „a e tohi/ ni.

„Oku „oatu heni mo e fakamālō ki he „Eiki Minisitā „o e Potungāue Ako/, Kakai

Fefine mo e „Ulungaanga Fakafonua/, Dr. „Ana Maui Taufe‟ulungaki, pea mo e

Talēkita Ako,

Mrs„Emelī Moala Pouvalu; „i he ngaahi fale‟i, tokoni mo e poupou kotoapē ki

hono fa‟u „o e tohi/ ni.

„Oku pehē foki mo e fakamālō ki he Tokoni Talēkita „o e Va‟a Silapa/, Mr.

Claude Tupou, Pule/, Mrs. Seilose Uta Fifita, Mrs Telesa Pāhulu pea mo e

Tokoni Pule/, Mr. Vilai „Ilolahia „i he ngaahi tataki mo e tokoni kotoa ki hono

fa‟u „o e tohi/ ni.

„Oku „oatu foki mo e fakamālō lahi ki he kau faiako kotoa pē („oku hā atu „i

lalo/) ki he tokoni mo e ngāue mālohi „i hono fa‟u „o e tohi/ ni.

Kau Tokoni ki hono fa’u ‘o e ngaahi Tohi Saienisi/

Mrs. Sela Teisina (Pule Ako, Vava‟u High School)

Mrs. Lola Tokotaha (Faiako, Tonga Institute Of Education)

Ms Manutala‟aho Tupou („Ofisa Potungaue Ako, FWC)

Mrs. Siutiti Māhina (Tokoni Puleako, M S Haveluloto)

Mrs. Henga Fa‟ase‟ē (Faiako, Maamaloa Side School)

Mrs. Mumui La‟akulu (Faiako, Tonga Side School)

Mrs. Sīpola Halafihi (Faiako, Tonga High School)

Mrs. „Oto‟ota-he-Kakala Fifita (Puleako, GPS Fanga-„o-Pilolevu)

Mr. Sione Hafoka (Tokoni Puleako, GPS Nuku‟alofa)

Mrs. Fusi Liava‟a (Faiako, GPS Kolovai)

Ms. Tēpola Fangaloka (Faiako, GPS Nuku‟alofa)

Mrs. Quenda Langi (Faiako, Tonga Side School)

Mrs. „Ilaisaane Tongotea (Faiako, GPS Haveluloto)

Ms. „Ilaisaane Teisi (Faiako, Government M S)

Ms. „Olivia Kātoa („Ofisa Ako, MEWAC)

Ms. Lētī Tangi (Faiako, GPS Nuku‟alofa)

Mr. Saimone Similai (Puleako, GPS Popua)

Mr. Sione Kāinga (Puleako, GPS Ngele‟ia)

Mr. Tulikava Sete (Puleako, GPS Nuku‟alofa)

vii

Ki he ngaahi ako na‟e „ahi‟ahi‟i ai e ngaahi naunau/ „oku „i ai e hounga‟ia:

GPS Neiafu, Vava‟u GPS Tu‟aliku, Tongatapu

GPS Faleloa, Ha‟apai GPS Fatai, Tongatapu

FWPS Pangai, Ha‟apai GPS Kolovai,Tongatapu

GPS Ha‟atu‟a, „Eua GPS Haveluloto, Tongatapu

GPS Fanga-„o- Pilolevu GPS Puke, Tongatapu

GPS Popua, Tongatapu

Kau fa’u ‘o e Silapa/ mo e ngaahi Tohi Saienisi/

Rev. Dr. Tu‟ipulotu Lōfitu Katoanga (Fale‟i he Saienisi, Va‟a Silapa)

Mrs. Mele Talahiva Fine (Fale‟i Fakafaiako, Va‟a Silapa)

Mrs. Lōsena Suka Manu („Ofisa Ako , Va‟a Silapa)

Mrs. Sēini Palatita Manu („Ofisa Ako, Va‟a Silapa)

Ms. „Ema Lile Lātū („Ofisa Ako, Va‟a Silapa)

Ongo Ngāue Faka-Komipiuta

Ms. Sela Teukisiafo‟ou Fifita

Ms. „Alilia Lākai Tupou Fine

‘Oku toe ‘oatu foki mo e fakamālō loto hounga’ia mo’oni ki he Pule’anga

Nu’usila/ ‘i he’enau ‘ofa lahi ‘o fakapa’anga ‘a e ngāue/ ni.

„Oku faka‟amu foki „a e fakamāloo/ ni ke a‟u atu kiate kimoutolu kotoapē na‟a

mou kau mai „i ha tapa pē hono fa‟u „o e tohi/ ni ka „oku „ikai ke faka‟asi atu

homou hingoa/. „Oku „oatu heni „a e kole fakamolemole mo e fakatauange

he‟ikai holo ai ho‟omou ngaahi fakahoko fatongia lelei/.

Ko e faka‟osi „o e fakamāloo/ ni „oku „oatu ia mo e talamonū kiate kimoutolu

kotoapē te mou ngāue‟aki „a e tohi/ ni. Fakatauange „e hoko „a e tohi/ ni ko e

me‟a ngāue fe‟unga, „aonga mo lelei ki hono ako‟i „o e Saienisi/ he tu‟unga

(levolo) „oku fakataumu‟a ki ai „i he Pule‟anga Tonga.

viii

Kanotohi Peesi

Fakamatala fekau‟aki mo e paaki ii Fakamatala mei he talēkita iii Fakamālō iv I Talateu 1 II Ngaahi tefito‟i fakakaukau tataki ki he ako 2 III Kau kātoa „i he ako 3 IV Ngaahi fiema‟u makehe: Fānauako mohu tufakanga mo e fānauako

faingata‟a‟ia 4 V Tefito‟i „uhinga „o e Saienisi 5 VI Vahevahe „o e taimi 6 VII Tefito‟i „uhinga „o e ako‟i mo e ako „o e Saienisi 6 VIII Ngaahi pōto‟i ngaue mahu‟inga mo „aonga 7 IX Fekau‟aki mo e ngaahi lēsoni kehe 8 X Fatongia „o e lea 8 XI Vakai‟i „o e ngāue 9 XII Ko e takai „o e ako„i, ako, mo e vakai‟i „o e ngāué 10 XIII Siofi fakalūkufua „o e silapa 11 XIV Siofi Fakalūkufua „a e Ola „o e Taumu„a Ngāue ki hono ako„i „o e

Saienisi: 13 1. Akotokamu‟a 13 2. Kalasi 1 ki he 3 14 3. Kalasi 4 ki he 6 15 4. Kalasi 7 mo e 8 16 XV Fakatupulaki „a e poto„i ngāue (skills) mo e fakafotunga (attitudes)

fakasaienisi 17 XVI Ngaahi Konga Tefito „o e Silapa Saienisi ki he Levolo „e Tolu 19 1. Mamani „o e me‟amo‟ui 19 2. Mamani mo hono fa‟unga 22 3. Mamani mo hono naunau 26 4. Mamani mo e vavaa 29 5. Ngoue 32 XVII Ngaahi konga ke „ilo „e he fānau (KNOW STATEMENTS) pea mo e

ngaahi taumu‟a ke nau ngāue‟i (DO STATEMENTS). 33 1. Māmani „o e me‟amo‟ui 33 2. Māmani mo hono fa‟unga 46 3. Māmani mo hono naunau 57 4. Māmani mo e vavaa 65 5. Ngoue 74

1

I. TALATEÚ

Ko e Silapa „o e Saienisí „oku fa„u ia mo fokotu„utu„u „o fakatatau ki he ngaahi kaveinga fakaako

fakalūkufua kuo „osi fokotu„ú. Ko e ngaahi kaveinga ngāue koiá „oku nau fenāpasi mo e ngaahi

taumu„a ako ko ia „o e ako fakatoka tu„upaú ma„á e tamasi„i pe ta„aahine ako kotoa pē.

Taumu‘a ‘o e Ako Fakatoka Tu‘upaú (Akotokamu‘a ki he Kalasi 8)

Ko e taumu„a „o e ngaahi lēsoni „oku ako„i „i he Ako Fakatoka Tu„upaú ko e feinga ke:

mahino pea mahu„inga„ia „a e fānau akó „i honau Tongá, pea nau „ilo mo poto „i he ngaahi

„ulungaanga fakafonuá, ngaahi tefito„i tui mo e fakakaukau „a e Tongá, honau

tukufakaholó pea mo honau hisitōliá.

fakatupulaki „a e ngaahi tefito„i „ilo, pōto„i ngāue, tui, fakakaukau, ongo, mo e „ulungaanga

„oku fie ma„u ke nau fakatupulaki „a e mo„ui lelei fakasinó, fakasōsialé, fakalaumālié, tauhi

„o e ngaahi vaá, feohi mo fengāue„aki mo e kāingá pea nau fakatupulaki foki mo e mo„ui

fakapotopotó.

fakatupulaki ke kaukaua „a e ngaahi ongo „o fekau„aki mo honau kitá, honau tupu„angá,

honau Tongá pea nau poto mo lava me„a, loto lahi pea loto ma„u ke nau tokoni ki he„enau

fakalakalaka fakafo„ituituí mo e ola lelei „o „enau akó.

nau ma„u „a e ngaahi tefito„i „ilo, pōto„i ngāue, tui, fakakaukau, mo e „ulungaanga „oku fie

ma„u ki he mo„ui fakapotopotó ke nau ngāue„aki „i he„enau mo„ui faka„ahó „i ha feitu„u pē te

nau nofo ai.

fakatupulaki „a e loto-hangamālié mo e loto-ma„ú mo e fakamahu„inga„i honau kitá pea nau

faka„apa„apa„i foki mo e kakai kehé.

fakatupulaki „a e ngaahi tefito„i „ulungaanga „oku fie ma„u ke fakalakalaka„aki ki mu„a „a e

akó, „o kau ai „a e ngaahi tefito„i „ulungaanga „o e Tongá hangē ko e:

Faka„apa„apá,

Feveitokai„akí,

Lototoó,

Mamahi„i me„á,

Fe„ofo„ofaní,

Fevahevahe„akí,

Tauhi vaha„á,

Anga malū

Taliangí;

pea pehē foki ki he tokanga, muimui ki he fakahinohinó, malava ke matu„uaki „a e

feliliuakí, veiveiuá mo e ta„e paú, fe„auhí, lotolahi ke „ahi„ahi„i ha me„a fo„ou neongo „e ngali

fakatu„utāmaki; fehu„ia pea mo tali ha ngaahi fehu„i, fengāue„aki fakataha mo ha kakai

kehe, felotolelei„aki; mahu„inga„ia he ngaahi fiema„u „a e kakai kehé, sio„aki mo mahino „a e

fakakaukau „a ha toko taha kehe, malava ke fakae„a „enau fiema„ú pea faka„apa„apa„i „a e

ngaahi tu„utu„uní mo e ngaahi fakangatangatá.

fakatupulaki ke fakafiemālie „a e tu„unga „o e laukongá mo e tohí „i he Lea Faka-Tongá.

fakatupulaki ke fakafiemālie „a e tu„unga „o e pōto„i fakakaukaú mo e faka„uhingá.

fakatupulaki ke fakafiemālie „a e tu„unga „o e „iló, potó mo e anga „o e fakakaukau ki he

mo„ui leleí.

fakatupulaki „a e ngaahi „ilo mo e poto „i he saiēnisi „o e me„a fakamatelié mo e

fakasōsialé, ngaahi faivá (hangē ko e tā fakatātā, faiva fakafonua, hiva mo e mūsika, fa„u

2

tohi, maau mo e ngāue fakamea„a), mo e fiká, „i ha ngaahi founga „oku fenāpasi mo e mo„ui

faka„aho „a e Tongá pea nau toe mateuteu ange ai ki he hū ki he ako kolisí.

faka„ali„ali kia kinautolu „a e ngaahi „ēlia lalahi „o e „iló mo e potó ke nau malava „o fili

fakapotopoto „enau ngaahi lēsoni te nau feinga ke toe loloto ange ai „enau akó „i he kaha„ú

„o fakatatau ki he„enau faka„amú, talēnití, manakó mo e mahu„inga„iá.

nau lau „a e „apiakó ko e feitu„u „oku fakamānako ai „a e akó pea kamata ke mahino ko e

akó ko e konga „enau mo„uí „o a„u ki he mate.

fakahaa„i „i he„enau ngaahi fakakaukau, „ulungaanga mo e tō„onga mo„ui „oku mahino kia

kinautolu „a e fekau„aki „a e feinga „osikiavelengá mo e a„usia „a e ola leleí.

II. NGAAHI TEFITO‘I FAKAKAUKAU TATAKI KI HE AKÓ

„Oku „i ai „a e fakakaukau tefito „e 10 „oku tataki„aki „a e fa„u „o e Silapa Akó ma„á e ngaahi akó.

„Oku makatu„unga ia „i he mahino ko e fakahoko „o e fatongia faiakó mo e akó „oku fakatefito ia „i

he tamasi‟i akó, fakafo‟ituitui, pea ko e lelei tahá „a e „ū tohi ako kotoa pē „o e ngaahi lēsoni

kotoa pē kuo fa„u ki loki ako mo faiako‟i „aki kinautolu pea nau ako mei ai „i loki akó (To„o mei he

Alangafale „o e Silapá 2004-2019).

1. Fakatetu‘a ki ha a‘usia ‘o ha ola ma‘olunga ma‘á e fānau ako kotoa pē.

Kuo „osi fokotu„u ha ngaahi ola mahino „aupito ki he akó, pea „oku „i ai leva „a e „amanaki „e lava

kātoa „e he fānau akó „o a„usia „a e ngaahi taumu„a ko iá, „i ha „oange ha taimi pea mo ha ngaahi

tokoni „oku fakapotopoto hono angafaí. Ko e fokotu„utu„u „o e Silapa ki he Akó, „oku hangē ha

siakale „oku vilo takai ki „olungá „o „oange „a e taimi fe„unga ke ngāue‟i ai „a e ngaahi me„a ke faí,

pea „oku toe tau „a„ahi mai mo toutou fakafoki mai „a e akó ki ai „i he taimi kehekehe lolotonga „a

e ako „a e tamasi„í pe ta„ahiné.

2. Mā‘olunga ‘aupito ‘a e tu‘unga faiakó pea mo e fakahoko fatongia fakafaiakó

„Oku tataki mahino „aupito „a e faiako kotoa pē „e he Silapa Ako ki Tonga ní ki he ngaahi me„a ke

ako„í pea mo e ngaahi founga ko ia ke ako‟i„aki „a e Lea Faka-Tongá. „Oku „i ai foki „a e „amanaki ko

e kau faiakó te nau fakahoko honau fatongia fakafaiakó „aki „a e fakahoko fatongia mohu faiva,

„o ngāue„aki „a e ngaahi founga lelei „aupito ki hono vakai‟i „a e ngāue „a e fānaú, pea feliliuaki

„enau founga faiakó mo e ako‟i „o e fānaú, „o fakatatau mo „enau fua-tautau „e kinautolu „enau

ngāué pea mo „enau vakai‟i „a e ngāue „enau fānau akó mo „enau fiema„ú.

3. Ko e ngaahi Polokalama Akó ‘oku palani’i pea liliu ngofua

„Oku faka„ai„ai „a e kau faiakó ke nau ngāue „o fakatatau ki he ngaahi tataki fakahinohinó, ke nau

lava ai „o palani „enau ngāué, ke fenāpasi mo e ngaahi ngāue „i he „apiako ko iá, mo e ngaahi „apiako

kehé foki. Ka „i he taimi tatau pē „oku fie ma„u „a e ngaahi polokalamá, ke faingofua pē hono

feliliuakí „o fakatatau mo e fiema„u „a e fānau akó, mo e „ātakai „oku fakahoko ai „a e akó.

4. Ngāue‘aki ‘a e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá ‘i he ako’i ‘o e ngaahi lesoní

„Oku poupou‟i „e he Silapa „o e Akó „a e ngāue„aki „o e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá ki

hono fakatupu„aki „a e „iló, pōto‟i ngāué, fakakaukaú, tukufakaholó, mo e „ulungaanga fakafonuá,

3

pea mo hono faka„ai„ai mo fakatupu„aki „a e „ILO‟i kitá, kakai kehé, pea mo e māmani „oku nau „i aí.

„Okú ne „oange „a e faingamālie ki he kau akó ke nau poto ange „i he ngaahi fetu„utaki kehekehe „i

Tongá ni, „i ha ngaahi „ātakai kehekehe pea fakatupu foki mo „enau poto „i he Lea Faka-Pilitāniá.

5. Fakamo‘oni’i ‘a e ‘ikai ha toe tatau ‘o Tonga, hono kakai, mo hono anga fakafonuá

Ko e founga faiako „e ngāue„aki ki hono ako‟i „o e Lea Faka-Tongá, ko e ngaahi founga maheni „oku

sai‟ia taha ai pea ngāue„aki „e he fānau Tongá ki he„enau akó. Pea „oange ai honau faingamālie ke

fakatupulaki kinautolu mo „enau mahino ki honau anga fakafonuá, mo „enau ngaahi tefito‟i tuí, „aki

hono fakafālahi ange „enau mahinó ki he ngaahi tui mo e tukufakaholo kehekehe.

6. Fakatupulaki ‘a e tangata kakató

Ko e „elito „o e Silapa Lea Faka-Tongá ko e fiema„u fakafetu„utaki „a e fānau akó „i he taimi

lolotongá ni mo e kaha„ú na foki, ke nau malava ai „o ngāue kakato „i he akó, pea ke nau a„usia

kakato ai foki honau ngaahi ivi fakatupu te„eki ke ngāue‟i „i he kaha„ú.

7. Ko e Akó ‘oku fekau‘aki, ‘uhinga mo ‘aonga ki he mo‘ui ‘a e Tongá

Ko e me„a kotoa pē „oku ako „i he Silapa „o e Lea Faka-Tongá, „oku „i ai „ene fekau„aki mo e ngaahi

me„a „oku „i ai tonu „i he ngaahi „ātakai „o e mou‟i „a e Tongá. Neongo „oku ako‟i „a e ngaahi poto mo

e „ILO „o e fetu„utakí „i he ngaahi lesoni Leá, ka „e malava pē ke faka„aonga‟i mo ngāue„aki „i he

ngaahi lesoni kehé.

8. Ko e founga akó ‘oku fekau‘aki mo fengāue‘aki

Ko e me„a kotoa pē „oku ako „i he Lea Faka-Tongá, „e makatu„unga ia „i he ngaahi fiema„u

fakafetu„utaki „o e taimí ni mo e kaha„ú na, ka ko e fakamamafá „e fakatefito ia ki hono ngāue„aki

„oku „uhinga pea fekau„aki mo e fiema„ú. „Oku fie ma„u leva ke ako‟i „a e ngaahi kongokonga „o e

Lea Faka-Tongá ke nau fekau„aki mo fengāue„aki, kae toki malava ke a„usia „a e ngaahi taumu„á.

„Oku toe fie ma„u foki ke fekau„aki „a e ngaahi lesoní „i he ngaahi tapa kotoa pē, „o „i ai „a e mahino

pau „oku nau fekau„aki mo e fiema„ú, ka „oku „ikai fie ma„u ke fakahoko ta„e „uhinga pē „a e ngaahi

me„á ni.

9. Ko e Akó ‘oku fekau‘aki mo māmani lahí

Ko e poto „a e fānau akó „i he Lea Faka-Tongá pea mo e Lea Faka-Pilitāniá, „oku malava ai ke nau

kau atu ki māmani lahi, „aki „a „enau ngaahi fetu„utaki fakasōsiale fakalotofonua pē „i Tongá ni,

pea pehē foki mo „enau fetu„utaki mo honau ngaahi kāinga „i mulí pea mo e ma„u „o e ngaahi

fakamatala mei he „initanetí, mitiá mo e ngaahi tohí.

10. ‘Amanaki ‘e ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie tatau ki he akó

Ko e fānau kotoa pē kuo pau ke nau ako „a e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá „o fakatatau

mo e ngaahi fakahinohino mo e tataki ki he Lēsoni Leá. „Oku fie ma„u „a e kau faiakó ke nau

fokotu„utu„u „enau ngaahi polokalama akó ke mahino „oku tokoni‟i pea toe pole„i ai „a e fānau ako

kotoa pē „i he„enau akó. Ko e ngaahi founga ngāué, kuo pau ke malava ke kau ai „a e toko taha

kotoa pē, „o hoko ia ko e kupu maheni pē ia „o e palani ngāue „a e kalasí.

4

III. KAU KĀTOA ‘I HE AKÓ

Ko e kalasi kotoa pē „e fetuiaki ai „a e fānau „oku kehekehe honau tufakangá. „i he„ene peheé, kuo

pau ke ngāue„aki „e he kau faiakó „enau „ILO ki he anga „o e vakai‟i „o e ola „o e ngāue „a e fānaú

pea mo e founga faiakó mo e akó, kae „uma„ā „a e naunau tokoni „oku nau ma„ú, ke fataki kātoa„aki

„a e fiema„u „a e ngaahi faikehekehé ni. Ko e fiema„u ko ia ke ako kātoá, „oku mahino ia ko e

faiako kotoa pē kuo pau ke ne fakapapau‟i „oku „i ai „a e faingamālie „o e toko taha kotoa pē ke

ako. Kuo pau ke ne fakapapau‟i ko e ngaahi founga fakafaiakó, „o kau ai „a e fokotu„utu„u mo e

pule‟i „o e loki akó, „e malava ai pea faka„ai„ai ai „a e fānau ako kotoa pē, ke nau kau kakato „i he

ngaahi ngāue ako kotoa pē. „Oku „i ai „a e totonu „a e fānau ako kotoa pē ki he ako leleí, „o kau ai

„a e fānau ako „oku makehe „enau ngaahi fiema„ú mo e fānau ako „oku nau faingata„a‟iá, koe„uhi ko

e ngaahi „uhinga fakasōsiale pe fakapa„anga.

Tatau pē ‘a Fafine mo Tangata (Gender)

Ko e Silapa Ako „i Tonga ní „oku kau ai „a e ngaahi taukei „a e fānau fefiné mo e kakai fefiné pea

pehē foki ki he fānau tangatá mo e kakai tangatá. „Oku kau ai „a e ngaahi lēsoni „oku feau ai „a e

fiema„u kehekehe, manako kehekehe, mo e fa„ahinga founga ako kehekehe „a e tamaiki fefiné mo

e tangatá. „E tokoni‟i leva „a e kau akó ke:

mahino ko e fefine pe tangata ko ia „a ha toko taha, ko e me„a ia „oku tu„utu„uni pē ia „e

natula, ka ko e fatongia „o e fefiné pe tangatá „oku „ikai tu„utu„uni „e natula, ka „oku

feliliuaki pē ia mo e taimí, feitu„u ki he feitu„u pea mei he taha ki he taha.

nau kau „i hono faka„uhinga‟i „o e ngaahi me„a kuo nau hokosiá pea mo hono fakakaukau‟i pē

„e tali pe „e li„aki ha fa„ahinga tō„onga mo„ui.

nau fakafehu‟ia „a e ngaahi tui kuo maka ka „oku „ikai ha„anau „uhinga lelei.

Ko e fefine pe tangata „i he Silapá, „oku „uhinga ia ki he angai fakafefine pe fakatangata. „Oku

„uhinga ia ki he ngaahi tō„onga mo„ui mo e fakakaukau „i he anga fakafonuá, „oku pehē ko e tō„onga

„a e fefine pe ko e tangata. Ko e feinga ko ia ke feau „a e fiema„u „a e fefiné pe ko e tangatá „oku

„ikai ngata pē „i he feinga ke „oange ha„ana faingamālie tatau „i he akó, ke a„usia kakato hona ivi

fakatupu te„eki ngāue„í, ka „oku mahu‟inga foki ke mahino ko e ngaahi hokosia ko ia „a e fefiné mo

e tangatá, „oku nau pule‟i „a „enau mahino mo e faka„uhinga‟i „o e māmaní ni. Ko e angai fefiné mo

tangatá, „oku kau foki ai „a e anga fakafonuá hono pule„í. „Oku fie ma„u leva ia „i Tongá ni ke

faka„apa„apa‟i mo fakamahino „a e ngaahi tō„onga mo„ui mo e „ulungaanga fakafonua ko iá, kae

„uma„ā „a e ngaahi tefito‟i tui, „o fekau„aki mo e ngaahi ngafa mo e fatongia tukufakaholo „o e

ngaahi kupu kotoa pē „o e sosaietí. „Oku feinga „a e Silapá ke „oange ki he fānau ako kotoa pē „i

he ngaahi lēsoní, ha ngaahi ngāue pe ngaahi taukei „oku fakamahu‟inga‟i ai „a e fiema„u „a e fānau

fefiné mo e fānau tangatá.

Ko e kau kātoa „a e toko taha kotoa pē „i he akó, „oku mahino ia ko e fakakau „o e fānau fefine

kotoa pē mo e fānau tangata kotoa pē „i he faingamālie ke nau kau „i he akó. Ko e ngaahi founga

faiakó, „o kau ai „a e fokotu„utu„u mo e pule‟i „o loki akó, kuo pau ke fakapapau‟i ko e fānau fefine

mo e tangata kotoa pē, „o kau ai „a e kau fakafāfiné, „oku nau malava pea faka„ai„ai ai kinautolu ke

nau kau kakato „i he ako mo e ngāue kotoa pē „i loki akó.

5

IV. NGAAHI FIEMA‘U MAKEHÉ: FĀNAUAKO MOHU TUFAKANGA MO E FĀNAUAKO

FAINGATA‘A’IA

Ko e fānau ako mo e ngaahi fiema„u makehé, „oku kau ai „a kinautolu „oku faingata„a‟ia fakasino

fuoloa, faka„atamai, fakaako, uesia e „atamaí pe ko e ngaahi ongo„angá, „o „ikai malava ai ke nau

kau kakato „i he ngaahi me„a „o e mo„ui faka„ahó mo ma„u kakato „enau ngaahi totonu „a e tangatá,

koe„uhiā ko ha ngaahi fakangatangata fakasōsiale, faka‟ikonōmika, faka„ātakai pe fakakaukau.

Ko e polokalama kotoa pē „oku totonu ke „i loto ha„ane ngaahi fokotu„utu„u ke tokoni‟i„aki „a

kinautolu „oku tuai ange „a e fakalakalaka „enau akó mei he toenga „o e fānau akó. Ko e ngaahi

founga ko ení, „oku fie ma„u ia ke „i ai ha tokoni makehe „oku fai „e he faiakó pe mei ha kau faiako

tokoni makehe. Ko e fa„ahinga tokoni pehe ní,„e lava ai „a e meimei kau ako pehe ní ke vave ange

„enau fakalakalaká, „o tatau pē mo e tu„unga kuo a„usia „e he toenga hono kaungā akó.

Fānau Mohu Tufakangá

„Oku toe fie ma„u foki ha tokoni makehe ki he fānau ako „oku mohu tufakanga „i ha tafa„aki „e

taha pe lahi ange. „Oku mahu‟inga „aupito ki he fānau pehe ní ke „i ai ha ngaahi polokalama ako

„oku lava ai „o fakafālahi ange „a honau tufakangá pea tokoni‟i foki kinautolu ke fakatupulekina ki

he taupotu tahá, honau taleniti faka„atamaí pe fakapunaké pe ha toe fa„ahinga taleniti pē.

V. TEFITO‘I ‘UHINGA ‘O E SAIENISÍ

Ko e Saienisí „oku ako ai „a e fānauakó ki he anga „o e nofó pea nau ako ai ki he mo„uí.

Ko e lēsoni Saienisi mo hono ako‟i „i Tonga „oku poupou‟i mālohi ia „e he ngaahi ta‟au „o e „ilo, mo e

to‟onga mo‟ui kuo laui to‟utangata „ene tukufakaholo mai he fonua/ ni. „Oku tu‟u foki „a e „otu

motu „o Tonga he taha‟i potu tahi „oku mohu mo fonu hono ngaahi „ātakai. Ko e ngaahi „ilo mo e

to‟onga mo‟ui kuo tukufakaholo mai he fonua/ ni fakataha mo hono „ātakai mohu mo fonu, „oku

nau kau ki hono fa‟u ha fakava‟e mālohi ki he Saienisi „a ē „oku ako‟i he „otu Tonga. Ko e konga

lahi „o e ngaahi fakava‟e ko ia// „oku fakamāmani lahi hono lelei mo e mahu‟inga, pea ko e taha

foki ia „a e taumu‟a „o e silapa Saienisi/ ni. Ke ne tuku atu mo tataki „a e fanauako „o Tonga ki ha

'I he Saienisí, 'oku ako ai 'a e fānauakó

Ako ke ‘ilo

‘A e founga ke fakatoka mo

a‘usia ai ‘enau ngaahi

kaveinga ki he

mo‘ui.

Ako ke ngāue’i

Fakatoka ha ngaahi ‘ilo, pōto’i

ngāue, mo e ‘ulungaanga ‘e

malava ai ke nau ma‘u ‘a e mo‘ui

fakapotopotó.

Ako ke mo’ui’aki

Ko ha Tonga kuo hoko ‘a e Lea Faka-Tongá ko

hono kupu mo‘ui pea nau ‘ilo, mahu’inga’ia mo laukau honau tupu‘angá

mo honau Tongá pea mahino mo nau

faka‘apa‘apa’i ‘a e anga fakafonua ‘o e kakai

kehé

Ako ke nofo fe‘ofo‘ofani, melino,

mo ma‘uma‘uluta

Ngāue‘aki ‘a e ngaahi tefito’i tui,

‘ulungaanga, ‘ilo, mo e pōto’i ngāue ‘a e Tongá, ke tauhi‘aki

honau ngaahi vā.

6

lēsoni Saienisi „oku hoa mo taau mo e fiema‟u „a e fonua ni mo toe lava ke toe poupou‟i „etau

ngaahi to‟onga mo‟ui „aonga mo mahu‟inga kuo laui to‟utangata „ene tuku‟au mai. Ka „i he taimi

tatau ko e ngaahi me‟a koia „oku fakamāmanilahi hono mahu‟inga pea nau a‟usia „a e tu‟unga tatau

(standard) „oku „i ai „a e ngaahi silapa Saienisi he ngaahi fonua kehe.

„Oku „ikai puli „a e mahu‟inga „o e Saienisi ki he‟etau mo‟ui. Kapau te tau vakai ki he ngaahi „uuni

me‟a „o „api, mei me‟atokoni ki he ngaahi naunau faka‟api, pea pehe ki he ngaahi me‟alele, vaka mo

e vakapuna „oku ngāue‟aki he fefononga‟aki „o a‟u atu ki he ngaahi me‟angāue fakaeonopooni he

ngaahi „apiako, falemahaki mo e ngaahi ngāue‟anga, „oku nau mātu‟aki fakae‟ee‟a mahino mai „a e

„aonga mo e mahu‟inga „o e Saienisi ki he‟etau mo‟ui.

Ko e Saienisi ko e fakava‟e ia ki he tekinolosia/ pea mo e ngaahi fakalakalaka lahi „oku tau mātā „i

„api, „apiako, falemahaki, ngaue‟anga mo hotau fonua mo māmani foki. „Oku hanga „e he Saienisi „o

fānau‟i mai „a e ngaahi „ilo, taukei mo e poto‟i ngaue lahi he ngaahi mala‟e kehekehe „o hange ko e

tufunga, faama, faiako, palama, pailate, toketā mo e „enisinia. Kaekehe, ka tau ka nofo hifo ke

fakatotolo ko e meimei ko e poto‟i ngāue kotoape „e „i ai pe „a e kaunga „a e Saienisi ki ai. Koia ai

„oku „ikai ha toe veiveiua ki he ope atu pea ta‟efa‟alaua „a e mahu‟inga „o e Saienisi ki he‟etau

mo‟ui, „atakai, māmani mo e „univeesi.

Koia ai „oku mātu‟aki fai „a e tokanga „i hono fokotu‟utu‟u mo fa‟u „o e silapa saienisi/ ni ke tatau

pe „a e fiefia, manako mo fiefie ako „e he fānauako/ „a e Saienisi pea mo e vekeveke „a e kau

faiako ki hono ako‟i. “Oku lahi foki „a hono fa‟a fakangatangata pe „a e Saienisi ke toki ako‟i pe

he lokiako pea hoko ai mo hono ta‟emanakoa „e he fanauako tokolahi. „Oku fai hono tokangaekina

„o e me‟a ni he fa‟u „o e silapa/ ni mo e feinga ke mato‟o „a e fakakaukau koia: ko e Saienisi ko e

lesoni ke ako‟i pe „i lokiako, mei he „atamai „o e fanauako.

„I he silapa Saienisi ni „oku fai hono fakamamafa‟i ke lava „o tala mo fakamatala‟i „e he fanau/ ko e

Saienisi/ „oku „ikai fakangatangata pe ki he lokiako ka „oku kau ai mo honau „ātakai „o kau ai honau

„api, „apiako, kolo, motu pea mo māmani mo e vavaa/. 'I hono fakalea „e taha/, ko e „Univeesi ko e

lokiako‟ ia „o e Saienisi/. „E malava „eni kapau „e fakapapaui‟i „oku fakahoko „a e ngaahi ngāue

(activities and practicals) kotoa „o tautautefito ki he ngaahi ngāue „oku fiema‟u ke fakahoko „i tu‟a

he lokiako (outdoor activities). „Oku „i ai „a e tui mo e falala ka fakahoko ia „e fakamanako ki he

fānauako/ hono ako e Saienisi mo lava ke nau fakamo‟oni‟i „i he konga lahi „o e ngaahi ngāue „oku

nau fai/ „a e fekaukau‟aki mo e mahu‟inga „o e ngaahi me‟a honau „ātakai/ kae tautautefito ki he

ngaahi me‟a „oku kaunga tonu ki he„enau mo‟ui/.

VI. VAHEVAHE ‘O E TAIMI

Ko e taimi si‟isi‟i taha ke ngāue„aki ki he Saienisi „oku pehé ni.

Kalasi Kalasi 1 ki he 6 Kalasi 7 mo e 8

Lahi ‘o e miniti ki he uike 120 240

„Oku „mahu‟inga ke vahevahe lelei „e he faiako „a e taimi „oku fakahoko ai „a e Saienisi ke lava „o

kakato „a e ngaahi fiema‟u „a e silapa he „osi „a e ta‟u. Ko ia „i he siofi fakalūkufua „o e ta‟u „e lava

leva hono vahevahe lelei „o e lēsoni ke faiako‟i he teemi takitaha pea pehē ki he ngāue ke

7

fakahoko he „aho takitaha. „Oku mahu‟inga „a e uike palani he kamata‟anga „o e ta‟u/ ke

fakapapau‟i ai „a hono vahevahe lelei „o e silapa ke lava „o kakato hono faiako‟i he „osi „a e ta‟u.

VII. TEFITO’I ‘UHINGA ‘O E AKO’I MO E AKO ‘O E SAIENISI

„Oku fakamamafa „ae Silapa Saienisi „i he ngāue‟i ke a„usia „a e ngaahi tefito‟i ola „o e ngaahi me„a

„oku akó. „Oku hiki leva „a e tokangá mei he ako‟i „oe ngaahi kano me„a moe lahi „o e taimi „oku ako‟i

aí, ki he fakamamamfa‟i „o e akó „o e ngaahi „ILO mo e pōto‟i ngāue ko ia „oku lava „e he tahaako „o

a„usia, ngāue„aki, mo faka„ali„alí. „A ia „oku mahino heni ko e founga „e ngāue„akí, „oku fakatefito pē ia he tahaako.

Ko e loki ako „oku mahu‟inga taha pē ai „a e taha akó, „okú ne faka„ai„ai „a e toko taha akó ke

fekumi ki ha „ILO fo„ou, pōto‟i ngāue fo„ou pea „okú ne fakatokanga‟i ko e fānau akó, „oku nau ako

„i he ngaahi founga kehekehe pea „i he vave kehekehe. „Oku fie ma„u leva „a e kau faiakó, ke nau

ngāue„aki „a e ngaahi founga fakafaiako kehekehe, ke ma„u ai ha faingamālie „o e toko taha kotoa

pē ke ako peá ne lava „o ngāue„aki „a e me„a kuó ne akó.

„Oku fie ma„u ke fakalotolahi‟i „a e fanau akó ke nau fa„a fakakaukau mo fifili ki he ngaahi me„a

„oku nau akó pea ke nau taki taha pule‟i pē „ene ako. „Oku totonu ke mahino kiate kinautolu ko e

akó, „oku „i ai honau ngaahi taumu„a mamafa. Ka „i he taimi tatau, „oku fie ma„u „a e fānau akó, ke

nau manako „i he akó, pea „e lava ia kapau „e „oange „a e ngaue fe‟unga mo honau malohinga taki

taha, he kapau „e fu‟u faingofua pea te nau pahia mo fakapikopiko, ka „okapau „e fu‟u faingata‟a

pea te nau fo‟i. „Oku fie ma„u foki ke nau taki taha feinga ke nau ngāue‟i pē „enau me„á mo e

founga ke ma„u ai „a e ngaahi fakamatala „oku fiema„ú .

Koe founga ako lelei taha „a e Tonga – ko e fanongo, sio, ala pea ngāue. ( Toli, tui, faiva pea luva )

Learning (Ako)

Listen (Fanongo)

Observation (Sio)

Practice (Ala)

Perform / Apply (Ta)

Teaching (Faiako)

Fakatātā‟i

(Oral and

practical) (Fakatātā)

Kaunga ngaue

fakataha moe fanau

ako (Kaunga Ala)

Fokotu‟u ha

ngaue „oku

mahu‟ihinga malie

Monitor and

evaluate (vakai‟i pea

Fakatonutonu)

VIII. NGAAHI POTO’I NGĀUE MAHU’INGA MO ‘AONGA

„Oku „i ai foki „a e ngaahi poto‟i ngāue mahu‟inga mo „aonga „oku fiema‟u „i he lēsoni takitaha ke

faka‟ai‟ai, poupou‟i mo fakamamafa‟i koe‟uhi ke ma‟u „e he fanau pea mo lava ke fakalakalaka

he‟enau hiki mei kalasi ki he kalasi. „I he Saienisi, ko e konga lahi „eni „o e ngaahi poto‟i ngāue mo e

ngaahi taukei „oku fiema‟u ke kamata hono faka„ai„ai mo hono poupou‟i mei he Akotokamu‟a ki he

Kalasi 8.

Sio fakatokanga mo fakapapau‟i (observing),

Palani mo fokotu‟utu‟u ha me‟a pe ngāue ke fai (planning),

Muimui‟i ha ngaahi fakahinohino (following instructions),

Lēkooti mo fakamatala‟i ha me‟a (recording and communicating),

8

Fakamahamahalo ke fe‟unga mo taau (predicting),

„Analaiso (Analyzing) mo vakai‟i (evaluating) ha teita (data) mo ha ola (evidence),

Fa‟u ha fakama‟opo‟opo taau (drawing appropriate conclusion),

Fai ha fakafotunga‟i „oku taau mo ha teita (representing data appropriately),

Fa‟a fifili mo fehufehu‟i (critical and enquiry mind),

Fokotu‟utu‟u (plan) ha tesi falala‟anga (fair test)

Ngāue‟aki ha tesi falala‟anga ke fakatotolo‟i‟aki pe fakamo‟oni‟i‟aki ha ngaahi me‟a mahu‟inga

pe ha ngaahi mo‟oni fakasaienisi,

Ke nau tokanga mo fakapapaui‟i „a e malu mo e hao „enau mo‟ui/ (precaution and safety) „i he

taimi kotoa,

Ke „uhinga kiate kinautolu mo nau mahu‟inga‟ia ke tauhi ke ma‟a mo mo‟ui lelei honau sino

pea pehē ki honau „ātakai,

Tala mo fakamatala‟i „a e fekaukau‟aki „a e ngaahi me‟a mo‟ui mo e ngaahi me‟a mate „i honau

„ātakai/, māmani mo e „Univeesi.

IX. FEKAU’AKI MOE NGAAHI LESONI KEHE

Ko e Silapa „o e ngaahi lēsoni ako „a Tongá ni „oku ngāue„aki ki ai „a e founga „oku fa„ū taha mo

fakalūkufua „a ia „okú ne fakamahino„i ai „a e fekau„aki „a e ngaahi „ēlia lalahi „e fitu „o e akó pea

mo e fehokotaki „a e ngaahi lēsoni „oku ako„í. Ko e Leá ko e konga mo„ui ia „o e lēsoni kotoa pē pea

„oku fakatefito kinautolu „i he lavame„a „a e fānau akó „i he ngaahi lēsoni ko ení.

„I he ako ko ia „a e Lēsoni Saienisi „e ako ai „e he fānau akó ha ngaahi kaveinga „e toe lave mo

ako‟i he ngaahi lēsoni kehe. Ko e fakatātā „e taha „o e ngaahi kaveinga ko „eni ko e ako ki he

„ātakai. Ko e kaveinga ni „e toutou lave mo ako‟i he ngaahi lesoni kehe. Koia ai „e hoko „a e

fekaukau‟aki pehe ni ko e tokoni ki he kau faiako „o tautautefito ki he taimi te nau teuteu ai ha

ngaahi naunau tokoni ki he‟enau faiako (teaching resources). Koe‟uhi ko e fekau‟aki „a e ngaahi

ke nau manatu‟i ke teuteu „a e naunau ke malava ke toutou faka‟aonga‟i he ngaahi lesoni kotoa

„oku nau fekau‟aki he kaveinga koia.

Ko e me‟a mahu‟inga „e taha ko e ngaahi „ilo mo e poto‟i ngaue koia „o e fanau he ngaahi lesoni

kehe hange ko e fa‟u fakamatala he Lea‟faka-Tonga mo e Lea faka-Pilitania „e tokoni „aupito ia ki

he‟enau fa‟u fakamatala he Saienisi pea pehe ki he he‟enau ngaahi taukei mei he fika ke

faka‟aonga‟i ia he ngaahi me‟a fakafika he Saienisi. Koia ai „oku fie ma„u leva ki he kau faiako ke

nau fakatokanga‟i mo ngaue‟aonga‟aki „a e ngaahi fehokotaki ko „ení.

X. FATONGIA ‘OE LEA

„Oku hanga „e he Silapa „a e Akó „o poupou„i „a e ngāue„aki „o e Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-

Pilitāniá „i he langa hake „o e „iló, pōto„i ngāué, tefito„i tuí, ongó mo e anga fakafonuá pea mo

hono fa„u mo fakatupulaki „a e „ilo„i kitá, „ātakai „oku te nofo aí mo hoto tupu„angá, hoto Tongá mo

e tukufakaholó, mahino „a e kakai kehé, ngaahi fonua kaungā„api „i he Pasifikí mo e Pasifikí pea

mo māmani foki. Ko e Silapa ki he ongo leá ni „okú na fengāue„aki.

Ko e Lea Faka-Tongá „e „uluaki ngāue„aki ke fakava„e mālohi„aki „a e akó ka e toki kamata „a e

fakava„e „o e Lea Faka-Pilitāniá „i he Kalasi 3, „o kamata„aki „a e ngāue„aki pē „o e ako Leá. „E

ngāue„aki „a e Lea Faka-Tongá ke kamata ako„i ai „a e ngaahi pōto„i ngāue fakaleá he „e faingofua

9

ange ai ki he faiakó mo e fānau akó ke nau femahino„aki pea nau ako ai „a e ngaahi tefito„i tui,

„ilo, fakakaukau, ongo, mo e pōto„i ngāue „e a„usia ai „a e mo„ui fakapotopotó „i he lau „a e Tongá. „E

lava leva ke ngāue„aki „a e ngaahi me„á ni ki hono faiako„i mo e ako „o e Lea Faka-Pilitāniá pe ko ha

toe lea kehe pē. „Oku mahino mai ko e founga eni „oku lelei taha ki hono ako„i „o ha Lea Ua pea

malava ai ke a„usia „a e poto tatau „i he Lea Faka-Tongá mo e Lea Faka-Pilitāniá, „o „ikai mole ai pe

uēsia „a e tu„unga „o e Lea Faka-Tongá, ko e Lea „Uluaki ia „a e fonuá.

„Oku lahi „a e ngaahi lea „oku ngāue‟aki he Saienisi „e toe ngaue‟aki pe he ngaahi lesoni kehe pea

„oku „i ai „a e faka‟amu ke pukepuke „a e fekau‟aki koia „a e ngaahi lēsoni ke tokoni ki he toe

mahino ange ki he fānau/‟ „a e ngaahi kaveinga „oku nau ako. „Oku toe „i ai pe foki mo e ngaahi lea

faka-Pilitania he Saienisi//„oku „ikai ke „i ai hanau faka-Tonga totonu. Koia ai ko e ngaahi fo‟ilea

faka-Pilitania pehē „e toe ha‟i atu pe kinautolu he tafa‟aki „o e ngaahi fo‟ilea faka-Tonga „oku

fakatonga‟i „aki kinautolu koe‟uhi ke tokoni mo toe mahino ange „a e fakamatala „oku „oatu.

10

XI. VAKAI’I ‘O E NGĀUE

Ko e vakai‟i „o e ngāué„oku totonu ke fai hokohoko pē (formative), „o ngāue„aki ha ngaahi founga

kehekehe pea ngāue„aki foki ke fakalakalaka „a e ako „a e toko taha akó. Ko e fa„ahinga vakai‟i mo

e vakai„i ko eni „oku totonu ke fakatefito ia mei he malava „e he toko taha akó „o ngāue„aki „a e

ngaahi „ilo mo e pōto„i ngāue ko iá. „E lava „e he ngaahi foungá ni ke tokoni ki he faiakó:

ke ne fakapapau„i ai „a e me„a kuo „ilo „e he toko taha akó mo e kulupu kotoa pē peá ne

„ilo ai pe ko e hā „a e ngaahi me„a „oku toe ke nau „iló ka nau toki malava „o a„usia „a e

ngaahi ola na„e fie ma„ú.

ke ne toe „oange ha ngaahi tokoni „oku mahu„inga mālie ki he kau akó.

ke „i ai ha makatu„unga ke tokoni ki he„ene ngaahi palani faiako ki he kaha„ú.

ke fakamahino„i „a e ngaahi feitu„u „oku toe fie ma„u ki ai ha ngaahi tokoni makehe.

Ko e vakai‟i „o e ngāue „a e fānaú „e malava pē foki ke toki fakahoko ia he „osi „a e „iuniti taki taha

(summative). „Oku fa„a ngāue„aki „a e foungá ni ke vakai‟i„aki „a e ola lelei „o ha fakahoko „o e ako„i

ha polokalama pea „oku tokoni foki ia ki he ngaahi palani mo e fokotu„utu„u ki he kaha„ú. Ko e

ngaahi fakamatala „oku „omai „e he founga vakai‟i ngāue ko ení, „oku tokoni ia fakataha mo e

ngaahi fakakaukau „a e faiakó, ki he„ene ngāué:

ke ma„u ai ha fakamatala „e lava „o tufaki ki ha kakai kehekehe „o fekau„aki mo e

fakalakalaka mo e ola „a e toko taha akó pe ko ha kulupu ako.

ma„u ai ha fakamatala ki he „aonga „o e ngaahi founga sivi„í.

ma„u ai ha makatu„unga ke vakai‟i„aki „a e „aonga „o e founga ako„í.

vakai‟i„aki „a e fe„unga mo e „aonga „o e ngaahi naunau tokoni ki hono ako„í.

tokanga„i „a e tu„unga „o e akó fakalūkufua ki he fonuá.

tokoni ki he palaní.

Ko e fakatātā „oku hā „i laló ko e fakatātā mahino ia „o e takai „o e palaní, ako„i mo e ako „oku

muimui ki ai „a e founga vakai‟i „o e ngāue „i he loki ako kotoa pē „i Tongá ni. Ko e hokohoko ko ení

„oku fie ma„u ia ke lava ai „e he faiakó „o tala pe ko e palani „oku sai, pe „oku ako „a e fānaú, pe „oku

fie ma„u ke „i ai ha liliu.

Ko e ki„i fakatātā faingofua „oku hā atu „i laló „okú ne fakahaa„i ai „a e natula „o e ngāue„aki „o e

ngaahi founga vakai‟i „i he loki akó.

11

XII. KO E SIAKALE ‘O E AKO'I, AKO, MO E VAKAI’I ‘O E NGĀUE

Ko e ako„i, ako mo e vakai‟i „o e ngāué „oku hokohoko pē pea vilo takai. Neongo „oku hā „i he

fakatātā ha kamata„anga ka „oku malava pē ke fai „a e vakai‟i ha fa„ahinga taimi pē.

Palani mei he Silapá ki he ako‘i

mo e sivi‘i

Ako‘i mo e Akó.

Sivi‘i hokohoko (formative):

ke vakai‘i ‘a e fakalakalaka ‘a e fānaú mo ‘enau

fiema‘ú

Tokoni‘i ‘oku mahu‘inga mālie

pea liliu ‘a e palaní ka ‘oku fie

ma‘u

Ako‘i mo e Akó

Vakai‘i faka‘osi ke

sivi‘i‘aki ‘a e polokalama ki he kalasí pea ma‘u ai mo ha toe tokoni ‘oku mahu‘inga

mālié

12

XIII. SIOFI FAKALŪKUFUA ‘O E SILIPA

Ko e konga lalahi „eni „o e Silipa Saienisi.

Māmani „o e Me„a Mo„ui َ

Māmani mo hono Fa„unga َ

Māmani mo hono Naunau َ

Māmani mo e Vavaa َ

Ngoue (Kalasi 8 mo e 9)

„I loto „i he ngaahi konga lalahi ko „ena „oku fiema‟u ke ako‟i mo poupou‟i „a e poto„i ngāue

fakasaienisi (scientific skills) mo e fakafotunga (attitudes) „oku taau mo hoa mo e Saienisi.

Māmani ‘o e Me’a Mo’ui

Ko e konga „uluaki ko eni, „oku fiema„u „a e fānau ke nau ako ki he faikehekehe „o e ngaahi me„a

mo„ui mo e me„a mate pea mo fakatupulekina „e nau „ilo ki he ngaahi to„onga mo e „ulungaanga „o e

me„a mo„ui. Ko e ngaahi kupu lalahi (systems) „o e sino „o e tangata َ hange ko e kupu „o e

halanga me„akai (digestived system) kuo vakai„i pea „oku felalave„i mo e ngaahi faingata„a„ia „oku

ne uesia „a e mo‟ui lelei. „I he konga ko eni „oku fakatupulekina ai „a e ilo „a e fānau ki he ngaahi

me„a „oku hoko „i honau „ātakai pea mo „ene felave„i mo e ngaahi to„onga mo„ui mo e „ulunga„anga „o

e tangata َ .

„Oku fai foki „a e tokanga makehe ki he fu„u māfana „a māmani (global warming) pea mo „ene

felāve„i mo Tonga َ ni. „Oku fakalotolahi„i mo faka„ai„ai „a e fānau ke nau ako ki hono fakatolonga

mo malu„i e ngaahi koloa fakalotofonua pea mo ha ngaahi founga ke malu„i ai ke tupulaki mo

tolonga „enau mo„ui.

„I he konga „o e Kalasi 7 mo e 8 „oku fakatefito ai hono ako„i „o e ngaahi kupu lalahi „o e sino

(body systems) „o e tangata pea mo e ngaahi fangata‟ia fakasino „oku ne uisia ai „a e mo„ui lelei..

Ko e ngaahi faingata‟a‟ia fakaesino ko eni „oku kau ai „a e ngaahi mahaki „oku „ikai ke pipihi َ hangē

ko e fu„u sisino َ mo e mahaki suka َ . „Oku mo„ua heni „a e toko lahi „i he ngaahi ta„u mai ko eni

„aia ko e konga ai „oku fakatupunga ia mei hono tanaki mai „a e ma„u „o e ngaahi me„akai fakatupu

ivi َ pea kau ki ai mo e to„onga mo„ui ta„engaungaue. „Oku ako„i foki heni mo e ngaahi mahaki

pipihi َ hangē ko e mofi tengi. „I he ngaahi me„a َ ni takitaha „oku ako„i ai „a e ngaahi founga

malu„i mei he gaahi faingata„a„ia ko eni „aki hono fakamatala„i mahino „a efekau‟aki „a e me„a

tokoni pea mo e mo„ui fakamālohisino mo ngaungaue َ .

Māmani mo hono Fa’unga

„I he konga ua ko eni „oku ako ai „a e fānau ki he ngaahi mālohinga (forces) mo e ngaahi ivi

(energy) pea mo „enau ngaahi fengāue„aki. „Oku fai „a e tokanga makehe ki he ivi faka„uhila „oku

ngāue„aki َ , pea mo ha toe ivi kehe „e ala ma‟u ke ngāue„aki mo faka„aonga„i „i Tonga.. „Oku totonu

ke tupulekina pea mātu„aki mahino lelei ki he fānau „a e ngaahi fa„ahinga kehekehe „o e ivi pea mo

„ene fetongitongi mei he ivi ko ee ki ha toe fa‟ahinga ivi „e taha „o tolonga ai „o „ikai ke „osi. „Oku

totonu ke mātu„aki mahino kiate kinautolu „a e ola „o e ngaahi mālohinga َ pea mo e ngaahi me„a „e

hoko mai ki he„etau mo„ui.

13

Māmani mo hono Naunau

„I he konga tolu ko eni, „oku vakai„i „e he fānau „a e ngaahi fa„unga (properties) „o e ngaahi naunau

(materials) lahi kau ai „a e ngaahi naunau „oku ngāue„aki fakalotofonua َ . „Oku nau ako ki he

fekau„aki „o e ngaahi fa„unga „o e ngaahi naunau mo hono ngaahi „aonga pea vakai„i mo hono ngaahi

naunau „oku makehe ai. Ko e fotunga „e tolu „o e naunau (naunau „oku fefeka, naunau ko e vai,

naunau ko e kasa) kuo vakai„i foki „a e ngaahi ivi „oku ma„u „i he„enau fengāue„aki mo e feliliu„aki

honau fotunga mei he fotunga koee َ ki he fotunga e taha. „Oku fai „a e ngaahi fakatotolo ki he

ngaahi founga „oku liliu ai „a e fa„unga moe fotunga „o ha ngaahi naunau, tautautefito ki hono

fakamāvahevahe mo hono fakafo„ou „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi naunau َ . Lahi foki „a e

ngaahi koloa fakalotofonua „oku fai hono vakai‟i ke „ilo „a e ngaahi fotunga mo e ngaahi naunau

„oku fa„u„aki „a e ngaahi koloa َ .

Māmani mo e Vavaa َ/

„I he konga fa ko eni, „oku tupulaki ai „a e ilo „a e fānau ki he anga „a e hoko mai „a e „aho mo e

po„uli pea mo e fetongitongi „a e ngaahi fa„ahitau „i he„ene felave„i mo e vilo „a e fo„i mamani mo

„ene tatakai „i he la„aa َ . Ko e ngaahi fetu‟u mo e ngaahi naunau „o e vavaa (solar system) „oku

vakai‟i ia „o makatu„unga he ngaahi talafakafonua mo e ngaahi founga ne ngāue„aki pea

tukufakaholo mai mei he kau kaivai Tonga َ mei ono „aho. „Oku ako foki „a e fānau ki he ngaahi

kongokonga lahilahi „o e fakamatala „ea pea mo e anga hono fua e „ea pea ma„u ia „o ngāue„aki ki

he ngaahi fakamatala „ea. Ko e ngaahi fa„ahinga kehekehe „o e ngaahi fakatamaki fakaenatula

pea mo hono ngaahi ola ki Tonga َ hangē ko e saikolone mo e mofuike, „oku ako ki ai „a e fānau َ

pea te nau vakai ki he ngaahi ngāue ke nau teuteu ke fakasi„isi„i ha ngaahi maumau „i ha hoko mai

ha fakatamaki fakaenatula.

Ngoue

Ko e Lēsoni Ngoue „oku kamata ia „i he Foomu 1 pea „oku fa„ufa„u ia ke „ako„i mo ngāue„aki „a e

ngaahi founga ngoue „e lava „o fakahoko pea tu„uloa. Pea ako„i foki ke fakapotopoto hono

ngāue„aki „a e ngaahi faito„o ngoue َ ki he ngoue َ mo e ngaahi fafanga ki he fanga manu َ . „Oku

ako„i foki mo e fānau ki hono tō mo hono fetongitongi „o e ngaahi ngoue ke ma„u ai ha fua lelei ke

fakatau pea mo fakataumu„a mo faka„ai„ai kinautolu ke manako ki he ngoue fakaenatula, „ikai

ngāue„aki ha ngaahi faitoo ngoue.

14

XIV. SIOFI FAKALUKUFUA ‘A E TAUMU‘A NGĀUE KI HONO AKO‘I ‘O E SAIENISI

AKOTOKAMU’A

'I he Akotokmu‟a „oku „ikai ako‟i ha ngaahi ola saienisi pau ka „oku faka‟ai‟ai mo poupou‟i „a e

fanauako ke nau fiefia mo fiefie ako „aki ha ngaahi va‟inga (play-based) mo ha‟anau ngaue‟aki ha

ngaahi naunau (concrete materials) ke fakava‟e mo fakatupulaki‟aki ha ngaahi poto‟i ngaue

(skills) mo ha ngaahi fakafotunga (attitudes) „o „ikai ngata pe ki he saienisi ka ki he ngaahi lesoni

kehe.

Ko e taha ha ngaahi fakamamafa „oku totonu ke fakahoko he Akotokamu‟a ko hono fakatupulaki

„a e lea „a e fanauako „o kau ai ha ngaahi lea ke fakamatala‟i‟aki ha ngaahi fakakaukau pe mo‟oni

fakasaienisi hangē ko e le‟o lahi, le‟o si‟i, mafana, momoko, mālohi, vaivai, vave, māmālie, fuo

kehekehe, lanu kehekehe, la‟ā, māhina, „akau, fanga manu, „aho, po‟uli mo ha ngaahi toe lea pē kae

tautautefito ki ha ngaahi me‟a „oku nau feangai mo ia.

„Oku toe „i ai pe foki mo e ngaahi lea e fekaukau‟aki mo e ngaahi lesoni kehe hangē ko e fika „o

kau ai ha ngaahi lea ki hano fua ha me‟a „o kau ai „a e ma‟olunga, loloa mo e mamafa. „Oku toe kau

foki mo hano kamata ke nau fakahoa mo tala ha faikehekehe „o ha ngaahi me‟a honau „ātakai „i

hono poupou‟i ke kamata he Akotokamu‟a. „E kau „a e lanu, lahi, ma‟olunga, mamafa mo ha toe

fotunga pe „o ha ngaahi me‟a he mahu‟inga ke ngāue‟aki he fakahoa „o ha ngaahi me‟a..

„Oku totonu foki ke faka‟ai‟ai mo poupou‟i „a e fānauako he Akotokamu‟a ke nau lava „o tala mo

fakamatala‟i ha ngaahi me‟a ki he faiako pe ko e kalasi „o kau ai „a e ngaahi me‟a ni.

Ngaahi fotunga „o ha naunau mo ha me‟a „oku nau ngāue‟aki.

Fanga monumanu mo e „akau honau „ātatakai.

Ngaahi kongokonga „o e „akau mo e fanga monumanu „o kau ai mo honau sino.

„Oku „i ai foki mo e ngaahi poto‟i ngaue mahu‟inga mo „aonga pea „oku fiema‟u „i he lesoni saienisi ke

faka‟ai‟ai, poupou‟i mo fakamamafa‟i ke tupulaki „o kamata mei he Akotokamu‟a ki he Kalasi 8 kae

tautautefito ki he ngaahi me‟a ni.


Palani mo fokotu‟utu‟u ha me‟a pe ngaue ke fai (planning),


Lekooti mo fakamatala‟i ha me‟a (recording and communicating),


Ke nau tokanga mo fakapapaui‟i „a e malu mo e hao „enau mo‟ui/ (precaution and safety) „i he

taimi kotoa,

Ke „uhinga kiate kinautolu mo nau mahu‟inga‟ia ke tauhi ke ma‟a mo mo‟ui lelei honau sino

pea pehē ki honau „ātakai,

15

KALASI 1 KALASI 2

Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui

Taumu’a fakalūkufua ‘o e Konga Lahi 1:

Ke lava „e he fānau/ „o tala ha ngaahi

„ulungaanga „oku tatau pē kehekehe ai „a e

„ū me‟a mo‟ui.


Taumu’a fakalūkufua ‘o e Konga Lahi 1:

Ke lava „e he fanau/ „o tala „a e ngaahi

fiema„u kehekehe „a e ngaahi me„a mo„ui.

Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa‘unga

Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 2:

Ke lava „e he fanau „o fekumi mo fakahā ha

ngaahi fa„unga „o e mamani َ „i he„enau mo„ui

faka„aho.



Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau/

ha ngaahi founga fakafisikale (physical

processes) „oku ngāue‟aki „i he komiunitī pe

nofo „a e kakai/.

Konga Lahi 3: Māmani mo hono naunau


Ke fekumi „a e fānau/ ki he ngaahi

„ulungaanga „o ha ngaahi me‟a pe naunau he

māmani.



Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo

fakamatala‟i „a e anga „o ha fa‟ahinga koloa

pē naunau „o e māmani/.

Konga Lahi 4: Māmani mo e vavaá


Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fanau/ „a

hono takiekina (influence) „e he ngaahi me‟a

„o māmani/ „a „etau mo‟ui faka‟aho/.



Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo

fakamatala‟i „oku anga fēfē hono hanga „e

he māmāni/ „o uesia „etau nofo faka‟aho/.

16

KALASI 3 KALASI 4

Konga Lahi 1:.Māmani ‘o e me’a mo’ui


Ke tala pea mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a

e anga „o e tupu mo e feliuliuaki „a e me‟a

mo‟ui′.



Ke fakatokanga‟i mo fakamatala‟i „e he

fānau′ „a e ngaahi me‟a tefito „o e mo‟ui′ mo

e ngaahi fa‟unga „oku nau kau ki ai′.



Ke lava „e he fanau „o tala ha ngaahi

fotunga (forms) mo e tupu‟anga (sources)

kehekehe „o e ivi (energy).



Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fānau′ e

feliuliu‟aki „a e ivimo‟ui′ mo hono

fakatolonga′.



Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau′

„a e koloa mo ha fa‟ahinga me‟a „o

fakafehokotaki kinautolu ki honau ngaahi

„aonga′.



Ke fakatokanga‟i „e he fānau′ e ngaahi

„ulungaanga „o e ngaahi naunau „e malava ke

ngāue‟aki ke fakamavahevahe‟i kinautolu′.



Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau′ pē

„oku anga fēfē hono fakatupu „e he vilo „o e

māmani e feliuliuaki faka‟aho.



Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau' e

anga hono fakatupu „e he ngāue „a e fo‟i

māmani e feliuliuaki „a e fa‟ahitau'.

17

4. Kalasi 5 mo e Kalasi 6.

KALASI 5 KALASI 6



Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo e

fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga „o e

ngaahi kulupu lalahi „o e me‟a mo‟ui/.



Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i mo

fakamahu‟inga‟i e fekau‟aki pe fekāinga‟aki

„a e me‟a mo‟ui mo honau „ātakai/.



Ke fekumi, fakatokanga„i mo fakamatala„i „e

he fānau/ e fekau„aki „a e ma„u„anga ivi/ mo

e ngaahi naunau/.



Ke fakapapau‟i „e he fānau/ „a e founga „e

liliu ai „a e ngaahi ma‟u‟anga ivi/ mo hono

fakatolonga/.



Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo

fakamatala‟i „a e ngaahi „ulungaanga mo e

natula „o e ngaahi naunau „oku lava ke

fakafetongi pe fakamavahe‟i ai kinautolu/.



Ke „omi „e he fānau' ha‟anau lau „o fekau‟aki

mo e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi naunau

mo honau ngaohi fa‟unga.



Ke fakamatala‟i „e he fānau/ „oku takai e

fo‟i māmani/ ki he la‟aa/ mo „ene fakatupu e

ngaahi fa‟ahita‟u pea mo „ene uesia e funga

māmani/.



Ke fakamahino‟i mo fakamatala‟i „e he

fānau' ko e fo‟i māmāni ko e sino ngāue „a

ia „oku malava ke felilliu‟aki pea konga lahi

taha ia „o e naunau „o e lā‟aa′.

18

5. Kalasi 7 mo e Kalasi 8.

KALASI 7 KALASI 8



Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i „a e

ngaahi me„a mo„ui mo e ngaahi kongkonga „o

e sino pea mo hono ngaahi kupu kehekehe

(body systems) pea ke mahino kiate

kinautolu „a e anga hono tauhi ke nau mo„ui

lelei.



Ke lava „e he fanau/ „o fakaha „a e ngaahi

mahaki pipihi mo e ngaahi mahaki „oku „ikai

pipihi „a ia „oku lahi „ene hoko „i Tonga pea

ke nau ilo ki he ngaahi founga malu„i „o e

ngaahi mahaki ko eni َ .

Ke lava „e he fānau/ „o fakafa‟ahinga mo

tuhu‟i „a e fa‟ahinga „o e „akau/ mo honau

ngaahi kongokonga pea fakamatala‟i „a e

ngaahi fāmili „e ni‟ihi „o e „akau/ mo honau

„aonga/

Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i e ni‟ihi

„o e fa‟ahinga „o e monumanu/ mo „enau

fiema‟u/, feitu‟u „oku nau nofo ai mo „enau

fetokoni‟aki „i he „ātakai „oku nau nofo ai/



Ke lava „e he fanau/ „o fa„u mo fakahoko ha

ngaahi fakatotolo fekau„aki mo e ngaahi

fa„ahinga fotunga kehekehe „o e ivi



Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala‟i ko e ivi

„oku lava ke fe„ave‟aki mo feliliu„aki pea ko

e mālohinga (forces) „oku ngāue ia „i he

me„a kotoape.



Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i ha

fotunga „o ha me„a „a ia „oku َ ne fakaha„i ai

„a e fa„unga „o e ngaahi naunau ko ia.



Ke lava „e he fanau/ „o ako pea mahino‟i „a e

Particle Theory of Matter ke ne lava „o

fakamatala‟i „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi

naunau kotoape.



Ke lava „e he fanau „o fakamatala„i ko e

ngaahi foutunga „i mamani he ngaahi „aho َ

ni ko e ola ia „o e ngaahi me„a na„e hoko he

fo„i palanite „i he taimi mātu„aki lōloa

mo„oni.



Ke lava „e he fanau „o fakatokanga„i mo

fakamatala‟i ha ngaahi fekau„aki „i he

ngaahi sisitemi (systems) „o māmani pea mo

e vavaa.

19

Konga Lahi 5: Ngoue


Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala‟i „a e

ngaahi founga ngoue lalahi (major

agricultural systems) „oku ngaue‟aki „i

māmani pea pehe ki Tonga ni.

Konga Lahi 5: Ngoue


Ke lava „e he fanau/ „o fakaha ha ngaahi

palopalema fakangoue pea ke nau lava „o

fakamatala ha ngaahi founga ngoue „e

tu„uloa.

20

XV. POTO‘I NGĀUE (SKILLS) MO E FAKAFOTUNGA (ATTITUDES)

„I he Saienisi, ko e konga lahi „eni „o e ngaahi poto‟i ngaue mo e ngaahi taukei „oku fiema‟u ke

kamata hono faka„ai„ai mo hono poupou‟i mei he Akotokamu‟a ki he Kalasi 8.


Palani mo fokotu‟utu‟u ha me‟a pe ngaue ke fai (planning),


Lekooti mo fakamatala‟i ha me‟a (recording and communicating),

Fakamahamahalo ke fe’unga mo taau (predicting),

„Analaiso (Analyzing) mo vakai‟i (evaluating) ha teita (data) mo ha ola (evidence),

Fa‟u ha fakama‟opo‟opo taau (drawing appropriate conclusion),

Fai ha fakafotunga‟i „oku taau mo ha teita (representing data appropriately),


Fokotu‟utu‟u (plan) ha tesi falala‟anga (fair test)

Ngāue‟aki ha tesi falala‟anga ke fakatotolo‟i‟aki pe fakamo‟oni‟i‟aki ha ngaahi me‟a mahu‟inga

pe ha ngaahi mo‟oni fakasaienisi,

Tauhi mo tokanga‟i ke malu mo hao „enau mo‟ui/ (precaution and safety) „i he taimi kotoa,

Tauhi mo nau mahu‟inga‟ia ke ma‟a mo mo‟ui lelei honau sino pea pehē ki honau „ātakai,

Tala mo fakamatala‟i „a e fekaukau‟aki „a e ngaahi me‟a mo‟ui mo e ngaahi me‟a mate „i honau

„ātakai/, mamani mo e „Univeesi.

„Oku toe kau atu foki mo e ngaahi poto‟i ngāue mo e fakafotunga fakasaienisi ko „eni „i hono

fiema‟u ke lava‟i lelei „e he fanauakoó he ngaahi levolo takitaha.

Kalasi 1 mo e 2 Kalasi 3 mo e 4

„Oku totonu ke malava „e he fanau

kuo nau lava‟i „a e Kalasi 2 „a e ngaahi

me‟a ni.

„Oku totonu ke malava „e he fanau kuo nau lava‟i „a e

Kalasi 4 „a e ngaahi me‟a ni.

Palani „eke ha ngaahi fehu„i lelei mo

taau vavalo pe fakamahamahalo

(predictions) tala ha fakahoa (comparison) pe

tesi ta‟efalala‟anga (unfair test).

Fakahāa‘i (present) ha ola

(evidence) ‘oku ma’u muimui ki ha ngaahi tu„utu„uni

faingofua „oku talaatu. sio tokanga (observations) pea

mo fai mo ha ngaahi fua

faingofua (measurements). fakamatala‟i „a e sio tokanga mo e

fua na‟e fai.

Vakai’i (Consider) mo sivivakai’i

(evaluate) ‘a e ola َ pea

Palani „eke „a e ngaahi fehu„i َ pea fakakaukau„i ha

founga ke ma„u ai „a e tali ke tala „a e ngaahi me„a „e hoko َ fakatefito he

ngaahi ola mo ha a„usia „o ha ngāue na„e fakahoko. fa„ufa„u ha tesi falala‟anga faingofua (simple fair

test).

Fakahāa‘i (present) ha ola ‘oku ma’u muimui‟i ha ngaahi tu„utu„uni faingoufa „oku hiki

atu. fakahāa‟i ha ngaahi ma„u„anga fakamatala ke

tali„aki ha ngaahi fehu„i. lekooti „a e ola „o ha ngāue na„e siofi mo e ha

ngaahi fua „o ha ngāue na„e fakahoko ngāue„aki ha ngaahi founga ngāue kehekehe hangē

ko ha kalafi mo ha ngaahi tepile ke fakaha lelei ai

„a e ngaahi teita (data) ma„u mai ha ngaahi fakamatala mei ha ngaahi tohi

mo ha kakai َ

21

fakamatala‘i ngāue„aki ha ngaahi fakahoa

faingofua ke fakahāa‟i„aki ha

ngaahi sipinga pe fotunga kamata ke ako‟i „a e fakakaukau

koia „oku „ikai tupukoso ha me‟a.

Koia ai ka hoko ha me‟a kuopau pe

ke „i ai „a e me‟a na‟a

nefakatupunga (cause and

effect).

Vakai’i (Consider) mo sivivakai’i (evaluate) ‘a e

ola َ pea fakamatala‘i ngāue„aki ha ngaahi ola „o ha‟anau fekumi ke

tali‟aki ha fehu‟i na‟e mu‟aki fokotu‟u. ngāue„aki ha ngaahi fakahoa ke fakahāa‟i„aki ha

ngaahi sipinga „o makatu‟unga ha ngaahi fua na‟a

nau fai. fakahoko „a e ola „o ha ngaue ki hono tupu„anga

pea fakamatala‟i „a e founga pe ko e me‟a na‟e

hoko.

22

Kalasi 5 mo e 6 Kalasi 7 mo e 8

„Oku totonu ke malava „e he fanau kuo nau

lava‟i „a e Kalasi 6 „a e ngaahi me‟a ni. „Oku totonu ke malava „e he fanau kuo nau

lava‟i „a e Kalasi 8 „a e ngaahi me‟a ni.

Palani Faka„eke„eke „a e ngaahi fehu„i „e lava „o

fakatotolo‟i fakasaienisi pea

fakakaukau„i mo ha founga „e ma„u ai ha

ngaahi tali. fa„ufa„u pe vavalo„i ha ngaahi me‟a „oku

lava ke tesi‟i. Fa„ufa„u ha me„a ke vakai‟i „aki ha ngāue

kae liliu pe ha me„a „e taha (one

variable) pea ta„e liliu (control) „a e

toenga َ

Fakahāa‘i (present) ha ola ‘oku ma’u Muimui‟i pe fakahoko ha ngaahi

tu„utu„uni „oku hiki atu fakahā „a e ngaahi me„a ngāue totonu ke

ngāue‘aki ki ha ngaahi fua „o ha ngaahi

me„a. lekooti maau „a e ola „o ha ngāue na„e

fai hono siofi mo fua fakahā „a e founga lelei taha ke

fakamatala„i„aki „a e teita (data) tanaki mai mo talaki ha ngaahi

fakamatala mei ha ngaahi ma„unga

ongoongo (media) mo hono ngāue„aki „a

e ngaahi me„a ngāue fakailekitonika َ .


(evaluate) ‘a e ola َ pea fakamatala‘i ngāue‟aki „a e ngaahi mo‘oni kuo nau

ma‘u ke tali „aki „a e ngaahi fehu‘i na‘a

nau fekumi ki ai mo vakai‟i„aki „enau

fakatotolo na‘e fakahoko ngāue„aki „a e ngaahi mo„oni mo e fua

na„e ma„u ke fakamatala „o

fakmā„opo„opo„aki „a „enau ngāue َ vakai„i „a e fakamā„opo„opo aofangatuku

„o ha ngāue pe „oku fenapasi mo e „ola

na„e fai ki ai „a e „amanaki َ moe vavalo َ

Palani fa‘u ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo e

fakatotolo „oku fakahoko َ pea

fakalelei‘i ke fe‘unga mo e ngaahi

fakatotolo fakasaienisi fakahā „a e ngaahi ola „o ha ngāue na‘e

„ahi‘ahi„i mo vakai„i „o ngalingali ko e

ngaahi tali ia fa„ufa„u ha ngaahi fakatototolo

fakasaienisi fa„ufa„u ha tesi falala‟anga pea fulifulihi

„a e tesi ke vakai‟i „aki „a e ngaahi me„a

(variables)„i ha fakatotolo fakasaienisi

Fakahāa‘i (present) ha ola ‘oku ma’u fa‟u ha ngaahi fokotu„utu„u mahino „o ha

ngaahi tu„utu„uni fakasaienisi fai ha ngaahi fua َ tonu „o ngue‟aki ha

ngaahi me„afua kehekehe. ngāue lelei„aki mo tokanga „a e ngaahi

naunau fakasaienisi. fakapapau„i „oku fai pe muimui‟i „a e

ngaahi founga koia ke fai ai ha malu mo

ha hao mei ha fakatu‟utamaki he

lolotonga „o ha fakatotolo fakasaienisi. ma„u mai pea vakai‟i ha ngaahi

fakamatala mei he komuiniti


(evaluate) ‘a e ola َ pea fakamatala‘i vakai‟i fakaikiiki ha ngaahi fakatotolo

pea fakalelei„i „oka fiema„u. vakai‟i „a e fakama„opo„opo (conclusions)

pe „oku fe‟unga mo e ngaahi me„a na„e

fai ki ai „a e „amanaki pē ko e toe fai ha

fekumi mo ha vavalo fo‟ou. Fakahāa‟i „a e ngaahi tonounou he

fakahoko „o ha ngaahi fakatotolo. fakamatala„i „a e mahu„inga hono toutou

fakahoko ha ngaahi ngāue.

23

XVI. SILAPA SAIENISI KI HE LEVOLO ‘E TOLU

Māmani ‘o e Me‘a Mo‘ui (Kalasi 1 ki he 3)

KALASI 1 KALASI 2 KALASI 3

Taumu’a fakalulufua

Ke lava „e he fānau/ „o tala ha

ngaahi „ulungaanga „oku tatau

pē kehekehe ai „a e „ū me‟a

mo‟ui.


Ke lava „e he fanau/ „o tala „a

e ngaahi fiema„u kehekehe „a

e ngaahi me„a mo„ui.


Ke tala pea mo fakamatala‟i

„e he fānau′ „a e anga „o e

tupu mo e feliuliuaki „a e

me‟a mo‟ui′.

Konga tefito

‘Akau´ mo e fanga

monumanu

Me„a Mo„ui mo e Me„a ate

fakatefito „i he„enau

tupu, ngaungāue mo e

ma„u me„a tokoni . akau mo e fanga manu´

fakatefito „i he founga

„enau ma„u mai „enau

me„akai mo e „enau

faka„aonga„i „a e „ea´.

Ngaahi kongokonga mo

honau ngaahi fatongia

kongokonga „o e sino „o e

tangata – „ulu, va„e, kia„i

nima, alanga, ongo nima,

ongo va„e, ongo mata,

ongo telinga mo e ihu kongokonga „o e sino „o e

fangamanu kehe - „ulu,

va„e, kia„i nima, alanga,

ongo nima, ongo va„e,

ongo mata, ongo telinga

mo e ihu ngaahi kongokonga „o e

„akau – sino, ngaahi ako,

ngaahi lau mo e ngaahi

matala„iakau

Konga tefito


monumanu

ngaahi fiema„u „a e akau –

„ea (okisikena, kaponi

taiokisati), ngaahi

me„akai „oku huhu„a, ivi

maama mei he la„aa´, fua

māfana fe„unga ngaahi fiema„u „a e fanga

manu – me„akai, vai, „ea

(„okisikena), nofo„anga,

fua māfana fe„unga tokangaekina e fanga

manu mo e „akau´

fakatefito he lava ke

feau „enau ngaahi fiema‟u



ngaahi „ulungaanga o e

ngaahi me„a mo„ui – anga

„enau tupu, manava, kai,

ngaungāue, honau ongo´

Ekolosia (Ecology) mo e

‘Ātakai

„Akau mo e fanga manu

„oku nau nofo he ngaahi

nofo„anga kehekehe – „i

tahi, ngaahi vai, mo e

ngaahi „akau mo e fanga

manu he fonua´

Konga tefito

‘Akau´ mo e fanga manu

tupu „a e fanga manu –

kei si„i ki he fu„u lahi, liliu

e foutunga mo e lalahi „o

e ngaahi kongokonga´ tupu „a e ngaahi tenga„i

„akau´– „i ha fa„ahinga

tukunga kehekehe „o e

„ātakai, hauhau mo e ivi

maama Tupu „a e ngaahi „akau he

ngaahi „ātakai kehekehe –

„i ai mo e „ikai „i ai ha vai,

maama, kelekele etc.



Tufaki „o e ngaahi tenga„i

„akau´ - tufaki „e he

matangi, fanga manu,

pāpā pe „o ngangana pe

punakakai e tenga„i „akau

mo e tufaki „e he vai´

Ngaahi tenga„i „akau „oku

kai hangē ko e laise,

koane mo e piini.

24

Mamani ‘o e Me’a Mo’ui (Kalasi 4 ki he 6)



Ke fakatokanga‟i mo

fakamatala‟i „e he fānau′ „a e

ngaahi me‟a tefito „o e mo‟ui′

mo e ngaahi fa‟unga „oku nau

kau ki ai′.


Ke malava „e he fānau/ „o tala

mo fakamatala‟i e ngaahi

„ulungaanga „o e ngaahi kulupu

lalahi „o e me‟a mo‟ui


Ke lava „e he fānau/ „o

fakamatala‟i mo

fakamahu‟inga‟i e fekau‟aki pe

fekāinga‟aki „a e me‟a mo‟ui mo

honau „ātakai/

Konga Tefito


monumanu ngaahi kongokonga „o e

matala„i „akau َ – matala„i

„akau, efuefu he

matala´, kau „o e matala

(anthers), huhu„a melie

he matala (nectar) mo

„enau ngaahi ngāue´ ko e siakale „a e anga „o e

mo„ui „a e „akau matala´ –

tenga„i „akau, talamuka

hake e tupu „a e tenga„i

„akau َ (soot), matala pea

toe kamata mei he

tenga´



ngaahi kongokonga „o e

kupu „o e halanga me„a

kai – ko e tiupi „o e

halanga me„akai „oku lahi

hono ngaahi kongokonga

– tokanga heni „a e

ngutu pe mo e kete َ ngāue „a e kupu „o e

halanga me„akai َ – ke

momosi „a e me„akai mo

tokoni„i kitautolu „i

he„etau tupu ngaahi vahevahe „o e

me„akai – kakano„i manu,

fua„i „akau mo e

vesitapolo pea mo e

anga „enau tokoni ki

he„etau tupu

Konga Tefito

‘Akau´ mo e fanga monumanu fa„ahinga kehekehe „o e

fanga manu´ – fanga manu

„oku „ia honau hui tu„a pea

mo e fanga manu „oku „ikai

ke „iai honau hui tu„a pea mo

honau ngaahi kulupu

takitaha „i honau ngaahi

fa„ahinga fa„ahinga kehekehe „o e

„akau´ – „akau matala mo e

„akau ta„ematala, mo e „akau

„oku tupu he tahi´ fakafa„afa„ahinga „o e

ngaahi me„a mo„ui –

fokotu„utu„u fakakulupu „a e

ngaahi „akau mo e fanga

manu ki he kulupu „oku nau

faitatau ai ngaahi kī – ngāue„aki ha

ngaahi kī ke fakahā„aki „a e

fai kehekehe „o e ngaahi

me„a mo„ui´.

Ngaahi kongokonga mo honau

ngaahi fatongia

Fakaangaanga „a e fanga

manu mo e „akau ki „ātakai

fo‟ou – ngaahi kongokonga e

sino, „enau ngaahi ngāue َ

mo „enau liliu ke anga ki ha

me‟a foou – hangē ko e

ngūfeke „oku ne ngāue„aki

hono te„elamá ke malu„i ia.

ngaahi ongo „anga mo e

fakaangaanga ki ha me„a

fo„ou – sio, fanongo, „ahi‟ahi

Konga Tefito


monumanu ke fakamatala„i „a e ngaahi

fa„ahinga me‟a mo‟ui

kehekehe – fakatātā„aki

eni „a e ngaahi vao hangē

ko e musie na‟e to ke kai e

fanga pulu ka kuo hoko ia

„o mafola ko e vao. Ecology mo e ‘Ātakai ko e seini „o e me„akai

(food chain) mo e kupenga

„o e me„akai (food web) – „a

e felālāve„i „a e me„a „oku

kai „ehe fanga manu

takitaha – „akau´,

fangamanu „oku nau kai e

kakano„i manu (carnivores)

mo e fanga manu „oku nau

kai „a e „akau pē

(herbivores) ecosystem fakalotofonua –

Ko e fanga manu mo e

ngaahi „akau „oku nau mo„ui

mo nofo he ngaahi ātakai

„o Tonga pea mo „enau

ngaahi fekau„aki ola „o e ngaahi ngāue „a e

tangata he ecosystem –

faka„auha hono ngaahi

koloa´ mo faka„uli„i e

„ātakai felilu„aki e „ea pea mo e

māfana e fo„i kolope´ –

hono ngaahi ola ki Tonga

pea mo māmani he fu‟u

25

kai me„a kai mo„ui lelei –

me„akai fakatupu mo„ui

lelei mo e me„akai „ikai

fakatupu mo„ui lelei Ngaahi hui َ – „oku tokoni

„a e ngaahi hui ke

pukepuke e sino ke tu„u

ki „olunga mo malu‟i

kitautolu pea tokoni„i

kitautolu „i he„etau

ngaungāue holo.

mo e nanamu „oku nau

tokoni ki he mo„ui „a e fanga

manu

Ecology mo e ‘Ātakai

ko e ngaahi „akau mo e

fanga manu „i honau ngaahi

„ātakai – feitu„u „oku nofo ai

„a e fanga manu َ mo tupu

ai „a e akau َ َ mo e anga

„enau mo„ui َ „iai َ – ko e ha e

me‟akai „oku nau kai mo e

anga „enau malu„i kinautolu

māfana e „ea´ tauhi ke malu pea

fakatolonga e ngaahi koloa toe faka„aonga„i (recycling)

mo toe ngāue„aki (reusing)

- „a e ngaahi koloa mo e

ngaahi naunau „oku lava ke

toe faka„aonga„i mo toe

ngāue‟aki fanga ki„i me„amo„ui iiki´

(micro-organisms) – anga

„a e tokoni „a e fanga kii

me„a mo„ui ko eni ki hono

fakapala„i mo fakapopo„i „a

e ngaahi me„a.

26

Mamani ‘o e Me’a Mo’ui (Kalasi 7 mo e 8)

KALASI 7 KALASI 8


Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala„i „a e

ngaahi me„a mo„ui mo e ngaahi kongkonga „o e

sino pea mo hono ngaahi kupu kehekehe

(body systems) pea ke mahino kiate

kinautolu „a e anga hono tauhi ke nau mo„ui

lelei


Ke lava „e he fānau/ „o fakaha „a e ngaahi

mahaki pipihi mo e ngaahi mahaki „oku „ikai

pipihi „a ia „oku lahi „ene hoko „i Tonga pea ke

nau ilo ki he ngaahi founga malu„i „o e ngaahi

mahaki ko eni َ .

Konga tefito

Ngaahi ‘ulungaanga ‘o e me‘a mo‘ui َ

„ulungaanga „o e me„a mo„ui َ

Ngaahi Kupukupu e sino

ko e ma„ama„a َ mo e manava ko e mafu mo e ngaahi fa„ahinga

kehekehe „o e halangatoto َ ngaahi kongokonga „o e kupu ki he

halanga me„akai َ pea mo „enau ngaahi

ngāue َ

Ngaahi kaveinga fekau’aki mo e mo‘ui َ

ko e ola „o e ifi tapaka ki he sino me„akai mo e feime„atokoni kau ai founga

mo„ui lelei „e teuteu e me„akai hangē ko e

tunu, „umu , haka „o tu„u fehangahangai ia

mo e fakapaku mo e papakiu e me„akai mahaki mafu َ mo e ngaahi lelei „o e

fakamālohisino ma„u pe fa„ahinga kehekehe „o e kanisā mo hono

ngaahi tupu„anga َ ngaahi palopalema ki he nifo mo e founga

ke ta„ota„ofi „a e ngaahi me„a ko eni َ

Konga tefito

Ngaahi mahaki ‘oku pipihi

Ngaahi mahaki STI kau ai „a e

HIV/AIDS Mofi tengi Tīpī Taifoti

Ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai pipihi

„Ate pupula kalasi B (hepatitis B) Kulokula mo e ve‟e fua (filariasis) Fu„u sisino(OBESITY) Mahaki suka(DIABETES) Mahaki mafu Kanisā Toto mā„olunga

Ngaahi mahaki fakatupunga ‘i ha ‘ikai ma’u

‘e he sino ha taha ‘o e ngaahi ivi

mahu’inga (deficiency diseases).

Founga ke malu’i mei he ngaahi mahaki َ

Tokonga„i mo ta„ota„ofi „a e ngaahi me„a

„oku nau fakatupu „a e mahaki َ َ (ngaahi

founga ke ta‟ota‟ofi „aki „a e me‟a „oku ne

fakatapu e ngaahi mahaki hange ko e

fanga kumā, namu, lango, mongomonga

mo e ngaahi me‟a pehē). Kai palanisi Mo„ui fakama„a mo tokangaekina „a e

ngaahi to„onga „oku ne fakatupu „a e mo„ui

lelei َ Huhu malu„i

27

Ngāue„aki „a e vai ma„a Fakahoko „a e „uluaki tokoni fakafaito‟o

(first aid) mo tokanga ke faitoo ha

f‟a‟ahinga fokoutua (infections). Fakamama„o mei he fe‟auaki (abstinence)

pea tuku fakaa„ufuli ha ngaahi „ulungaanga

„oku „ikai taau mo hotau anga fakafonua

mo „etau tui َ .

Ngaahi ‘akau ‘i Tonga/ ni

Kulupu Tīkomupousa (decomposer) Kongokonga Matala‟i‟akau Fua‟i‟akau Tenga‟i‟akau Ngaahi „akau mahu‟inga (fāmili „o e

lekiume (legumes)) Ngaahi „aonga „o e „akau/

Fanga monumanu ‘i Tonga/ ni

Monumanu „i Tonga/ ni Monumanu „oku „i ai honau huitu‟a Monumanu „oku „ikai „i ai honau huitu‟a Fāmili „o e monumanu „oku sino molū pea

„ikai ke „iai ha‟anau huitu‟a Nofo‟anga „o e fanga manu (habitat) Fetokoni‟aki „a e monumanu mo e „akau/ Seini me‟akai „o e hakau/ Lava „a e monumanu „o mo‟ui „i honau

„ātakai/ (adaptation)

28

Mamani mo hono Fa’unga (Kalasi 1 ki he 3)


Taumu’a fakalukufua

Ke lava „e he fanau „o fekumi

mo fakahā ha ngaahi fa„unga

„o e mamani َ „i he„enau mo„ui

faka„aho


Ke fakapapau‟i mo

fakamatala‟i „e he fānau/ ha

ngaahi founga fakafisikale

(physical processes) „oku

ngāue‟aki „i he komiunitī pe

nofo „a e kakai/.


Ke lava „e he fanau „o tala ha

ngaahi fotunga (forms) mo e

tupu‟anga (sources)


Konga tefito

Ivi

Ngaahi ongo (sounds) „i

he „ātakai – fakahā „a e

fa‘ahinga kehekehe „o e

ongo pea mo e feitu‘u

na‘e kamata mei ai َ ma‘u‘anga „o e maama َ –

fakahā „a e lahi „o e

ngaahi ma‘u‘anga „o e

maama pea mo hongo

ngaahi „aonga َ .

Ngaahi mālohinga

teke mo e fusi –

fakafaikeheke‘i „a e

teke َ mo e fusi َ pea

fakahā „a e taimi „oku

ngāue‘aki ai „a e teke mo

e fusi

Konga tefito

Ivi

ma‘u‘anga „o e mafana

pea mo hono ngaahi

„aonga َ malu mo hao mei he a afi

„o e mātu‘aki

fakatu‘utāmaki pea „oku

„ikai ke totonu ke

va‘inga„aki ngaahi ongo (sound) „oku

ma‘u َ – ko e taimi „oku

tetetete ai ha me‘a „oku

ma‘u mei ai „a e ngaahi

ongo pea „oku lahi „a e

fa‘ahinga me‘a kehekehe

„oku tetetete pea ma‘u

mei ai „a e ongo َ

Ngaahi mālohinga

tētē mo e ngoto „i he vai َ

(fresh water) – ke lava „o

fakafa„afa„ahinga „a e

ngaahi me„a ki he me„a

„oku lava „o tētē mo e

ngaahi me„a „oku ngoto he

vai.

Konga tefito

Ivi

manafa „oku lava „o ma‘u

mei hono oloolo ha ngaahi

me‘a ko e afi „oku fiema‘u ha

„ea kae ulo Ko e ongo (sound) mo e

maama „oku „omai „ia mei

he ngaahi ma‘u‘anga

(sources) „o e ongo mo e

maama َ ko e ongo „oku mafola mai

ia mei he ma‘u‘anga ongo ko e maama „oku

hangatonu pe „ene „alu pe

huhulu َ

Ngaahi mālohinga

lele oma mo e lele

māmālie - ngaahi

mālohinga (teke mo e

fusi) „oku lava „o

ngāue‘aki ke fakavave‘i

ha ngaahi me‘a pe

fakatui‘i„aki ha ngaahi

me‘a

Ngaahi me‘a „oku

mamafa َ „oku lava pe ke

ngaahi ke tētē

29

Māmani mo hono Fa’unga (Kalasi 4 ki he 6)



Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he

fānau ′a e feliuliuaki „a e ivi mo

hono fakatolonga′.


Ke fekumi, fakatokanga„i mo

fakamatala„i „e he fānau/ e

fekau„aki „a e ma„u„anga ivi/ mo

ha ngaahi me‟a.


Ke lava „e he fānau „o

fakahā mo fakahoko

„a e ngaahi ngāue „oku

hoko hono faka„aonga„i

mo feliliu„aki „a e

ngaahi ivi pea mo e

ngaahi mālohinga.

Konga tefito

Ivi

„ata pe tapua „a e maama َ –

ko e tapua „a e maama „i

hono hulu„i ha me‟a „oku

ngingila pe ki ha ngaahi

sio„ata ko e maama „oku huhulu

hangatonu Ngaahi me„a „oku nau tufaki

„a e mafana (conductors) mo

e ngaahi me„a „oku „ikai ke

nau lava „o tufaki „a e

mafana َ (insulators) – „oku

„iai „a e ngaahi me„a

(substances) „oku leleiange

„e nau tufaki „a e mafana „oku fe„ave„aki „a e ongo „i he

ngaahi me„a pe naunau

(materials) kehekehe – „oku

lava ke fe„ave„aki „a e ongo „i

he me„a „oku fefeka َ , huhu„a

mo e „ea

Ngaahi mālohinga

mālohinga fakamakinito – ko

e ongo mu„i makinito „oku na

kehekehe pea „oku na

fefusi„aki pea feteke„aki ngaahi langolango (kau ai „a

e see saws) – ko e lango „oku

tokoni ia ki he„etau mo‟ui

faka„aho.

Konga tefito

Ivi

fa„u „a e ngaahi circuit

faingofua anga hono ngaohi e „uhila

pea mo e malu mo hao mei

he „uhila َ ngaofe „a e maama – ko e

ma‟ama „oku lava pe „o

ngaofe he‟ene huhulu he

ngaahi me‟a kehekehe pe ko e lanu hinehina „oku ma„u

ia hono fakatahataha„i „o e

ngaahi lanu ko e le„o mā„olunga mo e

mā„ulalo pea mo e le„o lahi

„oku lava pe liliu

Ngaahi mālohinga

vakai„i „a e ngaahi makinito َ

(malohi „o e makinito) – ko e

ngaahi makino kehekehe

kotoa pe „oku lava ke vakai„i

honau mālohi „aki „a e ngaahi

sivi „oku taau َ me„a ngāue ki he ngaahi

me„a „oku tētē - ko e

ngaahi me„a „oku mamafa َ

„oku lava pe ngaohi ke lava „o

tētē hono ngāue„aki „a e me‟a fusi

koloa (pulley) ke hiki „aki „a e

ngaahi me‟a „oku mamafa

Konga tefito

Ivi

tauhi mo

fakatolonga „a e ivi

– ko e ivi „oku lava

pe „o liliu mei he

fa„ahinga ivi koee َ

ki he fa„ahinga ivi

„e taha

Ngaahi Mālohinga

friction – ko e

fa‟ahinga

mālohinga „ea mo e „ea „oku

fakafepaki mai –

ko e fa„ahinga ia „e

taha „o e friction tētē mo e ngoto

he tahi pea mo e

ngaahi huhu„a

kehe َ ko e ngaahi

me„a َ „oku

kehekehe pe „enau

to„onga َ ngoto pe

„ikai ngoto „o

fakatatau ki he

fa„ahinga

kehekehe „o e

ngaahi me„a

huhu„a.

anga „a e tētē „a e

ngaahi vaka َ.

30

Māmani mo hono Fa’unga (Kalasi 7 mo e 8)

KALASI 7 KALASI 8


Ke lava „e he fānau/ „o fa„u mo fakahoko ha

ngaahi fakatotolo fekau„aki mo e ngaahi

fa„ahinga fotunga kehekehe „o e ivi.


Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i ko e ivi

„oku lava ke fe„ave‟aki mo feliliu„aki pea ko e

mālohinga (forces) „oku ngāue ia „i he me„a

kotoa pe.

Konga Tefito

Māfana

ma„u„anga „o e māfana ngangāue pe fehu„aki „a e mafana he

ngaahi me„a „oku fefeka, vai mo e ea faka‟au ke folahi mo foci „o fosi‟i ngāue„aki „a e me„afua māfana

(thermometer)

Maama

„Ata pe tapua „a e maama mo e fekau„aki

mo e engikale „ene huhulu mai

(incidence) mo e „ene tapua َ

(reflection) ko e ngaofe „a e huelo „o e maama

(refraction) pea mo hongo ngaahi

„aonga pea mo hono ngaahi palopalema َ Ngaahi lanu – fakamovetevete „a e

maama lanu hinehina َ „o ma„u ai „a e

ngaahi lanu kehekehe Fakatotolo pe lava ke tala ha me‟a –

kongokonga „o e mata „o e tangata َ

Ongo

Fetuku holo e ongo he ngaahi me„a

fefeka, huhu„a mo e „ea Ko e ongo mā„olunga mo mā„ulalo pea mo

e ongo le„o lahi „i hono fakatatau ki he

peau „o e ongo „a hono frequency mo e

amplitude Fakatotolo - kongokonga „o e telinga „o e

tangata َ

Konga Tefito

Ivi

Ngaahi fa„ahinga „o e ivi – „oku ma„u „a e

ivi „i he ngaahi fa„ahinga kehekehe Pukepuke „o e ivi (Storing energy). siofi mo fakamatala„i „a e ngaahi

feliliu„aki „a e ivi Ma„u„anga ivi ke fai„aki ha ngāue - Tauhi mo fakatolonga e ma„u„anga ivi

Ngaahi Mālohinga

Fa„ahinga kehekehe „o e ngaahi

mālohinga - „oku „iai „a e fa„ahinga lalahi

„e ua „o e ngaahi mālohinga fua „a e ngaahi mālohinga „aki hono

me„afua (force meter) kalāvite fakasi„isi„i „a e friction ngaahi mālohinga „oku „ikai palanisi ngaahi mālohinga َ mo e anga „enau

takai (Forces and cycling).

31

Māmani mo hono Naunau (Kalasi 1 ki he 3)



Ke fekumi „a e fānau/ ki

he ngaahi „ulungaanga „o

ha ngaahi me‟a pe naunau

he māmani


Ke lava „e he fānaú „o

fakapapau‟i mo fakamatala‟i „a

e anga „o ha fa‟ahinga koloa

pē naunau „o e māmaní


Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e

he fānau′ „a e koloa mo ha

fa‟ahinga me‟a „o fakafehokotaki

kinautolu ki honau ngaahi „aonga′

Konga Tefito

Fakakulupu mo

fakafa‘afa‘ahinga ‘a e

ngaahi naunau

ngaahi „ulungaanga

mo e fa„unga - ko e

ngaahi naunau kotoa

pe „oku kehekehe

honau ngaahi

„ulungaanga mo me„a

„oku fa„u„aki fakafilifili pe

fakakulupu - ko e

„ulunga„anga mo e

ngaahi me„a „oku fa„u

„aki „o e ngaahi „a e

ngahi me„a „oku lava

„o faka„aonga„i ia ki

hono fakakulupu o e

ngaahi naunau َ mo

ngaahi me‟a pe

Fetongitongi e fotunga

‘o e ngaahi naunau

piko, mamio, mafao –

ko e „ulungaanga mo e

ngaahi me„a „oku

fa„u„aki „a e ngaahi

naunau „oku lava ai

feliliuaki „o honau

ngaahi fotunga

Konga Tefito

Fakakulupu mo


ngaahi naunau

pelesitiki, ukamea, akau

(fefie) ngaahi me„a fefeka

(solids) mo e ngaahi me„a

huhu„a (liquids) –

fakafaikehekehe „a e

ngaahi me„a „oku fefeka

mo e ngaahi me„a huhu„a ngaahi ukamea mo e

ngaahi me„a „oku „ikai ko e

ukamea ko e ngaahi kasa „ea „oku

kau m o ia he ngaahi

naunau

Fetongitongi e fotunga ‘o e

ngaahi naunau

ngaahi founga „o e

feliliuaki faka„aho „o e

ngaahi naunau – ko e

ngaahi naunau „oku lava pe

„o feliliuaki „i hono

ngāue„aki „a e ngaahi

founga tutu kehekehe

Konga Tefito

Fakakulupu mo fakafa‘afa‘ahinga

‘a e ngaahi naunau

ko e ngaahi „aonga „o e ngaahi

naunau „oku fakatefito pe ia ki

honau ngaahi „ulungaanga َ mo

e ngaahi me„a „oku fa„u„aki ko e ngaahi kasa ko e ngaahi

naunau pe pea „oku nau

fakafonu „a e ha ngaahi me„a

„oku „ata (space)

Fetongitongi e fotunga ‘o e

ngaahi naunau

ko e ngaahi naunau hangē ko e

māsima mo e suka te na lava „o

vaia he vai َ pea ko e ngaahi

me‟a hangē ko e „one‟one „e „ikai

lava ia ke vaia he vai

Founga ke fakamavahevahe’i ha

ngaahi naunau

sivi pe fakamavahevahe‟i „a e

ngaahi me‟a „oku fefeka - ko e

ngaahi me‟a „oku fefeka „oku

lava pe „o fakamavahevahe „aki

„a e sivi (sieve) fakatatau ki

honau lalahi (size) fo lalahi pe

fo iiki ko e fakamavahevahe „o e

ngaahi me„a „oku fefeka mei

ngaahi me„a „oku huhu„a

(filtration) – ko e ngaahi me‟a

„oku fefeka „oku lava pe ke

fakamavahevahe‟i mei he

ngaahi me„a huhu„a َ „aki hono

hano sivi (filter).

32

Mamani mo hono Naunau (Kalasi 4 ki he 6)

Kalasi 4 Kalasi 5 Kalasi 6


Ke fakatokanga‟i „e he

fānau′ e ngaahi „ulungaanga

„o e ngaahi naunau „e

malava ke ngāue‟aki ke

fakamavahevahe‟i

kinautolu′.


Ke fekumi, fakatokanga„i

mo fakamatala„i „e he

fānaú e fekau„aki „a e

ma„u„anga iví mo e ngaahi

naunaú.


Ke fakapapau‟i „e he fānaú „a e

founga „e liliu ai „a e ngaahi

ma‟u‟anga ivi/ mo hono fakatolongá.

Konga Tefito

Fakakulupu mo


ngaahi naunau

fakakulupu eni ki he

ngaahi me„a fakanatula

mo e ngaahi me„a fa„u

„ehe tangata „o

makatu„unga he

fulufulu‟i manu, vavae,

nailoni, pelestiki mo e

ha toe ngaahi me„a pe

Fetongitongi e fotunga ‘o

e ngaahi naunau

fa„ahinga „e tolu „e

ngaahi naunau – ngaahi

me„a fefeka (solids),

me„a huhu„a (liquids)

mo e ngaahi kasa

(gases) ko e vai „oku lava pe „o

liliu ko e me‟a „oku

fefeka pe kasa

Fakamavahevahe’i ‘o e

ngaahi naunau

ngāue‟aki ha ngaahi

me‟a „oku tuifio ke

fakamavahevahe‟i‟aki

hano sivi „o hange ko

hano sivi ha „one‟one

etc.

Konga Tefito

Fakakulupu mo


ngaahi naunau

Ngaahi naunau

tukufonua „oku fo‟u „i

Tonga ni. (traditional

Tongan artefacts) – Ko

e ha „a e fa‟unga pe

natula (properties) „o e

naunau „i Tonga ni.? Tesi‟i „a e fa‟unga „o ha

ngaahi naunau (testing

properties) – ngaue‟aki

ha tesi falala‟anga (fair

testing) ke fakahoa‟aki

„a e fa‟unga „o ha ngaahi

naunau.

Fetongitongi e fotunga ‘o

e ngaahi naunau

Ngaahi me„a „oku „ikai

toe lava ke liliu

fakafoki – ko e ngaahi

liliu hangē ko e tutu „o

ha la„i pepa „e „ikai toe

lava ke liliu fakafoki.

Fakamavahevahe‘i ‘o e

ngaahi naunau

fakamavahevahe„i ha

ngaahi solid na„e

fakavaia‟i „aki hano

haka pe tutu ke „osi „a

e vai (evaporation).

Konga Tefito

Fakakulupu mo fakafa‘afa‘ahinga

‘a e ngaahi naunau

ngaahi pelesiti kehekehe pea

mo e fiberglass „oku lava pe ke

vakai‟i pe tesi„i honau ngaahi

„ulungaanga mo e ngaahi me„a

na„e fa‟u‟aki kinautolu.

Fetongitongi e fōtunga ‘o e

ngaahi naunau

ko e me‟a „oku fa„u „aki pe

fokotu‟u„aki ha ngaahi

structures kau ai „a e „umu – ko

ha ngaahi me„a na„e fa„u „aki pe

foko„utu„u „aki ha fa‟unga „o lava

„o ngāue lelei ai hangē ko e

faka‟afu „umu

Fakamavahevahe‘i ‘o e ngaahi

naunau

ko e ngāue„aki e ivi „o e la‟aá

(solar stills) ke ma„u „a e vai

ma„a mei he tahi pe lau „o e

„akau. koe ngaahi me„a huhu„a „oku „ikai

lava ke nau fefiohi hangē ko e

lolo َ mo e vai ka „oku lava pe „o

fakamavahevahe„aki hano

lingilingi haka „o e lolo mata (oil refining)

– ma„u ai „e kitautolu „a e

penisini me„alele (petrol),

kalasini, valitā (bitumen) mo e

ngaahi pelesitiki kehekehe

33

Māmani mo hono Naunau (Kalasi 7 mo e 8)

Kalasi 7 Kalasi 8


Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala„i ha fotunga

„o ha me„a „a ia „oku َ ne fakaha„i ai „a e fa„unga

„o e ngaahi naunau ko ia.


Ke lava „e he fānau/ „o ako pea mahino‟i „a e

Particle Theory of Matter ke ne lava „o

fakamatala‟i „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi

naunau kotoa pe.

Konga Tefito

Particle Theory Particle model of matter

Liliu e ngaahi fotunga (state) „o ha ngaahi

me„a (matter) – ngāue„aki „a e particle

theory ke fakamatala„i „aki „a e ngaahi me„a

ko eni َ Fakamatala„i „a e siakale „o e anga e takai „a

e vai (water cycle) „o faka„aonga„i „aki „a e

particle theory. Fakavaia„i ha me„a „i ha me„a huhu„a –

fakamatala„i „a hono fakavaia„i ha ngaahi

me„a „i ha huhu„a „o ngāue„aki „a e particle

theory Nga„unu pe tafe e ngaahi kasa (gases) mei

he feitu‟u „oku lahi ai ki he feitu„u „oku

si„isi„i ai

‘Ea mo e Vai

ko e „ea َ „oku ma‟u ia mei fefiohi „a e

ngaahi kasa kehekehe Anga „o e vai – vai konokona (hard) moe

vai melie (soft). Ngāue„aki „a e vai َ ke fai ha ngāue

Konga Tefito

Mamafa, voliume mo e density

Fua „a e mamafa „o ha ngaahi me„a Fua „a e voliume „o ha me„a Fika„i „a e density „o ha ngaahi me„a

kehekehe pe tētē, ngoto mo e density

‘Ea mo e Vai

tā َ naki „a e māsima ki he vai َ pea lahi

ange ai „a e density Pressure „o e vai – „oku lahi „a e pressure

he loloto ange „a e vai Ko e „ea َ „oku ne „omai „a e pressure Ko e „ea „oku ne kapui ha me„a (space) „

pea „oku „i ai hono mamafa (mass) Māfana mo e „ea – ko e „ea „e mafola pea

„alu hake ki „olunga „i he„ene māfana َ pe

vela Vela mo e „ea َ – „oku fiema„u „a e

„okisikena ki ha me„a „oku tutu „o vela Liliu faka fisikale (phyical Change) mo e

liliu fakakemikale (chemical change).

34

Māmani mo e vavaá (Kalasi 1 ki he 3)



Ke fekumi mo fakamatala‟i „e

he fānau/ „a hono takiekina

(influence) „e he ngaahi me‟a

„o māmani/ „a „etau mo‟ui

faka‟aho/.


Ke lava „e he fānau/ „o

fakapapau‟i mo fakamatala‟i

„oku anga fēfē hono hanga „e

he māmāni/ „o uesia „etau

nofo faka‟aho/.


Ke fekumi mo fakatokanga‟i

„e he fānau′ pē „oku anga

fēfē hono fakatupu „e he

vilo „o e māmani e feliuliuaki

faka‟aho.

Konga Tefito

Māmani, mahina mo e

la‘aá َ

Ngaahi „ata/ „oku ma„u ia

he fakapuliki „o e huelo „o

e la‟aa/ „aho mo e po„uli – „oku

fakapo„uli lolotonga e

po„uli pea maama

lolotonga e „aho

Anga ‘o e ‘ea

Anga „o e „ea mo e

teunga َ – feliliuaki ma„u

pe „a e anga „o e „ea moe

fiema„u ke fetongitongi e

vala

Konga Tefito


la‘aá َ

Ngāue‟aki „a e „ata „o ha

fanga ki‟i tamapua

(shadow puppets) ke

fakatataa‟i‟aki ha fanga

ki‟i faiva.

Ko e māmani, la„aá َ mo e

mahina َ – ko e la„aa َ ,

mahina mo e fo„i māmani

„oku nau fuo potopoto

Anga ‘o e ‘ea

kongokonga „e anga „o e

„ea – ko e anga „o e „ea

„oku lahi hono ngaahi

konga َ hangē ko e

havili َ , la„ala„a َ mo e „uha

Konga Tefito

Māmani,māhina mo e

la‘aá َ pōpō„uli, „āsinisini, aata fakapo„uli – ko e taimi

„oku „ikai ke „iai ha

maama feliliuaki e malumalu pe

„ata َ – ko e lōloa „o e

malumalu pe „ata „oku

feliliuaki pe he

lolotonga „o e „aho َ „aho, po„uli mo e vilovilo/

takataki „a e fo„i

māmani – ko e vilo „a e

fo„i māmani „oku َ ne

fakatupu „a e „aho َ mo

e po„uli َ

Anga ‘o e ‘Ea

Ngaahi naunau ki he fua

e anga „o e „ea َ – „oku

tau ngāue„aki „a e ngaahi

naunau kehekehe ke

lekooti „a e anga „o e „ea.

35

Māmani mo e vavaá (Kalasi 4 ki he 6)



Ke fekumi mo

fakatokanga‟i „e he fānau'

e anga hono fakatupu „e

he ngāue „a e fo‟i māmani

e feliuliuaki „a e

fa‟ahitau'.


Ke fakamatala‟i „e he fānau/

„oku takai e fo‟i māmani/ ki he

la‟aa/ mo „ene fakatupu e

ngaahi fa‟ahita‟u pea mo „ene

uesia e funga māmani/.


Ke fakamahino‟i mo fakamatala‟i

„e he fānau' ko e fo‟i māmāni ko

e sino ngāue „a ia „oku malava ke

felilliu‟aki pea konga lahi taha ia

„o e naunau „o e lā‟aa′.

Konga Tefito


la‘aa َ

Ngaahi fa„ahita„u „o

Tonga – Ko Tonga „oku

kehe hono ngaahi

fa„ahita„u mo e „akau

„oku liliu fakataha pe

mo e ngaahi

fa„ahita„u َ

Anga ‘o e ‘Ea

Fua „o e anga „o e „ea –

ko e fānau ke nau fua

mo lekooti „a e ngaahi

konga „o e anga „o e

„ea َ

Ngaahi fa‘unga ‘o

māmani

fa‟unga „o e kelekele َ

– ko e kelekele „oku

fa„u ia mei he ngāue „a

e anga „o e „ea he

ngaahi maka

Konga Tefito


la‘aa َ

liliu e ngaahi fa„ahita„u mo

e vilovilo takai „a e fo„i

māmani َ – ngaahi

fa„ahita„u „oku

fakatupunga ia mei

vilovilo takai „a e fo„i

māmani „i he la„aa َ feliliuaki „o e fa„ahita„u „i

he „akau mo e fanga

monumanu – „oku fetongi

„a e fotunga „o e „akau َ

mo e ngaahi „ulungaanga „o

e fanga manu َ fakataha

pe mo e fetongitongi „o e

ngaahi fa„ahita„u

Anga ‘o e ‘Ea

Ngaahi faka„ilonga „o e

anga „o e „Ea – ko e ngaahi

faka„ilonga „oku lava ke

ngā„ue„aki ki hono

fakamatala„i „a e anga „o e

„ea „i he mape

Konga Tefito

Māmani, mahina mo e la‘aa َ

ko e mahina (moon) „oku liliu

hono fōtunga mei he mahina

fo„ou ki he mahina kātoa

lolotonga „a e mahina

(month) taki taha

Anga ‘o e ‘Ea

Matangi mālohi saikolone –

ko e ngaahi saikolone َ „oku

fakafa„ahita„u „enau hoko

pea „oku nau „omai „a e

ngaahi matangi „oku mātu„aki

mālohi mo vave „enau angi َ

pea mo e „uha lahi „e lava ke

fakatupunga ai ha tāfea

Ngaahi palanite mo e fetu‘u

„ātaki „o e la„aa َ – „i he

„ātaki „o e la„aa َ „oku „iai „a e

palanite „e valu ngaahi pupunga fetu‟u

(constellation) – koe ngaahi

fetu‟u ko e „ngaahi la„ā‟ pea

„oku lava ke nau fakakulupu

„i ha ngaahi pupunga fetu„u folau (fononga) – ko e kau

kaivai/fefononga„aki he

kuonga fuoloa na„a nau

ngāue„aki „a e ngaahi fetu„u َ

ki he„enau fefolau„aki/

fefononga„aki

36

Ngaahi fa‘unga ‘o māmani

ngaahi fa„ahinga „o e maka

– koe fa„ahinga „e tolu

lalahi „o e maka َ „o

fakatatau ki he anga

honau fa„u َ ngaahi kelekele lelei –

ngaahi kongokonga lalahi

„o e kelekele lelei َ

Ngaahi fa‘unga ‘o māmani

„oku fakatupunga eni „e

ngaahi me‟a kehekehe pe

(factors) mo„unga afi mo e mofuike َ

„oku hoko lōua pe eni „i

Tonga „i he tafaaki „o e laine

folo (fault line)

37

Māmani mo e vavaá (Kalasi 7 mo e 8)

Kalasi 7 Kalasi 8


Ke lava „e he fānau „o fakamatala„i ko e

ngaahi foutunga „i māmani he ngaahi „aho َ ni

ko e ola ia „o e ngaahi me„a na„e hoko he fo„i

palanite „i he taimi mātu„aki lōloa mo„oni


Ke lava „e he fānau „o fakatokanga„i mo

fakamatala‟i ha ngaahi fekau„aki „i he ngaahi

sisitemi (systems) „o māmani pea mo e vavaa.

Konga Tefito

Fa’u‘o māmani

fa„unga „o māmani َ – ko e fa„unga „o

māmani „oku fakatu„utu„unga (layers)

Ngaahi maka

Fa„ahinga lalahi „o e ngaahi maka mo

honau ngaahi fa„unga َ Siofi mo fakafa„afa„ahinga „a e ngaahi

maka mei Tonga َ „Aonga „o e ngaahi maka „i Tonga

Keina pe ‘auhia e fonua mo e anga ‘o e ‘ea

Ola „o e mafana he ngaahi maka Ola „o e vai he ngaahi maka Ola „o e „uha acid he ngaahi maka pea mo

e ngaahi fotunga kehe Ko e „auhia e fonua moe ngāue „a e anga

„o e „ea he ngaahi maka „oku tokoni ia ki

hono fa„u „o e kelekele َ

Konga Tefito

Māmani mo e mahina

Ko e halanga (orbit) „o e māhina َ – anga

„o e halanga „o e māhina „i he fo„i māmani َ Ngaahi fotunga „o e mahina َ – „uhinga

„oku hoko ai „a e ngaahi fotunga „o e

māhina َ Hu„a moe mamaha „a e tahi – ko e hu„a mo

e mamaha „a e tahi ko e fefusiaki „ia „a e

kalavite „i he la„aa َ mo e māhina „o kau ai

pe mo māmani Fusi „a e kalavite he ngaahi palanite

kehe َ

Anga ‘o e ‘ea (weather) mo e fa’unga ‘o e

‘ea (climate)

Pressure mo e ngaahi matangi – ko e

fekau‟aki „a e „ea mafana, pressure mo e

ngaahi matangi. Angi e matangi mei tahi mo e fonua pea

mo e ngaahi matangi monsoon – anga „a e

fetongitongi „a e mafana mo e pressure

„oku hoko ai „a e ngaahi matangi ko „eni Fa„u „o e „ao mo e „uha َ - ko e tefito„i

tupu„anga „o e fa„u „o e „ao

38

Ngoue (Kalasi 7 mo e 8)

Kalasi 7 Kalasi 8

Taumu’a Fakalukufua


founga ngoue fakamāmani lahi (major

agricultural systems) pea mo

fakalotofonua pea mo honau „aonga mo

honau ngāue‟aki „ki he ngoue „i Tonga ni.

Taumu’a Fakalukufua


palopalema fakangoue pea mo nau lava „o

fakamatala‟i ha ngaahi founga ngoue „e

tu„uloa.

Konga Tefito

Faka‟uhinga‟i (defining) mo fakamatala‟i

(explaining) „a e ngoue (agriculture) Mahu‟inga pe „aonga mo e fatongia „o e

ngoue ki Tonga

Ngaahi fa’ahinga ‘o e kelekele (Soil

Types)

Ngaahi maka mo e kelekele (rocks and

soil) Ngaahi kelekele „o Tonga (soils of

Tonga) Ngaahi fa‟ahinga „o e kelekele mo e

ngaahi „akau „oku ngoue‟i „i Tonga

(crops)

Ngoue’i ‘o e ‘akau‘i Tonga (Growing local

crops)

Fakafa‟afa‟ahinga „a e „akau (classifying

plants) ki he fungi, „akau matala mo e

„akau ta‟ematala To „o e „akau „o ngāue‟aki „a e foha, va‟a

etc kae „ikai ko e tenga‟i „akau

(vegetative reproduction) To „o e ngaahi „akau ko „eni:

o talo o koane o manioke o kumala o kava o hina o vanila

Fanga monumanu fakafa‟afa‟ahinga „o e fanga monumanu fanga moa fanga puaka fanga pulu

Konga Tefito

Ngaahi palopalema ‘o e ngoue

(Agricultural Problems) „auhia „o e kelekele (soil erosion) mo ha

ngaahi founga ke ta‟ofi‟aki. Ngaahi mahaki mo e fanga ki‟i

monumanu (pests) „oku nau uesia mo

maumau‟i „a e ngoue (pests) „o kau ai „a e

„unufe mo e hawk mouth he talo, etc. Ngaahi mahaki mo e fanga ki‟i

monumanu „oku nau uesia „a e fanga

monumanu „o kau ai „a e ponu kehekehe

(tape and round worms), kutu (ticks),

(mites), etc. Ngaahi vao (weeds) Ngaahi faito‟o malu‟i „o e ngoue

(pesticides) mei mahaki mo e fanga ki‟i

monumanu maumau. Founga fakafepaki (resistance) „e

malava ke ngāue‟aki „e he fanga ki‟i

monumanu maumau. Founga fana (spray application) Founga ngoue ‘oku ‘ikai te ne uesia ‘a e

‘ātakai (Sustainable Agriculture) Ngoue mo hono tokanga‟i lelei „o ha

fanga monumanu (good husbandry) Lekiume (legumes) – fakatupu „o e

nitrogen ke tokoni ki he kelekele

(produce nitrogen that improves the

soil) Tikomupousa (decomposers – fungi and

bacteria) mo hono fakapopo‟i „o e

organic material Ngoue ngāue‟aki „a e fafanga

fakaenatula (composting and organic

gardening)

39

Kolosi „o e fanga monumanu (cross

breeding) Ngaahi liliu fakasenētiki (genetic

modification) founga ngoue ngaue‟aki „a e vai mo e

huhu‟a „ata‟ata pe „o „ikai kau ai ha

kelekele (the principles of hydroponics)

40

XVII. NGAAHI KONGA KE ‘ILO (KNOW STATEMENTS) MO E NGAAHI TAUMU’A KE

NGAUE’I (DO STATEMENTS) ‘E HE FANAUAKO.

KALASI 1 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui


Ke lava „e he fānaú „o tala ha ngaahi „ulungaanga „oku tatau pē kehekehe ai „a e „ū me‟a mo‟ui.

Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo ‘e he

fānau (Know Statements)

Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fanau (Do

Statements)

(1). Faikehekehe me’a mo’ui mo e me’a

mate

i. fakafa‟afa‟ahinga ha ngaahi me‟a ki he

me„a mo„ui mo e me„a mate.

ii. fakafaikehekehe„i „i ha fakatātā pē la‟i

tā „a e me‟a mo‟ui/ mei he me‟a mate/;

iii. fakamatala‟i ha „ulungaanga „e tolu „o e

me‟a mo‟ui „a ia ko e mānava, kai mo e

tupu.

(2). Faikehekehe ‘o e ‘akau/ mo e fanga

manu/.

i. fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „oku

faikehekehe ai „a e „akau/ mei he

manu/;

ii. fakafa‟afa‟ahinga „a e fanga manu/ pea

pehē ki he „akau/.

(3). Kongokonga e sino ‘o e tangata.

i. Fakahingoa „a e ngaahi kongokonga „o e

sino/ hangē ko e „ulu, nima, uma, va‟e

etc.;

ii. Tala „a e ngaahi kongokonga koia/ „i

honau sino;

iii. Fakahingoa „a e ngaahi kongokonga „o

ha „imisi „o ha sino;

iv. Fakamatala‟i „a e ngāue „a e konga

takitaha „o e sino/ hangē ko e mata,

ihu, telinga, ngutu, nima, kete mo e

va‟e.

(4). Ngaahi kongokonga ‘o e sino ‘o e fanga

manu.

i. Fakahingoa „a e ngaahi konga „o e sino

„o e fanga manu hangē ko e kulī, pusi,

manupuna, „inisekite etc.

ii. Fakahingoa „a e ngaahi konga „o ha

monumanu/ „i hano fakatātā.

(5). Ngaahi kongokonga ‘o e ‘akau. i. Fakahingoa „a e ngaahi konga anga

maheni „o e „akau hangē ko e lau, sino,

va‟a, aka, fua mo e matala.

ii. Fakahingoa „a e ngaahi konga „o ha fu‟u

„akau/ „i ha fakatātā.

41



Ke lava „e he fanau/ „o tala „a e ngaahi fiema„u kehekehe „a e ngaahi me„a mo„ui.

Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke

‘ilo ‘e he fanau (Know

Statements)


Statements)

(1). Ngaahi ‘ulungaanga ‘o e

me’a mo’uí i. fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „o ha me‟a mo‟uí;

ii. tala „a e ngaahi „ulungaanga koiá „iate kinautolu mo

ha ngaahi monumanu kehe;

iii. ngāue‟aki „a e ngaahi „ulungaanga koiá ke

fakafaikehekehe‟i‟aki „a e me‟a mo‟uí mo e me‟a

maté.

(2). Ngaahi fiema’u tefito ‘a e

tangata i. tala mo hiki „a e ngaahi fiema‟u tefito „a e tangatá;

ii. ngāue‟aki ha fakatātā ke fakahaa‟i „a e ni‟ihi „o e

ngaahi fiema‟u ko „ení;

iii. kosi ha „ū fakatātā mei ha makasini mo ha nusipepa

pea fa‟u ha “poster” fekau‟aki mo e ngaahi fiema‟u

tefito „a e tangatá.

(3). Ngaahi fiema’u ‘a e fanga

manu kehe mei he tangata

i. lisi „a e „ū fiema‟u „a e fanga manu kehe mei he

tangatá;

ii. fakamatala‟i „a e ngaahi me‟a „oku faitatau mo

kehekehe ai „a e fanga manu mo e tangatá.

(4). Ako ki he manupuna. i. tala ha fa‟ahinga kehekehe „o e fanga manupuna „i

Tonga/ ni;

ii. fakamatala‟i „a e to‟onga mo‟ui „a ha fanga

manupuna;

iii. fua pē lau ha me‟a kuo „osi fai hano fakafuofua‟i

(simple predictions);

iv. lau ke tonu (tally counts) „a e lahi „o ha ngaahi me‟a.

(5). Tupu ‘a e tenga’i’akau i. tala pe „oku falala‟anga ha tesi;

ii. fai ha fakafuofua (predictions) pea mo ha fokotu‟u

ki ha founga ke fakahoko‟aki „a e tesi/;

iii. sio fakapapaui‟i (observations) mo lekooti ha me‟a

ke tonu;

iv. fa‟u ha fakamā‟opo‟opo mei he sio (observations)

na‟e fai;

v. fakamatala‟i ko e tenga‟i‟akau/ he‟ikai ke lava „o

mo‟ui ta‟e „i ai ha vai.

(6). ‘Oku fiema’u ‘e he ‘akau/ ‘a

e vai mo ha tauhi ‘oku lelei

i. tala „oku fiema‟u „e he „akau/ „a e vai/ ka nau mo‟ui;

ii. lisi ha ngaahi ha „uhinga „oku mate noa‟ia ai „a e

„akau;

iii. fakamatala‟i ha ngaahi palopalema „e hoko koe‟uhi

42

ko hono tamate‟i „a e „akau.

(7). Fiema’u ‘a e ngaahi

monumanu ‘oku ala tauhi ‘i

‘api.

i. hiki „a e fiema‟u ha‟ate ki‟i monumanu „oku tauhi „i

„api;

ii. fakahoko „enau fakakaukau/ ki he kalasi/.

(8). ‘Akau mo e feitu’u kehekehe

‘e malava mo’ui ai.

i. fakahingoa ha „akau kehekehe;

ii. tala ha ngaahi „akau mo honau takitaha nofo‟anga;

iii. fakamatala‟i „a e „uhinga „oku tupu ai e „akau „i he

feitu‟u kehekehe mo fa‟a fōtunga kehekehe.

(9). Ko e fanga monumanu/ mo e

ngaahi feitu’u kehekehe ‘oku

nau nofo ai.

i. fakahingoa ha fanga monumanu kehekehe;

ii. fakamatala‟i ha fanga monumanu mo e ngaahi

feitu‟u fakaēnatula „oku nau nofo ai.

43



Ke tala pea mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a e anga „o e tupu mo e feliuliuaki „a e me‟a mo‟ui′.

Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo

‘e he fānau (Know Statements)

Taumu’a ke lava ‘o ngaue’i ‘e he fānau (Do Statements)

(1). Feliuliuaki ‘a e me’a mo’ui′. i. fua ke tonu ha mā‟olunga mo ha mamafa „o ha me‟a;

ii. lēkooti „a e mā‟olunga mo e mamafa „i ha tēpile, pea tā

mo ha kalafi (ma‟olunga vs hingoa, mamafa vs hingoa

etc.);

iii. fakamatala‟i e anga „a e tupu mo e feliuliuaki „a e fōtunga „o e fa‟ahinga „o e tangata;

iv. ngāue‟aki ha ngaahi la‟itā pē fakatātā „o ha tupu „a ha kakai ke fakamatala‟i „a e feliuliuaki honau fōtunga′.

(2). Siakale ‘o e anga e tupu ‘a e

pepe′. i. tānaki ha fanga ki‟i „unufe „i ha siā pē hina „oku „i loto ha

lau‟i‟akau.

ii. siofi e anga „o e feliuliuaki „a e „unufe′ mo e me‟a „oku′ ne

kai′.

iii. tā mo fakahingoa e siakale e mo‟ui „a e pepe′ pē muu′.

(3). Anga e liliu ‘a e ‘akau mo e

taimi. i. fakamatala‟i e ngaahi me‟a „oku nau fakamo‟oni‟i e liliu „a

e „akau′ mo e taimi′.

ii. fakafuofua mo fua e tupu „a e „akau′ mo e taimi′.

iii. Fakahaa‟i „a e ngaahi fiema‟u „a e fu‟u „akau′ kae lava ke mo‟ui.

(4). Ko e tesi totonu ki he anga

‘enau tutupu. i. fakatokanga‟i ko e hā e fiema‟u „a e tenga‟i‟akau′ kae

mo‟ui „o hangē ko e vai.

ii. lēkooti e anga e tupu „a e tenga‟i‟akau′ takitaha mo e

taimi pea fakamatala‟i e anga e tupu „a e tenga‟i‟akau takitaha.

(5). Movete ‘a e tenga’i’akau. i. fakamatala‟i ko e hā e „uhinga e movete „a e

tenga‟i‟akau′.

ii. fakatokanga‟i e „uhinga „oku nofo fuoloa ai e tenga‟i‟akau he „ea′.

iii. fakamatala‟i ko e lōloa ange „a e nofo „a e tenga‟i‟akau he „ea′ ko e mama‟oange ia „ene mafola′.

(6). Ko e tenga’i’aku ko e

me’atokoni. i. fakatokanga‟i e tenga‟i‟akau′ „oku nau ma‟u me‟atokoni

mei ai′.

ii. fakamatala‟i e anga e liliu „a e tenga‟i‟akau′ pea mo hono

faka‟aonga‟i.

44

KALASI 4 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e me’a mo’ui.


Ke fakatokanga‟i mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a e ngaahi me‟a tefito „o e mo‟ui′ mo e ngaahi

fa‟unga „oku nau kau ki ai′.

Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo

‘e he fānau (Know Statements)

Taumu’a ke lava ‘o ngāue’i ‘e he fanau (Do

Statements)

(1). Feliuliuaki ‘a e me’a mo’ui′. i. fakamatala‟i e „uhinga „oku fakalanulanu ai e

ngaahi matala‟i‟akau „e ni‟ihi.

ii. fakahingoa e ngaahi kongokonga „o ha ngaahi

matala‟i‟akau angamaheni′. (2). Ko e siakale ‘a e anga e

mo’ui ‘a ha ‘akau matala.

i. fakamatala‟i ko e taimi „oku fakafua ai e

matala‟i‟akau′ „oku′ ne „omai e tenga‟i‟akau.

ii. fakamatala‟i ko e tenga′ „e tupu ko e „akau fo‟ou.

iii. tā mo fakahingoa „a e siakale „o e anga e mo‟ui „a

e „akau matala′.

(3). Ngaahi konga ‘o e halanga

me’atokoni′.

i. fakamatala‟i ko e halanga me‟atokoni′ ko e tiupi

„oku „alu hifo „i hotau sino′.

ii. fakatokanga‟i e ngaahi konga mahu‟inga „o e

halanga me‟atokoni′.

(4). Ngaahi konga ‘o e halanga

me’atokoni′.

i. fakamatala‟i „a e anga „o e „alu hifo „a e me‟akai

he halanga me‟atokoni′ „i he sino/.

(5). Fa’ahinga ‘o e me’atokoni (ivi). i. hiki e fa‟ahinga „e tolu tefito „o e me‟atokoni

Polotini, Ngako mo e kapohaituleiti.

ii. fakamatala‟i e mahu‟inga „o e fa‟ahinga takitaha.

iii. hiki mai e ngaahi me‟akai ivi‟ia „i he fa‟ahinga

takitaha.

iv. fakamatala‟i ko e fu‟u lahi „a e ngako′ „oku

mahaki‟ia ia.

(6). Kakano ‘o e me’atokoni

fa’okapa′.

i. ngāue‟aki e ngaahi fakamatala′ ke fa‟u ha ki‟i pā

kalafi.

ii. fakatokanga‟i e me‟atokoni „oku lahi ai e ngako′,

suka′ mo e māsima′.

iii. fakamatala‟i e „uhinga „oku fakatupu mahaki ai e

me‟atokoni fa‟o-kapa „e ni‟ihi.

(7). Fakamālohisino mo e tā ‘a e

mafu′.

i. fua e tā totonu „a e mafu′.

ii. fa‟u ha kalafi „o e tā e mafu′ „o fakatatau ki he

taimi′.

iii. fakamatala‟i e „uhinga „oku vaveange ai e taa′ he

fakamalohisino′.

iv. fakamatala‟i e „uhinga „oku lelei ai e toutou

fakamalohisino ki he mo‟ui′.

45

(8). Ko e mo’ui mo e fakamalohi-

sino. i. fakamtala‟i e „uhinga „oku lelei ai e

fakamālohisino′ ki he mo‟ui′.

(9). Vakai ki he paka′.

i. Fakamatala‟i e konga ki tu‟a „o e paka′.

ii. Fakahaa‟i e „uhinga „oku fefeka ai e tua‟i paka′.

(10). U hui′. i. fakahingoa e ngaahi hui „i he sino „o e tangata′.

ii. fakamatala‟i e ngaahi fatongia „o e ngaahi hui′.

46



Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo e fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi kulupu lalahi

„o e me‟a mo‟ui/.


‘ilo ‘e he fānau (Know Statements)


Statements)

(1). Fakakulupu e fanga

monumanu/.

i. fakakulupu e fanga monumanu/ ki he ongo

kulupu lalahi „e ua ko „eni (ngāue‟aki ha ngaahi

fakatātā pe monumanu „oku mo‟ui);

monumanu „oku „i ai hanau huitu‟a;

monumanu „oku „ikai „i ai hanau huitu‟a

(2). Fanga monumanu ‘oku ‘i ai

honau huitu’a mo e ‘ikai ke

huitu’a.

i. fakapapau‟i „a e ngaahi kulupu lalahi „e 5 „oku

vahevahe ki ai e fanga monumanu „oku „i ai ho

nau huitu‟a/;

ii. fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga (natula) „o e

ngaahi kulupu monumanu „e 5 „oku „i ai honau

huitu‟a;

iii. fakapapau‟i pea lisi e ngaahi „ulungaanga

(natula) mo e hingoa „o e ngaahi monumanu „oku

„ikai ke nau huitu‟a.

(3). ‘Akau matala mo e ‘akau ‘oku

‘ikai matala.

i. tala e ngaahi „akau „oku matala mo e „akau „oku

„ikai ke matala mo honau faikehekehe/.

(4). Ngāue’aki ‘o e ngaahi kī ke

lava ‘o tala e ngaahi

monumanu/.

i. ngāue‟aki „a e kī kuo „oange/ ke fakahingoa mo

faka‟ilonga‟aki pe tala‟aki „a e ngaahi monumanu

„oku „ikai hano huitu‟a.

(5). Founga ‘oku lava ke mo’ui ai ‘a

e ‘akau/ pea mo e monumanu/

‘i honau ‘ātakai/.

i. fakapapau‟i ha ngaahi monumanu mo ha „u „akau

„i honau „ātakai/ mo e anga „enau lava ke mo‟ui

he „ātakai ko ia/;

ii. fakatāta‟i e mahino kiate koe „a e „uhinga „oku

nau lava ai „o mo‟ui „i he fetu‟u ko ia/ „o hangē

ko e tongo/ mo e feke/;

iii. fakamatala‟i „a e founga „oku mo‟ui ai ha ngaahi

„akau/ mo ha fanga monumanu/ „i ha fa‟ahinga

„ātakai.

(6). Ngaahi ongo’anga/. i. fakapapau‟i e ngaahi ongo‟anga „i he tangata/

pea mo e fanga monumanu/;

ii. ngāue‟aki honau ngaahi ongo‟anga/ ke

fakamatala‟i ha ngaahi me‟a pe naunau;

iii. fakahoko ha ngāue ke ne fakahaa‟i e ongo hono

„ahi‟ahi‟i ha me‟a pea mo „enau ala ki ha me‟a.

47



Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i mo fakamahu‟inga‟i e fekau‟aki pe fekāinga‟aki „a e me‟a

mo‟ui mo honau „ātakai/.


‘ilo ‘e he fanau (Know Statements)


Statements)

(1). Seini mo e matamatakupenga

‘o e me’atokoni/

i. Fakamatala‟i ko e seini me‟akai/ kuopau ke

kamata‟aki „a e „akau mo e me‟a mo‟ui „oku nau

felāve‟i he seini mo e kupenga me‟akai/.

ii. Fakamatala‟i „a e fatongia pē ngāue „a e me‟a

mo‟ui′ „i ha „atakai hangē ko „enau fekau‟aki

fakame‟atokoni (hepivoa, kanivoa mo e

„ominivoa).

iii. Fakapapau‟i mo fakamatala‟i „a e fekau‟aki „a

e me‟a mo‟ui/ mo e „ātakai „oku nau nofo ai′.

iv. Fa‟u pē ngaohi ha mopaila seini me‟akai ki ha

ngaahi „atakai„i Tonga/ ni.

v. Tā ha kupenga me‟akai pea fakamatala‟i ko e

hā „a e me‟a „e hoko kapau „e to‟o ha me‟a

mo‟ui „e taha mei ha seini „i he

matamatakupenga/.

vi. Fakapapau‟i mo tā ha ngaahi seini me‟akai „i

ha matamatakupenga me‟akai.

(2). ‘Ekosisitemi (Ecosystem) i. Fakamatala ki he „uhinga „o e „ekosisitemi/

(ecosystem).

ii. Fakakulupu „a e fa‟ahinga „o e me‟a he

„ātakai/ ki he me‟a mo‟ui mo e me‟a mate.

iii. Tā ha pousitā ke ne fakahaa‟i „a e konga „o e

„ātakai/ „oku kau ki he me‟a mo‟ui mo e konga

„oku kau ki he me‟a mate „o ha fa‟ahinga

„ātakai pe.

iv. Fakamatala‟i ko e hā „a e fengāue‟aki „a e

konga mo‟ui mo e konga mate „o e „ātakai/.

v. Tā ha „ekosisitemi ke ne fakahā‟i „a e lahi e

ngaahi me‟amo‟ui kehekehe „oku „i he „ātakai/.

vi. Tohi mai ha ngaahi „ekosistemi kehekehe „i

Tonga/ ni pe „oku anga fēfē „enau

fengāue‟aki pe felave‟i/ (fetokoni‟aki).

(3). Ngaahi me’amo’ui ne ‘omai

mo e ngaahi me’a ‘oku vave ke

‘osi. (Introduced & Endangered

species)

i. Tohi mai „a e ngaahi ngāue „oku fai „e he

fa‟ahinga „o e tangata/ „oku/ ne fakatupu „a e

si‟isi‟i pē „osi „a e ngaahi koloa ko ia/.

ii. Fakamatala ki he nunu‟a „o e ngaahi ngaue ko

ia ki he koloa mo honau „atakai.

iii. Fakamatala ko e hā „a e „uhinga „oku fakatupu

„e he me‟a mo‟ui „omi mei muli „a e palopalema

„i Tonga ′ni hangē ko e lāpila mo e mateloi.

iv. Fakapapau‟i ha ngaahi me‟a mo‟ui kuo mole pē

48

si‟isi‟i hangē ko e fonu, malau, ahi, tava, vi,

tofua‟a, kaka etc.

v. Tā ha fakatātā pe pousita ke fakalotolahi ki

hono malau‟i „a e fonu mo e ngaahi me‟a mo‟ui

kuo kamata ke mole pe „osi.

vi. Fakapapau‟i ko e me‟a mo‟ui „omi me i he

ngaahi fonua kehe/ „oku/ ne fakatupu „a e

ngaahi palopalema/. (check with outcome no.

3)

(4). Feliliuaki mo mafanaange e

‘ea

i. Fakamatala „a e „uhinga „o e “Greenhouse

Effect”.

ii. Tohi mai „a e ngaahi kasa „oku/ ne fakatupu e

māfana mo e feliliuaki e „ea/.

iii. Tohi mai „a e ngaahi me‟a pe ngāue „oku ma‟u

mei ai „a e ngaahi kasa ko ia „i Tonga ni/.

iv. Fakatotolo pē fekumi ki he ngaahi me‟a „oku/

ne fakatupu e mafanaange e „ea/ „i he ngaahi

fonua kehe/.

v. Fakamatala ki he felāve‟i „a e manifi „a e

kofu „o māmani/ (Greehouse effect) mo e

mafanaange e „ea „o māmani/ (Global

warming).

vi. Fakapapau‟i „a e maumau pe nunu‟a „oku hoko

he feliuliu‟aki „a e „ea ki Tonga ni/ mo e

ngaahi fonua „o e Pasifiki/.

vii. Tā ha fakatātā ke ne fakahā „a e mahino e

fekau‟aki mo e ola e toe māfana ange „a e

„ea/ pea mo e nunu‟a „oku hoko he feliuliu‟aki

„a e „ea/.

viii. Fa‟u ha lēsoni fakatātā ke ne fakahā ai „a e

nunu‟a „o e feliuliu‟aki „o e „ea/ ki Tonga/ ni.

(5). (a) Ko e fa’u ha founga ki

hono tānaki ‘o e vai ‘uha/.

(e) Fa’u ha lao ki he anga hono

tānaki ‘a e vai ‘uha/.

i. Fa‟u ha lao ki he anga hono tānaki „a e „uha/.

ii. Fakapapau‟i „a e ngaahi koloa „oku/ ne

fakatupu „a e „uli „i Tonga ni/.

iii. Fakamatala ki he faikehekehe „o e “fiema‟u

vivili” mo e “fiema‟u kehe”.

(6). Ko hono to e ngāue’aki ha

me’a kuo’osi ngāue’aki.

i. fa‟ufa‟u ha ngaahi fakakaukau ki ha founga

ke toe ngāue„aki ai e pepa/ „i „apiako.

ii. fakamatala‟i ha founga „e lava ai „o ma‟u ha

pepa fo‟ou mei ha pepa motu‟a.

iii. fokotu‟u mo fa‟u ha me‟a ke tānaki ki ai e

nge‟esi kapainu/.

(7). Ngaahi me’a ‘oku malava pe

‘ikai malava ke faka’auha

fakaenatula

i. Tala „a e ngaahi me‟a „oku „ikai malava „o

faka‟auha fakaenatula.

ii. Fakamatala‟i „a e fatongia „o e fanga ki‟i me‟a

mo‟ui valevale (micro organisms) „oku

faka‟auha fakaenatula e ngaahi me‟a „oku

malava.

49

(8). Tikomupousa (Decomposers). i. lisi ha ngaahi tikomupousa;

ii. fakamatala‟i lelei „a e fotunga mo e

„ulungaanga „o e tu‟unga fulufulua he me‟akai;

iii. fua ke tonu pea mo lekooti „a e lahi „o e

fuatakai „o e tu‟unga fulufulua „i he „aho

takitaha.

iv. ta ha kalafi laine „o e lahi „o e fuatakai „o e

tu‟unga fulufulua „i he „aho taki taha;

v. lisi ha fanga ki‟i me‟a mo‟ui matu‟aki valevale

(micro-organisms)„oku „aonga ki he tangata

pe „atakai.

vi. lisi ha fanga ki‟i me‟a mo‟ui matu‟aki valevale

(micro-organisms)„oku fakatu‟utamaki ki he

tangata pe „atakai.

(9). Fokotu’utu’u ha tesi pe

founga falala’anga (fair test)

i. Fokotu‟utu‟u pe fakahoko ha tesi pe founga

falala‟anga (fair test)

50

KALASI 7 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e Me’a Mo’ui


Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i „a e ngaahi me„a mo„ui mo e ngaahi kongkonga „o e sino

pea mo hono ngaahi kupu kehekehe (body systems) pea ke mahino kiate kinautolu „a e anga

hono tauhi ke nau mo„ui lelei.


‘ilo ‘e he fanau (Know Statements)


Statements)

(1). Ko e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e

me’a mo‘ui

i. Lisi „a e ngaahi „ulungaanga „o e me„a mo„ui

ii. Fakamatala „a e fai kehekehe „o e me„a mo„ui

mo e me„a mate „o ngāue„aki „a e ngaahi

fakatātā pau hangē ko e ka mo e afi

(2). Ko e ngaahi tefito‘i

kongokonga mo e ngāue ‘a e

kupu ‘o e halanga manava

i. fakahā „a e ngaahi tefito„i kongokonga „o e

kupu „o e halanga manava „i ha fakatātā mo

fakamatala „enau ngaahi ngāue „o fakatefito

„i he ngaahi konga ko e trachea, bronchi,

bronchioli, alveoli

ii. fa„u ha motolo „o e ma„ama„a َ mei ha fo„i

pula mo ha hina pelesitiki pea faka„aonga„i ia

ke fakamatala„i „a e anga e manava

iii. Fakamatala„i ko e manava (breathing) ko e

ngāue fakasino (physical) pe ki hono

fe„ave„aki „o e ngaahi kasa َ ki loto mo tu„a

mei he ma„ama„a َ

iv. Siofi mo vakai ki hono tatau„i ha sponge he

vai َ pea fakamatala ia „o felave„i mo e anga

„a e ngāue „a e ma„ama„a َ

v. Fakamtala„i ko e manava َ (respiration) ko

ha ngāue fakakemikale ia pea mo toe

fakamatala „oku tatau pe eni mo ha tutu ha

me„a pea faka„aongai „a e „ekuasi lea (word

equation)

vi. Ekuasi lea: me‟akai + osikena = ivi (mafana

& ngaungaue) + kaponi taiokisati + vai.

vii. Fai ha fanga ki„i ngāue ke fakahā ai ko e

kaponi taiokisati mo e mafana „oku tukuange

mai ia lolotonga „a e manava َ

(3). Ko e ngaahi tefito’i

kongokonga ‘o e kupu ‘o e

halanga totoo َ

i. Fakahingoa ha fakatātā „o e mafu pea

fakamatala„i „oku ne pamu „a e toto „o tufaki

he sino َ

ii. Fakafaikehekehe‟i „a e ngaahi kalava َ (veins

and arteries) mo „ena ngaahi ngāue َ

(4). Ko e ngaahi tefito’i

kongokonga ‘o e kupu ‘o e

halanga me‘akai

i. Fakahā „a e ngaahi tefito„i kongkonga „o e

kupu „o e halanga me„akai „i ha fakatātā pea

fakamatala„i „enau ngaahi ngāue „o fakatefito

he ngutu, monga, oesophagus, kete, ngakau

lahi mo e si‟isi‟i, rectum and anus mo e

51

ngaahi tefoto‟i enzymes

(5). Anga ‘o e ola ‘o e kovi ‘a e

kai ki he kupu ‘o e halanga

me‘akai

i. Fa‟u ha motolo „o e halanga me„akai he sino

pea fakamatala„i „a e me„a „oku hoko ki he

me„akai „i he ngaahi tu„unga kehekehe

ii. Fakamatala„i „a e „uhinga „oku mahu„inga ai „a

e kalu َ (fibre) he me„akai

(6). Ngaahi ngaue ke fakasi’isi’i

‘a e ngaahi faingamalie ke puke

he mahaki mafu

i. Fakamatala„i „a e felave„i „a e kai e me„akai

mo e mahaki mafu َ

ii. Fakamatala„i „a e „uhinga „oku tokoni ai „a e

fakamalohi sino ke ta„ota„ofi „a e puke he

mahaki mafu َ

iii. Fa„ufa„u ha„o ki„i polokalama fakamālohisino

ke ke tauhi ma„u faka„aho

iv. „Ai ha saati (poster) fekau„aki mo e

faka„ehi„ehi mei he puke he mahaki mafu َ

pea faka„ali„ali mo fakamatala he fakataha

(assembly) „a e ako َ

(7). Ngaahi fakatu‘utamaki ki he

mo‘ui fekau‘aki mo e ifi tapaka َ

i. Siofi ha ki„i ngāue ke fakahā ai „a e tar he

sikaleti hangē ko e puhi„i „a e „ahu „o e

sikaleti „i ha konga tupeni hinehina

ii. Fakamatala„i „a e ngaahi fekau„aki „a e ifi

tapaka َ , mahaki mafu mo e kanisā

(8). Ngaahi tefito‘i tupu‘anga ‘o

e ngaahi palopalema ‘o e nifo

i. „Ai ha ngaahi saati (posters) fekau„aki mo e

lelei „o e tokanga„i „e nifo َ pea faka‟ali‟ali mo

fakamatala„i he faktaha (assembly) „a e ako

52

KALASI 8 Konga Lahi 1: Māmani ‘o e Me’a Mo’ui


Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i „a e ngaahi mahaki pipihi mo e ngaahi mahaki „oku „ikai

pipihi „a ia „oku lahi „ene hoko „i Tonga pea ke nau „ilo ki he ngaahi founga malu„i „o e ngaahi

mahaki ko eni َ .


‘ilo ‘e he fanau (Know

Statements)


Statements)

(1). Ngaahi mahaki pipihi

Mahaki „o e fe‟auaki

Mofi tengi

Hepataitisi B

Taifoti

Tīpī (TB)

i. Fakahaa‟i „a e ngaahi faka‟ilonga „o e ngaahi

mahaki/ mo honau tupu‟anga/

ii. Fakamatala‟i „a e ngaahi founga „oku lava ke

ta‟ota‟ofi‟aki „enau mafola/

iii. Fakamatala‟i „a e „uhinga „oku mahu‟inga ai ke

faito‟o.

(2). Ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai

ke pipihi

Fu‟u sisino

Suka

Toto ma‟olunga

Mahaki mafu

Mahaki „o e nifo

Kanisā (toto, ngungu,

kanisā huhu mo e

ma‟ama‟a)

i. Fa‟u ha pousitā (poster) ke fakamatala‟i aki „a e

fa„ahinga to„onga mo„ui „oku fakatupunga ai „a e

kanisā mo e mahaki „o e nifo/

ii. Fakahaa‟i „a e ngaahi founga faka„ehi„ehi „oku

totonu ke fakahoko ke ta„ota„ofi „aki „a e puke „i

he ngaahi mahaki/

iii. Faka„eke„eke ha fa„ahinga „oku nau mo„ua he

ngaahi mahaki/ pea hiki „o fakamatala „a e uesia

„enau mo‟ui „e he ngaahi mahaki

iv. Fika„i „a e leisiō (ratio) „o e mā„olunga ki he

mamafa „o e sino pea fakamatala„i „a e anga hono

ngāue„aki ai eni ki he fua ke „ilo „akinautolu‟oku

fu„u sisino

v. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa‟i e fekau‟aki „a e

fakamalohisino/ mo e tā „o e mafu/

(3). Ko e ngaahi mahaki ‘oku

fakatupunga mei he ‘ikai

palanisi mo lelei ‘a e

me’atokoni (major

deficiency diseases).

i. Fakatotolo‟i „a e tupu‟anga „o e ngaahi mahaki/

ii. Teuteu‟i ha kai palanisi ke fakahaa‟i „a e felāve‟i

„a e mo‟ui lelei/ mo e kai palanisi/

iii. Fakakulupu e ngaahi me‟atokoni ki he me‟akai

fakatupu Ivi mo e Malu‟i

(4). Ngaahi ‘akau ‘i Tonga ni i. Fakafa‟ahinga „a e ngaahi „akau

ii. Fakafa‟ahinga „a e ngaahi tikomupousa

iii. Fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga ke

fakafaikehekehe‟i e „akau mei he tikomupousa

iv. Fakahingoa e ngaahi kongokonga „o e „akau

v. Fakahingoa pea fakamatala‟i e ngaahi

kongokonga „o e matala‟i‟akau

vi. Fakamatala‟i e ngaahi founga hono tufaki e

ngaahi tenga‟i‟akau

vii. Hiki pea fekumi ki he ngaahi fiema‟u ke tokoni ki

he tupu fo‟ou e ngaahitenga‟i‟akau

viii. Fakamatal‟i e ngaahi to‟onga mo‟ui mo e „aonga e

53

ngaahi lekiume(legumes) „i he ngōue/.

ix. Lisi e ngaahi „akau „e ni‟ihi mo honau „aonga/.

(5). Ngaahi monumanu ‘i Tonga

ni

i. Fakamatala‟i ha kii faingofua ke fakakulupu‟aki

e ngaaahi monumanu

ii. Fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „e 5 „o e

ngaahi monumanu „e nima

iii. Fakafa‟ahinga ha monumanu „oku „ikai ke „ilo‟i ki

he taha „oe famili „e 13 „o e fanga monumanu

iv. Fakamatala‟i „a e nofoanga „o ha ngaahi

monumanu

v. Fa‟u ha matamatakupenga „o ha ngaahi monumanu

vi. Fakamatala‟i ha ngaahi fakatu‟utāmaki „e

fakahoko „e ha ngaahi monumanu „i Tonga/ni pea

founga ke malu‟i ai kita.

vii. Fakamatala‟i e faikehekehe „o e monumanu „oku

huitu‟a mo e monumanu „oku „ikai huitu‟a.

viii. Fakahingoa ha monumanu „e taha mei he kulupu „e

13 „o e fanga nmonumanu.

ix. Fakamatala‟i ha ngaahi „ulungaanga „oku tokoni ki

he mo‟ui ha monumanu „i hono nofo‟anga pe

„ātakai/.

54

KALASI 1 Konga Lahi 2: Māmani mo hono Fa’unga


Ke lava „e he fānau „o fekumi mo fakahā ha ngaahi fa„unga „o e māmani َ „i he„enau mo„ui

faka„aho.

Ngaahi Konga Si’i ‘oku totonu ke ‘ilo ‘e he

fanau (Know Statements)


Statements)

(1). Ongo ‘i he ‘Ātakai i. fakafaikehekehe„i „a e kalasi kehekehe „o

ha ngaahi ongo;

ii. fakamatala„i „a e ha ngaahi me‟a „oku/ nau

fakatupu „a e ongo/;

(2). Ngaahi me’a ‘oku/ ne fakatupu ‘a e

maama

i. „oku ne fakatupu „a e maama/;

ii. „oku ngāue‟aki ki ai „a e maama/.

(3). Mālohi ko e teke i. tala „a e mālohi ko e teke/ he‟enau ngāue

faka‟aho;

ii. „oku ngāue‟aki „a e teke/ ki he puna pē

hopohopo.

(4). Mālohi ko e fusi i. ke lava „e he fānau/ „o tala „a e mālohi ko e

fusi/ he‟enau ngāue faka‟aho/.

(5). Mālohi ko e mio’i pē vilohi. i. ke lava „e he fanau/ „o tala „a e mālohi ko e

mio‟i pe vilohi he‟enau ngāue faka‟aho.

55

KALASI 2



Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau/ ha ngaahi founga fakafisikale (physical

processes) „oku ngāue‟aki „i he komiunitī pe nofo „a e kakai/.

Konga Si’i (1): Ngaahi tupu’anga ‘o e mafana.

Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fānau „o:

i. hiki mai „a e ngaahi tupu‟anga „o e māfana/;

ii. fakamatala‟i pe „oku ngāue‟aki „a e ngaahi tupu‟anga „o e māfana ki he hā.

Konga Si’i (2): Ko e afi/ mo hono fakatu’utamaki/


i. fakamatala‟i „a e ngaahi fakatu‟utāmaki „o e afi/;

ii. fakatātaa‟i „a e ngaahi nunu‟a kovi „o e afi/;

iii. tā mo fa‟u ha “poster” fekau‟aki mo e ola kovi „o e va‟inga‟aki „a e masi/.

Konga Si’i (3): Fa‘unga ‘o e Ongo/

Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:

i. tala ko e ongo/ „oku tupu ia mei he tete pe ngalulu ha me‟a;

ii. fakahaa‟i „oku fa‟u „a e lea pe le‟o (ongo) „a e tangata/ „i honau fo‟i monga/;

iii. fai ha kikite ngāue‟aki „enau „ilo ki mu‟a/.

Konga Si’i (4): Tētē mo e ngoto ‘i he vai


i. fakahoko ha fakafuofua ke tala‟aki „a e ngaahi me‟a „e tētē mo e ngaahi me‟a „e

ngoto/;

ii. fakafaikehekehe‟i „a e ngaahi me‟a „oku lava „o tētē mei he ngaahi me‟a „e ngoto.

56

KALASI 3



Ke lava „e he fānau „o tala ha ngaahi fotunga (forms) mo e tupu‟anga (sources)


Konga Si’i (1): Tupu’anga ‘o ha mafana pe afi.


i. „o tala „e māfana pe vela ha me‟a kapau „e olo „aki ha me‟a „e taha;

ii. fakatātaa‟i „a e founga ke ma‟u ha afi mei he toloafi.

Konga Si’i (2): ‘Oku matu’aki fiema’u ‘e he afí ‘a e ‘ea.


i. tala „oku matu‟aki fiema‟u e he afi′ „a e „ea/ kae lava ke mo‟ui.

ii. sio mo fakamatala‟i „a e anga e mate „a e afi′ „i he taimi „oku „ufi‟ufi ai.

Konga Si’i (3): ‘Oku ha’u ‘a e maama/ mei he tupu’anga.


i. fakamatala‟i ko e maama „oku ha‟u mei′ he ma‟u‟anga maama′.

ii. fakamatala‟i „oku fononga e maama′ „i he laine hangatonu.

Konga Si’i (4): ‘Oku fononga ‘a e maama′ ‘i he laine hangatonu′.


i. fakamatala‟i „oku fononga e maama′ he laine hangatonu′.

ii. fakahaa‟i „a e „uhinga „oku „ikai lava ai e maama′ „o fononga „i ha me‟a.

Konga Si’i (5): ‘Oku fononga ‘a e ongo ′‘i he ngaahi tafa’aki kotoa mei ha

ma’u’anga ongo.


i. tala ko e ongo′ „oku fononga „i he ngaahi tafa‟aki kotoa.

ii. fakahā ha ngaahi ongo mei he ma‟u‟anga ongo′.

iii. tā ha taiakalami faingofua ke ne fakahaa‟i e fononga „a e ongo′.

Konga Si’i (6): „E uesia e vave ‘o ha me’a ‘i he ‘engikolo ‘o ha tahifo.


i. fakamatala‟i ko e „engikolo „o ha tahifo te ne uesia e vave ha teka „o ha fo‟i pulu

pē ko ha kā me‟ava‟inga „i he tahifo ki lalo.

ii. tā ha fakatātā „o ha kā „oku lele hifo „i ha hala „oku tahifo.

Konga Si’i (7): ‘E uesia e vave ‘o ha me’a ‘i he naunau ‘oku ‘i he tahifo ′‘oku ‘alu

hifo ai′. Taumu‟a „o e konga/ ni ke lava „e he fanau „o:

i. fakamatala‟i ko e naunau ha tahifo te ne uesia e vave „ene lele′.

ii. tā ha fakatātā pea fakamatala‟i e me‟a „e hoko „o ka fetongi e naunau′, mo

fakahoa e kehekehe he mama‟o „o e naunau ko ia´.

57

Konga Si’i (8): Ko hono ngaohi e me’a mamafa ke tētē.


i. ngaahi ha fanga fo‟i pulu mei′ he kelekele ke tētē „aki hono fulifulihi hono

fōtunga′.

ii. fokotu‟utu‟u ha ngaahi founga ke ngaohi ai ha me‟a mamafa ke tētē.

iii. fakamatala‟i ko e „uhinga „oku tētē ai „a e fanga fu‟u vaka lalahi′ ko e „i ai e „ea „i

loto ai′.

58

KALASI 4

Konga Lahi 2: Māmani mo hono fa’unga


Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fānau′ e feliuliu‟aki „a e ivimo‟ui′ mo hono fakatolonga′.

Konga Si’i (1): Ko e maama mo ‘ene tapa′.


i. fakakulupu e ngaahi naunau′ kiate kinautolu „oku lelei „enau tapua′ mo kinautolu

„oku „ikai′.

ii. fakamatala‟i ko e ngaahi me‟a „oku molemole mo ngingila′ „oku leleiange „enau

tapua′.

iii. fakatātaa‟i ko e tohinima′ „i he‟ene hā „i ha sio‟ata teuteu′ „oku fehalaaki ia.

Konga Si’i (2): ‘Oku fononga e maama′ he laini hangatonu.


i. fakamatala‟i ko e huelo‟i maama′ „oku nau tapua „i he „engikale tatau „i he‟enau

lave ki he sio‟ata.

ii. fakatātāa‟i e founga tapua „a e maama′ „o ngāue‟aki ha foki „a ha fo‟i pulu.

Konga Si’i (3): Ngāue ‘a e māfana′.


i. fakakulupu e ngaahi naunau ki he ni‟ihi „oku malava ke tafe ai e māfana′ mo e

ni‟ihi „oku „ikai.

ii. fokotu‟u ha ki‟i lao faingofua ki he tafe lelei mo e „ikai tafe lelei ai e māfana′.

Konga Si’i (4): ‘Oku fononga e ongo ′he ngaahi me’a kehekehe.


i. fakahoko ha ngāue ke vakai‟i pē „oku malava ke fononga e ongo′ he vai mo e

„ea(kasa).

ii. fakamatala‟i ko e ongo′ „oku fononga he „ea′ mo e vai′.

iii. lēkooti e ola „o „enau fekumi′ he‟enau ngāue „i he tohi pē tā fakatātā.

Konga Si’i (5): Oku fononga e ongo ′he ngaahi me’a kehekehe.


i. fakahoko ha fo‟i ngāue ke vakai‟i e naunau lelei taha ki hono ngaohi ha telefoni

afo.

ii. fakakaukau‟i pē anga fēfē e fononga „a e ongo′ he taimi „oku fekolosi‟aki ai hono

ongo telefoni afo.

iii. lēkooti e ola „o „enau fekumi′ „i he tohi pē tā fakatātā.

Konga Si’i (6): Makinito.


i. siofi lelei mo aofangatuku lelei.

ii. fakatātaa‟i ko e makinito′ „oku pipiki ki he metale kotoa pē tukukehe e naunau

„oku „ikai ko e metale′.

iii. fakahaa‟i ko e makinito′ „oku „i ai hono pole noate mo saute mo e anga hona

59

„ulungaanga′.

Konga Si’i (7): Ko e ua′.


i. ngāue‟aki e ua′ ke ue‟i ha ngaahi me‟a mamafa.

ii. fakapalanisi ha ngaahi me‟a kehekehe „i ha sipinga sisoa „aki hono fetuku‟aki holo

e lango′.

iii. vakai‟i e ngaahi ua „oku ngāue faka‟aho‟aki′.

60

KALASI 5



Ke fekumi, fakatokanga„i mo fakamatala„i „e he fānau/ e fekau„aki „a e ma„u„anga ivi/ mo

e ngaahi naunau/.

Konga Si’i (1): Sekiuti faingofua (simple circuits).


i. fakatokanga‟i e ngaahi kongokonga kehekehe „i he sekuiti/;

ii. fa‟u ha sekuiti faingofua ke ulo e fo‟i māma/;

iii. fakamatala‟i ko e sekuiti/ ke kakato kae tafe lelei ai e „uhila/;

iv. faka‟aonga‟i e ngaahi faka‟ilonga „o e ngaahi fakatātā „o e sekuiti/ ke nau tā mai

ha sekuiti faingofua.

Konga Si’i (2): Ko e fakatu’utāmaki ‘o e ma‘u‘anga ivi ‘uhila/.


i. hiki hifo ha ngaahi naunau faka‟uhila pea mo e me‟a „oku faka‟aonga‟i/ngāue‟aki

(used for) ki ai/;

ii. tā ha pousitā ke ne fakahaa‟i „a e fakatu‟utāmaki „o e ma‟u‟anga ivi „uhila/ pea

fakamatala‟i ki he kalasi/;

iii. fakatātaa‟i „a e mahu‟inga hono ngāue tokanga‟aki „a e ivi „o e „uhila/.

Konga Si’i (3): Ko e ngaahi ma’u’anga ‘uhila/.


i. fakamatala‟i pe „oku ma‟u „a e ivi „uhila „a Tonga ni/ mei he hā;

ii. tohi mai ha ngaahi founga kehe „e lava ke ma‟u mei ai ha ivi „uhila „i Tonga/ ni, „o

hangē ko e sola (solar) pe ivi „o e la‟aa/, havili pea mo e malohi „o e peau/;

iii. fai tohi ki he pule‟anga/ „o fokotu‟u atu e founga ma‟u‟anga ivi „uhila „oku lelei

taha ke ngāue‟aki „e Tonga ni/ pea ko e hā ho‟o‟uhinga ki ai/.

Konga Si’i (4): Ko hono ofe’i ‘o e māma/


i. vakai‟i pea fakamatala‟i e me‟a „oku lava ke sio ki ai „i ha penivahevahe „oku tuku „i

ha ipu vai;

ii. fakahoko „a e ngāue (ko e ipu vai mo ha fo‟i sēniti) pea ngāue‟aki e me‟a „oku nau

sio ki ai/ ke fakamatala‟i „a e lava ke ofe‟i ha maama „oku „alu mei he vai/ ki he „ea/;

iii. fakamatala‟i „a e lava e natula „o e māma/ ke ngaofe ke ne uesia ha fanaika ha

taha „o ngāue‟aki ha tao.

61

Konga Si’i (5): Ngaahi lanu ‘o e māma/.


i. Ngāue‟aki ha pilisimi vai(water prism) ke ne fakamāvahevahe‟i „a e māma/ ki he

lanu kehekehe;

ii. Tā e ngaahi lanu „oku hā „i he sipekitulamu/ (spectrum) pea fakahingoa„a e ngaahi

lanu tefito „o e sipekitulamu/;

iii. ngaohi ha ve‟eteka „o e ngaahi lanu/ pea fakatātaa‟i mo fakamatala‟i e „uhinga

„oku pulia ai e ngaahi lanu/ „i he taimi „oku vilo ai/.

Konga Si’i (6): Ongo (Le’olahi/ Ma’olunga/ Ma’olalo)


i. fa‟u pea ngaahi ha me‟alea filo;

ii. ngāue‟aki e me‟alea/ ke tesi‟i pe vakai‟i ko e hā e me‟a „oku/ ne pule‟i e le‟olahi mo

e le‟osi‟i ha fo‟i nota.

Konga Si’i (7): Fakafehoanaki e ivi e mālohi e ivi e makinito/.


i. fa‟u ha founga ke vakai‟i/vakai‟i „a hono fakafehoanaki ha mālohi ha ongo fo‟i

makanito kehekehe „e ua;

Konga Si’i (8): Misini toho faingofua (puloka-pulley)


i. fa‟u ha mīsini puloka pe pulley;

ii. fakafehoanaki hono hiki hangatonu e kavenga/ pea mo hono ngāue‟aki e puloka/.

62

KALASI 6



Ke fakapapau‟i „e he fānau/ „a e founga „e liliu ai „a e ngaahi ma‟u‟anga ivi/ mo hono

fakatolonga/.

Konga Si’i (1): Liliu ‘a e ma’u’anga ivi/ mo hono fakatolonga


i. Hiki ha ngaahi ma‟u‟anga ivi.

ii. Fakamatala‟i ha ngaahi ma‟u‟anga ivi ke liliu ki ha me‟a kehe.

iii. Fakatokanga‟i „e tefito‟i fakakaukau „o hono fakatolonga e ma‟u‟anga ivi/.

Konga Si’i (2): Ko e liliu ‘a e ma’u’anga ivi.


i. Fakahingoa mai ha ngaahi ma‟u‟anga ivi kehekehe.

ii. Fakatokanga‟i e liliu he ngaahi ma‟u‟anga ivi/.

Konga Si’i (3): Takai ‘a e ivi faka’uhila


i. Fa‟u ha sīpinga „o e takai „a e ivi „o e „uhila/.

ii. Fokotu‟u ha me‟akamosi faingofua.

iii. Fakamatala‟i e founga „oku ta‟ofi ai „e he me‟akamosi/ „e tafe mo e kamata „a e

ma‟u‟anga ivi/.

iv. Hiki mai „e he fānau/ e ngaahi „aonga „o e „uhila/.

Konga Si’i (4): Me’a ‘oku tafe lelei ai e māfana ,’uhila mo malu’i e mama ‘a e ivi/


i. Fakatokanga‟i e ngaahi naunau „oku malava ke tafe lelei ai e māfana,‟uhila mo

ta‟ofi e mama „a e ivi‟i „uhila/ „i hono ngāue‟aki ha founga faingofua.

ii. Vakai‟i e ngaahi me‟a „oku fononga lelei ai e „uhila/ mo e mafana/.

iii. Hiki e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi me‟a „oku tafe lelei ai e „uhila/ „oku nau ta‟ofi

e mama „a e ivi‟i „uhila/.

Konga Si’i (5): Ivi mālohi


i. Fakahoa e ngaahi funga/ (surface) kotoa „i he‟ene felāve‟i mo e māfana/.

ii. Fakamatala‟i e „aonga „o e māfana/.

iii. Fakahaa‟i e ngaahi palopalema „oku fakatupu „e he māfana/.

iv. Fakatokanga‟i e ngaahi founga ke faka si‟isi‟i‟aki e māfana/.

Konga Si’i (6): Ko e ‘ea mo e ivi malu’i ko e fōtunga ia ‘o e māfana (check)


i. Fakahaa‟i ko e „ea/ ko e me‟a (matter) (check?)

ii. Fakamatala‟i ko e „ea māfana pe mālohi „o e „ea „i he‟ene fetaulaki mo ha me‟a.

(check?)

63

Konga Si’i (7): Ko e ‘ea mo e ivi malu’i ko e fōtunga ia ‘o e māfana (check)


i. fakamatala‟i e fakakaukau „e malava ke ngaohi‟aki ha fakamalu‟ea lelei.

ii. fokotu‟utu‟u mo ngaohi ha sipinga „o e fakamalu‟ea/.

iii. Vakai‟i e fakamalu‟ea na‟e ngaohi pea fakamatala aofangatuku ki hono toe

fakalaka „oku fiema‟u/.

64

Kalasi 7

Māmani mo hono Fa‘unga

Ola Fakalukufua Ke lava „e he fānau/ „o fa„u mo fakahoko ha ngaahi fakatotolo fekau„aki mo e ngaahi fa„ahinga

fotunga kehekehe „o e ivi Ko e ‘ ngaahi me’a ‘oku totonu ke ‘ILO ‘e

he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he

fānau ‘o fakahoko F1a „a e ngaahi tupu„anga kehekehe „o e

māfana (heat) i. hiki ha lisi „o e ngaahi tupu„anga „o e

māfana - ko e la„ā, afi, „uhila,

kemikale, friction pea mo e anga

honau ngaahi „aonga

„a e anga „a e mafola „a e mafana he ngaahi

me„a „oku fefeka (solids), ngaahi me„a huhu„a

(liquids) mo e ngaahi kasa (gases)

i. Fakamatala „a e founga hono fakahoko

„o e mafana „aia ko e conduction he

me„a „oku fefeka, convection he ngaahi

me„a huhu‟a mo e ngaahi kasa َ

F1h ngaahi me„a „oku fōlahi he taimi „oku

mafana ai pea fōsi„i he taimi „oku mokomoko

ai

i. Ngāue„aki „a e pepa َ mo e foila

„alaminiume kuo „osi kosikosi loloa

(strips) ke fakaha „a e taimi „oku

fōlahi mo fōsi„i ai pea fakamatala„i‟a e

ngaahi me„a na„a nau fai َ mo sio ki ai َ

F1i anga hono lau „a e me‟afua mafana i. Ngāue„aki „a e me„a fua mafana ke

lekooti ha ngaahi mafana kehekehe

pea hiki ki ha tepile

ko e maama „oku tapa mai pe he engikale

tatau moe angikale „i he„ene tau ki he funga

me„a „oku molemole mo ngingila

i. Ngāue„aki „a e huelo „o ha maama mo e

sioata pea mo e protractor ke

fika„i‟aki „a e fekau„aki „a e angle of

incidenced mo e angle of reflection

ii. Ngāue‟aki „a e angikale „o ha foki mai

ha fo„i pulu na„e ta„u ha funga me„a ko

e motolo ke fakatātā„i „aki „a e tapua „a

e maama (reflection of light)

ko e ma„ama „oku liliu „a e vave „o „ene „alu he

taimi „oku huhulu ai mei ha me„a (medium) „e

taha ki toe me„a kehe

i. fakamatala „a e „uhinga „oku hoko ai „a

e refraction pea mo e anga hono

ngāue„aki he ngaahi la„i sio„ata (lenses)

ke faka„ata lahi „a e imisi َ

ko e maama lanu hinehina ko e fakataha„i ia „o

e ngaahi lanu َ i. Fakahoko ha fanga ki„i ngāue ke

fakahā ai ko e maama hinehina „oku

lava pe „o fakamavahevahe „o ma‟u ai „a

e ngaahi lanu kehekehe

F1n anga „a e ha pe fa„u „a e imisi he mata „o e

tangata i. Fakahingoa „a e ngaahi kongkonga

lalahi „o e mata „o e tangata hangē ko e

lens, ciliary muscles, pupil, iris cornea

mo fakamatala „a e anga hono fa„u „a e

„imisi he retina „o e mata

Ko e ongo (sound) „oku lava ke fakahoko he

me„a „oku fefeka (solids), me„a „oku huhu„a

(liquids) mo e ngaahi kasa (gases) „i he ngaahi

vave(speed)kehekehe

i. Fa„ufa„u ha fanga ki„i ngāue ke fakahā

„aki „a e fakahoko „a e ongo he ngaahi

me‟a kehekehe pe (media);

ii. ngāue„aki „a e particle theory ke

65

fakamatala„i „a e „uhinga „oku vave taha

pe hono fakahoko „a e ongo he ngaahi

me„a „oku fefeka (solids)

F1o ko e fekau„aki „a e le„o mā„olunga mo e

mā„ulalo, pea mo e le„o lahi mo e frequency mo

e amplitude

i. Fakamatala „a e anga „o e liliu „o e

ngaahi nota َ ke le„o mā„olunga mo

mā„ulalo pea pehē ki he le„o lahi

ii. Tā „a e fakatātā „o ha ngaahi fo„i peau

ke fakahā ai „a e „anga „o e fekau„aki „a

e le„o mā„oluna mo e mā„ulalo pea mo e

frequency pea mo e le‟olahi „i he„ene

fekau„aki mo e amplitude

iii. Siofi „a e fakatātā„aki „a e slinky

spring ke fakahā„i „a e anga hono

fakahoko „a e fefononga holo „a e

ongo

F1p anga hono ma„u „ehe telinga „a e ngaahi

ongo i. Fakahingoa „a e ngaahi kongokonga

lalahi „o e telinga „o e tangata َ pea mo

e anga hono fakahoko holo „o e ongo „i

he loto telinga he pinna, auditory

canal, ear drum, incus, malus & stapes,

cochlea

66

Kalasi 8

Māmani mo hono Fa‘unga

‘Ola Fakalukufua Ke lava „e he fānau/ „o fakamatala‟i ko e ivi „oku lava ke fe„ave‟aki mo feliliu„aki pea ko e

mālohinga (forces) „oku ngāue ia „i he me„a kotoa pe. Ko e ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu ke

‘ILO ‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he

fānau ‘o fakahoko „oku lahi „a e ngaahi fa„ahinga kehekehe„o e

ivi i. Hiki ha lisi „o e ngaahi fa„ahinga „o e ivi

ko e ivi „oku lava ke tānaki „i ha ngaahi

founga kehekehe i. Fakahā„a e ngaahi founga „oku lava ke

tānaki ai „a e ivi َ

ko e ivi „oku lava ke liliu mei he fotunga „e

taha ki ha fotunga kehe i. Fakamatala „a e ngaahi founga „o e liliu e

ivi hangē ko e to ki lalo „a ha fo„i niu, lolo

e kaa َ , me„akai َ , mo e ngaungaue „a e

fa„ahinga „o e tangata, me„a vainga pea

mo e kasa „oku faka‟uhila

ko e ivi „oku lava ke faka„aongai ke fai„aki „a

e ngāue َ (work) i. Fa„u ha ve„eteke „oku lava „o teka mo

fekumi ki he ngaahi me„a „oku lava ai „o

vili he mao, vai mo e havili َ pea

fakamatala „a e me„a „oku hoko he

feliliuaki „a e ivi

ngaahi founga hono malui mo fakatolonga „a

e ma„u„anga ivi „i Tonga i. Hiki ha lisi „o e ngaahi ivi „oku faka‟au ke

si„isi„i he ngāue„aki taau taha „e he kau

Tonga َ pea mo fakafelave„i ia ki he

ngaahi lelei „oku ma„u mei ai َ

ii. Fai ha tohi ki he pule„anga „o

fakalotolahi„i ia ke fakalakalaka „a e „ilo „a

e kakai ke tauhi ke malu mo fakatolonga

„a e ivi pea fakamatala „a e „uhinga „oku

mahu„inga ai ki Tonga

ko e ngaahi mālohinga (forces) „oku lava „o

fua (measured) i. Fa„u ha ki mita faingofua ke fua„aki e

ngaahi mālohinga (force metre) pea

ngāue„aki ke fu„a ha mamafa „o ha ngaahi

me„a.

ii. Fakafehoanaki „a e ola na„e ma„u mei he

force meter na„e fa„u َ pea mo ha force

metre na„e fakatau ke vakai „a e ola „o e

fua pe „oku tonu.

ko e kalāvite ko e mālohinga „oku tupu ia

mei he fusi „a e fo„i māmani i. Fakatātaai pe ko e hā „a e „uhinga „oku

ngangana hifo ai „a e ngaahi me„a ki

māmani َ he taimi „oku lī ai

ii. Fakatātaai pe ko e hā „a e „uhinga „oku

fu„u fiema„u „ai ha ivi lahi ke puna„aki pe

mavahe„aki „e ha me„a mei māmani

ngaahi founga ke fakasi„isi„i„aki „a e friction i. Fakamatala pe „oku anga fefe „a e hoko „a

e friction pea ko e hā hono palopalema

pe lelei „oku mai mei he ai

ii. Fakamatala „a e anga hono fakasi„isi„i e

67

friction „aki hono ngāue„aki ha ngaahi

lango (rollers) ke ue„i „aki ha me„a lahi

(block)

iii. pea fakafelave„i mo e fakalolo e va„e „o e

pasikala pe ko e ngāue„aki „a e lolo

Tonga َ he taimi „oku milimili ai „a e ongo

nima

F2n ko e „ikai ke palanisi „a e ngaahi

mālohinga „oku ne fakatupuna „a e ngaue „a

e ngaahi me‟a (objects)

i. Fakatātaai hono teke ha me„a „o ngaue ko

e tupunga mei „ikai ke palanisi „a e ngaahi

mālohinga (forces) „i ai

ii. pea fakamatala„i „a e me„a „oku hoko

heni َ

iii. Ngāue„aki „a e fusimaea ke fakatātaai „a

e palanisi mo e ikai ke palanisi „a e ngaahi

mālohinga َ pea fakafelave„i ia ki he „ene

ngaue َ

ngaahi mālohinga „oku hoko he „aka

pasikala i. Fakamatala „ a e anga „o e mālohinga he

va„e „o e tangata َ he„ene ngāue„aki ke

ngaue „a e pasikala (sio ki he tohi „a e

foomu ua peesi 5 8)

68

3. Māmani mo hono naunau

KALASI 1



Ke fekumi „a e fānau/ ki he ngaahi „ulungaanga „o ha ngaahi me‟a pe naunau he māmani.

Konga Si’i (1): Sivivakai’i hā ngaahi naunau kehekehe.


i. fakahingoa ha ngaahi me‟a pe naunau;

ii. tala ha ngaahi „ulungaanga/ „o e ngaahi me‟a koia;

iii. ngāue‟aki „a e ngaahi „ulungaanga ke fakamatala‟i‟aki „a e „u naunau pe „u me‟a koia/.

Konga Si’i (2): Fakakulupu ‘o e ngaahi naunau kehekehe


i. tala ha fa‟unga pe „ulungaanga tatau pe kehekehe „o ha ngaahi me‟a pe naunau;

ii. fakafa„afa‟ahinga a e ngaahi me‟a pe naunau „aki honau natula, „ulungaanga pe

fa‟unga „oku nau tatau ai.

Konga Si’i (3): Feliuliu’aki ‘a e fotunga ‘o ha ngaahi me’a.


i. fakamatala‟i ko e fuo „o ha ngaahi me‟a „e malava ke liliu‟i;

ii. tala „a e faikehekehe „o e peluki, mio„i, fao‟i mo e haveki.

69

KALASI 2



Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo fakamatala‟i „a e anga „o ha fa‟ahinga koloa pē naunau

„o e māmani/.

Konga Si’i (1): Fakahingoa ‘o e ngaahi naunau pē koloa angamaheni


i. fakahingoa e ngaahi koloa pē naunau angamaheni „oku ngāue‟aki faka‟aho ki ha ngaahi

taumu‟a pe „uhinga kehekehe;

ii. tala „a e hingoa totonu „o e koloa taki taha;

iii. fakamatala‟i „a e ngaahi „aonga „o e koloa ko ia mo e „uhinga „oku ngāue‟aki ai „a e koloa

ko ia/.

Konga Si’i (2): Naunau ‘oku fefeka pē ma’opo’opo mo e naunau ‘oku vai.


i. tala „a e fakafaikehekehe „i he koloa pē naunau „oku fefeka/ (solids) mei/ he naunau

„oku vai/ (liquids);

ii. fakamatala‟i ha ngaahi „ulunganga pē natula „o e naunau „oku fefeka mo e naunau „oku

vai.

Konga Si’i (3): Mētali mo e ‘ikai koe Mētali


i. tala ha fa‟ahinga anga pe „ulungaanga „o e metali;

ii. fakakalakalasi „a e mētali/ ngāue‟aki „a e ngaahi koloa „oku ngāue‟aki/.

Konga Si’i (4): Talateu ‘o e Kasa


i. fakatataa‟i e ngāue „a e „ea/ he ngaahi founga kehekehe;

ii. fakamatala‟i ko e nge‟esi hina, nge‟esi puha „oku fonu he „ea.

Konga Si’i (5): Feliuliuaki ‘oku hoko ki he koloa he taimi ‘oku māfana pē tutu ai e

koloa.


i. fakafaikehekehe‟i „a e koloa „oku fefeka mo e koloa „oku vai;

ii. fakamatala „oku lava pē „a e koloa „oku fefeka „o liliu ke hoko ko e vai he taimi „oku

tutu ai pe tuku „i ha me‟a pē feitu‟u „oku māfana;

iii. fakamatala „a e feliuliuaki „oku hoko ki he koloa he taimi „oku tutu ai.

70

KALASI 3



Ke fakapapau‟i mo fakamatala‟i „e he fānau′ „a e koloa mo ha fa‟ahinga me‟a „o

fakafehokotaki kinautolu ki honau ngaahi „aonga′.

Konga Si’i (1): Ngaahi koloa mo hono ngaahi ‘aonga


i. tala ki he fānau′ „a e „uhinga „oku ngaohi ai „a e koloa pe naunau mei′ he ngaahi

me‟a kehekehe.

ii. tesi‟i „aki e „ulungaanga „o e fa‟ahinga me‟a ko ia mo ngaohi ha kato fakatau mei´

he ngaahi koloa mo e ngaahi naunau kehekehe.

Konga Si’i (2): Ngaahi naunau ‘oku ne mātu’uaki e vai′.


i. vakai‟i mo fakapapau‟i e ngaahi naunau „oku malu/ lava „o ngāue „i he vai′.

Konga Si’i (3): Ko e ‘ea ‘oku ne to’o ha ‘atā (space) pea ‘oku ‘i ai hono mamafa′.


i. fakamatala‟i pē „e anga hono fakamo‟oni‟i ko e „ea „oku ne kapui ha „atā (space) pē

loki.

ii. fakamatala‟i e anga hono fakamo‟oni‟i „oku „i ai e mamafa „o e „ea.

Konga Si’i (4): ‘Oku ‘i ai e ngaahi naunau ‘oku movete ‘i he vai ′.


i. hiki mai „a e ngaahi naunau mo e koloa „oku lava „o movete „i he vai′.

ii. ngāue‟aki ha fo‟i tesi falala‟anga ke fakahaa‟i „a e ngaahi me‟a ko ia „oku movete „i

he vai′.

Konga Si’i (5): Fakamavahe’i ‘a e ngaahi naunau na’e fio


i. fakamatala‟i pē „oku anga fēfē hono fakamavahe‟i e ngaahi naunau mo e me‟a „oku

soliti mei′ he naunau mo e me‟a „oku huhu‟a′.

ii. fakamatala‟i ha ngaahi founga ke vakai‟i ha me‟a „oku tuifio.

71

KALASI 4


Taumu’a fakalukufua ‘o e Konga Lahi 1: Ke fakatokanga‟i „e he fānau′ e ngaahi „ulungaanga „o e ngaahi naunau „e malava ke ngāue‟aki

ke fakamavahevahe‟i kinautolu′.

Konga Si’i (1): Ko e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau kehekehe′.


i. fakatokanga‟i e ngaahi naunau fakaenatula′ mo „ikai fakaenatula′.

ii. tesi‟i e ngaahi „ulungaanga „o e me‟a fakaenatula′ mo „ikai fakaenatula′.

iii. lisi e ngaahi lelei mo e ngaahi palopalema fekau‟aki mo e ngaahi naunau „oku „ikai

fakaenatula′.

Konga Si’i (2): Ko e tu’unga ‘e 3 e me’a′ (matter)


i. fakamatala‟i ko e hā e ngaahi liliu „e malava ke fakahoko „i ha fotunga „e tolu-

soliti,likuiti mo e kasa („ea).

ii. fakatokanga‟i tautaha e ngaahi tu‟unga ko „eni „o e me‟a′ „i hono „omai honau sipinga′.

iii. fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga fekau‟aki mo e tu‟unga ko „eni „o e me‟a′ „i hono

„omai honau sīpinga′.

iv. fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga fekau‟aki mo e tu‟unga takitaha, hangē ko e soliti′

„oku‟i ai hono fōtunga pau.

Konga Si’i (3): Vaia ‘a e ngaahi soliti′.


i. fakahaa‟i ko „aisi′ mo e ngaahi soliti „e ni‟ihi „e vaia ko e „uhi′ ko e māfana.

ii. fokotu‟utu‟u ha tesi falala‟anga ke fakahaa‟i ko e ngaahi me‟a′ „e vaia „i he ngaahi

tu‟unga māfana′ kehekehe „i he ngaahi tu‟unga kehekehe.

iii. siofi tonu „e he fānau′ e ngaahi me‟a „e vaia′.

iv. lēkooti e taimi ki ha me‟a ke vaia′.

Konga Si’i (4): Vaia ‘a e ngaahi sōliti ′ mo ‘enau mavehevahe′.


i. fakahoko ha tesi falala‟anga ke fakahaa‟i e ola e ngāue „a e me‟ata‟ofi (insulator) „i he

tu‟unga vaia „a ha sōliti.

ii. fakamatala‟i e „uhinga „oku vaia tuai ai ha konga‟aisi pē ngako „oku kofukofu.

iii. siofi totonu e anga e vaia „a ha me‟a.

iv. lēkooti e taimi „oku vaia ai ha me‟a.

Konga Si’i (5): Liliu mao′ (evaporation).


i. fakahaa‟i ko e māfana′ te ne malava ke liliu mao ha me‟a huhu‟a′.

ii. fakamatala‟i ko e taimi „oku mimisi ai ha me‟ahuhu‟a „oku liliu „o hoko ko e mao.

iii. lekooti totonu ha ki‟i vai pelepela he taimi „oku mimisi ai′.

Konga Si’i (6): Lilu mao mo e mōmoa ‘a e vala′.


72

i. fakahoko ha tesi falala‟anga ke fakahoa e ngaahi tu‟unga kehekehe hono fakamōmoa

ha konga tupenu.

ii. fakamatala‟i e tu‟unga lelei taha ki he fakamōmoa e vala′.

iii. fakamatala‟i e „uhinga „oku lelei ai e tu‟unga vela, mātu‟u mo havili e „ea ki he

fakamōmoa.

Konga Si’i (7): Liliu ‘a e mao ′‘o toe vai′.


i. fakamatala‟i „enau vakai′ (condensations) ki he liliu „a e mao „o toe hoko ko e vai.

ii. fakamatala‟i„oku „i ai ma‟u pē e vai e „ea takatakai „iate kitautolu.

Konga Si’i (8): Takai ‘a e vai′.


i. fakamatala‟i ko e vai′ „e malava ke liliu „o kasa „a ia „oku ui ko e mao he taimi „oku haka

ai′.

ii. fakamatala‟i ko e taimi „oku mokomoko ai e „ea mao′ „oku toe foki pe „o vai.

iii. tā e takai ‟a e vai.

Konga Si’i (9): Me’asivi (filtering).


i. fakamavahevahe‟i ha sōliti mei he likuiti′‟aki hono vakai‟i.

hiki mai ha ngaahi feitu’u ‘oku ngāue faka’aho’aki ai e me’asivi′.

73

KALASI 5



Ke malava „e he fānau/ „o „ilo‟i mo fakamatala‟i „a e ngaahi „ulungaanga mo e natula „o e

ngaahi naunau „oku lava ke fakafetongi pe fakamavahe‟i ai kinautolu/.

Konga Si’i (1): Tesi’i e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau faka-fonua/.


i. tala „a e ngaahi me‟a pe naunau „oku ngaohi mei ai „a e ngaahi koloa faka-Tonga/;

ii. fakamatala‟i „a e ngaahi fōtunga pe „ulungaanga „o e ngaahi naunau tu‟ufonua „e

ni‟ihi;

iii. fakafehoanaki e natula mo e fatongia „o e ngaahi me‟angāue fakatonga/ „o hangē

ko e kafa, fala, popao, etc.

iv. fakahoko hano vakai‟i e faikehekehe „i he natula mo e „ulungaanga „o e ngaahi

naunau ko eni/: lou‟akau (pandanus), fau, pulu (coconut fibre) mo e „akau papa

(wood).

Konga Si’i (2): Vakai’i e ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau fakaeonopooni/.


i. fekumi pe tesi‟i pē ko e fē „a e pulu (ball) „oku tekena vave mo lahi taha/;

ii. fokotu‟utu‟u „a e ki‟i fekumi ko ia „i ha ki‟i tēpile;

iii. fai ha fakamatala aofangatuku „a e ola „enau fekumi/ pea mei/ he ma‟u‟anga

fakamatala kuo nau fokotu‟u pe teuteu‟i.

Konga Si’i (3): Ko hono fakamovete’i e ngaahi mea ‘oku tuifio he vai/.


i. fakamavahe‟i „a e māsima/ mei he vai/ „aki hono fakamao.

Konga Si’i (4): Ngaahi liliu ‘e ‘ikai toe lava ke toe fakafoki.


i. fakafaikehekehe‟i e ngaahi liliu„oku lava ke toe fakafoki mo „ikai ke toe lava „o

fakafoki.

74

Kalasi 7

Mamani mo Hono Naunau

Ola Fakalukufua Ke lava „e he fanau/ „o fakamatala„i ha fotunga „o ha me„a „a ia „oku َ ne fakaha„i ai „a e fa„unga

„o e ngaahi naunau ko ia. Ko e ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu

ke ‘ILO ‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he fānau ‘o

fakahoko Ko e ngaahi me„a (matter) kotoa pe

„oku fa„u„aki ia „a e fa„u ki„i

kongokonga iiki (particles)

i. Fakatātaa„i ha ki„i vainga ke fakahaa„i ai „a e

ngaahi „ulungaanga „o e particle he liliu honau

ngaahi fotunga´ (state)

ii. fakamatala„i „a e fengāue„aki „a e ngaahi

particles mo e ivi

liliu „a e fotunga „o ha me„a „oku

makatu„unga ia he ma„u ivi pe mole

„a e ivi „o e particiles

i. siofi „o fakatokanga„i „a e ngaahi me„a „oku hoko

tonu ai „a e liliu „a e ngaahi fotunga „o e ha me„a

ii. pea fakamatala„i „a e ngaahi me„‟a ko eni´ „aki „a

e ngaahi „ulungaanga „o e particles (particle

behaviour) hangē ko e vaia ha mei„i „aisi pe

ngako, momoa (evaporate) e pelepela, momoa

(evaporation) me„a vali nge„esi nima pe ko e

me„a milimili kava (after shave) pe ko e sipiliti

mei ho tu„anima´

F1f ko e ngaahi me„a „oku hoko

(processes) he vilovilo he fa„unga

„o e vai (water cycle)

i. „Ai ha ki„i motolo „o e fa‟u e „uha „o ngāue„aki „a e

vai lili „i ha tikatele mo ha me„a (surface) „oku

momoko

ii. Tā pea fakahingoa „a e water cycle pea

fakamatala„i „a e anga ke lava eni he fengāue‟aki

„a e māfana mo e momoko´

ko e ngaahi matavai pe ma„u„anga

vai „oku konokonga (hard) pea melie

„a e ni„ihi

i. Fakahā „a e ngaahi ma„u„anga vai „a Tonga

ii. Vaka„i „a e konokona (hard) „a e vai´ „aki „a e

ngaahi me„a fufulu´ (detergent)

iii. „Ai „a e vai konokona ke ma„u ai ha vai melie

F1i ko e vaia ha me„a ko e fefiohi ia

„a e ngaahi particles i. Fkamatala„i „a e vaia „a e potassium

permanganate crystals „o fakatefito he fefiohi

„a e particles (terms of particles mixing)

„oku vaia „a e ngaahi me„a pea ikai

vaia „a e ngaahi me„a „e ni„ihi he vai

ka „oku vave ange „a „enau vaia he

vai vela

i. Vaka„ii „a e ngaahi me„a (substances) „oku lava „o

vaia (solubility)

ii. Fa„u pea fakahoko ha tesi fe„unga ke lava „o tala

ai „a e felave„i „a e mafana mo e vaia ha me„a

F1l ko e nga„uhu „a e ngaahi kasa

mei ha feitu„u „oku lahi ai ki ha

feitu„u „oku si„i ai (diffusion)

i. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa„i ai „a e gases

diffuse

ii. pea fakamatala„i„aki ia „a e particle movement

F1m ko e „ea ko e fefiohi ia „a e

ngaahi kasa´ pea ko e „okisikena

(oxygen) ko e taha ia o e ngaahi

kasa´

i. Fakahoko ha ngāue ke fakahā ai ko e „ea

(okisikena) „oku fiema„u ia ka tutu pe vela ha

me„a pea ko e 20% „o e „ea´ ko e okisikena

ko e vai´ „oku lava „o fai „a e ngāue

pea faka„aonga„i ia ke ma„u ai „a e

„uhila

i. „Ai ha veeteka he vai (water wheel) pea

fakamatala„i „a e „anga hono faka„aonga„i eni ke

fai „a e ngāue´

75

Kalasi 8

Mamani mo hono Naunau

Ola Fakalukufua Ke lava „e he fanau/ „o ako pea mahino‟i „a e Particle Theory of Matter ke ne lava „o

fakamatala‟i „a e ngaahi fa„unga „o e ngaahi naunau kotoa pe. Ko e ‘a e ngaahi me‘a ‘oku totonu

ke ‘ILO ‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he fānau ‘o

fakahoko F2a Faka‟uhinga„i „a e mass pea mo

e anga hono fua i. Lekooti „a e mass „o ha ngaahi me„a (object) pea

tala „a e fai kehekehe „a honau mamafa (weight)

mo honau mass

F2e Anga hono fua „a e volume „o

ha ngaahi me‟a „oku „ikai ke fo lelei

(irregular objects)

i. Fu„a pea lekooti „a e volume „o ha ngaahi me„a

„oku „ikai fo lelei

F2h Anga hono fua „a e density „o

ha ngaahi me‟a „oku „ikai ke fo lelei

(irregular objects)

i. Fika„i „a e density „o e ngaahi fuo „oku „ikai ke fo

lelei

ii. pea fakamahamahlo„i pe „oku tētē he vai melie

(fresh water) pea vakai„i ho„o vavalo (prediction)

pe „oku tonu

F2i ngaahi me„a „oku tētē mo ngoto

he ngaahi densities kehekehe i. Fika„i „a e volume „o ha fu„o „oku „ikai fo lelei

ii. Fua „a e mass „o ha ngaahi fu„o „oku „ikai ke fo

lelei´

iii. Ngāue„aki „a e volume mo e mass ke fika„i „a e

density

iv. Fuofua‟i pe mei he density kuo fika„i „i „olunga´ „o

tala „a e ngaahi me„a „oku ngoto he vai melie

(fresh water)

F2k ko e ola „o e tanaki „atu „a e

māsima´ ki he density o e vai´ i. Toe fakahoko „a e ngāue mei he kalasi 6

fekau„aki mo e fo„i moa mo e vai´ pea

fakamatala„i hono ola´ „aki „a e density

F2l Ko e pressure „o e vai (water

pressure) „oku lahi ange he faka„au

ke lolotoange „a e vai

i. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa„i ko e vai َ „oku

„iai hono mamafa

ii. Fakahoko ha ngāue ke fakaha ai „a e ola „o e

loloto „o e vai he water pressure pea

fakamatala„i „a „ene fekau„aki mo e mamafa

iii. Fakamatala „a e fakatu„utamaki „oku hoko he „uku

ha taimi loloa kae mapuna fakavavevave hake

mei he vai َ

F2m ko e „ea „oku „iai hono mamafa

mo hono volume i. Fa„ufa„u ha ngaahi ngāue ke fakahaa„i ai ko e „ea َ

„oku „iai hono mamafa mo hono volume pea

fakahoko „a e ngaue َ mo fakamatala „a hono

ngaahi ola َ

F2n ko e „ea „oku ne „omai „a e

pressure i. Fakahoko ha ngāue ke fakahaa„i ko e „ea „oku ne

„omai „a e pressure pea fakamatala„i „a e ola „o e

ngāue ko eni َ

F2o ko e „ea „oku „alu ki „olunga he

taimi „oku mafana ai

F2p ko e ngaahi particles „oku kehe

„enau to„onga he taimi „oku „iai ha

i. Fakamatala„i „a e „uhinga „oku lava ai „a e physical

changes ke toe fakafoki lolotonga ia „oku „ikai

76

liliu physcial (physical change) mo

ha liliu fakakemikale (chemical

change)

lava ke fakamatala‟i „a e chemical changes „aki „a

e particle theory

77

4. Māmani mo e vavaa

KALASI 1

Konga Lahi 4: Māmani mo e vavā.


Ke fekumi mo fakamatala‟i „e he fanau/ „a hono takiekina (influence) „e he ngaahi me‟a „o

māmani/ „a „etau mo‟ui faka‟aho/.

Konga Si’i (1): Ngaahi ‘ata (shadows)


i. tala ha fotunga mo ha hingoa „o ha ngaahi me‟a mei honau „ataa/ (shadow);

ii. fa‟u ha ngaahi „ata „o ngaue‟aki honau nima/ pe ko ha toe me‟a pē.

Konga Si’i (2): ‘Aho mo e po’uli /.


i. fakamatala‟i „oku fakapo‟uli he taimi po‟uli pea maama he taimi „aho/;

ii. tala „a e ngaahi me‟a (activities) „oku hoko he „aho/;

iii. tala „a e ngaahi me‟a „oku hoko he po‟uli/.

Konga Si’i (3): Anga ‘o e ‘ea /.


i. fakamatala‟i e ngaahi „ea/.

ii. tui e teunga totonu „o fakatatau ki he „ea/.

78

KALASI 2

Konga Lahi 4: Māmani mo e vavā


Ke lava „e he fānau/ „o fakapapau‟i mo fakamatala‟i „oku anga fēfē hono hanga „e he

māmāni/ „o uesia „etau nofo faka‟aho/.

Konga Si’i (1): Ngaohi ha ‘ata


i. fili „a e koloa pē naunau lelei taha ki hono ngāohi‟aki ha „ata;

ii. fakakalakalasi „a e koloa „o fakatatau ki he „ata „oku nau lava „o fakahaa/;

iii. ngāue‟aki honau nima/ ke ngaohi ha „ata kehekehe.

Konga Si’i (2): Ko e māmani, māhina mo e la’aa/.


i. tala ko e māhina/, fo‟i māmani/ mo e la‟aa/ „oku nau vilo hangē ha fo‟i pulu;

ii. fakatātaa‟i pē „oku anga fēfē „a e vilo takai „a e māmani/ ki he fo‟i la‟aa/;

iii. fakatātaa‟i pē „oku anga fēfē „a e vilo takai „a e fo‟i māhina/ ki he fo‟i māmani/.

Konga Si’i (3): Feliuliuaki ‘o e ‘ea.


i. fakapapau‟i „a e anga „o e „ea he „aho taki taha;

ii. tohi „a e anga „o e fakamatala „ea he „aho taki taha;

iii. kikite‟i pē ko e hā „a e anga e tu‟u „a e „ea/ he „aho taki taha „aki „enau vakai ki he

anga „o e „ea he pongipongi kotoa pē.

79

KALASI 3

Konga Lahi 4: Māmani mo e vavā.


Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau′ pē „oku anga fēfē hono fakatupu „e he vilo „o e

māmani e feliuliuaki faka‟aho.

Konga Si’i (1): Ngaahi naunau ‘oku fakapo’uli, maama mo aata.


i. fakafa‟ahinga e ngaahi naunau ki he ngaahi me‟a „oku fakapo‟uli, maama′ mo e

ngaahi me‟a „oku aata′.

ii. fakamatala‟i e faikehekehe „o e ngaahi naunau „oku fakapo‟uli mei′ he ngaahi

naunau „oku maama′ mo aata′.

Konga Si’i (2): ‘Oku tau fiema’u e maama′ ke tau lava ‘o sio.


i. fakamatala‟i „oku tau lava „o sio ki ha me‟a mei′ he tapua „a e maama′ mei ai ki

hotau mata′.

ii. fakamatala‟i he‟ikai lava fai ha sio ki ha me‟a „okapau „e „ikai ha maama′, tatau ai

pē mo ha me‟a „oku ngingila′.

Konga Si’i (3): Fakataipe ‘o e ‘aho mo e pō’uli


i. fakamatala‟i ko e vilo „a e māmani′ „oku ne fakatupu ai e „aho′ mo e po‟uli′.

ii. tala ko e konga ko ia „o e māmani′ „oku malumalu′ ko e konga ia „oku po‟uli′.

iii. Fakamatala‟i ko e māmani′ „oku vilo tu‟o taha „i he houa „e 24.

Konga Si’i (4): Feliuliuaki ‘o e ngaahi ‘ata′.


i. tala ko e lōloa mo e tu‟unga „o ha „ata „e liliu ia lolotonga e „aho′.

ii. fakamatala‟i „oku loloange „a e „ata „i he taimi pongipongi mo e efiafi.

iii. fakatokanga‟i ko e lōloa „o e „ata „e liliu ia lolotonga e „aho′ koe‟uhi ko e vilo ko ia

„a e māmani′.

Konga Si’i (5): Ngaahi naunau tala matangi′.


i. fili e me‟a ngāue totonu ke lekooti‟aki e ngaahi tu‟unga kehekehe „o e „ea′.

ii. fa‟u ha fo‟i maau fakatefito ki he fo‟i lea “matangi”.

80

KALASI 4

Konga Lahi : Māmani mo e vavā.


Ke fekumi mo fakatokanga‟i „e he fānau' e anga hono fakatupu „e he ngāue „a e fo‟i

māmani e feliuliuaki „a e fa‟ahitau'.

Konga Si’i (1): Ngaahi fa’ahita’u ‘i Tonga'.


i. fakapapau‟i e ngaahi māhina „oku hoko ai e fa‟ahita‟u vela mo e fa‟ahita‟u

mokomoko „i Tonga'.

ii. hiki mai e ngaahi ngāue „oku fakahoko lolotonga e ngaahi fa‟ahita‟u ko „eni'.

iii. fa‟u ha taimi laini „i he tā fakatātā mo e tohi ke fakahaa‟i e feliuliaki „a e

fa‟ahita‟u'.

Konga Si’i (2): Ngaahi fa’ahita’u ‘i Tonga'.


i. Ngāue‟aki ha laini kalafi ke ne fakahaa‟i e taimi momoko taha mo vela taha e

ta‟u'.

ii. Ngāue‟aki ha pā kalafi ke ne fakahaa‟i e taimi lahi taha mo si‟isi‟i taha e „uha'.

iii. Ngāue‟aki e ngaahi fakamatala fakakalafi' ke ne fakamahino‟i kapau „oku „i ai ha

fekau‟aki „i he fuamāfana' mo e „uha'.

iv. Fakafehoanaki e fekau‟aki „a e „ea' mo e fa‟ahinga vala'.

Konga Si’i (3): Ngaahi konga ‘o e ‘ea' - ‘uha'.


i. hiki mai „a e ngaahi natula kehekehe „o e „ea'.

ii. fua e „uha faka‟aho' „aki e me‟afua‟uha.

iii. lēkoooti e „uha faka„aho' „i ha siate pā.

Konga Si’i (4): Ngaahi konga ‘o e ‘ea '(māfana).


i. Hiki mai e ngaahi kongokonga „o e „ea'.

ii. Fua e māfana lolotonga e „aho'.

iii. Lekooti e māfana e „ea faka‟aho' mo „ene liliu' ngāue‟aki e laini kalafi'.

Konga Si’i (5): Kelekele.


i. Fakamatala‟i ko e kelekele' „oku tupu ia mei he maka.

ii. Fakamatala‟i e ngaahi „ulungaanga „o e kelekele'.

81

KALASI 5



Ke fakamatala‟i „e he fānau/ „oku takai e fo‟i māmani/ ki he la‟aa/ mo „ene fakatupu e

ngaahi fa‟ahita‟u pea mo „ene uesia e funga māmani/.

Konga Si’i (1): Ko e takai e fo’i māmani ki he la’aa/.


i. fakahaa‟i „oku takai „a māmani „i he la‟aa/ „i he he „aho „e 365 „i he ta‟u;

ii. fakatātaa‟i e takai e māmani/ „i he la‟aa/;

iii. fakamatala‟i „a e felāve‟i „a e tohi manhina/ mo e takai „a e fo‟i māmani/ „i he la‟aa/.

Konga Si’i (2): Ngaahi fa’ahita’u


i. fakahaa‟i ko e fo‟i māmani/ „oku tu‟u fakaheihei „o ngāue‟aki ha motolo;

ii. fakamatala‟i ko e ngaahi fa‟ahita‟u/ „oku fakatupu ia „e he fakaheihei „a e māmani/

iii. fakamatala‟i e ngaahi feliuliuaki „i he „akau mo e monumanu „i Tonga ni/ „o

fakatatau ki he ngaahi fa‟ahita‟u/

iv. fakahoa e ngaahi fakatātaa/ ki he ngaahi fa‟ahita‟u/

Konga Si’i (3): Ngaahi faka’ilonga ‘o e ‘ea/.


i. fakatokanga‟i e ngaahi faka‟ilonga „oku/ ne fakafofonga‟i e tu‟u „a e „ea/;

ii. ngāue‟aki e ngaahi faka‟ilonga „o e „ea/ ke fakahaa‟i e „ea „o e „aho/.

Konga Si’i (4): Fa’ahinga ‘o e maka/.


i. Tuhu‟i e fa‟ahinga maka „e tolu „o e maka/;

ii. Fakamatala‟i „a e founga „oku fa‟u‟aki e fa‟ahinga maka takitaha;

iii. Fakahingoa ha sīpinga „o e fa‟ahinga maka takitaha;

iv. Faka‟ilonga‟i pea fakafehoanaki e natula pe „ulungaanga e fa‟ahinga maka takitaha.

Konga Si’i (5): Ko e fa’unga ‘o e kelekele/.


i. Fakapapaui‟i e ngaahi me‟a „oku/ ne fa‟u e kelekele/;

ii. Fakamatala‟i e fatongia „o e me‟a taki taha;

iii. Fakahoko ha tesi ke ne faikehekehe‟i e natula „e ni‟ihi „o e kelekele/;

iv. Lekooti e ngaahi me‟a ne hoko/ pea fakamatala‟i e me‟a kuo ke ako mei ai/.

Konga Si’i (6): Fakalelei’i e fa’unga ‘o e kelekele.


i. ngaohi ha pini fakapopo-veve.

ii. fakamatala‟i e „uhinga „oku mahu‟inga ai hono fakapopo e keikeinanga/.

iii. Tā pea fakahingoa ha fakapopo‟anga veve.

82

KALASI 6



Ke fakamahino‟i mo fakamatala‟i „e he fānau' ko e fo‟i māmāni ko e sino ngāue „a ia „oku

malava ke felilliu‟aki pea konga lahi taha ia „o e naunau „o e lā‟aa′.

Konga Si’i (1): Mate ‘a e lā’aa′, mo e māhina


i. Fakamatala‟i pē „oku anga fēfē e hoko „a e mate „a e la‟aa' mo e māhina'.

ii. Fakatātā‟i „o ngāue‟aki ha sipinga e founga „oku hoko ai e mate „a e lā‟aa mo e

māhina.

Konga Si’i (2): Anga e ‘ea- Saikolone.


i. Fakamatala‟i e ngaahi tefito‟i „ulungaanga „o e saikolone'.

ii. Hiki mai e ngaahi maumau pē faingata‟a „oku fakatupu „e he saikolone he Pasifiki'.

iii. Fakahaa‟i e ngaahi teuteu ki mu‟a pea toki hoko mai ha matangi.

iv. Fakatātā‟i e ngaahi teuteu ki he saikolone'.

Konga Si’i (3): Ngaahi palanite mo e fetu’u.


i. Lau ko e ngaahi naunau „o e la‟aa' „oku kau ai e lā‟aa' mo e palanite „e 8 kau ai mo

māmani'.

ii. Fakahaa‟i „enau „ilo ki he hokohoko „a e ngaahi palanite' „i he naunau „o e la‟aa'.

Fakamatala‟i ko e palanite mama‟o taha' „oku momoko taha pea toe ta‟u lōloa

taha'.

Konga Si’i (4): Palanite mo e fetu’u.


i. Fakamatala‟i ko e fetu‟u ko e ngaahi lā‟a ia „i he ngaahi sotiaka kehe.

ii. Fakahaa‟i ko e la‟aa' ko e fetu‟u pea „oku fakulupu e ngaahi fetu‟u ki he ngaahi

pupunga fetu‟u.

iii. Tā mo fakamahino‟i e ongo pupunga fetu‟u „iloa hangē ko e „Olioni mo e Kolosi

saute'.

iv. Ngaohi ha ki‟i pupunga fetu‟u faingofua.

Konga Si’i (5): Folautahi.


i. Fakamatala‟i ko e ngaahi fetu‟u na‟e ngāue‟aki ke tokoni ki he‟etau folautahi'.

ii. Fakahoko ha talanoa fakatātā „o e fefolau‟aki, ngāue‟aki e fetu‟u'.

Konga Si’i (6): Māmani mo hono founga. ‘Auhia ‘a e kelekele.


i. Fakamatala‟i e tupu‟anga „o e „auhia „a e kelekele.

ii. Fakahaa‟i e fōtunga „oku tokoni ai e „ulufonua ki hono fakasi‟isi‟i e „auhia „a e

kelekele'.

83

iii. Fakakaukau ki ha ola kovi e „auhia „a e matafonua he kaha‟u.

Konga Si’i (7): Māmani mo hono founga. Mo’ungaafi mo e mofuike.


i. Fakahoa „a e mafola „a e mofuike mo e mo‟ungaafi ki he tu‟unga laine mele (fault

lines) „i he konga paku „o e māmani. (reword)

ii. Fakamatala‟i ko e hā e me‟a „e hoko lolotonga ha mofuike.

Konga Si’i (8): Māmani mo hono founga. Mofuike mo e ngaahi fale.


i. Fakamatala‟i e „uhinga‟oku fiema‟u ai ke fakamālohi‟i e ngaai fale koe‟uhi ko e

ngaahi mofuike.

ii. Ngaohi ha ngaahi sipinga fale kuo fakamalohi‟i mo fale „oku „ikai pea tesi‟i kinaua.

iii. Fokotu‟u ha ngaahi fatongia mahu‟inga ke tokanga‟i „e he kau langa ke fakamalohi‟i

e ngaahi fale telia e mofuike „i Tonga'.

84

Kalasi 7

Māmani mo e Vavaa

Ola Fakalukufua Ke lava „e he fānau „o fakamatala„i ko e ngaahi foutunga „i māmani he ngaahi „aho َ ni ko e ola

ia „o e ngaahi me„a na„e hoko he fo„i palanite „i he taimi mātu„aki lōloa mo„oni Ko e ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu ke ‘ILO

‘e he fānau Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he

fānau ‘o fakahoko F1a ko e mamani „oku „iai „a hono uho core,

hoko hifo mo hono ngaahi kofukofu mantle

pea mo e crust „oku taupotu ia ki tu‟a

i. Ta pea fakahingoa „a e fakatātā „a

ngaahi kongkonga „o māmani

F1e „oku tolu „a e fa„ahinga lalahi „o e maka

pea „oku kehekehe pe honau ngaahi fa„unga i. Hiki ha lisi „o e ngaahi fa„ahinga „e tolu

„o e ngaahi maka َ : Makahunu (Igneous),

maka feo (sedimentary) mo e maka

lahe (metamorphic) pea fakamatala „a

honau fa„unga

ii. Fa„u ha me„a ke fakatātaa„i„aki „a e fa„u

„o e ngaahi maka feo (sedimentary

rocks) pea fakamatala„i „a e ngaahi me„a

„oku hoko hono fa„u َ

F1f ngaahi fa„ahinga kehekehe „o e ngaahi

maka pea „oku kehekehe pe mo honau

ngaahi „ulungaanga (properties)

i. Fakakulupu pea fakafa„ahinga „a e

ngaahi maka „o fakatatau ki honau

ngaahi „ulungaanga (properties)

ii. Fakahā „a e ngaahi „ulungaanga „oku

tatau ai „a e fa‟ahinga maka ko eni „e

tolu

F1h ko e ngaahi maka „oku makehe pe

honau ngaahi „aonga takitaha „o fakatatau ki

honau ngaahi „ulungaanga takitaha

(properties)

i. Fakahā pea hiki ha lisi „o e ngaahi

„aonga „o e ngaahi maka „i Tonga

ii. pea fakafelave‟i „a e ngaahi „aonga ko

eni ki he ngaahi „ulungaanga

(properties) „o e ngaahi maka َ

F1i ko e ngaahi „ulungaanga (properties) „o

e ngaahi maka „oku lava pe „o liliu „ehe

mafana َ pea lava ke hoko ai „a e a„uhia „a e

fonua (erosion)

i. Tutu ha ngaahi konga maka pea tuku ki

ha vai momoko pea ke hiki „a e me„a na‟a

ke sio ki ai fekau‟aki mo e ngaahi liliu

honau fotunga َ

F1k ko e „uha esiti (acid rain) „oku lava ke

momosi vave ai „a e ngaahi maka „e ni‟ihi pea

mo mamau ai „a e ngaahi fale lahi

i. Tuku ha ngaahi kongokonga iiki „o ha

maka lahe (limestone) ki ha ngaahi esiti

vaivai kuo hu‟i „aki e vai pea

fakakaukau ai ki he ngaahi ola pehe ni

„oku hoko ki he maka lahe he ngaahi

taimi (ta‟u) lahi

ii. Fakamatala ki he anga hono fa‟u „o e

„uha „esiti (acid rain) pea mo e anga

hono maumau„i „o e ngaahi fale َ „e he

uha „esiti

F1l ko e momosi ko ia „o e ngaahi maka ko e

konga pe ia „o e fa„u „o e kelekele َ meimei

ko e kelekele kotoa pe „oku „iai honau maka

tupu„anga (parent rock) na„e fa„u kinautolu

i. Fakamatala ki he „ola hono momosi „oe

ngaahi maka pea ma‟u ai „a e ngaahi

me‟a „oku „ikai fakanatula inorganic

component he kelekele

85

mei ai ii. Fa„u ha motolo ke fakahā ai „a e momosi

mo e „auhia „o e ngaahi maka َ tupunga

mei he mālohi „o e ngaahi mālohinga

hono „ave „a e maka (erosive forces)

86

Kalasi 8

Māmani mo e Vavaa

Ola Fakalukufua Ke lava „e he fanau „o fakatokanga„i mo fakamatala‟i ha ngaahi fekau„aki „i he ngaahi sisitemi

(systems) „o māmani pea mo e vavaa. Ko e ngaahi me’a ‘oku totonu ke ‘ILO ‘e

he fānau َ Ko e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke lava ‘e he

fānau ‘o fakahoko F2a ko e māhina ko e satelaite fakaenatula

ia „o e Māmani i. Fakamatala „a e ngaahi talatupu‟a „a e

kainga Tonga fekau‟aki mo e māhina

ii. „Omai ha motolo ke fakahā „a e anga „a

e takai „a e mahina he fo„i Māmani

iii. Fakatātaa„i (role play) „a e vilo „a e

māhina mo mamani hangē ko e taki „a e

māhina „i Māmani

iv. Fakamatala „a e „uhinga „oku tau sio ai

pe ki he tafa„aki „e taha „o e māhina

F2e ko e māhina (moon) „oku liliu hono

fotunga lolotonga e mahina (month)

i. Lekooti mo fakahingoa „a e ngaahi

fotunga „o e māhina „i ha mahina „e taha

ii. Motolo „a e liliu „a e fotunga „o e māhina

iii. Fakamatala „a e taimi „oku liliu ai „a e

māhina fo„ou ki he māhina katoa „i ha

mahina „e taha

F2h ko e fusi „a e kalavite „o e mahina „oku

fakatupunga ai „a e hu‟a mo e mamaha „a e

tahi َ Ko e mālohi „o e kalavite (gravitational pull)

he ngaahi palanite „oku kehekehe pe „o

fakatatau ki honau lalahi (size)

i. Ngāue„aki „a e tepile „o e hu„a mo e

mamaha „a e tahi ke lava „o tala pe

fakamahamahalo „a e loloto „o tahi „i ha

fa‟ahinga taimi pe

ii. Fika„i mei he fotunga „o e mahina „a e

taimi „e tahi lahi ai pe tau mālie ai „a e

tahi َ

iii. Fakamatala „a e anga „a e tu„u „a e la„aa َ

mo e māhina mo „ene felave„i mo e

loloto „o e tahi he„ene hu„a mo mamaha

iv. Fakamatala „a e „uhinga „oku kehekehe

ai „a e mālohinga (force) pe fusi (pull)

pe kalavite he Māmani, māhina mo

Siupita

ko e mafana, pressure mo e havili „oku nau

fekau‟aki i. Fakamatala „a e anga „a e fekau„aki „a e

mafana (heating), pressure mo e

havili َ

ii. Fakahoko ha ngaahi ngāue ke fakahā ai

„a e „alu ki „olunga „a e „ea „i he„ene

mafana َ pea „alu hifo ki lalo he„ene

momoko (convection)

iii. Fakamatala„i ko e taimi „oku „alu ai „a e

„ea ki „olunga َ ko e pressure „i lalo „oku

holoa pea fai ai pē

iv. Fakamatala„‟ ko e „ea „oku nga„unu mei

he feitu„u „oku lahi ai „a e pressure ki

87

he feitu„u „oku si„i ai „a e pressure pea

fakatupunga ai „a e havili َ

Ko e mafana „oku ne fakatupunga „a e

angiangi „a e matangi mei he fonua pea mei

he tahi (land and sea breezes)

i. Ngāue„aki „a e „ilo ki he fekau„aki „a e

mafana, pressure mo e havili ke

fakamatala„i „a e angi „a e matangi mei

„uta mo tahi ko e „ea fakaloto fonua pe

ia pea ko e havili monsoon ko e matangi

fakamāmani lahi ia

F2l Anga hono fu‟a e pressure, vave e angi

„a e matangi mo e feitu‟u „oku angi ki ai pea

mo e fua mafana

i. Fa„u ha ngaahi me„a ngāue faingofua ke

leekoti „aki „a e feitu‟u „oku angi ki ai „a

e matangi mo e vave „a e matangi, pea

mo e atmospheric pressure

ii. Faka„aonga„i „a e meafua fakamatala „ea

totonu ke lekooti „a e vave „a e havili,

feitu„u „oku angi ki ai „a e havili, fua

mafana pea mo e pressure „i ha ngaahi

„aho pea tā„aki ia ha kalafi

F2m Ngaahi founga hono fa„u e ngaahi „ao َ i. Fakamatala ko e ngaahi „ao „oku lava ke

fa‟u ia ko e ola „o e convection, reliefd

or wether fronts

Ngaahi fa„ahinga lalahi „o e „ao pea mo „ene

fekau„aki mo e fakamatala „ea َ i. Fakahā„a e ngaahi fa„ahinga „o e „ao pea

fakamahamahalo mei ai „a e anga „o e

„ea mo e ngaahi me‟a „oku fekau‟aki mo

ia hangē ko e „ao cumulonimbus „oku

felave„i ia mo e mana pea mo e „uhila.

88

89

90

Documents

ENGLISH/TONGAN (delete Tongan or English) SYLLABUS Syllabus Class 1-8.pdf · GPS Fanga-„o- Pilolevu GPS Puke, Tongatapu GPS Popua, Tongatapu Kau fa’u ‘o e Silapa/ mo e ngaahi