Epidemie cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1894 Pawel Czaplinski_Epidemie... · Rozdział 1 – Powstanie rejencji opolskiej i jej rozwój demograficzny w XIX wieku 23

Epidemie cholery w rejencji opolskiejw latach 1831–1894

Epidemie cholery w rejencji opolskiejw latach 1831–1894

Marek Paweł Czapliński

Stowarzyszenie Humanistyczne: Europa, Śląsk, Świat Najmniejszy

Rybnik 2012

Recenzja: prof. dr hab. Jan Kwak

Redaktor prowadzący: Alicja Mokrosz

Redakcja: Barbara Konopka

Skład komputerowy: „Fidelis Agnieszka Keller”

ISBN 978-83-929110-5-0

Wydawca: Stowarzyszenie Humanistyczne: Europa, Śląsk, Świat Najmniejszy

Partner wydania: Muzeum w Rybniku

Nakład: 120 egz.

Na okładce: Archiwum Państwowe Katowice, Oddział Gliwice, Zbiory Iko-nograficzne, sygn. Gk 73, Cmentarz choleryczny w Gliwicach-Sobiszowicach z 1832 roku, (Gleiwitz-Petersdorf), Zdjęcie z 1929 roku

© Copyright by Marek P. Czapliński i Stowarzyszenie Humanistyczne: Euro-pa, Śląsk, Świat Najmniejszy, Rybnik 2012

Druk: Centrum Usług Drukarskich Henryk Miler Ruda Śląska, www.cud-druk.pl

Spis treści

Wykaz skrótów 7

Wstęp 9

Rozdział 1 – Powstanie rejencji opolskiej i jej rozwój demograficzny w XIX wieku 23

Rozdział 2 – Warunki bytowe ludności Górnego Śląska w XIX wieku 39

Rozdział 3 – Obraz kliniczny cholery i zasięg jej występowania na świecie w XIX wieku 73

Rozdział 4 – Profilaktyka i ogólna charakterystyka przebiegu epidemii cholery w rejencji opolskiej od lat trzydziestych do końca XIX wieku 103

Rozdział 5 – Szczegółowa analiza zachorowań na cholerę w latach 1831–1894 w rejencji opolskiej i jej skutki demograficzne 215

Rozdział 6 – Odzwierciedlenie epidemii cholery w świadomości współczesnych 235

Zakończenie 253

Wykaz źródeł i literatury przedmiotu 257

Aneksy 289

9

Wykaz skrótów

A. – AmtsbezirkAA – Archiwum ArchidiecezjalneAg. – Akta gminyAhPzN. – Archiwum hrabiego Praschmy z NiemodlinaAKHizK. – Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z KoszęcinaAKKZwR. – Archiwum Komory Książęcej Zamku w RaciborzuAKP. – Archiwum Książąt PszczyńskichAm. – Akta miastaAPKat. – Archiwum Państwowe w KatowicachAPOp. – Archiwum Państwowe w Opolu.ArWzŁ.– Archiwum rodziny Welczków z ŁabędBIŚwO. – Biblioteka Instytutu Śląskiego w OpoluGv. – GemeindeverwaltungK. – KreisauschußKG. – Königliche GymnasiumKwK. – Kronika wsi KrzywiznyL. – LandratsamtOC. – Oddział CieszynOP. – Oddział PszczynaOR.– Oddział RacibórzP. – PolizeiverwaltungRO. – Rejencja OpolskaSOAOp. – Státní Okresní Archiv v OpavĕSRBzZ. – Spuścizna Roberta Brolla z ZabrzaW. – WydziałZAOp. – Zemský Archiv v OpavĕZVS. – Zemská Vláda Slezská

11

Wstęp

Ludzie byli nękani epidemiami od zamierzchłej przeszłości. Jedną z groźnych chorób epidemicznych była cholera. Zastąpiła ona, nawiedzającą dotąd kraje europejskie, dżu-mę. Ostatnie epidemie dżumy występowały w rejonach wschodnioeuropejskich jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku, i od tego czasu notowano występowanie cholery. Naj-większe nasilenie cholery przypadło na XIX wiek. Cholera to ostra bakteryjna choroba zakaźna, występująca zwykle epidemicznie. Wywoływana jest przez przecinkowca Vibrio cholerae, charakteryzująca się bardzo obfitymi biegunkowymi stolcami i wymiotami pro-wadzącymi do całkowitego odwodnienia organizmu. Czynnikiem zakaźnym jest zarówno woda zanieczyszczona odchodami i wydzielinami chorych osób, jak i środki żywności czy przedmioty użytkowe1.

Istotne znaczenie miała tu kwestia zaopatrzenia w wodę pitną. Do XIX wieku ścieki odprowadzano otwartymi kanałami, zanieczyszczając studnie, źródła i inne miejsca pobo-ru wody pitnej i użytkowej. Dlatego elementem znacznie redukującym zagrożenie cholerą wydawało się zakładanie sieci kanalizacyjnej. Konieczne też było instalowanie sieci wodo-ciągów doprowadzających na ogół dobrze zabezpieczoną przed czynnikami zewnętrzny-mi wodę. Kolejnym ważnym elementem sprzyjającym rozprzestrzenianiu epidemii były kryzysy polityczne (wojny, rewolucje) i związane z tym przemarsze wojsk oraz przemiesz-czanie się ludności (pielgrzymki, jarmarki, migracje), także środki komunikacji. Nie bez wpływu na zachorowanie na cholerę była ogólna kondycja organizmu, określana przez wa-runki bytowe ludności: mieszkanie i praca, stan higieny w tych miejscach oraz ilość, jakość, a nawet częstotliwość spożywanych posiłków. Dlatego też postępowanie władz w głównej mierze sprowadzało się do kilku płaszczyzn działania, a mianowicie poprawy warunków sanitarnych, szerzenia oświaty zdrowotnej wśród ludności, eliminacji głodu jako czynnika bezpośrednio związanego z epidemiami, wydawania zarządzeń mających na celu zapobie-ganie wybuchom i rozprzestrzenianiu się chorób, a w perspektywie dążenie do całkowitej likwidacji danej jednostki chorobowej. Niemniej jednak, skuteczność owych poczynań w tej sferze zależna była od poziomu medycyny w danym okresie, organizacji służby me-dycznej oraz dostępności artykułów żywnościowych. Odkrycie bakterii cholery w 1884 roku przez Roberta Kocha pozwoliło poznać istotę choroby i podejmować odpowiednie sposoby walki z nią2.

Zasadniczym celem opracowania jest przedstawienie przebiegu epidemii cholery w re-jencji opolskiej w latach 1831–1894, jak również ocena postępowania władz oraz służb sanitarno-medycznych w zapobieganiu im i zwalczaniu ich. Praca zawiera usystematy-

1 J. Komender, M.J. Mossakowski, T. Orłowski i in.: Wielki słownik medyczny. Warszawa 1996, s. 171.2 Zob.: D. Włodarczyk: Od powietrza, głodu, ognia i wojny. Epidemie cholery wśród ludności Rejencji Bydgo-skiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Inowrocław 1998, s. 11–14; B. Ratajczak: Próby zapobiegania klęskom elementarnym w Opolu w okresie od XVII do I połowy XIX w. „Studia Śląskie” 1987, T. 45, s. 170–171, 175–177; Eadem: Klęski elementarne w Opolu od XVII do połowy XIX w. „Kwartalnik Opolski” 1991, z. 1–2, s. 69–70; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera, jej dawniejsze epidemije u nas, przyczyny, objawy, zapobieganie i leczenie. Warszawa 1892, s. 29–35; K. Bujwid: Najpotrzebniejsze wiadomości o cholerze. Naj-prostsze sposoby ustrzeżenia się jej, oraz wskazówki ratowania i pielęgnowania chorych. Warszawa 1894, s. 3–16; J. Lindmajer: Epidemie cholery na terenie rejencji koszalińskiej w XIX wieku (1831–1892). „Rocznik Kosza-

12

zowanie dotychczasowej wiedzy o epidemiach cholery na omawianym terenie oraz przynosi nowe ustalenia i nieznane dotąd, interesujące aspekty poruszanej problematyki.

Zakres chronologiczny pracy obejmuje lata 1831–1894. Pierwsza epidemia cholery przy-szła do Europy w 1831 roku z Indii (głównie z endemicznych rejonów dorzecza Gangesu). Zarazki cholery zostały przywleczone przez Persję do graniczących z Turcją obszarów Ro-sji w 1829 roku. Skutecznym nosicielem tej choroby stała się armia rosyjska tocząca wojnę z Turcją w latach 1828–1829. Po jej zakończeniu część wojsk carskich, pod dowództwem gen. Iwana Dybicza, została ściągnięta do Królestwa Polskiego na początku 1831 roku, gdzie rozpoczęła się regularna wojna polsko-rosyjska, wywołana wybuchem powstania listopado-wego. Zaraza szybko rozprzestrzeniła się w Królestwie Polskim, przedostając się do Galicji i Prus3. W rejencji opolskiej cholera wystąpiła po raz pierwszy 20 lipca 1831 roku, pojawiając się z powtarzającymi się nawrotami będącymi pochodną światowych pandemii, mających zawsze swój początek w Indiach (po raz pierwszy w 1817 roku) aż do końca XIX wieku. Po raz ostatni cholera pojawiła się na Górnym Śląsku w 1894 roku, a ostatni przypadek zachoro-wania miał miejsce 13 grudnia tego roku. Pandemia tej choroby wygasła w 1896 roku, będąc również ostatnią w XIX wieku4. Dwie wymienione cezury: 20 lipca 1831 roku oraz 13 grudnia 1894 roku, wyznaczają ramy chronologiczne rozprawy. Natomiast obszarem badawczym jest teren rejencji opolskiej (Górnego Śląska), będącej wówczas pod administracją prusko-nie-miecką. W rozprawie zastosowano zamiennie określenia – rejencja opolska i Górny Śląsk, gdyż granice terytorialne rejencji opolskiej w zakreślonym okresie badań pokrywały się z hi-storycznymi granicami Górnego Śląska.

Dziejami górnośląskiej medycyny i farmacji do roku 1945 zajmowała się głównie historio-grafia niemiecka. W Oberschlesische Bibliographie, w trzech działach: „Krankheiten”, „Ärzte und Apotheker” oraz „Badeorte”, zestawiono ponad 130 pozycji z dziejów medycyny i far-macji górnośląskiej. Zawiera ona również wykaz licznych monografii poszczególnych miast górnośląskich, w których znajdują się rozdziały poświęcone opiece społecznej i zdrowotnej5.

W XIX wieku ukazało się kilka pozycji poświęconych epidemii cholery w rejencji opolskiej. Należy tu zaliczyć prace osób będących lekarzami lub pełniących funkcje na stanowiskach urzędników medycznych, które zawierają relacje z przebiegu epidemii cholery na Górnym Śląsku, jak również sposoby leczenia choroby. Takie informacje mieści wydawana w latach 1831–1832 gazeta „Schlesische Cholera-Zeitung”, oparta na doniesieniach ówczesnych leka-rzy prowadzących badania na powierzonym im terenie, którzy byli świadkami przebiegającej tam epidemii. Do tych lekarzy należy zaliczyć doktorów: Borkheima, H. Freunda, Gutten-

liński” 1996, nr 26, s. 23; B. Zaorska: Mitologia cholery. „Medycyna – Dydaktyka – Wychowanie” 1997, T. 29, z. 3–4, s. 100–101; Eadem: Epidemia cholery w Warszawie w czasie Powstania Listopadowego. Ibidem, s. 102–110.3 B. Zaorska: Epidemia cholery..., s. 102–110; W. Dziewulski: Górny Śląsk a powstanie listopadowe. „Studia Ślą-skie” 1971, T. 20, s. 88–90; J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 23–24; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janow-ski i in.: Cholera..., s. 2–3; J. Krzyś: Postępowanie profilaktyczne przeciwko cholerze w wojsku polskim podczas powstania listopadowego. „Archiwum Historii Medycyny” 1984, T. 47, z. 4, s. 539–550.4 D. Naruszewicz-Lesiuk: Cholera. W: Choroby zakaźne i ich zwalczanie na ziemiach polskich XX wieku. Red. J. Kostrzewski, W. Magdzik, D. Naruszewicz-Lesiuk. Warszawa 2001, s. 166.5 W. Kaczorowski: Wskazówki metodologiczne dla osób podejmujących prace badawcze dotyczące dziejów medy-cyny i farmacji Górnego Ślaska. W: Górny Ślask – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań. Red. J.M. Dyrda. Katowice 2003, s. 160; Oberschlesische Bibliographie. Bd. 1–2. Hrsg. K. Kaisig, H. Bel-lée, L. Vogt. Oppeln 1938.

13

taga, Haxthausena, A.W.E. Henschela, Kunzego, Kursawę, Lampego i J. Zedlera6. Swoje pozycje z własnych obserwacji z 1831 roku wydali A. Schnitzer7 i J. Wendt8. Zagadnienie epidemii cholery w 1831 roku i działania władz pruskich w jej zapobieganiu poruszył A. Lattermann w swym artykule Oberschlesien und die polnischen Aufstände im 19 Jahr-hundert, zatrzymując się na kwestiach związanych z sytuacją gospodarczą i zdrowotną Górnego Śląska9. Z kolei swoje spostrzeżenia z przebiegu epidemii cholery w rejencji opolskiej w 1851 roku opublikował rejencyjny radca medyczny Eitner10, rezultaty zaś swoich obserwacji i badań przeprowadzonych podczas epidemii w północnej części Gór-nego Śląska w 1852 roku opublikował lekarz okręgowy A. Rosenbaum11, a szczegóły do-tyczące epidemii w rejencji opolskiej w 1894 roku przedstawili tajny radca medyczny we Wrocławiu C. Flügge12 oraz rejencyjny radca medyczny w Opolu E. Roth13.

Nie sposób pominąć autorów monografii miast i miejscowości wydanych do 1945 roku, którzy w swych pracach wzmiankują o przebiegu epidemii cholery i działaniach władz ma-gistratu lub gminnych w jej zwalczaniu, i na tym polu należy szczególnie wyróżnić takich

6 Borkheim: Auszüge aus den Protokollen der, in den diesjährigen Versammlungen der medicinischen Section der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur über die Cholera geführten Verhandlungen. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 6, 9; Neue Folge (dalej: NF), Nr 1–2, 4–5, 8, 12; H. Freund: Nachricht über die Entstehung und den Verlauf der Cholera epidemica in Krappitz. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1832, Letze Folge (dalej: LF), Nr 2; Guttentag: Ueber die geographische Verbreitung der Cholera. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 4–5, 7, 11; NF, Nr 3; Haxthausen: Ueber die Cholera – Epidemie im Neisser Kreise. „Schle-sische Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 10–12; A.W.E. Henschel: Ueber den Eintritt der Cholera in Schlesien. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 1–3; Kunze: Ausbruch der Cholera in den Dörfern Liptin und Dirschel Leobschützer Kreises. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 8; Kursawa: Ueber den Ausbruch der Chole-ra in der Gegend um Ratibor. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 12; Lampe: Ueber die Cholera in Cosel. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 1; J. Zedler: Mittheilungen über die Cholerasäuche in Oppeln. „Schle-sische Cholera-Zeitung” 1831, NF, Nr 12; Idem: Ueber die ersten Erkrankungen an der Cholera im Oppelner Kreise. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 8.7 A. Schnitzer: Die Cholera contagiosa, beobachtet auf einer in Galizien und im Beuthener Kreise in Oberschle-sien im August gemachten Reise. Breslau 1831, s. 1–120.8 J. Wendt: Ueber die asiatische Cholera bei ihrem Uebertritte in Schlesiens südöstliche Gränzen. Breslau 1831, s. 1–53.9 A. Lattermann: Oberschlesien und die polnischen Aufstände im 19 Jahrhundert. „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens” 1930, Bd. 64.10 Eitner: Ueber die im Jahre 1851 im Regierungsbezirk Oppeln herrschende Cholera-Epidemie. „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur” 1851, Jg. 29, s. 113–117.11 A. Rosenbaum: Resultate meiner Beobachtungen während der Cholera-Epidemie in Landsberg und Kreuz-burg. Ratibor 1853, s. 1–38.12 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie in Schlesien 1894. „Arbeiten aus dem Kaiserlichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12, s. 218–257.13 E. Roth: Die Cholera im Regierungsbezirke Oppeln 1892/1894. „Deutsche Vierteljahrsschrift für öffentliche Gesundheitspflege” 1895, Bd. 27, H. 4 (Erste Hälfte).

14

badaczy, jak A. Weltzel14, J. Chrząszcz15 i B. Nietsche16. Wiadomości o epidemiach cholery i przeciwdziałaniu im w XIX wieku możemy również czerpać z artykułów zamieszcza-nych na łamach „Heimatkalender”17.

W polskiej i niemieckiej literaturze przedmiotu po 1945 roku nie przedstawiono pełnego zarysu przebiegu epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1894. W niewielkim stopniu luki te uzupełniają prace: Leona Korca, który opisał pojawienie się cholery w Królestwie Polskim i działania jego władz sanitarnych w walce z nią, reakcję strony pruskiej na te wydarzenia, w końcu wtargnięcie zarazy na Górny Śląsk i postę-powanie władz rejencji opolskiej w zwalczaniu choroby. Zaprezentowane są zarządzenia profilaktyczne, wydawane w języku polskim18. Jan Kwak przedstawił w swych pracach przebieg epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1832 i zapobieganie jej przez władze pruskie z wykorzystaniem zarządzeń opolskiego „Amtsblattu”19. Również w kręgu zainteresowań badawczych Włodzimierza Kaczorowskiego znalazły się zagadnienia zwią-zane z zapobieganiem epidemii cholery na Górnym Śląsku w latach 1831–1832. Przed-stawił on przebieg epidemii cholery w Opolu i Krapkowicach i działania lekarzy w jej zwalczaniu na podstawie wydanej w latach 1831–1832 we Wrocławiu gazety „Schlesische Cholera-Zeitung”. Poruszył także tematykę występowania epidemii tej choroby w Bytomiu i Raciborzu w latach 1831–1832 oraz w Gorzowie Śląskim i w Kluczborku w 1852 roku20.

14 A. Weltzel: Chronik der Parochie Ostrog bei Ratibor. Ratibor 1882; Idem: Chronik der Parochie Pogrzebin. Ratibor 1888; Idem: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel. Kosel 1888; Idem: Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien. Neustadt 1870; Idem: Geschichte der Stadt und Herrschaft Guttentag. Ratibor 1882; Idem: Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor. Ratibor 1881; Idem: Geschichte der Stadt Sohrau in Oberschlesien. Sohrau 1888.15 J. Chrząszcz: Geschichte der Stadt Krappitz in Oberschlesien. Breslau 1932; Idem: Geschichte der Stadt Neu-stadt in Oberschlesien. Neustadt 1912; Idem: Die Geschichte der Stadte Peiskretscham u. Tost sowie des Kreises Tost-Gleiwitz. Peiskretscham 1927.16 B. Nietsche: Geschichte der Stadt Gleiwitz. Gleiwitz 1886.17 E. Beck: Heinersdorf und das Cholerajahr 1831. „Heimatblätter des Neissegaues” 1933, Jg. 8, Nr 9–10; T. Bögel: Ein schlimmes Jahr für Kreuzburg. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1930, Jg. 6; E. Dehnert: Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Groß-Strehlitzer Heimatkalender” 1939, Jg. 4; G. Hyckel: Vor hundert Jahren. „Ratiborer Heimatbote” 1931, Jg. 6; Lischwitz: Das ereignisreiche Jahr 1866 und unser Heimatkreis. Geschichtliche Erinnerungen. „Leschwitzer Tischkerierkalender für Stadt und Land Leobschütz” 1937, Jg. 11; A. Steinert: Freud und Leid in Oppeln vor 75 Jahren. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und Land” 1941, Jg. 16; Sygusch: Die Cholera in Simmenau. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1936, Jg. 12.18 L. Korc: Pierwsza epidemia cholery w Polsce. „Wiadomości Lekarskie” 1971, T. 24, nr 11, s. 1113–1118; Idem: Propagowanie higieny w języku polskim na ziemiach polskich pod władzą pruską podczas epidemii cho-lery w 1831 roku. „Zdrowie Publiczne” 1973, T. 84, nr 1, s. 91–95; Idem: Lekarz a pacjent w świetle zarządzeń pruskiej Regencji Opolskiej w czasie epidemii cholery w latach 1831–1832. „Archiwum Historii i Filozofii Me-dycyny” 2002, T. 65, nr 2–3.19 J. Kwak: Epidemia cholery w latach 1831–1832 w rejencji opolskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Peda-gogicznej w Opolu. Historia 18” 1981, s. 63–76; Idem: Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.). Opole 1987, s. 21–32, 40; Idem: Epidemie w miastach górnośląskich od XVIII do połowy XIX wieku. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005, s. 206–211.20 W. Kaczorowski: Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1836–1837 w świetle przepisów sanitarno-medycznych. „Kwartalnik Opolski” 1995, z. 1, s. 120–125; Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1832 w świetle przepisów sanitarno-medycznych. Oprac. W. Kaczorowski. Opole 1996, s. 7–74; Idem: Ofiary epidemii cholery w Bytomiu i Raciborzu w latach 1831–1832. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996, s. 127–133; Idem: Cholera w Gorzowie Śląskim i w Kluczborku

15

Problematykę tę podjął też Marek P. Czapliński, ukazując przebieg epidemii w powiecie prudnickim i opolskim oraz pracę lekarzy w leczeniu chorych na tę chorobę21. Natomiast niemieccy badacze: W. Berndt i G. Münch opisali przebieg epidemii na Śląsku w latach 1831–1837 i przedstawili postępowanie władz w jej zwalczaniu opierając się na wydawa-nych zarządzeniach22. Wykaz jednostek archiwalnych dotyczących zagadnienia m.in. epi-demii cholery zawarty jest w pracy W. Kaczorowskiego, J.M. Dyrdy, P. Greinera i J. Kornka Dzieje medycyny i farmacji górnośląskiej. Stan badań, metodologia badań, katalog źródeł archiwalnych do roku 1945. To niezwykle cenne i przydatne dla badaczy historii medycy-ny Górnego Śląska i jej pasjonatów opracowanie ujmuje katalog zasobów archiwalnych interesującej problematyki, stanowiąc nieoceniony przewodnik ułatwiający poszukiwania wybranych zagadnień23.

Niniejsza praca została przygotowana w głównej mierze na podstawie niemieckich źródeł archiwalnych i drukowanych oraz polskiej i niemieckiej literatury przedmiotu. Do opracowania tematu posłużyły dotąd niewykorzystane materiały archiwalne zgroma-dzone w archiwach państwowych.

Szczególnie cenne informacje związane z epidemiami cholery w rejencji opolskiej w XIX wieku, a zwłaszcza z zapobieganiem im i zwalczaniem ich, dostarczają w szczegól-nej mierze akta starostw powiatowych, miast, gmin i okręgów urzędowych. W Archiwum Państwowym w Opolu istotne materiały tego rodzaju posiada zespół Landratsamt Oppeln. Gromadzi on wiele zarządzeń władz pruskich dotyczących zapobiegania przywleczeniu cholery i innych chorób zakaźnych, poczynionych środków zaradczych i postępowania

w 1852 roku. Ibidem, s. 135–138; Idem: Epidemia cholery w Opolu w 1831 roku (w świetle relacji dra Jose-pha Zedlera). „Almanach Miejski Opolanin” 2000, s. 35–37; Idem: Epidemia cholery w Krapkowicach w 1831 roku (w świetle relacji dra Heinricha Freunda). W: Opolskie konfrontacje historyczne. Red. M. Masnyk. Opole 2002, s. 71–77; W. Kaczorowski: Epidemia cholery na terenie Górnego Śląska (rejencji opolskiej) w latach 1831–1832. W: Epidemie w Polsce..., s. 141–147.21 M.P. Czapliński: Epidemia cholery w powiecie prudnickim w 1831 r. (w świetle relacji dr. Josepha Reimanna). „Śląsk Opolski” 2004, R. 14, z. 2, s. 9–12; Idem: Epidemia cholery w powiecie opolskim w 1831 r. (w świetle relacji fizyka powiatowego dr. Josepha Zedlera). „Studia Śląskie” 2007, T. 66, s. 147–154.22 W. Berndt, G. Münch: Die Cholera in Schlesien (1831–1837). „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wil-helms-Universität zu Breslau” 1972, Bd. 17, s. 67–90. Istotną pozycją dotyczącą tych zagadnień jest rozprawa B. Dettke: Die asiatische Hydra. Die Cholera von 1830/31 in Berlin und den preubischen Provinzen Posen, Preuben und Schleisen. Berlin–New York 1995. Ukazuje ona przebieg epidemii cholery na Górnym Śląsku oraz przedstawia zarządzenia zapobiegawcze wydawane przez czynniki rządowe w Berlinie, władze prowin-cjonalne i rejencyjne, które miały na celu niedopuszczenie do wybuchu zarazy .23 Nie ustrzegli się jednak autorzy braków i niedociągnięć. Pominięto zespoły, w których zawarte są jednostki archiwalne ujmujące problematykę historii medycyny. I tak np. w Archiwum Państwowym w Opolu pominięto Akta miasta Kluczborka, a w końcowej części zespołu Rejencja Opolska Wydział I nie ujęto zagadnień dotyczą-cych epizootii; w Archiwum Państwowym w Katowicach nie uwzględniono dużego zespołu Archiwum Ksią-żąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina; w Oddziale Gliwice tegoż Archiwum pominięto zespoły: Spuścizna Roberta Brolla z Zabrza i Archiwum rodziny Welczków z Łabęd, a w Amtsbezirk Biskupitz nie ujęto jednostki dotyczącej zakładania komisji sanitarnych. Dużym uchybieniem jest nieuwzględnienie w pracy czeskiego ar-chiwum w Opavie – Státní Okresní Archiv v Opavě, gdzie przydatne dla omawianej problematyki są akta miasta Hulczyna. Hulczyn wraz z przyległym obszarem stanowił do 1920 roku część powiatu raciborskiego, zatem mie-ści się w historycznych granicach Górnego Śląska; nie przejrzano również jednostek archiwalnych Wydziału III Rejencji Opolskiej pod kątem obecności zagadnień historii medycyny; źródło: W. Kaczorowski, J.M. Dyrda, P. Greiner, J. Kornek: Dzieje medycyny i farmacji górnośląskiej. Stan badań, metodologia badań, katalog źródeł archiwalnych do roku 1945. Opole 2009, s. 63–267.

16

podczas jej wybuchu, wypływających zarówno ze strony czynników rządowych w Berlinie, skierowanych do administracji lokalnej, jak i ze strony władz miejscowych w interesują-cych nas latach 1831–189424; natomiast zespół Landratsamt Leobschütz zawiera informacje o założeniu komisji sanitarnej w Głubczycach i jej składzie personalnym w 1836 roku oraz przepisach dotyczących jej działalności, a także liczne zarządzenia odnoszące się do środków zapobiegawczych przeciwko cholerze w 1894 roku25. Wiedzę na temat postępo-wania władz pruskich w celu walki z cholerą na szczeblu lokalnym dają zespoły archi-walne akt miast. Akta miasta Grodków zawierają zarządzenia zapobiegawcze i ochronne władz rejencyjnych oraz akta grodkowskiego magistratu dotyczące postępowania pod-czas epidemii cholery w latach 1831–189426. W Aktach miasta Opole niezwykle warto-ściowe okazały się źródła na temat powoływania komisji sanitarnych w Opolu, ich składu osobowego. Ukazana jest ich szczegółowa działalność mająca za zadanie zapobieżenie wystąpieniu cholery i innych chorób zakaźnych. Zawartość zespołu Akt miasta Opo-la dowartościowują zarządzenia pruskie ze strony opolskiego magistratu, jak również władz nadrzędnych. Interesujące nas jednostki archiwalne tego zespołu obejmują swym zasięgiem lata 1847–1849 i 1871–189527. Podobnie przedstawia się zespół Akta miasta Kluczborka, w którym zachowały się protokoły z działalności komisji sanitarnych, po-stępowania władz magistratu wobec zapobiegania wkroczeniu chorób zakaźnych, oraz zarządzenia władz nadrzędnych, instruujące podległą sobie jednostkę administracyjną w latach 1831–1894. Wartościowe informacje z przebiegu epidemii cholery przetrwały w Kluczborku w 1837 roku28. Wiedzę na temat pracy komisji sanitarnych, których za-daniem była walka z cholerą i chorobami epidemicznymi w innych miastach rejencji opolskiej, dają nam Akta miasta Krapkowice z lat 1831–189429 i Akta miasta Leśnica dla interesującego nas okresu30. Na potrzeby pracy z zespołu archiwalnego Archiwum hr. Pra-schmy z Niemodlina przydatne okazały się przepisy dotyczące zapobiegania cholerze wy-dawane przez władze w Berlinie i prezydenta rejencji opolskiej oraz zachowana korespon-dencja matki z synem, hrabią Praschmą, w okresie panowania epidemii cholery. Listy te przedstawiają relacje z miejsca odosobnienia w zamku myśliwskim w Bratysławie. Matka hrabiego Praschmy zatrzymała się tam w celu odbycia dobrowolnej 20-dniowej kwaran-tanny, gdyż nie chciała narażać ewentualnym zarażeniem cholerą rodziny, do której się udawała. W czasie pobytu w zamku matka hrabiego Praschmy opisała w swoich listach do syna zaobserwowane przez nią sposoby walki z cholerą i jej leczenie przez działających niestrudzenie lekarzy podczas panującej w okolicy epidemii31. Relację z przebiegu epide-mii cholery w 1852 roku na północnych rubieżach rejencji opolskiej zawiera Kronika wsi Krzywiczyna, doprowadzona do 1856 roku32. Największy zespół archiwalny znajdujący się w Archiwum Państwowym w Opolu pod nazwą Rejencja Opolska Wydział 1, mimo że po-24 Archiwum Państwowe w Opolu (dalej: APOp.), Landratsamt Oppeln (dalej: L. Oppeln), sygn. 1391–1392.25 Ibidem, Landratsamt Leobschütz (dalej: L. Leobschütz), sygn. 353, 364.26 Ibidem, Akta miasta Grodków (dalej: Am. Grodków), sygn. 1197–1198, 1204, 1211–1214, 1248.27 Ibidem, Akta miasta Opole (dalej: Am. Opole), sygn. 2741, 2772.28 Ibidem, Akta miasta Kluczbork (dalej: Am. Kluczbork), sygn. 960–964.29 Ibidem, Akta miasta Krapkowice (dalej: Am. Krapkowice), sygn. 2073, 2075, 2077.30 Ibidem, Akta miasta Leśnica (dalej: Am. Leśnica), sygn. 692–694, 696–697.31 Ibidem, Archiwum hrabiego Praschmy z Niemodlina (dalej: AhPzN.), sygn. 523–524.32 Ibidem, Kronika wsi Krzywiczyny (dalej: KwK.), sygn. 1.

17

siada bogaty zbiór akt dotyczących organizacji i ochrony zdrowia publicznego na Górnym Śląsku, tj. służby medycznej, opieki lekarskiej, szpitali, aptek, sprawozdawczości i statysty-ki zdrowotności ludności, opieki społecznej, zawierając również raporty odnoszące się do przebiegu chorób epidemicznych, zarządzenia dotyczące zapobiegania im i zwalczania ich, kwestie związane ze służbą weterynaryjną oraz ze zwalczaniem chorób zakaźnych u zwie-rząt i inne materiały związane z historią medycyny w rejencji opolskiej, to jednak zawodzi oczekiwania badacza zajmującego się zagadnieniami związanymi z epidemiami cholery w XIX wieku, gdyż w tym zespole znajdują się jedynie dwie jednostki archiwalne dostarcza-jące informacji o zgonach osób wśród choleropodobnych symptomów w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku w Brzezince (powiat katowicki) i w Tarnowskich Górach. Wydział III – Lasy oraz Domeny – zawiera również dwie jednostki zawierające przykłady przeciwcholerycznych środów zapobiegawczych z lat 1883–1893, w tym zalecenie władz rejencyjnych likwidacji bagnisk w nadleśnictwie Koźle w pobliżu wsi Kłodnica z 1886 roku z uwagi na możliwość przedostania ich wód do ujęć wody pitnej i użytkowej33.

Na wartość pracy składają się również materiały zgromadzone w Archiwum Państwo-wym w Katowicach i jego oddziałach terenowych: w Gliwicach, Pszczynie i Raciborzu – z tego względu, że największe nasilenie XIX-wiecznych epidemii cholery koncentrowało się w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Oprócz zagadnień związanych z warunkami bytowymi tamtejszych mieszkańców i dużą gęstością zaludnienia na tym obszarze niema-łe znaczenie miała również bliskość granicy z Królestwem Polskim i Galicją, co łączyło się szczególnie z migracjami zarobkowymi wschodnich i południowych sąsiadów rejencji opolskiej do pracy w prężnie rozwijającym się przemyśle górniczo-hutniczym, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku, i zwiększało ryzyko przywleczenia chorób zakaźnych na te-ren Górnego Śląska. W zapobieganiu władz wystąpieniu epidemii nieodzowna wydawała się kontrola ruchu granicznego. Zespół Landratsamt Kattowitz dostarcza nam cennych informacji źródłowych na temat zarządzeń władz rejencyjnych i powiatowych, stawia-jących za cel zapobieżenie wystąpieniu cholery i jej zwalczanie w latach 1866–1874 oraz o pracy powołanych komisji sanitarnych w miejscowościach powiatu katowickiego, które w swym zamierzeniu miały usuwać sanitarne niedomogi mogące sprzyjać rozszerzaniu się cholery, a także sporządzać sprawozdania z przypadków zachorowań i dezynfekcji pomieszczeń mieszkalnych podczas trwania epidemii tej choroby34. Zespół Landratsamt Lublinitz zawiera akta zarządzeń prezydenta rejencji opolskiej i starosty powiatowego, które miały ustrzec mieszkańców powiatu lublinieckiego przed wtargnięciem zarazy35. Cały wachlarz zarządzeń przeciwcholerycznych dla lat 1866–1894 władz rejencyjnych prezentuje bogaty zbiór akt zespołu Landratsamt Tarnowitz. Zarządzenia z lat 1892–1894 także miały obronić powiat tarnogórski przed wkroczeniem cholery. Władze powiatowe również poczyniły kroki ku temu, a także przygotowały się w odpowiedni sposób na jej pojawienie się. W okręgach urzędowych wspomnianego powiatu zorganizowano w 1894 roku na szeroką skalę lazarety choleryczne na wypadek wystąpienia epidemii i koniecz-ności umieszczenia tam ewentualnych chorych na cholerę. Interesujące są też sprawo-

33 Ibidem, Rejencja Opolska (dalej: RO.), Wydział I (dalej W. I), sygn. 13561, 13564; W. III – Lasy, sygn. 73; W. III – Domeny, sygn. 1681.34 Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: APKat.), Landratsamt Kattowitz (dalej: L. Kattowitz), sygn. 738.35 Ibidem, Landratsamt Lublinitz (dalej: L. Lublinitz), sygn. 1017.

18

zdania z przebiegu epidemii w powiecie z 1874 roku36. Równie mocno w walkę z epidemią były zaangażowane władze lokalne na szczeblu magistratów. Zachowały się bogate akta z ich działalności przeciwepidemicznej. Zespół Akta miasta Lubliniec posiada materiały zarządzeń magistratu dotyczące środków zaradczych, mających zarówno zapobiec przy-wleczeniu cholery, jak i utrzymać należytą czystość miejsc użytku publicznego w latach 1892–189437. W Aktach miasta Woźniki zawarte są przede wszystkim zarządzenia władz magistratu i policji do zwalczania epidemii cholery, jak również wykazy zachorowań i zgo-nów. Zbiór interesujących nas jednostek archiwalnych obejmuje lata występowania epide-mii cholery od 1831 do 1894 roku38. W zawartości bogatych Akt miasta Bytom ukazane jest postępowanie władz magistratu w przeciwdziałaniu epidemii cholery, które obrazują nam wydawane zarządzenia, działalność miejscowych komisji sanitarnych, sprawozdania z przebiegu epidemii w mieście i przyległych gminach oraz stosowane środki zaradcze. W Aktach także zachowane są liczne wykazy zachorowań i zgonów w Bytomiu i przyległych gminach. Interesująca nas zawartość akt obejmuje lata 1831–186739. Akta miasta Dobro-dzień zawierają zarządzenia dotyczące zakazu odbywania pielgrzymek na Górnym Śląsku w 1874 roku z uwagi na ryzyko rozpowszechnienia cholery40. W Aktach miasta Mysło-wice przydatne okazały się dane archiwalne dotyczące roli założonego na Górnym Śląsku kordonu sanitarnego, zakładów kwarantannowych, przepisów paszportowych i wprowa-dzonych kart legitymacyjnych dla podróżnych – obowiązujących podczas epidemii chole-ry41. Wartość pracy uzupełniają akta gmin i okręgów urzędowych. W zespołach archiwal-nych Gemeindeverwaltung Miechowitz, Amtsbezirk Piassetzna i Amtsbezirk Koschentin zaprezentowane są akta zarządzeń władz rejencyjnych oraz władz miejscowych w prze-ciwdziałaniu cholerze za lata 1892–189442. W aktach Polizeiverwaltung Königshütte przy-datne okazały się materiały dotyczące stosowania przez przedsiębiorstwa wodociągowe filtrów piaskowych wody, które miały zaradzić możliwości zainfekowania cholerą43. Akta Königliche Gymnasium Königshütte dostarczają informacji dotyczących zamykania szkół i zakazu uczęszczania do nich uczniów w przypadku wybuchu cholery44. Również zasob-ne akta zespołu Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina dysponują mate-riałami, w których zawarte są opisy działań miejscowych władz w 1831 roku, mające za zadanie niedopuszczenie do przywleczenia cholery, która występowała w Królestwie Pol-skim, przez osoby biorące udział w powstaniu listopadowym i uchodzące na teren rejencji opolskiej. Zorganizowano kontrole podróżnych i nocne patrole we wsi. W tym celu po-wołano komisję sanitarną w Koszęcinie, która oprócz swoich zadań związanych z ochro-ną zdrowia publicznego, zorganizowała lazarety na przyjęcie ewentualnych chorych na cholerę i wystarała się o wyposażenie takich placówek. Akta tego zespołu zawierają wy-

36 Ibidem, Landratsamt Tarnowitz (dalej: L. Tarnowitz), sygn. 1823, 1864–1865, 1867.37 Ibidem, Akta miasta Lubliniec (dalej: Am. Lubliniec), sygn. 1525.38 Ibidem, Akta miasta Woźniki (dalej: Am. Woźniki), sygn. 402, 406–407.39 Ibidem, Akta miasta Bytom (dalej: Am. Bytom), sygn. 4764–4767.40 Ibidem, Akta miasta Dobrodzień (dalej: Am. Dobrodzień), sygn. 163.41 Ibidem, Akta miasta Mysłowice (dalej: Am. Mysłowice), sygn. 24.42 Ibidem, Gemeindeverwaltung Miechowitz (dalej: Gv. Miechowitz), sygn. 213; Amtsbezirk Piassetzna (dalej: A. Piassetzna), sygn. 41–42; Amtsbezirk Koschentin (dalej: A. Koschentin), sygn. 43, 47.43 Ibidem, Polizeiverwaltung Königshütte (dalej: Pv. Königshütte), sygn. 251.44 Ibidem, Königliche Gymnasium Königshütte (dalej: KG. Königshütte), sygn. 148.

19

kazy zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1831–1832. Udzielają nam również informacji na temat powstania w Koszęcinie komisji sanitarnej w 1837 roku i zakresu jej działań45. Niestety, zaginęła jedna jednostka archiwalna tego zespołu, zawie-rająca zarządzenia władz nadrzędnych i księcia za okres 1831–1837.

Materiały znajdujące się w Archiwum Państwowym w Katowicach dowartościowu-ją źródła zachowane w jego oddziałach terenowych. W oddziale w Gliwicach dominuje w zagadnieniu epidemii cholery na Górnym Śląsku zespół Akta miasta Gliwice. Dostar-cza nam źródeł, jakimi są zarządzenia władz rejencyjnych i magistratu mające na celu zapobieganie epidemii. Ukazane są w aktach działania miejscowych komisji sanitarnych, zakładanie lazaretów, sprawozdania z przebiegu epidemii i podjętych działań przez wła-dze miejscowe oraz wykazy zachorowań na cholerę i zgonów w Gliwicach i pobliskich miejscowościach46. Akta miasta Zabrze prezentują postępowanie władz w podejrzanych przypadkach zachorowań na cholerę, ukazują też akcję stawiania baraków cholerycznych w powiecie zabrzańskim w latach 1892–1893 w celu przyjęcia ewentualnych chorych47. W oddziale tym interesują nas również akta zespołów: Amtsbezirk Biskupitz i Akta gminy Biskupice, które dostarczają nam wiadomości o powstaniu, składzie personalnym i dzia-łalności komisji sanitarnej w Biskupicach w latach 1892–189548. Zespół akt Spuścizna Roberta Brolla z Zabrza zawiera informacje o budowie jednego z wodociągów w Gór-nośląskim Okręgu Przemysłowym w latach 1892–1894, zaopatrującym mieszkańców niektórych gmin w zdatną do picia wodę, gdyż wody gruntowe były w zaniku wskutek eksploatacji złóż kopalnianych i nie zawsze był do nich łatwy dostęp. Picie wody z po-dejrzanych źródeł groziło rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych, głównie tyfusu i cholery49. Ostatnim zespołem archiwalnym w tym oddziale, którego zawartość okazała się potrzebna do tej pracy, jest Archiwum rodziny Welczków z Łabęd. W jednej z jednostek archiwalnych można znaleźć dokument wezwania apteki do uregulowania rachunku za pobrane lekarstwa dla gminy Łabędy (powiat toszecko-gliwicki) podczas epidemii z 1852 roku. Ponieważ apteka napotkała trudności w ściągnięciu wierzytelności, to zwróciła się o pomoc do zarządu policji w Łabędach50. Wiele ważnych informacji zawiera zasób archi-walny oddziału w Pszczynie. Zespół Landratsamt Pless mieści w swym zbiorze liczne zarzą-dzenia z lat 1892–1894 mające zapobiec cholerze, wydane zarówno przez czynniki rządowe w Berlinie, jak i władze rejencji opolskiej i starostwa powiatowego w Pszczynie. Oprócz za-rządzonych kontroli granicznych zwrócono uwagę na żeglugę na rzekach granicznych Prze-mszy, Brynicy i Wiśle. W okręgach urzędowych powiatu pszczyńskiego zostały założone i działały już od 1892 roku komisje sanitarne, złożone z kilku wybieranych osób. Do zadań, jakie sobie wyznaczyły, należało m.in.: urządzanie lazaretów i baraków cholerycznych wraz z wyposażeniem, zorganizowanie opieki lekarskiej dla chorych, dezynfekcje, kontrole po-

45 Ibidem, Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina (dalej: AKHIzK.), sygn. 9378, 9380, 9389, 14979.46 APKat., Oddział Gliwice (dalej: OG.), Akta miasta Gliwice (dalej: Am. Gliwice), sygn. 5910–5914.47 Ibidem, Akta miasta Zabrze (dalej: Am. Zabrze), sygn. 25, 41.48 Ibidem, Amtsbezirk Biskupitz (dalej: A. Biskupitz), sygn. 108; Akta gminy Biskupice (dalej: Ag. Biskupice), sygn. 305.49 Ibidem, Spuścizna Roberta Brolla z Zabrza (dalej: SRBzZ.), sygn. 44.50 Ibidem, Archiwum rodziny Welczków z Łabęd (dalej: ArWzŁ.), sygn. 311.

20

dróżnych, głównie z Galicji51. W zespole Akta miasta Mikołów znajdują się zarządzenia władz różnego szczebla mające na celu oddalenie zagrożenia epidemii cholery, zwłaszcza w latach 1886–189452. Bogaty w informacje jest zbiór Akta miasta Pszczyna. Dostarcza nam wiedzy na temat działań magistratu w latach 1831–1894 w celu zapobiegania cholerze i zwalczania jej, pracy komisji sanitarnych; prezentuje nam również wykazy zachorowań na tę chorobę i zgonów z jej powodu53. Akta okręgu urzędowego Amtsbezirk Schloss--Pless, zawierają rozporządzenia przeciw cholerze i ukazują działania władz wymienio-nego szczebla administracyjnego na tym polu w latach 1892–189454. Niezwykle zasobny i wartościowy zespół Archiwum Książąt Pszczyńskich udziela nam ciekawych informacji na temat epidemii cholery w powiecie pszczyńskim. Cztery jednostki archiwalne, z któ-rych należało skorzystać, zawierają instrukcje dotyczące zapobiegania i postępowania podczas wybuchu cholery w latach 1831–1832; przydatne okazały się dane ukazujące środki zaradcze przeciw cholerze w Piotrowicach w 1855 roku i kolonii górniczej Murcki w latach 1866–187355. Wiedzę na temat epidemii cholery na Górnym Śląsku wzbogaca również oddział w Raciborzu, dostarczając nam różnorodnych materiałów. W tej pro-blematyce istotne są akta zespołu Landratsamt Rybnik. Ukazane są w nich doniesienia o zachorowaniach na cholerę i zgonach z jej powodu w miejscowościach powiatu ryb-nickiego w latach 1867–1874, a także raporty o postępowaniu miejscowych władz mające na celu zapobieżenie rozszerzaniu się zarazy. Akta zespołu zawierają zarządzenia władz różnego szczebla dotyczące przeciwdziałania chorobie dla lat 1893–189456. Zespół Ar-chiwum Komory Książęcej Zamku w Raciborzu, mimo dużego zasobu akt, zawiera tylko jedną sygnaturę archiwalną, w której jest jedynie wzmianka o doniesieniach zachorowań na cholerę w Adamowicach, Bączkowcu i Bogunicach w powiecie raciborskim oraz opis środków zaradczych podjętych przez miejscową władzę policyjną i komisje sanitarne57. Zespół Kreisausschuss Rybnik zawiera w jednej jednostce zarządzenia rejencji dotyczą-ce zamykania szkół na wypadek epidemii, m.in. cholery, z 1884 roku z przypomnieniem wcześniejszych przepisów58. Również w tym oddziale Akta miasta Żory prezentują postę-powanie władz rejencyjnych i magistratu Żor przez landraturę rybnicką w kwestii zapo-biegania cholerze i zwalczania jej w 1831 roku59. Niewielki zespół Akta miasta Wodzisław w oddziale w Cieszynie posiada w swym zbiorze jedną jednostkę archiwalną dotyczącą problematyki tej pracy; zawiera ona zarządzenia prezydenta rejencji oraz władz magistra-tu w walce z cholerą w latach 1837–187460.

Aby zobrazować grozę epidemii cholery w społeczeństwie górnośląskim, która zbierała w nim obfite żniwo w różnych okolicznościach i wśród ludzi w różnym wieku, zwłaszcza przy niewystarczających możliwościach ówczesnej medycyny, zdecydowałem się sięgnąć

51 APKat., Oddział Pszczyna (dalej: OP.), Landratsamt Pless (dalej: L. Pless), sygn. 2126, 2131–2132.52 Ibidem, Akta miasta Mikołów (dalej: Am. Mikołów), sygn. 1622.53 Ibidem, Akta miasta Pszczyna (dalej: Am. Pszczyna), sygn. 1638–1639.54 Ibidem, Amtsbezirk Schloss-Pless (dalej: A. Schloss-Pless), sygn. 48.55 Ibidem, Archiwum Książąt Pszczyńskich (dalej: AKP.), T. 8, sygn. 1304; T. 13, sygn. 231, 611, 686.56 APKat., Oddział Racibórz (dalej: OR.), Landratsamt Rybnik (dalej: L. Rybnik), sygn. 1601, 1645–1646.57 Ibidem, Archiwum Komory Książęcej Zamku w Raciborzu (dalej: AKKZwR.), sygn. 375.58 Ibidem, Kreisausschuss Rybnik (dalej: K. Rybnik) sygn. 514.59 Ibidem, Akta miasta Żory (dalej: Am. Żory), sygn. 106.60 APKat., Oddział Cieszyn (dalej: OC.), Akta miasta Wodzisław (dalej: Am. Wodzisław), sygn. 43.

21

po prowadzone przez kancelarie parafialne księgi metrykalne dotyczące zgonów parafian w wybranych przeze mnie miejscowościach rejencji opolskiej. Jest to o tyle istotne, że oprócz takich danych, jak data zgonu i pogrzebu, miejscowość, imię i nazwisko zmarłego, zawód, wiek i inne, podawano również, co cenne, przyczynę zgonu. Wykazy zmarłych na cholerę w Bytomiu, Głogówku, Opolu, Rybniku i Żorach wykonałem na podstawie ksiąg zgonów przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach, zmikrofilmo-wanych odpowiedników w Archiwum Państwowym w Opolu, wykazów ofiar epidemii w aktach archiwalnych Archiwum Państwowego w Katowicach, i na podstawie przedwo-jennych opracowań badaczy61. Obowiązek prowadzenia ksiąg metrykalnych przez parafie, w tym dokumentacji zgonów, spowodował, że stanowią one dziś cenny materiał źródłowy do dziejów historii medycyny, gdyż pozwalają na zbadanie okresowości zgonów w inte-resującym przedziale czasowym, np. podczas epidemii, a w zdecydowanej większości ich zapisów podawano przyczynę zgonów, co umożliwiało identyfikację danej choroby62.

W niewielkim stopniu stan badań dotyczący epidemii cholery w rejencji opolskiej w XIX wieku uzupełniają archiwa czeskie. W Státní Okresní Archiv v Opavě znajduje się zespół Archív města Hlučìna (Akta miasta Hulczyn), którego jedna jednostka archiwalna zawiera sprawozdania z działalności komisji sanitarnej w Hulczynie (powiat raciborski) na polu utrzymania higieny w miejscach użyteczności publicznej, aby zredukować do mi-nimum zagrożenie wystąpienia cholery i innych chorób zakaźnych. Relacje te obejmują lata 1883–189363. Zemský Archiv v Opavě posiada w swych zbiorach zespół Zemskà Vlàda Slezskà Opava. W aktach jednej jednostki archiwalnej natknąłem się na korespondencję prezydenta rejencji opolskiej do Śląskiego Rządu Krajowego w Opawie, który mając na uwadze gospodarcze interesy ludności z obu stref przygranicznych, zwrócił się z propo-zycją rokowań w sprawie środków ostrożności przeciw cholerze, by zredukować uciążli-wości związane z ograniczeniem ruchu granicznego. Władze austriackie odniosły się do propozycji sceptycznie i chciały czekać na opublikowanie przepisów z międzynarodowej konferencji sanitarnej w Dreźnie, mającej się odbyć 15 kwietnia 1893 roku64.

Ze źródeł drukowanych, zawartych głównie w zbiorach bibliotecznych (polskich i niemieckich), wykorzystałem te dotyczące sprawozdań komisji sanitarnych i medycznych do walki z chorobami zakaźnymi, przedstawiające występowanie, przebieg i skutki epi demii cholery na danym terenie, liczbę zachorowań i zgonów. Należy wymienić najcenniejsze po-zycje zawierające te dane, np.: Pistora Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Op-

61 Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (dalej: AAKat.), Księgi metrykalne: Zgony (dalej: Ks.m.Z.), sygn. 377, 796; APOp., Księgi metrykalne parafii rzymsko-katolickiej św. Krzyża w Opolu (dalej: Ks.m.pa-rafii św. Krzyża w Opolu), Mikrofilm nr N-1706/K – N-1708/K, Księga zgonów (dalej: Ks.z), T. 5–7; APKat., Am. Bytom, sygn. 4764, s. 12–13; W. Frühauf: Die Cholera in Beuthen. „Oberschlesische Zeitung” 1933, Jg. 29, Nr 208; J. Strecke: Lebensnöte unserer Vorfahren vor 100 Jahren. „Aus dem Oberglogauer Lande” 1932, Jg. 8, Nr 4, s. 14–15.62 M. Kurdziel: Księgi zmarłych jako źródło do badań nad chorobami i umieralnością ludności (na przykładzie społeczności parafii św. Jadwigi Śląskiej w Zabrzu Zaborzu w latach 1947–1956). W: Górny Śląsk – dzieje me-dycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań. Red. J.M. Dyrda. Katowice 2003, s. 109–113; M.G. Zieliński: Rejestracja chorób w kościelnych księgach zgonów ziem chełmińskiej i michałowskiej w XVIII i pierwszej połowie XIX w. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. 57, nr 1, s. 55–65.63 Státní Okresní Archiv v Opavĕ (dalej: SOAOp.), Akta miasta Hlučìn (dalej: Am. Hlučìn), inv. čís. 217.64 Zemský Archiv v Opavĕ (dalej: ZAOp.), Zemskà Vlàda Slezskà Opava (dalej: ZVS.), inv. čís. 1438, sygn. 94/2 K–2, čís. kart. 1742.

22

peln 1831–1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich” (H.6, Berlin 1879); w tym źródle zawarty jest opis geograficznego występowania cholery w rejencji opol-skiej w latach 1831–1874, liczby zachorowań i zgonów odnotowanych urzędowo, a także statystyczne wykresy i tabele oraz mapy obrazujące zachorowalność, śmiertelność na cho-lerę65. Mapki przedstawiające śmiertelność we wschodnich prowincjach pruskich w roku 1873 i 1894 są zawarte w broszurze wydanej przez Cesarski Urząd Zdrowia w Berlinie66. Następne niezmiernie istotne źródło to wydawane w Opolu czasopismo „Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen im Regierungsbezirk Oppeln” za lata 1871–1894, o podobnej tematyce67. Opisane są tutaj, oprócz występowania innych chorób zakaźnych, postępy cholery w rejencji opolskiej w latach 1872–1874 i 1894, przedstawiona zosta-ła także sytuacja epidemiologiczna w okresie, gdy cholera nie panowała, a występowały liczne zachorowania choleropodobne, zwłaszcza w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Zamieszczone są w nich szczegółowe sprawozdania komisji sanitarnych o występowa-niu różnych chorób zakaźnych (w tym cholery), ich przebiegu i skutkach oraz sposoby zapobiegania im i ich zwalczania podejmowane przez władze. Z kolei najważniejsze za-rządzenia, dotyczące zapobiegania wystąpieniu i zwalczania cholery publikowane przez prezydenta rejencji, landratów, policję itp. drukowano w dziennikach urzędowych rejen-cji („Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln”), wydawanych od 1816 do 1943 roku. Opolski „Amtsblatt...” zawierał dane dotyczące przebiegu epidemii cholery i innych chorób, jak również epizootii na Górnym Śląsku, oraz liczne przepisy i zarządzenia hi-gieniczno-sanitarne, które miały chronić ludność rejencji opolskiej przed zagrożeniem epidemicznym68. Zarządzenia władz z 1831 roku publikowane były również w gazecie „Cholerablatt”. Podobną funkcję spełniały czasopisma: „Kreisblatt” wydawane na szczeblu administracji powiatowej od lat czterdziestych XIX wieku do przełomu lat trzydziestych i czterdziestych XX wieku, oraz na szczeblu administracji miejskiej – „Stadtblatt”.

Cennym źródłem okazała się również praca opolskiego radcy rejencyjnego E.A.J. Kae-glera Handbuch für Verwaltungs-Beamte des Regierungsbezirks Oppeln, wydana w 1874 roku, w której oprócz prezentacji organizacji aparatu administracji rejencyjnej i policyj-nej przedstawione zostały sanitarno-policyjne przepisy ogólnopruskiej ustawy z dnia 8 sierpnia 1835 roku w kwestii postępowania w chorobach zakaźnych, powołującej m.in. komisje sanitarne. Ta pozycja źródłowa przedstawia rozporządzenia władz nadrzędnych

65 Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831 bis 1874. „Be-richte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich”. H. 6. Berlin 1879, s. 139–287; Atlas zu den Berichten der Cholera-Commission für das Deutsche Reich. H. 6. Berlin 1879, s. 1–25.66 Uebersicht über den Verlauf der Cholera im Deutschen Reiche während des Jahres 1894. Bearbeitet im Kaiser-lichen Gesundheitsamte. [Berlin 1895].67 „Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen im Regierungsbezirk Oppeln für die Jahre 1871 bis 1875”. Von Pistor. Oppeln 1876; „Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungs-bezirks Oppeln für das Jahr 1881”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1883; „Zweiter Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für das Jahr 1882”. Erstattet von P. Noack. Op-peln 1884; „Fünfter Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für die Jahre 1883, 1884, 1885”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1887; „Sechster Generalbericht über das öffentli-che Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für die Jahre 1886 bis 1891”. Erstattet von A. Schmidt-mann. Oppeln 1893; „Siebenter Generalbericht über das Sanitäts- und Medizinalwesen im Regierungsbezirk Oppeln, umfassend die Jahre 1892, 1893 und 1894”. Erstattet von E. Roth. Oppeln 1896.68 „Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1831–1894.

23

i rejencji opolskiej w kwestii zapobiegania cholerze i zwalczania jej, publikowane na ła-mach opolskiego „Amtsblatt” w latach 1836–1874; zawiera również przepisy dotyczące postępowania w innych chorobach zakaźnych, jak: tyfus, czerwonka, odra, ospa, płonica, wścieklizna, nosacizna i inne, oraz przedstawia informacje o stosowaniu dezynfekcji69. Tę samą problematykę podjął opolski asesor rejejncyjny i landrat bytomski A. Lenz w pracy Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regierungs-Bezirk Oppeln, opublikowanej w 1893 roku oraz w wydrukowanym jej uzupełnieniu z 1897 roku. Powtórzone są tu sanitarno-policyjne przepisy dotyczące postępowania w chorobach za-kaźnych, w tym cholerze, wydane mocą ustawy z 8 sierpnia 1835 roku. Przedrukowane zostało również zarządzenie prezydenta rejencji opolskiej z 19 lipca 1892 roku, w którym poruszono kwestie postępowania w chorobach epidemicznych, takie jak: zgłoszenie lekar-skie i urzędowe stwierdzenie zachorowań, prowadzenie wykazów dziennych i składanie sprawozdań z przebiegu epidemii, środki zaradcze w zwalczaniu chorób zakaźnych, za-chowanie się w razie wystąpienia pierwszych przypadków zachorowań, organizacja opieki lekarskiej, stosowanie dezynfekcji itp. W źródle tym przedrukowano również w części (lub zastosowano odsyłacze) zarządzenia dotyczące postępowania i stosowania środków zaradczo-ochronnych w cholerze i innych chorobach zakaźnych, publikowane na łamach opolskiego czasopisma „Amtsblatt” w latach 1874, 1884, 1892–189370.

Informacje dotyczące miejsca występowania epidemii oraz liczby zachorowań i zgonów można znaleźć w czasopiśmie wydawanym dla prowincji śląskiej „Schlesi-sche Provinzial-Blätter”, ukazującym się, z niewielką przerwą, w latach 1785–187571. Dane liczbowe zawierające zestawienia okresu występowania cholery, zachorowalności i śmiertelności na nią wydobyłem z prusko-niemieckich statystyk („Mittheilungen des statistischen Bureau’s in Berlin”), wydawanych w latach 1848–186072; „Preußische Stati-stik” 1861–193473; „Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus” 1861–193474). Ciekawa wydaje się praca H. Brausera Die Cholera-Epidemie des Jahres 1852 in Preussen, wydana w 1854 roku, do której niestety nie dotarłem, a w Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz pozycja ta jest zaliczona do strat wojennych w 1945 roku. W pozycji tej zawarte są zestawienia statystyczne dotyczące zachorowalności i zgonów

69 E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte des Regierungsbezirks Oppeln. Oppeln 1874, s. 331–380, 771.70 A. Lenz: Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regierungs-Bezirk Oppeln. Oppeln 1893, s. 229–245, 248–251; Idem: Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regierungs-Bezirk Oppeln. Nachtrag (1893–1896). Oppeln 1897, s. 73–74.71 „Schlesische Provinzialblätter” 1831, Bd. 94; 1832, Bd. 95; 1832, Bd. 96; 1833, Bd. 97; 1836, Bd. 104; 1837, Bd. 105; 1837, Bd. 106; 1838, Bd. 107; 1849, Bd. 129; 1849, Bd. 130; 1866, NF, Bd. 5; 1867, Bd. 6; „Rübezahl der Schlesischen Provinzialblätter” 1868, NF, Jg. 7; 1872, Jg. 11; 1873, Jg. 12; 1874, Jg. 13.72 Uebersicht der Preußischen Staate im Laufe des Jahres 1848 an der Cholera Gestorbenen, verglichen mit der Anzahl der an derselben Seuche in den Jahren 1831, 1832 und 1837 Gestorbenen. In: „Mittheilungen des stati-stischen Bureaus in Berlin”. Hrsg. von F.W.C. Dieterici. 1849, Jg. 2, Nr 19–21, s. 293–32; Uebersicht der durch die Cholera im Preußischen Staat herbeigeführten Todesfälle seit ihrem Erscheinen 1831 bis jetzt. In: „Mitte-ilungen des statistischen Bureaus in Berlin”. Hrsg. von F.W.C. Dietereci. 1857, Jg. 10, Nr 15–16, s. 231–250.73 „Preußische Statistik”. H. 132. Berlin 1894, s. 92–95; H. 135. Berlin 1895, s. 92–95; H. 139. Berlin 1896, s. 92–95.74 Engel: Die Cholera-Epidemie des Jahres 1866 mit einem Rückblick auf die früheren Epidemien. „Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus” 1869, Jg. 9, Nr 1–3, s. 70–98.

24

podczas epidemii cholery w Prusach w 1852 roku i tym samym w rejencji opolskiej – z akt Królewskiego Ministerstwa Wyznań Religijnych, Spraw Szkolnych i Medycznych (Königliche Ministerium der Geistlichen, Unterrichts-und-Medicinal-Angelegenheiten), niemniej jednak dane te uzupełniają w pełnym zakresie wyżej wspomniane czasopisma statystyczne75. Pomocne są na pewno informacje bieżące głównie dla lat 1892–1894 i te dotyczące epidemii w tym ostatnim roku, zawarte w śląskiej prasie polsko- i niemiecko-języcznej, np. „Katolik”, „Nowiny Raciborskie”, „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)”, „Oberschlesische Volkstimme”76.

Monografia została opracowana metodą chronologiczno-problemową i składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów charakteryzujących zakres uwarunkowań występowania epi-demii, jak i samej choroby, zakończenia, aneksów oraz wykazu źródeł i literatury przed-miotu.

Rozdział pierwszy został poświęcony powstaniu rejencji opolskiej, przedstawieniu jej władz, od których wychodziły zarządzenia i przepisy przeciwepidemiczne, oraz jej rozwój demograficzny i aspekty, które się na niego składały. W rozdziale drugim zostały omówio-ne warunki życia ludności na Górnym Śląsku. Przedstawiłem sytuację materialno-bytową ludności miast i wsi oraz czynniki mające wpływ na jej zdrowotność, jak warunki miesz-kaniowe, wyżywienie, ochrona zdrowia publicznego oraz organizacja zwalczania chorób zakaźnych. Przechodząc do zagadnienia epidemii cholery, nie sposób pominąć opisania obrazu mikroskopowego bakterii cholery, pochodzenia i zasięgu występowania podczas światowych pandemii. Epidemie cholery występowały na terenie rejencji opolskiej sze-ściokrotnie, mianowicie w latach 1831–1833, 1836–1838, 1848–1856, 1866–1867, 1872–1874 oraz w roku 1894. W trakcie trwania wymienionych lat cholerycznych choroba nie panowała z jednolitą intensywnością, występowały z reguły krótkie przerwy pomiędzy poszczególnymi falami epidemicznymi, po których następowały nawroty choroby. Za-prezentowałem zasięg występowania geograficznego wszystkich XIX-wiecznych epidemii w rejencji opolskiej. Przedstawiłem również informacje o liczbie zachorowań i zgonów w poszczególnych powiatach rejencji. Zagadnienia te zostały poruszone w rozdziałach trzecim i czwartym, z kolei w rozdziale piątym opisałem postępowanie władz mające za-pobiec wystąpieniu zarazy na Górnym Śląsku i ukazałem ich działania mające na celu ograniczenie rozprzestrzeniania choroby po jej ujawnieniu się, a w konsekwencji jej zwal-czenie. Rozdział szósty poświęciłem skutkom epidemii w sferze kulturowo-duchowej lud-ności. Cholera niewątpliwie odcisnęła piętno na dotkniętych przez nią społecznościach. Praktykowano pielgrzymki błagalne o odwrócenie cholery, a po wygaśnięciu zarazy – dziękczynne. Podobne motywy dotyczyły stawiania kapliczek i krzyży cholerycznych, mających chronić ludzi przed zarazą. Niemym świadkiem dramatycznych wydarzeń są też zachowane cmentarze choleryczne. Rozdział ten został wzbogacony w odpowiedni materiał ikonograficzny. W aneksach znalazły się mapy występowania epidemii na da-nych obszarach, wykresy, tabele statystyczne, wzory świadectw zdrowia podróżujących przez zakażone tereny, wykazy osób zmarłych w wybranych miastach; ukazano też różno-rodność, strukturę wiekową i zawodową osób zmarłych na cholerę, gdyż epidemia doty-kała ludzi bez względu na wiek i pozycję społeczną.75 H. Brauser: Die Cholera-Epidemie des Jahres 1852 in Preussen. Berlin 1854, s. 1–66.76 „Katolik” 1872–1874; „Nowiny Raciborskie” 1892–1894; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zei-tung)” 1866–1867, 1892–1894; „Oberschlesische Volksstimme” 1894.

25

Rozdział 1

Powstanie rejencji opolskiej i jej rozwój demograficzny w XIX wieku

Powstanie i ustrój administracyjnyNa mocy pokoju zawartego we Wrocławiu 11 czerwca 1742 roku, kończącego woj-

nę prusko-austriacką lat 1740–1742 o Śląsk pomiędzy Fryderykiem II a Marią Teresą i potwierdzonego w Berlinie 28 lipca 1742 roku, Prusy obejmowały cały Dolny Śląsk i nie-mal cały Górny z wyjątkiem Księstw Opawsko-Karniowskiego i Cieszyńskiego1. Już w po-czątkach 1741 roku na zagarniętych ziemiach Dolnego i Środkowego Śląska władze pru-skie przystąpiły do wprowadzania administracji na wzór pozostałych swych prowincji. Zniesiono podział na księstwa, a wprowadzono podział na 2 departamenty, czyli kamery wojenno-dominialne (Kriegs- und Domänenkammern) z siedzibami władz w Głogowie i we Wrocławiu. Gdy Prusy objęły w posiadanie w czerwcu 1742 roku również Górny Śląsk, terytorium jego podporządkowano kamerze wrocławskiej2. Kamery stanowiły na-czelną władzę administracyjną na podległym sobie terenie3. Powiaty zorganizowane jesz-cze za rządów austriackich (przeważnie na podstawie dawnych granic kasztelanii) Prusy przejęły bez większych zmian4. Na czele nowej administracji stanął specjalny minister dla Śląska, w powiatach – starostowie (landraci)5.

W ostatnich latach XVIII i na początku XIX wieku zaznaczyły się pewne projekty w polityce władz nadrzędnych6 oraz w postulatach szlachty górnośląskiej w celu admi-nistracyjnego wyodrębnienia Górnego Śląska od Wrocławia – jako osobnej jednostki te-renowej7, a przegrana Prus w wojnie z Napoleonem (1806–1807) i znaczne zmniejszenie się terytorium tego kraju mocą traktatu tylżyckiego (7 lipca 1807)8 przyspieszyły kroki czynione w tej kwestii, która stała się częścią składową wielu poważnych reform dokony-wanych przez ministrów K. Steina i K. Hardenberga9. Pod kierunkiem tych reformato-rów nastąpiła reorganizacja administracji pruskiej. Podstawą organizacji nowych władz administracyjnych stał się edykt królewski z 16 grudnia 1808 roku, który zapoczątkował

1 J. Gierowski: Epoka feudalna. W: Historia Śląska. T. 1. Red. K. Maleczyński. Wrocław–Warszawa–Kraków 1963, s. 479–504.2 Ibidem, s. 479; K. Orzechowski: Terytorialne podziały na Śląsku. „Kwartalnik Opolski” 1972, T. 18, z. 2, cz. 5, s. 28–31.3 S. Śreniowski: Historia ustroju Śląska. Katowice–Wrocław 1948, s. 221.4 B. Reiner: Polityczno-administracyjne podziały Górnego Śląska w XIX i XX wieku. „Studia Śląskie” 1972, T. 21, s. 42; K. Orzechowski: Terytorialne podziały..., s. 32.5 Górny Śląsk. Kształtowanie się regionu na przestrzeni dziejów. W: Słownik medycyny i farmacji Górnego Śląska. T. 1. Red. A. Puzio. Katowice 1993, s. 19.6 Zaliczyć tu należy zamierzenia ministra prowincji śląskiej – hr. Karla Hoyma, nadprezydenta prowincji śląskiej – von Massowa, kanclerza Karla Hardenberga. Dzieje Górnego Śląska w latach 1816–1947. Red. F. Hawranek. Opole 1981, s. 40–41.7 Ibidem, s. 40. 8 S. Kieniewicz: Historia Polski 1795–1918. Warszawa 1998, s. 41; A. Chwalba: Historia Polski 1795–1918. Kraków 2000, s. 180, 233– 234.9 S. Salmonowicz: Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa. Warszawa 1998, s. 228–244.

26

reformy w tej dziedzinie. Obszar państwa pruskiego podzielono na 4 prowincje10, zarzą-dzane przez nadprezydentów (Oberpräsident), którzy zajęli miejsce zniesionych urzędów centralnych11. Przystępując na Śląsku w 1808 roku do reorganizacji struktury tutejszych władz administracyjnych, projekty utworzenia odrębnej rejencji dla Górnego Śląska odłożono na kilka lat ze względów politycznych12.

Kolejne poważne reformy w dziedzinie podziału polityczno-administracyjnego na ob-szarze Prus przeprowadzono w latach 1815–1820, po powiększeniu się terytorium tegoż państwa w wyniku klęski Napoleona i postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Ich celem było dalsze usprawnienie aparatu administracyjnego13.

Ostatecznie edyktem z dnia 30 kwietnia 1815 roku państwo pruskie zostało podzielo-ne na 10 prowincji (Regierungsdepartements) i 25 okręgów rejencyjnych. Prowincja śląska tworzyła odtąd 4 rejencje (Regierungsbezirks): wrocławską, dzierżoniowską14, legnicką i opolską. Powołana do życia wspomnianym edyktem rejencja opolska ze stolicą w Opolu rozpoczęła swą działalność z dniem 7 maja 1816 roku15. W rozporządzeniu z 30 kwietnia 1815 roku przewidywano również podział rejencji na powiaty, wprowadzając tutaj wiele istotnych zmian16.

Rejencja opolska składała się początkowo z 14 powiatów: bytomskiego, głubczyc-kiego, grodkowskiego, kozielskiego, lublinieckiego, niemodlińskiego, nyskiego, oleskiego, opolskiego, prudnickiego, pszczyńskiego, raciborskiego, strzeleckiego i toszecko-gliwic-kiego17. Tendencja do stopniowego przekształcania podziałów powiatowych i przebiegu granic zgodnie z wymaganiami sprawnej administracji utrzymała się jeszcze przez kil-ka następnych lat. Dnia 1 stycznia 1818 roku z części powiatów raciborskiego, pszczyń-skiego i toszecko-gliwickiego powstał nowy powiat rybnicki. Ponadto powiększyły swój obszar powiaty bytomski, kozielski, raciborski, strzelecki oraz niemodliński (ten ostatni dwukrotnie), zmniejszyły się natomiast głubczycki, grodkowski, nyski, opolski, prudnic-

10 Były to: Prusy Wschodnie i Zachodnie, Śląsk, Marchia Brandenburska, Nowa Marchia i Pomorze, Berlin. B. Reiner: Polityczno-administracyjne podziały..., s. 42.11 Ibidem; M. Czapliński: Dzieje Śląska od 1806 do 1945 roku. W: Historia Śląska. Red. M. Czapliński. Wrocław 2002, s. 254.12 Król i kanclerz zwlekali z reformą, być może licząc na bardziej pomyślną sytuację międzynarodową i odzyskanie terenów polskich, utraconych na mocy pokoju tylżyckiego. Dalszą zwłokę spowodowała nowa wojna z Napoleonem (1813–1814). Dzieje Górnego Śląska..., s. 41.13 B. Reiner: Polityczno-administracyjne podziały..., s. 44.14 Została zlikwidowana już w 1820 roku, a jej terytorium rozdzielono pomiędzy rejencje wrocławską i legnicką. M. Czapliński: Dzieje Śląska..., s. 254; Staatsbehörden und Eintheilung des Staatsgebietes. In: Jahrbuch für die Amtliche Statistik des Preussischen Staats. Jg. 1, 1863, s. 28–33; K. Orzechowski: Terytorialne podziały..., z. 3, cz. 6, s. 8.15 Dzieje Górnego Śląska..., s. 42.16 B. Reiner: Polityczno-administracyjne podziały..., s. 44.17 Dzieje Górnego Śląska..., s. 43; Górny Śląsk. Kształtowanie się regionu..., s. 20–21; T. Kruszewski: Zmiany podziału terytorialnego na Śląsku w XIX i XX wieku. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 264” 1999, nr 2144, s. 172; M. Lis: Górny Śląsk. Zarys dziejów do połowy XX wieku. Opole 2001, s. 74–75; B. Reiner: Polityczno-administracyjne podziały..., s. 45; Staatsbehörden und Eintheilung..., s. 30.

27

ki, pszczyński, toszecko-gliwicki. Powiat lubliniecki zachował dawne granice, natomiast w roku 1820 do rejencji opolskiej przyłączono z Dolnego Śląska powiat kluczborski18.

W późniejszych latach, w związku z rozwojem przemysłowym i ludnościowym za-głębia węglowego rejencji opolskiej w 1873 roku, wyodrębniono z powiatu bytomskiego nowe: katowicki, tarnogórski i zabrzański. Na podstawie ustawy o organizacji powiatowej z dnia 13 grudnia 1872 roku, stanowiącej, że miasta powiatowe liczące ponad 25 tys. mieszkańców mogą tworzyć wydzielone jednostki administracyjne, na przełomie XIX i XX wieku powołano w rejencji opolskiej 7 powiatów miejskich: Bytom, Gliwice, Kró-lewską Hutę (od 1934 roku Chorzów), Katowice, Opole, Racibórz i Nysę. Dalsze zmiany polityczno-administracyjne wynikły już z plebiscytu przeprowadzonego na Górnym Ślą-sku po I wojnie światowej i wiążącej się z nim decyzji Rady Ligi Narodów19.

Naczelną władzę rządową w prowincji śląskiej, której podlegała rejencja opolska, spra-wował mianowany przez króla nadprezydent. Jego kompetencje i pozycja w prowincji ule-

18 Dzieje Górnego Śląska..., s. 43; Vor 120 Jahren kam Kreuzburg zu Oberschlesien. „OS-Tageszeitung” (Kreuzburger Nachrichten) 1941, Jg. 17, Nr 35; T. Kruszewski: Zmiany podziału..., s. 172.19 B. Reiner: Polityczno-administracyjne podziały..., s. 46; T. Kruszewski: Zmiany podziału..., s. 172–173.

Podział administracyjny rejencji opolskiej według powiatów po reformach z lat 1815–1820. (Źródło: R. Kamionka: Die Reorganisation der Kreiseinteilung Schlesiens in der Stein-Hardenbergschen Reformperiode. Bd. 11. Breslau 1934 (mapa)).

28

gały, poczynając od 1808 roku, zmianom. Nadprezydent był pomocnikiem króla w pro-wincji, kierującym jej sprawami. Jego kompetencje uregulowała ostatecznie instrukcja z 31 grudnia 1825 roku. Nadprezydent nadzorował podległe mu rejencje i reprezentował tam (na podstawie szczególnych upoważnień) najwyższe władze państwowe. Nadprezy-dent podporządkowany był Radzie Ministrów i każdemu z poszczególnych ministrów w zakresie jego kompetencji. Z chwilą, gdy powołano zgromadzenia stanowe (Provinzial--Landtag), nadprezydent pełnił funkcje komisarza królewskiego20.

Zasadniczy punkt ciężkości administracji pruskiej w obrębie prowincji spoczywał na rejencjach, które w 1808 roku zastąpiły kamery wojenno-dominialne21. Rejencja była władzą kolegialną, na czele której stał prezydent (Regierungspräsident). W jej skład wcho-dzili oprócz niego dyrektorzy jako przewodniczący poszczególnych deputacji rejencyj-nych oraz radcy rejencyjni. Część tych ostatnich pełniła funkcje merytorycznie wyodręb-nione, jak np. radcy konsystorialni i szkolni, medyczni, budowlani, leśni. Całe kolegium dzieliło się na 4 (bądź 5) deputacji, mianowicie policyjną, wyznań i oświecenia publicz-nego, finansów i wojskową. Na czele każdej z nich stał dyrektor. Rejencja jako plenum działała tylko w sprawach ogólnych i szczególnie ważnych oraz dotyczących łącznie kilku wyodrębnionych dla deputacji resortów22.

Stopniowo zakres uprawnień nowych rejencji ulegał zwężeniu, konkretnie o sprawy duchowne, szkolne i medyczne, które przekazano odrębnym władzom. Poprzednie de-putacje w 1815 roku zostały zniesione; na ich miejsce wprowadzono 2 wydziały z dyrek-torami na czele. Pierwszy z nich obejmował sprawy należące do resortu ministra spraw zagranicznych, wojskowych i wewnętrznych, drugi – sprawy finansów, rzemiosła, handlu i budowlane. W dziesięć lat później (1825) liczba wydziałów rejencji została znów zwięk-szona do 4: Wydział I – Wewnętrzny; Wydział II – Zarząd Kościołów i Szkół; Wydział III – Zarząd Podatków Bezpośrednich, Domen i Lasów (Wydział IV – Zarząd Podatków Pośrednich nie został przyjęty na Śląsku z uwagi na powołaną tutaj prowincjonalną dy-rekcję podatkową w 1827 roku). Na czele tych wydziałów stali odtąd nie dyrektorzy, lecz wyżsi radcy rejencyjni23.

Po 1815 roku sposób działania rejencji pozostał kolegialny i urzeczywistniał się w oso-bach prezydenta rejencji i dyrektorów obu wydziałów. Tworzyli oni prezydium rejencji. Jednak od 1825 roku sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie i władza z kolegialnej prze-kształciła się w monokratyczną, skupioną w ręku prezydenta rejencji. Tym samym zanikło poprzednie prezydium rejencji. Prezydent rejencji był przedstawicielem ministra spraw wewnętrznych w powierzonym mu okręgu24.

20 K. Orzechowski: Państwo i prawo. W: Historia Śląska. T. 2, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław– Warszawa–Kraków 1970, s. 139–140; S. Śreniowski: Historia ustroju..., s. 222; J. Wąsicki: Zabór pruski 1806– 1848. W: Historia państwa i prawa Polski. T. 3. Red. J. Bardach, M. Senkowska-Gluck. Warszawa 1981, s. 605; H. Adamy: Schlesien nach seinen physischen, topographischen und statistischen Verhältnissen. Breslau 1885, s. 115–116.21 K. Orzechowski: Państwo..., s. 138.22 Ibidem.23 Ibidem, s. 139; H. Adamy: Schlesien nach seinen physischen..., s. 116.24 K. Orzechowski: Państwo..., s. 139; K. Grzybowski: Zabór pruski 1848–1918. W: Historia państwa i prawa Polski. T. 4. Red. J. Bardach. Warszawa 1982, s. 491.

29

W 1883 roku zniesiono wydział spraw wewnętrznych, przekazując je bezpośrednio prezydentowi rejencji. Ustawa z 1883 roku rozszerzyła uprawnienia prezydenta rejencji, zezwalając mu na wydawanie zarządzeń natychmiastowych w razie nagłej potrzeby25.

Na czele rejencji opolskiej od jej powstania do I wojny światowej stali: Heinrich Fabian von Reichenbach-Goschütz w latach 1816–1820, Theodor Gottlieb von Hippel w latach 1823–1836, Erdmann Pückler w latach 1836–1858, Johann Georg von Viebahn w latach 1859–1871, Robert Eduard von Hagemeister w latach 1872–1878, von Quadt-Wykradt--Hüchtenbruck w latach 1878–1881, von Zedlitz-Trützschler w latach 1881–1886, Trau-gott von Baudissin w latach 1886–1888, Rudolf von Bitter w latach 1888–1898, Friedrich von Moltke w latach 1898–1900, Max von Pohl w roku 1900, Ernst Holtz w latach 1900–1907, Friedrich Ernst von Schwerin w latach 1908–191526.

Od roku 1816 Opole rozwijało się jako górnośląskie centrum zarządzania administra-cyjnego. Dzięki wyniesieniu Opola na piedestał stolicy jednostki administracyjnej, jaką była rejencja opolska, dano początek wielu instytucjom i urzędom działającym w mieście. Od roku 1816 do końca XIX wieku powstawały tutaj: rok 1816 – Urząd Rejencji, rok 1817 – Urząd do spraw Kultury (dawniej Komisja Specjalna), rok 1830 – Główny Urząd Celny, rok 1850 – Dyrekcja Głównego Urzędu Pocztowego, rok 1865 – Urząd Katastralny, rok 1872 – Izba Handlowa, rok 1876 – Starostwo i Komisja Powiatowa, rok 1879 – Sąd Kra-jowy, Krajowa Adwokatura, Sąd Powiatowy, rok 1890 – Naczelny Zakład Ubezpieczeń, Urząd do spraw Kultury I, rok 1891 – Urząd Skarbowy, rok 1893 – Urząd Nadzoru nad Rzemiosłem Przemysłowym, Zakład Kolejowy I, rok 1895 – Urząd do spraw Zaopatrze-nia, Zakład Kolejowy II, rok 1896 – Urząd Budownictwa Wodnego, rok 1900 – Podod-dział Banku Rzeszy, Izba Rzemieślnicza27.

W związku z organizacją urzędów rejencyjnych dokonano również reformy admini-stracji powiatowej. Władzę administracyjną i policyjną miał sprawować w nich starosta powiatowy (Landrat). Rozkaz gabinetowy z 11 czerwca 1816 roku określił sposób mia-nowania, kwalifikacje i uposażenie landrata, instrukcja zaś z 31 grudnia 1816 roku – jego kompetencje28. Landrata wybierali na Śląsku (spośród siebie) właściciele dóbr szlachec-kich danego powiatu, którzy cieszyli się wyłącznym do tego prawem, i był on mianowany przez króla. Inne stany nie uczestniczyły w wyborach. Landrat miał przy sobie dwóch de-putowanych powiatowych, wybieranych na sejmiku powiatowym. Również i oni musieli być posiadaczami dóbr szlacheckich. Landrat, będąc reprezentantem władzy państwowej, miał działać jako jej ramię i nie poddawać się wpływom lokalnych sił, miał jednak repre-zentować interesy powiatu jako całości wobec państwa. Władzy landrata podlegały wsie

25 Ibidem, s. 492. 26 P. Knötel: Hundert Jahre Königliche Regierung in Oppeln. „Oberschlesien” 1916, Jg. 15, H. 2, s. 55; J. Chrząszcz: Hundertjähriges Jubiläum der Oppelner Königlichen Regierung 7 Mai 1916. „Oberschlesische Heimat” 1916, Bd. 12, H. 3, s. 131; „Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1871, St. 35, s. 179; G. von Heydebrandt: Graf Zedlitz-Trützschler, Oberpräsident von Schlesien. „Schlesien” 1907/1908, Jg. 1, s. 139–142; M.H.: Exzellenz Rudolf von Bitter. „Schlesien” 1913/1914, Jg. 7, H. 10, s. 264.27 W. Kaczorowski: Opole jako centralny ośrodek zarządzania na Górnym Śląsku (w świetle opracowania nadburmistrza dra Augusta Neugebauera). „Almanach miejski Opolanin” 2000, s. 28–34; Als Oppeln Regierungssitz wurde. „OS-Tageszeitung. Kreuzburger Nachrichten” 1936, Jg. 1, Nr 60; [A.] Neugebauer: Die Stadt Oppeln als Behörden-Zentrale in Oberschlesien. In: Deutschlands Städtebau. Oppeln. Bearb. F. Kaminsky. Hrsg. K. Maurer. Berlin–Halensee 1926, s. 26–31.28 Dzieje Górnego Śląska..., s. 44.

30

i mniejsze miasta. W wydzielonych powiatach miejskich, które obejmowały obszar miast większych, funkcje policyjne pełnił za landrata prezydent policji (Polizeipräsident)29.

W gminach wiejskich, stanowiących najniższą jednostkę podziału administracyjne-go, przedstawicielem władzy państwowej był sołtys (Gemeindevorsteher), sprawujący swe funkcje z pomocą 2 ławników. Urzędy te powierzano najczęściej właścicielom dóbr ziem-skich lub też osobom przez nich zatwierdzanym. Ponieważ uprawnienia administracyj-no-policyjne, jakie posiadali właściciele folwarków, nie wygasły ani po nadaniu wolności osobistej poddanym, ani po regulacji posiadłości chłopskich, ponosili oni, jeżeli nie spra-wowali urzędu osobiście, koszty jego utrzymania. System ten był wygodny dla państwa, lecz uciążliwy dla właścicieli folwarków30, toteż zaczęli oni dążyć do zmiany tego stanu rzeczy. Na mocy rozporządzenia z 22 stycznia 1849 roku zlikwidowano uprawnienia są-dowe właściciela dóbr ziemskich, a ordynacja powiatowa z 13 grudnia 1872 roku uchyliła mu prawo nominacji organów samorządu wiejskiego, przyznając ich wybór jej miesz-kańcom, oraz odebrała mu władzę policyjną na terenie wsi, nie oddała ich jednak zarzą-dom gminnym (jak w miastach). Ta ostatnia ustawa wprowadzała także podział powiatów wiejskich na okręgi urzędowe (Amtsbezirks), które stworzono w celu sprawowania funkcji policyjnych, a te dzieliły się z kolei na gminy wiejskie (Gemeinden) i obszary dworskie (Gutsbezirks). Na czele okręgów urzędowych stał naczelnik urzędowy (Amtsvorsteher) mia nowany na sześć lat przez nadprezydenta prowincji z listy uchwalanej przez sejmik powiatowy31.

Kolejną jednostką na szczeblu administracji samorządowej były gminy miejskie. Re-forma ustroju miejskiego, a tym samym zmiana położenia prawnego miast, łączyła się z ogólnymi kierunkami zmian, jakie w tym czasie dokonywały się w Prusach. Chodziło o zapewnienie samodzielności miastom, a przez to ściślejsze związanie ich z monarchią. Nowy ustrój miast uregulowany został w wydanej 19 listopada 1808 roku ordynacji dla miast (Städteordnung). Najbardziej istotnym postanowieniem wspomnianej ordynacji było ujednolicenie ustroju miejskiego w całym państwie. Zniknęły dotychczasowe od-rębności i przywileje poszczególnych miast. Miasta otrzymały szerokie uprawnienia co do spraw wewnętrznych, tracąc swe dawniejsze uprawnienia sądowe w związku z prze-prowadzanym rozdziałem spraw administracji i sądownictwa; częściowo utraciły również funkcje policyjne. Miasto jako gmina miejska stało się osobą prawa publicznego, którą tworzył ogół jego obywateli. Mieszkańcy miast dzielili się na obywateli i tzw. niepełno-prawnych mieszkańców miasta. Uprawnienie do udziału w życiu politycznym i nabywa-nia własności na jego obszarze mieli jedynie ci pierwsi. Prawo wyborcze zależało jednak także od dodatkowych cenzusów majątkowych. Gmina wybierała radę miejską, która była ciałem rządzącym i kontrolującym władzę wykonawczą gminy. Władzę wykonawczą sprawował magistrat, powoływany przez rady miejskie. W mniejszych miastach na jego czele stali burmistrzowie, w większych – nadburmistrzowie, mianowani przez króla spo-

29 S. Salmonowicz: Prusy..., s. 274; K. Orzechowski: Państwo..., s. 140; J. Wąsicki: Zabór pruski 1806–1848..., s. 606; H. Adamy: Schlesien nach seinen physischen..., s. 116; M. Czapliński: Czy można mówić o dyskryminacji Śląska? Pruska polityka urzędnicza na Górnym Śląsku. „Studia Śląskie” 1992, T. 51, s. 33; Seit 200 Jahren Ländräte in Schlesien. „OS-Tageszeitung” (Kreuzburger Nachrichten) 1941, Jg. 17, Nr 45.30 J. Wąsicki: Zabór pruski 1806–1848..., s. 606.31 K. Grzybowski: Zabór pruski 1848–1918..., s. 490, 494.

31

śród 3 kandydatur przedstawianych przez radę miejską. Ordynacja miejska z 1808 roku była jeszcze nowelizowana m.in. w 1831 i 1853 roku32 .

Górny Śląsk był pod koniec XVIII wieku krajem o częściowo zróżnicowanej strukturze gospodarczej, o stosunkowo znacznej gęstości zaludnienia, o szybko wzrastającej liczbie ludności. Górny Śląsk z dużymi połaciami lasu, z licznymi rozległymi latyfundiami rolny-mi i z stosunkowo rzadziej rozrzucanymi osiedlami miejskimi nosił w tym czasie szcze-gólnie wyraźne piętno kraju rolniczego, względnie rolno-leśnego. Najliczniejszą kategorię ludności stanowiła drobna ludność wiejska, głównie chłopi i komornicy, żyjący w bar-dzo ciężkich warunkach poddaństwa feudalnego na niskim poziomie ekonomicznym i kulturalnym. Miast było mniej niż na Dolnym Śląsku i mniej było ludności miejskiej. W czę-ści południowo-wschodniej, na terenie późniejszego zagłębia przemysłowego, już wtedy podejmowano próby wskrzeszenia i rozwinięcia mającego tu dawne tradycje górnictwa i hutnictwa. Na razie jednak nie odbijały się one jeszcze silniej na fizjonomii kraju i nie-znacznie tylko zaznaczały się w stanie i strukturze ludności33.

Pierwsze edykty, uchylające poddaństwo (1807 rok) i nowe trudności ekonomiczne, jakie wynikały dla wsi w związku z warunkami uwłaszczenia, wywołały falę długotrwa-łych migracji wewnętrznych na Śląsku. Ludzie opuszczali licznie rodzinne wsi, szuka-jąc dla siebie korzystniejszych warunków bytu bądź w innych okolicach wiejskich, bądź w miastach, wzrastających powoli, lecz systematycznie, bądź w okolicach, w których ist-niał lub rozwijał się przemysł34.

Po okresie wojen napoleońskich, mniej więcej od 1815 roku, zaczynała się na Śląsku nowa era życia gospodarczego i towarzyszącego mu rozwoju ludnościowego. Śląsk stawał u progu nowego okresu ustrojowego – kapitalizmu35.

Rozwój ludnościowyCały okres 100 lat 1815–1914 jest okresem wielkiego wzrostu liczebnego ludności Ślą-

ska. W latach 1816–1849 ludność rejencji opolskiej zwiększyła się z 524 800 osób do 965 900, gęstość zaludnienia zaś z 49,7 osób na 1 km2 do 73,136; w 1867 roku rejencja opolska osiągnęła liczbę 1 241 000 mieszkańców z 94 osobami na 1 km2, w 1890 roku liczebność

32 S. Salmonowicz: Prusy..., s. 236–237; S. Śreniowski: Historia ustroju..., s. 230–232; J. Wąsicki: Zabór pruski 1806–1848..., s. 585–586; K. Grzybowski: Zabór pruski 1848–1918..., s. 484–485.33 P. Rybicki: Rozwój ludności Górnego Śląska od początku XIX wieku do pierwszej wojny światowej. W: Górny Śląsk. Prace i materiały geograficzne. Red. A. Wrzosek. Kraków 1955, s. 255.34 Ibidem.35 Ibidem, s. 255–256.36 Ibidem, s. 256–258; T. Ładogórski: Ludność. W: Historia Śląska. T. 2, cz. 2..., s. 88. Szybki wzrost ludności był cechą charakterystyczną rozwoju ludności prawie wszystkich krajów owego czasu, a początki tego zjawiska zarówno w Europie, jak i na Śląsku przypadały na drugą połowę XVIII wieku. Natomiast gęstością zaludnienia (76 osób na 1 km2) Śląsk wyróżniał się w gronie populacji europejskich. W połowie XIX wieku kraj ten pozostawał nadal jedną z najludniejszych prowincji państwa pruskiego, liczbą bowiem przypadających mieszkańców średnio na 1 km2 ustępował tylko Nadrenii, która w 1849 roku osiągnęła wskaźnik 104 osoby, a wyprzedzał nieznacznie nawet kraje rozwiniętego przemysłu, jak Westfalia – 72 i północna Saksonia – 70 osób na 1 km2. Znacznie poniżej poziomu śląskiego pozostawały: Brandenburgia – 43 (z Berlinem – 53), Poznańskie – 47, Pomorze Zachodnie, Prusy Zachodnie i Wschodnie – po 40 osób na 1 km2; źródło: Ibidem, s. 88–89.

32

podniosła się do 1 557 700 mieszkańców z 119 osobami na 1 km2, a w 1910 roku liczba ludności osiągnęła stan 2 208 000 mieszkańców z 167 osobami na 1 km2 37.

Podstawę wzrostu liczby ludności Śląska w XIX stuleciu stanowił przyrost naturalny. Był on – rzecz zrozumiała – nierówny w poszczególnych latach, na ogół jednak na całym Śląsku duży, na Górnym Śląsku specjalnie wysoki.

Wysoka częstotliwość zawieranych małżeństw i urodzeń, wysoka stopa przyrostu na-turalnego i szybki wzrost liczby ludności, cechy znamienne dla populacji europejskich XIX wieku, wystąpiły na Śląsku w drugiej połowie poprzedniego stulecia. Narastające z wolna, osiągnęły one już na przełomie XVIII i XIX wieku poziomy charakterystyczne dla epoki rozwijającego się kapitalizmu. Po zakończeniu wojen napoleońskich zjawisko „eksplozji demograficznej” odrodziło się i w pełni wykształciło38.

Przyrost naturalny w rejencji opolskiej w pierwszej połowie XIX wieku wykazywał duże wahania z roku na rok. Po okresie dużego przyrostu naturalnego w latach 1816–1825 w następnym okresie znacznie się skurczył, by w feralnych latach 1847–1848 osiągnąć ujemną wartość –3,6‰. Ponowne duże załamanie przyrostu naturalnego na Górnym Ślą-sku nastąpiło w latach 1853–1855. Niewątpliwie te, jeszcze znaczne, wahania współczyn-ników demograficznych, tak typowe dla społeczeństw preindustrialnych, świadczyły, że na Górnym Śląsku do połowy XIX wieku istniało wiele elementów i przeżytków dawnego systemu pańszczyźniano-folwarcznego, które z dużymi oporami ustępowały miejsca sys-temowi kapitalistycznemu. Po zakończeniu uwłaszczenia chłopów oraz po zwycięstwie rewolucji przemysłowej, które to procesy na Górnym Śląsku dość silnie się z sobą zazębia-ły, następowało stopniowe zwiększenie przyrostu naturalnego. Najwyższy poziom osią-gnął on na początku lat dziewięćdziesiątych (ponad 20‰). Stopniowy wzrost wartości przyrostu naturalnego był przede wszystkim efektem spadku śmiertelności ludności Gór-nego Śląska z zachowaniem stopy urodzeń na wysokim poziomie. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku zarysowała się też coraz większa przepaść między Górnym i Dol-nym Śląskiem. Na przełomie stuleci przyrost naturalny na Górnym Śląsku był 2-krotnie wyższy niż na Dolnym Śląsku39.

Wahania przyrostu naturalnego wynikały częściowo z przyczyn gospodarczych: uro-dzajów i klęsk oraz zmieniających się koniunktur już w ramach gospodarki kapitalistycz-nej. Do czynników wpływających na przyrost naturalny w pierwszym dziesięcioleciu po wojnach napoleońskich 1816–1826 należy zaliczyć zjawisko tzw. kompensacji wojennej. Po latach nieszczęść wojennych związki małżeńskie zawierały nie tylko dorastające rocz-niki mężczyzn i kobiet, ale także osoby, które ze względu na wojnę i związane z nią trudno-ści przełożyły zawarcie małżeństwa do spokojniejszego czasu. W tym okresie wzmożonej rodności nie było żadnej ogólnośląskiej epidemii. Tak korzystny rozwój demograficzny wiązał się z obfitością zbóż na rynkach wewnętrznych (ograniczony wywóz) i niskimi ich cenami oraz powojenną odbudową kraju. Jednakże następstwem „eksplozji demograficz-nej” był poważny wzrost konsumpcji, feudalny ustrój agrarny i gospodarka trójpolowa. Jednakże zjawiska te stały się przyczyną niskiej produkcji żywności, a dodatkowo po 1828

37 P. Rybicki: Rozwój ludności..., s. 259, 261; S. Żyga, A. Zając: Ludność. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 2..., s. 23.38 T. Ładogórski: Ludność..., s. 100.39 L. Wiatrowski: Niektóre aspekty stosunków demograficznych na wsi i w miastach górnośląskich w latach 1875–1910. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 64” 1988, nr 925, s. 57.

33

roku ożywił się eksport zbożowy, wzrosły więc ceny produktów rolnych i koszty utrzyma-nia rodzin. Korzystna zmiana zarysowała się około 1840 roku, ponieważ już od lat trzy-dziestych XIX wieku zaznaczył się szybszy rozwój rolnictwa śląskiego, zwłaszcza szybszy wzrost pogłowia zwierząt domowych, a w latach czterdziestych także intensywniejsza rozbudowa przemysłu. W rezultacie znów wzrastała częstotliwość ślubów i urodzeń oraz stopa przyrostu naturalnego po okresie kryzysowym lat 1827–183940. Czynnikami de-stabilizującymi rozwój demograficzny były pojawiające się klęski głodowe (1805–1807, 1811, 1815–1816, 1825–1828, 1830, 1847–1848) połączone z działaniami wojennymi (1806–1807) bądź epidemiami (1807, 1811, 1815–1816, 1847–1849). Wskutek klęski gło-dowej, epidemii tyfusu i cholery w latach 1847–1849 nastąpiło w rejencji opolskiej bez-względne zmniejszenie się liczby mieszkańców (60–70 tys.) i ujemny przyrost naturalny41. W zwykłej kolejności rzeczy po klęskach głodu, wojny i epidemii następowały okresy kompensacyjne z wysoką rodnością, tym dłuższe, im dłużej trwał okres klęski42. Jednakże pomimo osiągnięć ówczesnej służby zdrowia (zorganizowana sieć akuszerek, osiągnięcia w walce z ospą) utrzymywała się wysoka częstotliwość zgonów wśród niemowląt i dzie-ci do 5. roku życia. Należało to kłaść na karb postępującej proletaryzacji społeczeństwa i kryzysów gospodarczych. Była ona większa we wsiach aniżeli w miastach, gdzie zresztą wyższy był poziom wyżywienia, higieny i opieki lekarskiej43.

Jeszcze w trzeciej ćwierci XIX wieku na Górnym Śląsku dawały o sobie znać niespo-dziewane klęski epidemii (1852–1856, 1866–1867) i wojny (1866 i 1871), wywołując wzmożoną śmiertelność, ale trwały one jednak tylko przez krótkie okresy, pomiędzy tymi okresami zaś ludność przyrastała w bardzo szybkim tempie. Klęski te nie redukowały lud-ności w takiej mierze jak w poprzednich dziesięcioleciach44. Występująca od połowy XIX wieku na Górnym Śląsku tendencja stałego zmniejszania się częstotliwości zgonów była następstwem przemian społeczno-ekonomicznych, jakie niosły z sobą okres kapitalizmu, industrializacja i urbanizacja. Stały postęp w zakresie wydajności produkcji roślinnej i zwierzęcej, dalsze osiągnięcia medycyny, bakteriologii oraz roztaczanie przez państwo coraz skuteczniejszej opieki nad zdrowiem ludności walnie przyczyniły się do ogranicze-nia jej śmiertelności i przedłużenia przeciętnego dalszego trwania życia jednostki45. Śred-nie stopy rodności były wysokie i wynosiły na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku 44,9‰, w drugiej (do 1890 roku) – 45,0‰ oraz przeważały nad tymi w rejencjach dolnośląskich. Rozrodczość na wsi ogólnie przeważała nad miejską. Zapewne decydował wyższy poziom oświaty, higieny i standardów życiowych w miastach niż na wsi, gdzie sil-na była tradycyjna obyczajowość. Na Górnym Śląsku najwyższą rozrodczością zwłaszcza w okresie pełnego rozwoju kapitalizmu odznaczały się powiaty należące do Górnośląskie-

40 P. Rybicki: Rozwój ludności..., s. 269; T. Ładogórski: Ludność..., s. 101–102.41 Ibidem, s. 102; J. Kwak: Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.). Opole 1987, s. 20–21, 32–40; S. Borowski: Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1807–1914. „Przeszłość Demograficzna Polski” 1970, T. 3, s. 129.42 Ibidem, s. 129; T. Ładogórski: Ruch naturalny ludności Śląska w latach 1816–1849. „Przeszłość Demo gra-ficzna...” 1971, T. 4, s. 91–94.43 Ibidem, s. 91–98; T. Ładogórski: Ludność..., s. 104; L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 57.44 T. Ładogórski: Ludność Śląska na przełomie dwóch epok. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1.., s. 34–35; S. Borowski: Rozwój demograficzny..., s. 131–133.45 L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 55.

34

go Okręgu Przemysłowego szczególnie we wsiach i osadach przemysłowych. W miastach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego były nieco niższe, ale i tak wyższe niż w pozo-stałych ośrodkach miejskich Górnego Śląska. Na wysoki poziom rozrodczości ludności wiejskiej i miejskiej miała znaczny wpływ industrializacja i urbanizacja Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Dynamicznie rozwijający się przemysł górniczo-hutniczy stwa-rzał możliwości zatrudnienia nie tylko miejscowej ludności, ale również przybyszom z bardziej zacofanych pod względem przemysłowym powiatów śląskich, sąsiedniej Galicji i Królestwa Polskiego. Pracy w przemyśle poszukiwali ludzie młodzi w wieku produk-cyjnym. Oni też przyczyniali się do żywiołowego i szybkiego wzrostu liczby i wielkości osad przemysłowych i górniczych; osiągali najwyższy poziom rozrodczości. Jeśli chodzi o częstotliwość zgonów, to ich natężenie zmalało z 34,4‰ w latach pięćdziesiątych aż po 29,0‰ w latach 1876–1890. Wysokie współczynniki zgonów występowały jeszcze we wsiach i osadach przemysłowych w powiatach leżących w obrębie GOP. Zwłaszcza osady przemysłowe ze względu na chroniczny niedorozwój infrastruktury miejskiej (złe warun-ki mieszkaniowe, brak bieżącej wody itp.) nie zawsze były w stanie spełniać elementarne wymogi higieny. Słabiej niż w miastach działała tam opieka lekarska46. Od około 1875 roku wskaźniki ruchu naturalnego populacji śląskiej ustabilizowały się, wystąpiły nawet tendencje do zmniejszania się częstotliwości urodzeń i zgonów znamienne dla nowocze-snych społeczeństw. Zjawisko to było rezultatem wzmagającej się świadomej regulacji urodzeń oraz imponującego zwycięstwa nauki i techniki nad śmiercią. Ich skutkiem był stale wysoki przyrost naturalny ludności, często określany mianem „eksplozji demogra-ficznej”47.

Wiek XIX, okres rozwoju wielkiego przemysłu, był zarazem okresem rozwoju miast i wielkiego wzrostu ludności miejskiej. Do połowy XIX wieku wzrost odsetka ludno-ści miejskiej, mimo nasilającego się rozwoju przemysłu oraz wzrostu znaczenia miast i osad przemysłowych, był raczej nieznaczny. Zdecydowanie przeważała ludność wiejska, w większości zatrudniona w rolnictwie48.

Dynamika wzrostu liczby i odsetka ludności miejskiej na Śląsku nie przedstawiała się wszędzie jednakowo. W latach 1816–1849 przeciętna liczba ludności prowincji wzrosła o 37,1%, przy czym w rejencji opolskiej o 47,3%. W przypadku ludności miejskiej dynami-ka była jeszcze wyższa – przeciętnie wynosiła 51,3%, a w rejencji opolskiej – 68,9%. Na wsi przyrost ludności kształtował się również najwyżej w rejencji opolskiej; przy przeciętnej ca-łej prowincji 34,1% wynosił 44,2%. Tak więc przeciętna różnica przyrostu w mieście i na wsi wynosiła 17,2%, w rejencji opolskiej zaś – 24,7%. Różnice te były wypadkową napływu lud-ności do miast i stopy przyrostu naturalnego oraz ruchów migracyjnych. Odsetek ludności miejskiej w rejencji opolskiej w latach 1816–1849 wzrósł z 12,5% ogółu ludności do 14,3%49. Sukcesy urbanizacji i przyspieszony wzrost populacji miejskich są oznakami dokonujące-

46 Ibidem, s. 51–56; T. Ładogórski: Ludność Śląska..., s. 36.47 Ibidem, s. 34–35; S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 24–25; S. Borowski: Rozwój demograficzny..., s. 133–137.48 P. Rybicki: Rozwój ludności..., s. 291–292; S. Michalkiewicz: Wpływ industrializacji na strukturę spo łe cz no-zawodową ludności na Śląsku w drugiej połowie XIX w. „Śląski Kwartalnik Historyczny ››Sobótka‹‹” 1975, R. 30, nr 4, s. 487–488.49 Ibidem, s. 488.

35

go się powoli postępu, sygnalizują bowiem pożądany wzrost liczby ludzi zatrudnionych w przemyśle, handlu i usługach50.

W drugiej połowie XIX wieku proces industrializacji przybrał wyraźnie na sile, co pociągało za sobą dalszy wzrost liczby ludności. W prowincji śląskiej w latach 1849–1890 liczba mieszkańców podniosła się o 38%, w latach zaś 1890–1910 – o dalsze 23,7%. W re-jencji opolskiej tempo przyrostu było znacznie wyższe; wskaźnik ten wzrósł odpowiednio o 63% i 39,9%. W prowincji śląskiej na każdy 1 tys. mieszkańców średnio przybywało rocznie w latach 1849–1890 – 7,7 osób, w latach zaś 1890–1910 – już 10,6 osoby; na Gór-nym Śląsku odpowiednio 11,9 i 17 osób51.

Od połowy stulecia stosunek ludności miejskiej i wiejskiej zaczął się na Śląsku prze-suwać na korzyść tej pierwszej. Podobnie jak w pierwszej połowie XIX wieku również i w drugiej połowie zaznaczał się coraz silniej odpływ ludności wiejskiej. O ile na Śląsku w ciągu lat 1849–1890 liczba osób mieszkających w miastach podwoiła się (108%), o tyle na wsi wzrosła zaledwie o 1/5 (21%). Na Górnym Śląsku procesy te miały nieco inny prze-bieg. Z jednej strony ludność miast wzrosła 2,5-krotnie (130%), z drugiej strony znaczny przyrost notowała również ludność wiejska (51%). Fakt ten należy tłumaczyć nie tylko rzadkim zaludnieniem rejencji opolskiej, jakkolwiek i ten czynnik odgrywał istotną rolę, ale i napływem rąk do pracy w przemyśle, przy czym imigranci – podobnie jak miejsco-wi robotnicy – niejednokrotnie osiedlali się w osadach przemysłowych nieposiadających praw miejskich52. Natomiast w latach 1890–1910 na Śląsku wskaźniki wzrostu ludności miejskiej i wiejskiej wzrosły o dalsze 44,0% i 15,1%, w rejencji opolskiej zaś kształtowały się odpowiednio na poziomie 66,3% i 32,8%53. Ludność miast w rejencji opolskiej w 1816 roku wynosiła 89 165 mieszkańców, w 1849 roku – 146 701, w 1890 roku – 337 304, w 1910 roku zaś – 561 085, natomiast ludność wsi odpowiednio dla wyżej wymienionych lat wynosiła 568 000, 819 200, 1 240 427 oraz 1 646 896 mieszkańców54.

Największy wzrost ludności miejskiej na Górnym Śląsku dokonał się we wschodniej części regionu, zwłaszcza w GOP. Wiązało się to z dynamicznym rozwojem górnictwa i hut-nictwa oraz innych gałęzi przemysłu zlokalizowanych głównie na terenie miast. Ten wzrost byłby jeszcze bardziej imponujący, gdyby do miast włączono osady górnicze i przemysłowe liczące co najmniej 2 tys. mieszkańców. Osiedlanie się dziesiątek tysięcy robotników przy kopalniach, hutach i fabrykach na niedużej przestrzeni prowadziło do radykalnej zmiany struktury osiedleńczej okręgu przemysłowego i tworzenia się wielkiej aglomeracji ludno-ściowej. Gwałtowny wzrost ludnościowy wymagał szybkiej przebudowy starych osiedli i budowy nowych, przyzakładowych. Rychło cały okręg pokryła gęsta i nadal gęstniejąca sieć mniejszych i większych osad przemysłowych, tworzących gminy robotnicze, które straciły cechy wiejskich, ale nie zawsze jeszcze uzyskały urządzenia miejskie i nie spełnia-ły wszystkich funkcji miejskich55. GOP stworzył największą na Śląsku aglomerację ludno-

50 T. Ładogórski: Ludność..., s. 98.51 Idem: Ludność Śląska..., s. 23–24; S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 22–24.52 S. Michalkiewicz: Wpływ industrializacji..., s. 489; T. Ładogórski: Ludność Śląska..., s. 24–25.53 S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 23.54 L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 42.55 P. Rybicki: Rozwój ludności..., s. 296–297; L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 42; T. Ładogórski: Ludność Śląska..., s. 33.

36

ści na terytorium, które obejmowało 4 powiaty – katowicki, zabrzański, bytomski i tar-nogórski, a ponadto okolice Gliwic56. W konsekwencji największy wzrost ludności miast, szczególnie w drugiej połowie XIX stulecia, notowano we wschodniej, uprzemysłowionej części Górnego Śląska; wolniej rosła liczba mieszkańców miast z zachodniej, północnej i południowej części rejencji opolskiej57.

Tabela 1: Wzrost ludności w poszczególnych ośrodkach miejskich w rejencji opolskiej w latach 1825–1910

Powiaty 1825 1840 1861 1871 1885 1895 1910

Powiat bytomskiBytom

Królewska Huta2822

–4079778

94481076

1571119536

2648432072

4137944697

6771872641

Powiat niemodlińskiNiemodlinKorfantów

Skorogoszcz

1299757540

15591023783

19671294705

19601959720

19382136719

206121491002

20571942(?)

Powiat strzeleckiStrzelce Opolskie

LeśnicaUjazd

1468917

1718

200512722275

312814132452

385314392524

411315412518

548015532466

57531811(?)

Powiat grodkowskiGrodków

Otmuchów18861832

25962715

37343356

43683357

44293768

43193650

46953650

Powiat katowickiKatowice

Mysłowice675

127513262540

47805328

81326259

142008322

2275711195

4317317838

Powiat kozielskiKoźle 1604 2343 2851 4514 5461 6530 7832

Powiat kluczborskiWołczyn

KluczborkByczyna

132131081593

144936421915

177340012128

217250742106

250465782174

288087502125

3644115882500

56 Ibidem.57 Ibidem, s. 27, 33; T. Ładogórski: Ludność..., s. 90; S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 31, 33; M. Lis: Górny Śląsk..., s. 85, 110–111, 121; P. Rybicki: Rozwój ludności..., s. 296–297.

37

Powiaty 1825 1840 1861 1871 1885 1895 1910

Powiat głubczyckiBaborów

KietrzGłubczyce

190415494565

229224226218

234530868598

24033606

10687

27184042

12239

27184079

12604

26623667

13081

Powiat lublinieckiDobrodzień

LubliniecWoźniki

17591509972

226221141259

239923651478

234724041641

236226741620

242933871508

304741571359

Powiat nyskiNysa

PaczkówGłuchołazy

1039824882256

1108634903417

1276044333762

1936749244918

2183758616557

2473758017464

3044262268975

Powiat prudnickiGłogówekPrudnik

Biała

250643772462

363059112657

418879532700

4660109392780

5408160932812

5707192432801

7136188562842

Powiat opolskiKrapkowice

Opole14895978

18036969

25329608

254611879

265815975

275823017

370533907

Powiat pszczyńskiBieruń

MikołówPszczyna

78421672063

121030593147

125137343154

173850013854

199457413977

207461104631

222183775315

Powiat raciborskiRacibórzHulczyn

56411813

70222479

117942540

153222729

195242850

216802934

384244357

Powiat oleskiGorzów Śląski

Olesno818

2074986

270311053270

11333343

11213561

10614148

10585742

Powiat rybnickiWodzisław Śląski

RybnikŻory

155918442234

199024373848

250334033662

240136644043

253640814450

245859654362

3493116564936

Powiat tarnogórskiTarnowskie Góry

Miasteczko Śląskie2370707

3591950

55381075

69061124

86181495

112811901

135822212

38

Powiaty 1825 1840 1861 1871 1885 1895 1910

Powiat toszecko-gliwickiGliwice

SośnicowicePyskowice

Toszek

4781614

26481028

6643827

33001483

10923984

37741769

12937101537731767

17660106238752434

38916995

41952424

66981(?)

53312423

Żródło: E. Zivier: Die Entwicklung der jüdischen Bevölkerung in Oberschlesien. In: Jubiläums-bericht anlässlich des fünfundzwanzigjährigen Bestehens des Synagogen-Gemeinde-Verbandes des Regierungsbezirks Oppeln 1888–1913. Ratibor 1913, s. 56–57; J.G. Knie: Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Pro-vinz Schlesien. Breslau 1830; Idem: Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dör-fer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien. Breslau 1845; F. Triest: Topographisches Handbuch von Oberschlesien. Breslau 1864/1865; H. Mohr: Geschichte der Stadt Königshütte in Oberschlesien. Königshütte 1890, s. 58.

Rzeczywisty stan ludności Górnego Śląska zależał w poszczególnych latach nie tylko od jej ruchu naturalnego, ale również od bilansu ruchów migracyjnych. Dynamicznie wzrastająca liczba ludności wiejskiej dostarczała coraz więcej rąk do pracy nie tylko rol-nictwu, ale także przemysłowi górniczo-hutniczemu, rzemiosłu, handlowi, komunikacji itp. na Górnym Śląsku i w innych częściach państwa niemieckiego. Część Górnoślązaków w poszukiwaniu pracy emigrowała do krajów ościennych oraz za ocean do Ameryki Południowej i Stanów Zjednoczonych. Według ustaleń H. Rogmanna jedynie w latach 1843–1846 i 1855–1858 saldo ruchów migracyjnych w rejencji opolskiej było dodatnie. We wszystkich pozostałych latach, szczególnie od końca lat sześćdziesiątych XIX wieku, zniknęły zupełnie zyski migracyjne, natomiast wystąpiły straty ludności, która zdecydo-wała się opuścić Górny Śląsk. W pierwszej połowie XIX wieku Ślązacy emigrowali do pomyślnie rozwijających się gospodarczo ziem Królestwa Polskiego, Śląska Środkowego i Berlina, ponadto pod koniec lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych spotykamy ich także w Galicji, na Litwie i w głębi Rosji, gdzie pracowali na roli, przy budowie ko-lei i w leśnictwie. W latach 1854–1856 ks. Leopold Moczygemba sprowadził do Teksasu około 1.5 tys. chłopów polskich z powiatów strzeleckiego i toszecko-gliwickiego. W la-tach 1869–1870 z inicjatywy Edmunda Sebastiana Wosia-Saporskiego wyemigrowały do Blumenau w stanie Sancta Catarina, a później przeniosły się w okolice Kurytyby w stanie Parana 32 rodziny (165 osób) ze wsi Siołkowice (powiat opolski). W następnych latach do rejonu Kurytyby napływali dalsi chłopi polscy z Górnego Śląska (np. w 1875 roku około 300 osób, w 1878 roku 550 osób). Według H. Rogmanna największe nasilenie emigracji zamorskiej z Górnego Śląska przypadało na lata 1881–1884. W następnych latach liczba emigrujących za morze Górnoślązaków stopniowo malała, tak, że na przełomie XIX i XX wieku już tylko nieliczni decydowali się na tego rodzaju wędrówkę58.

Ludność Górnego Śląska w ostatniej ćwierci XIX i na początku XX wieku nie musiała już szukać pracy aż za oceanem, skoro znajdowała pracę i dobre zarobki w przemyśle na

58 L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 59–61; A. Brożek: Emigracja zamorska z Górnego Śląska w II połowie XIX wieku. W: 100 lat Polonii brazylijskiej (konferencja popularnonaukowa). Opole 1969, s. 1–34;

39

terenie Niemiec środkowych i zachodnich. Temu odpływowi ludności śląskiej nadano nazwę „Ostflucht” – „ucieczka ze wschodu”. Nadmiar siły roboczej zarówno w rolnictwie, częściowo także w przemyśle, górnictwie, jak i w handlu oraz komunikacji na Śląsku był powodem niskiego poziomu płac. Podjęcie pracy przez emigrantów śląskich w rejonach, gdzie uzyskiwali oni wyższe płace, oznaczało podniesienie ich stopy życiowej. Prężny roz-wój Rzeszy Niemieckiej i będący jego rezultatem postęp cywilizacyjny nie zapewniały szybko wzrastającej liczbie ludności w rolniczych prowincjach wschodnich odpowiednio wysokiego standardu życiowego i spowodowały wzmożony ruch migracyjny w kierunku zachodnim. Zatem niezadowolenie z warunków ekonomiczno-społecznych i niskiej sto-py życiowej było głównym czynnikiem migracji siły roboczej ze Śląska do środkowych i zachodnich rejonów Rzeszy (Brandenburgia, Berlin, Saksonia, Poznańskie, westfalsko--nadreński ośrodek wielkoprzemysłowy). Jej nasilenie w danym okresie uzależnione było od aktualnej koniunktury gospodarczej59. Obok Ostfluchtu drugą grupą licznych wę-drówek ludności tworzył „Landflucht”, czyli „ucieczka ze wsi (ziemi)”. Jego następstwem był napływ ludności wiejskiej ze wschodnich prowincji państwa pruskiego do ośrodków przemysłowych oraz miast w środkowych i zachodnich Niemczech, a także do miast i okręgów przemysłowych na samym Śląsku (wielkie aglomeracje) i w pozostałych kra-inach rolniczych pruskiego wschodu. Ostflucht bardzo często krzyżował się z Landfluch-tem, ponieważ wśród emigrantów wschodnich osiedlających się w przeważającej mierze w miastach i ośrodkach przemysłowych środkowych i zachodnich Niemiec większość re-krutowała się z ludności wiejskiej, rolniczej60. Wprawdzie emigrantów z prowincji śląskiej częściowo zastępowali przybysze, czyli imigranci z innych prowincji państwa pruskiego (w tym także z ziem polskich pod zaborem pruskim), z innych krajów II Rzeszy oraz Galicji i Królestwa Polskiego, którzy znajdowali zatrudnienie głównie w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, to jednak nie byli oni w stanie pokryć strat migracyjnych61.

T. Ładogórski: Ludność..., s. 109; Idem: Ludność Śląska..., s. 40–41; S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 42.59 Ibidem, s. 39–40, 44–45; L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 60; T. Ładogórski: Ludność Śląska..., s. 42– 43.60 Ibidem, s. 43–44; S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 39–40. Ruchy migracyjne miały charakter sezonowy lub stały. Na stałe albo dłuższy okres opuszczali wieś ci, którzy udawali się do miast, przemysłu albo emigrowali za ocean. Robotnicy rolni zatrudniani byli sezonowo. Jak się zdaje, ludność niemiecka częściej niż polska opuszczała Górny Śląsk i na stałe przenosiła się do Westfalii, Nadrenii czy Niemiec Środkowych. Polska ludność wiejska natomiast częściej emigrowała sezonowo. Wynikało to po części z jej silniejszego przywiązania do ojczystej górnośląskiej ziemi. W mniejszym stopniu migrowali robotnicy przemysłowi i górnicy, którzy łatwiej znajdowali zatrudnienie w miejscowym przemyśle; źródło: L. Wiatrowski: Niektóre aspekty..., s. 60–61. 61 T. Ładogórski: Ludność Śląska..., s. 42; S. Żyga, A. Zając: Ludność..., s. 42–44.

41

Rozdział 2

Warunki bytowe ludności Górnego Śląska w XIX wieku

Warunki mieszkanioweW XIX wieku kwestia mieszkaniowa stanowiła jeden z zasadniczych problemów spo-

łecznych. Do ich najważniejszych przyczyn należały: szybki wzrost liczby ludności, zmia-ny w strukturze społeczno-zawodowej, postępujące procesy urbanizacyjne oraz złe wa-runki sanitarne odbijające się na zdrowotności mieszkańców.

Na przełomie XVIII i XIX wieku wszystkie miasta górnośląskie miały w przeważającej mierze zabudowę drewnianą. Dachy domów w zdecydowanej większości były kryte słomą lub gontem, rzadko dachówką, bardziej podobne do chałup wiejskich niż mieszczańskich kamienic. Często nawet zabudowa śródmieść niewiele się różniła od zabudowy przed-mieść. Wprawdzie większość miast górnośląskich posiadała w latach siedemdziesiątych XVIII wieku cegielnie, ale nie wszystkich mieszczan było stać na kupno cegły lub dachów-ki na budowę domów. Także miasta, wokół których produkowano cynk i blachę cynkową, były na ogół zbyt ubogie, aby pokryć nią swoje domy, choć blachę tę stosowano wówczas w całej Europie. Zbudowane z cegły i pokryte dachówką były najczęściej budynki publicz-ne, jak ratusz, kościoły, szkoły, więzienia oraz kilka kamieniczek śródrynkowych, należą-cych do najbogatszych mieszczan1. Zabudowa miast, szczególnie śródmieść, była niezwy-kle ciasna. Stojące obok siebie domy stwarzały możliwość szybkiego rozprzestrzeniania się ognia. Ponadto przy domach mieszkalnych stały często, zwłaszcza w małych miastach, zabudowania gospodarcze, stajnie, stodoły, kuźnie, piekarnie, co wielokrotnie zwiększało zagrożenie pożarowe. Istotny wydawał się także fakt budowania pieców w mieszkaniach w pewnej odległości od ścian oraz zastępowanie kominów drewnianych murowanymi2.

Bardzo wolno rosła od połowy XVIII wieku liczba domów murowanych i krytych da-chówką. I tak np. w Bytomiu w 1787 roku na 302 domy tylko 7 miało pokrycie dachówko-we, a do 1800 roku liczba takich domów wzrosła tam do 341. Murowanych domów było jednak nadal bardzo mało. W 1806 roku liczba domów krytych dachówką zmniejszyła się w tym mieście w stosunku do 1787 roku z 2,3 do 2,0%, domy kryte słomą zaś stano-wiły 40% ogółu budowli. W 1810 roku domów drewnianych było w Bytomiu 86%, do 1828 roku stan ich zmniejszył się do 74%, a w 1834 roku było ich 53%. Dopiero w 1860 roku Bytom miał więcej budynków murowanych (55%) niż drewnianych. Faktycznie zaś od lat czterdziestych XIX wieku budownictwo murowane stawało się tam powszechne. Wznoszono 2- i więcej kondygnacyjne domy z cegły lub kamienia, kryte przeważnie bla-chą cynkowaną, jednak jeszcze w 1861 roku w Bytomiu olbrzymią większość stanowiły budynki 1-piętrowe i parterowe. Magistrat bytomski starał się materialnie zainteresować

1 J. Kwak: Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku). Opole 1987, s. 41–42; P. Nadolski: Miasto i jego zabudowa. W: Historia Tarnowskich Gór. Red. J. Drabina. Tarnowskie Góry 2000, s. 235; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny miasta kapitalistycznego 1807–1870. W: Bytom. Zarys rozwoju miasta. Red. W. Długoborski. Kraków 1979, s. 202–203.2 W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 203; P. Nadolski: Miasto i jego zabudowa..., s. 238; F. Idzikowski: Opole. Dzieje miasta do 1863 roku. Tłum. A. Skoberla. Opole 2002 (reprint z 1863 roku), s. 215; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 43–45.

42

mieszczan budownictwem murowanym, przydzielając kredyt na cegłę z cegielni miejskiej i odpowiednią ilość drewna z lasu miejskiego tym, którzy murowali swe domy3. Władze miejskie innych miast, np. Opola, przyznawały poważne bonifikaty i specjalne pożyczki na ten cel4.

Budownictwo mieszkaniowe epoki kapitalistycznej często było niesolidne. Reflektan-tów na mieszkania przybywało wskutek napływu ludzi ze wsi, o małych wymaganiach. W tej sytuacji opłacało się budować tanio i tandetnie (cienkie ściany i stropy, izby ciemne i ciasne, wąskie schody, nędzne mieszkania w suterenach, na poddaszu i na podwórzach), zwłaszcza że do połowy XIX wieku władze zupełnie nie ingerowały w sprawy budownic-twa mieszkaniowego. Poza lichymi domami przeznaczonymi dla robotników i biedoty miejskiej budowano także mieszkania przeznaczone dla lokatorów bogatszych – przedsta-wicieli burżuazji, wolnych zawodów i wyższej biurokracji. Wynajmowali oni mieszkania frontowe, obszerne i wyposażone z pewnym mieszczańskim przepychem (w początkach XX wieku były to mieszkania wieloizbowe o powierzchni od 100 do 150 m2 i kubaturze od 110 do 160 m3). Unikali natomiast mieszkań na parterze, mało nasłonecznionych, cia-snych, często zimnych i wilgotnych, narażonych na kurz, hałas i okradzenie. Również mieszkania „od podwórza”, zwykle z przechodnimi pokojami, trudne do przewietrzenia, nieoświetlone w niższych poziomach, nie znajdowały uznania u ludzi z tych sfer5.

Nowe domy budowano na wolnych dotychczas parcelach lub miejscach po domach ro-zebranych oraz przebudowywano stare domy według nowego wzoru, a także zastępowa-no domy drewniane murowanymi, bardziej odpowiadającymi wymogom kształtującej się aglomeracji6. Nowa zabudowa murowana zmniejszyła niebezpieczeństwo pożarów. Wpro-wadzono państwowe ubezpieczenia od ognia. Wysokie stawki płacone od budynków drew-nianych sprzyjały ich likwidacji i stawianiu w to miejsce murowanych. Parterowe domy, jakie przeważały jeszcze w połowie XIX wieku, były stopniowo zastępowane przez budyn-ki 2- lub wielokondygnacyjne, murowane, kryte najczęściej papą lub dachówką. Opłacało się budować nowe domy, gdyż czynsz uzyskiwany ze średniej wielkości kamienicy był wyższy niż procenty od kapitału zainwestowanego w rzemiosło i handel. Niejednokrotnie w górnośląskich miastach wymieniano też zabudowę historycznego centrum. Pod koniec XIX wieku większość budynków stanowiły już murowane kamienice wielokondygnacyjne wyposażone w rynny dachowe. Mieszkania były wyższe i jaśniejsze niż w starych domach, a klatki schodowe oświetlone7.

Aby uporządkować rosnący ruch budowlany, w latach sześćdziesiątych XIX wieku za-częto wprowadzać obowiązujące linie zabudowy poszczególnych ulic. Pozwoliło to przy-najmniej częściowo uregulować chaos dotychczasowej bezplanowej zabudowy. Główną trudnością była konieczność zachowania tej istniejącej, niejednokrotnie tamującej nasi-lający się ruch uliczny. Dopiero nowo tworzone szosy wylotowe z miasta czy ulice na

3 J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 48–49; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych w Zagłębiu Śląsko- -Dąbrowskim na tle procesu uprzemysłowienia (lata 1870–1960). Warszawa 1966, s. 40–41.4 F. Idzikowski: Opole..., s. 214–216; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 208; M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura. W: Opole. Monografia miasta. Red. W. Dziewulski, F. Hawranek. Opole 1975, s. 376.5 M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 376.6 Ibidem; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 207.7 P. Nadolski: Miasto i jego zabudowa..., s. 240; M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 377.

43

przedmieściach były wytyczane w miarę regularnie. Ich zabudowa była już wielokon-dygnacyjna, utrzymana w nowych stylach architektonicznych oraz bardziej zwarta niż dotąd. Domy stykały się ścianami szczytowymi, a ich połacie dachowe oddzielone były murami ogniowymi. Dalej od ścisłego centrum budowano nietynkowane budynki z czer-wonej cegły, przeznaczone dla uboższych warstw społeczeństwa. Oprócz zabudowy zwar-tej zamożniejsi mieszkańcy miasta rozpoczęli budowę wolno stojących willi z ogrodami, usytuowanych w coraz większej odległości od śródmieścia8.

Warunki codziennego bytowania miały znaczny wpływ na stan zdrowia mieszkańców. Szczególnie na wsi utrzymanie tych warunków na odpowiednim poziomie było utrudnio-ne wieloma czynnikami. Otóż mieszkaniami ludności wiejskiej Górnego Śląska, szczegól-nie w jego wschodniej części, były chaty z bierwion. Ściany składały się z belek ułożonych jedna na drugiej, których fugi były zlepione gliną, dachy zaś – pokryte słomą. Kominy znaj-dowały się prawie wszędzie (w domach, które ich nie posiadały, dym rozpościerał się po ca-łej izbie, poszukując drogi wylotu), okna były małe, prawie zawsze zabite. Obory i stodoły mieli tylko zamożni; przeważnie dom zawierał w sobie jednocześnie mieszkanie, stodołę i magazyn. Pokój mieszkalny był zazwyczaj mały (6–12 stóp w kwadracie) i niski (5–6 stóp wysokości), podłoga zrobiona z gliny, strop z desek. Pokój był zwykle bez sieni, dużą część pomieszczenia zajmował piec ze swoimi licznymi suplementami, wśród których był tzw. piec cygański, na którym się gotowało, oraz płaskie podwyższenie z cegły, gdzie się także sy-piało. Pod tym samym dachem, a niejednokrotnie w tym samym pokoju, mieszkańcy swo-je bytowanie dzielili razem z inwentarzem żywym (krowa, często z cielęciem, świnia, kury bądź gęsi) stanowiącym dla wielu rodzin źródło utrzymania. Z chlewów znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie izby oraz gnojowiska zajmującego centralną część każdego podwórza przenikał we wszystkie zakamarki stajenny zapach, a do mieszkania wpadały roje much. Resztę miejsca w izbie zajmowało wyposażenie z meblami i sprzętem domowym oraz łóżka z poduszkami z pierza. Tych ostatnich prawie nigdy nie wystarczało na potrze-by mieszkańców, których liczba wynosiła mniej więcej 6–14 osób; pozostali spali na piecu, przypiecku, ławach lub na słomie rozpostartej na ziemi. Opary oddychania tak wielu ludzi i zwierząt, szczególnie w okresie zimowym, wywoływały zaduch trudny do zniesienia. Podłoga z gliny i pokryte nią ściany wewnątrz pomieszczenia były tak wilgotne, że często porastały grzybem. Bywało też, że woda z topniejącego śniegu wdzierała się do mieszkania i przykrywała podłogę, a mieszkańcy zamiast wodę usunąć, często nakładali deski, by wygodniej można było chodzić. Należy wspomnieć, że izby mieszkalne miały też zagłę-bienie piwniczne, skąd stale wydobywał się stęchły zapach kiełkujących lub butwiejących ziemniaków. W wielu izbach mieszkalnych stały także jeszcze beczki kapusty, z których zapach przyczyniał się do dalszego zepsucia powietrza. Często kapusta przechowywana była w pobliżu mieszkań w wykopanym w ziemi czworobocznym zagłębieniu wyłożonym deskami, podobnym do studni, przykrytym deskami i kamieniami, lecz i ten sposób nie-wystarczająco dobrze zabezpieczał zapasy przed przenikaniem deszczu oraz insektami i płazami ziemnowodnymi. Mieszkano zatem w warunkach niezdrowych, osłabiających odporność organizmu, czyniąc go podatnym na choroby9. Chociaż wiejskie budownictwo

8 M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 377; P. Nadolski: Miasto i jego zabudowa..., s. 240. 9 W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848. Ein Beitrag zur oberschlesischen Kulturgeschichte. „Gleiwitzer Jahrbuch” 1927, Bd. 1, s. 46–47; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien. „Ober-

44

z cegły i kamienia było częste już w pierwszej połowie XIX wieku szczególnie w zachod-niej części Górnego Śląska (Opolszczyzna)10, to upowszechnienie się go na dużą skalę we wszystkich częściach wymienionego obszaru, sprzężone z wypieraniem domów z drewna i gliny, następowało na przełomie XIX i XX wieku11.

Należy się również przyjrzeć warunkom mieszkaniowym w GOP, zwłaszcza w koloniach górniczo-hutniczych. Warunki te miały niekorzystny wpływ na stan zdrowia mieszkańców napływających w poszukiwaniu pracy, a stłoczenie dużej i stale wzrastającej ich liczby na niewielkiej przestrzeni, stwarzało dobry grunt dla rozwoju chorób epide-micznych.

W miarę rozwoju starych i powstawania nowych ośrodków przemysłowych powracała sprawa mieszkań dla robotników. Nabrała ona szczególnego znaczenia na Górnym Śląsku, na którym powolny rozwój miast nie stwarzał szansy na rozwiązanie problemu mieszkań dla szybko wzrastającej liczby ludności, w tym też i dla robotników przemysłowych. Rów-nie ostro rysował się on i wówczas, gdy nowe zakłady powstawały w miejscach odległych od zwartego i dość gęstego osadnictwa. Chodziło tutaj o to, aby robotnicy mieszkali w po-bliżu miejsca pracy, by nie tracili dużo czasu na dochodzenie do niej, szczególnie w trud-nych warunkach pogodowych, gdyż rzutowało to bezpośrednio na jakość pracy w zakła-dzie. Zdecydowana większość robotników górnośląskich mieszkała niewątpliwie na wsi12.

Do połowy XIX wieku robotnicy osiedli przemysłowych, rekrutujący się przeważnie z ludności pochodzenia miejscowego, zamieszkiwali stare domy chłopskie. Pierwsi gór-nicy czy hutnicy byli zresztą przeważnie chłopami okazyjnie trudniącymi się kopalnic-twem czy hutnictwem. Ponieważ nie rozwinął się jeszcze wielki przemysł, nie zachodziła potrzeba budowy większej liczby domów, niemniej zaczęły powstawać pierwsze kolo nie

schle sien” 1905/1906, Jg. 4, H. 8, s. 563–564; F. Heller: Ueber die oberschlesische Typhus-Epidemie im Jahre 1848. „Jahresbericht der schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur”1854, Jg. 32, s. 113; Idem: Die Oberschlesische Hungertyphus-Epidemie i. J. 1848. „Rübezahl. Der Schlesischen Provinzialblätter” 1868, Neue Folge (dalej: NF), Jg. 7, s. 350–351; F.A. Sich: Rudolf Virchow, die Typhusepidemie 1848 in Oberschlesien und der Preuβische Staat. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2005, T. 68, nr 1–3, s. 47; E. Hanke: Tyfus głodowy na Górnym Śląsku w r. 1848. „Ze Śląska Polskiego” 1917, s. 33–34; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1815–1914). Opole 1993, s. 90; J. Schlockow: Der Oberschlesische Industrie-Bezirk mit besonderer Rücksicht auf seine Kultur-und Gesundheits-Verhältnisse. Breslau 1876, s. 23; zob. też: L. Dubiel: Wnętrze mieszkalne domu chłopskiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku. Studia i materiały. Bytom 1967, s. 132; S. Wysłouch: Studia nad koncentracją w rolnictwie śląskim w latach 1850–1914. Struktura agrarna i jej zmiany. Wrocław 1956, s. 227; W. Dziewulski: Dzieje ludności polskiej na Śląsku Opolskim od czasów najdawniejszych do Wiosny Ludów. Opole 1972, s. 143, 145–146; H. Jakubowska: Wyniki dotychczasowych badań nad medycyną ludową w powiecie oleskim. „Opolski Rocznik Muzealny” 1966, T. 2, s. 224.10 M. Gładyszowa: Górnośląskie budownictwo ludowe. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 119– 128.11 B. Bönisch-Brednich: Śląska kultura życia codziennego i jej świat. Przegląd etnograficzny. W: Śląsk i Ślą-zacy. Red. J. Bahlcke. Tłum. M. Misiorny, Z. Rybicki. Warszawa 2001, s. 301; H. Jakubowska: Wyniki do tychczasowych badań..., s. 226.12 Z. Kwaśny: Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 39” 1983, nr 570, s. 250; J. Jaros: Historia kopalni Król w Chorzowie (1791–1945). Katowice 1962, s. 50; K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć w początkowych dziejach Chorzowa. Od egzystencjalnego utrapienia do wizji mieszczańskiego raju. „Zeszyty Chorzowskie” 1998, T. 3, s. 134–135; Z. Kapała, B. Klajmon: Dawne kolonie królewskohuckie. „Zeszyty Chorzowskie” 1998, T. 3, s. 67.

45

ro botni cze13, budowane bez koncepcji planistycznej, z dominującą tendencją do doraź-nego zaspokajania potrzeb danego zakładu. Najstarsze tego typu osiedla powstawały np. w Małym Zabrzu, Starych Tarnowicach i Królewskiej Hucie. Budowano domy koszaro-we, wielorodzinne, a obok nich także domki 1-, 2- i rzadziej 3- i 4-rodzinne. Na ogół przestrzegano zasady 2-izbowego mieszkania na rodzinę, chociaż występowały również 1-izbowe, a wyjątkowo 3-izbowe. Domki nosiły na sobie piętno budownictwa chłopskie-go. Natomiast zupełnie inaczej prezentowały się mieszkania urzędników administracji. Budowano im domy murowane przy głównej ulicy osiedla, a ich mieszkania składały się z 3 lub 4 izb14.

Domy koszarowe na ogół nie odpowiadały upodobaniom robotników, rekrutujących się przeważnie ze wsi. Mieszkania te niektórzy uważali za zbyt dobre dla górników. To „dobre mieszkanie” składało się przeważnie z 2 izb o powierzchni 20–25 m2 i wysokości nie przekraczającej 2 m. Przyjmuje się, że około 30%–50% górników korzystało z miesz-kań kopalnianych. Wielu z nich wolało codziennie iść kilka kilometrów do pracy niż w nich mieszkać. Mieszkali oni w miejscowościach pobliskich i dalej położonych od miej-sca pracy, korzystali z izb wynajmowanych u osób prywatnych, a nierzadko też gnieździli się w lepiankach i barakach15.

Wobec stopniowego rozrastania się załóg domy kopalniane, których budowę władze górnicze nasiliły, poczynając od lat dwudziestych XIX wieku, okazały się po pewnym czasie niewystarczające. Powstały przy kopalniach i hutach większe kolonie, jak np. przy Królewskiej Hucie: Świętochłowicka Ligota Górnicza, Erdmannswille, Pnioki, Nomiar-ki, Nowy Szarlociniec, Klimzowiec16. Zabudowa mieszkaniowa miała na ogół charakter niskiej zabudowy kilkurodzinnej, z dużymi działkami przydomowymi. Wyraźnie wystę-powało jeszcze powiązanie zawodu robotnika z rolnikiem. Świadczą o tym także dane do-tyczące przeciętnej liczby mieszkańców przypadającej na 1 budynek mieszkalny. W 1849 roku wynosiła ona w Królewskiej Hucie wraz z kolonią Świętochłowicka Ligota Górnicza ok. 6,3 osoby na 1 budynek, w kolonii Pniaki – ok. 8,3 osoby; w 1840 roku w kolonii Erdmannswille – ok. 6,6 osoby, w kolonii Szarlociniec ok. 10,7 osoby na 1 budynek17. Sy-tuacja mieszkaniowa hutników przedstawiała się podobnie. Występowały tu – podobnie jak w osiedlach górniczych – różnice między mieszkaniami pracowników administracji a robotników. Budynki budowano w sposób niedbały. Czasem nawet mieszkania prze-znaczone dla urzędników groziły zawaleniem18. Mieszkania hutników w domach zakła-dowych należy zaliczyć do skromnych. Domy były budowane zawsze w pobliżu kopalni lub huty, przeważnie masywne, 1-piętrowe i obliczone najwyżej na 2 do 3 rodzin. Jednak

13 R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia w dobie industrializacji. Opole 2004, s. 59. 14 Z. Kapała, B. Klajmon: Dawne kolonie..., s. 68; S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy na Śląsku (do 1914 roku). Katowice 1984, s. 212–213; Idem: Położenie klasy robotniczej. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 408–409.15 S. Michalkiewicz: Położenie klasy robotniczej..., s. 409; Idem: Przemysł i robotnicy..., s. 213.16 J. Jaros: Historia kopalni Król..., s. 50–51; Z. Kwaśny: Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku..., s. 252; także: J. Jaros: Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do 1914 roku. Wrocław–Warszawa–Kraków 1965, s. 250–251; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta. Zarys rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego w latach 1869–1914. Warszawa 1962, s. 136–137, 140–144; Z. Kapała, B. Klajmon: Dawne kolonie..., s. 67–132.17 A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 144; Idem: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 43–44.18 S. Michalkiewicz: Położenie klasy robotniczej..., s. 409; Idem: Przemysł i robotnicy..., s. 214.

46

tutaj nie uwzględniono często robotników dochodzących z odległych wsi i mieszkających kątem oraz gnieżdżących się w skupiskach nędzy przeludnionych osad przemysłowych19. Co gorsza, urządzano dla pracujących robotników mieszkania w samych hutach, w kana-łach sklepionych pod piecami cynkowymi, gdzie panowała temperatura do 40oC, gdzie szkodliwy pył i zatrute powietrze stale towarzyszyły mieszkańcom. Jakie tam panowały warunki zdrowotne, to wynika choćby z faktu, że w pewnym promieniu dookoła cyn-kowni wszelka roślinność zamierała. Poza tym pomieszczenia te, służące robotnikom za mieszkania, ponieważ znajdowały się na ziemi, stale zalewała woda. Tego rodzaju „miesz-kania” istniały wtedy m.in. na terenie królewskohuckiej huty cynkowej, także w hutach ołowiu i żelaza, których nie brakowało w Chorzowie. Mieszkania takie budowano aż do połowy XIX wieku, a zamieszkiwano je aż do lat siedemdziesiątych tegoż stulecia, pomi-mo zakazu władz20. Brud, wysoka temperatura i wilgoć na równi utrudniały codzienność, jednakowo były niebezpieczne, degradowały zdrowie, uprzykrzały czas należnego odpo-czynku i koniecznej regeneracji sił21.

Okres lat 1850–1890 znamionuje jednak bardziej skoordynowana akcja budowy osie-dli przemysłowych. Zdecydowano się wtedy wyjść naprzeciw przyzwyczajeniom ludności chłopskiej, budując kolonie złożone z domów stawianych przez samych robotników dzię-ki subwencjom państwowym czy pomocy właścicieli zakładów. Jednocześnie budowało się domy wielorodzinne (16-, 24-, 36-rodzinne). Ta forma budownictwa zaczęła zyskiwać na znaczeniu22. Niemniej warunki mieszkaniowe w tym okresie nie zmieniały się na lep-sze, a ulegały raczej pogorszeniu w wyniku stałego napływu do okręgów przemysłowych ludności z okolicznych wsi i spoza Śląska; tempo przyrostu ludności znacznie wyprze-dzało wzrost liczby budynków mieszkalnych23. W Mysłowicach w latach 1820–1865 licz-ba mieszkańców wzrosła 5-krotnie, podczas gdy liczba budynków tylko 2-krotnie. Ro-sła liczba mieszkańców przypadających na 1 budynek mieszkalny. Jeżeli w 1820 roku na 1 budynek przypadały tam średnio 4,4 osoby, to w 1850 roku było ich już 11,4, a w 1865 – aż 1424. W Królewskiej Hucie sytuacja mieszkaniowa wyglądała podobnie, np. liczba mieszkańców przypadających na budynek mieszkalny w 1864 roku w Świętochłowickiej Ligocie Górniczej wynosiła 18,1 osoby, w kolonii Górnych Łagiewnik – 15,5, w kolonii Klimzowiec – 14,8, w Szarlocińcu – 12,7, a w kolonii Średnich Łagiewnik – 11,6 osoby25.

Zbliżona sytuacja panowała w całym Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Mieszka-nia były przeładowane; przeciętnie w powiecie bytomskim w 1 domu w 1861 roku miesz-

19 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 214.20 J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. T. 2. Katowice 1936, s. 111–112; L. Dubiel: Wnętrze mieszkalne..., s. 286; K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 135.21 K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 135.22 R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 60.23 K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 135; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 149.24 A. Sulik: Historia Mysłowic do 1922 roku. Mysłowice 2000, s. 201.25 A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 149–150.

47

kało 13 osób, a w 1871 roku już 16 osób, w miastach zaś nawet 25 osób26. Przeciętna dla całej rejencji opolskiej wynosiła w 1871 roku 9 osób27.

Istotny wpływ na ten stan rzeczy miał zamiar pracodawców zatrzymywania jak naj-większej liczby robotników przy zakładzie pracy. W powiecie pszczyńskim zalecano mieszkańcom kolonii położonych w pobliżu kopalni „Emanuelssegen” („Murcki”) pod-najmowanie pomieszczeń sublokatorom tam zatrudnionym. Niejednokrotnie lokowa-no nawet 12 robotników w budynku mieszkalnym28. Podobne praktyki stosowano tak-że w innych górnośląskich osiedlach robotniczych29. Według relacji radcy rejencyjnego i medycznego w Opolu, przedstawiającej stosunki zdrowotne na Górnym Śląsku w latach 1876–1881, miało dochodzić tam do takich sytuacji, że „jedna rodzina z 4–6 dziećmi, któ-ra miała tylko 1 izbę, niekiedy z komorą, brała jeszcze na kwaterę 1–6 osób, przeważnie od 16 do 40 lat, którzy sypiali w swych brudnych ubraniach hutniczych na podłodze, na skrzyni, albo też na sienniku ze słomy, lub nawet na łożu małżeńskim”30. Pomimo dachu nad głową, oznaczało to w tych warunkach skrajną niewygodę i brak odpowiedniego wy-poczynku po ciężkiej pracy31. Często też w takim lokalu nie było miednicy do mycia; myło się na podwórzu, przy studni, solą posypując ręce i twarz. Mydło było rzadkością32. Po-sługiwano się również innymi środkami zmierzającymi do uzależnienia załogi od miejsca pracy, np. w budynku z maszynami w Katowicach oddano na mieszkania robotnicze halę przeznaczoną dla 50 osób33. Za mieszkania robotnicze służyły jeszcze opisane wcześniej kanały pod piecami hutniczymi, np. w Hucie Gabor w Lipinach. Nawet jeszcze w 1879 roku zatrudnieni robotnicy w Hucie Turzo mieli wydzierżawione mieszkania kanałowe, wilgotne i nisko położone, podczas gdy suche kwatery wyższego piętra używano do prze-chowywania mufli34. Należy wspomnieć wreszcie, że według relacji późniejszego landrata bytomskiego Solgera z 1855 roku o sytuacji mieszkaniowej w miejscowościach o dużym zapotrzebowaniu na siłę roboczą, bezdomnym robotnikom za nocleg w lecie służyły ce-gielnie, otwory wiertnicze, opuszczone szyby i pola uprawne, w zimie zaś nocowali na dymiących hałdach hutniczych, w wapiennikach oraz na palących się polach kopalń

26 W powiecie bytomskim w latach 1861–1871 liczba ludności wzrosła o 61%, natomiast liczba domów mieszkalnych tylko o 32%; źródło: F. Biały: Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych 185 –1914. Katowice 1963, s. 9827 J. Schlockow: Der Oberschlesische Industrie-Bezirk..., s. 23; R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 60.28 S. Hosoda: Położenie socjalne robotników w górnictwie węglowym w dobrach książąt pszczyńskich na Górnym Śląsku 1847–1870. Wrocław 1997, s. 150–151; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 46.29 Zob. A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 45–46; H. Solger: Der Kreis Beuthen in Ober-schlesien. Breslau 1860, s. 207.30 J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. T. 2. Katowice 1936, s. 113; R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia w dobie industrialziacji. Opole 2004, s. 60 (przedruk cytatu z pracy J. Piernikarczyka).31 J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa..., s. 113; S. Michalkiewicz: Położenie klasy robotniczej..., s. 410; R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 60; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 48.32 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 48.33 H. Solger: Der Kreis Beuthen..., s. 207.34 S. Michalkiewicz: Położenie klasy robotniczej..., s. 410; J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa..., s. 113.

48

„Fanny”, „Maria”, „Karolina”, „Król”, gdzie zawsze były ciepłe miejsca35. Część robotników korzystała z domów noclegowych, które nie zawsze były przystosowane do tego celu. Czę-sto pomieszczenia w domach noclegowych urągały elementarnym zasadom sanitarno--higienicznym (np. brak wentylacji, podłóg, podstawowych sprzętów)36.

Po roku 1870 wprowadzono na szeroką skalę budownictwo czynszowe37. W miesz-kaniach tych domów zamieszkiwali przeważnie robotnicy wykwalifikowani lub grupy ludności lepiej sytuowanej. Tacy otrzymywali mieszkania większe, przeważnie usytuowa-ne od frontu, składające się z 2 izb. Dla niezamożnej ludności pozostawały małe miesz-kania, zazwyczaj 1-izbowe, w oficynach, na strychach, w piwnicach, gdzie z reguły były pozbawione dostępu słońca i powietrza, panowały w nich ciasnota i wilgoć, brakowa-ło odpowiedniego oświetlenia, instalacji sanitarnych, jak wodociągi, ustęp, nie mówiąc już o łazienkach. Czynniki te wpływały niekorzystnie na stan zdrowotny klasy robotni-czej, sprzyjały szerzeniu się chorób zakaźnych, w związku z czym wzrastała śmiertelność ludności38. Mimo rozwoju budownictwa czynszowego, które wzmogło się w latach sie-demdziesiątych i następnych, nadal dawał się odczuć brak dostatecznej liczby mieszkań, zwłaszcza w dynamicznie rozwijających się ośrodkach przemysłowych, w których nastą-pił w tym okresie przyspieszony rozwój oraz wzrost liczby ludności, co spotęgowało jesz-cze bardziej głód mieszkaniowy39. W latach osiemdziesiątych XIX wieku wysunęło się na plan główny budownictwo własne zakładów pracy w formie mieszkań przyzakładowych oraz domów zakwaterowania zbiorowego. Budowane były one w pobliżu miejsc pracy na terenie wiejskim lub osad przemysłowych. Te ostatnie były przeznaczone w pierwszej ko-lejności dla robotników napływowych i nieżonatych40. Mieszkania przyzakładowe i domy zakwaterowania zbiorowego były zarządzane przez administrację zakładów. Obowiązywał w nich rygor regulowany przez obowiązujące regulaminy41. Budownictwo to tworzyło, szczególnie po 1900 roku, wydzielone osiedla mieszkaniowe, często wyposażone w pla-cówki użyteczności publicznej: sklepy spółdzielcze – konsumy, ochronki, szkoły, kościoły itp. Instytucje użyteczności publicznej uniezależniały jednak mieszkańców od sąsiednich skupisk ludzkich i mocniej wiązały z zakładem pracy i jego właścicielem42. Szczególnie

35 H. Solger: Der Kreis Beuthen..., s. 202; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 45.36 F. Biały: Górnośląski Związek Przemysłowców..., s. 98–99. O warunkach bytowania w tzw. „Schlafhäuser” zob. A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 177–179.37 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 76; Idem: Stosunki mieszkaniowe w Królewskiej Hucie (Chorzów) w latach 1870–1914. „Zaranie Śląskie” 1961, R. 24, z. 3, s. 619; R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 60; S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 218; K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 135.38 K. Jonca: Położenie robotników w przemyśle górniczo-hutniczym na Śląsku w latach 1889–1914. Wrocław 1960, s. 241; R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 60; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 76; S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 216.39 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 216.; K. Jonca: Położenie robotników w przemyśle górniczo-hutniczym..., s. 241.40 K. Jonca: Położenie robotników w przemyśle górniczo-hutniczym..., s. 85; Idem: Stosunki mieszkaniowe..., s. 622; A. Sulik, J. Ligęza: Nowe społeczeństwo miasta i regionu. W: Bytom. Zarys rozwoju miasta. Red. W. Długoborski. Kraków 1979, s. 292; S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 216, 218–219.41 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 219; J. Jaros: Historia kopalni Król..., s. 99; F. Biały: Górnośląski Związek Przemysłowców..., s. 103–104.42 F. Biały: Górnośląski Związek Przemysłowców..., s. 99–100; R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 61; B. Szerer: Położenie klasy robotniczej. W: Historia Śląska. T. 3. cz. 2..., s. 514; A. Stasiak: Przemiany

49

ożywiony ruch budowlany miał miejsce w niecce rybnickiej (obecnie Rybnicki Okręg Węglowy – ROW)43.

Poza tym rozbudowano znacznie domy zakwaterowania zbiorowego. Wprawdzie ich liczba z 2974 miejsc w 1890 roku wzrosła do 28 434 miejsc w 1912 roku, jednak nie ko-rzystano z nich chętnie. W 1912 roku było zajętych zaledwie 16 200 miejsc głównie przez robotników sezonowych i dojeżdżających. Panujące w nich warunki nie zachęcały do zamieszkania, gdyż przeważnie składały się z 14–18-osobowych sypialni, pomieszczeń dziennych, umywalni, ustępów, a nieraz również z sal jadalnych i kuchni44. Zrozumiałe też, że lepiej zarabiający robotnicy w okresie wzrostu standardu życiowego po 1900 roku po prostu uważali mieszkanie w tego typu budynkach za pewnego rodzaju degradację społeczną. Nie chciano też w nich mieszkać z uwagi na surowy regulamin tych domów45.

Jednak robotnicze budownictwo prywatne nie rozwinęło się na większą skalę. Wpraw-dzie było popierane przez pracodawców, ale nie znalazło zbyt wielu chętnych. Przyczyn należało szukać nie tylko w możliwościach finansowych, ale także w ograniczeniach, za-wierających klauzule nie do przyjęcia dla zainteresowanych. Dlatego też w latach 1890–1912 wybudowano zaledwie 4411 domów prywatnych o 31 552 mieszkaniach. Jak na po-nad 200-tysięczną armię przemysłowego proletariatu była to liczba znikoma46.

Jeżeli chodzi o wielkość mieszkań prywatnych, to obserwowało się dosyć wyraźne zmiany w latach 1890–1912. W 1890 roku jeszcze znaczna część mieszkań, szczególnie w starszym zasobie, była 1-izbowa. Nowsze mieszkania składały się już przeważnie z 2 izb, z których nieraz tylko 1 miała urządzenie ogrzewcze. Powierzchnia mieszkań w 1890 roku w powiatach tarnogórskim, gliwickim, pszczyńskim i rybnickim wynosiła przeciętnie 40–54 m2, w północnej części powiatów katowickiego i zabrzańskiego oraz w powiecie by-tomskim – 75 m2. Powierzchnia większego pokoju przy 2 izbach wynosiła ok. 20–25 m2, mniejszy ok. 16–18 m2. Powierzchnia użytkowa mieściła się zwykle w granicach 30–35 m2. Izby były niskie. Wysokość zwykle nie przekraczała 2 m. W nowszych mieszkaniach osiągała już 2,8 m. Życie rodzinne koncentrowało się głównie w kuchni, która służyła nie tylko do spożywania posiłków, ale także do spania. Budynki były przeważnie niepodpiw-niczone i pozbawione urządzeń techniczno-sanitarnych. Ustępy zawsze znajdowały się na podwórzu47. Do oświetlania mieszkań używano przez długie lata lamp olejnych i nafto-wych. Lampy gazowe zaczęły się pojawiać od lat sześćdziesiątych XIX wieku, natomiast w ostatnich latach XIX wieku, a od pierwszych lat XX wieku już na szeroką skalę stało się powszechne oświetlenie miast Górnego Śląska elektrycznością48.

Wprawdzie scharakteryzowany wyżej stan rzeczy w ostatnich latach XIX wieku i na początku XX wieku zaczął ulegać poważniejszym zmianom, lecz nie na tyle, aby poprawić

stosunków mieszkaniowych..., s. 85.43 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 85. 44 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 219; B. Szerer: Położenie klasy robotniczej..., s. 514; J. Jaros: Historia górnictwa węglowego..., s. 251–252; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 86–87.45 A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 178–181; J. Jaros: Historia górnictwa węglowego..., s. 251–252.46 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 219; K. Jonca: Położenie robotników..., s. 243–245.47 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 87; J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa..., s. 414; A. Sulik, J. Ligęza: Nowe społeczeństwo..., s. 292–293; S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 219 –220.48 Zob. M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 379–380; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 208–209; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 106–107; Idem: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 83; P. Nadolski:

50

w istotny sposób dotychczas panujące warunki mieszkaniowe. Niemniej jednak polepszy-ły się jakość i typ zabudowy. Powstające budynki – nie tylko kilkukondygnacyjne – były już wyposażone w urządzenia techniczno-sanitarne, z doprowadzoną niemal do wszyst-kich mieszkań elektrycznością i wodą. Pojawiły się też ustępy na klatkach schodowych. Wprawdzie nadal funkcjonowały ustępy w podwórzach, ale nie były one już jedynymi tego rodzaju urządzeniami. Przy domach często był ogródek i zabudowania gospodarcze. W niektórych nowo wybudowanych budynkach wydzielono też miejsce na pralnię i su-szarnię bielizny49. Kolonie robotnicze zaczęto też stawiać na początku XX wieku z dala od ruchu miejskiego, dymu i pyłu zakładów przemysłowych – słowem kwestię mieszkaniową zaczęto w ostatnich latach przed I wojną światową rozwiązywać ku ogólnemu zadowole-niu, co leżało zresztą w interesie samych przedsiębiorców i państwa50.

Ogólnie rzecz biorąc, warunki mieszkaniowe na Górnym Śląsku, a w szczególności w okręgu przemysłowym w XX wieku, musiały wywrzeć ogromny wpływ i to niekorzyst-ny na zdrowotność mieszkańców, możliwość wypoczynku po pracy i na poziom życia moralnego. Najpierw ucierpieć musiało zdrowie robotnika i jego rodziny. Trudne warun-ki pracy, odległość do zakładów pracy w pierwszym okresie industrializacji, brud, nie-dbały tryb życia oraz przeludnienie mieszkań stawały się przyczyną szybkiej utraty zdro-wia. W miejscu zamieszkania do utraty zdrowia przyczyniały się takie czynniki, jak: brak świeżego powietrza i dostatecznej ilości światła, wilgoć oraz skoki temperatury, zwłaszcza zimą.

Warunki te powodowały uczulenie organiczne ułatwiające zapadanie na choroby. Dzieciom robotników brakowało słońca, placów do zabawy, zieleńców. Bardzo wysoka była śmiertelność dzieci. Dla mieszkańców osiedli robotniczych oraz samych miast i wsi typowe były takie choroby, jak: gruźlica, tyfus, dyfteryt, cholera i inne. Epidemie cho-rób dziesiątkowały mieszkańców. Przeludnione mieszkania i wspólne ubikacje ułatwiały możliwość zarażenia, przy czym na skutek wysokich kosztów leczenia chorzy przebywali w domach51.

Na warunki mieszkaniowe miały wpływ też takie czynniki, jak stan dróg i ulic, któ-rych czystość miała duże znaczenie dla warunków sanitarnych miejsca zamieszkania, jak również zaopatrzenie w wodę, od której jakości zależało zdrowie mieszkańców i w znacz-nym stopniu zapobieganie wybuchom chorób zakaźnych, a mogła być ona podstawowym źródłem infekcji.

Jedną z największych bolączek miast, szczególnie w pierwszej połowie XIX wieku, był bardzo zły stan ulic i dróg, niewiele odbiegający wyglądem od ich stanu we wcześniej-szych wiekach. Ulice miast górnośląskich przeważnie były nieutwardzane, niebrukowane, dorywczo tylko wysypywane żużlem lub wykładane drewnem. Latem wzbijały się na nich tumany kurzu, po deszczach zaś i roztopach zamieniały się wręcz w bajora i bagna, utrud-niając ruch kołowy i pieszy. Ponadto zalegały na nich nieczystości końskie, śmieci i słoma,

Powstanie i rozwój bytomskiej infrastruktury – wodociągi i kanalizacja, gaz, energia elektryczna. W: Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich. Red. G. Bożek. Katowice 2004, s. 265–268.49 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 220; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 87; J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa..., s. 414; B. Szerer: Położenie klasy robotniczej..., s. 514.50 J. Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa..., s. 414–415.51 R. Bigdon: Religijność mieszkańców Bytomia..., s. 62–63; J. Schlockow: Der Oberschlesische Industrie-Bezirk..., s. 49–50.

51

których nie miał kto sprzątać52. Większość mieszczan składowała przed domami drewno, wyrzucała na ulicę nieczystości i śmieci. W 1825 roku magistrat bytomski nakazał, aby przy każdym domu był dobrze zabezpieczony dół kloaczny, który należało po zapełnieniu opróżnić i wywozić nieczystości za miasto. Jednak nawet po 1850 roku zdarzały się przy-padki wylewania ich wprost na ulicę53. Ulice miały kanały nieprzykryte lub też były nie-skanalizowane, podobnie jak domy. W tych warunkach lęgły się myszy, szczury, komary i muchy – roznosiciele chorób zakaźnych54.

Zmianie tego stanu rzeczy miało służyć utwardzanie, a zwłaszcza brukowanie ulic, które zaczęto systematycznie wykonywać w poszczególnych miastach na przestrzeni ca-łego XIX wieku, np. w Opolu i Tarnowskich Górach już w pierwszej ćwierci XIX wieku, w Bytomiu i Mysłowicach w latach czterdziestych, a jeszcze później w nowych ośrodkach miejskich okręgu przemysłowego, m.in. w Królewskiej Hucie na początku lat siedem-dziesiątych, których zasadniczymi ulicami były dawne szosy i polne drogi łączące od-dalone części miasta z tworzącym się śródmieściem. W Katowicach także następowało to w tym samym okresie. Wraz z rozrostem przestrzennym miast budowano nowe ulice, rozbudowywano i poszerzano stare, nierzadko przy tym stosowano przymusową rozbiór-kę domów, zakładano chodniki dla pieszych55. Odpowiedzialność za stan i czystość ulic należała do magistratów, które odpłatnie zlecały ich utrzymanie osobom prywatnym56. Natomiast za czystość chodników i rynsztoków odpowiedzialni byli właściciele domów57. W XIX wieku miasta przystępowały także do wyburzania murów miejskich i baszt, które je zaciemniały i zacieśniały, blokując rozwój przestrzenny58. Do zwiększania bezpieczeń-stwa ruchu ulicznego przyczyniało się też oświetlenie ulic, jednak lampy elektryczne stały się powszechne dopiero na początku XX wieku, zastępując oświetlenie gazowe oraz jesz-cze wcześniej olejne i naftowe.

Najbardziej istotna dla warunków sanitarnych miast była kwestia kanalizacji oraz za-opatrzenia w wodę, szczególnie pitną.

Przez wiele lat XIX stulecia niezwykle trudny problem stanowiło odprowadzanie ście-ków bytowo-gospodarczych i przemysłowych. Ścieki miejskie jeszcze w drugiej połowie XIX wieku płynęły odkrytymi rowami i rynsztokami wzdłuż poszczególnych ulic do po-bliskich kanałów, rzek i zapadlisk po eksploatacji węgla. Sytuację pogarszał fakt, że miesz-kańcy często wylewali zanieczyszczenia z gospodarstw domowych na ulice. Tworzące się 52 Zob. J. Kwak: Miasta księstwa opolsko-raciborskiego w XVI–XVIII wieku. Opole 1977, s. 186; Idem: Klęski elementarne..., s. 10; M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 380; J.K. Stock: Notatki z Opola. Oprac. W. Kaczorowski. Opole 1995, s. 47–48; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 204; K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 135; P. Nadolski: Miasto i jego zabudowa. „Historia Tarnowskich Gór”. Red. J. Drabina. Tarnowskie Góry 2000, s. 238; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 209–210.53 W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 211; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 11.54 J. Kwak: Miasta księstwa..., s. 186.55 M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 380; P. Nadolski: Miasto i jego zabudowa..., s. 238–240; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 211–212; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 204–205; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 91–93; G. Hoffmann: Historia miasta Katowice. Tłum. D. Makselon, M. Skop. Katowice 2003 (reprint z 1895 roku), s. 144–147.56 W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 211; M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 380; G. Hoffmann: Historia miasta Katowice..., s. 147; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 92.57 A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 92. 58 Zob. F. Idzikowski: Opole..., s. 217; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 203–204; B. Cimała: Kluczbork. Dzieje miasta. Opole 1962, s. 113.

52

w ściekach wodnych osady i trudny do wytrzymania fetor, zwłaszcza w upalne dni, powo-dowały stałe zagrożenie epidemiczne59. Za dobitny przykład może posłużyć rzeka Rawa, będąca głównym ciekiem odprowadzającym ścieki z terenu Królewskiej Huty. Do 1875 roku rzeka ta była czysta i obfitująca w ryby, a ścieki stanowiły minimalną domieszkę. Jednak swoje ścieki zaczęła do niej kierować kopalnia „Król”, a później dołączyły inne zakłady przemysłowe, szczególnie chemicznej przeróbki węgla, tak że stan rzeki pogarszał się z roku na rok. Gminy, szpitale czy rzeźnie również dołożyły do tego własne zanie-czyszczenia. W gorące dni płynny szlam, jaki płynął już wówczas Rawą, kipiał i bulgotał, a wyziewy wytwarzających się w nurcie gazów zatruwały bliższą i dalszą okolicę. Ponadto rzeką płynęły wrzucane do niej przez okoliczną ludność martwe zwierzęta domowe. Rze-kę zwano powszechnie „cloaca maxima” Górnego Śląska. W letnie dni ubożsi mieszkańcy brzegów Rawy z braku wody używali cieczy płynącej korytem do celów gospodarczych. Okoliczne studnie musiały być wyłączone z użytku z powodu przesiąkania do nich wód Rawy. Nieuregulowane koryto, osadzające się masy szlamu utrudniające prawidłowy od-pływ wody i nieumocnione brzegi rzeki powodowały częste wylewy60. Podobnie na ob-szarze Królewskiej Huty przedstawiał się wygląd stawu hutniczego, założonego w latach 1870–1873 w pobliżu Huty „Królewskiej”61.

Fekalia gromadzono w dołach zbiorczych (szambach) na terenie nieruchomości, co pewien czas opróżnianych i wywożonych stąd poza miasto. Zawartość szamb była używa-na do użyźniania pól i ogrodów wokół miast. Nieopróżnianie szamb na czas powodowało, że nieczystości wylewały się podczas deszczów, szczególnie z małych i źle położonych gnojowników, po czym płynęły ulicami i parcelami62.

Do wybuchu I wojny światowej prawie wszystkie większe miasta Zagłębia Gór-nośląskiego z wyjątkiem Królewskiej Huty otrzymały kanalizację. I tak np. w latach 1900–1904 założono to urządzenie w Bytomiu Rozbarku, a ponadto w Bytomiu stanę-ły w 1905 roku na terenie dawnego młyna Pielki (Pielkermühle) oczyszczalnia ścieków i spalarnia śmieci. Koszty całego przedsięwzięcia pokrywały wspólnie obydwie gminy By-tom i Rozbark63. Ponadto, zbudowano kanalizację w latach 1905–1906 w Katowicach64, w latach 1908–1910 wraz z oczyszczalnią ścieków – w Gliwicach65, w 1913 roku zaś otrzymało kanalizację i oczyszczalnię nieposiadające jeszcze praw miejskich Zabrze wraz

59 A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 207; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 103; P. Nadolski: Powstanie i rozwój bytomskiej infrastruktury – wodociągi i kanalizacja, gaz, energia elektryczna. W: Bytom i jego dziedzictwo..., s. 261–262; Idem: Z dziejów bytomskich wodociągów i kanalizacji. Bytom 2004, s. 57; Idem: Wodociągi i kanalizacja Królewskiej Huty, Hajduk i Chorzowa (do 1945 r.). W: „Zeszyty Chorzowskie”. Red. Z. Kapała. Chorzów 1998, T. 3, s. 155–156.60 P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 159–160; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 103; S.W. Cza-ja: Rola inspekcji sanitarnej i medycznej w inicjowaniu budowy wodociągów katowickich na przełomie XIX i XX wieku. Dzieje medycyny i działalności charytatywnej na terenie Katowic. W: Katowice. W 142 rocznicę uzyskania praw miejskich. Red. A. Barciak. Katowice 2008, s. 24–25.61 P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 157–159.62 Zob. P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 155–156, 159; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 103; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 207; P. Nadolski: Z dziejów bytomskich..., s. 57.63 P. Nadolski: Z dziejów bytomskich..., s. 60–63; Idem: Powstanie i rozwój..., s. 262–264.64 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 81.65 K. Sarna: Gospodarka komunalna. W: Historia Gliwic..., s. 315.

53

z przy ległymi gminami66. Nawet niektóre mniejsze miejscowości zdobyły się na tę inwe-stycję, np. gmina Łagiewniki. Jeśli chodzi o Królewską Hutę, to do 1914 roku zbudowano tu częściowo sieć kanalizacyjną, obejmującą tereny zamieszkałe przez ok. 45% ludności miasta. Była to jednak kanalizacja przeznaczona do odprowadzania wody brudnej i opa-dowej, natomiast fekalia nadal były gromadzone w dołach zbiorczych i stąd wywożone poza miasto. Ulice dzielnic robotniczych do 1914 roku nie były w większości skanalizo-wane67.

Ze względu na koszty instalacji i mające wpływ na wysokość czynszów do wybuchu I wojny światowej wyposażenie mieszkań miast GOP-u w ustępy spłukiwane i łazienki nie było zbyt powszechne68, np. w Królewskiej Hucie w 1914 roku na około 17 tys. mieszkań istniało ok. 1600 spłukiwanych ustępów i ok. 1000 łazienek69. Przypuszczalnie podobne proporcje notowano w innych miastach Zagłębia Górnośląskiego. Z urządzeń tych nale-żało odliczyć pewną liczbę na budynki użyteczności publicznej (szkoły, biura) oraz lokale użytkowe, np. restauracje. Teoretycznie najwyżej co 10. mieszkanie mogło mieć WC, a co 16. – łazienkę. Instalacje takie musiały zazwyczaj znajdować się w dużych mieszkaniach, zamieszkanych przez ludność zamożną70.

Mieszkańcy Górnego Śląska w pierwszej połowie XIX wieku zaopatrywali się w wodę pitną ze studni, zakładanych pomp ulicznych, pobliskich źródeł oraz poprzez prowizo-ryczne rurociągi, często drewniane, doprowadzające wodę do miejskich zbiorników71. Jednak z biegiem czasu dostarczanie wody zaczęło sprawiać trudności w związku z roz-wojem przestrzennym, gospodarczym i ludnościowym miast. Trudności te występowały jednak w szczególnie wysokim stopniu na terenach przemysłowych i górniczych, wykazu-jących zwiększone, w stosunku do innych ośrodków, zapotrzebowanie na wodę. Główną przyczyną tego stanu rzeczy była prowadzona przez górnictwo intensywna eksploatacja złóż, doprowadzająca zwłaszcza od drugiej połowy XIX wieku do zaburzenia natural-nego stanu wód na terenach działalności górniczej, spadku poziomu wód w wyższych warstwach, które spływały w głąb, i wysychania studzien, a deficyt wody i trudności w za-opatrzeniu w nią stały się uciążliwe dla licznych mieszkańców okręgu przemysłowego, zwłaszcza w czasie upalnych i suchych lat72. Pod koniec XIX wieku brak wody w Zabrzu

66 Mianowicie: Małe Zabrze i Stare Zabrze, Dorota, Zaborze, obszar dworski Zabrze; źródło: J. Knossalla: Geschichte der Stadt Hindenburg O/S (Zabrze). Katowice 1929, s. 218–219. O zakładaniu kanalizacji w miastach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego zob.: Kornaczewski: Kulturelles. In: Handbuch des Oberschlesischen Industriebezirks. Bd. 2. Hrsg. H. Voltz. Kattowitz 1913, s. 233.67 P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 157; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 105; Idem: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 81–82.68 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 82.69 P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 157; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 82.70 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 82.71 Zob. M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 379; G. Wawoczny: Kataklizmy w dziejach Raciborszczyzny. Racibórz 1998, s. 50–51; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 205–206; W. Długoborski: Industrializacja i na ro-dziny..., s. 212–213; P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 144–146; Idem: Z dziejów bytomskich..., s. 9–15; Idem: Powstanie i rozwój..., s. 253–254.72 P. Nadolski: Powstanie i rozwój..., s. 252–254; Idem: Wodociągi i kanalizacja..., s. 144–146; Idem: Z dziejów bytomskich..., s. 11–12, 16; G. Wawoczny: Kataklizmy w dziejach Raciborszczyzny..., s. 51; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 206; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 97–98; W. Koenig: Chronik von Siemianowitz, Laurahütte, Fannygrube und Georgshütte. Laurahütte 1902, s. 349; G. Hoffmann: Historia miasta Katowice..., s. 150; J. Knossalla: Geschichte der Stadt Hindenburg..., s. 225.

54

był tak duży, że nieliczni właściciele studni trzymali je pod kluczem i wydzielali wodę na wiadra i bańki tylko za opłatą. Wskutek interwencji władz zaczęto przywozić wodę z Gli-wic w specjalnych tenderach i rozdzielano ją ludności Zabrza w wyznaczonych godzi-nach73. Około 1850 roku na skutek wzrastającej eksploatacji górniczej zaczęto w Królew-skiej Hucie odczuwać dotkliwy niedostatek wody, którą mieszkańcy musieli sprowadzać w beczkowozach z dalszej okolicy74. W 1863 roku panował w otaczających Królewską Hutę gminach tak duży brak wody, że nawet zamożni mieszkańcy za duże pieniądze nie mogli jej dostać. Ubodzy mieszkańcy musieli się już w nocy ustawiać przy studniach i często dochodziło w tłoku do rękoczynów. Nie chciano także przyjmować ubezpieczenia od ognia, ponieważ nie było tam wody do gaszenia75. W Hajdukach ludzie pobierali wodę do picia z brudnych kałuż76. Drugim czynnikiem utrudniającym możliwość korzystania ludności z czystej wody pitnej i użytkowej było niebezpieczeństwo jej zanieczyszczenia natury chemiczno-bakteriologicznej, toteż pobór wody ze studni i innych zbiorników bywał ryzykowny. Do punktów poboru przedostawały się bowiem nieczystości z dołów ściekowych i kloacznych, a woda taka stawała się źródłem licznych chorób, jak tyfus, czer-wonka, cholera77. Władze policyjne zakazywały zakładania punktów poboru wody w po-bliżu tego rodzaju miejsc78. W 1873 roku prof. dr R. Förster we Wrocławiu zwrócił uwagę na to, że różne miasta z dobrymi wodociągami, z których wyłącznie woda była pita przez mieszkańców, nigdy nie miały być opanowane przez epidemię cholery. Wskazał na mia-sta „odporne” na chorobę i wśród przykładów dotyczących dobrych warunków wodnych i odporności na cholerę wymienił na Górnym Śląsku miasta Pszczynę i Tarnowskie Góry. Pistor zaznacza jednak, że w Tarnowskich Górach – mieście określonym jako wolne od epidemii cholery – w 1849 roku wystąpiło 90 zachorowań i 39 przypadków zgonu, w 1867 zaś roku zanotowano 49 przypadków zachorowań, z których 23 zakończyły się śmiercią. Jeśli chodzi o Pszczynę to określenie „odporne” na chorobę bardziej odpowiada prawdzie, gdyż, poza nielicznymi przypadkami zachorowań, nie wystąpiła tam epidemia. Najwięcej zachorowań – 18 i zgonów – 11 było w 1837 roku. W latach 1831, 1849, 1852 i 1855 zacho-rowań na cholerę było zaledwie po kilka79. Wzrastała ponadto świadomość higieniczna i sanitarna mieszkańców Górnego Śląska, a dostęp do czystej wody bieżącej stał się jed-nym z najważniejszych wyznaczników w standardach cywilizacyjnych80.

73 J. Knossalla: Geschichte der Stadt Hindenburg..., s. 225–226; Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: APKat.), Oddział Gliwice (dalej: OG.), Spuścizna Roberta Brolla z Zabrza (dalej: SRBzZ.), sygn. 44.74 Z. Kapała, B. Klajmon: Dawne kolonie..., s. 79.75 J. Knossalla: Geschichte der Stadt Hindenburg..., s. 226; P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja ..., s. 144–145.76 K. Jonca: Położenie robotników..., s. 217.77 M. P. Czapliński: Epidemia tyfusu w Bytomiu w latach 1897–1898 i jej zapobieganie. Kwestia dostępu ludności do czystej wody pitnej i użytkowej. „Studia Śląskie” 2010, T. 69, s. 241–253; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 206; K. Sarna: Gospodarka komunalna..., s. 314; K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 136.78 K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 136.79 R. Förster: Die Verbreitung der Cholera durch die Brunnen. Breslau 1873, s. 11, 16; Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831 bis 1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich”. H. 6. Berlin 1879, s. 205, 209, 230–231, 266–267.80 Ibidem, s. 136; K. Kossakowska-Jarosz: Woda i wilgoć..., s. 136–143.

55

Wspomniane czynniki zmusiły sfery rządowe do uznania w 1878 roku konieczności stworzenia ogólnego zaopatrzenia w wodę Zagłębia Górnośląskiego81. Pierwszy wielki rurociąg wodny, zaopatrujący obszary przemysłowe w wodę z szybu „Adolf ” nieczynnej kopalni srebra i ołowiu „Fryderyk” w Nowych Reptach koło Tarnowskich Gór, urucho-miono w 1884 roku kosztem ok. 700 tys. marek, doprowadzając w pierwszej kolejności wodę do Królewskiej Huty. W następnych latach sieć ta podlegała dalszej rozbudowie i w zasadzie większość miejscowości posiadała zaopatrzenie w wodę. Poprowadzono m.in. rurociąg z Nowych Rept, przez Dąbrowę Miejską, Bytom, Łagiewniki do Królew-skiej Huty. Rurociąg ten przedłużono później na południe do Górnych i Dolnych Hajduk, Świętochłowic oraz na wschód do Starego Chorzowa i Węzłowa. Ujęcie z szybu „Adolf ” zabezpieczono przed zanikiem wody wskutek robót górniczych ustanowieniem w latach 1893 i 1894 specjalnej strefy ochronnej. Wszelkie roboty na głębokości większej niż 10 m wymagały zezwolenia władz. Niemniej jednak wymienione gminy wraz z Królewską Hutą otrzymywały pewne ilości wody bezpłatnie jako odszkodowanie za zanik wody grunto-wej, spowodowany przez górnictwo rządowe82.

Z uwagi na wspomniane trudności w zaopatrzeniu w wodę Zabrza i okolic, została w 1892 roku przez mieszkańców tego powiatu skierowana petycja kompetentnych mini-steriów, dzięki czemu parlament zezwolił na sumę 286 500 marek jako pierwszą ratę za fiskalne zaopatrzenie w wodę tej części okręgu przemysłowego, a mianowicie natychmia-stowe podjęcie prowizorycznego wodociągu. Wodociąg, który podłączył się do fiskalnego wodociągu z szybu „Adolf ”, biegł przez Karb, Rudę Śląską do Zabrza, zasilił tutaj różne stare odgałęzienia wodociągowe okolic Bytomia i prowadził dalej do Małego i Starego Zabrza. W końcu grudnia 1892 roku wodociąg został uruchomiony. W 1893 roku przy-łączono do wodociągu miejscowości Poręba, Biskupice, a w 1894 roku Ruda Śląska i Za-brze (Kolonia C.). Mimo pewnych niedoskonałości, szczególnie w początkowym okre-sie uruchomienia, projekt ten, mimo że próbny, w zupełności się sprawdził. Dlatego też, oprócz rozbudowania wodociągu szybu „Adolf ”, do którego w 1894 roku przyłączono miejscowości Lipiny i Chropaczów, została rozpoczęta w tym samym roku budowa dru-giego fiskalnego wodociągu z Zawady koło Pyskowic (powiat toszecko-gliwicki), który prowadził wodę ze studni głębinowej położonej na fiskalnym terenie, do Gliwic z jednej strony i przez Wieszowę, Rokitnicę, Miechowice, Karb, Bobrek do Zabrza – z drugiej stro-ny. Został on ostatecznie ukończony w 1896 roku83.

Oprócz wodociągów fiskalnych funkcjonowały także inne, samorządowe lub pry-watne. Warto tu opisać wodociąg będący własnością powiatu katowickiego, uruchomio-ny w styczniu 1896 roku. Wodę czerpano tutaj z nieczynnej kopalni „Rozalia” położo-nej w Dąbrówce Wielkiej. Obsługiwał on głównie gminy wchodzące w skład powiatu

81 P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 146; S.W. Czaja: Rola inspekcji sanitarnej..., s. 28–29; A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 81.82 A. Stasiak: Przemiany stosunków mieszkaniowych..., s. 81; Idem: Miasto Królewska Huta..., s. 99–100; S.W. Cza ja: Rola inspekcji sanitarnej..., s. 35; L. Dubiel: Wnętrze mieszkalne domu chłopskiego..., s. 288; P. Na dol ski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 147–148; Idem: Z dziejów bytomskich..., s. 34.83 APKat., OG., SRBzZ, sygn. 44; S.W. Czaja: Rola inspekcji sanitarnej..., s. 35; J. Knossalla: Geschichte der Stadt Hindenburg..., s. 226; P. Nadolski: Z dziejów bytomskich..., s. 38–39. Autor ostatniej pozycji błędnie lokalizuje Zawadę w powiecie pszczyńskim, mimo istnienia tam miejscowości o tej samej nazwie (koło Orzesza), zob. s. 38.

56

katowic kiego oraz miasta Katowice i Mysłowice i kilka gmin powiatu bytomskiego. Do tych ostatnich zaliczały się m.in. Wielkie Hajduki i Świętochłowice, które podłączono do tego wodociągu w 1900 roku. Otrzymywały one dotąd wodę z szybu „Adolf ”, lecz w nie-dostatecznych ilościach84.

Istniało także wiele innych, mniejszych wodociągów czerpiących wodę przeważnie z szybów kopalnianych poszczególnych gmin i zakładów. Niemniej wszystkie wodociągi podlegały, rzecz jasna, z biegiem czasu dalszemu rozbudowywaniu, podłączaniu do ko-lejnych miejscowości, modernizacji, udoskonalaniu itp. Aby zaradzić spadkom ciśnienia wody, budowano często w miastach wieże ciśnień. Wszystkie one osiągnęły w zasadzie swój cel, jakim było zaopatrzenie w wodę dobrą jakościowo i jej wystarczającą ilość szcze-gólnie silnie i gęsto zaludnionego Zagłębia Górnośląskiego85.

WyżywienieKondycja organizmu, stan zdrowia oraz jego naturalna odporność lub podatność na

choroby zależały w XIX wieku również w dużej mierze od ilości, jakości i częstotliwości spożywanych posiłków; niekorzystne dla człowieka było także ich małe zróżnicowanie.

Pożywienie chłopskie na Górnym Śląsku, szczególnie w powiatach z przewagą ludności polskojęzycznej, położonych zwłaszcza po prawej stronie Odry, trudno było zaliczyć do urozmaiconego. Składało się (przy czym potrawy podawane na śniadanie, obiad i kolację niewiele się między sobą różniły) przede wszystkim z ziemniaków, kapusty i żuru. Rza-dziej trafiały na stół chłopski mleko, maślanka lub chleb. Mleko i maślanka, ulubione na-poje chłopskie, pojawiały się na ich stole rzadko z powodu niskiego poziomu chowu bydła i małej mleczności krów. Pragnienie zaspokajano przede wszystkim wodą. Wyjątkowo pito piwo, natomiast znacznie częściej sięgano po wódkę, której spożycie na Górnym Śląsku przybierało rozmiary prawdziwej plagi, o czym będzie mowa później, która wydawała się również ulubionym napojem. Rzadko jadano chleb, natomiast częściej spożywano tzw. ko-miśniak, rodzaj pieczywa z jęczmienia lub żyta. Słonina i mięso uchodziły za specjał, który się przyrządzało zazwyczaj w dni świąteczne; sporadycznie jadano także potrawy mączne i ziemniaczane. W pożywieniu chłopskim dominowały więc zdecydowanie węglowo-dany. Niewiele spożywano białka roślinnego i niewątpliwie jeszcze mniej zwierzęcego, nie wspominając o tłuszczach. Podstawowe pożywienie ludności chłopskiej było zatem proste, nieurozmaicone i składnikowo ubogie. W głównej mierze od stopnia zamożno-ści poszczególnych kategorii ludności wiejskiej zależała częstotliwość spożywania potraw występujących sporadycznie86.

Podobnie kształtował się jadłospis ludności wiejskiej w innych częściach Górnego Śląska. Niekiedy był bardziej urozmaicony. Oprócz dominującego żuru, kapusty i ziem-84 P. Nadolski: Z dziejów bytomskich..., s. 42–43; Idem: Wodociągi i kanalizacja..., s. 150; S.W. Czaja: Rola inspekcji sanitarnej..., s. 35–37; G. Hoffmann: Historia miasta Katowice..., s. 152; W. Koenig: Chronik von Siemianowitz..., s. 351.85 W. Koenig: Chronik von Siemianowitz..., s. 350–351; P. Nadolski: Wodociągi i kanalizacja..., s. 148–151; Idem: Z dziejów bytomskich..., s. 43–48; Idem: Powstanie i rozwój..., s. 258–260; A. Sulik: Historia Mysłowic..., s. 206–207; M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 379; A. Stasiak: Miasto Królewska Huta..., s. 99–102; A. Sulik, J. Ligęza: Nowe społeczeństwo..., s. 294–295; K. Sarna: Gospodarka komunalna..., s. 315; Kornaczewski: Kulturelles..., s. 232–233.86 Z. Kwaśny: Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku..., s. 255–257; F. Heller: Die Oberschlesische Hungertyphus-Epidemie..., s. 351; Idem: Ueber die oberschlesische Typhus-Epidemie..., s. 113; A. Schiller: Die Typhusepidemie

57

niaków jadano także zupy z warzyw, zalewajki z mąki, z roztartego ziarna, placki ziem-niaczane, „prażonki” z masłem, barszcze, bryje, rzadko jadano chleb, gdyż z uwagi na wysokie ceny zboża z uwzględnieniem jego ilości przeznaczonej na konsumpcję, był on produktem drogim. W niektórych wioskach na Opolszczyźnie uprawiano żyto o nazwie „krzyca”. Z ziaren tego zboża uzyskiwało się słodką mąkę używaną do wypieku chleba. Ponadto jadano krupy i kasze, jagły okraszone masłem i posypane cukrem, kapustę z kar-toflami, groch, fasolę, pieczone placki sporządzone z ugotowanych w skórce ziemniaków, miażdżonych i wymieszanych z otrębami. Latem gotowano lebiodę lub szczaw z solą, któ-re spożywano z owymi plackami. Mięso pojawiało się na stole tylko w większe święta kościelne lub rodzinne. Kawę zbożową używano rzadko, rozpowszechniła się ona dopiero pod koniec XIX wieku. Nadużywano natomiast alkoholu, szczególnie gorzałki87.

Pożywienie robotników przemysłowych GOP-u, zwłaszcza górników, składało się głównie z ziemniaków, kapusty, kaszy, żuru sporządzonego z ciasta przaśnego, skisłego, mieszanego niekiedy z resztkami pożywienia, skąpo okraszonego łojem lub słoniną. Od momentu, gdy na stole górnika częściej zaczął gościć chleb, władze uznały to „za poważ-ną poprawę wyżywienia”88. W przypadku żuru, niedocenianego jako pożywienie biedoty i ludności robotniczej, określanego także górnośląską „narodową potrawą”, w końcu oma-wianego okresu zaczęto go chętnie polecać jako pożywne danie, dostrzegając jego walory odżywcze i smakowe89. Wśród rodzin hutniczych i innych grup zawodowych, sytuacja przedstawiała się gorzej, z uwagi na niższe wynagrodzenie. Spożycie mięsa też nie pre-zentowało się najlepiej; zarówno bułka pszenna, jak i kawałek kiełbasy stanowiły oznakę uroczystego dnia w życiu prawie każdej rodziny90.

W rodzinach górniczych, podobnie jak w rodzinach innych grup zawodowych, pod-stawowym posiłkiem był obiad, spożywany po powrocie z pracy do domu. Przerwy na posiłki wskazywały, że w czasie pracy jadano przynoszony z domu prowiant. Często spo-tykane choroby dróg pokarmowych świadczyły z jednej strony o nieregularności w spo-żywaniu posiłków, z drugiej – co chyba wydaje się ważniejsze – spożywaniu ich na zimno z takąż kawą. Natomiast od przełomu XIX i XX wieku do kopalni przeważnie zabierano z sobą bańkę z czarną kawą oraz kilka kromek chleba z serem lub kiełbasą. Na ogół spo-żywano najprostsze, stale powtarzające się w jadłospisie potrawy, jak wodzianka, robiona z kawałków czerstwego chleba zalanego słoną, gorącą wodą, zaprawiona czosnkiem, ce-bulą i tłuszczem wołowym, groch, kapusta, kluski itp. Pod tym względem aż do końca in-teresującego nas okresu nie zaszły poważniejsze zmiany. Wzrosło jedynie spożycie chleba,

in Oberschlesien..., s. 564; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 50, 65; F.A. Sich: Rudolf Virchow..., s. 47–48; B. Bönisch-Brednich: Śląska kultura życia codziennego..., s. 310–313; W. Dziewulski: Dzieje ludności polskiej na Śląsku Opolskim..., s. 144; H. Jakubowska: Wyniki dotychczasowych badań..., s. 226; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 72–75.87 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 72–73, 203–205; B. Bönisch-Brednich: Śląska kultura życia codziennego..., s. 310–313. Zob. też: Z. Szromba-Rysowa: Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, s. 70–93; S. Wysłouch: Studia nad koncentracją..., s. 230.88 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 225; J. Jaros: Historia górnictwa węglowego..., s. 252.89 Kornaczewski: Kulturelles..., s. 234.90 S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy..., s. 225, 227.

58

mięsa i zwłaszcza tłuszczu. Mimo to jadłospis przedstawiał się skromnie. Nieprzypadko-wo pojawienie się na stole rodziny górniczej mięsa dzieci odczuwały jako rodzaj święta91.

Sprawy wyżywienia na początku XIX stulecia nie przedstawiały się pomyślnie także dla większości mieszkańców górnośląskich miast. Niedostatek żywności był spowodowa-ny przez wojny napoleońskie, powojenne trudności gospodarcze, zadłużenie i wysokie opodatkowanie. W szczególności przesiedlający się ze wsi do pracy w miastach robotnicy nadal odżywiali się po wiejsku, nie widząc prawie nigdy mięsa na swym stole. W tej sy-tuacji spożywana w nadmiernych ilościach wódka stanowiła częstokroć konieczne uzu-pełnienie pożywienia wyłącznie roślinnego. Niewielu mieszkańców miast mogło sobie pozwolić na wykwintne potrawy, w konsekwencji tylko nieliczne restauracje miały dobrą kuchnię. Dopiero definitywne wkroczenie miast Górnego Śląska na drogę kapitalistycz-nego rozwoju poprawiło ich sytuację materialną. Rozwijający się stale handel powiększył poważnie asortyment artykułów spożywczych, pozwalając wzbogacić kuchnię w nowe potrawy. Wzrastała ustawicznie konsumpcja, wyprzedzając wzrost liczby ludności. Nawet proletariat stawał się konsumentem artykułów dawniej dla niego niedostępnych, jednak lepsze potrawy i droższe artykuły spożywcze dalej bywały zarezerwowane dla zamożniej-szej ludności92.

Wszelkie nieurodzaje wywołane złą pogodą lub zarazą roślinną powodowały słabe zbiory i wzrost cen żywności, a w konsekwencji klęskę głodową i podatność na zachoro-wania, zwłaszcza tyfus, niedożywionych i osłabionych organizmów, szczególnie uboższej ludności. Na uwagę zasługują dwie, największe spośród klęsk głodowych w XIX wieku – w latach 1844–1848 oraz 1879–188093.

W latach czterdziestych właściwą katastrofę poprzedziło kilka następujących po so-bie nieurodzajów. W powiatach pszczyńskim i rybnickim zbiory nie dopisały już w 1844 roku. W roku tym zaczęła się rozszerzać po raz pierwszy „zaraza ziemniaczana” powo-dująca gnicie niewykopanych jeszcze ziemniaków, stanowiących podstawę wyżywienia. W 1845 roku nieustanne deszcze doprowadziły do wygnicia zbóż, a także ziemniaków. Z kolei w 1846 roku długotrwałe wiosenne opady nie były w stanie zniwelować skutków letniej suszy, która zniszczyła zbiory ziemniaków, kapusty, buraków i zbóż. O ile w 1846 roku resztki zapasów żywności i urodzaj owoców umożliwiły przetrwanie, o tyle w roku 1847 na skutek zimnej i mokrej pogody w okresie letnim ponownie wygniły ziemniaki oraz i tak niewielka ilość zbóż, co w konsekwencji spowodowało straszliwy głód. W wielu miejscowościach grad zniszczył uprawy. W rezultacie artykuły rolne podrożały 3–4-krot-nie w porównaniu z cenami z 1843 roku. Ze względu na nieurodzaj bez pracy pozostawało dwa razy więcej służby niż zazwyczaj, robotnikom dniówkowym zaś płacono mniej niż poprzednio94.

Uboga ludność po zjedzeniu zapasów kapusty i ziemniaków musiała odżywiać się owocami, otrębami, lebiodą, koniczyną, trawą, szczawiem, perzem, różnymi korzonkami,

91 Ibidem, s. 228.92 Zob. M. Kornecki, W. Dziewulski: Kultura..., s. 380–381.93 Nie były to jednak na Górnym Śląsku jedyne wymienione klęski głodowe spowodowane nieurodzajem. Ich występowanie powtarzało się co jakiś czas w zasadzie przez cały XIX wiek, szczególnie na wsi; źródło: W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 205; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 20–21, 30.94 H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego na ziemi pszczyńskiej. „Zaranie Śląskie” 2007, R. 64, s. 108–109; Dzieje Górnego Śląska..., s. 82; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 32–34; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności

59

grzybami, korą z drzew itp. W listopadzie 1847 roku w powiecie rybnickim głodowała 1/3 ogółu mieszkańców; ludzie masowo marli tam z głodu, zarówno w swych domach, jak i w czasie przeważnie daremnych wędrówek w poszukiwaniu jałmużny. Wycieńczo-ne i niedożywione organizmy zaczął atakować tyfus przywleczony z Austrii do powia-tu pszczyńskiego w lipcu 1847 roku i szybko opanowujący 2/3 obszaru Górnego Ślą-ska. Oprócz powiatu pszczyńskiego, zaraza rozszerzyła się i opanowała na przełomie lat 1847–1848 najmocniej powiaty rybnicki, raciborski, a także toszecko-gliwicki, bytomski, lubliniecki, oleski, strzelecki, kozielski i głubczycki95. Nie wchodząc w szczegóły opisu ka-

wsi..., s. 205–206; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s.57–61; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 558; H. Otczipka: Die Hungermedaillen vom Jahre 1847. „Der Oberschlesier” 1935, Jg. 17, H. 4, s. 209–211; Głodowe lata na Górnym Śląsku. „Nowiny Codzienne” 1937, nr 171, s. 3.95 Głodowe lata..., s. 3; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 109, 111; Dzieje Górnego Śląska..., s. 82–83; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 567–568; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 206; L. Dubiel: Dzieje Ziemi Raciborskiej. „Nowiny Opolskie” z 11 lipca 1948, nr 28, s. 3; K. Prus: Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy. Katowice 1992 (reprint z 1932 roku), s. 166–167; L. Musioł: Pszczyna. Monografia historyczna. Katowice 1992 (reprint z 1936 roku), s. 446–447; F. Heller, Die Oberschlesische Hungertyphus-Epidemie..., s. 351; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna działalność duchowieństwa w okre sie

Medal upamiętniający klęskę głodu na Górnym Śląsku w 1847 roku (wielkość oryginalna). Na awersie w po-ziomej linii znajdują się słowa: „Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj”, na krawędzi medalu zaś, w kolistej formie, trochę większy towarzyszący napis: „Duża drożyzna, mało żywności”. Pomiędzy częściami tekstu został przedstawiony obraz upadającej z głodu i opartej o pień drzewa kobiety z dwójką małych dzieci przy zbliżającym się aniele, który w lewej ręce trzyma miskę skierowaną do jej ust, podczas gdy prawą ręką pocieszająco trzyma rękę kobiety. Na rewersie przedstawiony został tekst, w którym czytamy: „W roku 1847 kosztowały na Śląsku miech lub 2 pruskie korce: pszenicy 11 talarów, żyta 10, jęczmienia 8, owsa 3½, grochu 9, ziemniaków 2”. Źródło: H. Otczipka: Die Hungermedaillen vom Jahre 1847..., s. 209–211.

60

tastrofy, obfitującej w makabryczne przypadki i zdarzenia96, w sumie w rejencji opolskiej w latach 1847–1848 zachorowało na tyfus ok. 80 tys. osób (8,2% ogółu ludności), z któ-rych 16 tys., tzn. 20% zmarło. Na skutek epidemii tyfusu, czerwonki, ospy, malarii oraz głodu zmarło w rejencji opolskiej 50 tys. ludzi, czyli 5% ogółu ludności97.

Władze pruskie aż do pierwszych miesięcy 1848 roku praktycznie nie reagowały na dochodzące sygnały o górnośląskiej tragedii, zatajając przed opinią publiczną sytuację, jaka tam panowała, lub też udzielając pomocy w stopniu niewystarczającym albo gdy już było często za późno98.

W zasadzie jedynymi z głównych czynników, które podjęły się opieki nad zagrożoną ludnością i wzorowo wypełniali swój obowiązek, byli lekarze i duchowni. Tym pierwszym Górny Śląsk zawdzięczał w dużym stopniu to, że śmiertelność chorych na tyfus spadła według dr. F. Hellera z 40% do 5%. Na szczególne uznanie zasługują ci, którzy na Górny Śląsk przybyli z dalekich stron jako ochotnicy i w swojej służbie oddali życie. Do najgor-liwszych należeli: prof. Kuh, książę Biron v. Curland, który zaraził się i zmarł, F. Heller, Rudolf Virchow, Burghardt, Max Ring, Abarbanell, Deutsch, Holländer, Ideler, Lorenz, Meyer, Moll, Muche, Pohl, Semler, Waldhaus, Julius Roger i Władysław Wężyk z Krako-wa, który także zmarł na tyfus. W sumie miało zapaść na tyfus 33 lekarzy99. Sporo uwagi poświęcił Karl Ignatz Lorinser, radca sanitarny rejencji opolskiej, kwestii pomocy głodu-jącym. Odbywał on podróże inspekcyjne po regionach dotkniętych epidemią. W wyniku tych działań pruska służba zdrowia miała wysłać na Górny Śląsk lekarzy niemieckich, or-ganizować miejsca izolacji chorych, budowę szpitali zakaźnych100. Jednakże W. Dziewul-

klęsk żywiołowych na Górnym Śląsku. „Nasza Przeszłość” 1966, T. 24, s. 263; E. Kroker: 1848, ein Schick-saljahr der Heimat. „Unsere Heimat” 1928, Jg. 7, Nr 5, s. 3; A. Cellary: Hungersnot und Typhusepidemie im Hultschiner Lande im Jahre 1848. „Der treudeutsche Hultschiner!” 1931, Jg. 9, Nr 1/2, s. 11.96 Zob. A. Cellary: Hungersnot und Typhusepidemie..., s. 11–13; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna działalność..., s. 261, 263–264; H. Kałuża: Dzieje parafii Wysoka w Ziemi Oleskiej. Nysa–Wysoka 1998, s. 60; A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety i cienie. Opole 2007, s. 55; M. Przywara: Kaplica św. Rocha w Polskiej Nowej Wsi. [Opole 2007], s. 24–26; Głodowe lata..., s. 3; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 206–207; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 568–570; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 66–70; E. Hanke: Tyfus głodowy..., s. 31–32; E. Kroker: 1848, ein Schicksaljahr der Heimat..., s. 3; L. Dubiel: Dzieje Ziemi Raciborskiej..., s. 3; J. Kwak, Klęski elementarne..., s. 34–35.97 J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 36–39; Idem: Epidemie w miastach górnośląskich od XVIII do połowy XIX wieku. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005, s. 211; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 110–113; E. Hanke: Tyfus głodowy..., s. 32; E. Kroker: 1848, ein Schicksaljahr der Heimat..., s. 3; F. Heller: Die Oberschlesische Hungertyphus-Epidemie..., s. 351; A. Targ: Duszpasterska i do bro czynna.., s. 263; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 61–63, 86–87; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 207; E. Caspari: Rok 1848 na Górnym Śląsku. Warszawa 1920, s. 8–9; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 558–559; F.A. Sich: Rudolf Virchow..., s. 46.98 Dzieje Górnego Śląska..., s. 83–84; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 115; S. Wasylewski: Na Śląsku Opolskim. Katowice 1937, s. 104–105; E. Hanke: Tyfus głodowy..., s. 36–37; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 33–36; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna działalność..., s. 265–267.99 A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna działalność..., s. 271; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 109–110, 114, 116–118; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 86, 99; A. Schiller: Die Ty phusepidemie in Oberschlesien..., s. 569; K. Prus: Z przeszłości Mikołowa..., s. 171; B. Cimała: Działalność charytatywna i naukowa Juliusa Rogera podczas jego pobytu na Górnym Śląsku. W: Curatores pauperum. Źródła i tradycje kultury charytatywnej Europy Środkowej. Red. A. Barciak. Katowice 2004, s. 320–322; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser (1796–1853), lekarz, radca rejencyjny i sanitarny. Katowice 1994, s. 39–40.100 W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 39.

61

ski zarzuca Lorinserowi bezczynność, a nawet brak obecności na terenie objętym zarazą aż do 20 lutego 1848 roku101. Dnia 29 lutego 1848 roku Lorinser zorganizował w Mikoło-wie konferencję dla lekarzy działających na obszarze objętym tyfusem, w celu omówienia nieodzownych kroków służących uśmierzeniu zarazy. Obecny także na konferencji Ru-dolf Virchow w wydanej przez siebie w 1848 roku w Berlinie pracy Mitteilungen über die in Oberschlesien herrschende Typhus – Epidemie zawarł swoje opinie dające przejmujący obraz nędzy i rozmiaru strat, jakie poczyniła zaraza na tym obszarze102.

Obok lekarzy drugą grupą ludzi, która od początku zaopiekowała się potrzebującymi, było duchowieństwo, zwłaszcza katolickie i obydwu narodowości, polskiej i niemieckiej. Spieszyło ono z pomocą głodującym i chorym, ryzykując własne zdrowie. Wielu duchow-nych oddało życie w służbie duszpasterskiej, w niesieniu ostatniej pociechy religijnej, w organizowaniu pomocy materialnej. Wśród najgorliwszych wyróżnili się: działający na Raciborszczyźnie księża: ks. Franciszek Heide, ks. Franciszek Marcinek, ks. Krause, ks. Grosek, który zmarł na tyfus, ks. Strzybny, ks. Biernacki, ks. Fuchs, ponadto ks. Drozd i ks. Jaroszek, którzy padli ofiarą zarazy. W szerokim zakresie czynny był w akcji pomocy na rzecz terenów objętych zarazą radca rejencyjny w Opolu ks. Józef Bogedain. W powie-cie gliwickim zaznaczył się swą działalnością ks. Adrian Włodarski. W okręgu przemy-słowym by ulżyć doli nawiedzonej zarazą i nędzą ludności, wiele uczynili m.in. ks. Józef Szafranek, ks. Jan Alojzy Ficek i ks. Leopold Markiewka103.

Osobne słowo należy się zakonowi Braci Miłosierdzia (bonifratrów), a szczególnie ich domowi zakonnemu we Wrocławiu oraz przedstawicielom innych zakonów zwłaszcza żeńskich. Zakonnicy i zakonnice przybyli na Górny Śląsk z różnych stron Niemiec i pod kierunkiem o. dr. Künzera oraz zespołu lekarzy oddali ogromne przysługi chorej i wy-nędzniałej ludności, w drugiej zaś fazie panowania zarazy odegrali główną rolę w orga-nizowaniu opieki nad sierotami górnośląskimi. Z ekipą przyjezdną współpracował dom Braci Miłosierdzia w Pilchowicach, przez których zakład przeszły całe rzesze chorych, wymagających opieki i leczenia. Bracia Miłosierdzia działali na obszarze objętym tyfusem i głodem, a szczególnie w trzech południowych powiatach, do końca czerwca 1848 roku. W swoich wędrówkach po zarażonym terenie nie ominęli bonifratrzy ani jednej osady i bodaj ani jednego domu potrzebującego pomocy. W wykonywaniu ciężkich obowiąz-ków wielu uległo epidemii, m.in. przełożony dr Künzer. W wypełnianiu odpowiedzialnej misji skutecznie pomagały braciom miłosierdzia: boromeuszki, urszulanki, elżbietanki z Wrocławia, szarytki z Paderborn i z Hamburga, diakoniski z Kaiserswert, diakoni z Du-isburga i inni. Całość akcji i zadań wypełniali duchowni i zakony pod opieką ordynariusza wrocławskiego, biskupa Melchiora v. Diepenbrocka, który nie szczędził wysiłków w orga-nizowaniu pomocy dla Górnego Śląska. On kierował zakony na Górny Śląsk i wywierał 101 Dzieje Górnego Śląska ..., s. 84.102 W. Kaczorowski, Karol Ignacy Lorinser..., s. 40; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 573–574; K. Schulz: Rudolf Virchow und die Oberschlesische Typhusepidemie von 1848. „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1978, Bd. 19, s. 107–120; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 112–113; Ch. Andree: Rudolf Virchow (1821–1902): Das Interesse der Menschheit Verlangt, von mir, dasjenige zu sagen, was mir als wissenschaftliche Wahrheit galt. „Jahrbuch der Schlesischen...” 1990, Bd. 31, s. 293–300; F.A. Sich: Rudolf Virchow..., s. 46–48; P.W. Górski: Materiały do epidemii tyfusu na Górnym Śląsku (1848). W: Epidemie w Polsce..., s. 61–66; K. Prus: Z przeszłości Mikołowa..., s. 171.103 K. Prus: Z przeszłości Mikołowa..., s. 171; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 113–114; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 267–269.

62

wpływ na sfery rządowe104. Kardynał v. Diepenbrock współpracował ściśle z wybitnym przedstawicielem protestantów niemieckich, dr. Wichernem, wielce dla tej akcji zasłu-żonym. Interesował się on przede wszystkim losem sierot i wiele zrobił dla ich trwałego zaopatrzenia105.

Na początku 1848 roku na alarm uderzyła również wrocławska prasa katolicka, ostro atakując rząd za bierność i zarzucając mu wręcz zbrodnię ludobójstwa. Tą drogą, poprzez wrocławski „Schlesisches Kirchenblatt” społeczeństwu uświadomiono straszliwą sytuację panującą na Górnym Śląsku, wzywano wiernych do składania ofiar materialnych i prze-syłano je tam106. Na wezwanie prof. Kuha z Wrocławia utworzono 21 stycznia 1848 roku we Wrocławiu komitet społeczny do niesienia pomocy chorym i głodującym na Górnym Śląsku. W jego skład weszły osoby: hrabia v. Brandenburg, v. Wedell, baron v. Diepen-brock, ks. biskup, książę Biron-Curland, Pinder, dr Kuh, hrabia Harrach, v. Willisen, Ruf-fer, hrabia v. Hoverden, C. A. Milde, Rintel, Schner, hrabia v. Burghauβ. Dzięki zbiórce pieniędzy na Śląsku i w Niemczech komitet zdołał zebrać ok. 500 tys. talarów. Ponadto zorganizował zbiórkę żywności i lekarstw107. Z pomocą ludności górnośląskiej pospieszyli też i organizowali komitety pomocowe mieszkańcy Królestwa Polskiego, Galicji, a przede wszystkim Krakowa108.

W celu zmylenia opinii publicznej co do rzeczywistych poczynań i stworzenia tylko pozorów troskliwości, władze w początkach lutego 1848 roku wysłały na Górny Śląsk spe-cjalną komisję. W rezultacie działań tejże komisji, władze włączyły się z pomocą, przeka-zując poszkodowanym początkowo drobne kwoty pieniężne, za które praktycznie niczego nie można było nabyć ze względu na powszechny brak artykułów spożywczych i szerzącą się drożyznę. Potem przekazywano potrzebującym ograniczone porcje mąki i soli oraz w okresie prac polowych, w formie pożyczki, sadzeniaki ziemniaków i zboże siewne. O jej zwrot upominały się jednak władze wręcz natarczywie już po żniwach w 1848 roku i przez 2 następne lata, wyznaczając ostateczny termin zwrotu, pod groźbą kary, na rok 1850. W terminach tych absolutnie nie uwzględniono strat powstałych w wyniku kolej-nych klęsk nieurodzaju i epidemii, gdyż faktycznie trzeba było 10 lat, by mieszkańcy tych terenów mogli powrócić do normalnego życia109. Także dopiero w 1850 roku rząd pruski oficjalnie wyasygnował na utrzymanie sierot, których liczbę w latach klęski na Górnym

104 A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 269–270; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 113; K. Prus: Z przeszłości Mikołowa..., s. 170; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 570; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 79–87, 89–91; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 207; J. Pater: Kardynał Melchior Diepenbrock książę biskup wrocławski (1798–1853). „Dolny Śląsk” 1998, T. 5, s. 218.105 J. Pater: Kardynał Melchior Diepenbrock..., s. 218; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 271; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 92–97.106 A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 271; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 41; A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 570.107 A. Schiller: Die Typhusepidemie in Oberschlesien..., s. 571–573; W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 76–79; K. Prus: Z przeszłości Mikołowa..., s. 170; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 207; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 39.108 J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 39; E. Hanke: Tyfus głodowy..., s. 37; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 40; L. Dubiel: Dzieje Ziemi Raciborskiej..., s. 3; S. Wasylewski: Na Śląsku..., s. 105.109 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 207–208. Tragedia, jaka się rozgrywała na Górnym Śląsku, mogła być z pewnością korzystna dla władz pruskich, gdyż niejako w naturalny sposób rozwiązywał się problem polskości tych terenów; po wymarciu znacznej liczby ludności polskojęzycznej germanizacja nie

63

Śląsku szacowało się na 9–10 tys., 600 tys. talarów na okres 10 lat. Na Górnym Śląsku było urządzonych 13 sierocińców, jednak część sierot z obszaru klęski głodowej przeniesiono do sierocińców w Niemczech, gdzie przeważnie uległa zgermanizowaniu110.

Pewne zagrożenie mogło zaistnieć w 1860 roku, gdyż jak podaje L. Musioł, w tym roku żniwa wypadły mizernie, a zbiory ziemniaków okazały się niewystarczające, lecz na skutek akcji rządowej zebrano zapasy żywności i rozdzielono je najbardziej potrzebują-cym111, natomiast już poważnych rozmiarów klęska głodowa na Górnym Śląsku mogła mieć miejsce w latach 1879–1880, grożąca nawet w stopniu podobnym do tego z lat czter-dziestych i epidemiami. W 1879 roku obfite opady deszczu padającego przez 3 miesiące (kwiecień, maj i czerwiec) zniszczyły wszystkie zasiewy. Woda spłukała warstwy urodzaj-nej gleby, łąki zaś pokryte zostały naniesionym powodziami piaskiem. Z kolei upały lipca i sierpnia zniszczyły zachowaną gdzieniegdzie roślinność, a ulewne deszcze we wrześniu i październiku uniemożliwiły zebranie z pól szczątków płodów rolnych112. Ludność zosta-ła pozbawiona ziemniaków i kapusty, jej podstawowych środków żywnościowych, wsku-tek czego zostało zagrożonych klęską głodową 106 tys. osób, a najbardziej narażony był powiat toszecko-gliwicki. Jednak ludność nie została pozostawiona na pastwę losu, a ak-cja pomocy i dary napływały obficie z wszystkich stron. Do pomocy włączyli się i prze-syłali kwoty pieniężne oraz środki żywnościowe na walkę z głodem emigranci z Górnego Śląska zamieszkali w USA i Meksyku. Sumy pieniężne napływały także od króla Hiszpanii i z niemieckiej ambasady w Paryżu. Władze niemieckie także nie były bierne. W celu za-pewnienia ubogim środków do życia uruchomiły roboty publiczne w postaci budowy no-wych dróg i linii kolejowych. Sumy pieniężne dla potrzebujących wyłożyła para cesarska, władze rządowe, m.in. śląski sejm prowincjonalny (Schlesische Provinzial – Landtag), sejm pruski (preuβische Landtag), berlińskie firmy i instytucje publiczne, osoby prywat-ne. Na pomoc potrzebującym pospieszyły założone komitety pomocowe dla złagodzenia ubóstwa, działające w Berlinie i we Wrocławiu. Dzięki temu w zwalczaniu ubóstwa roz-dzielano zboże, odzież, opał, oraz – gdzie to było konieczne – także ciepłe posiłki. Lazare-ty otrzymywały bieliznę i środki żywnościowe. Wkrótce potem powstały w najuboższych miejscowościach powiatu toszecko-gliwickiego kuchnie ludowe (Ostropa, Czekanów, Przyszowice, Gierałtowice, Brynek), a następnie założono dzięki wsparciu nauczycielstwa kuchnie szkolne, w których wydawano zupy dla najbardziej potrzebujących dzieci szkol-nych (Bycina, Koty, Potępa, Sieroty, Wojska, Smolnica, Wiśnicze, Radonia, Rudno, Łaska-rzówka, Łabędy, Wielowieś, Kopienice, Kozłów, Tworóg, Dzierżno, Poniszowice, Brzezin-ka, Bojszów, Łącza, Trachy). W znakomity sposób w złagodzenie biedy zaangażowało się także duchowieństwo. Dla Rudzińca, Rudna i Łaskarzówki pomoc organizował ówczesny

powinna była się potykać o przeszkody, opustoszałe zaś wsie mogły się stać terenem osadnictwa kolonistów niemieckich.110 J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 39–40; Idem: Epidemie w miastach..., s. 211; [G.] Hyckel: Das Typhus-Waisen-Asyl zu Plania (1848–49). „Unsere Heimat Ratibor” 1925, Jg. 4, Nr 6, s. 3; Głodowe lata..., s. 3; K. Prus: Z przeszłości Mikołowa..., s. 167–168; L. Musioł: Pszczyna..., s. 447–449; H. Nocoń: Epidemia tyfusu głodowego..., s. 112, 114.111 L. Musioł: Tychy. Monografia historyczna. Tychy 1992 (reprint z 1939 roku), s. 219.112 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 208.

64

wikary von Groenow, dzięki któremu do rozdania wśród ubogiej ludności dotarło, poza ubraniami, 100 centarów owoców i kaszy jęczmiennej.

Z powodu niedożywienia, panującego powszechnie wskutek nieurodzaju, realne było zagrożenie wybuchem tyfusu głodowego. We wrześniu 1879 roku we wsi Łącza w wymienionym powiecie wybuchła epidemia tyfusu. Tylko przez niezwłoczne założenie lazaretu dla chorych na tyfus, których wyżywienie wzięły na siebie dwie boromeuszki i wydawały ubogim darmowe zupy, sprawiło, że zaraza została zduszona w zarodku i nie rozprzestrzeniła się na inne obszary Górnego Śląska113. Nie należy zapominać o wydat-nej pomocy ludności polskiej na Górnym Śląsku, jak i Królestwa Polskiego. Na Górnym Śląsku akcją kierował wybitny przedstawiciel ludności polskiej i działacz katolicki Karol Miarka, który stanął na czele głównego Komitetu Głodowego w Mikołowie. W poszcze-gólnych ośrodkach działały komitety lokalne, spośród których szczególnie zaznaczyły się komitety w Królewskiej Hucie, gdzie działał Juliusz Ligoń, i w Raciborzu. Karol Miarka zwróciwszy się do rodaków innych polskich dzielnic, zyskał bardzo duży odzew ze strony Królestwa Polskiego, a szczególnie Warszawy, których ofiarność na rzecz ludu górnoślą-skiego dała potężne transporty żywności, odzieży i lekarstw, oddanych do dyspozycji Ko-mitetu Głodowego. Oprócz tego do rąk Komitetu płynęły setki tysięcy marek. W miejsco-wościach zagrożonych głodem Komitet rozdzielał żywność dla najuboższych i najbardziej potrzebujących rodzin. Do tej akcji włączyły się też liczne organizacje religijne nadzoru-jące sprawiedliwy rozdział darów i organizujące pomoc lekarską114. Dzięki tym szeroko zakrojonym działaniom w połowie 1880 roku niebezpieczeństwo głodowe i epidemiczne można było uznać za zażegnane115.

Największym mankamentem w odżywianiu się Górnoślązaków było nadmierne spoży-wanie napojów wysokoprocentowych, przede wszystkim wódki, araku, rumu i spirytusu. Można powiedzieć, że w miastach i wsiach Górnego Śląska XIX wieku alkohol pili niemal wszyscy. Wódką pojono rodzące kobiety, kilkumiesięcznym dzieciom, gdy płakały, wpy-chano do ust gałganki nasączone wódką116. Odnotowywano takie przykłady, jak dawanie dzieciom wódki przez hrabiego jako nagrodę za naganianie zwierzyny podczas polowa-nia lub też częstowanie nią dzieci przez matki, aby lepiej pasły bydło117. Nagminne były przypadki udawania się do karczmy zamiast do kościoła na mszę, i to tak częste, że wręcz w okolicach podmiejskich w niektórych kręgach społecznych uważano je za normalne118. Okazję do pijaństwa dawały także liczne święta patronalne robotników (św. Barbary, św. Floriana), pożegnania rekrutów idących do wojska, jak również odpusty, kiermasze i jarmarki, kiedy panował w karczmach ożywiony ruch119. Oprócz tego w społeczeństwie

113 M. Dworski: Der oberschlesische Notstand 1879/80. „Oberschlesien” 1911, Jg. 10, H. 3, s. 167–169; zob. też: M. Czapliński: Dzieje Śląska..., s. 310; B. Nietsche: Geschichte der Stadt Gleiwitz. Gleiwitz 1886, s. 446–459; L. Musioł: Tychy..., s. 211.114 L. Musioł: Tychy..., s. 211; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 272–273; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 208–209.115 M. Dworski: Der oberschlesische..., s. 170; B. Nietsche: Geschichte der Stadt..., s. 459–460.116 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 203.117 J. Myszor: Ruch trzeźwości na Górnym Śląsku w latach 1844–1914. „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1981, T. 14, s. 229.118 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 203–204.119 J. Myszor: Ruch trzeźwości..., s. 221, 229; A. Trunkhardt: Dzieje miasta Rybnika i dawniejszego Państwa Rybnickiego na Górnym Śląsku. Rybnik 1925, s. 117–118; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi...,

65

górnośląskim powszechne było przekonanie o skutecznym działaniu wódki na wszelkie dolegliwości120 oraz że alkohol jest źródłem zdrowia i siły fizycznej i powinni go pić ludzie ciężkiej pracy, a więc górnicy i hutnicy, aby jej podołać. Ponadto alkohol był przedstawia-ny nawet jako środek uodparniający na choroby zakaźne: dżumę, cholerę i tyfus. W tym przekonaniu utwierdzali Górnoślązaków przede wszystkim Żydzi, będący właścicielami licznych szynków, sprzedający mocne trunki121. Przyczyn pijaństwa na przełomie XVIII i XIX wieku należy też doszukiwać się w złej koniunkturze na rynkach zbożowych, a także w beznadziejnym położeniu ekonomicznym i społecznym górnośląskich chłopów. Nad-wyżki zbóż kierowano do gorzelni i gotowy produkt stanowił częściowo zapłatę za usługi wykonane dla dworu122, w każdym razie istniał pańszczyźniany obowiązek wykupu wód-ki z magnackich gorzelni, jaki ciążył na chłopach i był konsekwentnie egzekwowany123. Ilość sprzedawanego alkoholu wzrastała systematycznie, np. w 1819 roku sprzedano na Górnym Śląsku 2 mln kwart wódki, w 1825 roku – 5 mln kwart, w 1830 roku – 7 mln, a w 1839 roku – 11 mln kwart124. W 1843 roku w 1698 gminach miejskich i wiejskich na Górnym Śląsku czynne były 3472 karczmy i 46 winiarń; średnio 1 szynk przypadał na 282 mieszkańców, a gorzałki sprzedawano rocznie 12–15,5 kwart na osobę. Na drodze z Gli-wic do Królewskiej Huty, liczącej w linii prostej 21 km, czynnych było przeszło 50 oberż125.

Kościół rzymskokatolicki na Śląsku prowadził akcję zwalczania pijaństwa od 1819 roku, kiedy to władze diecezjalne zakazały stawiania w pobliżu budynków sakralnych w czasie świąt i odpustów bud i stołów z wyszynkiem gorzałki. Księża często wygłasza-li odpowiednie kazania, kolportowano też druki polskie piętnujące alkoholizm. Walkę z pijaństwem za pomocą zakładania towarzystw wstrzemięźliwości rozpoczęli najpierw pastorzy dolnośląscy w 1837 roku, lecz już w tym samym roku powstało w Bytomiu to-warzystwo wstrzemięźliwości, którego statut zatwierdziły władze rejencji. Sprawę popie-rał sam król, Fryderyk Wilhelm IV, ale władze miejscowe wskazywały na beznadziejność walki z alkoholizmem oraz powoływały się na wolność osobistą, wolność przemysłu itp.126

W końcu 1843 roku przybył na Górny Śląsk zbiegły z Królestwa Polskiego francisz-kanin reformata o. Stefan Brzozowski, którego zaprosił do diecezji wrocławskiej biskup sufragan Latusek. Za zgodą władz rejencji opolskiej osiedlił się on w klasztorze na Górze Świętej Anny i rozpoczął wędrówkę po Górnym Śląsku, nawołując w głoszonych kaza-niach do walki z pijaństwem. Od 2 marca 1844 roku datuje się kampania antyalkoholowa popularnego w Piekarach Śląskich proboszcza ks. Alojzego Ficka, który zainicjował two-rzenie na szeroką skalę towarzystw wstrzemięźliwości127. Spontaniczny zryw antyalko-

s. 204.120 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 204.121 J. Myszor: Ruch trzeźwości..., s. 224, 228–229.122 Ibidem, s. 219.123 A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 262.124 W. Mak: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848..., s. 56.125 Ibidem; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 204; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 37. O liczbie karczm i gorzelni w niektórych parafiach górnośląskich, zob. w: J. Myszor: Ruch trzeźwości..., s. 220–221.126 Dzieje Górnego Śląska..., s. 72.127 Ibidem, s. 72–73; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 37; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 262; J. Kudera: Obrazy Ślązaków wspomnienia godnych. T. 1. Mikołów 1920, s. 19–20; J. Myszor: Ruch trzeźwości..., s. 221–224.

66

holowy pod patronatem ks. Ficka szybko przyniósł owoce. Do końca czerwca 1844 roku akcja objęła wszystkie polskie powiaty Górnego Śląska z wyjątkiem powiatu kluczborskie-go, w większości protestanckiego. Liczbę osób, które ślubowały wstrzemięźliwość, radca rejencji K.J. Lorinser szacował na około 500 tys., ks. Pressfreund – na 200 tys., a Konstan-ty Prus – na 300–350 tys. Akcja wstrzemięźliwości cieszyła się największym powodze-niem na wsi, gdzie zanotowano zdecydowany spadek spożycia napojów alkoholowych, zamknięcie licznych wyszynków i gorzelni, w miastach natomiast walka z alkoholizmem była mniej skuteczna. Akcja godziła w interesy właścicieli ziemskich, do których należały gorzelnie i browary, zmuszone do ograniczenia produkcji128. Oprócz właścicieli gorzelni i handlarzy wódką – domokrążców, główną opozycję w ruchu trzeźwościowym ducho-wieństwa stanowili szynkarze – Żydzi, którzy nie przebierali w środkach, kiedy chodziło o zysk, i by przyciągnąć ludzi do karczmy, m.in. rozdawali wśród ludzi alkohol za darmo, urządzali zabawy trwające do późnej nocy, rozpowszechniali ulotki mówiące o szkodli-wości abstynencji dla zdrowia człowieka itp.129 Również stałe pogarszanie się od 1844 roku sytuacji materialnej szerokich mas ludności sprawiało, że ludzie gnębieni nędzą w okresie klęsk żywiołowych i epidemii szukali pociechy w alkoholu. Mimo starań powodzenie ak-cji zwalczania alkoholizmu było niestety krótkotrwałe i nastąpił ponowny nawrót dużego spożycia alkoholu130.

Ochrona zdrowia publicznego i zwalczanie chorób zakaźnychAdministrowaniem ochrony zdrowia i spraw medycznych w Prusach zajmowały się

kolegia medyczne, powoływane w latach 1685, 1719, 1725131, które w 1849 roku wcielono do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Szkolnictwa. Utworzyły one w jego ramach Wy-dział III, nazwany wydziałem lekarskim (ds. medycznych). W ten sposób powstało Mi-nisterstwo Wyznań Religijnych, Spraw Szkolnych i Medycznych. Wydział ten sprawował funkcje nadzorcze w zakresie wykonywania praktyki medycznej, sprzedaży leków, dzia-łalności szpitali i zakładów leczniczych, zarówno publicznych, jak i prywatnych. Sprawo-wał władzę nad odpowiednimi komórkami organizacyjnymi w nadprezydiach prowincji, urzędach rejencji i powiatach. Wydział przejął także od Ministerstwa Spraw Wewnętrz-nych policję sanitarną132.

Naczelnym organem naukowym, doradczym i najwyższą instancją w sprawach sądo-wo-lekarskich, posiadającą pewien stopień niezawisłości, była Deputacja Naukowa do

128 A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 262–263; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 37; J. Myszor: Ruch trzeźwości..., s. 224–225.129 J. Myszor: Ruch trzeźwości..., s. 224.130 Dzieje Górnego Śląska..., s. 73; A. Targ: Duszpasterska i dobroczynna..., s. 263. O szczegółach walki z alko-holizmem, sposobie jej prowadzenia i napotykanych w niej trudnościach, a także ruchu wstrzemięźliwości i jego rozmiarach, następnie upadku prowadzonej akcji, w połowie lat czterdziestych, zob. w: K. Prus: O walce z pijaństwem na Śląsku Górnym za czasów księdza Ficka (w roku 1844). Zarys historyczny. Bytom 1914, s. 5–40.131 H. Goerke: Die Bedeutung der Gemeindeverwaltungen für die Bekämpfung der Pest, von Typhus und Cholera in Preussen. „Archiwum Historii...” 2005, T. 68, z. 1–3, s. 28–29; Z. Surman: Lekarze górnośląscy drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 1992, R. 47, z. 3–4, s. 394; J. Sadowska: Ochrona zdrowia publicznego na ziemiach polskich w zaborze pruskim. „Archiwum Historii...” 2000, T. 63, nr 3–4, s. 199.132 J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 200; Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 394.

67

spraw Lekarskich z siedzibą w Berlinie. W 1808 roku zastąpiła istniejące wcześniej Ober--Collegium Medicum. Zasiadające w Deputacji osoby posiadały nominacje króla.

Instytucją medyczną na szczeblu prowincjonalnym stanowiło Kolegium Medycz-ne (Lekarskie) we Wrocławiu pod kierownictwem nadprezydenta prowincji. Kolegium spełniało funkcję ciała naukowego i doradczego w stosunku do władz administracyjnych. W jego kompetencji znalazła się też m.in. sprawa egzaminowania lekarzy po studiach medycznych, ubiegających się o państwową aprobację wykonywania zawodu. Do 1869 roku wywierało ono też wpływ na rozmieszczenie lekarzy w prowincji. W skład Kolegium wchodziło co najmniej 4 lekarzy, 2 aptekarzy oraz 2–3 profesorów medycyny133. W urzę-dach rejencji śląskich, w tym także i opolskiej, władzę medyczną sprawowali radcowie, a w powiatach lekarze, tzw. chirurdzy, fizycy powiatowi (Kreis-Wundarzt, Kreis-Physi-cus). Lekarze powiatowi wraz z weterynarzami powiatowymi (Kreis-Tierarzt) stanowili najniższe ogniwo państwowej administracji medycznej. Nadzorowało ono wszelką dzia-łalność związaną z ochroną i ratowaniem zdrowia publicznego w powiecie134. Funkcję fi-zyka powiatowego mógł pełnić lekarz, który zdał odpowiedni egzamin i odbył konieczną praktykę. Do jego obowiązków należało: czuwanie nad sytuacją zdrowotną w powiecie, przestrzeganie przepisów o ochronie zdrowia publicznego, współpraca z policją sanitar-ną, pełnienie obowiązków lekarza sądowego, nadzorowanie zakładów leczniczych i aptek, wydawanie świadectw o kwalifikacjach lekarzy, felczerów, akuszerek itp. W sytuacjach zagrożenia, np. pojawienia się epidemii, mógł wydawać konieczne przepisy sanitarne135. Działania fizyka powiatowego wspomagały komisje lekarskie utworzone z przedstawicieli zarządów autonomicznych miejskich i gminnych. Pewną rolę w tym zakresie odgrywały również sejmiki powiatowe, w skład których wchodziły reprezen tacje stanu rycerskiego, miast i gmin wiejskich136. W większych miastach za sprawy zdrowotne odpowiadali urzę-dowi lekarze magistratu lub komisje sanitarne137. Prawa i obowiązki lekarzy powiatowych regulowała również pruska ustawa z 19 września 1899 roku138.

Po zjednoczeniu Niemiec powołano w Berlinie do życia w 1876 roku Cesarski Urząd Zdrowia (Kaiserliches Gesundheitsamt). Był ciałem doradczym kanclerza w sprawach nadzoru lekarskiego i weterynaryjnego, w sprawach prawodawstwa medycznego, ustala-nia strategii zapobiegania epidemiom. Prowadził też statystykę medyczną. Zajmował się zwalczaniem chorób zakaźnych i brudu, pobudzał i rozwijał badania w dziedzinie bakte-riologii. Z czasem stał się najważniejszym łącznikiem pomiędzy państwem a samorząda-mi i stowarzyszeniami społeczno-lekarskimi, których rola na przełomie XIX i XX wieku niepomiernie wzrosła. Powoływał do życia instytuty higieny i stowarzyszenia higieniczne. Badał będące w obiegu rynkowym leki i także narzędzia pracy lub użytku w celu np.

133 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 394–395; A. Kwiecień, A. Puzio: Lecznictwo na Górnym Śląsku..., s. 23; J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 200.134 J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 200; Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 395; A. Kwiecień, A. Puzio: Lecznictwo na Górnym Śląsku..., s. 23.135 W.K. Korpalska, J. Szmytkowski: Walka z chorobami zakaźnymi na ziemiach polskich pod pruskim zabo-rem w XIX wieku. „Archiwum Historii...” 2005, T. 68, z. 1–3, s. 7; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji zdrowia publicznego na ziemiach polskich pod zaborem pruskim na przełomie XIX i XX w. W: Z dziejów zdrowia publicznego. Red. J. Nosko. Łódź 2006, s. 194; J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 201.136 J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 201.137 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 395; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji..., s. 211.138 W.K. Korpalska: Rozwój instytucji..., s. 211.

68

wyeliminowania z ich składu ołowiu, cynku i innych szkodliwych składników. Powołana przez Urząd w 1887 roku komisja farmakologiczna wydała pierwszą książkę aprobowa-nych dla Niemiec leków139.

W urzędowej nomenklaturze lekarze byli zaliczani do tzw. personelu leczącego (Heil-personal), czyli personelu medycznego lub personelu służby zdrowia. Zaliczano do niego oprócz lekarzy z uniwersyteckim wykształceniem chirurgów (Wundarzt) 1 i 2 klasy, aku-szerki, pielęgniarki, aptekarzy i różnego rodzaju pomocniczy personel medyczny. Poszcze-gólne grupy pruskiego personelu służby zdrowia różniły się wykształceniem. Chirurdzy, zaliczani do stanu lekarskiego, kształceni byli w pierwszej połowie XIX wieku w osobnych zakładach chirurgicznych. Na początku drugiej połowy tegoż wieku zaniechano kształ-cenia tego rodzaju lekarzy, de facto felczerów, i odsunięto ich od wykonywania zawodu lekarskiego. W 1848 roku stanowili oni jeszcze 1/3 ogółu lekarzy górnośląskich, w 1852 roku liczono ich 38, w 1864 roku – 14, a w 1876 roku – 4140.

Najliczniejszy odłam personelu służby zdrowia stanowiły akuszerki i pielęgniarki. Akuszerki dla prowincji śląskiej kształcone były w instytutach położnictwa i akuszerek we Wrocławiu i Opolu oraz w większych szpitalach śląskich na 6- i 9-miesięcznych kursach. Od 1851 roku poddawano metodycznemu szkoleniu także pomocniczy personel medycz-ny. I tak np. w 1876 roku liczono na Górnym Śląsku 731 akuszerek, czyli ponad 3-krotnie więcej niż lekarzy, oraz 277 pielęgniarek, przeważnie zakonnic141.

Lekarze zajmowali oczywiście kluczową pozycję wśród „personelu leczącego”. Decy-dowało o tym wykształcenie uniwersyteckie, które dawało adeptom medycyny najlepsze teoretyczne i praktyczne przysposobienie do wykonywania zawodu. Kształcenie lekarzy dla Śląska podjął od razu powstały w 1811 roku Uniwersytet Wrocławski na Fakultecie Medycznym. W 1825 roku pruskie władze szkolne dokonały istotnej zmiany w programie studiów lekarskich, wydłużając je do 4 lat, gdy na pozostałych wydziałach zachowano 3-letni cykl studiów, w 1901 roku zaś wprowadzono 5-letni okres studiów medycznych142.

Stale wzrastała liczba lekarzy. W rejencji opolskiej w 1849 roku było około 120 leka-rzy z uniwersyteckim wykształceniem, w 1852 roku – 156, w 1864 roku – 194, w 1876 roku – 217, w 1881 roku – 245, w 1895 roku – 463, w 1905 roku – 527, w 1913 roku zaś pracowało na Górnym Śląsku już 551 lekarzy. W 1849 roku na 1 lekarza przypadało 5716, w 1904 roku zaś – 2935 mieszkańców. W porównaniu z obszarami rejencji wrocławskiej czy legnickiej, podobnie jak w porównaniu z całym państwem pruskim-niemieckim sto-sunek lekarzy do liczby mieszkańców na Górnym Śląsku przedstawiał się mniej korzyst-nie, natomiast znacznie lepiej wypadały te proporcje w porównaniu z Królestwem Pol-skim. Nie wchodząc tu w szczegółowy obraz omawianych stosunków, przytoczymy, że np. w 1913 roku w całej Rzeszy Niemieckiej na 10 tys. mieszkańców przypadło 5,26 lekarza, natomiast w rejencji opolskiej tylko 2,39, lecz w Królestwie Polskim (poza Warszawą) tuż przed I wojną światową 1 lekarz przypadał na 30 tys. mieszkańców143.

139 Ibidem, s. 210; Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 395.140 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 396.141 Ibidem.142 Ibidem, s. 396–397; M.W. Wanatowicz: Rys historyczny lecznictwa na Śląsku w XIX i XX wieku. W: Słownik medycyny i farmacji Górnego Śląska. T. 2. Red. A. Puzio. Katowice 1995, s. 10.143 M.W. Wanatowicz: Rys historyczny..., s. 10; Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 396–398.

69

Na Górnym Śląsku nikłe było zróżnicowanie lekarzy w zakresie specjalizacji. Przewa-żał przez długi czas lekarz ogólny, czasami z umiejętnościami chirurgicznymi lub położ-niczymi. Dopiero pod koniec XIX wieku pojawili się w kilku miastach rejonu przemysło-wego okuliści i dentyści144.

W aspekcie socjalno-prawnym lekarze w Prusach dzielili się na 2 grupy. Pierwszą sta-nowili lekarze zatrudnieni na stałe na stanowiskach lekarskich we władzach państwowych, w instytucjach społecznych i gospodarczych. Drugą – lekarze utrzymujący się z prywatnej praktyki lekarskiej, tzn. honorariów pobieranych od pacjentów za określone usługi. W po-dziale tym bierze się pod uwagę główne źródło utrzymania, co nie oznacza, że lekarz „za-trudniony” nie mógł czerpać dochodu z praktyki prywatnej. Grono lekarzy zatrudnionych na stanowiskach lekarzy powiatowych (Kreisphysicus, Kreiswundarzt) liczyło na Górnym Śląsku w 1852 roku 32 osoby, a w 1900 roku – 40 osób. W każdym powiecie urzędowało 2 lekarzy na tych stanowiskach. Podobną funkcję pełnili lekarze w 5 wydzielonych powia-tach miejskich zatrudnieni przez magistraty. Stanowiska urzędniczo-medyczne piastowali też lekarze w sądach, więziennictwie, szkolnictwie i wojsku. Stosunkowo liczna była gru-pa lekarzy górnośląskich zatrudnionych w szpitalnictwie. Lekarze znajdowali w GOP-ie pracę także w hutach, domach magnatów górnośląskich, kasach chorych itp. Lekarze za-trudnieni na etacie początkowo więcej niż połowę, później około 1/3 górnośląskiej kadry lekarskiej. Drugą grupę stanowili lekarze wolno praktykujący, czyli niezależni, wykonują-cy swój zawód prywatnie na własny rachunek. Jednakże taką swobodę dawała im dopiero ustawa przemysłowa z 21 czerwca 1869 roku, dzięki której uzyskiwali prawo osiedlania się w dowolnie wybranej przez nich miejscowości, podejmowania praktyki lekarskiej w wybranym miejscu i ustalania honorarium w porozumieniu z pacjentem145.

Lekarz, który rozpoczynał praktykę, zobowiązany był do przedstawienia fizykowi powiatowemu odpowiednich dokumentów o kwalifikacjach zawodowych. Jednocześnie mógł starać się o uzyskanie zezwolenia na założenie kliniki, szpitala czy też innego za-kładu leczniczego. Lekarz praktykujący, zarówno urzędowy, jak i prywatny, pozostawał w ścisłym kontakcie z policja sanitarną, informując ją o wykrytych chorobach zakaźnych, o przypadkach gorączki połogowej, o sposobach dezynfekcji i leczenia. Zarówno lekarze, jak i osoby z otoczenia chorego, które nie stosowały się do zaleceń policyjnych, podlegały karze grzywny od 150 do 600 marek lub więzienia od 3 do 6 miesięcy146.

Ochroną uprawnień lekarzy prywatnych zajmowały się Izby Lekarskie, powołane roz-kazem królewskim z 25 maja 1889 roku, znajdowały się w większych ośrodkach miej-skich. Czuwały one nad wykonywaniem czynności leczniczych i broniły statusu mate-rialnego lekarzy. Znajdujące się przy Izbach sądy honorowe orzekały o wykroczeniach zawodowych, z wyłączeniem lekarzy urzędowych i wojskowych147.

XIX-wiecznymi szpitalami były zakłady liczące przeciętnie 20–30 łóżek, mieszczące się w zabudowaniach w stylu barakowym lub pawilonowym. Niektóre z nich to pozo-stałość po budowanych naprędce barakach w czasie epidemii; te zaś do XIX wieku były głównie przytułkami dla ubogich. Od lat czterdziestych XIX wieku władze dążyły do

144 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 399.145 Ibidem, s. 399–400.146 J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 202.147 Ibidem; A. Kwiecień, A. Puzio: Lecznictwo na Górnym Śląsku..., s. 23–24.

70

wybudowania większych szpitali po 1 w każdym powiecie. Ogólnie szpitali i szpitalików w rejencji opolskiej w 1849 roku było 45, w 1871 roku – 65, w 1895 roku – 88, a w 1905 roku – 114. Pod koniec XIX wieku już większymi tego typu szpitalami mogły poszczycić się Opole, Nysa, Racibórz, Bytom, Niemodlin i Rybnik, natomiast w GOP znaczącą po-zycję zajmowały już szpitale Spółki Brackiej. W 1861 roku było takich szpitali 10, w 1912 roku zaś – 15148.

Do czasu wprowadzenia ubezpieczeń zdrowotnych dla robotników ogromna więk-szość społeczeństwa górnośląskiego stykała się z lekarzem w czasach epidemii, w wieku szkolnym, a męska jego część – w wieku poborowym w wojsku. Poza zasięgiem lecznic-twa społecznego po 1883 roku pozostali nadal chłopi, robotnicy rolni, służba i rzemieśl-nicy. Szczególnie daleko w tyle pozostawała ludność wiejska, gdy chodziło o korzystanie z podstawowych zdobyczy medycyny. Ludność tę rzadko było stać na opłacenie lekarza149. Nadto wśród ubogich warstw wzięciem w razie choroby cieszyli się pokątni uzdrowiciele, zielarze, znachorzy i felczerzy – chętnie korzystano z ich porad i zalecanych przez nich środków leczniczych, mimo wydania w 1868 roku zakazu leczenia dla takich osób. Zdecy-dowanie ostatnią instancją był lekarz. Zdarzało się wprawdzie, że już na początku choroby rodzina chorego prosiła o pomoc lekarza, jednak generalnie dominowała tendencja do jego unikania150. Jeszcze większe opory napotykała konieczność przewiezienia chorego do szpitala. Fakt ten, przyjmowany jako równoznaczny z wyrokiem śmierci, wzbudzał zawsze przerażenie i panikę. Wydaje się, że takie postawy w XIX wieku były rezultatem sytuacji materialnej większości chłopów, ich konserwatyzmu wynikającego z lęku przed nieznanym oraz przeszłych doświadczeń. Ubodzy mieszkańcy wsi, niedysponujący pie-niędzmi na napiwki dla personelu szpitala, który był w zasadzie przytułkiem dla bezdom-nych, traktowani byli gorzej, przedmiotowo – raczej jako przypadki chorobowe niż jako pacjenci oczekujący pomocy lekarskiej, często upokarzani, lekceważeni, w wyniku czego pobyt w szpitalu rzeczywiście nieraz kończył się śmiercią151.

Medycyna ludowa, znachorstwo, przesądy stanowiły szaniec zagradzający drogę oświacie medycznej do szerokich rzesz ludności. Zastosowanie znajdowała ludowa i po-kątna farmacja. Powszechne było nacieranie wszelkimi możliwymi środkami, upuszcza-nie krwi za pomocą pijawek, stawianie baniek, ziołolecznictwo itd., a w razie ciężkich

148 Z. Surman: Lekarze górnosląscy..., s. 399–400; E.A.J. Kaegler: Die Armenanstalten, milden Stiftungen, Unterstützungskassen und Wohlthätigkeits-Vereine, sowie die sonst noch im Interesse der Armenpflege be-mer kens wesenswerthen Einrichtungen Oberschlesiens. Oppeln 1866, s. 1–226; W. Krause: Alte Armen – u.Krankenanstalten im Oppelner Lande. „Oppelner Heimatblatt” 1933, Jg. 8, Nr 11, s. 4–5; J. Lusek: Opieka medyczna w Bytomiu do 1939 roku. „Studia Śląskie” 2009, T. 68, s. 217–219; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 12.149 Z. Surman: Lekarze górnosląscy..., s. 408.150 Ibidem; H. Gerlich: Cykle ludzkiego życia – od narodzin do śmierci. Katowice 1998, s. 85; J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 203; H. Jakubowska: Wyniki dotychczasowych badań..., s. 231–236; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 96–97.151 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 97; L. Korc: Lekarz a pacjent w świetle zarządzeń pruskiej Regencji Opolskiej w czasie epidemii cholery w latach 1831–1832. „Archiwum Historii...” 2002, T. 65, nr 2–3, s. 284; B. Płonka-Syroka: Wpływ zmian koncepcji podmiotowości człowieka na kształtowanie się relacji lekarz – pacjent. „Archiwum Historii...” 2003, T. 66, z. 1, s. 13.

71

przypadków chorobowych – odpowiedni zestaw modlitw. Popularne były też różne prak-tyki zabobonne152.

Jako uniwersalny lek traktowano wódkę, tzw. siwuchę (niedogon), często w kombina-cji z pieprzem. Miała ona stanowić panaceum na wszelkie dolegliwości153. Oprócz tego, że była środkiem leczniczym dla chorych, była też najbardziej lubianym napojem zdrowych. Co więcej, stwierdzał Schlockow, wódka była „podawana szczególnie dzieciom w przy-padkach zachorowań w znacznych ilościach, tak, że lekarz wchodzi w specyficzne położe-nie, ponieważ musi rozróżnić pomiędzy objawami choroby a zatruciem przez alkohol”154.

Analizując nietypowe metody leczenia, należy zwrócić uwagę na to, że część z nich jest odkrywanych na nowo lub potwierdzanych naukowo przez współczesną medycynę. Jako przykład można przytoczyć, że ludowego pochodzenia jest większość leków współ-czesnych (piramidon, aspiryna, penicylina i inne), występujących oczywiście w innej niż pierwotnie postaci155.

Medycyna oficjalna XIX wieku wkraczała w codzienne życie wolnymi krokami. Przede wszystkim dawała o sobie znać w urzędowych pismach (Amtsblatt, Kreisblatt, Stadtblatt itp.), w których w sytuacjach zagrożeń epidemiami przekazywano mieszkańcom szczegó-łowe instrukcje na temat zachowań przed i w trakcie choroby. Były to dokładne pouczenia dotyczące zasad higieny, sposobów oczyszczania mieszkań, dezynfekcji odzieży i przed-miotów codziennego użytku w warunkach domowych, oraz nakazy zgłaszania przypad-ków zachorowań lekarzowi, cyrulikowi, sołtysowi lub nauczycielowi. Zaniedbanie tej po-winności pociągało za sobą karę na ogół od 1 talara do 3 dni aresztu156.

Z medycznego punktu widzenia walka z chorobami zakaźnymi przy niskim począt-kowo stanie wiedzy o bakteriach i ich zwalczaniu musiała się koncentrować na zapro-wadzeniu wyższego ładu sanitarnego, zapobiegającego szerzeniu się ognisk chorób za-kaźnych. Opinię taką reprezentowało ówczesne środowisko lekarskie i taką też postawę przyjęła w tej sprawie rządowa służba zdrowia. Przepisy sanitarne oparte były na ów-czesnych zdobyczach nauk medycznych, a co najważniejsze – były skrupulatnie wyko-nywane. Wstępem do ustanowienia porządku sanitarnego musiała się stać nieubłagana walka z brudem przez ustanowienie policyjno-lekarskiej kontroli sanitarnej nad handlem żywnością, rzeźniami, studniami, wodociągami, kanalizacją, targowiskami itp. Sprawy te stały w centrum uwagi pruskiej służby zdrowia w ciągu niemal całej drugiej połowy XIX wieku. Wymagano ścisłego przestrzegania zarządzeń o zgłaszaniu każdego przypadku choroby, o stosowaniu szczepień ochronnych, o higienie, pielęgnacji i wychowaniu dzieci. W końcu Górny Śląsk otrzymał stację higieny, która kierowana przez profesora medycyny badała i nadzorowała warunki sanitarne mieszkańców. Była to jakby placówka szybkiego reagowania na zagrożenia chorobami epidemicznymi157. Istotnym krokiem w walce z za-razą było wprowadzenie przymusowych i bezpłatnych szczepień przeciw ospie w 1874

152 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 94–96; H. Jakubowska: Wyniki dotychczasowych badań..., s. 237–240; J. Schlockow: Der Oberschlesische Industrie-Bezirk..., s. 37; Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 408.153 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 408. 154 J. Schlockow: Der Oberschlesische Industrie-Bezirk..., s. 37.155 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 96.156 Ibidem, s. 97.157 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 406; W.K. Korpalska, J. Szmytkowski: Walka z chorobami..., s. 9.

72

roku i następnie wobec dorosłych w 3 lata później. Po raz pierwszy w historii zaczęto ad-ministracyjnie zmuszać ludzi do podporządkowania się pewnym rygorom medycznym. Został niejako stworzony model państwowego nadzoru sanitarnego nad społeczeństwem. Rygor ten był co prawda pośredni, ale w warunkach pruskich łatwo przeradzał się w bez-pośredni, z wykorzystaniem organizacji biurokratycznej. W celu przyjęcia do szkół, do nauki rzemieślniczej, czy do zawarcia związku małżeńskiego, należało złożyć zaświad-czenie szczepienia158. Na Górnym Śląsku organizowano też okresowe masowe badania przeciw gruźlicy, a ogłoszenia o nich zamieszczano w prasie powiatowej, informując do-kładnie o dacie, godzinie, miejscowości i miejscu oraz stosowano wobec zachorowań na tę chorobę lecznictwo klimatyczne w Głuchołazach i Pokrzywnej159.

XIX-wieczne lekarstwa, jakimi ówcześnie dysponowała medycyna, były to głównie preparaty sporządzone z wyciągów ziołowych na winie, piwie, wodzie lub wieloziołowe destylaty, a także powidełka ziołowe sporządzane na miodzie lub cukrze. W użyciu były też leki do stosowania zewnętrznego sporządzone z wyciągów z roślin, używane w formie maści, kąpieli, owijań itp. W miarę rozwoju przemysłu chemicznego medycyna oficjalna zaczęła dysponować pewną liczbą leków tegoż pochodzenia oraz pochodzenia ziołowego, a po odkryciu witamin – odżywkami witaminowymi. O rodzajach oferowanych lekarstw i ofertach aptecznych informowały liczne reklamy w prasie160.

Same apteki na Górnym Śląsku zaczęto uruchamiać od drugiej połowy XIV wieku, jednak zważywszy na to, że do końca XVIII wieku powstały zaledwie 24 apteki, należy za-uważyć, że był to proces powolny i świadczący o niewielkim zainteresowaniu uruchamia-niem tego rodzaju przedsiębiorstw, zapewne wskutek rygorystycznych przepisów praw-nych. Niedobór legalnych placówek aptecznych uzupełniali znachorzy, zielarze, kuglarze, zaklinacze, którzy trudnili się leczeniem chorych, sprzedażą ziół i innych środków ucho-dzących za cudowne leki na wszystkie choroby. Apteki funkcjonowały wtedy w większych miastach, w małych zaś miasteczkach w ogóle ich nie było. Znaczący przyrost liczby aptek nastąpił w XIX wieku, zwłaszcza od drugiej jego połowy, kiedy to na wielką skalę zaczął się rozwijać przemysł górnośląski i szybko wzrastała liczba mieszkańców, co pociągało za sobą konieczność zakładania placówek służby zdrowia – aptek i szpitali. W XIX wieku apteki były już założone w prawie każdym miasteczku, w każdym zaś z większych miast było nawet po kilka takich placówek. Z biegiem lat, gdy upowszechniła się i udoskonaliła działalność poczty, ludność wiejska mogła za jej pośrednictwem zamawiać lekarstwa, pła-cąc za specyfiki listonoszowi przy ich odbiorze161.

Jak opisano wcześniej, pruskie przepisy dotyczące ochrony zdrowia publicznego ukie-runkowane były głównie na działalność przeciwepidemiczną. W liczbie chorób zakaź-nych, stanowiących zagrożenie dla zdrowia publicznego, szczególną uwagę zwracano na

158 Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 406; K. Wajs: Ospa prawdziwa w XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich. Początki szczepienia i ówczesne poglądy. W: Epidemie w Polsce..., s. 328; B. Płonka-Syroka: Wpływ zmian..., s. 12–14; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 97.159 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 97; Z. Surman: Lekarze górnośląscy..., s. 406.160 W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 97–98; Idem: Ze studiów nad warunkami bytowymi mieszkańców wsi rejencji opolskiej w XIX w. Zdrowotność i lecznictwo. „Studia Śląskie” 1983, T. 52, s. 20.161 W. Korzeniowska: Ze studiów..., s. 20–21; Idem: Codzienność społeczności wsi..., s. 98; W. Brachmann: Beiträge zur Apothekengeschichte Schlesiens. Würzburg 1966, s. 11–38, 361–438, 441–469; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 13–14.

73

ospę, cholerę, błonicę, płonicę, febrę, szkarlatynę, dyfteryt, odrę i krztusiec. Wśród wielu chorób ubóstwa istotnym problemem były też tyfus plamisty, czerwonka i świerzb, które miały endemiczny charakter. Wraz z procesami industrializacji i urbanizacji od połowy XIX wieku wzrosła znacząco liczba zachorowań na choroby weneryczne i gruźlicę162.

Zorganizowane zwalczanie chorób epidemicznych w państwie pruskim i tym samym na Górnym Śląsku w XIX wieku unormowane było ustawą z 8 sierpnia 1835 roku – nazy-waną „Regulativ”. Zostały przy tym przejęte wcześniejsze uregulowania, które okazały się skuteczne i zasadniczo na nich opierały się XIX-wieczne przepisy sanitarne. Zwalczanie chorób zakaźnych należało przede wszystkim do komisji sanitarnych, powołanych mocą wspomnianej ustawy z 1835 roku. Zadania komisji skupiały się na kwestiach epidemicz-nych, szczepieniach przeciwospowych, izolacji chorych, dezynfekcji, kontroli produktów spożywczych, dbałości o higienę komunalną oraz prowadzeniu badań statystycznych w sprawozdawczości163.

Wspomniana ustawa z 1835 roku została znowelizowana w 1900 roku. W ustawie o chorobach zaraźliwych z 1900 roku, obowiązującej na terytorium Niemiec, uwzględ-niono tylko 6 chorób zakaźnych: cholerę, tyfus plamisty, żółtą febrę, trąd, ospę i dżumę164. Zakres zwalczania innych chorób zakaźnych pozostawiono do uznania poszczególnym państwom związkowym. Prusy, wzorując się na ustawie z 1900 roku, jako pierwsze wy-dały w 1906 roku własne prawo o zwalczaniu chorób „przenośnych”, w którym określono szczegółowe zasady zgłaszania każdego przypadku choroby zakaźnej, środki zwalczania, a także związane z tym koszty i kary. Władze sanitarne administrujące w terenie zobli-gowano do wnikliwego zainteresowania się sytuacją epidemiologiczną w miastach i na wsiach. Rozpoczynano roboty kanalizacyjne, budowano dodatkowe wodociągi, podejmo-wano próby filtrowania wody rzecznej oraz wydawano nakazy policyjne o usuwaniu nie-czystości z posesji. Zwracano uwagę na skuteczniejsze egzekwowanie przepisów o nad-zorze nad artykułami spożywczymi, a w szczególności mięsem, mlekiem, jak również na kontrolę miejsc sprzedaży żywności. Od lekarzy praktyków wymagano sumiennego przestrzegania zarówno ustawy z 1900 roku, jak i prawa z 1906 roku165.

Ogólnie rzecz biorąc, Prusy w XIX wieku preferowały program „polityki sanitarnej”, która zawierała koncepcje odnoszące się do obowiązków państwa i społeczeństwa wzglę-dem zdrowia populacji i jednostek. W myśl tych zasad od stanu zdrowia poddanych i wa-runków egzystencji zależał dobrobyt kraju i jego panujących. Dlatego państwo i prawo miały skłaniać, a nawet zmuszać społeczeństwo do przestrzegania takich zasad i norm, które zapewniały zachowanie zdrowia. Nad przestrzeganiem zasad opieki zdrowotnej czuwali radcy sanitarni i medyczni, lekarze powiatowi – urzędnicy pruscy. Mieli oni gwa-rantować spełnianie wszystkich norm sanitarnych i zdrowotnych, zgodnych w ustawo-

162 W.K. Korpalska, J. Szmytkowski: Walka z chorobami..., s. 9; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji..., s. 195; W. Korzeniowska: Codzienność społeczności wsi..., s. 92–93.163 E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte des Regierungsbezirks Oppeln. Oppeln 1874, s. 331–333; A. Lenz: Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regierungs-Bezirk Oppeln. Oppeln 1893, s. 230–238; J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 201; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji..., s. 200; W. K. Korpalska, J. Szmytkowski: Walka z chorobami..., s. 14.164 W.K. Korpalska, J. Szmytkowski: Walka z chorobami..., s. 13–14; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji..., s. 200, 211; J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 201–202.165 J. Sadowska: Ochrona zdrowia..., s. 202; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji..., s. 211.

74

dawstwem i ówczesnymi koncepcjami opieki zdrowotnej, obowiązującymi w państwie. Pruskie przepisy dotyczące zdrowia publicznego ukierunkowane były głównie na dzia-łalność przeciwepidemiczną. Opierały się na ówczesnych zdobyczach nauk medycznych, a co najważniejsze – były skrupulatnie wykonywane166.

Zasadnicze zmiany w zasadach ochrony zdrowia publicznego nastąpiły w drugiej po-łowie XIX wieku. Dokonywały się przemiany, które niósł postęp cywilizacyjny, uprzemy-słowienie, urbanizacja, osiągnięcia nauki, medycyny i higieny. Następował rozkwit nauk przyrodniczych i lekarskich, a pod koniec XIX wieku standard niemieckiej medycyny akademickiej został uznany w Europie za przodujący. W postępowych kręgach przedsta-wicieli medycyny niemieckiej drugiej połowy XIX wieku coraz wyraźniej akcentowano związki zachodzące między stanem zdrowia danej populacji a warunkami życia i czyn-nikami szkodliwymi w otoczeniu, a do aktywnego życia włączały się młodsze genera-cje lekarzy w celu poprawy stanu zdrowia społeczeństwa czy to przez rozwój i stosowa-nie naukowych koncepcji (m.in. w związku z nowymi odkryciami w medycynie), czy też przez reformy społeczne (np. ustawa o przymusowym ubezpieczeniu chorobowym z 1883 roku). Następowało również stopniowe przewartościowywanie poglądów na istotę ochrony zdrowia. W polityce zdrowotnej państwa pruskiego (Gesundheitspolitik) miej-sce policji medycznej i sanitarnej sukcesywnie zastępowały instytucje publicznej ochro-ny zdrowia (öffentliche Gesundheitspflege). Zajęto się badaniami i oceną stanu zdrowia mieszkańców miast i wsi, przyczynami zachorowań i śmiertelności oraz sposobami walki z nimi. W warunkach wzmożonej industrializacji główną uwagę zwracano na higienę komunalną. Jednakże w drugiej połowie XIX wieku polityka zdrowotna państwa nadal ukierunkowana była głównie na działalność przeciwepidemiczną i walkę z chorobami za-kaźnymi, gdyż one wciąż były poważnym zagrożeniem dla zdrowia ludności167.

166 W.K. Korpalska, J. Szmytkowski: Walka z chorobami..., s. 8–14.167 Ibidem, s. 14–16, 22.

75

Rozdział 3

Obraz kliniczny cholery i zasięg jej występowania na świecie w XIX wieku

Po upływie dominacji dżumy w Europie lukę po niej wypełniła przede wszystkim dotąd nieznana choroba – cholera azjatycka, która budziła równie duży strach jak dżuma, i tak jak ona odgrywała rolę masowego zabójcy, a nasilenie zachorowań na cholerę przypadło na XIX wiek.

Cholera jest ostrą chorobą zakaźną wywołaną przez przecinkowca cholery odkrytego przez Roberta Kocha w 1883 roku. Vibrio cholerae jest gram ujemną pałeczką w kształcie przecinka. Materiałem zakaźnym może być wszystko, co choćby w minimalnym stopniu zostało zanieczyszczone odchodami: bielizna pościelowa, odzież, pokarmy, niechronione źródła wody. Przenoszenie zarazka następuje drogą pokarmową, najczęściej przez wypicie zakażonej wody. W zanieczyszczonej wodzie przecinkowiec może utrzymywać miesiącami1. W ten sposób przecinkowiec cholery potrafi przetrwać poza organizmem

1 Przecinkowiec wykształcił znacznie lepszą od swoich konkurentów zdolność do przetrwania w źródle wody – płytkiej studni, cysternie, zbiorniku na wodę – gdy rośnie jej zasadowość. W zwykłych okolicznościach deszcze monsunowe uzupełniają koryta rzek (zwłaszcza Indie – delta Gangesu – kolebka cholery), zanim poziom wody opadnie zbyt nisko, a tym samym zanim vibrio cholerae osiągnie maksymalną koncentrację w coraz to gęstszym wodnym osadzie. Gdy jednak nadejście pory deszczowej opóźnia się, zarazek cholery przechodzi gwałtowny rozwój, naprzód w zbiornikach wody, potem zaś w jelitach zdesperowanych ludzi. Kiedy upragniony deszcz w końcu nadchodzi, roznosząc na rozległym obszarze obfitujące w przecinkowca osady denne i odchody ofiar choroby, zakażeniu ulega duża liczba ludzi. Szybkiemu rozprzestrzenianiu się zarazka cholery sprzyja wyjątkowo niski poziom wody w delcie Gangesu; źródło: A.G. Carmichael: Cholera: zaraza pandemiczna. W: Wielkie epidemie w dziejach ludzkości. Red. K.F. Kiple. Poznań 2002 s. 207. Jeszcze przed odkryciem przecinkowca cholery przez Kocha w 1883 roku, dochodzono do ciekawych wniosków. Edwin Chadwick, sekretarz komisji ds. praw rzecz ubogich w Anglii, w broszurze wydanej w 1842 roku na podstawie raportów z 533 regionów, z których utworzył „mapy sanitarne”, wskazał jasno zależność pomiędzy chorobami zakaźnymi a przeludnieniem. Wykazał, że choroby szerzą się z powodu skażenia powietrza, przeludnienia, braku systemu kanalizacyjnego i dobrych ujęć wodnych, toteż upierał się, by w czasie epidemii zapewnić czystą wodę pitną, odprowadzanie ścieków i przestrzeganie porządku. Jednak nadal większość ludzi wierzyła, że przyczyną chorób są miazmaty, czyli zanieczyszczone powietrze. Uważano, że zanieczyszczenia pochodzą z dołów kloacznych i gnojowisk, a ruch powietrza przenosi je na człowieka, u którego wywołują chorobę; ta choroba jest później przenoszona, również przez powietrze, z osób chorych na zdrowe; źródło: F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg. Zarazy i historia. Tłum. M. WyrwasWiśniewska. Warszawa 2005, s. 136–141. W 1850 roku niemiecki higienista i ekspert w dziedzinie sanitarnej Max von Pettenkofer przeprowadził w Monachium badania nad chemicznym składem wody oraz systemem jej oczyszczania z toksyn i trujących wyziewów. Uważał, że ciała zmarłych na cholerę zarażają glebę, a ta – wodę, co sprzyja szerzeniu się choroby. Jego odkrycie znacząco przyczyniło się do opracowania sposobu walki z nią. Uczony Filippo Pacini podczas panującej w latach 1846–1863 zarazy we Florencji jako pierwszy odkrył przecinkowca cholery w 1854 roku, lecz opublikowane przez niego wyniki badań nie spotkały się z zainteresowaniem ze strony świata nauki nadal kultywującego teorię miazmatu (przenoszenie przez powietrze). W tym samym roku angielski lekarz John Snow udowodnił swą hipotezę o szerzeniu się cholery drogą wodną. Zainteresował się cholerą w 1832 roku, mając 19 lat. Doszedł do wniosku, że choroba nie przenosi się przez złe powietrze (miazmaty), ale za pomocą brudnych rąk i wspólnie spożywanych potraw. Swoje długoletnie badania opisał w raporcie z 1854 roku. Kilka lat wcześniej, analizując przypadki zachorowań na cholerę w Londynie w 1849 roku, Snow zaobserwował, że schorzenie atakowało charakterystyczne skupiska ludzi. Chorzy czerpali wodę z pompy na Broad Street, uważanej za jedno z najlepszych ujęć wody. Snow zasugerował lokalnym władzom zamknięcie tejże pompy. Gdy to uczyniono, cholera nagle wygasła w tym rejonie miasta. Snow wykreślił mapy pojawiania

76

człowieka i nie potrzebuje jakiegokolwiek gospodarza zwierzęcego ani owada nosiciela2. By móc się rozmnażać w organizmie, najpierw musi pokonać barierę silnego kwasu żołądkowego, a po dostaniu się do jelita cienkiego przecinkowce kolonizują górny odcinek błony śluzowej jelita i wytwarzają toksynę. Toksyny te łączą się z pewnymi strukturami w komórkach wyścielających ścianę jelit i aktywują układ enzymów odpowiedzialnych za gwałtowne wydalanie wody i elektrolitów (głównie diwęglanów oraz sodu) do światła jelita. Przecinkowiec oczyszcza tym samym środowisko jelitowe ze wszystkich konkurentów, zdobywając grunt dla swego rozwoju. Jednocześnie jady uwolnione przez rozpad zarazków wsysają się do ustroju i powodują toksemię – zatrucie. Zakażenie i przebieg choroby zależy w znacznym stopniu od zjadliwości zarazków. Przebieg jest dość gwałtowny: po trwającym ok. 12–28 godzin okresie inkubacji pojawiają się pierwsze objawy choroby, czyli nagłe, bezbolesne, wodniste, o konsystencji ryżowatej, biegunki, których objętość dobowa może sięgać 15–20 litrów, a w skrajnych przypadkach do 40 litrów. Biegunkom towarzyszą wymioty, dlatego też w krótkim czasie dochodzi do odwodnienia organizmu. Chory nie oddaje moczu, następuje zagęszczenie krwi, spada jej ciśnienie, a tętno staje się trudno wyczuwalne, ciepłota ciała spada poniżej normy (stadium algidum), pojawia się silne pragnienie, suchość w jamie ustnej, chrypka, głos jest piskliwy, skóra staje się sucha, pomarszczona i zimna, oczy zapadnięte, rysy twarzy wyostrzone, mogą też wystąpić silne skurcze mięśni. W miarę postępującego odwodnienia pojawiają się zaburzenia świadomości oraz śpiączka. Chory umiera w stanie wstrząsu. Choroba trwa z reguły 2–7 dni. Leczenie polega na ograniczaniu wypróżnień, podtrzymywaniu akcji serca i uzupełnianiu strat wody ustroju. Toteż stosuje się doustne lub dożylne uzupełnianie wody i elektrolitów. Zwykle podaje się zasadowy roztwór chlorku sodu; w przypadku niewłaściwego leczenia lub jego braku śmiertelność tej choroby jest bardzo wysoka. W przeszłości szansa przeżycia dla dorosłych wynosiła 50%; w przypadku niemowląt, małych dzieci i osób starszych była ona jeszcze niższa. Podanie antybiotyków w pierwszych dniach choroby skraca znacznie czas trwania biegunki i zmniejsza ilość płynów, którą należy podać choremu.

się cholery i ujęć wody i przypisał występowanie ognisk schorzenia Tamizie i skażonym studniom. Doszedł do przekonania, że materies morbi cholery to żywy organizm, i że cholerę powoduje zarazek żyjący w wodzie, który następnie przenosi się z człowieka na człowieka. Podczas epidemii z lat 1853–1854 potwierdził swoje odkrycia. Z kolei doktor William Budd z North Tawton, badając epidemię cholery w Bristolu w 1849 roku, doszedł do wniosku, że powodujący ją czynnik jest w stanie mnożyć się w ludzkich jelitach i przenosić przez skażoną wodę pitną. John Snow i William Budd nie tylko potwierdzili teorię Chadwicka, że czysta woda i sprawne usuwanie ścieków są podstawą zachowania zdrowia mieszkańców miast, ale zbliżyli się nawet do teorii mikrobów Pasteura. W 1883 roku Robert Koch zidentyfikował wywołujący cholerę mikroorganizm, vibrio cholerae, choć to Felix Pouchet zauważył go i opisał już w 1849 roku, kiedy badał pod mikroskopem kał chorego na cholerę – nie mając pojęcia, że ogląda przyczynę choroby. Jak słusznie twierdzi I. Janicka, przyznawane Kochowi pierwszeństwo w tych odkryciach wynika prawdopodobnie stąd, że uczony spotkał się z bardziej otwartym na nowe teorie podejściem naukowców, aniżeli miało to miejsce 30 lat wcześniej. Ponadto swoją teorię miał wysunąć niezależnie od poprzedników, nie wiedząc nawet o ich ustaleniach (nie znał np. publikacji Snowa). Przychylne przyjęcie jego prac przez środowisko medyczne wpłynęło na szybką popularyzację odkrycia oraz utrwalenie pozycji Kocha jako prekursora w tej dziedzinie; źródło: Ibidem: s. 141–142; A. Karlen: Człowiek i mikroby. Tłum. G. Siwek. Warszawa 1997, s. 187–190; CH. Wills: Żółta febra, czarna bogini. Koewolucja ludzi i mikrobów. Tłum. M. Koraszewska. Poznań 2001, s. 126–133; I. Janicka: Fumiga-cja jako środek profilaktyczny przeciwko cholerze – przyczynek do historii drugiej epidemii cholery w Cesarstwie Rosyjskim. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. 57, nr 1, s. 69.2 A.G. Carmichael: Cholera..., s. 208.

77

Dieta wyłącznie płynna, bezsolna; ciepłe kąpiele i nacierania skóry dają dobre wyniki. Osoby, które wyzdrowieją, nabywają tymczasowej odporności3. Obecnie znanych jest 70 serotypów przecinkowca cholery, który wywołuje ostrą biegunkę4, ale tylko serotyp 01 powoduje cholerę. Są 2 biotypy przecinkowca cholery serotypu 01: klasyczny i El Tor. W 1905 roku, w miejscowości El Tor nad Morzem Czerwonym, wykryto w jednym z lazaretów przecinkowca zbliżonego do opisanej przez Roberta Kocha pałeczki cholery. Od miejsca odkrycia nazwano go El Tor. Jak się okazało, był on znany bakteriologom od 1897 roku, ale uważano, że nie jest chorobotwórczy. Obecność biotypu El Tor stwierdzono w wielu miejscach nad Oceanem Indyjskim, na Filipinach, w Bahrajnie, w Malakce, i okazało się, że to on był odpowiedzialny za ostatnią pandemię (od 1961 roku). Obecnie jego ogniska endemiczne stwierdza się najczęściej na Filipinach5. Z medycznego punktu widzenia oba zarazki różnią się między sobą. El Tor jest mniej śmiercionośny niż Vibrio cholerae; mniejsza jest również zachorowalność z jego powodu, tzn. więcej jest zdrowych nosicieli tego zarazka: ich organizm wytwarza przeciwciała uodporniające na oba przecinkowce. Statystyki odnoszące się do epidemii cholery w XIX wieku wykazują, że El Tor pojawił się później niż Vibrio cholerae i zaczyna go powoli wypierać6. Od 1992 roku obserwujemy proces wypierania biotypu El Tor przez nowy, nienotowany wcześniej serotyp 0139 Bengal, który pojawił się na subkontynencie indyjskim i został po raz pierwszy rozpoznany w Tajlandii w 1993 roku. Vibrio cholerae 0139 znacznie lepiej przeżywa w środowisku zewnętrznym niż serotyp 017.

Jak już wspomniano, przecinkowiec cholery został odkryty i opisany przez Roberta Kocha w 1883 roku8. W 1892 roku W.M. Hoffkine zastosował szczepienie przeciw chole3 Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna Wydawnictwa „Gutenberga”. T. 3. Warszawa 1994, s. 88; Bri-tannica. Edycja polska. T. 7. Poznań 1998, s. 99; Wielka encyklopedia PWN. T. 5. Warszawa 2001, s. 499; A.G. Carmichael: Cholera..., s. 208–209. Już w 1830 roku pewien rosyjski lekarz próbował dokonywać prowizorycznych transfuzji z wstrzyknięciem słabego roztworu soli do żyły pacjenta, jednakże bez powodzenia; źródło: Ch. Wills: Żółta febra..., s. 128.4 H. StypułkowskaMisiurewicz, E. Augustynowicz, B. Lauterback: Szczep Aeromonas veronii izolowa-nych od chorego z podejrzeniem cholery. „Medycyna Doświadczalna i Mikrobiologia” 1992, T. 44, z. 1–2, s. 21–28; D. Włodarczyk: Od powietrza, głodu, ognia i wojny. Epidemie cholery wśród ludności Regencji Bydgoskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Inowrocław 1998, s. 12.5 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 12; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii. Od dżumy do AIDS. Tłum. B. A. Matusiak. Warszawa 1996, s. 130; K. Pancer, H. StypułkowskaMisiurewicz: Vibrio cholerae 0139 Bengal. Etiologiczny czynnik VIII pandemii cholery. „Postępy Mikrobiologii” 1996, T. 35, z. 1, s. 75.6 K. Pancer, H. StypułkowskaMisiurewicz: Vibrio cholerae..., s. 75; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 12.7 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 107; K. Pancer, H. StypułkowskaMisiurewicz: Vibrio cholerae..., s. 74–75; Ch. Wills: Żółta febra..., s. 122.8 A. C.: Zur Bekämpfung der Cholera. „Wochenblatt für Stadt und Land” 1884, Jg. 21, Nr 6, s. 1. Podczas piątej pandemii, która rozpoczęła się w 1883 roku, rywalizujący ze sobą niemieccy i francuscy naukowcy przybyli do Egiptu – wysłani przez rządy swych państw – aby odkryć zarazek wywołujący cholerę. Francuzi uznali zwykłe płytki krwi za poszukiwane bakterie, a po pracy dla odprężenia poszli wykąpać się w morzu. Jeden z Francuzów musiał się wtedy napić zanieczyszczonej wody, a kiedy później umierał na cholerę, wielki niemiecki biolog Robert Koch, który zdał sobie sprawę z błędu Francuzów i wkrótce sam miał wyizolować przecinkowca vibrio cholerae, pocieszał konającego, że udało mu się znaleźć właściwy patogen; źródło: W. Biddle: Słownik zarazków. Tłum. P. Jędrusik. Warszawa 1996, s. 42–43. Kochowi i jego współpracownikom do badań służyło 12 chorych i 10 zwłok cholerycznych w szpitalu greckim w Aleksandrii. Epidemia wygasł jednak dość szybko, dlatego niemiecka ekspedycja (również francuska) postanowiła udać się do ojczyzny zarazy – Indii, i tam w Kalkucie w grudniu 1883 roku Robert Koch uzyskał ostateczne potwierdzenie

78

rze (szczepionką osłabioną i normalną). W 1896 roku W. Kolle przygotował szczepionkę przeciw cholerze z zabitych zarazków9. Szczepienie przeciwko cholerze, według międzynarodowych przepisów zdrowotnych było obowiązkowe dla podróżnych do 1973 roku. Jednak od tamtego czasu należy już tylko do zalecanych. Okazało się bowiem, że szczepionka przeciwko tej chorobie chroni tylko do 3 miesięcy, nie jest w 100% skuteczna, a ponadto może wywoływać skutki uboczne. Może uśpić czujność zaszczepionego, który uzna, że jest odpowiednio zabezpieczony. Przestanie przestrzegać reżimu sanitarnego, szczególnie w krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej, i zachoruje w razie gdy szczepionka nie zadziała10. Dlatego też osoby mieszkające w naszym regionie geograficznym, powracające z egzotycznych krajów, u których w ciągu kilku dni wystąpią kłopoty żołądkowe i biegunka, powinny zgłosić się do lekarza11.

W profilaktyce przeciw cholerze bardzo ważne jest zachowanie odpowiednich warunków higienicznosanitarnych, a szczególnie unikanie picia skażonej wody, dlatego nieodzowne jest zaopatrzenie ludności w czystą wodę. Kontrole graniczne, kwarantanna, restrykcje w handlu również nie zapobiegają rozprzestrzenianiu się cholery. Obecnie w 90% przypadków choroba przebiega z niewielką biegunką, co jest główną przyczyną jej rozprzestrzeniania się, toteż nie ma możliwości identyfikacji i izolacji wszystkich przypadków zakażeń u podróżnych. Nieuniknione jest również nielegalne przekraczanie granic. Postępowanie w stwierdzonych przypadkach zachorowań na cholerę sprowadza się do leczenia i izolowania chorych12.

W marcu 2010 roku podano do publicznej wiadomości, że z okazji Światowego Dnia Wody w Sztokholmie ogłoszono laureatem Stockholm Water Prize, nagrody zwanej popularnie Wodnym Noblem, prof. Ritę Colwell z USA za badania nad zapobieganiem cholerze i innym chorobom przenoszonym przez wodę. Amerykańska uczona odkryła w latach sześćdziesiątych, że bakterie przecinkowca wywołującego cholerę, na którą zapada rocznie 3–5 mln ludzi, a 120 tys. umiera, mogą przetrwać, dołączając do zooplanktonu, i w odpowiednich warunkach stają się ogniskiem choroby. Badaczka stworzyła również model, który służy do przewidywania za pomocą zdjęć satelitarnych epidemii cholery13.

Chorobą bliźniaczo podobną do cholery i nierzadko omyłkowo traktowaną jako cholera była tzw. choleryna. Stosowana dawniej nazwa odnosiła się do biegunki o ciężkim przebiegu, wywołanej przez różne drobnoustroje, najczęściej przez pałeczki Salmonella; podobno jak w cholerze dochodziło do odwodnienia, zaburzeń elektrolitowych i ciężkiego stanu ogólnego; śmiertelność była duża, nawet do 25%; po upowszechnieniu badań bakteriologicznych umożliwiających ustalenie etiologii biegunek nazwa „choleryna”

swego odkrycia w Aleksandrii. B. Dettke: Die asiatische Hydra. Die Cholera von 1830/31 in Berlin und den preubischen Provinzen Posen, Preuben und Schleisen. Berlin–New York 1995, s. 325.9 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 103.10 Ibidem, s. 107–108; Britannica. Edycja..., s. 99; A to cholera. „Nowa Trybuna Opolska” 2003, nr 171, s. 12; Co nam grozi pod palmami. „Nowa Trybuna Opolska” 2004, nr 182, s. 15; Egzotyczne pułapki. „Nowa Trybuna Opolska” 2005, nr 127, s. 17.11 A to cholera..., s. 12; Niebezpieczne pamiątki. „Nowa Trybuna Opolska” 2005, nr 204, s. 16.12 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 107; Britannica. Edycja..., s. 99; Wielka encyklopedia PWN..., s. 499; A to cholera..., s. 12; Co nam grozi..., s. 15; Epidemia nam nie grozi. „Pielęgniarka i Położna” 1995, R. 37, nr 2, s. 22–23.13 Aktualności ze świata. „Telegazeta TVP 1” z 23 marca 2010 r., godz. 0:11, P. 137, za: PAP.

79

stopniowo zanikała i obecnie nie jest używana14. Oprócz cholery azjatyckiej występowała też tzw. cholera nostras, bakteryjne zatrucie środkami spożywczymi, w której dużą rolę odgrywały bakterie paratyfusu. Podobne objawy dawały zatrucia arszenikiem15.

Trwają spory na temat, od kiedy cholera nęka ludzkość. Jedni sugerują, że była dobrze znana starożytnym mieszkańcom krajów basenu śródziemnomorskiego oraz na Bliskim Wschodzie. Inni uważają, że pandemie cholery są charakterystyczne dla czasów nowożytnych. Badacze nie są również zgodni co do dat wyznaczających poszczególne pandemie cholery16. Cholera ma zdolność do występowania pandemicznego. Analizując rozprzestrzenianie się cholery i jej wędrówkę na świecie oraz przyjmując – wydaje się – wiarygodne dane za Hirschem, Biermerem i Sokołowskim, na XIX wiek przypadło 5 pandemii cholery na następujące lata: I 1817–1823, II 1826–1838, III 1846–1863, IV 1865–1875 i V 1883–189617. Jeszcze w XIX wieku miała zaczątek 6 pandemia; jej występowanie przypadło na lata 1899–1923. W 1961 roku wybuchła 7 pandemia, która w zasadzie trwa18.

Indie Wschodnie, a konkretnie prowincja Bengalia, są uznawane za ojczyznę cholery. Tam przy ujściu do morza rzek Ganges i Brahmaputra jest obszerna delta, poprzerzynana licznymi odnogami tych rzek. Grunt w delcie jest bardzo wilgotny i niewiele ponad poziom rzek wzniesiony, przesycony najróżniejszymi odpadkami pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, co w warunkach wysokiej temperatury i obfitych deszczów czyni go bardzo dobrym podłożem dla rozwoju czynnika chorobotwórczego cholery19. Cholera, która w XIX wieku miała stać się światową zarazą, nigdy wcześniej nie występowała w Europie jako epidemia. Nawet w Indiach, gdzie znana była jeszcze w czasach starożytnych, jej występowanie od wieków było ograniczone do stosunkowo niewielkiego obszaru, było endemiczne. Jest ona przenoszona przez wodę, toteż istnieją powody, by przypuszczać, że złe warunki higieniczne i hinduski zwyczaj kąpieli w rzekach, choć powodowały rozprzestrzenianie się infekcji przez kontakt bezpośredni, ograniczały również obszar zakażenia, ponieważ przebieg choroby jest zwykle krótki, czasami trwa ona zaledwie kilka godzin20. Jak wspomniano, cholera występowała w Indiach od czasów najdawniejszych. Była tam znana pod nazwą „Merdexim, mal de Chien” i „mal de Terre”21. W swoich opisach wzmiankują o niej Hipokrates, Areteusz z Kapadocji, Galen, Korneliusz Celsus, Caelius Aurelianus i inni greccy oraz rzymscy lekarze. Cholerę znali i opisywali też pierwsi

14 Wielka encyklopedia PWN..., s. 499–500.15 Wielka ilustrowana encyklopedia..., s. 88–89.16 K. Pancer, H. StypułkowskaMisiurewicz: Vibrio cholerae..., s. 74; I. Janicka: Fumigacja..., s. 67–68.17 A. Hirsch: Die allgemeinen acuten Infectionskrankheiten vom historisch-geographischen Standpunkte und mit besonderer Berücksichtigung der Aetiologie. In: Handbuch der historisch-geographischen Pathologie. Abt. 1. Stuttgart 1881, s. 279; Biermer: Über die Entstehung, Verbreitung und Abwehr der asiatischen Cholera. „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur” 1884, Bd. 62, s. 185–187; A. Sokołowski: Wiel kie klęski społeczne (ospa – choroby tyfusowe – dżuma – grypa – cholera – choroby zakaźne, właściwe wie ko wi dziecięcemu – suchoty płucne – choroby weneryczne – alkoholizm) i walka z niemi. Warszawa 1917, s. 144–146.18 D. NaruszewiczLesiuk: Cholera. W: Choroby zakaźne i ich zwalczanie na ziemiach polskich XX wieku. Red. J. Kostrzewski, W. Magdzik, D. NaruszewiczLesiuk. Warszawa 2001, s. 166.19 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera, jej dawniejsze epidemije u nas, przyczyny, objawy, zapobieganie i leczenie. Warszawa 1892, s. 2.20 F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 132; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 11.21 Guttentag: Über die geographische Verbreitung der Cholera. “Schlesische CholeraZeitung”, 1831, Nr 4, s. 30.

80

chrześcijańscy pisarze. Nazwa jej znajduje się nawet w księgach Starego Testamentu. Tak Księga Mądrości Syracha (Ecclesiasticus) r. 37, w. 33 ostrzegała przed nieumiarkowaniem, ponieważ ono cholerę przynosi. W połowie trzeciego stulecia miała się pojawić w państwie rzymskim, gdzie w krótkim czasie spustoszyła największe miasta. Ojciec Kościoła w III wieku, św. Cyprian, opisał ją z takimi podobieństwami, jak wygląda obecna cholera, i zalecał ufność i nielękanie się jako najlepszą obronę przeciwko niej. Święty Hieronim także ją znał, bo w jednym ze swoich pisanych listów do Furii wspominał, że najgwałtowniejszą cholerę przetrwała. Ponadto arabscy i europejscy żeglarze wiedzieli o istnieniu w deltach wielkich rzek południowej Azji choroby, której nadano starą grecką nazwę kholera, co oznacza „upływ żółci”22, lub też cholé – żółć i réo – płynąć23. Kliniczne opisy cholery zawierały także monografie lekarskie w epoce dynastii Ming w Chinach. Dokładny opis choroby podał podróżujący po Indiach lekarz przyboczny króla portugalskiego Sebastiana, Garzias ab Huerto w 1563 roku, a przebywający tam holenderski lekarz Bontius opisał cholerę na Jawie w 1629 roku. Kolejne przekazy pochodzą z dokumentów z lat 1769–178124.

Pierwsze doniesienia Europejczyków o cholerze w Indiach nie zawsze były godne zaufania z uwagi na podobieństwo tej infekcji do o wiele częściej występującej czerwonki bakteryjnej czy innych chorób o podobnych objawach25. Niemniej jednak cholera azjatycka miała występować od połowy XVIII wieku nie tylko sporadycznie, lecz w niektórych latach nawet epidemicznie i w bardzo zjadliwej postaci wśród angielskich i francuskich oddziałów. Tak pojawiła się w Arkote wśród wojska, szerząc się tam w latach 1756, 1759, 1781, 1783 i 1787; w 1783 roku w Amborathal i Gangam. W Madrasie panowała w latach 1770–1790; w 1790 roku w Trinconomale (na Cejlonie) oraz w 1781 i 1782 wśród wojsk francuskich w Pondichery. W Pondichery w latach 1768–1771 miała cholera zabrać 15 tys. istnień ludzkich, a w 1783 roku panując na równinach obszaru górnego Gangesu, w stosunkowo krótkim czasie pochłonęła 19 tys. ofiar w ludziach. Dopiero gdy w późniejszym okresie zaczęła występować częściej wśród angielskich garnizonów i w wielu angielskich faktoriach, ściągnęła na siebie uwagę angielskiego rządu, który też wysłał kilku lekarzy w celu jej dokładniejszego zbadania. Składane przez lekarzy wojskowych raporty oraz ich korespondencja z rządem i instytucjami medycznymi stały się podstawą do wydawania licznych publikacji popularyzujących na bieżąco zdobytą wiedzę o chorobie oraz metodach jej zwalczania, np. gdy cholera dotarła w 1823 roku do Rosji, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, odpowiedzialne za przygotowanie przepisów przeciwepidemicznych, dysponowało w miarę gotowym zasobem informacji na jej temat. Ale ciągle jeszcze pozostawała na określonym i ściśle ograniczonym terytorium Półwyspu Indyjskiego, ogarniała tylko poszczególne dystrykty i mogła być spostrzegana jako wytwór kilku współdziałają22 J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 121.23 Geschichte der Cholera. „Breslauer hausblätter für das Volk”. Jg. 4, 1866, Nr 80, s. 636.24 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 11; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 121; W. Szumowski: Historia medycyny filozoficznie ujęta. Warszawa 1994, s. 82–85, 117–119, 134–135; B. Seyda: Dzieje medycyny w zarysie. Warszawa 1973, s. 59–60, 67–68, 160–161; J. Lewandowska: Gruźlica i cholera – choroby XIX-wiecz-nej Europy. „Edukacja Humanistyczna” 2002, T. 2, s. 138; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 305; Geschichte der Cholera. „Breslauer Hausblätter für das Volk” 1866, Jg. 4, Nr 80, s. 636; Guttentag: Über die geographische..., s. 30; H.R. Goeppert: Ueber das Alter asiatischen Cholera in Indien. „Schlesische... ” 1831, Neue Folge (dalej: NF), nr 11, s. 183–184; I. Janicka: Fumigacja..., s. 71.25 I. Janicka: Fumigacja..., s. 71; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 132.

81

cych niekorzystnych warunków lokalnych, jak ziemia, powódź, trujące wyziewy z bagien i duże różnice temperatur w dzień i w nocy. Przy tym cholera dotykała przeważnie tylko uboższe i niższe warstwy społeczeństwa i nie wywoływała szczególnych obaw u sąsiednich plemion, ponieważ miała się nie rozprzestrzeniać26.

W czerwcu 1814 roku cholera pojawiła się wśród wojsk hinduskich podczas długiego marszu z Trichinopoly w regionie Madrasu do Jaunpur czy Jawalpur (oba miasta znajdowały się w Zjednoczonych Prowincjach, to drugie nad Gangesem)27. Następnie panowała cholera w 1815 i 1816 roku w równinnej i bogatej w wodę części Bengalu, który leży pomiędzy Gangesem i Jumną, dłużej niż zwykle, i do miesięcy zimowych przybrała ona przez nieznane wpływy całkiem nowy charakter, urastając do rozmiarów dużej epidemii. W 1817 roku ostra epidemia cholery wybuchła na całym obszarze delty Gangesu, która w przyszłości stała się endemicznym ogniskiem tej choroby. Rok 1817 można określić jako faktyczny rok narodzin pierwszej pandemii cholery, gdyż w tym roku rozpoczęła się ona i osiągnęła większe epidemiczne rozprzestrzenianie. Wtedy rozprzestrzeniła się na cały Półwysep Indyjski i także w takich regionach, gdzie ona wcześniej nigdy nie była zaobserwowana, przenikała stopniowo też do sąsiednich krain, przestała się już wiązać z pojedynczym obszarem czy z określonymi porami roku, szerzyła się bez względu na miejscowe wpływy oraz we wszystkich miesiącach roku z niepohamowanym pośpiechem z kraju do kraju, ogarniała swe ofiary z szybkością błyskawicy bez różnicy stanu, wieku i ras ludzkich, i miała się swoim charakterem odróżniać od wcześniejszej endemicznej cholery. Także tamtejsi lekarze doszli do wniosku, że taka infekcja nie występowała w delcie Gangesu przed rokiem 1817, i uznali ją za całkiem nową chorobę28. Wydawać by się mogło, że tym roku pojawił się nowy, bardziej odporny i zjadliwy szczep cholery, czyli występujący powszechnie w XIX wieku Vibrio cholerae, a w XX wieku wypierany przez inne szczepy29.

Do rozszerzania się epidemii cholery w Indiach przyczyniały się w niemałym stopniu zmiany będące skutkiem rządów kolonialnych. Brytyjczycy założyli Kalkutę w XVII wieku jako ośrodek administracyjny. Miasto rozrosło się znacznie bardziej, niż ktokolwiek mógł oczekiwać, szybko stając się brudnym, rojnym molochem. Indie poprzecinane zostały nowymi drogami, liniami kolei żelaznej; powstały ruchliwe porty. Kraj nieustannie przemierzali kupcy, zarządcy, żołnierze i zdążający do świętych miejsc pielgrzymi. Jeśli

26 F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 132; Biermer: Über die Entstehung..., s. 185; Geschichte der Cholera..., s. 637; Guttentag: Üeber die geographische, 1831, Nr 4, s. 30; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 306; I. Janicka: Fumigacja..., s. 71.27 F. F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 132.28 Ibidem; Geschichte der Cholera..., s. 637; Guttentag: Über die geographische..., 1831, Nr 4, s. 30–31; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 279.29 Przypuszczenie autora. Nie wiadomo, czy należy wiązać w jakiś sposób wpływ na wydostanie się cholery poza dotychczasowy obszar występowania z dużymi załamaniami klimatycznymi lat 1812–1817, jakie miały miejsce w Indiach i na Dalekim Wschodzie (w 1815 roku nastąpiła gwałtowna erupcja indonezyjskiego wulkanu Tambora, który wyrzucił do atmosfery ogromne ilości pyłu, co spowodowało, że promieniowanie słoneczne z trudem docierało do powierzchni ziemi, skutkiem czego było powszechne odwodnienie i zakłócenie globalnej cyrkulacji wiatrów). W 1816 roku w Indiach zanotowano zmiany w działalności monsunowej w części subkontynentu, a na Dalekim Wschodzie ogromne opady deszczu. B. Dettke: Die asiatische Hy-dra..., s. 15.

82

przenoszony przez wodę mikrob mógłby o czymkolwiek marzyć, to właśnie o czymś podobnym30.

W 1818 roku zaraza opanowała już niemal całe Indie i przedostała się przez jej granice w kierunku wschodnim, północnowschodnim, południowym i południowowschodnim, dotarła do Cejlonu, gdzie została przywieziona w 1819 roku przez angielską fregatę, na Mauritius i stąd na wschodnie wybrzeże Afryki. Jednocześnie wystąpiła także po raz pierwszy na Półwyspie Indochińskim, objęła Wielkie Wyspy Sundajskie (Sumatra, Jawa, Borneo, Moluki i Filipiny), przeniknęła do Chin, gdzie przez 2 lata wyrządziła okropne spustoszenia31.

W 1821 roku cholera została przywleczona z Bombaju na wschodnie wybrzeże Arabii i pociągnęła wzdłuż wybrzeża Zatoki Perskiej do Persji (Iranu) do Ispahan, natomiast w Indiach gwałtownie się zmniejszyła. Jednocześnie odbyła wędrówkę nad Tygrys do Bagdadu i Eufratu do granic Syrii. Zbliżyła się teraz do Europy, przedzierając się dwiema drogami lądowymi, mianowicie przez ciąg karawan z Bengalu Zachodniego do Chin i Orenburga z jednej strony, i przez Persję do Astrachania u wybrzeży Morza Kaspijskiego, i krain nadwołżańskich – z drugiej strony. Tym samym cholera znalazła się w granicach państwa rosyjskiego już w 1823 roku. Jednocześnie spustoszyła Chiny i przekroczyła granicę Syberii. Jednak u wrót Europy w swoim przedzieraniu się naprzód zatrzymała się, i utrzymywała w ogarniętych krainach z większą lub mniejszą gwałtownością, po czym, tak jak w Astrachaniu, bez zastosowania jakichkolwiek środków zaradczych wygasła. W okresie 7 lat cholera miała obejmować obszar 90 stopni długości geograficznej i 60 stopni szerokości geograficznej, którego najodleglejsze punkty stanowiły na wschodzie Filipiny, na zachodzie wybrzeże Azji Mniejszej, na południu wyspy Burbon, na północy zaś Astrachań32.

W roku 1826 epidemia rozpoczęła swoją drugą wędrówkę z Bengalu. W 1829 roku pojawiła się na nowo w Orenburgu, przywleczona tu na doroczny jarmark z chanatów Azji Środkowej; w 1830 roku była już w Astrachaniu, skąd zaczęła się rozchodzić w dwóch kierunkach: w północnym po Wołdze ku Moskwie i zachodnim po wybrzeżach Morza Czarnego i południowej Rosji. We wrześniu 1830 roku cholera wybuchła w Moskwie. Zmarło ponad 50% zarażonych. Przerażeni mieszkańcy Moskwy uciekali masowo do Sankt Petersburga i Smoleńska, rozsiewając zarazę. W roku 1831 roku objęła swym zasięgiem prawie całą Rosję. W ten sposób w końcu 1830 roku pojawiła się już na Podolu i we wschodnich powiatach Galicji33. Cholera stała się przyczyną niepokojów społecznych. Ludność

30 A. Karlen: Człowiek..., s. 180.31 Guttentag: Über die geographische..., „Schlesische...” 1831, Nr 5, s. 33–34; 1831, Nr 7, s. 49–50; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 279–280; Geschichte der Cholera..., s. 6. A. Karlen: Człowiek..., s. 180. Guttentag: Über die geographische..., s. 37.32 Ibidem, s. 637; A. Hirsch: Die allgemienen..., s. 280281; Biermer: Über die Entstehung..., s. 185; F. Puchstein: Über asiatische Cholera mit Berücksichtigung der Camminer Epidemie 1866. Breslau 1869 (dysertacja Uniwersytetu Wrocławskiego), s. 8; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 2; Guttentag: Über die geographische..., s. 34–35; Nr 7, s. 49–51; Nr 11, s. 82–83. Wiadomości o postępach cholery, jej przemieszczaniu się w latach 1817–1823 też w: F. Mehwald: Gedrängte Uebersicht, vom ersten Ausbruche der Cho-lera zu Zilla Jessore am Ganges in Indien und ihrer Verbreitung bis an unsere Grenzen. „Cholerablatt” 1831, Nr 2, s. 14–16; Nr 6, s. 41–48; Nr 28, s. 223.33 A. Karlen: Człowiek..., s. 180–181; Geschichte der Cholera..., s. 637; Guttentag: Über die geographische..., „Schlesische...” 1831, Nr 3, s. 113–114; W. Berndt, G. Münch: Die Cholera in Schlesien (1831–1837). „Jahr

83

zmuszona do przestrzegania ścisłych przepisów o kwarantannie występowała przeciwko władzy. Były to tzw. bunty choleryczne. W Sewastopolu musiano tłumić bunt z pomocą sprowadzonych oddziałów wojskowych. Chłopi sprowokowani pogłoskami o zatruwaniu studzien demolowali lokale policyjne, a nawet szpitale. Mordowano urzędników i lekarzy. Na tym samym tle doszło do rozruchów także w Petersburgu34.

Na początku 1831 roku cholera została sprowadzona przez wojska rosyjskie do Królestwa Polskiego. W czerwcu dosięgła dowódcę armii rosyjskiej feldmarszałka Iwana Dybicza. Dwa tygodnie później zmarł na cholerę książę Konstanty, któremu szczęśliwie udało się zbiec z Warszawy w noc listopadową w 1830 roku; zmarł w pierwszej fazie choroby, kilka godzin po zachorowaniu35. W Warszawie cholera wybuchła 23 kwietnia 1831 roku po bitwie stoczonej 10 kwietnia pod Iganiami. Wojska polskie przed bitwą odbyły długi i forsowny marsz; po bitwie biwakowały na błotnistym placu boju, nie mając innej wody do picia, jak z miejscowych kałuż. Na drugi dzień po bitwie pokazały się w wojsku polskim pierwsze przypadki cholery. Pomimo energicznych środków ostrożności przedsięwziętych przez gen. Jana Krukowieckiego, w kilka dni później cholera wybuchła w Warszawie. Szerzyła się głównie wśród wojska i ubogiej ludności Powiśla. Od 23 kwietnia do 5 maja w wojsku i w mieście zachorowało 2580, a zmarło 1110 osób36. Cholera szybko rozprzestrzeniła się na całe Królestwo Polskie i pomimo stosowania środków zapobiegawczoochronnych pociągnęła za sobą dużą liczbę ofiar37. Trudno było o skuteczną walkę z epidemią, gdyż w omawianym okresie jej panowania nie znano etiologii, epidemiologii i mechanizmu patogenetycznego cholery. Komitet Centralny Zdrowia uznał cholerę za chorobę niezaraźliwą, a izolowanie chorych – za zbędne. Decyzję taką Komitet przyjął na

buch der Schlesischen FriedrichWilhelmsUniversität zu Breslau” 1972, Bd. 17, s. 67; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 2; Archiwum Państwowe w Opolu (dalej: APOp.), Archiwum hrabiego Praschmy z Niemodlina (dalej: AhPzN.), sygn. 523, s. 16–20; A. Hirsch: Die allgemienen..., s. 281; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 14.34 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 14.35 Ibidem; A. Hirsch: Die allgemienen..., s. 281; W. Remenz: General von Diebitsch – ein Schlesier!. „Wir Schlesier!” 1937/1938, Jg. 18, Nr 3, s. 22; A.K. Puzyrewski: Wojna polsko-ruska 1831 r. Warszawa 1899, s. 230–231, 296–297; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 2–3. Przywleczenie epidemii cholery na teren Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie mogły się wiązać z kampaniami rosyjskimi na Bliskim Wschodzie, np. w grę wchodziła wojna Rosji z Persją (1826–1828) i Turcją (1828–1829); zob.: M. Heller: Historia Imperium Rosyjskiego. Tłum. E. Melech, T. Kaczmarek. Warszawa 2002, s. 566–569, 659.36 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 3; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 14; B. Zaorska: Epidemia cholery w Warszawie w czasie Powstania Listopadowego. „Medycyna–Dydaktyka–Wychowanie” 1997, T. 29, z. 3–4, s. 10–108; J. Krzyś: Postępowanie profilaktyczne przeciwko cholerze w woj-sku polskim podczas powstania listopadowego. „Archiwum Historii Medycyny” 1984, T. 47, z. 4, s. 539–550; Z. Chiżyński: Organizacja i metody walki z epidemiami cholery azjatyckiej w Królestwie Kongresowym w la-tach 1831–1905. „Zdrowie Publiczne” 1970, T. 81, nr 10, s. 923–925.37 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski, J. Zawadzki: i in.: Cholera..., s. 3; E. Bernacki: Epidemia cholery w powiecie białostockim w 1831 r. „Białostocczyzna” 1996, nr 3, s. 28–33; W. Jemielity: Cholera w XIX w. w Łomżyńskiem. „Studia Łomżyńskie” 1998, T. 9, s. 7–8; L. Korc: Pierwsza epidemia cholery w Polsce. „Wiadomości Lekarskie” 1971, T. 24, nr 11, s. 1113–1118; Idem: Wkład nauki polskiej do walki z pierwszą epidemią cholery w Europie w r. 1831. „Polski Tygodnik Lekarski” 1972, T. 27, nr 6, s. 235–236; Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej APKat.), Oddział w Pszczynie (dalej: OP.), Archiwum Książąt Pszczyńskich (dalej: AKP.) T. 8, sygn. 1304, s. 3; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 281; Z. Jastrzębowski: Epidemie a rozwój ludności Królestwa Polskiego w latach 1815–1870. „Archiwum Historii Medycyny” 1984, T. 47, z. 3, s. 358–359; M. Rutkowski: Występowanie chorób epidemicznych w społeczeństwie Królestwa Polskiego w latach trzydzie-stych XIX wieku. „Archiwum Historii i Filozofii medycyny” 2004, T. 67, z. 1, s. 49.

84

podstawie opinii i doniesień lekarzy rosyjskich, którzy z tą chorobą zetknęli się na terenie Rosji podczas wcześniejszych epidemii. Toteż w podjętej akcji profilaktycznej zwrócono uwagę na czynniki sprzyjające zachorowaniom na cholerę, jak również czynniki drugorzędne niepowiązane z przeciwdziałaniem zakażeniom; skupiano się więc na przestrzeganiu higieny osobistej i higieny pomieszczeń, prawidłowym odżywianiu się, wskazując na szkodliwe skutki zarówno głodu, jak i obżarstwa, nadużywaniu używek, niemoralnym prowadzeniu się, depresjach psychicznych, złych warunkach mieszkaniowych i innych. W związku z taką interpretacją choroby chorzy mogli być leczeni zarówno w doraźnie organizowanych szpitalach przeciwcholerycznych, jak i w szpitalach ogólnych, lub też pozostawać w domach. Niemniej, właściciele domów musieli składać meldunki o każdym zachorowaniu na cholerę wśród mieszkańców ich posesji. Zabraniano wszelkich zgromadzeń ludności. Do przenoszenia chorych do szpitali zalecano używać specjalnych lektyk, pomieszczenia i ich rzeczy oczyszczać chlorkiem wapna i kadzić palącym się jałowcem, zmarłych na cholerę zaś grzebać niezwłocznie na osobnych cmentarzach. Nakazano tworzyć komitety zdrowia we wszystkich większych miastach Królestwa Polskiego. Organizacją służby zdrowia na terenach wojewódzkich zajęli się fizycy (lekarze) wojewódzcy dzięki wsparciu lekarzy oraz chirurgów obwodowych i powiatowych. Leczenie sprowadzało się do stosowania upustów krwi za pomocą pijawek, nacieraniu spirytusem z kamforą, podawaniu leków wymiotnych, herbaty z rumiankiem, szałwią lub innymi aromatycznymi ziołami itp. Osobom urzędowym (zarządcy majątków i folwarków, rady miejskie, zarządy okręgów wiejskich, kahały żydowskie, parafie) nakazano składać raporty z przebiegu epidemii do komitetów powiatowych38.

Po ogarnięciu Rosji i Królestwa Polskiego cholera przedostała się do Galicji (włącznie z Krakowem), na Węgry, do Austrii, Galicji, Czech, Rumunii i Bułgarii, pociągając za sobą znaczną liczbę ofiar39. W europejskiej części Rosji epidemia tej groźnej choroby spowodowała w 1831 roku 197 tys. zgonów, w Galicji w okresie maj 1831 – luty 1832 zachorowało na cholerę ok. 260 tys. osób, a zmarło prawie 98 tys., na Węgrzech zaś w wyniku epidemii cholery śmierć poniosło 237 tys. osób40.

Nieco wcześniej, w 1830 roku, w innej części świata, cholera miała przedostać się z Persji do Mezopotamii i Arabii, a w 1831 roku opanowała Palestynę, Egipt i wschodnią

38 Z. Chiżyński: Organizacja i metody walki z epidemiami cholery azjatyckiej w Królestwie Kongresowym w latach 1831–1905. „Zdrowie Publiczne” 1970. T. 81, nr 10, s. 923–924; E. Bernacki: Epidemia cholery..., s. 28–32; K. Wirski: Epidemie cholery na terenie guberni radomskiej w latach 1831–1872 w świetle statystyki. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia 21” 1984, s. 78; K. Broczek: Naukowe i praktyczne informacje o cholerze w publikacji Uniwersytetu Wileńskiego z 1830 roku. „Epidemie w Polsce..., s. 26–27.39 J. Lindmajer: Epidemie cholery na terenie rejencji koszalińskiej w XIX wieku (1831–1892). „Rocznik Koszaliński” 1996, nr 26, s. 23; APOp., AhPzN., sygn. 523, s. 87–88; A. Hirsch: Die allgeminen..., s. 282.40 Z. Jastrzębowski: Epidemie a rozwój..., s. 359; J. Szewczuk: Kronika klęsk elementarnych w Galicji w latach 1772–1848. Lwów 1939, s. 246–252. Cholera w Austrii w latach 1831–1832 miała o wiele częściej przebieg śmiertelny w miastach aniżeli na wsi, co było powodem masowego przemieszczania się ludności, podobnie jak w przypadku dżumy; zachodziły zmiany w strukturze społecznej oraz równowadze etnicznej i językowej. Współcześni mogli nie zdawać sobie sprawy ze znaczenia tych migracji, jednakże w aspekcie historycznym odegrały one ważną rolę. Jaskrawym przykładem mogą być AustroWęgry, gdzie w mozaice narodów niemiecki stał się językiem elit i administracji. W 1831 roku cholera zabiła tam około 250 tys. osób, głównie w miastach; na Węgrzech miejsce po zmarłych zajęli przybyli do miast chłopi mówiący po węgiersku. To samo zjawisko miało miejsce w Czechach na rzecz języków słowiańskich. Według W.H. McNeilla w połowie XIX

85

część Afryki Północnej. Szerzenie się zarazy ułatwiała komunikacja muzułmańskich pielgrzymów do Mekki41.

W 1831 roku pierwsza epidemia cholery przedostała się także do Niemiec. Latem 1831 roku zanotowano w Prusach Wschodnich i Zachodnich, a także w regionach nadwarciańskich północnej Wielkopolski, pierwsze przypadki zgonów spowodowane przez cholerę. Następnie przedostała się do Brandenburgii i na Pomorze Zachodnie, gdzie miała mocno dotknąć większe miasta (Berlin, Poczdam, Szczecin, Frankfurt nad Odrą). W sierpniu tego roku cholera dotarła do Szczecina, jesienią do Berlina, aby w 1832 roku objąć prowincje nadreńskie państwa pruskiego. Z Gdańska, do którego w 1831 roku cholera została „przywieziona” statkami, rozprzestrzeniła się do Elbląga, Królewca i Koszalina42. W Poznaniu cholera pojawiła się w lipcu 1831 roku, dnia 24 sierpnia zmarł 71letni feldmarszałek August von Gneisenau, dowódca 4 wschodnich korpusów pruskich, który w związku z powstaniem listopadowym od marca zamieszkiwał w Poznaniu, 4 dni później zaś zmarł 68letni nadburmisztrz Poznania Tatzler43. Śmierć z powodu cholery poniósł także 16 listopada wybitny strateg wojskowy 51letni generał – major Karl P.G. von Clausewitz. Miało to miejsce we Wrocławiu, gdzie choroba pojawiła się we wrześniu 1831 roku44. W swoim rozprzestrzenianiu cholera nie ominęła też Śląska. W prowincji śląskiej w 1831 roku wystąpiło 1955 przypadków śmiertelnych, w 1832 roku zaś – 5929. W państwie pruskim w latach 1831 i 1832 zmarło na cholerę odpowiednio 32 647 i 9091 osób. Warto dodać, że cholera zabrała w Niemczech w 1831 roku znanego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla45.

W dalszym swoim postępie po Europie cholera na przełomie 1831 i 1832 roku dotarła do Anglii, przywleczona przez statki z Hamburga. Rozprzestrzeniała się zwłaszcza w pół

wieku, w czasie jednego pokolenia w Europie Środkowej i na Bałkanach nastąpiło zupełnie nowe rozmieszczenie narodowości; hipoteza, że to cholera była przyczyną rozpadu monarchii austrowęgierskiej, wydaje się interesująca, jednak muszą ją potwierdzić dokładne badania demograficzne; źródło: J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 128.41 Biermer: Über die Entstehung..., s. 185–186; A. Hirsch: Die allgeminen..., s. 281; Geschichte der Cholera..., s. 637.42 Geschichte der Cholera..., s. 637; J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 24; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 281–282; E. Biadała: Pierwsza epidemia cholery w Gdańsku w 1831 roku. „Rocznik Gdański” 1984, T. 44, z. 2, s. 42–46; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 40.43 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 37–40; J. Samter: Zur Geschichte der Cholera – Epidemieen in der Stadt Posen (1831–1873). „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 1886, Jg. 2, s. 285.44 „Schlesische CholeraZeitung” 1832, Letze Folge (dalej: LF), Nr 10, s. 270.45 [P.] Schiefferdecker: Die Cholera in Preußen vom Jahre 1831 bis 1855, auf Grund der in den Mittheilungen des statistischen Bureaus gegebenen Zahlen. „Der neuen Preußischen Provinzialblätter” 1858, 3F, Bd. 2, s. 272; „Preussische Statistik” H. 48A. Berlin 1879, s. 129, 134; Uebersicht der im Preußischen Staate im Laufe des Jahres 1848 an der Cholera Gestorbenen, verglichen mit der Anzahl der an derselben Seuche in den Jahren 1831, 1832 und 1837 Gestorbenen. „Mittheilungen des statistischen Bureau’s in Berlin“. Hrsg. von F.W.C. Dieterici. 1849, Jg. 2, Nr 19, s. 296–297; Nr 20, s. 307–320; Nr 21, s. 322–325; C.F.W. Dieterici: Handbuch der Statistik des preußischen Staats. Berlin 1861, s. 219; „Schlesische CholeraZeitung” 1832, LF, Nr 5, s. 229–232; Nr 6, s. 237–240, Nr 7, s. 245–248; Nr 8, s. 253–256; Nr 9, s. 261–264; Nr 10, s. 269–272; Völkel: Vergleichende Uebersicht der an der Cholera asiatica in der Grafschaft Glatz. Glatz [1832], s. 5, 7–19; H. Schott: Kronika medycyny. Tłum. M. Dutkiewicz, B. Horiańczyk, A. Zaniewska. Warszawa 2002, s. 155. Poczucie bezradności w obliczu cholery wyzwalało często wybuchy wściekłości i dawało wiarę rozsiewanym plotkom. W Prusach rozchodziły się opowieści o medykach, którzy rzekomo otrzymywali od króla po 3 talary od zmarłego na cholerę. Ludzie ubodzy byli przekonani, że są celowo wytruwani przez bogaczy. Wzburzone gromady

86

nocnych hrabstwach, oszczędzając wyżynę szkocką46. Dnia 27 października 1831 roku zanotowano pierwszy przypadek zgonu na cholerę w Sunderland i do maja 1832 roku zanotowano 22 tys. zgonów. Zaraza uderzyła w dumę Anglików – z racji przynależności do białej rasy, do wysokiej klasy społecznej oraz do narodu panującego wówczas nad ogromnymi połaciami globu. Choroba wydawała się im wytworem kolonialnego zacofania47. Jednak trzeba zważyć na fakt, że warunki panujące w wielu europejskich stolicach przypominały te, które obecnie widzimy w miastach Trzeciego Świata. Tylko w latach dwudziestych XIX wieku liczba ludności Londynu wzrosła o 20%. Ludzie mieszkali stłoczeni w fatalnych warunkach higienicznosanitarnych, co sprzyjało szerzeniu się chorób zakaźnych48, a działania założonej Centralnej Komisji Zdrowia nie zapobiegły wybuchowi epidemii cholery i wystąpieniu licznych zgonów przez nią spowodowanych. W grudniu 1832 roku epidemia prawie całkowicie zniknęła49.

Z Anglii cholera przedostała się do Francji na początku 1832 roku. Nawiedziła ona Paryż i większą część kraju z wyjątkiem wschodnich i południowych okolic górskich, docierając w 1833 roku do Marsylii50. W Paryżu pierwsze zachorowania wystąpiły już 25 marca 1832 roku. Ludzie nie wierzyli w epidemię i bagatelizowali ją. Francuzom trudno było zrozumieć, w jaki sposób ich kraj, tak czysty i cywilizowany, może stać się ofiarą zarazy przybyłej ze środka Azji, oazy ubóstwa, brudu i nędzy. Tymczasem w Paryżu zaczęto odczuwać brak wody; zarówno Sekwana, kanał Oursq, jak i studnie uległy szybkiemu zanieczyszczeniu, a i zaopatrująca stolicę rzeka Bievre w krótkim czasie stała się wielkim ściekiem. Do szerzenia się zarazy przyczyniały się też rynsztoki w środku miasta, elementarny brak higieny oraz ciasnota lokalowa. Bezradne wydawały się rady władz, żeby prowadzić zdrowy tryb życia, nie przejadać się oraz ograniczyć spożycie napojów alkoholowych. Szczyt umieralności przypadał na kwiecień; w końcu miesiąca w Paryżu liczba zmarłych wynosiła już 12 800 osób. Dotychczasowa beztroska przemieniła się w panikę. Powstały ogromne trudności z transportem zwłok i ze znalezieniem miejsca na pochówek. Z braku karawanów niejednokrotnie musiano się zadowolić wózkiem ciągnionym przez ludzi bądź nawet taczkami. Przymusem stało się kopanie grobów zbiorowych, gdzie zwłoki rzucano jedne na drugie, oddzielając je tylko cienką warstwą palonego wapna. Szukano oczywiście winnych. Biedota uważała, że zaraza była dziełem trucicieli. Każda osoba przenosząca jakieś dziwne produkty była podejrzana. Ofiarami podejrzeń padali sami lekarze, których atakowano na ulicy. Z uwagi na dużą liczbę zmarłych w szpitalach, sądzono, że personel szpitalny musiał być w jakiś sposób za to odpowiedzialny. Oblegano więc ambulatoria i szpitale, dewastowano apteki. Korzystali na tym szarlatani, zachwala

dokonywały samosądów na lekarzach, urzędnikach, szlachcie, oficerach, łupili dwory. Podobne paranoje to rzecz typowa dla okresów pandemii, zarówno sprzed cholery, jak i po niej. Ponadto w biedotę uderzyły kwarantanny, gdyż ograniczały podróże i handel w konsekwencji czeego wzrastały ceny żywności. Podobne zdarzenia zachodziły także podczas epidemii na Węgrzech i w Rosji; źródło: A. Karlen: Człowiek..., s. 184–185. O rozprzestrzenianiu się cholery w latach 1824–1831 też w: F. Mehwald: Gedrängte Uebersicht..., Nr 29, s. 225–228; A. Chwalba: Historia Polski 1795–1918. Kraków 2000, s. 42.46 Geschichte der Cholera..., s. 637; A. Hirsch: Die allgeminen..., s. 282.47 A. Karlen: Człowiek..., s. 181.48 Ibidem, s. 185–186.49 Ibidem, s. 187; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 135–136.50 Geschichte der Cholera..., s. 637; A. Hirsch: Die allgeminen..., s. 282–283; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 122.

87

jący własne, cudowne lekarstwa. Wielu notabli uciekało z miasta wraz z dobytkiem, toteż do bogatych kierował się gniew ludu. Jednak już w maju zaraza zaczęła wygasać. Mimo to, w lipcu nastąpił nawrót epidemii, która po szczycie zachorowań w tymże miesiącu, tliła się do maja 1833 roku. W rezultacie epidemia cholery panująca w Paryżu w 1832 roku pochłonęła 18 500 ofiar, w tym samym zaś roku odnotowano we Francji 230 tys. zachorowań51.

Jednocześnie z Anglii cholera przedostała się do Irlandii, a stamtąd dotarła po raz pierwszy na drugą stronę oceanu w 1832 roku, mianowicie została przeniesiona do Kanady przez irlandzkich imigrantów, skąd rozprzestrzeniła się do Stanów Zjednoczonych. Tutaj w 1833 roku opanowała zwłaszcza zachodni i środkowy obszar, wyrządziła duże spustoszenie wśród Indian, przekroczyła Góry Skaliste i dotarła do wybrzeża Oceanu Spokojnego, podczas gdy wschodnie stany nawiedziła dopiero w roku następnym – 1834. Rozprzestrzeniała się powoli na południowe stany, a potem do Meksyku i dalej do Ameryki Południowej52.

W Europie, w 1832 roku z Francji cholera została przywleczona do Belgii i Holandii, wystąpiła w Norwegii, w 1833 roku pojawiła się w Hiszpanii, Portugalii i w Afryce Północnej oraz opanowała wcześniej oszczędzone południowe i wschodnie departamenty Francji, w 1834 roku pokazała się w Szwecji, gdzie mocno ucierpiał Sztokholm, leżący w okolicy stojących wód, w 1835 roku wystąpiła na włoskiej ziemi, szerząc się w północnej, środkowej i dolnej Italii. Z Wenecji i Triestu cholera została przywleczona w 1836 roku do państwa austriackiego, gdzie porwała mniej lub bardziej liczne ofiary w arcyksięstwach, w Czechach, Morawach, Węgrzech, Galicji i niektórych częściach Tyrolu. Tym razem dotknęła ciężko także południowozachodnie Niemcy (Bawaria, Monachium), które wcześniej pozostały w większej części ocalone. Królestwo Polskie, Prusy, Brandenburgia, Śląsk także tym razem nie pozostały oszczędzone53.

Cholera nie ominęła także państwa pruskiego. Opanować miała Berlin, w lipcu 1837 roku zaś wybuchła w powiecie chodzieskim, w rejencji bydgoskiej, opanowując wkrótce swym zasięgiem prawie wszystkie powiaty tejże rejencji54. W Poznaniu wystąpiła we wrześniu 1837 roku55. Zaraza nie ominęła w swym rozprzestrzenianiu się także Śląska. Według prowadzonych urzędowo zestawień o postępach cholery na całym Śląsku w 1836 roku miało zachorować 5577 osób, z czego zmarło 2278 osób56, w roku 1837 zaś w pro51 J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 122–127; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 133–134; H. Hetzler: Die Cholera in Europa. „Oppelner Zeitung” 1931, Jg. 67, Nr 194, s. 6; M.P. Czapliński: Epidemia cholery w Paryżu w 1832 roku w świetle relacji Heinricha Heinego, zamieszczonej na łamach „Oppelner Zeitung”. „Zaranie Śląskie” 2005, R. 62, nr 10, s. 71–76.52 Geschichte der Cholera. „Breslauer Hausblätter für das Volk” 1866, Jg. 4, Nr 81, s. 644; A. Hirsch: Die all-gemeinen..., s. 283–284; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 133; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 128. W 1832 roku librecista Mozarta, Lorenzo da Ponte, zorganizował wyprawę włoskiej trupy operowej do zaatakowanego przez cholerę Manchattanu. Przybyli tam artyści zastali opustoszałe ulice oraz ciszę, przerywaną tylko dźwiękiem dzwonów i stukotem kół karawanów wywożących zwłoki na cmentarze. Mnóstwo mieszkańców zbiegło, głównie na północ, ku wiejskim wówczas terenom Greenwich Village i Harlemu; źródło: A. Karlen: Człowiek..., s. 181.53 Geschichte der Cholera..., Nr 80, s. 637; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 283–285; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 132; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 3–4.54 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 66.55 J. Samter: Zur Geschichte der Cholera..., s. 288.56 „Schlesische Provinzialblätter” 1838, Bd. 107, s. 174.

88

wincji śląskiej zmarły 4423 osoby. W państwie pruskim w 1837 roku cholera spowodowała 13 325 zgonów57.

W 1838 roku występowały jeszcze nieliczne przypadki cholery w Anglii i Holandii oraz pojedyncze zachorowania na nią w rosyjskich guberniach, w sąsiedztwie Królestwa Polskiego (gubernia wołyńska, podolska, grodzieńska, wileńska i mińska). Od 1839 roku cholery w Europie nigdzie już nie było, podczas gdy w różnych częściach Azji utrzymywała się ze zmienną intensywnością (w 1845 roku w Bagdadzie epidemia zabierała codziennie 400–450 ofiar)58. Cholera wydawała się początkowo w swojej ojczyźnie powstrzymana, aż do roku 1846, w którym to ponownie zaczęła postępować w kierunku Europy. Nowy pochód cholery posuwał się na zachód. Dość szybko wkroczyła do Persji, Arabii i azjatyckiej części Turcji, stamtąd zaś w kierunku północnozachodnim przedostała się na Kaukaz i to na trakt wojskowy. Z początkiem 1847 roku zaraza doszła do wybrzeża Morza Kaspijskiego, stąd przedarła się do dolin Uralu i Wołgi, a wiosną pojawiła się nad brzegami Morza Czarnego. Jesienią 1847 roku była już w Moskwie i zaczęła się pod koniec tego roku przemieszczać w kierunku Królestwa Polskiego; wystąpiły nawet przypadki cholery we wschodnich powiatach Królestwa, jednak do rozwoju epidemii jeszcze nie doszło. W 1848 roku cholera opanowała europejską część Rosji tak, że już w sierpniu zarażonych było cholerą 17 departamentów, w tym przeważnie te, które podczas wcześniejszych pochodów zarazy już mocno ucierpiały (Petersburg). Jednocześnie z inwazją do Rosji cholera w 1847 roku przeniosła się z Persji do Turcji (szczególnie ucierpiały Bejrut, Stambuł, Bursa, Aintab, Jassy i Bukareszt). Z południowej Rosji dotarła zaraza także w 1848 roku do austriackich krajów, a następnie do Królestwa Polskiego59.

Epidemia nękała mieszkańców Królestwa także w roku następnym. Przez zimę z 1848 na 1849 rok przetrwała cholera w sąsiednich guberniach Rosji (kowieńska, grodzieńska, kurlandzka i inne)60. Z Królestwa Polskiego zaraza w 1848 roku przeniosła się do państwa pruskiego. Nawiedziła mieszkańców rejencji bydgoskiej pod koniec 1848 roku i trwała przez 1849 rok61. Również we wrześniu 1848 roku cholera wybuchła w Szczecinie, a następnie w rejencji szczecińskiej. Nadeszła tam zapewne od strony zachodniej, z głębi Prus, prawdopodobnie poprzez porty pruskie zachodniego Bałtyku lub Morza Północnego62.

57 [P.] Schiefferdecker: Die Cholera in Preußen..., s. 276; Uebersicht der im Preußischen..., 1849, Jg. 2, Nr 19, s. 298; Nr 20, s. 307–320; Nr 21, s. 322–325; C.F.W. Dieterici: Handbuch der Statistik..., s. 219; „Preussische Statistik”. H. 48A..., s. 129, 134; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opolskie..., s. 20; statystyki ogólnopruskie zupełnie pomijają epidemię z 1836 roku.58 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 4; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 285; Geschichte der Cholera..., Nr 80, s. 637.59 Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 644; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 285–286; J. Szewczuk: Kronika klęsk..., s. 293–296; F. Puchstein: Über asiatische Cholera mit Berücksichtung der Camminer Epidemie. Breslau 1869 (dysertacja Uniwersytetu Wrocławskiego), s. 8; Biermer: Über die Entstehung..., s. 186; B. StępniewskaHolzer: Życie codzienne na Bliskim Wschodzie w XIX wieku. Warszawa 2002, 48; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 4.60 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 4; Z. Jastrzębowski: Epidemie a rozwój..., s. 364–368; K. Wirski: Epidemie cholery..., s. 81; Wiadomość dla ogółu mieszkańców o poznawaniu cholery, o sposobach ochronienia się od niej, jako też o leczeniu jej środkami pospolitemi. Warszawa 1847, s. 5–22.61 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 67–68.62 J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 25–28.

89

Poprzez rejencję szczecińską zaraza została zawleczona na teren rejencji koszalińskiej, niewykluczone, że także drogą morską ze Szczecina63.

Ze Szczecina cholera została przerzucona do Poznania. Do jej przywleczenia przyczyniło się stworzenie połączenia kolejowego Poznania ze Szczecinem pod koniec sierpnia 1848 roku. Umożliwiło to setkom szczecinian odwiedzenie Poznania i 8 dni później także setkom poznanian – Szczecina (początek września). Bezpośrednio po powrocie poznanian z ich podróży wizytacyjnej wystąpiły wśród nich pierwsze zachorowania na cholerę64, a na jej rozprzestrzenienie się w Poznaniu też nie trzeba było długo czekać65. Epidemia ta dotknęła też w dużym stopniu prowincją śląską. Zmarło tam w 1848 roku wprawdzie tylko 1512 osób, jednak rok 1848 pochłonął 11 298 osób, co daje w obydwu latach liczbę 12 810 ludzi. Mocno ucierpiały w tych dwóch latach także inne prowincje pruskie, np. poznańska, brandenburska i reńska66. W 1849 roku w północnych Niemczech choroba pokazała się w Meklemburgii, w Hamburgu, szczególnie w Schwerin, w środkowych Niemczech w Lippe, szczególnie gwałtownie wystąpiła w Stadthagen, w Wielkim Księstwie Hesji w Moguncji, i w Badenii, zwłaszcza w Mannheim. W Saksonii była ona mniej zjadliwa. W państwie pruskim w latach 1848–1849 na skutek epidemii cholery zmarło aż 71 466 ludzi67.

Jesienią 1848 roku cholera pokazała się, aczkolwiek bez epidemicznego charakteru, w Londynie, Edynburgu i innych większych miastach Anglii, podczas gdy w Szkocji panowała ze znaczną gwałtownością do 1849 roku. Jednocześnie zostały nawiedzone Holandia (Amsterdam, Rotterdam, Gröningen i szczególnie Leiden), Belgia, Norwegia, Szwecja i Ameryka Północna (Nowy Orlean, Teksas, Nowy Jork)68. W 1849 roku ponownie wybuchła w Rumunii, pojawiła się znowu w końcu stycznia w Wiedniu, szalejąc tam najgwałtowniej w czerwcu i ustając dopiero w połowie października. W maju tego samego roku panowała bardzo gwałtownie w Bratysławie, w czerwcu została wraz z jeńcami przywleczona do Pragi, w sierpniu rozgorzała w Trieście i Wenecji, a w końcu listopada – w Ołomuńcu69. We Francji epidemia bardzo ciężko dotknęła Paryż i osiągnęła swój punkt szczytowy; stolica straciła w 1849 roku 20 tys. mieszkańców, w Rochefort panowała w sierpniu, w Marsylii – we wrześniu. Mniej więcej w tym samym czasie cholera porwała 1/6 ludności włości francuskich w Afryce Północnej. W Italii choroba wystąpiła tylko śladowo w Rzymie. Natomiast bardzo ciężko dotknęła tym razem Wielką Brytanię, pojawiła się w listopadzie 1848 roku w Edynburgu, do Londynu dotarła w grudniu, a w czerwcu 1849 roku szalała już w całym kraju. Cholera opanowała szczególnie mocno Anglię i Wa

63 Ibidem; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 286.64 J. Samter: Zur Geschichte der Cholera..., s. 289.65 Ibidem, s. 289–290; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 286.66 A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 286; [P.] Schiefferdecker: Die Cholera in Preußen..., s. 272–274, 276, 278; 67 Uebersicht der im Preußischen..., 1849, Jg. 2, Nr 19, s. 299; Nr 20, s. 307–320; Nr 21, s. 322–325; Uebersicht der durch die Cholera im Preußischen Staat herbeigeführten Todesfälle seit ihrem Erscheinen 1831 bis jetzt. „Mittheilungen des statistischen Bureau’s in Berlin“. Hrsg. von F.W.C. Dieterici. 1857, Jg. 10, Nr 15, s. 235; Nr 16, s. 244; C.F.W. Dieterici: Handbuch der Statistik..., s. 219; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opols-kie..., s. 20; Biermer: Über die Entstehung..., s. 186; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 286; Geschichte der Cho-lera..., Nr 81, s. 644.68 Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 644; Biermer: Über die Entstehung..., s. 186; A. Hirsch: Die allgemei-nen..., s. 286–287.69 A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 287; Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 644.

90

lię, gdzie zmarło około 50–70 tys. ludzi. W Londynie zanotowano co najmniej 30 tys. zachorowań na cholerę i około 14 tys. zgonów, a największe żniwo choroba zebrała w mieście w czasie od 17 czerwca do 3 października 1849 roku. W tym roku nastąpił gwałtowny wybuch epidemii w Ameryce Północnej, gdzie szczególnie duże spustoszenia poczyniła w Meksyku i na Antylach70.

W następnym roku (1850) cholera pokazała się w różnych, głównie już wcześniej objętych nią miejscach Europy, miała jednak przeważnie łagodny przebieg. W 1850 roku wystąpiła w Czechach i Morawach, w sierpniu przerzuciła się do Brna, szalejąc w ogóle najgwałtowniej w południowej części Moraw i dolinie Morawy, podczas gdy w Wiedniu, jak również w innych częściach monarchii austriackiej, zdarzyły się tylko rzadkie jej przypadki. Na pruskim terytorium pojawiła się w gwałtowny sposób w prowincji saskiej; mniej zjadliwie natomiast w Poznaniu, na Śląsku, w Brandenburgii (Berlin) i na Pomorzu. W 1850 roku Prusy odnotowały 14 899 przypadków śmiertelnych spowodowanych przez cholerę. Reszta Europy pozostała w tym roku w przeważającej mierze bezpieczna, natomiast mocno ucierpiały m.in. Stany Zjednoczone, Jamajka, Bagdad z okolicami i Algieria71.

Cholera w nieznacznym stopniu występowała w Prusach w 1851 roku, gdzie według pruskiej urzędowej statystyki miały umrzeć na nią łącznie 133 osoby72. Właśnie z Prus w roku 1851 cholera przedostawała się do przygranicznych powiatów Królestwa Polskiego. Epidemia pojawiła się w powiecie sieradzkim dnia 18 września, rozszerzyła się tylko na sąsiednie powiaty i nie była zbyt silna, a w końcu grudnia zupełnie wygasła i wydawało się, że to już koniec pandemii. Było to jednak tylko pozorne wygaśnięcie. Dnia 29 stycznia 1852 roku cholera pojawiła się koło Sieradza, skąd rozeszła się na całe Królestwo. Epidemia z 1852 roku spowodowała największą liczbę zachorowań i zgonów ze wszystkich panujących w Królestwie epidemii. Była także najgroźniejsza spośród notowanych w Europie. W 1852 roku na omawianym terenie zachorowały aż 103 733 osoby, a zmarło 48 579 osób73.

Cholera panowała w dużo mniejszym stopniu jeszcze w dwóch następnych latach, natomiast nasilenie epidemii cholery w Królestwie przypadło na 1855 rok. Epidemie cholery, jakie panowały w Królestwie Polskim w latach 1848–1855, stały się przyczyną ponad

70 Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 644; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 128; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 140; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 287–288.71 Geschichte der Cholera..., nr 81, s. 644; [P.] Schiefferdecker: Die Cholera in Preußen..., s. 273–277; J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 25; C.F.W. Dieterici: Handbuch der Statistik..., s. 219; „Preussische Statistik”. H. 48A..., s. 129, 134.72 Jednak dane statystyczne dla tego roku zostały ewidentnie zaniżone, co pokaże przykład rejencji opolskiej w 1851 roku, o czym wspomnę podczas omawiania epidemii cholery na Górnym Śląsku w 1848–1856; źródło: „Preussische Statistik”. H. 48A..., s. 129; C.F.W. Dieterici: Handbuch der Statistik..., s. 219; [P.] Schiefferdecker dla tego roku wylicza w prowincji śląskiej tylko 3 przypadki śmiertelne nią spowodowane, podczas gdy na Górnym Śląsku, podczas epidemii z 1851 roku liczba ofiar okazała się być znacznie większa; źródło: [P.] Schiefferdecker: Die Cholera in Preußen..., s. 273, 276; Uebersicht der durch..., 1857, Jg. 10, Nr 15, s. 236; Nr 16, s. 245.73 Z. Jastrzębowski: Epidemie a rozwój..., s. 364, 369; K. Wirski: Epidemie cholery..., s. 82–83; W. Jemielity: Cholera w XIX w..., s. 12; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i. in.: Cholera..., s. 5–6.

91

126 tys. zejść śmiertelnych. W latach następnych bywały jeszcze w Królestwie pojedyncze przypadki, do rozwoju epidemii jednak już nie doszło74.

W swoim epidemicznym szerzeniu się cholera nie ominęła także państwa pruskiego, porywając w latach 1852–1855 wiele ofiar. W prowincji śląskiej w 1852 roku zanotowano 2293 zgony, a w 1855 roku – 3859 przypadków śmiertelnych. Łącznie w państwie pruskim cholera pozbawiła życia w 1852 roku aż 41 238 ludzi, w 1853 roku – 9588, w 1854 roku – 756, w 1855 roku zaś – 30 56475.

W 1853 roku cholera wystąpiła także na północy Europy: w Danii, w południowej Szwecji, w poszczególnych częściach Norwegii; podobnie w tym i następnym roku wybuchła w Wielkiej Brytanii (m.in. w Londynie) oraz we Francji (m.in. w Marsylii i Nicei)76. Lata 1854 i 1855 przyniosły rozprzestrzenianie się cholery w pojedynczych rejonach Niemiec, zwłaszcza w Bawarii, gdzie w Monachium późnym latem 1854 porwała liczne ofiary. Ponadto była w Augsburgu, Wiedniu oraz wystąpiła w Berlinie. W państwie pruskim, choć w latach 1856–1860 cholera była ciągle obecna, nie spowodowała w ludziach dużych strat. W 1856 roku zanotowano w Prusach 259 zgonów, w 1857 roku – 4077 (z tego w prowincji pruskiej aż 3949), w 1858 roku – 3, w 1859 roku – 2151, a w 1860 roku – 15 przypadków śmiertelnych spowodowanych cholerą. W latach 1854–1855 miała dotrzeć po raz pierwszy do Szwajcarii (Aarau, Zurych, Bazylea). Lata 1853–1860 przyniosły epidemię tej choroby w Hiszpanii; najintensywniej przebiegała ona zwłaszcza w 1855 i 1859 roku. W 1855 roku w Austrii występowała w Galicji oraz na Śląsku Cieszyńskim. Ofiarą cholery w Stambule miał paść poeta Adam Mickiewicz dnia 26 listopada 1855 roku. Zaraza utrzymywała się w różnych guberniach Rosji do około 1861 roku; w Petersburgu i Kronsztadzie panowała jeszcze w latach 1860–1862 i na koniec pochodu epidemii dotarła w 1863 roku do Brazylii77.

W latach 1860–1861 występowały większe epidemie w Indiach i Persji. Prawdopodobnie powiązany z nimi był wybuch cholery w Azji Mniejszej (Bagdad) i Arabii (1862). W 1863 roku nastąpiło nasilenie epidemii w Indiach, co było zwiastunem kolejnej euro74 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i. in.: Cholera..., s. 7–8; Z. Jastrzębowski: Epidemie a rozwój..., s. 364–365; W. Jemielity: Cholera w XIX w..., s. 12–15.75 [P.] Schiefferdecker: Die Cholera in Preußen..., s. 272–277; J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 25, 29–30; J. Samter: Zur Geschichte der Cholera..., s. 296–297; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 69; „Preussische Statistik” H. 48A..., s. 129, 134; Uebersicht der durch..., 1857, Jg. 10, Nr 15, s. 237–238; Nr 16, s. 245–247; C. F. W. Dieterici: Handbuch der Statistik..., s. 219; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opolskie..., s. 20; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 288.76 A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 289–290; Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 644; F. Puchstein: Über asiatische Cholera mit Berücksichtung der Camminer Epidemie. Breslau 1869 (dysertacja Uniwersytetu Wrocławskiego), s. 8–9; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 142; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 128.77 Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 644–645; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 288–290; Biermer: Über die Entstehung..., s. 186; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 8; J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 25; „Preussische Statistik” H. 48A..., s. 129, 134; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opolskie..., s. 20; „Gwiazdka Cieszyńska” 1855, nr 27, 29, 33–34. O śmierci Mickiewicza na cholerę, zob. w: K. Kostenicz: Ostatnie lata Mickiewicza. Styczeń 1850–26 listopada 1855. Warszawa 1978, s. 512–518; P. Łopuszański stwierdza, że w Stambule nie panowała epidemia cholery, a śmierć Mickiewicza miała nastąpić wskutek zatrucia najprawdopodobniej arszenikiem i być zabójstwem politycznym zapewne ze strony agentów rosyjskich, gdyż organizował tam wojsko polskie do walki z Rosją po wybuchu konfliktu tureckorosyjskiego, podejmując próbę odzyskania niepodległości dla Polski; źródło: P. Łopuszański: T.W. Konrad Wallenrod. „Focus. Historia” 2007, nr 6, s. 11.

92

pejskiej pandemii, w roku następnym zaś zaraza była już na zachodnim brzegu Półwyspu Indyjskiego. Tej właśnie pandemii i jej rozwojowi towarzyszyły przemieszczenia ludności, translokacje wojsk i powstania zbrojne. Już w 1865 roku pielgrzymi przywlekli cholerę do Mekki. W maju tego roku została przez nich przerzucona stamtąd do Dolnego Egiptu, do Aleksandrii, stąd w czerwcu przedostała się na Maltę, do Stambułu i Marsylii; wystąpiła też w Damaszku (Syria). Z Marsylii przeniesiona została na południe i wiosną 1866 roku na północ Francji. Niemal jednocześnie z Maltą i Marsylią została zarażona cholerą Italia (Ankona przez statek z Aleksandrii w czerwcu 1865 roku). Epidemia panowała gwałtownie w Italii i na Sycylii w latach 1866–1867. Także Hiszpania i Portugalia zostały nawiedzone przez cholerę, która dotarła tu drogą morską w 1865 (w lipcu Walencja przez podróżnych z Aleksandrii przez Marsylię); w Stambule zaraza pojawiła się 28 czerwca 1865 roku, również docierając tu z Aleksandrii. Epidemia cholery z Turcji przerzuciła się w końcu lipca 1865 roku na Podole i do Odessy, a 11 sierpnia była już na Wołyniu i w 1865 roku w Królestwie Polskim. Na Wołyniu w tym roku „przezimowała” i na wiosnę 1866 roku rozszerzyła się na sąsiednie gubernie. Jednocześnie w 1865 roku z Turcji nadszedł atak epidemii do księstw naddunajskich, do południowych Niemiec i Królestwa Polskiego (1866–1867). W ogóle rok 1866 był osławiony przez wielkie epidemie w Austrii, Węgrzech, Czechach, Śląsku, Nadrenii, Westfalii i większej części północnych Niemiec. Do południowych Niemiec w roku wojny niemieckoaustriackiej cholera została wprawdzie zawleczona, lecz nie dotknęła Moguncji. Nie wytworzyły się też żadne duże epidemie. Zaraza zaatakowała Wyspy Brytyjskie, Belgię, Holandię, państwa skandynawskie oraz Amerykę Północną i Południową78.

W państwie pruskim w 1866 roku wybuchła z dużą intensywnością epidemia cholery, która pociągnęła za sobą bardzo wysoką liczbę ofiar, bez porównania większą, niż miało to miejsce w przypadku poprzednich epidemii. Rok ten zamknął się bilansem 114 683 zgonów spowodowanych przez tę chorobę. Ogromne straty w ludziach zanotowały w 1866 roku takie prowincje jak: pruska, brandenburska, pomorska, poznańska (w Poznaniu epidemia pojawiła się przez napływ i ciągłą rotację wojsk – zwalnianych żołnierzy, jeńców wojennych, inwalidów – prawie wszystkich z miejsc zarażonych cholerą); w śląskiej zanotowano 20 757 zgonów. W roku następnym (1867) odnotowano w Prusach już tylko 6031 zgonów spowodowanych przez tę zarazę79.

W latach 1868–1869 epidemii cholery w Królestwie już nie było, jednak występowała w sąsiednich guberniach rosyjskich (wileńska, grodzieńska, kowieńska); w ogóle w latach 1869 i 1870 była w Rosji dosyć rozpowszechniona. Poza nią występowała tylko w Indiach. W Królestwie Polskim dała o sobie znać nieznacznie w 1870 roku; ponownie pojawiła się w Królestwie w Suwałkach 30 marca 1871 roku po przybyciu do miasta oddziału rekru78 K. Wirski: Epidemie cholery..., s. 83; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 8; J. Chądzyński: Cholera w r. 1865. Cz. 1. Lwów 1865, s. 4–9; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 128; B. StępniewskaHolzer: Życie codzienne..., s. 48; M. Heller: Historia Imperium..., s. 621–622; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 292–299; Geschichte der Cholera..., Nr 81, s. 645; „Gwiazdka Cieszyńska” 1867, nr 32; Biermer: Über die Entstehung..., s. 186–187. 79 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 69–70; J. Samter: Zur Geschichte der Cholera..., s. 299–304; J. Lindmajer: Epidemie cholery..., s. 30–33; Engel: Die Cholera-Epidemie des Jahres 1866 mit einem Rückblick auf die früheren Epidemien. „Zeitschrift des Königslich Preußischen Statistischen Bureaus” 1869, Jg. 9, Nr 1–3, s. 80–87, 93; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opolskie..., s. 20; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 295; „Gwiazdka Cieszyńska” 1867, nr 32.

93

tów z dotkniętej cholerą guberni włodzimierskiej. Poza obręb guberni suwalskiej rozprzestrzeniła się dopiero jesienią. W 1871 roku cholera była obecna również w guberniach: kowieńskiej, grodzieńskiej, wołyńskiej i kijowskiej. W Królestwie zaczęła się rozprzestrzeniać dopiero jesienią 1872 roku i trwała do jesieni następnego roku80.

W sierpniu 1872 roku cholera wybuchła również w Galicji i na Bukowinie, a następnie w Besarabii i na Węgrzech. Aby zarazy nie rozprzestrzeniać, zabroniono odbywania pielgrzymek odpustowych i tłumnych zjazdów religijnych; nie uniknięto jednak przemieszczeń ludności uciekającej przed zarazą. Te ucieczki rozszerzyły chorobę jeszcze bardziej. Tylko na Węgrzech do mniej więcej połowy września 1873 roku zmarło na cholerę przeszło 70 tys. osób. W Galicji zaraza była również mocno rozpowszechniona. Zdarzały się przypadki ucieczek lekarzy przed epidemią. Ci, uciekając, pozostawiali ludność jej własnemu losowi. W 1873 roku w Austrii cholera porwała 106 441 ofiar81.

Epidemia w 1873 roku przedostała się również do Prus. Największe straty w ludziach w tym roku notowano w prowincji pruskiej – 14 176 zgonów, w śląskiej zanotowano ich 1723. Ogółem w całych Prusach wystąpiło 28 656 przypadków śmiertelnych82.

W latach 1871–1874 zaraza pojawiła się w różnych krajach Europy, m.in. w 1873 roku w Rzeszy Niemieckiej (Monachium), we Francji. Ostatecznie w 1875 roku występowała w Syrii (Damaszek)83.

Od 1874 roku, kiedy po raz ostatni widziano ją w Niemczech, aż do roku 1884, Europa była wolna od zarazy. Już w 1883 roku cholera wybuchła w Indiach, szybko przedostała do Persji, Arabii, by na przełomie czerwca i lipca tego roku pojawić się w Egipcie. Do rozwleczenia zarazy miało dojść z powodu niezbyt rygorystycznego przestrzegania przepisów kwarantannowych przez Anglików na Morzu Czerwonym. Anglicy bowiem nie chcieli tracić zysków z handlu morskiego84. Cholera w Egipcie od początku lipca do końca października miała porwać do 40 tys. ofiar; epidemia w apogeum swojego natężenia zabierała dziennie po kilkuset ludzi85.

W latach 1884–1887 cholera z dużą siłą operowała w Europie, zwłaszcza we Francji, Włoszech, Hiszpanii i AustroWęgrzech. Pomimo stosowania przez Francję kwarantanny dla statków przypływających z Egiptu, dnia 13 lub 14 czerwca 1884 roku zaraza wybuchła w wojskowej przystani portowej w Tulonie, przywleczona prawdopodobnie przez okręty transportowe powracające z Tonkinu i Kochinchiny (Chiny), gdzie cholera również wtedy atakowała. Wobec zagrażającej innym państwom europejskim zarazy Włochy i Hiszpania wydały odpowiednie zarządzenia, aby ochronić się przed przeniesieniem epidemii drogą morską lub lądową. Za ich przykładem poszły Szwajcaria, Belgia, Portugalia, Grecja

80 A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 300; Z. Chiżyński: Cholera azjatycka..., s. 992–993.81 „Katolik” 1872, nr 37, s. 320; 1873, nr 16, s. 145; nr 31, s. 272; nr 32, s. 280; nr 39, s. 340; nr 46, s. 396–397; „Oesterreichische Statistik” Bd. 21, H. 4. Wien 1889, s. XXXI (wstęp); A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 301.82 A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 301; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 70–73; J. Samter: Zur Ge-schichte der Cholera..., s. 304–305; „Katolik” 1873, nr 41, s. 357; „Preussische Statistik” H. 48A..., s. 129, 134; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opolskie..., s. 20.83 Biermer: Über die Entstehung..., s. 187; „Katolik” 1873, nr 51, s. 441; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epi-demii..., s. 128; B. StępniewskaHolzer: Życie codzienne..., s. 48; A. Hirsch: Die allgemeinen..., s. 301–303.84 „Katolik” 1883, nr 50; „Gazeta Górnośląska” 1883, nr 39; „Gwiazdka Cieszyńska” 1883, nr 27, s. 268; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 13.85 „Katolik” 1883, nr 52–59, 61, 63–68, 70, 84–85; „Gazeta Górnośląska” 1883, nr 40–41, 44, 54–55; W. Jabłonowski: Cholera w Europie od roku 1884 do 1887. „Przegląd Lekarski” 1888, nr 13, s. 197.

94

i Turcja, tudzież inne państwa pozostające w bliższej styczności z Francją. Rząd austriacki wydał polecenie zachowania wszelkiej ostrożności na kolejach żelaznych; w Trieście i Rijece zebrały się powołane komisje sanitarne, a pasażerowie okrętów przybywających do prowincji nabrzeżnych AustroWęgier z portów francuskich Morza Śródziemnego i Algieru mieli podlegać 10 i 20dniowej obserwacji. W krótkim czasie zaraza przerzuciła się z Tulonu do Marsylii (stan sanitarny obu miast pozostawiał wiele do życzenia); stąd rozprzestrzeniła się na kilka departamentów południowych i południowozachodnich. Do szybkiego szerzenia się choroby przyczyniał się też duży upał panujący latem 1884 roku. Nieco później epidemia postępowała ku departamentowi Sekwany; wybuchła w listopadzie w Paryżu, zajęła miasto Nantes i wyspę Noirmontier w Wandei, gdzie przetrwała aż do 10 stycznia 1885 roku86.

Wiosną 1885 roku ponowne pokazanie się cholery w Marsylii było prawdopodobnie odnowieniem poprzedniej epidemii; być może została przywleczona z Hiszpanii, gdzie właśnie panowała. W sierpniu tego roku pojawiła w Tulonie, a w 1886 roku – w Bretanii, głównie w Finisterre. Dobrym podłożem do rozwoju cholery we Francji był brak czystości w miastach, np. w Paryżu i Tulonie87. W tym samym roku cholera została zawleczona do Algierii, zapewne za pośrednictwem francuskich żołnierzy. Szerzyła się umiarkowanie w okolicach Algieru i Oranu88. Kiedy epidemia trwała w Marsylii i Tulonie w 1884 roku, miejscowe władze ukrywały ten fakt, co pozwoliło chorobie na swobodne rozprzestrzenianie się do innych portów Morza Śródziemnego. Podyktowane to było chęcią uniknięcia strat finansowych, gdyż oba porty prowadziły ożywiony handel89. W Hiszpanii zaraza wybuchła w pierwszych dniach sierpnia 1884 roku w Alicante, następnie na wybrzeżach Vinalpso – najprawdopodobniej wskutek przerzucania się choroby z Marsylii lub innych południowych portów francuskich. W ciągu zimy 1884–1885 zamiast przygasnąć, nabrała charakteru chronicznego, i z nową siłą wybuchła w prowincji Walencja, gdzie panując przez 2 miesiące, w końcu wiosny rozeszła się po prawie całym Półwyspie Pirenejskim, z wyjątkiem Portugalii. W czasie epidemii w Hiszpanii w 1885 roku nastąpił zastój w handlu, wydano zakazy o wwozie i wywozie towarów. W Madrycie w czerwcu tego roku wybuchły zamieszki, gdyż zarzucano rządowi opieszałość w walce z chorobą, uważano nawet, że do sytuacji tej doszło za cichym przyzwoleniem rządzących w celu wyeliminowania biedoty, toteż lud nie ufał lekarzom mającym rzekomo działać z polecenia władz. Epidemię tę Hiszpania przypłaciła 183 tys. ofiarami w ludziach90.

W sierpniu 1884 roku cholera pokazała się we Włoszech, przyniesiona przez włoskich uchodźców, powracających z południowej Francji, lub przez osoby dotknięte już zarazą i powracające do swych miejscowości, gdzie też choroba zaczęła atakować z największą siłą, miejsca położone we wschodniej i południowej części Półwyspu Apenińskiego.

86 W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., s. 197–198; Biermer: Über die Entstehung..., s. 187; J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 128; „Katolik” 1883, nr 52; 1884, nr 50–58, 60–65, 67, 69–70, 73–75, 87, 89– 91, 93–94; „Gazeta Górnośląska” 1884, nr 27–28, 31–32, 37, 52; „Gwiazdka Cieszyńska” 1883, nr 27, s. 268; 1884, nr 28, s. 305.87 „Katolik” 1885, nr 61–62, 64, 66; W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., s. 198.88 W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., s. 198.89 A.G. Carmichael: Cholera..., s. 214; „Gwiazdka Cieszyńska” 1884, nr 28, s. 305.90 „Katolik” 1884, nr 70, 73, 75, 79, 91; 1885, nr 30, 43, 47, 49, 52, 55, 61–63, 65, 68, 74, 79; W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., s. 198.

95

W początkach wiosny 1885 roku, po krótkim i zapewne niecałkowitym wygaśnięciu, zaraza ponownie wybuchła we Włoszech, szerząc się w rozrzuconych ogniskach epidemicznych do 1887 roku. Nie obyło się bez tzw. buntów cholerycznych. Ludność utrudniała zaprowadzenie środków ochronnych wobec cholery przekonana, że cholera została rozsiana za aprobatą rządu. Nierzadko zabijano lekarzy jako rzekomych siewców cholery, podpalano lazarety pełne chorych. Zresztą lekarze często uciekali z miejscowości nawiedzonych przez cholerę, nie chcąc odwiedzać chorych, podobnie też grabarze odmawiali chowania zmarłych. Do pełnienia swoich powinności często zmuszała ich policja i wojsko. Ponadto podupadł handel, zaznaczył się niedobór zatrudnienia. Brakowało żywności. Przeprowadzano rewizję lekarską okrętów przybywających do portów włoskich z miejsc, w których panowała cholera lub były podejrzane o cholerę. Okręty, na których dostrzeżono przypadki cholery, podlegały dezynfekcji. Sytuację pogarszał również zły stan sanitarny miast włoskich, szczególnie Neapolu. Włochy, łącznie z Sycylią i Sardynią, straciły w 4 następujących po sobie latach (1884–1887) prawie 50 tys. ludzi, stratę powiększoną jeszcze zwłoką i trudnościami w stosunkach handlowych, spowodowanych długim trwaniem zastosowanych środków ochronnych przed zarazą przez wszystkie kraje91.

W lipcu 1886 roku z Włoch cholera przerzuciła się do Triestu i szybko rozszerzyła się na Istrię. We wrześniu pokazała się na Węgrzech, w Budapeszcie. Pojawiła się też w Serbii, Bośni i Bułgarii. Dobrym podłożem do rozwoju cholery na Węgrzech były fatalne warunki mieszkaniowe; na 1 izbę często miało przypadać 14–24 mieszkańców. Z powodu niebezpieczeństwa rozprzestrzenienia się zarazy rząd austriacki polecił swym rządom krajowym, aby nie zezwalały na pielgrzymki do miejsc kultu religijnego. Wobec przybliżającej się do granic Prus cholery władze zaprowadziły w Boguminie rewizję podróżnych. Jednakże przypadki cholery w AustroWęgrzech ustały w początkach roku 188792.

W Rzeszy Niemieckiej wystąpiła w 1886 roku tylko mała epidemia z 14 przypadkami śmiertelnymi we wsiach Gonsenheim i Finten opodal Moguncji i zgonem 1 chorego – podróżnego we Wrocławiu93.

Z Włoch cholera została przywleczona aż do obu Ameryk. Pierwszy przypadek zanotowano na okręcie MateoBruzzo, który mając na pokładzie 200 emigrantów udających się do Montevideo, opuścił Genuę we wrześniu 1884 roku. Jednak statku, na którym zapadło na cholerę 40 osób, a 19 zmarło, nie przyjęto w Montevideo (Urugwaj), dzięki czemu uchroniono się przed „nieproszonym gościem” z Europy. Mimo to cholera wybuchła tam niedługo potem, gdy przybył inny okręt, również pochodzący z Włoch. Zaraza zaczęła wtedy uderzać z niezwykłą siłą w Ameryce Południowej i trwając tam kilka miesięcy, groziła nawet powrotnym przedostaniem się do Europy za pośrednictwem francuskiego statku powracającego z La Plata (Argentyna) na początku 1886 roku. Drugi przypadek dotyczył dwóch statków Britannia i Aleszia, które z końcem tego samego roku zabrawszy

91 W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., s. 198; „Katolik” 1884, nr 62–63, 65, 67, 69–75, 77, 79–82, 87, 98–99; 1885, nr 8, 72, 74–75, 79, 84; 1886, nr 22, 34, 36, 39–40, 43, 46, 49, 53, 55, 92; 1887, nr 56, 74–75, 79; „Gazeta Górnośląska” 1884, nr 33, 37–38; „Opiekun Katolicki” 1887, nr 20, 51, 53–54, 57, 68–70, 74; A.G. Carmichael: Cholera..., s. 214.92 W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., s. 198; „Katolik” 1886, nr 58, 74–77, 79, 82–83, 88, 92, 97; „Opiekun Katolicki” 1887, nr 29.93 Jacobi: Ueber die Cholera. „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur”. Bd. 70, 1892, s. 101.

96

podróżnych w Neapolu, przewlekły cholerę do Nowego Jorku i jego szpitali. Przedsięwzięto bardzo ścisłe i długotrwałe środki ostrożności, które zastosowano wobec podróżnych, osadzonych w lazarecie HoffmanIsland i na statku pontonowym służącym za szpital. Powstrzymały one rozprzestrzenianie się zarazy w metropolii Stanów Zjednoczonych i być może poza nią. Przypadek ten miał miejsce w październiku i listopadzie 1887 roku94.

W 1888 roku cholera miała panować w miastach portowych w Indiach, na wiosnę tego samego roku, według angielskiej prasy, miała się pojawić w Madrycie95, a w 1889 roku cholera srożyła się na Bliskim Wschodzie (Persja, Mezopotamia)96.

W roku 1890 wystąpiła znowu w Hiszpanii, przywieziona tutaj z Filipin. Jednak dzięki zastosowanym środkom sanitarnym poza granice Półwyspu Pirenejskiego się nie przedostała97.

W lipcu 1891 roku nastąpiło gwałtowne uderzenie cholery w Arabii i Syrii. W niektórych miastach zapadało na nią 300–400 osób dziennie, mimo że rada lekarska zaprowadziła środki zaradcze w celu zapobieżenia dalszemu rozprzestrzenianiu się choroby. Epidemia prawdopodobnie wygasła późną jesienią tego samego roku98.

Ostatnia fala epidemiczna miała swój początek w 1892 roku. Na wiosnę 1892 roku zintensyfikowała się w północnych Indiach. Z Kaszmiru rozprzestrzeniła się przez Afganistan do Persji, przekroczyła rosyjskie zamknięcia graniczne, dotarła na wschodnie wybrzeże Morza Kaspijskiego, a w czerwcu tego roku – statkami do ruchliwego Baku. Stąd cholera dostała się zakaukaską koleją żelazną do Tbilisi, nad Morze Czarne i drogą morską przedostała się do Wołgi, którą zmierzała w górę jej biegu przez Astrachań, Saratów, Kazań do Niżnego Nowogrodu. Od Morza Czarnego przeniknęła na obszar Donu, gdzie występowała szczególnie gwałtownie, i nad obszar Dniepru. Jednocześnie z Zakaukaziu przeszła do azjatyckiej części Turcji. W sierpniu wystąpiło w Moskwie kilka przypadków zachorowań na tę chorobę, jednak zaraza bardziej rozwinęła się w okolicach tego miasta. Mniej więcej w tym samym czasie wystąpiły przypadki cholery w Petersburgu i Kronsztadzie, a w połowie sierpnia – w fińskim mieście portowym Wyborg99.

Szybkiemu rozprzestrzenianiu się cholery w Rosji sprzyjały fatalne warunki sanitarne w wielu miastach, np. Astrachaniu, „gdzie błoto na ulicach leży na stopę wysoko, a na podwórzach zapach niezakopanego ścierwu i gnijących odpadków do mdłości przyprowadza ludzi […]”100. Podobnie sytuacja przedstawiała się w Niżnym Nowogrodzie, który „tonie prawie w nieczystości”101. Ponadto jedną z przyczyn gwałtownego rozwoju choroby był brak wody pitnej, toteż mieszkańcy pragnienie zaspokajali wodą deszczową, a gdy wyczerpały się zapasy takowej, wtedy pili z miejsc, gdzie była na ogół zanieczyszczona. Uboższa ludność spożywała niedojrzałe lub nadgniłe owoce i warzywa, co często wywo

94 W. Jabłonowski: Cholera w Europie..., „Przegląd Lekarski” R. 27, 1888, nr 13, s. 197–198; nr 14, s. 210–211; „Katolik” 1887, nr 1.95 „Opiekun Katolicki” 1888, nr 8, 40.96 „Katolik” 1889, nr 95.97 B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 13.98 „Katolik” 1891, nr 57–58, 60, 86.99 Jacobi: Ueber die Cholera..., s. 101; B. Dzierżawski, O. Hewelke, W. Janowski i in.: Cholera..., s. 13–14, „Gazeta Opolska” 1892, nr 43, 56; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 45; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 27, 30, 33.100 „Gazeta Opolska” R. 3, 1892, nr 57.101 „Opiekun Katolicki” R. 19, 1892, nr 38.

97

ływało biegunki i choroby żołądka i stanowiło sprzyjające podłoże dla cholery102. Sprawę pogarszał fakt, że od 1891 roku wskutek nieurodzaju panował w Rosji duży głód, który wnet spowodował wybuch tyfusu wśród mieszkańców guberni, głównie nadwołżańskich, takich jak: Kostroma, Niżny Nowogród, Kazań, Samara, Saratów, Symbirsk, i Astrachań, ponadto w guberniach: Charków, Kijów, Moskwa, Orzeł, Penza i Perm. Deską ratunku była nierzadko emigracja do Ameryki, przez niemieckie porty103.

Pojawienie się cholery w Rosji było powodem powstania rozruchów, które wybuchły m.in. w Astrachaniu i Saratowie. Często powodem takich zamieszek stawała się puszczona plotka, w którą zacofany lud na ogół wierzył. Na początku lipca 1892 roku w Astrachaniu robotnicy nie dali wiary w wybuch cholery, sądząc, że chorych bez powodu wożą do lazaretów, żywych pakują do trumien i następnie zalewają wapnem. Rozdrażniło to robotników, którzy podnieśli bunt przeciwko lekarzom zatrudnionym w lazaretach, przepędzając ich, chorych powynosili z lazaretów na zewnątrz, a lazarety podpalili. Następnie zaatakowali gubernatora, toteż przywołano wojsko, które ten bunt choleryczny stłumiło. Podobne zamieszki wybuchły w Saratowie, gdy rozeszła się pogłoska, że lekarze trują ludzi. Tam wzburzony tłum rzucił się na dwóch mężczyzn, których wzięto za lekarzy. Następnie tłum rozproszył się po różnych częściach miasta, aby niszczyć domy lekarzy, mieszkania urzędników policyjnych, apteki, hotele i sklepy. W budynku policyjnym tłum napadł na urzędników i zniszczył wszystkie akta. Zniszczono drewniany szpital choleryczny, znajdujące się w nim meble, lekarstwa, chorych wynoszono na ulicę. Kilka osób personelu szpitalnego zabito, po czym podpalono szpital. Kiedy pojawili się żołnierze, zostali obrzuceni kamieniami. Dopiero strzałami opanowano sytuację. Natomiast dworzec kolejowy w Baku był przepełniony podróżnymi, którzy wyjeżdżali ze strachu przed lekarzami. Podobne sytuacje miały miejsce i w innych miastach rosyjskich104. Siewcy fałszywych plotek, którzy wzbudzali popłoch, podlegali surowym karom105.

Początkowo, gdy cholera zaczęła się pojawiać w Rosji, głównie w jej azjatyckiej części, władze starały się ten stan rzeczy zataić i nie podejmowały żadnych decyzji ochronnych przeciwko zarazie, ponieważ obawiały się strat gospodarczych, do których mogły przyczynić się państwa europejskie wprowadzające zakaz przywozu rosyjskich towarów106. Dopiero gdy cholera opanowała znaczne połacie europejskiej części Rosji, zarządzono odpowiednie środki, by nie dopuścić do dalszego szerzenia się choroby. Nakazano zawiązywać w miastach gubernialnych i powiatowych komitety zdrowia, które miały zapobiegać rozprzestrzenianiu się zarazy. Komitety te na powierzonym sobie terenie w razie wystąpienia zarazy miały wyznaczać lekarzy do niesienia pomocy chorym, urządzać szpitale, zapewniać uboższej ludności bezpłatną opiekę lekarską i czuwać, aby ich miejsca zamieszkania były utrzymane w należytej czystości107. Car wydał rozkaz, wedle którego takie to

102 „Opiekun Katolicki” 1892, nr 33; „Gazeta Opolska” 1892, nr 57.103 APKat., Landratsamt Tarnowitz (dalej: L. Tarnowitz), sygn. 1859, s. 349–351; APKat., OP, Landratsamt Pless (dalej: L. Pless), sygn. 2126; „Katolik” 1891, nr 96, 99; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 10–11, 13; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 53.104 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 56–57, 59–62; „Gazeta Opolska” 1892, nr 56–57; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 32–34.105 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 66.106 Ibidem, nr 53; „Gazeta Opolska” 1892, nr 56–57.107 „Gazeta Opolska” 1892, nr 57; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 53.

98

wary, jak wełna czy bawełna dowożone z Azji do Rosji, miały być odpowiednio okadzone i zdezynfekowane. Podróżni przybywający z Azji mieli podlegać dozorowi policyjnemu przez 7 dni. Z powodu cholery rząd rosyjski odwołał nawet manewry wojskowe108. Epidemia cholery w Rosji po jej maksymalnym natężeniu, zapewne w lipcu i sierpniu 1892 roku, we wrześniu zaczęła powoli ustępować. Według angielskich gazet, w Rosji do około połowy października 1892 roku miało umrzeć na cholerę 240 tys. osób109. Epidemia cholery, mimo stosowania środków zapobiegawczych, wydawanych broszur informacyjnych, wystąpiła także w Królestwie Polskim, przywleczona głównie przez podróżnych przybyłych z zarażonych guberni110.

Epidemia postępująca w kierunku zachodnim, dotknęła większość państw europejskich. Nie na wiele zdały się wprowadzane środki zapobiegawcze. Cholera miała panować we Francji w pojedynczych ogniskach już od kwietnia 1892 roku (przedmieścia Paryża, Havre), lecz zostało to potwierdzone urzędowo dopiero w połowie sierpnia. W związku z tym Hiszpania i Portugalia nakazały w swoich portach przedsięwziąć odpowiednie środki ostrożności111. Z powodu trwania cholery w Rosji środki zaradcze poczyniły także państwa położone nad Morzem Czarnym (Turcja, Bułgaria, Rumunia); w Wiedniu odbyło się posiedzenie ministerialne, aby zapobiec przedostaniu się cholery z Rosji do Galicji i Bukowiny, z uwagi na przygraniczną komunikację żołnierzy austriackich z rosyjskimi oraz przybywanie z Rosji Żydów do Galicji; zabroniono odbywania ćwiczeń wojskowych w pobliżu rosyjskiej granicy. Z uwagi na panującą na terytorium Prus cholerę zabroniono stamtąd przywozić żywność112. Austria wydawała się dobrze przygotowana pod względem organizacyjnym do zapobiegania cholerze i zwalczania jej, wydając na bieżąco wiele szczegółowych ustaw i zarządzeń sanitarnych113.

Rząd pruski zwracał uwagę na okręty przypływające z rosyjskich portów Morza Czarnego i Morza Bałtyckiego do portów pruskich; podróżni mieli podlegać szczegółowej rewizji. Podobnie rzecz się miała w przypadku stacji kolejowych położonych przy rosyjskiej granicy114. Jednakże szczegóły dotyczące pruskich przepisów sanitarnych zostaną omówione w rozdziale następnym, łącznie z zagadnieniem stosowania środków zapobiegawczych przeciw cholerze w rejencji opolskiej, gdyż zarządzenia dotyczące Górnego Śląska, a wydawane w Berlinie, były identyczne dla całego państwa pruskiego.

108 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 59, 64.109 „Opiekun Katolicki” 1892, nr 43; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 56, 60, 62, 64, 66–70, 73.110 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 64, 69, 81; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 26, 42–43, 49; K. Bujwid: Najpo-trzebniejsze wiadomości o cholerze. Najprostsze sposoby ustrzeżenia się jej, oraz wskazówki ratowania i pielę-gnowania chorych. Warszawa 1892, s. 3–16; K. Latawiec: Epidemia cholery w Lublinie w 1892 r. „Epidemie w Polsce...”, s. 213–236; J. Legieć: Działania władz rosyjskich w związku z epidemią cholery w Królestwie Pol-skim w latach 1892–1894 (na przykładzie guberni kieleckiej). Ibidem, s. 237–250.111 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 59, 61–62, 64, 69; Denkschrift über die gegen die Cholera in Preußen 1892 getroffenen Maßnahmen. Berlin 1892, s. 3 publikacja wszyta w akta: w: APOp., Landratsamt Oppeln (dalej: L. Oppeln), sygn. 1392, s. 291; Jacobi: Ueber die Cholera..., s. 101; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 33, 36.112 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 57–59, 69, 72, 75.113 J. Barzycki, Z. Lachowicz, L. Kruszyński: Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szczególnym uwzględnieniem Galicji i W. Księstwa Krakowskiego. T. 2. Lwów 1899, s. 44–49, 97–142, 620–630; P. Franaszek: Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii. Kraków 2002, s. 38–40; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 30.114 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 61.

99

Z Francji cholera przerzuciła się do Belgii (przywleczona przez pewnego robotnika, który przybył z Paryża), i do Holandii115. Krocząc drogą lądową, cholera przedostała się do Rzeszy, gdzie szczególnie duże straty w ludziach spowodowała w Hamburgu. Epidemia cholery w Hamburgu w 1892 roku w dobitny sposób dowiodła, że choroba ta przenosi się za pośrednictwem wody. Miasto było mocno narażone na przywleczenie zarazy, gdyż przyczyniała się do tego wędrówka żydowskich imigrantów uciekających z Rosji przed prześladowaniami. Wiele wiozących ich pociągów skierowano ku Hamburgowi i Bremie, gdzie duże liniowce oceaniczne oferowały uchodźcom niedrogą podróż do Wielkiej Brytanii i Ameryki Północnej. Jeśli cholera dotarła do Rosji, pewne było, że pojawi się też i w Hamburgu. Ponadto niebezpieczeństwo groziło ze strony okrętów przybywających z Rosji. Robert Koch, kierujący w tym czasie Cesarskim Urzędem Zdrowia, zarządził przeciwdziałanie epidemii, uszczelniając wschodnie granice kraju116. Niemiecki port Hamburg był wolnym miastem, a wodę czerpał bezpośrednio z rzeki Łaby. Włodarze Hamburga zadecydowali, że odpowiedzialność za oczyszczenie wody pitnej ponoszą poszczególni właściciele nieruchomości. Aby osiągnąć jak największe zyski, przedsiębiorcy w tej iście kapitalistycznej enklawie trzymali się z dala od kosztownych uregulowań mieszkaniowych, nie kontrolując nawet warunków zdrowotnych w doraźnie organizowanych kwaterach dla przyjeżdżających uchodźców. Elity hamburskie nie akceptowały poglądu o finansowej odpowiedzialności rządu za ogólny nadzór nad stanem zdrowia społeczeństwa, o ile nie dotyczyło to życia, majątków i perspektyw grupy rządzących obywateli. Natomiast inne miasta, w tym sąsiadujące z Hamburgiem miasto Altona leżące na terytorium Prus, już od drugiej połowy wykładały pieniądze na budowę systemów oczyszczania117.

Dnia 22 sierpnia 1892 roku zameldowano o 2 przypadkach cholery, które miały miejsce w Altonie 19 sierpnia tegoż roku. Koch udał się następnego dnia na miejsce wybuchu choroby, by ustalić przyczynę i stan zarazy oraz doradzić miejscowym władzom konieczne środki ochronne do jej zwalczania. Okazało się również, że już 16 sierpnia podobne zachorowania wystąpiły w Hamburgu, gdzie przyczyna zarazy sprowadzała się do zakażenia wody w porcie i przez to także miejsca poboru wody przez hamburski wodociąg centralny pozbawiony filtracji. Cholera do końca 1892 roku spowodowała w Hamburgu, mimo stosowanych przez władze środków zaradczych (zamknięcia szkół, zakazy zgromadzeń, dezynfekcje, rewizje, kontrole itd.), według urzędowych statystyk 18 008 przypadków zachorowań, z tego 7622 śmiertelnych. Inne źródła (H. Ammer) wspominają nawet o ponad 20 tys. zachorowań i 9 tys. zgonów. Z całą pewnością można przyjąć, że tylko z powodu lepszego sposobu zaopatrzenia w wodę miasta Altony, które z Hamburgiem bezpośrednio łączyło się i nie różniło się od niego warunkami bytowymi, cholera w Altonie pochłonęła stosunkowo niedużą liczbę ofiar – na 578 przypadków zachorowań nastąpiło 331 przypadków śmiertelnych. Przy tym udowodniono, że największa liczba przypadków zachorowań, które wystąpiły w Altonie, dotyczyła osób pracujących w Hamburgu, w hamburskoaltońskim porcie, lub przebywających w Hamburgu. Dopuszczano

115 Ibidem, nr 69; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 36, 50; Jacobi: Ueber die Cholera..., s. 101.116 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 69; A.G. Carmichael: Cholera..., s. 214.117 A.G. Carmichael: Cholera..., s. 214–215; F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 14–145.

100

możliwość zarażenia się w jakiś inny sposób, również poprzez kontakty między mieszkańcami obydwu miast118.

Poza Altoną zostały wnet opanowane przez chorobę miejscowości związane równie blisko z Hamburgiem lub będące z nim w ożywionym kontakcie, po czym szybko wystąpiła duża liczba zachorowań w innych miejscowościach, zwłaszcza miast okręgów rejencyjnych sąsiadujących z Hamburgiem, Lüneburgiem i Szlezwikiem. Do nich choroba została przywleczona w dużej mierze także z Hamburga; tylko w stosunkowo niewielu przypadkach przywleczenie nastąpiło bezpośrednio z innych miejscowości. Szerzeniu się epidemii sprzyjały także występujące w lecie 1892 roku w Europie znaczne upały. W ostatnim tygodniu sierpnia zanotowano w Gliwicach 34oC, w Berlinie 36 oC, w Bawarii 38 oC, a w Kassel 39 oC119.

Rozprzestrzenianie się choroby odbywało się po części za pośrednictwem komunikacji lądowej – drogami kolejowymi i lądowymi – przez osoby, które chciały uniknąć zarażenia w Hamburgu bądź opuszczały miasto z innych powodów, ale nosiły już w sobie zarazek cholery albo wiozły go z sobą w swych pakunkach. W innych, dużych liczbach przypadków zaraza szerzyła się przez komunikację wodną, i to głównie żeglugą rzeczną. Jeśli już we wcześniejszych epidemiach rzucało się w oczy to, że cholera występowała często wzdłuż biegu rzeki, to w obecnej epidemii doświadczenie pokazało z pełną jasnością, że komunikacja rzeczna była jednym z najistotniejszych czynników szerzenia choroby na inne miejscowości. Wyjaśnieniem tego jest fakt, że zarazki cholery pozostają dłuższy czas zdolne do życia w wodzie, oraz fakt, że marynarze rzeczni pokrywali zapotrzebowanie na wodę do picia i do wszystkich pozostałych celów tam, gdzie im właśnie było najwygodniej, często w tych miejscach rzeki, w których załatwiano potrzeby fizjologiczne, nie dbając, czy woda tutaj mogła być zakażona, czy nie. Nie troszczyli się o to, czy zakażona woda może wedrzeć się przez nieszczelne miejsca do statków i być transportowana w nich do rejonów rzeki, w których przez wypompowanie, czerpanie lub samodzielne ujście wpadała znowu do rzeki. Dlatego szerzenie się dokonywało się nie tylko w dół, z prądem rzeki, lecz także w jej górę120. W ten sposób cholera przemieszczała się Łabą, Hawelą, Sprewą i kanałami łączącymi Łabę z Odrą, i spowodowała liczne zachorowania wzdłuż dróg wodnych. Następnie posuwała się z Holandii Renem w górę rzeki i z Królestwa Polskiego Wisłą w dół. Z tego też względu musiała wystąpić cholera w Berlinie i Szczecinie, gdyż w tych

118 F.F. Cartwright, M. Biddis: Niewidoczny wróg..., s. 145; Denkschrift über die gegen..., s. 3–4; H. Ammer: Die Cholera beherrscht eine Stadt. Ein grausiges Jubiläum. „Ostdeutsche Morgenpost” 1932, Jg. 14, Nr 236, s. 3 (Unterhaltungsbeilage); H. Borges: Die Cholera in Hamburg im Jahre 1892. Leipzig 1892, s. 8–99; H. Hetzler: Die Cholera..., s. 6; H. Schott: Kronika medycyny..., s. 188; Cholera w Hamburgu. „Tygodnik Ilustrowany” 1892, T. 6, nr 143, s. 205; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 36, 38, 40, 53; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 69–71, 73–80, 88, 91; „Gazeta Opolska” 1892, nr 95; Jacobi: Ueber die Cholera..., s. 101–102. Do miast, które założyły kanalizację, dzięki której uniknęły epidemii, można zaliczyć Wrocław. W tym mieście podczas epidemii cholery w 1866 roku, w miesiącu sierpniu wystąpiły 3792 zachorowania. Po wygaśnięciu epidemii Wrocław miał zaliczyć szybki rozwój pod względem warunków sanitarnych i zdrowotnych. Przede wszystkim należy tu wskazać na kanalizację, którą zaczęto zakładać w latach sześćdziesiątych XIX wieku, wodociągi, które otwarto w 1871 roku, i poza tym na znaczną poprawę stosunków mieszkaniowych. Epidemia cholery, która wybuchła w 1873 roku spowodowała we Wrocławiu już tylko 58 zachorowań; źródło: Jacobi: Ueber die Cholera..., s. 102.119 Denkschrift über die gegen..., s. 4; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 35.120 Denkschrift über die gegen..., s. 4–5.

101

dużych miastach niebezpieczeństwo rozprzestrzenienia się choroby przez kontakty międzyludzkie, jak też przez centralne zaopatrzenie w wodę, które następowało w Szczecinie z Odry, w Berlinie częściowo ze Sprewy, było szczególnie wysokie. Na szczęście nie doszło do powstania epidemii, co w znacznej mierze można było zawdzięczać energicznej interwencji władz krajowych i miejscowych. Ogółem, w całych Prusach w 1892 roku wystąpiły 1574 zachorowania na cholerę i 899 zgonów121. Według sprawozdania Cesarskiego Urzędu Zdrowia w roku tym w całym Cesarstwie Niemieckim cholera panowała w 269 miejscowościach i do większości z nich została przywleczona z Hamburga122.

Ponadto w tym samym roku cholera była obecna także w południowej Serbii, w Persji, w Indiach, gdzie do grudnia miało umrzeć na nią 20 tys. żołnierzy angielskich, w niektórych prowincjach tureckich, w Szwecji, Anglii, Abisynii, Budapeszcie, we Włoszech123. Nie ominęła też Austrii, mimo przygotowań tego kraju zorganizowanych w celu odparcia epidemii. Większość przypadków śmiertelnych przypadła na Galicję124.

Rok 1893 to ciąg dalszy występowania cholery w Europie. Była nadal obecna w Rosji, w której sprzyjały jej bieda i głód; panowała w 14 guberniach, m.in. w Petersburgu, Moskwie, na Wołyniu i Podolu, występowała też w Królestwie Polskim. Pojawiła się również w AustroWęgrzech. Jeśli chodzi o Austrię, to ponownie w znacznej mierze dotknęła Galicję, do której została przywleczona z Rosji. Ponadto wybuchła na Węgrzech (Budapeszt), w Rumunii, we Włoszech (prowincja Campobasso, miasta Neapol, Livorno, Palermo, Rzym), szerzyła się w Turcji, Egipcie i bardzo gwałtownie Arabii (w Mekce podczas apogeum epidemii umierało 800–1000 osób dziennie). W swym rozprzestrzenianiu nie odstąpiła Europy Zachodniej. Panowała w Prusach i Rzeszy, gdzie występowała w Hamburgu i Altonie – było to pokłosie niewygasłej całkowicie epidemii z poprzedniego roku. Choroba jednak nie była już taka zjadliwa, notowano przypadki zachorowań w Berlinie (osoby podróżujące statkami rzecznymi oraz przypadek choroby w pociągu), w Bawarii, Nadrenii. Ogółem w Prusach wystąpiły 482 zgony spowodowane przez cholerę. Cholera była obecna w Holandii (Rotterdam), Belgii (Charleroi) i Francji (Marsylia, Calais, obwody Cannes i Lorient), wystąpiła w Anglii (Grimsby – przywleczona statkiem rybackim, Londyn, hrabstwo Yorkshire). Przypadek śmierci na cholerę miał miejsce także w Nowym Jorku125.

Na początku 1894 roku zaraza w Europie przycichła. Rzesza Niemiecka była praktycznie wolna od cholery. Jej nieznaczne występowanie miało miejsce w rejencji opolskiej, po tym jak wdarła się tam w październiku poprzedniego roku, prawdopodobnie z Rosji; jednakże występowanie choroby ustało 20 stycznia. W następującym okresie czasu, roz

121 Ibidem, s. 5, 22–35; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 43; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 68, 70, 73, 75, 77, 89–90.122 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 110; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 50; „Preußische Statistik” H. 132. Berlin 1894, s. 62–134.123 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 59–60, 62, 64, 70, 73, 88, 91; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 30; A. Chwalba: Historia Polski..., s. 42.124 „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 76–80, 88, 91; „Oesterreichische Statistik”. Bd. 40, H. 2, Wien 1895, s. XXXII (wstęp), 228, 230, 234, 236, 238, 240; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 30; „Katolik” 1893, nr 1.125 „Katolik” 1893, nr 101, 105–106, 108, 112–113, 116; „Gazeta Opolska” 1893, nr 54, 56, 60, 71, 74, 76, 79, 85; „Nowiny Raciborskie” 1893, nr 2, 19, 37, 41–42, 47, 49, 65, 71, 81, 85, 99, 102–103, 112, 116, 126, 138; „Preußische Statistik” H. 135. Berlin 1895, s. 62–134; „Oesterreichische Statistik” Bd. 48, H. 3. Wien 1897, s. XXXIII (wstęp).

102

ciągającym się na 4 miesiące, aż do 23 maja, nigdzie nie zostały stwierdzone w Rzeszy przypadki cholery; zaraza była w jej obrębie uznana za wygasłą126. Tymczasem istniało niebezpieczeństwo ponownego wybuchu cholery w krajach położonych za granicami Rzeszy, szczególnie poza granicą wschodnią.

W Rosji wprawdzie zaraza znacznie zmniejszyła się zimią, jednak następowały nowe zachorowania, w stosunkowo ograniczonej liczbie, w różnych guberniach, zwłaszcza w obrębie Królestwa Polskiego. Na tym obszarze cholera zaczęła gwałtowniej szerzyć się pod koniec maja 1894 roku. W niedługim czasie prawie wszystkie gubernie przyległe do granicy pruskiej zostały nawiedzone przez gwałtowne epidemie, które pustoszyły te obszary falami. Silny atak choroby wystąpił potem na początku lipca w Petersburgu. W guberniach Królestwa Polskiego w 1894 roku cholera pociągnęła za sobą liczne ofiary127.

Przypuszczalnie z Rosji cholera została przywleczona do Galicji. Pierwszy przypadek zachorowania stwierdzono w mieście Skałat, bezpośrednio przy granicy rosyjskiej guberni podolskiej. Wkrótce zaraza rozprzestrzeniła się na okręgi położone na obszarze Dniestru i jego dopływów, od początku czerwca także na obszarze Wisły przy granicy z gubernią kielecką. W lipcu rozwinęła się rozległa epidemia, która rozciągnęła się nad większością okręgów Galicji i do końcu roku nie była wygasła. W innych prowincjach austriackich przypadki zgonów na cholerę nie były wysokie. Wzmaganie się cholery miało miejsce także w lutym 1894 roku w Turcji i w maju 1894 roku w Portugalii128.

Cholera wystąpiła też na zachodzie Europy, oskrzydlając Rzeszę. W doniesieniach o cholerze we Francji wymienia się regiony nią dotknięte, jak departament Finistère położony na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego, gdzie choroba pojawiła się już od lutego; latem i jesienią była obecna w departamentach północnych położonych przy granicy z Belgią i w Paryżu. Zaraza miała występować w sierpniu i wrześniu również w Marsylii. W Belgii i Holandii cholera panowała nieprzerwanie przez całą zimę, jednakże były to pojedyncze przypadki zachorowań. Gwałtowny wybuch zarazy wystąpił w obydwu krajach w połowie czerwca w zagłębiu węglowym należącym do obszaru Mozy (Maasgebiet) wokół Liege. Stąd choroba przedarła się później do przygranicznej holenderskiej prowincji Limburg, w której szczególnie zostało nawiedzone miasto Maastricht; z innych prowincji Holandii były dotknięte przez cholerę zwłaszcza te położone na wybrzeżu Morza Północnego, tak jak Utrecht. Większą liczbę przypadków cholery stwierdzono w Amsterdamie, jednakże cholera wystąpiła także w licznych miejscowościach położonych najczęściej przy szlakach wodnych bliżej lub dalej od granicy pruskiej129.

Na zagrożonych od strony Francji, Belgii i Holandii obszarach Rzeszy Niemieckiej nie doszło do właściwego wytworzenia się epidemii. Ogólna liczba zachorowań na cholerę

126 APKat., OP, L. Pless, sygn. 2132, Uebersicht über den Verlauf der Cholera im Deutschen Reiche während des Jahres 1894. Bearbeitet im Kaiserlichen Gesundheitsamte. [Berlin 1895], s. 1.127 Ibidem, s. 1, 3; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 65, 67, 88, 101, 105; „Katolik” 1894, nr 64, 99–101, 104; „Gazeta Opolska” 1894, nr 2, 19, 54; „Oberschlesische Volkstimme” 1894, Jg. 20, Nr 191, 193, 195, 207.128 Uebersicht über den Verlauf..., s. 1, 3; „Oesterreichische Statistik” Bd. 48, H. 3..., Wien 1897, s. XXXIII (wstęp), 226, 228, 230, 232; „Gazeta Opolska” 1894, nr 33; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 21, 84, 87, 105, 113; „Katolik” 1894, nr 83, 99, 101; „Oberschlesische Volkstimme” 1894, Jg. 20, Nr 207; „Der Oberschlesische Berg – u. Hüttenmann” 1894, Jg. 15, Nr 5.129 Uebersicht über den Verlauf..., s. 2.

103

stwierdzonych w Rzeszy na zachód od Łaby wyniosła w 1894 roku tylko 35, z których 13 zakończyło się śmiercią130.

Większa liczba przypadków cholery została stwierdzona w Prusach, we wschodniej części kraju, zwłaszcza na obszarach administracyjnych położonych przy granicy rosyjskiej.

Występowaniu epidemii cholery w rejencji opolskiej w 1894 roku, w związku z tematem pracy, będzie poświęcone więcej miejsca w osobnym podpunkcie rozdziału. W prowincji śląskiej, na Dolnym Śląsku, osobna grupa zachorowań wystąpiła w miejscowości Jaczów koło Głogowa, w rejencji legnickiej. Zanotowano tam 12 zachorowań i 6 przypadków śmiertelnych w okresie od 28 października do 24 listopada, jednakże źródła zakażenia nie udało się jednoznacznie ustalić131.

Obawa wybuchu cholery w prowincji Prus Zachodnich była szczególnie uzasadniona, gdyż podczas wcześniejszych epidemii zaraza niejednokrotnie znajdowała drogę z Rosji do Prus za pośrednictwem komunikacji flisackiej na Wiśle, a w 1894 roku rosyjskie i galicyjskie obszary przylegające do górnego biegu tej rzeki były właśnie silnie nawiedzone przez chorobę. I rzeczywiście, nastąpiły na obszarze pruskim na początku czerwca zachorowania na cholerę. Początkowo przypadki te występowały pojedynczo i były po części rozproszone w miejscach oddalonych od siebie; wśród chorych znajdowało się kilku flisaków przybyłych z Rosji, poza tym miały to być wyłącznie osoby, które były zatrudnione zawodowo na Wiśle lub nad jej brzegami, oraz krewni tych osób. Także później na te kręgi ludzi przypadła większa liczba przypadków cholery. Od połowy lipca zaraza pojawiała się częściej, jednakże nie była tak zjadliwa, jak po rosyjskiej stronie granicy132.

Również w Prusach Wschodnich występowały przypadki cholery od początku sierpnia do grudnia w rozproszonych miejscowościach, głównie przy drogach wodnych, które łączyły obszary rzeczne Wisły, Pregoły i Memla (dolny bieg Niemna), zwłaszcza nad samą rzeką Pregołą. Nie były jednak gwałtowne133.

Drogami wodnymi związanymi z Wisłą cholera została przywleczona też do innych prowincji. Od końca lipca pokazała się w biegu Noteci i Warty, stosunkowo licznie nawiedzając ludność pracującą przy wodzie i na rzece. Pojedyncze przypadki choroby odnotowano niebawem także nad Odrą, Sprewą i Łabą. Nie doszło jednak do rozszerzenia się cholery na obszarach przylegających do tych biegów wodnych134.

Generalnie rzecz biorąc, cała Rzesza była już od połowy grudnia wolna od cholery. Ogółem zmarło tam na cholerę 490 osób przy liczbie mieszkańców 49 428 470, to jest 0,1 na 10 tys. osób, oraz zostało dotkniętych zarazą 157 miejscowości135.

130 Ibidem, s. 2.131 Ibidem, s. 3; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie in Schlesien 1894. „Arbeiten aus dem Kaiserlichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12, s. 240–241.132 Friedheim: Die Cholera im Weichselstromgebiete und in Westpreußen im Jahre 1894. „Arbeiten aus...”, s. 42–122; Kimmle: Die Cholera in Tolkemit in Westpreußen im Jahre 1894. „Arbeiten aus...”, s. 123–172; Ue-bersicht über den Verlauf..., s. 3–4.133 Uebersicht über den Verlauf..., s. 4; E. von Esmarch: Die Cholera in Ostpreußen im Jahre 1894. „Arbeiten aus...”, s. 1–41.134 Frosch: Die Cholera im Gebiete der Netze, Warthe und Oder im Jahre 1894. „Arbeiten aus...”, s. 173–217; Uebersicht über den Verlauf..., s. 4.135 Uebersicht über den Verlauf..., s. 4.

104

Zwalczanie cholery na drogach wodnych następowało z użyciem środków ochronnych uzgodnionych już w 1893 roku na podstawie obrad komisji cholerycznej, które zostały przedstawione rejencjom pismem okólnym kanclerza Rzeszy z 27 czerwca i 13 lipca 1893 roku. Nad rzekami, w biegu których wystąpiły przypadki cholery, zostały urządzone stacje kontrolne do nadzoru zdrowotnopolicyjnego nad ludnością marynarską. Taka kontrola była sprawowana szczególnie dla Wisły od maja 1894 roku na odcinku rzeki leżącym najbliżej granicy rosyjskiej, a od 12 czerwca do 29 listopada – na całej długości rzeki płynącej przez terytorium pruskie. Dzięki temu udało się zdiagnozować na czas liczne przypadki cholery i tak postępować, by nie wynikło z nich dalsze rozprzestrzenianie się zarazy, skutkiem czego liczba zachorowań w północnowschodnich prowincjach Prus była stosunkowo mała i mimo kilku przypadków nie doszło do przerzucenia się choroby z dróg wodnych na tereny lądowe136.

Co dotyczy stanu epidemii w sąsiednich krajach Rzeszy w 1895 roku, to od początku tego roku cholera była już w odwrocie. Jednak jeszcze w Galicji od 31 grudnia do 6 stycznia 1895 roku zameldowano o 114 zachorowaniach i 53 zgonach, w ciągu całego zaś roku na tym obszarze zanotowano 459 przypadków śmierci spowodowanych przez cholerę. Ponadto 2 przypadki cholery wystąpiły w Zabrzegu koło Morawskiej Ostrawy. Reszta prowincji austriackich pozostała wolna od cholery137. W Rosji w 1895 roku przypadki cholery stwierdzono w różnych guberniach; w guberni podolskiej naliczono w okresie od 20 stycznia do 1 lutego 1895 roku 105 zachorowań na cholerę i 45 zgonów; w marcu tego samego roku na Wołyniu miało wystąpić 500 przypadków cholery, z których około 200 zakończyło się śmiercią. Zaraza występowała też w niewielkim stopniu w Królestwie Polskim (gubernia piotrkowska i radomska). Jeszcze w sierpniu i wrześniu 1895 roku szerzenie się cholery dotknęło Wołyń, czemu zapewne sprzyjało gorące lato138. Epidemię obserwowano także w Turcji – w Stambule w lutym 1895 roku miało zapadać na cholerę po kilkanaście osób dziennie139.

Rok 1896 okazał się datą końcową występowania ostatniej w XIX wieku pandemii cholery na świecie. Jednakże jeszcze w tym roku sporadyczne przypadki cholery wystąpiły w Galicji; odnotowano tam 19 zgonów nią spowodowanych. Zapewne było to pokłosie niewygasłej całkowicie epidemii poprzedniego roku. Na pozostałym obszarze Austrii przypadków choroby nie było140. Swój finał cholera miała, jak się wydaje, w Egipcie, gdzie w tym roku dawała się mieszkańcom we znaki. Do połowy sierpnia 1896 roku naliczono co najmniej 10 tys. ofiar. Wystąpiła m.in. w Kairze, Aleksandrii, Tantalu, Port Saidzie, jednak wskutek zarazy najwięcej ucierpiały wsie141. Według danych szacunkowych, pod wszystkimi szerokościami geograficznymi w XIX wieku jej ofiarą padło 30–40 mln ludzi142.136 Ibidem, s. 5; Die Choleraerkrankungen in der Armee im Jahre 1894 und die gegen Ausbreitung und zur Ver-hütung der Cholera in der Armee getroffenen Maßnahmen. Bearbeitet in der Medizinalabtheilung des Königlich preußischen Kriegsministeriums. „Arbeiten aus...”, s. 277–284.137 „Oesterreichische Statistik” Bd. 49, H. 2. Wien 1898, s. 156, 158; „Nowiny Raciborskie” 1895, nr 106; „Katolik” 1895, nr 69; Uebersicht über den Verlauf..., s. 5.138 Uebersicht über den Verlauf..., s. 5; „Nowiny Raciborskie” 1895, nr 55, 106; „Katolik” 1895, nr 13, 84, 92.139 „Katolik” 1895, nr 18, 20.140 „Oesterreichische Statistik”.Bd. 52, H. 2. Wien 1899, s. 152, 154, 156.141 „Gazeta Opolska” 1896, nr 66.142 J. Ruffie, J.Ch. Sournia: Historia epidemii..., s. 129; A. Sokołowski: Wielkie klęski..., s. 146–148.

105

Rozdział 4

Profilaktyka i ogólna charakterystyka przebiegu epidemii cholery w re-jencji opolskiej od lat trzydziestych do końca XIX wieku

Okres 1831–1856W rozdziale tym omówione zostanie zapobieganie epidemii cholery i sposoby radze-

nia sobie z nią w rejencji opolskiej ze strony władz zarówno na szczeblu administracji państwowej, jak i lokalnej. Odpowiednie zarządzenia profilaktyczne przeciwko cholerze wydawały czynniki rządowe w Berlinie, władze niższego szczebla zaś: rejencji, urzędów landrackich czy magistratów stosowały się do nich i realizowały dawane przepisy, a publi-kując rozporządzenia do publicznej wiadomości, uwzględniały panujące warunki lokalne i dopasowywały do nich treść rozporządzeń. Zwalczanie chorób epidemicznych, w tym i cholery w Prusach w XIX wieku, było w znacznej mierze oparte na ogólnopaństwowej ustawie z 1835 roku, w której były zawarte sanitarno-policyjne przepisy.

Położenie zdrowotne Górnego Śląska w latach poprzedzających pierwszą epidemię cholery, jak i w omawianym okresie ich trwania w latach 1831–1856 nie było zadowa-lające. Niski poziom sanitarny i higieniczny bytowania większej części mieszkańców, złe warunki mieszkaniowe, pijaństwo, złe wyżywienie, kwestia kanalizacji i zaopatrzenia w czystą wodę pitną i użykową – wszystki te trudności szczególnie jaskrawo występowały w obwodzie przemysłowym przy wzrastającej liczbie ludności i powodowały wzrost liczby zachorowań na tyfus, malarię oraz czerwonkę. W pierwszych epidemiach cholery władze i lekarze nie mieli zbyt dużego doświadczenia w walce z chorobą, której etiologia była nie-znana i ludność wydawała się bezbronna. Ponadto każdą epidemię cholery w omawianym okresie poprzedzały nieurodzaj i klęska głodowa (1830–1831, 1835, 1847–1848), czyniąc osłabione organizmy podatnymi na choroby epidemiczne. W 1830 roku wystąpił nieuro-dzaj zbóż i ziemniaków. Wiosną 1831 roku władze rejencji opolskiej przewidując głód i brak żywności, zachęcały do jej oszczędzania, m.in. sadzenia nie całych ziemniaków, lecz tylko ich części, tzw. oczek, aby pozostała część mogła być zjedzona1.

Na wieść o rozszerzaniu się epidemii cholery w Warszawie nadprezydent prowincji śląskiej Friedrich Theodor von Merckel już 31 grudnia 1830 roku poinstruował wszel-kie graniczne urzędy celne, aby uważać na wszystkie osoby przybywające z Rosji. Gdyby zachodziło podejrzenie o zarażenie cholerą, osoby te miały na tak długo być zatrzyma-ne, dopóki nie została poinformowana najbliższa władza polityczna, która miał zdecy-dować o dalszych krokach2, zarządzeniem z 4 maja 1831 roku (opublikowanym 11 maja) nakazał utworzenie kordonu sanitarnego w powiatach przygranicznych Górnego Śląska

1 A.M. Kosler: Preussische Volkschulpolitik in Oberschlesien 1742–1848. Breslau 1929, s. 256–257, 261; A. Lattermann: Oberschlesien und die polnischen Aufstände im 19 Jahrhundert. „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens” 1930, Bd. 64, s. 231–232; J. Kwak: Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.). Opole 1987, s. 21; Idem: Epidemie w miastach górnośląskich od XVIII do połowy XIX wieku. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005, s. 207.2 B. Dettke: Die asiatische Hydra. Die Cholera von 1830/31 in Berlin und den preubischen Provinzen Posen, Preuben und Schlesien. Berlin–New York 1995, s. 99.

106

i zamknięcie granicy z Królestwem Polskim, Rzecząpospolitą Krakowską i Galicją. Gra-nicę wschodnią rejencji opolskiej obsadzono wojskiem, a mieszkańcom wspomnianych krajów zabroniono przybywać na ten teren, przywozić towary, a nawet wysyłać listy. Na-ruszenie zakazu groziło surowymi karami. Lekarzom nakazano meldować miejscowej władzy policyjnej o każdym podejrzanym przypadku cholery, ta z kolei miała wysyłać ra-porty do władz rejencji3. Jednocześnie przekazano do wiadomości publicznej instrukcję: „Nauka do utrzymania zdrowia i do oddalenia choroby cholera morbus zwaney, gdyby się do nas wkraść miała”, w której zamieszczono zasady postępowania mającego na celu zapobieżenie zachorowaniu4. Zalecano więc prowadzenie regularnego trybu życia, który „umacnia ciało i zmniejsza się dyspozycja do choór”. Nie należy się więc przemęczać, ale także nie należy prowadzić bezczynnego trybu życia. Należało również nie poddawać się negatywnym dla psychiki emocjom, jak smutek, strach i bojaźń; pozytywne nastawie-nie miało zwiększać siły organizmu. Zachęcano do regularnego snu w nocy, odbywania spaceru lub jazdy konnej na świeżym powietrzu. Odradzano nadużywania trunków oraz picia młodego, kwaśnego piwa, zsiadłego mleka, barszczu i kwasu chlebowego, „który Polacy i Moskale lubią”. Zalecano natomiast picie w umiarkowanych ilościach dobrych win francuskich, węgierskich, wódek zaprawionych kminkiem, anyżkiem, pomarańczą, jałowcem, a także spożywanie cielęciny, drobiu, chudej wołowiny i wieprzowiny, ryżu, krup, kasz jęczmiennych i ziemniaków, z dodatkiem przypraw (pieprz, gorczyca, kminek, anyżek, goździki, cynamon, imbir, gałka muszkatołowa, cebula). Polecano również ciepłą odzież, branie kąpieli parowych oraz czętszą zmianę bielizny osobistej i pościeli. Nie pole-cano spania na wolnym powietrzu. Mieszkania należało często wietrzyć oraz dezynfeko-wać preparatem kupionym w aptece, a sporządzonym z saletry lub „parą z winnego octu nad ogniem trzymanego”. W przypadku ujawnienia zachorowań na cholerę przestrzegano przed kontaktami z osobami chorymi, oczywiście nie dotyczyło to lekarzy, pielęgniarzy i

3 J. Kwak: Epidemie w miastach górnośląskich..., s. 207; Idem: Klęski elementarne..., s. 21; Idem: Epidemia cholery w latach 1831–1832 w rejencji opolskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia 18” 1981, s. 64–65; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen Regierung” 1831, St. 20, s. 113–116; Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1832 w świetle przepisów sanitarno-medycznych. Oprac. W. Kaczorowski. Opole 1996, s. 17–19; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser (1796– 1853), lekarz, radca rejencyjny i sanitarny. Katowice 1994, s. 29; Idem: Epidemie cholery na terenie Górnego Śląska (rejencji opolskiej) w latach 1831–1832. W: Epidemie w Polsce..., s. 143; W. Berndt, G. Münch: Die Cholera in Schlesien (1831–1837). „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1972, Bd. 17, s. 68; W. Eggeling: Wirken der hohen Provinzialbehörden. „Cholerablatt” 1831, Nr 4, s. 31–32. Kordon, który usadowił się przy granicy prowincji śląskiej z wymienionymi obszarami państwowymi już 15 maja, rozciągnął się na odcinku 32 mil z 223 chatami strażniczymi i 700 żołnierzami na warcie. Na 1 milę przypadało względnie 7 strażnic i chat strażniczych i 22 żołnierzy-wartowników; źródło: Ibidem, s. 32. Władze pruskie zdając sobie sprawę ze słabej znajomości języka niemieckiego wśród większości górnośląskich chłopów, ogłaszały swe zarządzenia w tłumaczeniu na język polski w swych dziennikach urzędowych. Dotyczyły one ochrony zdrowia. Zarządzenia te zmierzały do poprawy stanu higienicznego społeczeństwa, co miało być istotną bronią w walce z chorobami zakaźnymi; źródło: L. Korc: Propagowanie higieny w języku polskim na ziemiach polskich pod władzą pruską podczas epidemii cholery w 1831 roku. „Zdrowie Publiczne” 1973, T. 84, nr 1, s. 91–95.4 Zalecane środki ostrożności były niejednokrotnie publikowane na łamach „Amtsblattów”, jak i prasy; źródło: „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt” 1831, St. 20, s. 1–16; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 19–27; W. Kaczorowski: Epidemie cholery na terenie..., s. 143; J. Kwak: Epidemia cholery..., s. 64–65; „Der oberschlesische Wanderer” 1831, Nr 28, s. 133–137. w: Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej APKat.), Oddział Gliwice (dalej: OG.), Akta miasta Gliwice (dalej: Am Gliwice), sygn. 5910, s. 9–11.

107

duchownych. W razie konieczności osoby udające się do chorego miałby nie być na czco i winne były wcześniej wypić kawę, herbatę, wino, wódkę albo zażyć pewne medykamenty, takie jak specjalny napój sporządzony z piołonu, skórek pomarańczy, ziela angielskiego, imbiru i goździków. Produkty te należało pokruszyć i wymieszać, a następnie sporządzić nalewkę na „gorzałce kminkowej”. Oczywistą rzeczą jest, że środek ten nie mógł chronić przed zarażeniem. Lekarzom i pielęgniarzom udającym się do chorych zalecano zakłada-nie białych, płóciennych fartuchów, które należało często prać. Po każdych odwiedzinach należało dokładnie się umyć. Pomieszczenia, w których leżeli chorzy, polecano często wie-trzyć, a wszelkie brudne rzeczy pozostawione przez chorych należało spalić lub dokładnie zdezynfekować. Jako pewnego rodzaju ciekawostkę można podać zalecenie palenia tyto-niu, który miał chronić przed zakażaniem. Surowo przestrzegano przed próbami leczenia się na własną rękę, środkami domowymi, „które w takim przypadku bardzo są szkodliwe”. W instrukcji podano też ogólne wskazówki co do objawów cholery, jak bezsenność, lęk, pocenie się, mdłości, skurcze, odwodnienie, zimna, sucha i blada skóra, zawroty głowy, wypadki biegunki, wymiotów i osłabienie tętna”. Cała granica pruska została zamknię-ta dla ruchu osobowego i towarowego od Kłajpedy do Pszczyny, a władze prowincjalne zostały zalane nawałem zarządzeń z Berlina wielokrotnie powtarzanych w dziennikach urzędowych rejencji5. Cholerę azjatycką określano urzędowo mianem „epidemiczna bie-gunka” lub „choroba cholerowa” („epidemische Brechruhr”, „cholera morbus”), aby prze-ciwdziałać paraliżującemu lękowi wśród ludności przed nową i tajemniczą chorobą6.

Przez zarządzenia dotyczące odgrodzenia się z powodu cholery znacznie skompliko-wała się sytuacja gospodarcza Górnego Śląska. Kordon sanitarny z maja 1831 roku tylko uzupełniał bowiem wcześniej utworzony kordon wojskowy na granicy pruskiej przeciw powstaniu listopadowemu. Wybuch powstania i niechętny stosunek Prus do walki Po-laków o niepodległość7 wywołały poważne ograniczenia wymiany handlowej i ruchu granicznego między Górnym Śląskiem a Królestwem, co oczywiście musiało wpłynąć

5 W. Berndt, G. Münch: Die Cholera..., s. 68.6 Ibidem; B. Dettke: Die asiatische Hydra..., s. 261.7 Wybuch powstania listopadowego, zwrócony przeciw Cesarstwu Rosyjskiemu, przykuł uwagę rządów i narodów wszystkich liczących się krajów europejskich. Prusy i Austria, graniczące z Królestwem Polskim, mające w swym władaniu duże obszary dawnej Rzeczypospolitej, były mocno zaniepokojone rozpoczynającą się wojną polsko-rosyjską. Powstanie przede wszystkim w Prusach wywołało wzrost obaw o utratę dawniejszych prowincji polskich (Wielkopolska, Pomorze i Śląsk) i przedostania się haseł rewolucyjnych na teren Prus i Niemiec, toteż zarówno rząd pruski, jak i rosyjski dążyły do jak najszybszego złamania powstańczego zrywu Królestwa. Jednakże Prusy musiały, przynajmniej w pierwszym okresie powstania, pozostać neutralne, gdyż zaistniała sytuacja komplikowała położenie polityczne Prus. Przede wszystkim zostały sparaliżowane wojskowe siły Rosji, które w razie wojny Prus z Francją nie mogły pospieszyć im z pomocą. Prusy nie tylko musiały porzucić myśl o interwencji w Belgii, ale też liczyć się z tym, że Francja, nietrzymana w szachu, mogła zdobyć się na prowadzenie aktywniejszej polityki nad Renem. Mało tego, powstanie polskie mogło, w razie całkiem realnego ataku ze strony Francji, podzielić pruskie siły militarne w dwufrontowej wojnie. W każdym razie zabezpieczenie wschodniej granicy przez 80-tysięczny korpus spowodowałoby poważne osłabienie siły obronnej nad Renem. Ponadto niezależna Polska stałaby się na północy drugą Francją. Dlatego też gdyby Rosja utraciła panowanie nad Królestwem i musiała oddać część prowincji zabranych w rozbiorach Polski, wówczas Polska i Francja zagrażałyby nie tylko pruskim interesom, lecz nawet ich własnej egzystencji; źródło: H. Kocój: Niemcy a powstanie listopadowe. Sprawy powstania listopadowego w niemieckiej opinii publicznej i w polityce pruskiej 1830–1831. Zagadnienia wybrane. Warszawa 1970, s. 12–13, 20–21; Idem: Prusy i Niemcy wobec powstania listopadowego. Kraków 2001, s. 12, 13, 17, 19–21, 41–49; Idem: Rząd i pruska opinia publiczna wobec powstania listopadowego. „Kwartalnik Historyczny” 1964, R. 71, nr 1, s. 47–50;

108

ujemnie na sytuację gospodarczą miejscowości przygranicznych i pogłębić trudności ma-terialne ich mieszkańców8. Kordon sanitarny był więc dodatkowym obostrzeniem i po-sunięciem w znacznej mierze natury politycznej, a zbliżająca się zaraza była ku temu wy-godnym uzasadnieniem tego kroku. Dnia 8 maja 1831 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych Prus Gustava von Brenna powodujące dalsze zaostrzenie przepisów paszportowych, na mocy którego każdy podróżny przybywający z obcego kra-ju, który zamierzał udać się dalej, musiał uzyskać zezwolenie na dalszą podróż od pru-skich władz paszportowych, przy czym powinien dokładnie określić trasę, którą będzie się przemieszczał. Zalecenie to zabraniało podróżować do Krakowa i terenów objętych powstaniem w związku z możliwością przeniesienia cholery9.

Gdy zostało ogłoszone rozporządzenie z 4 maja nadprezydenta prowincji śląskiej von Merckela, w rękach którego spoczywało kierownictwo obrony przed cholerą w prowincji,

W. Stembrowicz: Pruski kordon sanitarny w okresie wojny polsko-rosyjskiej (1830–1831). „Archiwum Historii Medycyny” 1982, T. 45, z. 1–4, s. 40.8 Już 10 grudnia 1830 roku zostało wydane w Prusach rozporządzenie królewskie o zakazie wywozu do Królestwa broni, artykułów wojskowych, koni i pieniędzy. Dla Górnego Śląska szczególnie bolesny był fakt, iż zakaz ten rozszerzył się również na Wolne Miasto Kraków, z którym handel miał do tej pory duże znaczenie. W Berlinie zdawano sobie sprawę z bliskich kontaktów łączących stolicę Galicji z Królestwem Polskim. Do tego doszły jeszcze niezwykle ostre przepisy paszportowe wobec podróżnych udających się do Królestwa; musiały być wizowane przez władze rosyjskie. O ile w pierwszym przypadku chodziło o odcięcie dostaw broni i zaopatrzenia dla powstańców, o tyle w drugim – o przerwanie za pośrednictwem Prus łączności powstańców z Francją, zapobieżenie tzw. polskiej agitacji, która miała podburzyć miejscową ludność do rewolty, m.in. na Górnym Śląsku i przeszkodzić napływowi ochotników spieszących do Królestwa. Restrykcje dotyczące handlu, podobnie jak brak po drugiej stronie granicy nadwyżek żywnościowych i pieniędzy, zmniejszyły rozmiary dwustronnej wymiany, jednak nie zahamowały jej całkowicie. Mimo wszelkich utrudnień i niebezpieczeństw, wysokie ceny towarów zachęcały do przemytu. Szczególnie żywy był na Śląsku trakt Wrocław – Opole – Częstochowa. Wprawdzie w nadgranicznych miastach Górnego Śląska organizowano oddziały obrony krajowej (Landwehr), złożone z miejscowej ludności, która miała tworzyć posterunki graniczne i pełnić służbę wartowniczą i patrolową, jednak dyscyplina landwery pozostawiała wiele do życzenia, gdyż z uwagi na ogół trudne położenie powoływanych, którzy musieli pozostawić rodziny, gospodarstwa i pracę w zakładach przemysłowych, wyrażali często wobec poborów do wojska swoje niezadowolenie, a nawet stawiali opór. Dlatego też landwera nie realizowała do końca swego przeznaczenia. Ponadto walkę z przemytem utrudniały gęste lasy oraz fakt, ze granica austriacka była mniej strzeżona; źródło: H. Kocój: Niemcy a powstanie..., s. 68–74, 118–121; 124–126; Idem: Prusy i Niemcy..., s. 29–30, 82, 110, 112–117; A. Gładysz: Stosunki społeczne, oświata i kultura. W: Lubliniec. Zarys rozwoju powiatu. Red. J. Jaros. Katowice 1972, s. 139; A. Chwalba: Historia Polski 1795–1918. Kraków 2000, s. 278; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny miasta kapitalistycznego 1807–1870. W: Bytom. Zarys rozwoju miasta. Red. W. Długoborski. Kraków 1979, s. 226–227; A. Lattermann: Oberschlesien..., s. 232–233; W. Dziewulski: Górny Śląsk a powstanie listopa-dowe. „Studia Śląskie” 1971, T. 20, s. 83–87; Idem: Stosunek Opolan do powstania listopadowego. „Kalendarz Opolski” 1977, s. 138–140; Idem: Dzieje ludności polskie..., s. 150; APKat., Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina (dalej: AKHIzK.), sygn. 9378, s. 110–113, 115.9 H. Kocój: Niemcy a powstanie..., s. 50–51, 69–70; Idem: Prusy i Niemcy..., s. 81; W. Stembrowicz: Pruski kordon sanitarny w okresie wojny polsko-rosyjskiej (1830–1831). „Archiwum Historii Medycyny” 1982, T. 45, z. 1–4, s. 40–41. Samo utworzenie kordonu sanitarnego wydawało się pociągnięciem słusznym, gdyby odnosiło się on do wszystkich przyjezdnych. Jednakże wprowadzone restrykcje dotyczyły przede wszystkim obywateli polskich, a znacznie łagodniej stosowano je wobec Rosjan. Mając za cel przyspieszenie klęski Polaków, Fryderyk Wilhelm III zarządzeniem z dnia 11 lutego 1831 roku udzielił pozwolenia na przekraczanie przez oddziały rosyjskie granic Prus z bronią w ręku i na swobodny powrót do Rosji. Pruska pomoc szła jednak dalej. Prusacy organizowali potężne dostawy żywności, amunicji i wyposażenia materiałowego dla armii rosyjskiej. Pruskie centrum aprowizacyjne znajdowało się w Gdańsku i jedynie szerząca się tam cholera czasowo tamowała transport, najczęściej z pominięciem obowiązujących przepisów kwarantanny. Podobną

109

wybrał się on osobiście na obszary nadgraniczne, troszcząc się, by stanowiska militarne i cywilne przystosowały się do możliwie bezproblemowej współpracy. Na Górnym Śląsku był mu do dyspozycji w pełnej służbie prezydent rejencji Theodor Gottlieb von Hippel, pomocnik zarówno rozsądny, jak i gorliwy10.

funkcję spełniał Królewiec. W Prusach Wschodnich rozbite przez powstańców oddziały rosyjskie otrzymywały schronienie, a nawet pieniężne zapomogi, a pruscy urzędnicy graniczni, za wiedzą nadprezydenta Prus Wschodnich i Zachodnich Heinricha Theodora von Schöna, dokonywali z wojskiem rosyjskim wielu transakcji handlowych. Władze pruskie tolerowały także częściowe przekraczanie granicy przez oddziały carskie, które znajdowały po pruskiej stronie granicy odpoczynek, żywność, broń i amunicję, m.in. w Toruniu i w okolicach wsi Silno zbudowano olbrzymie magazyny prowiantowe i z amunicją dla Rosjan. Tą niewątpliwie stronniczą postawą wobec powstania Prusy z ożywionymi kontaktami politycznymi i handlowymi z Rosjanami, wobec swych interesów politycznych, nie licząc się z zagrożeniem epidemicznym, ściągnęły cholerę niejako same na siebie. Cholera już 27 maja 1831 roku wybuchła w Gdańsku i szybko został objęty epidemią teren rejencji gdańskiej, a wnet terytorium państwa pruskiego; źródło: W. Stembrowicz: Pruski kordon sanitarny..., s. 40–41; H. Kocój: Prusy i Niemcy..., s. 41–42, 117–125, 270; Idem: Niemcy a powstanie..., s. 20, 74–81; Idem: Rząd i pruska opinia..., s. 47–48; zob. E. Biadała: Pierwsza epidemia cholery w Gdańsku w 1831 roku. „Rocznik Gdański” 1984, T. 44, z. 2, s. 42–47.10 W. Berndt, G. Münch: Die Cholera..., s. 68–69; Ibidem, s. 75; Podczas panowania epidemii cholery, Hippel szczerze zajmował się łagodzeniem nędzy, prosząc państwo o pomoc, ale szybkie wsparcie nie było możliwe z powodu biurokracji, wahania się i niezdecydowania. Prezydent rejencji złożył nawet ministrowi Karolowi Friedrichowi Heinrichowi von Lottum przysięgę służbową, że wszystkie gminy w przyszłym roku skorygują podatki i oddadzą zbiory państwu, a dla siebie pozostawią z tych zbiorów tylko tyle, ile jest potrzebne do przeżycia. „Od 8 miesięcy złożone najpilniejsze tylko wnioski dotyczące zapobieżenia nadchodzącej klęski

Theodor Gottlieb von Hippel (1775–1843), prezydent rejencji opolskiej w latach 1823–1836. Z zaangażowa-niem nadzorował powzięte kroki w celu stłumienia epidemii cholery na podległym mu obszarze, panującej w latach 1831–1833. (Źródło: H. Lossow: Der schlesische Freiheitssturm von 1813 im Bilde. „Der Oberschle-sier” 1938, Jg. 20, H. 3).

110

Ostatecznie, rozporządzeniem nadprezydenta Śląska von Merckela z dnia 1 czerwca 1831 roku i potwierdzonym dzień później przez generała Ludwiga Gustawa von Thile, naczelnika Komisji Bezpośredniej do Obrony przed Cholerą (Immediat-Commission zur Abwehr der Cholera) założonej pod koniec kwietnia tegoż roku w Berlinie, złagodzono zarządzenie z 4 maja o zamknięciu granicy z Królestwem Polskim i Galicją i przejścia graniczne dla ruchu osobowego i towarowego zostały otwarte, ale tylko przez specjal-nie utworzone stacje kwarantannowe, które na Śląsku zostały umiejscowione w pobliżu przygranicznych miejscowości Gorzów Śląski (powiat oleski) i Bieruń (powiat pszczyń-ski), przy Chełmie Śląskim (powiat pszczyński); następnie taki punkt powstał też w My-słowicach. Aby zapobiegać komunikacji z zagranicą, granica została obsadzona militar-

głodu, na drodze pomiędzy instytucjami, zostały częściowo odrzucone, częściowo tak zmodyfikowane, że przyznano nam tylko skąpą jałmużnę” – pisał von Hippel do ministra von Lottum 25 lipca 1831 roku (A.M. Kosler: Preussische..., s. 257). Obawiano się otwarcie, iż pieniądze państwowe zostaną użyte na niewłaściwe cele, a nadprezydent prowincji von Merckel nie chciał wierzyć, by bieda była naprawdę tak ogromna. Ponadto Hippel, po wybuchu cholery na Górnym Śląsku, „z narażeniem własnego życia w nawiedzonych zarazą miasach jak Nysa, Koźle, Głogówek osobiście daleko idącymi środkami zaradczymi w zwalczaniu epidemii zarządzał i kierował”. Ibidem, s. 75; A.M. Kosler: Preussische..., s. 257–258 (tłumaczenie autora); B. Dettke: Die asiatische Hydra..., s. 88–89; E. Krawczynski: Theodor Gottlieb von Hippel. „Oberschlesien” 1915, Jg. 14, H. 1, s. 16; Idem: Theodor Gottlieb von Hippel. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und Land” 1932, Jg. 7, s. 66; A. Steinert: Theodor Gottlieb von Hippel, der Schöpfer des „Aufruf an mein Volk” vom 17. März 1813 und zweiter Chef-Präsident des Regierungsbezirks Oppeln 1823–1836. „Der Oberschlesier” 1938, Jg. 20, H. 3, s. 143.

Pierwsze zarządzenie ostrzegające przed cholerą opublikowane w Dzienniku Urzędowym Rejencji Opolskiej

111

nym kordonem sanitarnym, w postaci ustawionych posterunków lub patroli. Dodatkowo w celu uniemożliwienia przywleczenia czynnika zakaźnego postanowiono obstawić pod-oddziałami wojskowymi poszczególne przygraniczne punkty komunikacyjne. Połączenia między nimi miały być stale, w dzień i w nocy, kontrolowane przez patrole. Kordon za-łożony na tych najodleglej położonych punktach miał być wspierany przez wystawioną drugą i trzecią linię wojska. Według instrukcji von Merckela z 1 czerwca podróżni chcący udać się na Śląsk, musieli odbyć 20-dniową kwarantannę. Ten okres dotyczył również przywożonych towarów, w którym je dezynfekowano. Pobyt w zakładzie kwarantanno-wym (Contumaz-Anstalten) dla ludzi i towarów mógł ulec skróceniu do 10 dni, jeżeli podróżny przedstawił zaświadczenie, że przybywał z terenów nieobjętych cholerą albo z okolic, gdzie w promieniu 10 mil choroba przez co najmniej ostatnie 20 dni nie wystę-powała. W przypadku zwierząt na razie tylko dopuszczano możliwość przeprowadzania świń, które również czekała kwarantanna. Po odbytej kwarantannie należało dać podróż-nemu zaświadczenie o tym, w przypadku zaś 10-dniowego pobytu atesty te miały być po-świadczone podpisami posła lub konsula pruskiego albo w przypadku ich braku – naczel-nika policji i miejscowego lekarza, że okolica, z której pochodzi podróżny i jego towary, jest zupełnie zdrowa, z informacją o nazwie miejsca i dniu, w którym to napisano11.

Jednocześnie dnia 1 czerwca 1831 roku w Berlinie minister spraw duchownych, edu-kacyjnych i lekarskich Karl von Altenstein, minister wojny Karl von Haake i minister spraw wewnętrznych i policji Gustav von Brenn wydali szczegółową instrukcję postępo-wania władz i ludności w razie wybuchu epidemii cholery, powtarzając przepisy w opu-blikowanej przez nich już 5 kwietnia tegoż roku broszurze. Polecono utworzyć specjalne miejscowe komitety do walki z cholerą na szczeblu powiatów, miast i wsi. Komitety te otrzymywały pełne uprawnienia co do podjęcia niezbędnych środków w celu zapobieże-nia szerzeniu się cholery. Miały się składać z przedstawiciela miejscowej władzy policyjnej (na wsi sołtysa) oraz lekarza lub chirurga. Komitety obwodowe obejmowały wsie, powia-towe zaś, podlegające radcy ziemskiemu powiatu i fizykowi powiatowemu, kontrolowały obwodowe i miejscowe. Natomiast miejscowe komitety w miastach, niebędące pod zarzą-dem radcy ziemskiego, podlegały bezpośrednio władzy rejencji. Komitety te w razie po-trzeby winny były spotykać się codziennie. Wraz z lekarzami miały sprawować nadzór nad

11 W innych prowincjach państwa pruskiego, wzdłuż granicy z Królestwem Polskim, punkty takie zostały utworzone m.in. w: Podzamczu przy Kępnie, Skalmierzycach przy Ostrowie Wielkopolskim, Strzałkowie przy Wrześni (prowincja Poznań); w Silnie przy Toruniu, Brodnicy, Napierkach przy Nidzicy, Dłutowie przy Piszu, Ejdkunach przy Stołupianach, Schmaleningken, Laugallen przy Kłajpedzie, Nimmersatt (prowincja Prusy). Rozporządzenie nadprezydenta prowincji Prusy von Schöna z 1 maja 1831 roku pozwoliło zwiększyć liczbę przygranicznych miejscowości, przy których działały zakłady kwarantannowe na obszarze państwa pruskiego na wschód od Wisły; źródło: Vorbereitende Maßregeln der Oberbehörden. „Cholerablatt” 1831, Nr 3, s. 17–21; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 21, s. 119–120; 1831, St. 22, s. 123–124; 1831, St. 23, s. 127–134; Z. Olkowski: Epidemia cholery azjatyckiej w Prusach Wschodnich w latach 1831–1832. „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie” 1968, nr 4, s. 534–536; W. Berndt, G. Münch: Die Cholera..., s. 68; Archiwum Państwowe w Opolu (dalej: APOp.), Akta miasta Krapkowice (dalej: Am. Krapkowice), sygn. 2073, s. 123; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 27–29; W. Kaczorowski: Epidemia cholery na terenie..., s. 143; D. Włodarczyk: Od powietrza, głodu, ognia i wojny. Epidemie cholery wśród ludności Regencji Bydgoskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Inowrocław 1998, s. 15; J. Kwak: Epidemia cholery..., s. 65; Idem: Klęski elementarne..., s. 21–22; Idem: Epidemie w miastach..., s. 207; H.W.F. Schaeffer: Kronika Wolnego Państwa Stanowego, a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego. Cz. 3. Tłum. B. Spyra. Pszczyna 1998, s. 63–64, 66; B. Dettke: Die asiatische Hydra..., s. 99, 275.

112

stanem zdrowia mieszkańców na podległym sobie terenie. Właściciele domów i głowy ro-dzin mieli obowiązek natychmiastowego powiadomienia komitetu o każdym przypadku zachorowania lub zgonu. Żaden zmarły nie mógł być pochowany, dopóki lekarz należący do komisji go nie zbadał i nie wydał zaświadczenia zezwalającego na pogrzeb. Należało też dopilnować przestrzegania zakazu styczności z mieszkańcami okolic zarażonych lub odosobnionych. Komitety miały także za zadanie czuwać nad utrzymaniem przez miesz-kańców porządku i czystości ulic, placów, rynien ulicznych, domów, podwórzy i miesz-kań, a w razie potrzeby ponaglić ich do tego środkami prawnymi. Podróżni musieli posia-dać atesty zdrowia lub paszporty, a jeśli przybywali z okolic lub kraju zarażonego, musieli mieć zaświadczenia o przebytej kwarantannie. Bez nich nie można było takowych przyj-mować do zajazdów lub prywatnych mieszkań, w podejrzanych przypadkach zaś należało o tym donieść komitetowi. Komitety miały składać raporty o stanie zdrowia mieszkańców najpóźniej co tydzień, a w razie zagrożenia wybuchem cholery – codziennie. Raporty należało wysyłać do władz powiatowych, następnie do rejencyjnych, a stąd do nadprezy-denta prowincji. Po wybuchu cholery miano niezwłocznie donosić o przypadkach zacho-rowań oraz wprowadzić zakaz opuszczania miejsca bez odbycia poleconej kwarantanny. Miejscowe komitety zobowiązane były prowadzić codzienne protokoły z rubrykami: mie-siąc, dzień, stan powietrza, liczba chorych, nazwisko, wiek i zawód chorych, wyzdrowiali, pozostali w leczeniu, zmarli, uwagi. Protokół ten należało przesłać do władz rejencyjnych w ciągu 3 dni. Wszelkie zbędne i nieużywane przedmioty należało pochować do skrzyń i dobrze zabezpieczyć. Dla chorych na cholerę miały zostać urządzone szpitale, mieli być wyznaczeni lekarze, personel zarządzający i posługacze. Do szpitali mieli być przyjęci wszyscy chorzy ubodzy i mieszkający w ciasnych wieloosobowych mieszkaniach. W razie zachorowania, dom, w którym przebywa chory, należało odosobnić przez odgrodzenie linią oznaczającą granice zamknięcia. Do przestrzegania zamknięcia służyło wojsko, a do-wodzący oficer miał wchodzić w skład komitetu. Z zamkniętego domu nie wolno było wy-nosić żadnych rzeczy; psy i koty stamtąd musiały zostać uśmiercone, a ptactwu przezna-czonemu do spożycia należało poprzycinać pióra. Lekarz miał zdecydować, czy warunki lokalowe pozwalały, aby chory mógł pozostać w domu, jeśli tego pragnął, czy należało umieścić go w szpitalu; w pierwszym przypadku mógł wybrać sobie lekarza, ale lekarz komitetowy miał sprawować nad leczeniem nadzór. Szpital musiał być ściśle zamknięty od chwili przyjęcia pierwszego chorego. Podobnie opuszczony przez chorego dom musiał być zamknięty i dezynfekowany. Jeśli chory zmarł w domu, obowiązywało takie samo po-stępowanie. Żywność i lekarstwa do zamkniętych domów dostarczali wyznaczeni słudzy uliczni. Musieli się przy tym wystrzegać bezpośredniego kontaktu, a pieniądze stanowiące zapłatę miały być czyszczone w occie. Jeśli mieszkańcy domu byli ubodzy, to artykuły pierwszej potrzeby dostarczano im na koszt gminy. Jeśli cholera wybuchła w sąsiadują-cych domach, należało wtedy zamknąć tę część miejscowości, przy dalszym zaś szerzeniu się choroby – całą miejscowość, i otoczyć kordonem wojska; poszczególne straże miały być ustawione w niedużej odległości w celu łatwiejszego kontaktowania się i sprawowania kontroli nad komunikacją pomiędzy miejscami odosobnionymi a zdrową okolicą. Przy linii kordonu wojskowego musiały zostać urządzone tzw. tamownie (Rastell) do handlu i przekazywania żywności bez wzajemnego stykania się ze sobą. Tamownią był drewniany barak złożony z trzech komór, z których jedna była dla mieszkańców od strony zdrowej

113

okolicy, druga dla mieszkańców miejsca odosobnienia, środkowa zaś była przeznaczo-na dla urzędników kwarantannowych, sprawujących nadzór nad obrotami handlowymi. W każdej tamowni miał przebywać dozorca i kilku służących do czyszczenia. Pieniądze miały być przez nich obmywane w occie, a potem na metalowych łyżkach podawane sprzedającym. Ponadto tamownie powinny były posiadać specjalny aparat do kadzenia, w którym wszystkie listy z odosobnionych miejsc (podobnie też papierowe pieniądze do płacenia) niemogące być gromadzone w urzędach pocztowych należało wykadzać siarką, saletrą z otrębami oraz oparami octu. Listy miały być wcześniej podziurawione kilku-dziesięcioma otworkami specjalnymi widełkami z 6 szpiczastymi ząbkami i umieszczone następnie za pomocą szczypiec w przygotowanej do tego skrzyni kadzielniczej. Po ok. 20 minutach dezynfekcji wyjęte listy były opatrywane stemplem zdrowia o treści „Sanitaets Stempel”12. W zarządzeniu postanowiono, że personel zakładów kwarantannowych miał się składać z oficera, lekarza, wyznaczonego urzędnika policyjnego lub celnego oraz osób pomocniczych do dezynfekcji. Należało też zamknąć miejsca publiczne, tj. szkoły, teatry, domy gościnne, w celu zapobieżenia zgromadzeniu się ludności. Miał być sprawowany nadzór nad sprzedażą artykułów żywnościowych, dozór nad chorymi w domu i szpitalu. Po wyzdrowieniu pacjenta obowiązywała 20-dniowa kwarantanna (kąpiele i nakadzania parami kwasu azotowego). Domy należało wykadzać kwasem azotowym i gazem chloro-wym. Przedmioty domowe po ich wyniesieniu na zewnątrz miały być czyszczone ługiem lub roztworem wapna chlorowanego lub też kadzone gazem chlorowym. Podłogi i ściany w opróżnionym domu należało czyścić tym samym, co przedmioty domowe, i przez 14 dni wietrzyć. Po ustaniu choroby podobnie miano postępować ze szpitalami i zakładami kwarantannami. Środki dezynfekcyjne, mające niszczyć materię zakaźną, podane były do zastosowania w instrukcjach wydawanych w Berlinie z 1 czerwca 1831 roku oraz przez szefa Komisji Bezpośredniej do Obrony przed Cholerą w Berlinie – von Thile – dnia 31 stycznia 1832 roku. Dzieliły się one ze względu na rodzaj obiektów, w jakich były stosow-ne na: płyny do przemywania, specyfiki do kadzenia oraz przewietrzanie oczyszczonych obiektów. Do mycia służyły:

• mocny roztwór wapna chlorowanego; składał się z mieszaniny 4 łutów wapna chlo rowanego na 1 kwartę wody;

• słaby roztwór cwapna chlorowanego – z 1 łutu wapna chlorowanego na 1 kwartę wody;

• ostry ług popielny;• mieszanina białego i zielonego mydła z wodą.

12 „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt...”, 1831, St. 35, s. 37–38; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 34, s. 200–201; 1831, St. 37, s. 236–238; APOp., Akta miasta Grodków (dalej: Am. Grodków), sygn. 1212, s. 11–13; APKat., Oddział Racibórz (dalej: OR.), Akta miasta Żory (dalej: Am. Żory), sygn. 106, s. 80–81; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 37; K. Chrośniak, E. Duba-Dubiński: Listy. „Cholera”. „Filatelista” 1961, R. 8, nr 2, s. 24–25; K. Kujawa: Stemple sanitarne z 1831 r. związane z zarazą cholery. „Filatelista” 1971, R. 18, nr 22, s. 496–498; E. Biadała: Pierwsza epidemia cholery..., s. 47; W. Ślusarczyk: Okadzanie listów podczas epidemii cholery w zaborze pruskim w 1831 roku. Pytanie o sposób postrzegania cholery. W: Epidemie w Polsce..., s. 303–305; G.A. Kluske: Chronik des Dorfes Schönfeld. Schönfeld 1856. w: APOp., Kronika wsi Krzywiczyny (dalej: KwK.), sygn. 1, s. 171; [G.] Hyckel: Vor hundert Jahren. „Ratiborer Heimatbote” 1931, Jg. 6, s. 48; Kuriositäten aus alten Chroniken. Schutz vor der Cholera. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1942, Jg. 18, s. 59.

114

Kadzenie urządzono z użyciem: • gazu chlorowego – brano 9 części sproszkowanej soli kuchennej, 8 części sprosz-

kowanego dwutlenku manganu i 16 do 18 części skoncentrowanego kwasu siarko-wego i tyle samo części wody; proszek dwutlenku manganu i soli kuchennej zmie-szane z sobą wsypywało się do naczynia szklanego lub porcelanowego, a potem dodawano do tego rozczyniony z wodą kwas siarkowy; mieszaninę te stawiało się następnie do opróżnionego z mieszkańców, mającego być wykadzonym, pomiesz-czenia na kilka godzin przy zamkniętych oknach i drzwiach; po otwarciu można było wejść dopiero po ulotnieniu się oparów;

• oparów kwasu azotowego – do naczynia szklanego lub porcelanowego należało wsypać część sproszkowanej saletry i dolać do tego trochę więcej niż połowę bia-łego lub niezbyt brązowego skoncentrowanego kwasu siarkowego, mieszając od czasu do czasu szklanym pręcikiem; podczas tego zabiegu rozchodziły się białego koloru opary; nie należało używać do mieszania prętów metalowych ani drewna, aby nie powstawały szkodliwe dla płuc wyziewy.

Wietrzenie – oczyszczone obiekty miały być wystawione na wolne powietrze.Dla zmarłych na cholerę należało założyć osobny cmentarz, w ustronnym miejscu,

i ściśle go odgraniczyć ogrodzeniem. Zmarli mieli być wciągani tępymi, żelaznymi ha-kami do trumien, albo od razu do dołów wykopanych na głębokość co najmniej 1 sąż-nia, i przysypywani niegaszonym wapnem. Zniesienie zamknięcia poszczególnych miejsc i obwodów, przywrócenie normalnej komunikacji z okolicami, w których cholera wcze-śniej panowała, mogło nastąpić tylko przez zarządzenie władz rejencji na wniosek lekarzy komitetowych, jednak nie mogło to zostać uczynione przed 40. dniem od ostatniego wy-stąpienia przypadku choroby.

Sprecyzowano postępowanie dezynfekcyjne względem osób, mieszkań, przedmiotów, towarów oraz środków transportowych. Osoby, które wyzdrowiały z cholery, odizolowu-jące chorych (w ich mieszkaniu lub zakładzie leczniczym), pielęgniarze i krewni chorych, którzy razem z nimi przebywali, musieli się wykąpać w mydlinach lub przynajmniej ob-myć całe ciało, w przypadku zaś osób, które w zarażonym mieszkaniu przebywały tylko krótki czas (lekarze, duchowni, członkowie komitetów ochronnych), zanim je opuściły, wystarczyło że umyły tlko ręce i twarz w mydlinach. Sanitariusze i grabarze po każdora-zowym zakończeniu swojego zajęcia, jak i osoby, które znajdowały się na statkach, gdzie przebywali chorzy na cholerę, musieli się umyć w słabym roztworze wapna chlorowanego. Natomiast wszyscy musieli następnie swoje ubrania dezynfekować poprzez wykadzanie oparami kwasu azotowego lub przy odpowiedniej ostrożności gazem chlorowym kilka minut, do czego miało się jeszcze dodać 1 łut kwasu solnego i 1/2 łuta wapna chlorowane-go. Zwłoki zmarłych na cholerę, z wyjątkiem twarzy, miały być owinięte w duże przeście-radło, umoczone w mocnym roztworze wapna chlorowanego. Mieszkania musiały być gruntownie dezynfekowane zarówno wtedy, gdy chorzy się w nich znajdowali, jak i wtedy gdy je opuścili. W pokojach, w których leżeli chorzy na cholerę, było szczególnie zalecane codzienne kadzenie kwasem azotowym. Można było też w pokojach na wykonaną z drew-nianych listew ramę o długości 6 stóp i szerokości 3 stóp, narzucić płótno i przy użyciu pędzla szczecinowego namoczyć je mocnym roztworem wapna chlorowanego. Miało to powodować słabe i powolne kadzenie nieuciążliwe dla płuc. Kadzenie miało być stosowa-

115

ne przez 2 godziny. Pożądane było takie kadzenie od czasu do czasu urządzać w pozosta-łych nieoddzielonych pomieszczeniach domu, w którym znajdowali się chorzy na cholerę. Przez chorych wydalone materie musiałby być niezwłocznie usunięte, a naczynia, które je zawierały, wypłukane mocnym roztworem wapna chlorowanego. W postępowaniu wobec mieszkań, które chorzy opuścili, należało je ze znajdującymi się w nich meblami i inny-mi przedmiotami, przy zamkniętych drzwiach i oknach mocno wykadzać gazem chloro-wym. Po zakończeniu kadzenia pokój należało kilka godzin wietrzyć. Poza tym należało wyszorować ługiem drzwi, okna, podłogę i wszystkie niepolerowane, lakierowane lub bej-cowane drewniane elementy. Podobnie należało postępować z pomieszczeniami na stat-kach, przy czym po opuszczeniu ich przez chorych na cholerę należało jeszcze mocniej dokonywać kadzenia chlorem i czynność tę powtarzać kilkakrotnie 3 dni z rzędu. Istotna była dezynfekcja łóżek, ubrań i inych przedmiotów, które były w bezpośrednim kontakcie z chorymi. Pierzyny i materace miałby być przez kilka godzin w zamkniętym pomieszcze-niu wykadzane gazem chlorowym, następnie rozcięte, pióra przemieszane i potem wysta-wione na wolne powietrze. Używane do wypchania materacy (trwa morska, siano sieczka it. p.) oraz słomę z sienników należało najlepiej spalić. Wełniane przykrycia miały być w zamkniętym pomieszczeniu mocno wykadzone gazem chlorowym, potem starannie wyprane lub, jeśli możliwe, wałkowane. Pościel, lniane części ubrań i bielizna musiały być 3 godziny namoczone w słabym roztworze wapna chlorowanego i wypłukane lub przynaj-mniej starannie wyczyszczone mocnym ługiem. Materiały wełniane i bawełniane, futra it. p. nienadające się do prania miały być w zamkniętym pomieszczeniu mocno wyka-dzone gazem chlorowym lub oparami kwasu azotowego i potem wywietrzone. Materiały nadające się do prania miały być wyprane w mydlinach. Jedwabne tkaniny, jeśli się do tego nadawały, miały być poddane słabszemu kadzeniu chlorem, w każdym razie wywietrzo-ne. Obuwie i inne skórzane części ubrań musiały być umyte słabym roztworem wapna chlorowanego i następnie wywietrzone. Zasłony łóżkowe i okienne, dywanik przed łóż-kiem it. p. przedmioty, według ich gatunku, miały być albo tylko kadzone, albo kadzone i wyprane. Osobiste krzesła, nocniki, baseny miały być umyte mocnym roztworem wapna chlorowanego i potem wyszorowane wodą i piaskiem lub ługiem popielnym. Narzędzie chirurgiczne it. p. i pieniądze metalowe miały być umyte w mydlinach i osuszone. Książki i inne papiery należało wystawić na działania chloru przy wykadzaniu pokoju. Rzeczy bez wartości musiały zostać spalone bądź głęboko zakopane. W przypadku towarów, gdyby one miały bezpośrednią styczność z chorymi na cholerę, zwłaszcza pierzyny i pióra do pisania, zwierzęca sierść, len, konopie, pakuły, wełna i bawełna, skóry i futra każdego rodzaju, potrzebowały starannej dezynfekcji. Te miały zostać wykadzone chlorem i wy-wietrzone, przy czym jeśli były w ewentualnych opakowaniach, to musiałby być wyjęte i tak ułożone, żeby były wystarczająco wystawione na działanie dezynfekcyjne. Przy pozo-stałych towarach będących w bezpośrednim kontakcie z chorymi na cholerę wystarczyło zewnętrzne oczyszczenie opakowania przez umycie beczek i skrzyń wodą i wykadzenie lub zamianę zniszczonych istniejących opakowań ze starymi linami, powrozami, matami, płótnami pakunkowymi na nowe opakowania.

Kosze na plecy do noszenia chorych, wozy transportowe i karawany musiały być moc-no wykadzone gazem chlorowym i na wierzchu umyte słabym roztworem wapna chloro-wanego. Kadzenia chlorem w zamkniętych pomieszczeniach należało tak przeprowadzać,

116

aby zatrudnione przy tym osoby nie wystawiały się na opary. Toteż, gdy tylko opary zaczę-ły się tworzyć, osoby te musiały się natychmiast z kadzonego lokalu oddalić, także wcho-dzić nie prędzaj, zanim przez otwarcie drzwi i następnie okien, opary się nie rozeszły.

Zadbano też o przepisy dotyczące obchodzenia się ze zwierzętami z krótką i gładką sierścią (konie, osły, bydło rogate, świnie, kozy), które mogły być wpuszczane do Prus, je-śli zaś po drugiej stronie granicy panowała cholera, to musiały być pławione przed wpusz-czeniem; w przypadku zwierząt wełnistych (owce), których sierść łatwo chwytała zarazki, mogły przejść, gdy się zaświadczyło, że przybyły z okolic wolnych od zarazy; jeżeli pano-wała tam cholera – musiały być pławione, przytrzymane w kwarantannie i po ostrzyżeniu mogły być wpuszczone na Śląsk. Psów i drobiu z okolic zarażonych lub podejrzanych w ogóle nie miało się wpuszczać. Przepisy przeciewpidemiczne były często przypomi-nane lub modyfikowane w wydawanych później zarządzeniach, m.in. z 8 lipca, 1, 5 i 22 sierpnia, 12 i 17 września, 25 października 1831 roku, 31 stycznia, 5 lutego 1832 roku13. Król pruski Fryderyk Wilhelm III i minister spraw wewnętrznych i policji von Brenn oraz szef Komisji Bezpośredniej do Obrony przed Cholerą generał von Thile zarządze-niami wydanymi 6 czerwca 1831 roku w Berlinie uściślili przepisy dotyczące posiadania paszportów i kart legitymacyjnych. Musieli je posiadać wszyscy obywatele pruscy podró-żujący do zagrożonych prowincji: głównie pruskiej, śląskiej i Królestwa Polskiego. Karty legitymacyjne, ważne tylko na czas podróży, miały być wystawiane przez kompetentną paszportową władzę policyjną i oznaczone stemplami. Miały też być wolne od opłaty i, by uniknąć ich nieważności, musiały być opatrzone wizą w każdym miejscu noclegowym, na co gospodarze i karczmarze mieli zwracać uwagę. Gdy w miejscowości odjazdu nie rezy-dowała władza upoważniona do wydawania paszportów, to podróżny musiał zaopatrzyć się przynajmniej w zaświadczenie miejscowej władzy policyjnej, jednak było to ważne, by dotrzeć do siedziby władzy paszportowej. Z obowiązku posiadania przy sobie kart legi-tymacyjnych mogli zostać zwolnieni tylko żołnierze znajdujący się w podróży służbowej i urzędnicy publiczni; ci ostatni musieli się jednak wykazać jako tacy przez swój obowią-zek podróży. Wszystkim urzędom pocztowym, woźnicom i żeglarzom śródlądowym za-kazywało się dalszego przewożenia, podobnie wszystkim gospodarzom i osobom prywat-nym odradzano przyjęcie podróżnego, który nie posiadał karty legitymacyjnej, paszportu wizowanego w ostatnim miejscu noclegowym ani zaświadczenia o podróży służbowej.

Karty legitymacyjne i zaświadczenia musiały koniecznie zawierać nazwisko, stan cy-wilny, miejsce zamieszkania, przybliżony wiek posiadacza oraz cel i czas trwania, a także

13 „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt...” 1831, St. 35, s. 1–40; E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte..., s. 364–374; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 30–50; W. Kaczorowski: Epidemia cholery na terenie..., s. 177–186; D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 16–18; A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety i cienie. Opole 2007, s. 54–55; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 113–152; APKat., Oddział Pszczyna (dalej OP.), Archiwum Książąt Pszczyńskich (dalej: AKP.), T. 8, sygn. 1304, s. 15–30; T. 13, sygn. 231, s. 1–19; „Der ober-schlesische Wanderer” 1831, Nr 28, s. 132–133. w: APKat., OG., Am. Gliwice, sygn. 5910, s. 9–10; sygn. 5912, s. 138–145; APKat., AKHIzK., sygn. 9380, s. 1–4, 11–12, 22; APOp., Archiwum hrabiego Praschmy z Niemodlina (dalej: AhPzN.), sygn. 523, s. 36–51; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 34, s. 200–201; „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt...” 1831, St. 36, s. 1–12; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 37, s. 229–236; 1831, St. 40, s. 257–259; 1831, St. 41, s. 262–265; 1831, St. 45, s. 283–286; „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt...”, 1832, St. 11, s. 1–24; E. Beck: Heinersdorf und das Cholerajahr 1831. „Heimatblätter des Neissegaues” 1933, Jg. 8, Nr 9, s. 61–62; J. Kwak: Epidemia cholery..., s. 66–67; H.W.F. Schaeffer: Kronika..., s. 66.

117

przynajmniej ogólną trasę jego podróży. Miejscowe władze policyjne nie mogły wystawić kart legitymacyjnych i zaświadczeń osobom, co do których zachodziło podejrzenie za-chorowania. Władze udzielające wiz miały przestrzegać każdorazowego wpisu do dzien-nika wiz, co było wymagane podczas wizowania paszportów. Każdego podróżującego obywatela pruskiego, który został zatrzymany bez wszystkich wymaganych legitymacji, należało traktować jako podejrzanego i jako potencjalnego nosiciela zarazka, i dopiero po przebytej kwarantannie ze ścisłym oznaczeniem trasy podróży, odesłać do jego miej-sca zamieszkania. Zaostrzono też przepisy kwarantannowe. Żadne atesty zdrowia dla po-dróżnych i towarów wystawione w Rosji, Królestwie Polskim i Galicji nie mogły zostać uznane za „niewątpliwe” i nie mogły zwalniać od odbycia 20-dniowej kwarantanny na okoliczność ich wyjazdu z tych krajów do Prus i przepisowego legitymowania się przez atesty kwarantanny. Wskazane postanowienia zostały wprowadzone w najbardziej zagro-żonych cholerą prowincjach: pruskiej, poznańskiej i śląskiej, a szef Najwyższej Komisji von Thile został przez króla uprawniony w razie konieczności do ich rozciągnięcia na inne prowincje pruskie, a także według swego uznania do powoływania komisji do walki z cholerą. Mógł również częściowo lub całkowicie znieść wprowadzone postanowienia. Przepisy zawarte w tych zarządzeniach były jeszcze uściślane w ogłoszeniach dziennika urzędowego rejencji opolskiej z 14 czerwca, 21 lipca i 12 sierpnia 1831 roku14.

Szerząca się epidemia cholery w Galicji i niestosowanie – zdaniem władz pruskich – w dostatecznym stopniu przez Austrię środków ochronnych mających zabezpieczyć pań-stwo przed zarazą, zmusiły nadprezydenta prowincji śląskiej von Merckela do wydania zarządzenia z dnia 6 czerwca 1831 roku o zamknięciu granicy także na odcinku ze Ślą-skiem Austriackim, Morawami i Czechami, i ustawieniu wzdłuż niej kordonu wojskowe-go. Przejścia graniczne dla komunikacji na obszarze rejencji opolskiej znajdowały się przy miejscowościach Goczałkowice (powiat pszczyński), Puste Jakarcice (powiat raciborski), Trzebina i Wieszczyna (powiat prudnicki), Głuchołazy, Kałków, Kamienica i Paczków (powiat nyski). Przepisy dotyczące postępowania wobec przybywających podróżnych, to-warów i zwierząt obowiązywały jak przy granicy z Królestwem Polskim, Rzecząpospolitą Kra kowską i Galicją15. Jednak już decyzją von Merckela 21 lipca kordon ten został uchy-lony, gdyż strona austriacka zastosowała zablokowanie nie tylko Galicji, lecz także Węgier, starając się oddalić grożące niebezpieczeństwo. Utrzymano jednakże niektóre ogranicze-nia związane z przywozem pewnych grup towarów i zwierząt, podróżni zaś przybywają-

14 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 24, s. 137–139; 1831, St. 25, s. 150–151; 1831, St. 30, s. 178–179; 1831, St. 33, s. 194; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 36–37, 58; Vorbereitende Maßregeln..., s. 22–23; E. Beck: Heinersdorf..., s. 62–63; APKat., Akta miasta Mysłowice (dalej: Am. Mysłowice), sygn. 24, s. 36–38, 44.15 Dozwolone dla komunikacji przejścia graniczne w pozostałej części prowincji śląskiej umiejscowione były w pobliżu miejscowości: Złoty Stok (powiat ząbkowicki), Lądek Zdrój, Bolesławów, Boboszów, Niemojów, Poniatów i Mostowice (powiat bystrzycko-kłodzki), Duszniki Zdrój, Słone i Tłumaczów (powiat kłodzki), Głuszyca Górna i Mieroszów (powiat wałbrzyski), Chełmsko Śląskie i Dittersbach (powiat kamiennogórski), Szklarska Poręba (powiat jeleniogórski) oraz Ulicko, Świecie i Zawidów (powiat lubański); źródło: „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 25, s. 145–147; W. Eggeling: Wirken den hohen..., Nr 5, s. 33–34; E. Beck: Heinersdorf..., s. 61; W.H.F. Schaeffer: Kronika..., s. 67.

118

Dr. Johann Wendt, członek Ärztliches Comitè für Schlesien, jeden z wydawców gazety „Schlesische Cholera--Zeitung”. (Źródło: Das Burgfest in Tost. Historisches von Burg und Stadt Tost. „Oberschlesien im Bild” 1929, Jg. 6, Nr 28).

Strona tytułowa „Schlesische Cholera-Zeitung” (Źródło: Das Burgfest Das Burgfest in Tost.., 1929, Jg. 6, Nr 28).

119

cy na teren państwa pruskiego musieli posiadać karty legitymacyjne16. Mimo to cholera wdarła się do Austrii, i to zapewne z terenów przez nią blokowanych17.

W celu należytego przestrzegania zarządzeń o zwalczaniu choroby król pruski wydał 15 czerwca edykt, w którym przewidywano jak najsurowsze kary, łącznie z karą śmierci, dla potajemnie próbujących przedrzeć się na teren Prus lub dostać się tam bez ważnego zaświadczenia. Osoby, które chciałyby się przedostać, a nie zatrzymały się na zawołanie straży i patroli granicznych albo nie chciały się wycofać, mogły zostać przez pograniczni-ków zastrzelone. Surowe kary groziły za samowolne opuszczenie stacji kwarantannowej, a także za przyjmowanie na przechowanie przez mieszkańców Prus osób i towarów pota-jemnie sprowadzonych oraz za pomoc w przedostaniu się ich w głąb kraju. Uczulono też gospodarzy domów gościnnych i karczmarzy, aby nie przyjmowali w swoich zajazdach osób nieposiadających świadectw zdrowia. Kary więzienia, a nawet śmierci, miały doty-czyć osób, które utrzymywały kontakt z ludźmi z okolic opanowanych przez cholerę. Po-dobnie zamierzano traktować złodziei kradnących przedmioty ze szpitali i pomieszczeń kwarantannowych. Do odpowiedzialności karnej miano pociągać osoby, które wiedząc o przypadku zachorowania, nie powiadomiły władz, ewentualnie zmarłego potajemnie pochowały. Lekarze, niewypełniający należycie swoich obowiązków, mieli tracić upraw-nienia lekarskie w państwie. Z największą surowością należało postępować z wojskami i strażami przygranicznymi, które nie wykonywały właściwie swych powinności, poma-gały we wprowadzaniu podejrzanych osób i towarów na teren Prus albo przymykały oko na ten proceder. Podobnie miano postępować wobec urzędników i członków zakładów kwarantannowych. Kara śmierci miała bezwzględnie dotyczyć tych osób, które przez swe świadome bądź niedbałe postępowanie, zawarte w tym zarządzeniu, przyczyniły się do wtargnięcia cholery do kraju, bądź jej rozszerzania się18.

W związku z realną możliwością wybuchu epidemii i rozpatrywaniem ewentualności zastosowania środków zaradczych przeciwko niej, a także by uniknąć problemów zwią-zanych z dezorganizacją nadprezydent prowincji śląskiej von Merckel wydał 21 czerwca 1831 roku wezwanie do lekarzy, zwłaszcza w okolicach, w których może ich brakować, m.in. na Górnym Śląsku, aby oddawali się do dyspozycji władz w celu otrzymania od nich wytycznych na czas zbliżania się cholery19.

Aby przeciwdziałać ewentualnemu rozprzestrzenianiu się zarazy, na gruncie wymiaru sprawiedliwości nawiązano do edyktu z 15 marca 1747 roku dla śląskich więzień, którego paragraf 7 określał, że do zakładów karnych mogły być odstawiane tylko osoby zdrowe i zdolne do pracy, bynajmniej nie niedołężne lub dotknięte chorobą zakaźną, toteż było

16 W.H.F. Schaeffer: Kronika..., s. 67; W. Eggeling: Wirken den hohen..., Nr 5, s. 34; „Amtsblatt der Kö-nig lichen Oppelnschen...” 1831, St. 30, s. 177–178; APKat., OR., Am Żory, sygn. 106, s. 35–36; E. Beck: Heinersdorf..., s. 61.17 Zob. przyp. 36 (rozdz. 3).18 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 26, s. 155–158; 1831, St. 27, s. 163–166; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 21–24; Gesetz wegen Bestrafung derjenigen Vergehen, welche die Uebertretung der – zur Abwendung der Cholera – erlassenen Verordnung betreffen. „Cholerablatt” 1831, Nr 3, s. 23–24; Nr 4, s. 25–30; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 51–53; W. Kaczorowski: Epidemia cholery na terenie..., s. 143–144; J. Kwak: Epidemia cholery..., s. 67; Idem: Klęski elementarne..., s. 22; Idem: Epidemie w miastach..., s. 207; E. Beck: Heinersdorf..., s. 62–63.19 W. Eggeling: Wirken den hohen..., Nr 5, s. 34; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 26, s. 159.

120

obowiązkiem władzy sądowniczej upewnić się poprzez atesty medyczne o stanie zdro-wia odstawianych więźniów. Przestrzeganie tych postanowień w okolicznościach grożącej epidemii cholery wydawało się zatem konieczne, dlatego też senat do spraw kryminal-nych Wyższego Sądu Krajowego Górnego Śląska (Ober-Landes-Gericht von Oberschle-sien) z siedzibą w Raciborzu nakazał ustawą z 1 lipca 1831 roku inkwizytoriatom i wła-dzom sądowym, by podczas każdorazowego odstawiania więźniów do zakładu karnego posyłać lekarski atest zdrowotny, który wyrażał przede wszystkim brak podejrzenia cho-lery. W wypadkach, gdzie następował transport skazanych bez eskorty policji, miano za-łączyć do kartki transportowej tego rodzaju atest lub kartę legitymacyjną. W te karty mieli być zaopatrzeni również spedytorzy więźniów. Musiały być wizowane przez kierownika transportu na każdym noclegu. Zarządzenie to przypomniała jeszcze rejencja opolska dnia 10 sierpnia 1831 roku20.

Z powodu cholery panującej w sąsiednich państwach i jej zbliżenia się do granic re-jencji opolskiej, władze rejencji rozporządzeniami z 7 i 19 lipca uznały za niezbędne, by całkowicie zakazać odbywania zaplanowanych jarmarków i cotygodniowych targów by-dlęcych w miejscowościach powiatów przygranicznych (kluczborski, oleski, lubliniecki, bytomski, pszczyński, rybnicki i raciborski) oraz zapobiec tym samym związanemu z tym napływowi i zgromadzeniu ludności w dużej liczbie. Władze miejscowe i powiatowe były zobowiązane czuwać nad przestrzeganiem tego zakazu. Z tych samych względów wydano 9 lipca zakaz odbywania pielgrzymek i procesji kościelnych w całej rejencji opolskiej aż do odwołania, władzom zaś zabroniono wydawać do tych celów karty legitymacyjne lub paszporty21.

Podejmowane środki ostrożności nie zapobiegły jednak wybuchowi epidemii na Gór-nym Śląsku.

Władze rejencji opolskiej zwróciły również uwagę na możliwość rozszerzania się epi-demii drogą wodną. Zarządzenie z 4 sierpnia 1831 roku nakazywało kapitanom, mary-narzom i pomocnikom pływających barkami i łodziami na wodach śródlądowych posia-danie przy sobie przynajmniej kart legitymacyjnych, jeśli władza policyjna nie wymagała paszportów, kiedy oddalali się od miejsca zamieszkania i poruszali się po różnych czę-ściach kraju. Rozporządzenie to było nieodzowne, gdyż zachodziło potencjalne niebez-pieczeństwo, że marynarze żeglugi śródlądowej mogli przypływać z okolic podejrzanych o występowanie chorób zakaźnych, i być w kontakcie z tamtejszymi osobami, gdzie wcze-śniej przebywali, toteż przepis miał być przestrzegany i władze policyjne miały sprawować kontrolę szczególnie w miejscach wysiadania pasażerów i wyładowywania na brzeg towa-rów lub postoju, np. przy przekraczaniu śluzy. Miały zwracać uwagę na posiadanie przez marynarzy i pomocników formalnych paszportów na czas ich podróży i w miejscach za-trzymania się na każdorazowe wizowanie przez nich kart legitymacyjnych22.

20 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 28, s. 173; St. 34, 1831, s. 202; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 31, 82.21 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 28, s. 172–173; 1831, St. 30, s. 179; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 29–30, 37.22 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 33, s. 192; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 55.

121

W sytuacji rozprzestrzeniającej się epidemii we wschodniej części rejencji opolskiej generał von Thile wydał 5 sierpnia 1831 roku, powtórzone 22 sierpnia, nowe zarządze-nie modyfikujące wcześniejsze rozporządzenia o walce z cholerą wydane 5 kwietnia i 1 czerwca tegoż roku. Polecił przesunąć linię kordonu sanitarnego do rzeki Odry, w wyniku czego prawobrzeżna część Górnego Śląska została odcięta od lewobrzeżnej23. Mieszkań-ców tego regionu, którzy chcieli się przedostać na lewobrzeżną część rejencji, obowiązy-wały wszystkie wcześniejsze rozporządzenia dotyczące obcokrajowców, przybywających z zaboru rosyjskiego. W powiatach, które były objęte epidemią, osoby chcące udać się dalej niż na 3 mile (5 mil dla mieszkańców prowincji pruskiej, poznańskiej i śląskiej) od miejsca swego zamieszkania w celach handlowych, oczywiście co dozwolone było tylko na obszarze zamkniętym przez kordon, musiały posiadać przy sobie paszport lub atest zdro-wia. Władzom powiatowym prawobrzeżnej części Górnego Śląska nakazano wydzielenie i zamknięcie okręgów lub miast objętych zarazą, nawet kurierzy pocztowi mogli prze-jeżdżać przez nie tylko w zamkniętych powozach, których nie wolno im było opuszczać, a pocztę mieli wyrzucać przez okno. Zarażonych można było pozostawić w ich domach, jeśli mieli tam zapewnioną opiekę, lub przewieźć do specjalnie urządzonych lazaretów epidemicznych. Członkowie rodziny chorego podlegali obowiązkowej 20-dniowej kwa-rantannie, jednak czas jej trwania mógł zostać zmniejszony do 10 dni, jeśli chorego od razu odstawiono do lazaretu. Zmodyfikowano też przepis dotyczący osobnych cmentarzy cholerycznych i miejscowe lub powiatowe komisje zdrowia mogły zezwolić na pochówek zmarłych na cholerę na zwykłych cmentarzach, o ile znajdowały się one poza terenem zwartej zabudowy. Grzebanie zmarłych, podczas którego obowiązywały szczególne środ-ki ostrożności i wykonywać to mogli ludzie specjalnie do tego przeznaczeni, nakazywano przeprowadzać pod osłoną nocy (w godzinach od 20 do 7 rano), aby uniknąć zbierania się ludzi, co mogło ułatwić rozszerzanie się epidemii24. Zarządzony wcześniej zakaz odbywa-nia jarmarków i targów bydlęcych od 14 sierpnia rozciągnięto na całą prawobrzeżną część Górnego Śląska25. Jednocześnie Wyższy Sąd Krajowy Górnego Śląska wydał dnia 15 sierp-nia 1831 roku polecenie dla sądów mających swoje siedziby na prawym brzegu Odry, aby w przypadku trudności w odstawianiu przestępców do inkwizytoriatu w Koźlu spowodo-wanych przez zarządzony kordon przeciw cholerze, same śledztwa kryminalne kontynu-ować nieprzerwanie, a postępowanie starać się zakończyć26. Aby zabezpieczyć w najlepszy możliwie sposób części kraju położone na zachód od Odry przed przeniesieniem cholery, dnia 20 sierpnia 1831 roku nadprezydent prowincji śląskiej von Merckel polecił utworzyć nad tą rzeką zamkniętą linię kontrolną. Przejścia z prawego brzegu Odry na lewy zostały na Górnym Śląsku zezwolone tylko w okolicy Raciborza, Dziergowic (powiat koziel ski),

23 Kordon ten biegł w państwie pruskim począwszy od ujścia rzeki Łeby, wzdłuż granicy między powiatami słupskim i lęborskim, dalej granicą rejencji gdańskiej do powiatu chojnickiego, następnie wzdłuż Brdy, Kanału Bydgoskiego, Noteci aż do Odry, i w górę jej biegu aż do Bogumina.24 „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt...” 1831, St. 36; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 37, s. 229–236; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 54–60; J. Kwak: Epidemia cholery..., s. 68–69; Idem: Klęski elementarne..., s. 23, 26; Idem: Epidemie w miastach..., s. 208; E. Beck: Heinersdorf..., „Heimatblätter des Neissegaues” 1933, Jg. 8, Nr 10, s. 75–76.25 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 34, s. 202; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 82.26 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 35, s. 210–211.

122

Koźla, Krapkowic (powiat opolski), Opola i Golczowic (powiat niemodliński)27. W po-bliżu wymienionych punktów urzędnicy policyjni mieli sprawdzać atesty zdrowia po-dróżnych i towarów, i zgodnie z przepisami opatrywać je wizą do przejścia, które miało być czynne tylko za dnia. W atestach musiało być zaznaczone, że osoby i towary po-chodzą z miejscowości, które od 20 dni były wolne od cholery. Formularze tych atestów miały być wystawiane przez miejscową lub powiatową komisję z podpisem miejskiej lub powiatowej władzy policyjnej. Gdzie takie komisje nie zostały utworzone, wystawiać je miały miejskie lub powiatowe władze policyjne z kontrasygnatą tamtejszego lekarza. Je-śli chodzi o żeglugę rzeczną, polecono zamknąć punkt, gdzie z Austrii Odra wpływała na Śląsk, oraz nadzorować ujścia Kanału Kłodnickiego, Małej Panwi, Stobrawy i Baryczy, z których wpłynięcie na Odrę miało się odbywać również na mocy przepisowych atestów zdrowotnych. W nawiązaniu do zarządzenia z 4 sierpnia postanowiono, że żaden pojazd rzeczny nie mógł zostać wprowadzony do żeglugi bez zezwolenia odpowiedniego urzędu starostwa powiatowego. Urząd ten musiał zadbać o to, by do odpłynięcia z brzegu osoby i towary były zaopatrzone w przepisowe atesty zdrowotne, a kapitanów statków zobowią-zać, by w wymienionych wcześniej przejściach, tj. przy śluzach, które musieli przekraczać, przybijali do brzegu i poddawali siebie oraz załogę badaniu, czy jest zdrowa, a osoby i to-wary znajdujące się na pokładzie – czy mają atesty zdrowia. Ze względów bezpieczeństwa badanie to odbywać się miało na pokładzie pojazdu rzecznego, a przeprowadzać je mieli odpowiedni urzędnicy, którzy po oględzinach i stwierdzeniu zdrowia badanych mieli wi-zować atesty zdrowotne, a pojazdom zezwalać na kontynuację podróży lub przybicie na lewy brzeg Odry. Wszelkie naruszenia przepisów zawartych w tym zarządzeniu miały być karane z całą surowością według ustawy karnej z 15 czerwca tegoż roku28. Jednocześnie władze rejencji opolskiej w swym obwieszczeniu z dnia 30 sierpnia 1831 roku poinfor-mowały podróżnych chcących przekroczyć Odrę przy Opolu, że kontrola ich kart legity-macyjnych ma się odbywać w czterech punktach w pobliżu wymienionego miasta: przy drogach prowadzących z Ozimka, Olesna i Czarnowąs oraz w Grudzicach29. Co więcej, zarządzeniem rejencji z 4 października wstrzymano nawet całkowicie żeglugę na Odrze od momentu żeglowności rzeki do ujścia Kanału Kłodnickiego30.

Jeśli chodzi o zagadnienia strony finansowej zapobiegania cholerze i walki z nią w Pru-sach, to król Fryderyk Wilhelm III dnia 17 sierpnia 1831 roku zatwierdził regulamin pokrywania kosztów na ten cel ze Skarbu Państwa. Z państwowej kasy miały być pokryte wszystkie koszty poniesione przez zakłady kwarantannowe, a przeznaczone na zapobie-ganie i zwalczanie cholery oraz uposażenie dla zatrudnionych tam urzędników i lekarzy, wydatki za linie kordonów i blokad w tym samym celu, jak również za budki strażnicze dla oddziałów granicznych i lazarety wojskowe. Poszczególne gminy natomiast musiały po-

27 Na Dolnym Śląsku przejścia te znajdowały się przy Brzegu, Oławie, Wrocławiu, Brzegu Dolnym (powiat wołowski), Ninkowicach (powiat ścinawski), Głogowie i Nowej Soli.28 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 36, s. 213–215; APOp., Am. Krapkowice, sygn. 2073, s. 1–2; APKat., OG., Am. Gliwice, sygn. 5911, s. 1–2; sygn. 5912, s. 101–102.29 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 36, s. 218; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 60–61. W wymienionym zarządzeniu z 30 sierpnia wkradł się błąd w druku i w miejsce zamiast „z Czarnowąs”, napisano „z Kluczborka”. Błąd sprostowano w następnym wydaniu dziennika urzędowego ogłoszeniem z 10 września; źródło: „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 37, s. 239.30 Ibidem, 1831, St. 41, s. 267.

123

kryć koszty działania takich zakładów kwarantannowych, które miały służyć jedynie jako zabezpieczenie niektórych miejscowości. Chodziło o zamknięcia pojedynczych domów, ulic i innych miejscowych kontroli, podobnie jak urządzenie i utrzymanie domów cho-rych i szpitali w zablokowanych miejscowościach oraz wynagrodzenia zatrudnionych tam lekarzy, zaopatrzenie w żywność osób w zablokowanych domach i ulicach, jak również wykonywanie przyznanych obowiązków przez miejscową policję zdrowotną (Orts-Ge-sundheits-Polizei). Na koszt państwa miały zostać zwrócone zaciągnięte przez utworzo-ne zakłady kwarantannowe kwoty za mieszkanie, ogrzewanie, oświetlenie i zaopatrzenie w żywność, i koszty czyszczenia i dezynfekcji towarów oraz przedmiotów przyniesionych przez podróżnych. Jeżeli zostały na wniosek podróżnych zaciągnięte kwoty na więcej usług niż zwykłe leczenie w zakładzie kwarantannowym, oprócz kosztów zaopatrzenia w żywność, ogrzewania i leków mieli oni płacić następujące stawki: za przyjęcie, mieszka-nie i prowizoryczną obsługę za każdą osobę dziennie – 5 Sgr. (Silbergroschen – srebrnych groszy); za każdego konia i inne zwierzęta pociągowe, z wyłączeniem paszy – 2 Sgr., 6 Pf. (fenigów), za bydło, które przy przejściu było tylko pławione (oczyszczane), nic nie płaco-no; za towary i przedmioty przyniesione przez podróżnych do zakładu kwarantannowego ponosili oni koszty magazynowania i czyszczenia: za rzeczy łatwo chwytające zarazki na czas trwania składowania za cetnar – 5 Sgr., za przedmioty niełapiące bakcyli – 2 Sgr. 6 Pf. Podróżni niemający możliwości zapłacenia za powyższe usługi i swoje wyżywienie z reguły do kwarantanny nie mieli być przyjmowani. Jeżeli jednak tego typu podróżujący mogli się wylegitymować, to dyrekcje zakładów kwarantannowych zostały upoważnio-ne, o ile sytuacja na to pozwalała, by przyjmować ich także nieodpłatnie. Pod tym re-gulaminem swoje podpisy złożyli: Maaβen z Ministerstwa Finansów, Gustaw von Brenn z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Policji oraz Sack (w zastępstwie) z Ministerstwa Sprawiedliwości31.

Pomimo podejmowanych środków zaradczych cholera przedostała się na tereny lewo-brzeżne Górnego Śląska. Ponadto sytuację epidemiczną pogorszył wylew Odry we wrze-śniu tego roku, czyniąc wiele szkód. Groziło to nasileniem się zarazy, dlatego też władze rejencji opolskiej wydały 15 września nakaz usunięcia wszystkich skutków powodzi oraz przeprowadzenia dezynfekcji zalanych domów32.

W zaistniałej sytuacji epidemicznej na Górnym Śląsku szerokie zainteresowanie wzbu-dziła rozprawa Karla Ignatiusa Lorinsera, opolskiego radcy medycznego, będąca recenzją kilku z niezliczonych artykułów o cholerze, jakich ocenę zleciło mu Towarzystwo Krytyki Naukowej w Berlinie, którego był członkiem. Recenzja została opublikowana w „Staatsze-itung” z 4, 5, i 6 października 1831 roku. Na jej łamach udowodnił przede wszystkim bez-celowość stosowania kordonów sanitarnych i kwarantanny w zwalczaniu cholery. Wydru-kowaniem tego artykułu ta oficjalna gazeta państwowa dokonała zwrotu o 180 stopni, gdyż dotąd „gorliwie usprawiedliwiała wszystkie rządowe środki ochronne”. Lorinser, cieszący się uznaniem w środowisku lekarskim, naraził się tym artykułem czynnikom rządowym, podważając metody ich postępowania. W konsekwencji jednak już rozporządzeniem z 13 października 1831 roku został zniesiony kordon na Odrze, 14 października zezwolono

31 Ibidem, 1831, St. 38, s. 243–244.32 Ibidem, 1831, St. 38, s. 247–249; Zapobieganie epidemii cholery..., s. 61–62; J. Kwak: Epidemie w miastach..., s. 208–209; W. Kaczorowski: Epidemia cholery na terenie..., s. 144.

124

ponownie na odbywanie jarmarków i targów bydlęcych w prawobrzeżnej części Górnego Śląska, 22 października usunięto kordon sanitarny przy granicy z Królestwem Polskim, 1 i 2 listopada zaś podano do wiadomości publicznej zarządzenie o zniesieniu kwaran-tanny i utrzymano przy wjeździe na Śląsk jedynie wymóg posiadania zaświadczenia wy-kazującego, że podróżny przybywał z okolic, w których w ostatnich 5 dniach cholera nie występowała. Niemniej, Lorinser musiał pogrzebać nadzieję, że kiedykolwiek zostanie przeniesiony z Opola na korzystniejsze stanowisko. Jednakże wystarczało mu, że mógł odtąd pracować bez oglądania się na chybione zarządzenia. Najlepszym potwierdzeniem jego poglądów było to, że zaraza także po zniesieniu kordonu pozostawała jeszcze tygo-dniami nad Odrą i dopiero w listopadzie tego roku wtargnęła do powiatu nyskiego33.

Kordon sanitarny przeciwko cholerze oprócz tego, że był bardzo kosztowny, to podob-nie jak polityczny kordon wojskowy przeciwko powstaniu listopadowemu w Królestwie spowodował dalszy spadek poziomu życia gospodarczego, produkcji przemysłowej, ogra-niczenie handlu, brak zbytu, drożyznę podstawowych artykułów żywnościowych i za-marcie ruchu granicznego34. Dodatkowe restrykcje i utrudnienia gospodarcze zarządzo-ne przez władze rejencji opolskiej spowodował wybuch księgosuszu u bydła w powiecie oleskim i bytomskim w listopadzie 1831 roku. Wprowadzono zakaz przywożenia bydła z Królestwa Polskiego na teren Górnego Śląska, handlu nim i wyrobami pochodzenia zwierzęcego35.

We Wrocławiu od 8 października 1831 roku do 18 lutego 1832 roku ukazywała się gazeta „Schlesische Cholera-Zeitung”, w której zamieszczono sprawozdania lekarzy, doty-czące pojawienia się i przebiegu epidemii cholery, m.in. na Górnym Śląsku36.

Sprawozdania, sporządzane przez lekarzy sprawujących swe obowiązki służbowe na terenach opanowanych przez cholerę, umieszczane na łamach gazety „Schlesische Chole-

33 W. Berndt, G. Münch: Die Cholera..., s. 79–81; A. Steinert: Karl Ignaz Lorinser. „Der Oberschlesier” 1938, Jg. 20, H. 8, s. 448–451; W. Kaczorowski: Karol Ignacy Lorinser..., s. 31; Idem: Sylwetki..., s. 109–113; Idem: Honorowy obywatel miasta Opola [Carl Ignatius Lorinser]. „Śląsk Opolski” 1997, R. 7, z. 4, s. 21–26; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 42, s. 271–272; 1831, St. 45, s. 287–288; 1831, St. 46, s. 293–294; H.W.F. Schaeffer: Kronika..., s. 84; E. Beck: Heinersdorf..., Nr 10, s. 76; W. Dziewulski: Górny Śląsk a powstanie..., s. 89–90.34 W. Dziewulski: Górny Śląsk a powstanie..., s. 89; A.M. Kosler: Preussische..., s. 258; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 228; A. Lattermann: Oberschlesien..., s. 232–233.35 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 46, s. 293–294; 1831, St. 48, s. 304–305; 1831, St. 49, s. 309–310; 1831, St. 51, s. 321; W. Skrzypek: Walka z księgosuszem na Śląsku w XVIII i XIX wieku. Wrocław 1988, s. 41.36 „Schlesische Cholera-Zeitung” wychodziła w każda środę i sobotę, wydawana była przez Komitet Lekarski Śląska (Ärztliches Comité für Schlesien), w skład którego wchodzili lekarze: Johann Wendt, Krocker, Ebers, Guttentag, Borkheim, August Wilhelm Eduard Henschel, Pulst, Knispel i Heinrich Robert Göppert, a założył ją ten pierwszy. Publikowano w niej protokoły o epidemii cholery z posiedzeń sekcji medycznej Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur. Pisali do niej członkowie wymienionego Komitetu. Członkowie sekcji, jak również inni lekarze, fizycy powiatowi, chirurdzy, aptekarze umieszczali w gazecie rady dotyczące istoty, zapobiegania, leczenia i zwalczania choroby. Publikowano tam również urzędowe doniesienia lekarzy działających w różnych miejscowościach Śląska i innych prowincji pruskich oraz raporty z ich podróży służbowych poza granicami kraju, na obszarach objętych epidemią cholery, m.in. w Królestwie Polskim, Galicji, Rosji, na Węgrzech itp.; źródło: „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 1, s. 1; Borkheim: Auszüge aus den Protokollen der, in den diesjährigen Versammlungen der medicinischen Section der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur über die Cholera geführten Verhandlungen. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 6, s. 46– 47; Nr 9, s. 65–67; Neue Folge (dalej: NF), Nr 1, s. 102–103; Nr 2, s. 105–108; Nr 4,

125

ra-Zeitung” z obszaru Górnego Śląska nadchodziły m.in. z Opola37, Krapkowic38, Koźla39, okolic Raciborza40, z miast położonych w powiatach prudnickim41, opolskim42, nyskim43, bytomskim44 i głubczyckim45.

Dnia 17 stycznia 1832 roku Wyższy Sąd Krajowy Górnego Śląska wydał rozporzą-dzenie, w którym, w następstwie zaistniałej w inkwizytoriacie w Koźlu cholery i nie-bezpieczeństwa jej odnowienia się, zalecano wykazywać największą ostrożność przy przyj mo waniu przestępców kryminalnych i aresztantów, a w szczególności zapobiegać przepełnieniu pomieszczeń więziennych. Toteż rozważając tę kwestię i wzorując się na wydanej 18 wrześ nia 1831 roku ustawie dotyczącej dostarczania więźniów do inkwizyto-riatu w warunkach ówczesnej powodzi, nakazał wszystkim sądom prowincji, które miały w swym zamierzeniu odstawienie aresztantów do inkwizytoriatu w Koźlu, aby przed wy-słaniem ich tam uprzednio podały liczbę i kategorię przestępców i oczekiwały na otrzy-manie deklaracji, że ich przyjęcie może nastąpić lub w innym razie na instrukcję do po-czynienia odpowiednich kroków w tej sprawie46.

W związku z wygasaniem pierwszej fali epidemicznej na Górnym Śląsku (lipiec 1831 – marzec 1832) władze rejencji opolskiej dnia 23 lutego 1832 roku powiadomiły o rozwią-zaniu Najwyższej Komisji do Obrony przed Cholerą, jej kompetencje zaś miało przejąć jedno z ministerstw państwa pruskiego. Dnia 5 kwietnia 1832 roku zarządzeniem rejencji

s. 121–124; Nr 5, s. 129–130; Nr 8, s. 153–155; Nr 12, s. 185–186; Letze Folge (dalej: LF), 1832, Nr 7, s. 243–244; J. Wendt: Ueber die asiatische Cholera bei ihrem Uebertritte in Schlesiens südöstliche Gränzen. Breslau 1831, s. 1–53; A. Schnitzer: Die Cholera contagiosa, beobachtet auf einer in Folge höheren Auftrages in Galizien und im Beuthener Kreise in Oberschlesien im August gemachten Reise. Breslau 1831, s. 1–120; J. Graetzer: Lebensbilder hervorragender schlesischer Aerzte aus den letzten vier Jahrhunderten. Breslau 1889, s. 97–109; Das Burgfest in Tost. Historisches und Stadt Tost. „Oberschlesien im Bild” 1929, Jg. 6, Nr 28; W. Kaczorowski: Epidemia cholery na terenie..., s. 145; Idem: Sylwetki lekarzy..., s. 116–118; Idem: Heinrich Robert Göppert (1800–1884). Śląski paleobotanik, geolog i lekarz. W: Opolskie konfrontacje historyczne. Red. M. Masnyk. Opole 2002, s. 79–86; Heinrich Robert Göppert (1800–1884) zum Gedächtnis. „Schlesischer Kulturspiegel” 2009, Jg. 44, Nr 3, s. 54–55.37 J. Zedler: Mittheilungen über die Cholerasäuche in Oppeln. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, NF, Nr 12, s. 190–192; W. Kaczorowski: Epidemia cholery w Opolu w 1831 roku (w świetle relacji dra Josepha Zedlera). „Almanach miejski Opolanin” 2000, s. 35–37; Idem: Epidemie cholery na terenie..., s. 145–146.38 H. Freund: Nachricht über die Entstehung und den Verlauf der Cholera epidemica in Krappitz. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 2, s. 203–206; W. Kaczorowski: Epidemia cholery w Krapkowicach w 1831 roku (w świetle relacji dra Heinricha Freunda). W: Opolskie konfrontacje..., s. 71–77.39 Lampe: Ueber die Cholera in Cosel. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 1, s. 4–5.40 Kursawa: Ueber den Ausbruch der Cholera in der Gegend um Ratibor. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 12, s. 90–92;41 J. Reymann: Einige Nachrichten über den Ausbruch der Cholera im Neustädter Kreise. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 7, s. 54–55; M.P. Czapliński: Epidemia cholery w powiecie prudnickim w 1831 r. (w świetle re lacji dr. Josepha Reimanna). „Śląsk Opolski” 2004, R. 14, z. 2, s. 9–12.42 J. Zedler: Ueber die ersten Erkrankungen an der Cholera im Oppelner Kreise. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 8, s. 57–60; M.P. Czapliński: Epidemia cholery w powiecie opolskim w 1831 roku (w świetle relacji fizyka powiatowego dr. Josepha Zedlera). „Studia Śląskie” 2007, T. 66, s. 147–154.43 Haxthausen: Ueber die Cholera-Epidemie im Neisser Kreise. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 10, s. 265–267; Nr 11, s. 273–275; Nr 12, s. 291–295.44 A.W.E. Henschel: Ueber den Eintritt der Cholera in Schlesien. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 1, s. 5–6; Nr 2, s. 9–11; Nr 3, s. 17–20. Sprawozdania lekarskie z początków epidemii w Bytomiu i Mysłowicach zob. w: APKat., OG., Am. Gliwice, sygn. 5910, s. 101 i nn.45 Patrz: aneks nr 26.46 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1832, St. 5, s. 27–28; 1831, St. 39, s. 254.

126

opolskiej wezwano urzędy landrackie (starostwa powiatowe), magistraty i wszystkie wła-dze tego okręgu administracyjnego do całkowitego zamknięcia posiadanych jeszcze przez nie funduszy kwarantannowych i cholerycznych oraz uregulowania wszystkich rachun-ków z nimi związanych w terminie do 4 tygodni47.

Jednakże wobec panującego zagrożenia epidemicznego pozostawiono jeszcze niektó-re zarządzenia w mocy prawnej. Dnia 27 kwietnia 1832 roku władze rejencyjne podały do publicznej wiadomości, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Policji postanowiło pozostawić obowiązujące przepisy paszportowe w ruchu turystycznym uprawniające do podróży wewnątrz kraju. Zaprowadzono też kontrolę zdrowia szyprów pływających po Odrze, a w punktach ustalonych według zarządzenia z 29 marca 1832 roku w rejencji opolskiej w Raciborzu, Koźlu, Krapkowicach i Opolu załoga statków musiała każdora-zowo okazywać i wizować świadectwa zdrowia, których egzemplarze wydawały władze policyjne48. Według rozporządzenia von Merckela z 20 listopada 1832 roku osobom przy-bywającym z zarażonych miejsc za granicą zezwalało się na wejście do kraju tylko wtedy, gdy mogli się wykazać urzędowym zaświadczeniem, że w ciągu ostatnich 5 dni nie mie-li kontaktu ani nie zamieszkiwali z chorymi na cholerę49. Ponadto rejencja opolska 28 czerwca 1832 roku wydała w nawiązaniu do opublikowanych w dziennikach urzędowych ustaw z 8 grudnia 1813 roku, 11 października 1816 roku i 25 maja 1823 roku zarządze-nie nakazujące natychmiastowe doniesienie o każdym przypadku zachorowania miejsco-wej władzy policyjnej, duchownym, nauczycielom szkolnym, zarządcom dóbr ziemskich i sołtysom. Jeśli wymienione osoby dopuściłyby się zaniedbań w szybkim powiadomie-niu urzędu landrackiego o zaistniałych przypadkach wybuchu chorób zakaźnych, miały one podlegać przewidzianym przez władze karom, których surowość była uzależniona od wielkości szkody spowodowanej przez wspomniane wykroczenie50.

Leczenie było bardzo różnorodne, co spowodowała nieznana etiologia i patogenoza cholery. Liczba sposobów postępowania w chorobie sięgała tu kilkudziesięciu środków i metod leczniczych, różnie zestawianych. Oto niektóre ich rodzaje i składniki: upusty krwi, pijawki, kalomel (chlorek rtęciawy), opium, ipecacuana, bizmut, kamfora, olej terpentynowy, olej kajeputowy, olej rycynowy, piżmo, związki amoniaku, cynku, bro-mu, fosforu, chinina, kwasy (azotowy, siarkowy, solny), alumen, braunsztyn (dwutlenek manganu), chlorek bielący, ocet, mąka gorczyczna, cynamon, salep (środek leczniczy przyrządzany z bulw storczyków), herbaty z bzu, rumianku i mięty pieprzowej. Ponadto stosowano kąpiele zimne, ciepłe i parowe z dodatkiem substancji aromatycznych, draż-niących, a nawet żrących; polewania zimną wodą i okłady; nacierania ciała suche i wilgot-ne, flanelą, rękami lub szczotkami, wodą czystą lub z dodatkami aromatycznymi; suche i gorące okłady – bańki, butelki, worki z gorącym piaskiem, kaszą, popiołem, ziołami, rozgrzane cegły, talerze, kamienie; kompresy, plastry (gorczyczne, kantarydowe) na tułów i kończyny; wdychanie tlenu; leczenie homeopatyczne, elektryczność (galwanizm), nawet przyżeganie rozpalonym żelazem i moxa (zmoczony w alkoholu płatek lniany kładziony na tułowiu i następnie na kilka minut zapalany). Zalecano również „prezerwatywy” –

47 Ibidem, 1832, St. 10, s. 53; 1832, St. 15, s. 81.48 Ibidem, 1832, St. 14, s. 72; 1832, St. 18, s. 105–106.49 Ibidem, 1832, St. 48, s. 251.50 Ibidem, 1832, St. 27, s. 146–148; APOp., AhPzN., sygn. 524, s. 1–3.

127

środki mające chronić przed zachorowaniem, szczególnie alkohol; produkowano nawet specjalną wódkę cholerową. Polecano tutaj też wdychanie octu, chloru, noszenia pasów na podbrzuszu oraz plastrów żołądkowych51.

Należy się także przyjrzeć środkom zaradczym przeciwko cholerze stosowanym przez władze na szczeblu lokalnym.

Bardzo szybko podjęto środki zaradcze przeciwko zarazie w powiecie strzeleckim. Już na początku lipca 1831 roku powiat podzielono na obwody wraz z komisjami sanitarnymi podlegle miastom: Strzelce Opolskie, Ujazd i Leśnica. Z powodu zagrożenia cholerą na Górze Świętej Anny było mało pielgrzymek. Na wypadek wystąpienia zachorowań two-rzono lazarety, np. w Leśnicy na prowizoryczny szpital przeznaczono m.in. dom Ignat-za Biehmera położony blisko kościoła pogrzebowego z oddalonym placem do grzebania zwłok, przeznaczony na przyjęcie 2 chorych, posiadający 2 izby z miejscem na zamieszka-nie dla pielęgniarza, z bliskim dostępem do wody. Dom miano wyposażyć w odpowiedni sprzęt i żywność, a Biehmerowi wypłacać miesięczne wynagrodzenie w wysokości 2,5 ta-larów. Na lazaret wytypowano też dom na spuściźnie Kupki na Przedmieściu Kozielskim. Na jego utrzymanie miasto przydzieliło 110 talarów52.

We wrześniu 1831 roku cholera objęła Racibórz i cały powiat. Dnia 5 września wystą-piła choroba w Bosaczu, pokazała się następnie w Ostrogu i Płonii, rozprzestrzeniła się na Przedmieście Odrzańskie, gdzie 17 września zachorował i zmarł 2 dni później wiekowy Żyd Peisker, na Nowe Zagrody, gdzie pierwszy przypadek śmiertelny nastąpił 5 paździer-nika, i wreszcie 19 października cholera wdarła się do samego Raciborza.

W związku ze zbliżaniem się epidemii utworzono komitet bezpieczeństwa (Sicherheitsausschüβ), który obsadził wszystkie wejścia do miasta i przejście przez most odrzański. Zezwolono na wstęp tylko tym, którzy zaopatrzeni byli w karty legitymacyjne. Później obsadzono posterunki wojskiem i nastąpiła całkowita blokada rzeki Odry. Zorga-nizowała się także komisja sanitarna, złożona z majora von Eberharda, radcy sądowego Crelingera, burmistrza Jonasa, doktora Polko, aptekarza Skeyde, kupców Hergesella i Al-brechta. Komisja urządziła w domu strzeleckim lazaret i w sąsiednim domu z 4 izbami zakład kwarantannowy. Gmina Racibórz przeznaczyła na zakupienie łóżek, materacy, kotłów, garnków – 8 tys. talarów. Zakupiono kawałek gruntu pod cmentarz choleryczny. Zamkniętych było 41 domów. Koszty poniesione na walkę z cholerą w wysokości 3 tys. talarów zostały pokryte przez władze komunalne. W tych okolicznościach rozszerzyła się również prywatna dobroczynność. Książę Raciborza utrzymywał 2 lekarzy i finansowo pomagał chorym i zapewniał im wyżywienie.

51 D. Włodarczyk: Od powietrza..., s. 77–78; APKat., OP., AKP., T. 8, sygn. 231, s. 19; „Der Oberschlesische Wanderer” 1831, Nr 28, s. 133–137. w: APKat., OG., Am. Gliwice, sygn. 5910, s. 9–11; E. Beck: Heinersdorf..., 1933, Jg. 8, Nr 10, s. 76; APOp., AhPzN., sygn. 523, s. 123. Interesujące relacje z miejsca odosobnienia, jakim był zamek myśliwski w Bratysławie, w którym przebywała matka hrabiego Praschmy, zaobserwowane przez nią sposoby walki z cholerą i jej leczenie, podczas panującej epidemii tej choroby, przedstawiają adresowane do syna jej listy z 16 sierpnia i 11 września 1831 roku; źródło: APOp., AhPzN., sygn. 523, s. 33–35, 91–98.52 APOp., Am. Leśnica, sygn. 1, s. 119; sygn. 696, s. 55–66, 120–124; Biblioteka Instytutu Śląskiego w Opolu (dalej: BIŚwO.), Zbiory Specjalne – Materiały po Hermanie Głowackim: Epidemia cholery w Leśnicy w latach 30-tych XIX w. Wypisy z akt archiwalnych WAP w Opolu. Sygn. A 703, T. 20, s.1.

128

Z powodu zablokowania miasta raciborzanom doskwierał głód, gdyż zostali odcięci od dostaw żywności, a ponadto wstrzymano tam dopływ wody pitnej. Wygłodniali chłopi z przedmieść próbowali sforsować kordon i zagarnąć miejskie zapasy pożywienia. Ich agresja skierowała się też w stronę lekarzy, którzy rzekomo zatruli wodę i spowodowali epidemię. Wybuchły zamieszki, lecz zdołano zapanować nad wzburzeniem tłumu53.

Sytuacja w Raciborzu, podczas epidemii cholery w 1831 roku została opisana w pa-miętniku przez Maxa Ringa, który jako 14-letni gimnazjalista przeżył w tym mieście te ciężkie tygodnie. Wspomnienie o nich było w nim żywe jeszcze po 60 latach. Pisał:

„Nikt nie może sobie dziś wyobrazić tego strachu, który towarzyszył wówczas tej cał-kiem nieznanej jeszcze straszliwej chorobie. Jak okropne widmo unosiła się niepostrzeże-nie na wahadle śmierci w zadżumionym powietrzu ze wschodu na zachód, niepowstrzy-manie z miejsca na miejsce, szydząc ze wszystkich granic, każdego kordonu i wszystkich środków ostrożności władz. Straszniejszy od cholery był nawet ślepy strach w swym następstwie. Gdzie się ona pokazała, kończyła się komunikacja, całe życie. Uciekano od owładniętych domów i unikano każdego kontaktu z ich nieszczęśliwymi mieszkańcami. Listy, które otrzymywano z poczty, były przekłuwane i okadzane; pieniądze, zanim je wzięto z obcej ręki, musiały być umyte w occie i starannie oczyszczone. Na ulicach czuć było chlor, ludzie otuleni w wełnę i flanelę spieszyli obok siebie, i nawet najlepsi przyjacie-le ledwie odważyli się podać sobie rękę. Większość lekarzy pojawiała się w czarnych ce-ratowych ubiorach jak demony i straszyli tym dziwacznym strojem swych, bądź co bądź, upadłych na duchu pacjentów. Zwłoki były po cichu, zazwyczaj w nocy grzebane, i ponie-waż nie wystarczało karawanów, na nędznych taczkach po kryjomu wywożone. Wszędzie widziało się tylko emblematy śmierci: trumny, nosze i ponure ubiory żałobne”54.

Gimnazjum zostało zamknięte i gimnazjalista Max Ring powrócił do swego rodzinne-go miasteczka Sudzice (powiat raciborski), w połowie drogi pomiędzy Raciborzem i Opa-wą, gdzie przebywał aż do wygaśnięcia epidemii55.

Sytuację epidemiologiczną pogarszała dodatkowo powszechna powódź w dolinie Odry we wrześniu 1831 roku, przez co np. Płonia prawie całkowicie znalazła się pod wodą. Dnia 13 września wodowskaz w Raciborzu wskazywał 19 stóp głębokości. Spowodowało to zgnicie kapusty i ziemniaków. Zaraza ustała dopiero pod koniec roku. W mieście z 77 zachorowań zmarło 45 osób; w 3 miejscowościach zaś, Bosaczu, Płonii i Ostrogu, od 5 września do 20 października z 66 chorych zmarło 47. Dnia 29 grudnia 1831 roku zostały urządzone uroczyste nabożeństwa dziękczynne w kościołach, po wygaśnięciu epidemii. Doktorzy Hohlfeld, Polko, Ludwig i Kuh otrzymali w podziękowaniu za wysiłek w zwal-czaniu cholery honorowe obywatelstwo Raciborza56.

53 Zaistniałe nastroje rewolucyjne wśród ludności zostały opisane w dzienniku prowadzonym przez raci-bor skiego mistrza kowalskiego Bernharda Lachmanna; źródło: [G.] Hyckel: Vor hundert..., s. 46–48; W. Ka czorowski: Ofiary epidemii cholery w Bytomiu i Raciborzu w latach 1831–1832. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996, s. 131–132; G. Wawoczny: Kataklizmy w dziejach Raciborszczyzny. Racibórz 1998, s. 36; F. Godula: Racibórz w roku 1831. „Nowiny Opolskie” 1947, nr 16, s. 5; P. Newerla: Dzieje Raciborza i jego dzielnic. Racibórz 2008, s. 296.54 W. Bernd, G. Münch: Die Cholera..., s. 76.55 Ibidem.56 A. Weltzel: Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor..., s. 356–357; Idem: Chronik der Parochie Ostrog..., s. 25; G. Hyckel: Vor hundert..., s. 46–48; Als die Cholera in Ratibor wütete. Viele Ratiborer Todesopfer von

129

Podobnie wyglądała sytuacja w Koźlu. W lipcu 1831 roku zebrały się wspólnie komi-sja wojskowa i cywilna do obrony przed cholerą w celu zorganizowania zakładów kwa-rantannowych. Załoga kompanii garnizonu wyruszyła do pobliskich wsi, aby sprawować nadzór na przejściach przez Odrę. Na domiar złego od 10 do 14 września mocno padało, tak że poziom wody przy Koźlu wynosił 17,9 stóp i doszło do powodzi, która zniszczyła wszystkie ziemiopłody. Została zalana duża część okolicy Koźla, jednocześnie też wyspa położona na Kłodnicy, na której stał oddział 8 ludzi, strzegący przyczółka mostowego na Odrze. Pierwszy przypadek cholery nastąpił tam 15 września u jednego z mężczyzn, który przemoczył sobie nogi. Rano tego dnia cierpiał z powodu gwałtownej biegunki. Wie-czorem zmarł. Następne zachorowanie nastąpiło dopiero 22 września u kanoniera, który miał silną biegunkę i gwałtowne wymioty. Potem nastąpiła większa liczba zachorowań w lazarecie garnizonowym. Cholera rozprzestrzeniła się wkrótce w koszarach i w zakła-dzie stanowego inkwizytoriatu. Nie ustalono, czym został spowodowany wybuch cholery w lazarecie w Koźlu. Fizyk powiatowy w Koźlu, dr Reche, zarządził środki niezbędne do zapobieżenia dalszemu szerzeniu się zarazy. Wobec braku ruchu jarmarkowego spowo-dowanego przez zarazę zostało pobranych o 200 talarów mniej opłat za miejsca na targu. Rząd odsprzedał ubogim 200 sążni drzewa po niskiej cenie57.

Przygotowując się na ewentualność wybuchu epidemii cholery, w Prudniku powo-łano komisję sanitarną, w skład której weszli: burmistrz Carl von Adlersfeld, rotmistrz Wilhelm von Treskow, doktorzy Johann Michael Reimann i Anton Biefel, lekarz pułkowy Paul Fleischhammer, chirurdzy Andreas Eduard Mogala, o. Adrian Spickermann i dok-tor Droβ, aptekarz Carl Friedrich Hirschberg, destylator Carl Gunzer i 5 przedstawicieli mieszczan. Komisja zbierała się co 14 dni i organizowała budynki kwarantannowe, szpi-tal choleryczny (z 20 łóżkami, wannami do kąpieli i termoforami do ogrzewania łóżek) i mieszkania dla rekonwalescentów. Koszty tego przedsięwzięcia wyniosły 500 talarów. Cholera w Prudniku pojawiła się dopiero 17 stycznia 1832 roku i do lutego na 32 zacho-rowania wystąpiły 24 zgony. Aptekarz Hirschberg zredukował koszty wydawanych medy-kamentów oraz rachunki ubogich o 33,3%. Lekarzowi pułkowemu dr Fleischhammerowi w dowód uznania za wysiłek w niesieniu pomocy miasto przyznało honorowe obywa-telstwo. Dnia 10 sierpnia nastąpił jednak nawrót choroby i do 27 września zachorowało dalszych 18 osób, z których tylko 1 wyzdrowiała58.

W Gliwicach w 1831 roku do wspierania ubogich, zwłaszcza podczas epidemii cholery, zostało przeznaczonych 250 talarów i 14 srebrnych groszy. Ponadto została ustanowiona komisja sanitarna. Miasto podzielono na 4 sektory zarządzane przez naczelników i na-tychmiastowo nakazano zamknięcie i dezynfekcję zakażonych domów. W 1831 roku ule-gła cholerze tylko 1 osoba – na Bytomskim Przedmieściu Piaskowym (Beuthener Sand-vorstadt). Jednak znacznie silniej wystąpiła zaraza w następnym roku. Od końca sierpnia do końca października 1832 roku zmarło około 100 osób. Do łagodzenia biedy i zwal-czania zarazy utworzył się związek pomocowy (Unterstützungsverein). Obydwu lekarzy,

Epidemien im 19 Jahrhundert. „Der Oberschlesische Wanderer” 1936, Jg. 109, Nr 224; A. Lattermann: Oberschlesien..., s. 235; F. Godula: Racibórz..., s. 5; W. Kaczorowski: Ofiary epidemii..., s. 130–132.57 A. Weltzel: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel..., s. 313–314.58 A. Weltzel: Geschichte der Stadt Neustadt..., s. 372–373; J. Chrząszcz: Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien. Neustadt 1912, s. 339–340; A. Weltzel: Historia miasta Prudnika na Górny Śląsku. Tłum. K. Nabzdyk. Opole 2005, s. 184; W. Kaczorowski: Opieka społeczna i zdrowotna w Prudniku..., s. 90.

130

dr Mayer i Löwe, otrzymało od gminy za pomocną działalność podczas epidemii łącznie 300 talarów, a od 1 stycznia 1833 roku zostali zatrudnieni jako lekarze ubogich (Arme-närzte) za pensję w wysokości 50 talarów rocznie59.

W Bytomiu, pomimo stacjonującego kordonu sanitarnego przy granicy państwa i in-nych środków ostrożności poczynionych przez władze, mających zapobiec wybuchowi epidemii, dnia 28 lipca 1831 roku zanotowano w szpitalu garnizonowym pierwszy przy-padek cholery przywleczony tu przez pilnujących granicy żołnierzy. Ofiarą choroby padł chirurg lazaretowy Gottlieb Wendel. Już 3 sierpnia zmarły 2 dalsze osoby, a podczas na-stępnych upalnych dni sierpnia umierało po 4 i więcej osób dziennie. Gdy wybuch epi-demii w Bytomiu stał się faktem, miasto odizolowano od okolicy, otaczając je kordonem landwery i oddziałów związku bezpieczeństwa (Sicherheitsverein). W czasie trwania epi-demii, w Bytomiu doszło do zamieszek, gdzie tłum zebrał się pod Ratuszem, domagając się natychmiastowego usunięcia z miasta lazaretu, jako źródła zarazy. Spokój przywróciła dopiero kompania piechoty. Bytom pozostawał zablokowany przez blisko 2 miesiące – kordon zdjęto bowiem 26 września, a dodatkowe kontyngenty wojska wycofano dopiero 23 października. W czasie tego zamknięcia do Bytomia doprowadzano artykuły żywno-ściowe za pośrednictwem kaszteli lub kramów założonych w pewnej odległości od mia-sta w celu unikania wszelkiej styczności, a pieniądze wrzucano do talerza napełnionego octem. Także listy nadane na poczcie z Bytomia musiały być przekłuwane i okadzane. Miasto sprawiało wrażenie wymarłego, ustał ruch na ulicach, zamknięto kościoły i szkoły, bano się odwiedzać szynki i karczmy, gdyż w dużym zbiorowisku ludzi łatwiej było o za-rażenie, nie odbywały się jarmarki, a wskutek zamknięcia granicy ustał żywy do niedawna ruch kołowy. Dwaj urzędujący w mieście lekarze powiatowi musieli objeżdżać nieustannie okoliczne wsie, a także służyć pomocą wojsku. Blisko 4-tysięczna ludność Bytomia zdana była na pomoc 1 lekarza, doktora Johanna Meiselbacha, który spełniał swe obowiązki

59 B. Nietsche: Geschichte der Stadt Gleiwitz. Gleiwitz 1886, s. 298. Poruszająca jest tutaj historia jednego z naocznych świadków szalejącej zarazy. „Franz Waliczek, pochodził z Sobiszowic koło Gliwic i studiował w Pradze od 2 lat. Wiosną 1832 roku zatęsknił za rodzinnymi Sobiszowicami, gdzie mieszkały jego matka i siostra, i wyruszył w podróż do domu. Gdy próbował przekroczyć granicę przy Karniowie, był ustawiony już na niej pruski kordon militarny i nie został przepuszczony. Udało mu się jednak niepostrzeżenie przedrzeć na pruską stronę i ruszył do Raciborza. Po ludziach, których spotykał, widziało się nieszczęście. Żaden uśmiech i żaden śpiew nie występował w kraju. Każdemu było napisane na twarzy pytanie – ››kiedy ja?‹‹. Miasto było również zablokowane i żołnierze wpuszczali obcych tylko za okazaniem specjalnej legitymacji. Ponieważ Franz miał w Raciborzu zaprzyjaźnionego aptekarza, miał więc szczęście przedostać się. Aptekarz jednak już nie żył. Cholera go zabrała pomimo waleriany i rumianku, mimo mięty pieprzowej i soku z mięty, mimo kamfory i gorących chust. Wtedy pochwycił studenta lęk, nie o samego siebie, lecz o swych ukochanych i wyruszył do rodzinnych stron. Droga do Gliwic była dla Franza męczarnią, lecz gorączka i niepokój przyspieszały jego kroki. Przez Las Rudzki biegł przez upiorną noc. Do Gliwic można było wejść bez trudności. Orszak pogrzebowy szedł ciężko ulicami. Przez uliczkę wiejską w Sobiszowicach ciągnęła się procesja do kościoła, której towarzyszył krzyk rozpaczy. Z otworów okien chorzy wołali skarżąco o pomoc i modlitwę. Franz stanął bez tchu pod drzwiami jego gorąco utęsknionego domu. Drzwi były zamknięte, więc pobiegł zrozpaczony na plebanię. Stary proboszcz wziął współczująco studenta za rękę i wyprowadził go na Las Łabędzki. Wokół wysokiego krzyża ufundowanego przez barona Josefa von Welczka, stało tam w jednym ogrodzeniu wiele rzędów jasnych, świeżych, drewnianych krzyży. Przed jeden z tych znaków pamięci bez ozdób, zaprowadził proboszcz Franza i powiedział: ››One są tutaj ... które były tobie domem...‹‹. Godzinę później Franz Waliczek opuścił cmentarz choleryczny w Lesie Łabędzkim jako bezdomny, jako jedna z pozostałych przy życiu ofiar wielkiego umierania z 1832 roku...”. Źródło: Im Jahre des großen Sterbens. „Oberschlesische Volksstimme” 1929, Jg. 55, Nr 40.

131

z najwyższym poświęceniem, organizując szpital zakaźny na terenie klasztoru minorytów, gdzie chorymi opiekowali się zakonnicy. W Bytomiu, w miesiącach od lipca do sierpnia 1831 roku, zmarło około 50 osób. Epidemia w Bytomiu ponownie wybuchła i występowa-ła w sierpniu i wrześniu 1832 roku. Ponownie została powołana komisja sanitarna. W celu łatwiejszego kierowania jej zadaniami podzielono miasto na 4 okręgi zarządzane przez naczelnika okręgu, radnych miejskich i mieszczan. W skład 1 takiego okręgu wchodziło 5 osób zarządzających; miały one dbać o zdrowotność przydzielonego im miejsca oraz likwidować czynniki sprzyjające chorobie60. W Bytomiu w przypadku trudnych warun-ków lokalowych mieszkańcy wynajmowali niekiedy swoje domy na potrzeby lazaretów cholerycznych, pobierając za to czynsz; chętni zawierali w tym celu odpowiednie umo-wy z magistratem i miejscową komisją sanitarną. Gmina na swój koszt opłacała czynsz osobom użyczającym lokali, wynagrodzenie dla sanitariuszy, osób zajmujących się pra-niem, gotowaniem i utrzymaniem czystości61. Na podobnych zasadach urządzano laza-rety w Woźnikach i Koszęcinie oraz zapewne i w innych miejscowościach Śląska. Kwestią do ustalenia pomiędzy stronami zawierającymi umowę pozostawało to, na czyj koszt miał być wyposażony w potrzebny sprzęt i przedmioty codziennego użytku lokal przeznaczony na lazaret. Podobnie jak Gliwice i Bytom, Woźniki również zostały podzielone na 4 rewi-ry, z zamiarem dokładnego sprawowania zarządu w walce z epidemią62.

W dominium w Koszęcinie (powiat lubliniecki) dnia 26 lipca 1831 roku miejscowe sądy zobowiązano, aby wszystkie drogi przy wejściu do wsi były strzeżone i każdy obcy, nawet jeśli z najbliższej miejscowości przybywał, miał się legitymować. Urzędnicy i soł-tysi mieli organizować nocne patrole i przy tym zezwalać na rewizję domów, aby nie na-rastało zjawisko włóczęgostwa z jednej miejscowości do drugiej. Nocne patrole i kontrole miały się odbywać w obrębie granic wsi, by unikać każdego zetknięcia się z wojskiem na otwartym polu i ewentualnie nieszczęśliwego wypadku63.

Czyniąc przygotowania do pojawienia się zarazy, urządzono w Dobrodzieniu zakłady kwarantannowe w leśniczówce i cegielni, założono w mieście również lazaret dla chorych. Powołano także straż obywatelską w celu zapobieżenia przedostaniu się do miasta zarażo-nych osób; sprawdzano karty legitymacyjne obcych osób oraz sprawowano nocą patrole wokół miasta64.

Z początkiem lipca 1831 roku Żory zostały oddzielone sanitarnym kordonem gra-nicznym, w mieście zaś został zakwaterowany garnizon. Dnia 14 lipca zebrała się komisja sanitarna, która sprawdzała wykonanie środków zaradczych zarządzonych przez władze. W mieście przy ulicach Woszczyckiej i Palowickiej (Woschczüzer und Pallowitzer Straße) ustawione były posterunki, gdzie sprawdzano karty legitymacyjne podróżnych. Zaprowa-dzone w sierpniu 1831 roku przez władze całodobowe kontrole sprawowane były przez zgłaszających się na ochotnika mieszkańców miasta; zmieniali się oni co 4 godziny. Z po-

60 W. Frühauf: Die Cholera in Beuthen. „Oberschlesische Zeitung” 1933, Jg. 29, Nr 208; F. Gramer: Chronik der Stadt..., s. 207; W. Kaczorowski: Ofiary epidemii..., s. 128; W. Długoborski: Industrializacja i narodziny..., s. 227–228; APKat., Akta miata Bytom (dalej: Am. Bytom), sygn. 4766, s. 83.61 APKat., Am. Bytom, sygn. 4766, s. 68–69, 76–78, 80–82.62 Ibidem, Am. Woźniki, sygn. 402, s. 10–12; AKHIzK., sygn. 9380, s. 16–19, 24–25.63 Ibidem, AKHIzK., sygn. 14979, s. 1–3.64 A. Weltzel: Geschichte der Stadt und Herrschaft Guttentag..., s. 163; I. Osadnik: Dobrodzień. Monografia miasta 1374–1939 w świetle literatury niemieckiej i polskiej. Dobrodzień 2004, s. 73.

132

wodu dużej biedy, jaka wtedy zapanowała, urząd landracki dostarczył do miasta 75 bo-chenków chleba i 1 cetnar soli. Ponadto w czasie wydanego 3 sierpnia uroczystego obiadu dla dostojników z okazji królewskich urodzin magistrat urządził kwestę, a za zebrane pie-niądze zakupiono dalszych 13 bochenków, rozdzielając je wśród ubogich65.

W miarę zbliżania się epidemii zebrała się również w Grodkowie komisja sanitarna, podejmując odpowiednie środki ostrożności. Już 9 lipca 1831 roku ukonstytuowała się miejscowa komisja sanitarna w składzie: burmistrz Hohlfeld, pastor Simon, radny Ixen-schmidt i 3 naczelników okręgowych: mistrz stolarski Rippien, mistrz rzeźnicki Riemer, szewc Anton Tannert. Założono w mieście dom dla chorych na cholerę przed Bramą Münsterską oraz wyznaczono oddzielne miejsca pochówku w Grodkowie na polu upraw-nym przed Bramą Nyską przed magistratem, a także w Tarnowie Grodkowskim, Półwio-sku i Jędrzejowie. Każdemu właścicielowi domu rozdano broszurkę z wykazem środków ostrożności wobec cholery wydaną 5 kwietnia 1831 roku w Berlinie. Pozamykano szkoły, kościoły i gospody, nakazano meldować o każdym podejrzanym przypadku zachorowa-nia. Odbywały się też kontrole przyjezdnych, od których wymagano kart legitymacyjnych lub paszportów. Zwrócono się również do zamożniejszych mieszkańców o wsparcie ubo-gich rodzin66.

Odpowiednie starania w celu przeciwdziałania zarazie poczynił landrat nyski von Maubeuge, zobowiązując zarządzeniem z 10 października 1831 roku każdą gminę w po-wiecie nyskim do zorganizowania 1 lub więcej izb chorych, po kilka łóżek z siennikami i nakryciami w każdej, kilka flanelowych okryć, w przypadku leków – zaopatrzenia się w terpentynę, ocet i wódkę, którymi zmieszanymi z sobą, nacierano kończyny chorych. Ponadto do sporządzenia naparu zalecano niezwłocznie nabyć zapas kwiatów bzu, ru-mianku i mięty pieprzowej, aby przy rzeczywistym wybuchu choroby te potrzebne środki były pod ręką i by mogła nastąpić szybka pomoc. Za wykonanie tych zarządzeń mieli być odpowiedzialni miejscowi naczelnicy (Ortsvorsteher). W Nysie urządzenie wg prawnych rozporządzeń zakładu kwarantannowego i leczniczego kosztowało gminę miejską dodat-kowo ponad 300 talarów67.

Z powodu zbliżającej się zarazy, dnia 17 czerwca 1831 roku został utworzony w Pacz-kowie kordon graniczny przeciwko przedostaniu się cholery od strony austriackiej. Jed-nocześnie władze miasta zobowiązały założoną miejscową komisję sanitarną do zastoso-wania się do wydawanych zarządzeń o środkach ostrożności przeciw chorobie; utworzono w Paczkowie zakład kwarantannowy, izbę dla chorych na cholerę w budynku szpitala św. Łazarza i miejski dom kąpielowy. W 1831 roku zaraza oszczędziła miasto, lecz w roku następnym pochłonęła około 60 ofiar68. Z początkiem stycznia 1833 roku epidemia na Górnym Śląsku wygasła.

Do kolejnej epidemii cholery na Górnym Śląsku doszło we wrześniu 1836 roku. Po-przedził ją nieurodzaj, a w związku z tym i klęska głodu, które wystąpiły w 1835 roku w 10

65 A. Weltzel: Historia miasta Żory na Górnym Śląsku. Żory 1888. Tłum. Z. Krakowczyk i in. Red. L. Buchalik. Żory 1997, s. 159; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 74–78.66 APOp., Akta miasta Grodków (dalej: Am. Grodków), sygn. 1211, s. 16–17, sygn. 1212, s. 25; F. Heide: Chronik der Stadt Grottkau. Grottkau 1867, s. 115; B. Cimała, W. Kaczorowski: Dzieje ziemi grodkowskiej w wypisach. W: Wypisy do dziejów ziemi grodkowskiej. Red. F. Hawranek. Opole 1986, s. 182.67 E. Beck: Heinersdorf..., 1933, Jg. 8, Nr 10, s. 276; APOp., Akta miasta Nysa (dalej: Am. Nysa), sygn. 606.68 J. Schneider: Geschichte der Stadt Patschkau..., s. 485, 487.

133

powiatach górnośląskich. Zebrano w tym roku tylko tyle plonów, ile wysłano69. Metody walki z nią zostały ukonstytuowane prawie rok wcześniej. Podstawy prawne do zapobie-gania cholerze i zwalczania jej epidemii stanowiła ogólnopruska ustawa z dnia 8 sierpnia 1835 roku regulująca sanitarno-policyjne przepisy co do najczęściej występujących cho-rób zakaźnych i epidemii, a zatwierdzona reskryptem z 28 października tegoż roku. Przy tym zostały przejęte wcześniejsze uregulowania, które okazały się skuteczne i zasadniczo na nich opierały się XIX-wieczne przepisy sanitarne. Zarządzono utworzenie komisji sa-nitarnych we wszystkich miastach liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, a w mniejszych miastach i wsiach wtedy, kiedy władze prowincjonalne uznały to za konieczne. Przewod-nictwo takiej komisji miał kierownik miejscowych władz policyjnych. Ponadto składała się ona z 1 lub więcej lekarzy wybranych przez władzę policyjną, z 3 reprezentantów rady miejskiej, a w miastach garnizonowych także jeszcze z 1 lub więcej oficerów określonych przez dowódców wojskowych i 1 naczelnego lekarza wojskowego. W większych miastach władza policyjna mogła ustanowić także dodatkowe komisje sanitarne dla poszczegól-nych okręgów, i do każdej musieli należeć obowiązkowo lekarz lub chirurg oraz dany przedstawiciel gminy. Obowiązkami ciążącymi na komisjach były:

• czuwanie nad stanem zdrowia miejscowości lub okręgu, dla którego zostały zało-żone;

• usuwanie przyczyn, które mogły powodować powstawanie i szerzenie się chorób, np. niechlujstwo w każdym względzie, przepełnione i niezdrowe mieszkania, nie-czyste powietrze, szkodliwe środki żywnościowe;

• przyczynianie się do pouczania publiczności, gdzie jest to konieczne;• troska o przygotowanie i urządzenie potrzebnych zakładów leczniczych i żywie-

niowych;• wspieranie władzy policyjnej w ogóle we wszystkich sprawach dotyczących zapo-

biegania wybuchowi i szerzeniu się tych chorób.Wystaranie się o środki do tego wymagane było zadaniem gmin70.Zarządzeniem władz rejencji opolskiej z 11 lipca 1836 roku nakazano utworzenie

stałych komisji sanitarnych w Opolu, Nysie, Raciborzu, Gliwicach i Głuchołazach przez miejscowe władze policyjne pod nadzorem właściwych urzędów landrackich. Uznano za stosowne ustanowić podobne komisje także w Prudniku i Koźlu, w innych miastach zaś i powiatach miały powstawać w przypadku „szczególnej potrzeby” lub grożącego niebez-pieczeństwa epidemicznego. Zobowiązano urzędy landrackie i magistraty do organizacji komisji sanitarnych we wspomnianych miastach do początku września 1836 roku. Komi-sje przejęły funkcje wcześniej działających komitetów do walki z cholerą71.

69 J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 30; A.M. Kosler: Preussische Volkschulpolitik..., s. 258–261.70 H. Goerke: Die Bedeutung der Gemeindeverwaltungen für die Bekämpfung der Pest, von Typhus und Chole-ra in Preussen. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2005, T. 68, z. 1–3, s. 30; E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte des Regierungsbezirks Oppeln. Oppeln 1874, s. 331–339; A. Lenz: Die Polizei-Ver-ordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regierungs-Bezirk Oppeln. Oppeln 1893, s. 230–238; J. Sadowska: Ochrona zdrowia publicznego na ziemiach polskich w zaborze pruskim. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2000, T. 63, nr 3–4, s. 201; W.K. Korpalska: Rozwój instytucji zdrowia publicznego..., s. 200. 71 APOp., Landratsamt Oppeln (dalej: L. Oppeln), sygn. 1391, s. 258–259; Landratsamt Leobschütz (dalej: L. Leobschütz), sygn. 364; Am. Leśnica, sygn. 692, s. 40–41.

134

Dnia 30 września 1836 roku rejencja opolska podała do wiadomości publicznej prze-pisy zawarte w ustawie z 8 sierpnia 1835 roku odnoszące się do cholery, które miały wejść w życie; nawiązywały one w znacznej mierze do zarządzeń władz nadrzędnych wyda-wanych w latach 1831–1832. W razie zbliżania się i w czasie trwania choroby komisje sanitarne miały się zbierać do koniecznych narad tak często, jak sytuacja tego wymagała i przynajmniej raz w tygodniu składać relacje urzędowi landrackiemu o zdrowotności da-nego miejsca i poczynionych środkach zaradczych. Zaniechanie zgłoszenia przypadków zachorowań i zgonów miejscowym władzom policyjnym miało być karane grzywną od 2 do 5 talarów. Przy podejrzanym przypadku śmierci pogrzeb mógł się odbyć tylko za zezwoleniem władzy policyjnej. Po otrzymaniu zawiadomienia musiała władza policyjna przeprowadzić lekarskie badanie pierwszych przypadków takich chorób i jeśli nastąpiło orzeczenie o cholerze, czym prędzej powiadomić o tym swoją władzę przełożoną, a także wojskową tego miejsca. Nie można było wystawiać paszportów osobom już dotkniętym chorobą. Takim osobom przybyłym na dane miejsce władze nie mogły zezwolić na dal-szą podróż i miały je odstawić pod nadzór policyjno-medyczny. Jeśli na statku rzecznym w czasie rejsu wybuchła cholera, przewoźnik lub jego zastępca byli zobowiązani donieść o tym fakcie najbliższej władzy policyjnej, a sam statek w pewnej odległości zatrzymać. Ze strony władzy policyjnej należało ten statek natychmiast izolować i postawić pod ob-serwację oraz zadbać o to, aby podstawowe potrzeby jego załogi były zaspokajane. Zwol-nienie statku mogło nastąpić, gdy w ciągu 5 dni nie wystąpił żaden nowy przypadek za-chorowania, a załoga wraz z rzeczami chorych została przepisowo oczyszczona. Każdemu statkowi w miejscu jego odpłynięcia władza policyjna musiała wydać zaświadczenie, w którym odnotowane były dane znajdującej się na jego pokładzie załogi, podany stan jej zdrowia. Zaświadczenie na każdym miejscu rewizji miało być wizowane. Przewoźnik, który udał się w rejs bez takiego zaświadczenia lub odprawił kogoś z załogi bez policyjne-go zezwolenia, podlegał grzywnie w wysokości od 5 do 10 talarów lub 8–14-dniowej karze więzienia. Izolacja chorych w domach nie musiała się rozciągać na cały dom lub na całe mieszkanie. Wystarczyło objęcie nią jednego pokoju, który miał być od pozostałych i za-mieszkałych pomieszczeń w tym samym domu odosobniony i który miał osobne wejście. Chory byłby w tym przypadku oddzielony wraz z osobami potrzebnymi do opieki nad nim. Byłby też z tymi, którzy chcieli przy nim być, a od pozostałych mieszkańców tego samego domu w taki sposób odosobniony, że każda zbyteczna komunikacja i bezpośredni kontakt z osobami z zewnątrz zostałyby uniemożliwione. Gdzie zaś taka izolacja chorego nie mogła się odbyć, to jego mieszkanie musiało zostać oznakowane czarną tabliczką, na której było wyraźnie napisane słowo „Cholera”. Usunięcie tabliczki lub zniesienie izolacji mogło nastąpić dopiero wtedy, gdy po ustaniu choroby oczyszczenie mieszkania zostało całkowicie zakończone. Naruszenie tego przepisu miało skutkować grzywną od 2 do 10 talarów lub 3–14-dniową karą więzienia. Po usunięciu chorego z mieszkania albo gdy pozostawał w nim do zupełnego wyzdrowienia, w lokalu należało przystąpić do oczysz-czania pomieszczeń, znajdujących się w nich rzeczy oraz osób tam przebywających i ich ubiorów – pod urzędowym nadzorem. Zwłoki osób zmarłych na cholerę możliwie jak najszybciej należało przenieść do możliwie odosobnionego miejsca. Pogrzeb miał się od bywać z przestrzeganiem odpowiednich środków ostrożności, z reguły na zwykłych cmentarzach, zwłaszcza tych położonych poza miastem lub jego częściami. Trumny mu-

135

Zarządzenie władz rejencji opolskiej z 11 lipca 1836 r. dotyczące zakładania komisji sanitarnych. Źródło: AP Opole, Am Leśnica, sygn. 692, s. 40–41

siały być zalane smołą, a groby głębokie na 6 stóp. Niedozwolone było spotykanie się uczestników pogrzebu w mieszkaniu zmarłego. Osobom, które sprawowały nadzór nad zwłokami, wkładały je do trumny lub w inny sposób miały z nimi kontakt, nakazywa-no dokładne oczyszczenie siebie i swego ubioru oraz, co było zrozumiałe, po pogrzebie zmarłego zdezynfekowanie także jego mieszkania i przedmiotów72.

Do przepisów sanitarno-policyjnych opublikowanych przez władze rejencji opolskiej dołączona została instrukcja dotycząca dezynfekcji ludzi, pomieszczeń, przedmiotów, to-warów i środków transportowych, z podanymi szczegółowymi i sprecyzowanymi meto-dami postępowania w każdym osobliwym przypadku. Przepisy dezynfekcyjne w znacznej mierze nawiązywały do tych z lat 1831–1832. Zwrócono uwagę na możliwość stosowania przy dezynfekcji niektórych przedmiotów i towarów działania podwyższonej temperatu-ry w mocno rozgrzanym miejscu, np. w piecu piekarskim. Wystawiano obiekt na oddzia-ływanie temperatury co najmniej 50 stopni R. przez kilka godzin73.

72 H. Goerke: Die Bedeutung..., s. 31; „Außerordentliche Beilage zum Amtsblatt...” 1836, St. 40, s. 1–5; E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte..., s. 339–342; A. Lenz: Die Polizei-Verodnungen..., s. 230–238; G. Wawoczny: Kataklizmy..., s. 36; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 30; Idem: Epidemie w miastach..., s. 209.73 J. Kwak: Epidemie w miastach..., s. 209–210; Idem: Klęski elementarne..., s. 30–31; „Außerordentliche Beilage zum Amtsblatt...“ 1836, St. 40, s. 5–8; E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte..., s. 364– 374; G. Wawoczny: Kataklizmy..., s. 36–37.

136

Przypomniano też w dodatku Dziennika Urzędowego Rejencji Opolskiej z 1 listopada 1836 roku pt. „O postępowaniu pod czas chory” [tak w oryginale] w nawiązaniu do bro-szury z 11 maja 1831 roku „Nauka do utrzymania zdrowia i do oddalenia choroby cho-lera morbus zwanej, gdyby się do nas wkraść miała” przypomniano o objawach choroby, unikaniu zaziębień, tzw. błędów dietetycznych, ponadto z nowości zwrócono uwagę na unikanie jedzenia grzybów, świeżego i ciepłego chleba, tłustych potraw mącznych, raków, nieświeżego i tłustego sera. Należało też dbać o częste wietrzenie mieszkań i niepoddawa-nie się emocjom, zwłaszcza tym negatywnym. Instruowano i sprecyzowano też, jak po-stępować w przypadku wystąpienia symptomów zachorowania na cholerę, zwłaszcza gdy nie było w pobliżu lekarza; chory musiał niezwłocznie pójść do łóżka, dokładnie się na-kryć i rozgrzać w nim. W tym celu do zagrzania pościeli chorego miały być zastosowane butelki lub kamienne dzbany napełnione gorącą wodą lub też rozgrzane pokrywy i cegły owinięte w sukno; do rozgrzania ciała miały służyć również gorący piasek, popiół, owies, otręby umieszczone w workach i przyłożone przy kończynach i po bokach ciała. Jedno-cześnie zalecano, by użyć plastra utłuczonej czarnej gorczycy przegotowanej w wodzie lub utrzeć świeży chrzan i dodać do niego mocnego octu winnego. Te środki owinąć cien-kim suknem i przyłożyć na serce lub podbrzusze na 15–30 minut aż do zaczerwienienia skóry. Kończyny chorego trzeba było nacierać rozgrzaną wełną, nawilżaną od czasu do czasu spirytusem kamforowym. Co kwadrans lub pół godziny należało mu podawać pół filiżanki ciepłej herbaty z kwiatów bzu, lipy, rumianku, melisy, mięty, mięty pieprzowej, a także kleik z kaszy owsianej lub jęczmiennej. Można było też pozwolić choremu na za-spokojenie pragnienia zimnymi napojami, m.in. wodą, jeśli wyrażał taką chęć. Przy nasi-lonych objawach chorobowych pomocny miał być też napój z krochmalu rozpuszczonego w gorącej wodzie (biegunka), proszek lub woda selcerska (wymioty), a gdy występowało uczucie palenia i ucisku w okolicy żołądka, sugerowano przystawić u dorosłego chorego pijawki w liczbie 15–20 sztuk. W przypadku dreszczy i słabego pulsu należało podawać co 2 godziny herbatę z 20–30 kroplami spirytusu kamforowego albo spirytusu z rogów jele-nia. Z punktu widzenia medycyny te zalecenia i specyfiki nie miały zbyt dużego znaczenia praktycznego, choć niewykluczone, że mogły opóźnić wystąpienie choroby lub wpłynąć na jej łagodniejszy przebieg74.

Władze rejencyjne wydawały też inne zarządzenia mające zapobiegać powstaniu i sze-rzeniu się zarazy. Ze względu na cholerę wybuchłą w Raciborzu i okolicy, w odniesieniu do rozpoczętego w tamtejszym powiecie poboru rezerwistów do wojska i odbywającego się przy tym transportu rekrutów, władze rejencji dnia 1 października 1836 roku zobowią-zały landraturę raciborską do zmiany ustanowionych marszrut i kierowania transportów przez niezainfekowane miejscowości i okolice, jak również zaproponowania – do prze-prowadzenia poboru – miejscowości w powiecie wolnej od zarazy oraz do powiadamiania każdorazowo o jej decyzjach wojskowego dowództwa kierującego tymi czynnościami75. Jednocześnie, z powodu panującej choroby, we wspomnianym powiecie rejencja wydała

74 G. Wawoczny: Kataklizmy..., s. 37; „Außerordentliche Beilage zum Amtsblatt...” 1836, St. 44, s. 1–8; Zaraza na Śląsku przed stu laty. „Nowiny Codzienne” 1937, nr 163, s. 3; Zaraza na Śląsku sprzed 110 laty. „Nowiny Opolskie” 1947, nr 16, s. 5; W. Kaczorowski: Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1836–1837 w świetle przepisów sanitarno-medycznych. „Kwartalnik Opolski” 1995, z. 1, s. 120–125; J. Kwak: Klęski elementarne..., s. 31–32; Idem: Epidemie w miastach..., s. 210.75 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 283–284.

137

13 października 1836 roku zarządzenie skierowane do magistratów w Raciborzu, Koźlu i Opolu, w którym postanawiano, że statki wypływające z Raciborza do miejscowości w dół rzeki miały mieć na to specjalne zezwolenie i zaświadczenie o stanie zdrowia załogi, a marynarze mieli być zaznajomieni z ich obowiązkami przez miejscowe i powiatowe wła-dze, z kolei porty w Koźlu i Opolu były zobowiązane do kontroli przypływających stam-tąd statków, a samo badanie lekarskie miało być przeprowadzane przez urzędnika policji, i jeśli to było możliwe, z wezwaniem urzędnika medycznego76. Ponadto rejencja przypo-minała też 23 października swoje rozporządzenie z 30 września w kwestii obowiązku co-tygodniowych sprawozdań o stanie liczebnym chorujących na cholerę, zmarłych i wyle-czonych, i zaleciła landraturze opolskiej przesyłanie informacji o tym bezpośrednio także do nadprezydenta prowincji von Merckela77. Oprócz wspomnianych zaleceń dla urzędu landrackiego w Opolu rejencja zobowiązywała ten urząd również do składania każdora-zowo sprawozdań lekarskich dotyczących natury, przebiegu i szerzeniu się cholery78.

W przypadku lokalnych działań w walce z cholerą, na wniosek magistratu Krapkowice przedstawiony 27 października 1836 roku, ukonstytuowała się w mieście tymczasowo za-łożona już 20 września tego roku komisja sanitarna. Składała się ona z: burmistrza Schol-za, dr. Heinricha Freunda, aptekarza Finkego i 4 innych mieszkańców miasta. Ponieważ jednym z głównych obowiązków komisji sanitarnej było zważanie na stan zdrowia miesz-kańców, komisja zgodziła się z tym, by zdobyć wiedzę o ich sposobie życia, aby usunąć możliwe przyczyny zachorowań i pouczyć ludność o profilaktyce, a szczególnie pilnie zo-bowiązać każdą głowę rodziny, domu, a także oberżystów, by natychmiast powiadamiali o ewentualnych przypadkach zachorowań lub śmierci. Miasto podzielono na sektory, nad którymi sprawowali nadzór sanitarny członkowie komisji, podczas gdy burmistrz Scholz i dr Freund przejęli w ogóle kierownictwo zarządu sanitarno-policyjnego; ten drugi za-rządzał także postępowaniem dezynfekcyjnym. Z uwagi na to, że izba chorych z powodu jej zawilgocenia niezbyt nadawała się do przyjmowania w niej chorych na cholerę, posta-wiono magistratowi zadanie, aby przygotować do tego celu izbę szpitalną, zamieszkiwaną wówczas przez położną Kipkę, względnie przekazać inne mieszkanie. Ponadto magistrat miał zatroszczyć się o tymczasowe zatrudnienie sanitariuszy oraz o nabycie brakujących przyborów do izby chorych79.

W Głubczycach w skład komisji sanitarnej, która ukonstytuowała się dnia 6 wrze-śnia 1836 roku, wchodzili: fizyk miejski dr Matthes, dr Lauffer, aptekarze Veit i Speck, fizyk powiatowy dr Wiesner, a z radnych miejskich pośrednik handlu solą Klose, kupiec Hensel, mydlarz Gottlieb Seidel. Do komisji miał dołączać każdorazowo przedstawiciel magistracki, podówczas syndyk Bernhard80.

W Grodkowie komisję sanitarną powołano do życia 11 listopada 1836 roku. W jej skład wchodzili: chirurg powiatowy Reisewitz, burmistrz Adur, zarządca Otto, kupiec Fritsch, zarządca okręgu Vogt. W swych działaniach komisja miała się kierować treścią zarządzenia rejencji opolskiej z 30 września 1836 roku81.

76 Ibidem, s. 289–290.77 Ibidem, s. 291.78 Ibidem, s. 313.79 Ibidem, Am. Krapkowice, sygn. 2075; J. Chrząszcz: Geschichte der Stadt Krappitz..., s. 74.80 APOp., L. Leobschütz, sygn. 364.81 Ibidem, Am. Grodków, sygn. 1213.

138

Także w Leśnicy postanowiono 19 sierpnia 1836 roku utworzyć komisję w składzie: burmistrz, radny Thielmann, aptekarz Fiebag, piekarz Ignatz Kowallik i rzeźnik Franz Glowatzkÿ82.

W powziętych środkach ostrożności w warunkach zbliżania się cholery landrat opol-ski von Marschall dnia 23 września 1836 roku wezwał wszystkie miejscowe władze powia-tu, aby zwracać szczególną uwagę na stan zdrowia mieszkańców oraz by każdy zdarzający się przypadek choroby niezwłocznie mu zgłaszać83.

Epidemia wygasła w styczniu 1837 roku, lecz już w sierpniu tego samego roku nastąpił jej nawrót, który trwał do połowy stycznia 1838 roku. Zdaniem władz, duża liczba ludzi, którzy padli ofiarą zarazy, była spowodowana tym, że część zarządzeń, w których były zawarte ostrzeżenia, pouczenia i zalecane środki ostrożności, była wykonywana niedba-le lub nieprzestrzegana. Dlatego też władze rejencji uznały za stosowne w swych rozpo-rządzeniach m.in. z 24 listopada 1836 roku i dodatku do dziennika urzędowego rejencji opol skiej z 26 września 1837 roku przypomnieć postanowienia z zarządzeń rejencji z 30 września i 1 listopada 1836 roku i jednocześnie wezwały, by nie ograniczać się tylko do pisania i wydawania poleceń, lecz także działać osobiście84.

Jedną z miejscowości, którą objęła cholera, była Leśnica. W świetle raportów magi-stratu podanych po 1800 roku o stanie zdrowotnym ludności i śmiertelności, można było się przekonać, że „stan zdrowotny jest znakomity” albo „śmiertelność nie zostaje tutaj zauważona, raczej cieszy się miejscowość dobrym stanem zdrowia”. Zdaniem dr. Reche (młodszego) pozytywny wpływ na zdrowotność miejscowości warunkowało „korzystne jej wysokie położenie u południowego podnóża Góry Świętej Anny i chronienie od pół-nocy przez wymienioną górę w ten sposób, że Leśnica była dostępna tylko lekkim połu-dniowym wiatrom. [...] Z drugiej strony, choroby epidemiczne, jak rzadko tu występują, dłużej jednakże się utrzymują, niż w innych okolicach. Przyczyna może być właśnie uza-sadniona w samym wspomnianym wyżej położeniem miejscowości, gdzie w okresie jesie-ni panujące zazwyczaj północne wiatry nie są w stanie oczyścić powietrza i unieść ze sobą zaraźliwy wyziew”85. Optymistyczne było również sprawozdanie urzędowe o zdrowotno-ści Leśnicy za miesiąc sierpień 1837 roku. Zaraza nie kazała jednak na siebie długo czekać. Cholera wybuchła na początku września tegoż roku na sąsiadującym wówczas z Leśnicą gruncie, pozostającym w związku z Księżą Wsią. Stamtąd przeniosła się po kilku dniach na mieszkańców Leśnicy, gdzie „szerzyła się, pustosząc w niezwykły sposób, i mimo ca-łej użytej troski i lekarskiej pomocy padły jednakże ofiarą 32 osoby, z wystąpionych do dzisiaj 78 przypadków zachorowań”, jak dosłownie pisał ówczesny burmistrz 26 września 1837 roku. Do zwalczania zarazy zostali zaangażowani także zamiejscowi lekarze. Obok sprawującego tutaj funkcję dr. Reche (młodszego) pomagali mu: lekarz sztabowy Bichler

82 Ibidem, Am. Leśnica, sygn. 692, s. 42–43.83 „Oppelner Kreisblatt” 1836, St. 40, s. 158.84 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 315; Ibidem, Am. Leśnica, sygn. 696; APKat., Odział Cieszyn (dalej: OC.), Akta miasta Wodzisław (dalej: Am. Wodzisław), sygn. 43, s. 35–36; „Außerordentliche Beilage zum Amtsblatt...” 1837, St. 39, s. 1–4.85 Jednak Leśnicy nie omijały epidemie dżumy pociągające za sobą dużą liczbę ofiar, m.in. w latach 1656 i 1768.

139

z Koźla i kozielski fizyk powiatowy dr Reche (senior). Niestrudzenie działał także tutejszy starszy były lekarz batalionowy Schmidt86.

Pod datą 10 października 1837 roku magistrat Leśnicy wystosował raport o przebie-gu cholery w tutejszej miejscowości do złożenia go władzom rejencji w Opolu. Oto jego treść: „Straszny obraz pustoszącej tu zarazy cholery w jaskrawych barwach, jaki nam przed oczami stanął, wybraliśmy jako ostateczność przedstawić go naszym wysokim przełożonym władzom, by ich wcześniej nie zasmucać. Nie robiliśmy zresztą niezbęd-nego kłopotu, aż zdobyliśmy przekonanie, że nasze środki nie wystarczają. Od 4 wrze-śnia występowały przypadki zachorowań, które nasz tutaj na miejscu jedyny lekarz, były lekarz batalionowy Schmidt, wprawiony w zakłopotanie, podał kategorię choroby naci-skającemu burmistrzowi jako zapalenie, a następnie zapalenie mózgu. Ale wkrótce ten lekarz był przekonany, że tą szerzącą się chorobą jest cholera, która ukazywała się jednak w rozmaitych postaciach. Jedni chorzy byli opanowani przez nagle występujące konwul-sje, bez wymiotów i bez wypróżnień przez przewód jelitowy, i ci właśnie zmarli w kilka godzin. Innych opanowała choroba z wymiotami bez wypróżnień przez przewód jelitowy, i ci wytrwali dłużej, ale stali się jednak w ciągu 24 godzin ofiarami śmierci. Znowu inni nie doznali wymiotów, byli jednak zaatakowani przez wypróżnienia przez przewód jeli-towy, że także ci najsilniejsi oddali ducha w kilka godzin. Większość tych chorych była leczona środkami na wymioty i przez użycie proszku dobaskiego, stała się jednak ofiarami śmierci. Przy wzroście niebezpieczeństwa zebraliśmy się z dostojnymi miejscowym pro-boszczem, arcykapłanem Schier, właścicielem majątku, podporucznikiem, baronem von Richhofen na Wolnym Sołectwie i akordowym doktorem Reche [młodszy] z Koźla jako lekarzem od cholery dla tutejszego miasta i dla gmin Księża Wieś i Wolne Sołectwo Ligo-ta. Ten młody, szlachetny lekarz [doktor Reche młodszy], wsparty przez lekarza Bichlera oraz fizyka powiatowego, doktora Reche z Koźla, wsparł nas bardzo, wystąpił z taką pilno-ścią jak rozwagą, spędził dni i noce w izbach chorych, a następnie szczęśliwie prowadzone przez niego kuracje pozyskały mu ogólne zaufanie, i jego polecenia były chętniej prze-strzegane niż oczekiwaliśmy. O leczeniu chorych sporządził pan doktor Reche [młodszy] sam raport dla królewskiej wielebnej rejencji87 i my nie możemy się wdawać w to dalej; o tyle możemy jednak zapewnić, że nadzwyczajnej śmiertelności zostały natychmiast po-stawione bariery przez odpowiednie leczenie chorych przez doktora Reche [młodszego], i rzadko chory na cholerę przestrzegający jego poleceń wpadł w ramiona śmierci. Spośród 75 chorych na cholerę, zmarło tylko 32, a wyzdrowiało 43. W ostatnim czasie stosunek wyleczonych do zmarłych był duży, którzy właśnie w początkowym okresie ukształtował się w przeciwieństwo, gdzie dużo więcej chorych zmarło niż wyzdrowiało. Od 27 wrze-śnia nie wystąpił żaden nowy przypadek zachorowania i tylko z liczby rekonwalescentów zmarł jeszcze 2 października lekarz batalionowy Schmidt, który jako ofiara swej niezmor-dowanej pilności i swego wysiłku w leczeniu chorych, padł, znaleźliśmy okazję, by móc wyrazić mu wdzięczność za jego pilność. On mógłby być ostatnim, który zmarł na chole-rę. – Ile straciła tutejsza miejscowość przez tę nieszczęsną chorobę i śmiertelność w kwe-86 E. Dehnert: Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Groβ-Stehlitzer Heimatkalender” 1939, Jg. 4, s. 104–106; Schreckenstage vor 100 Jahren. Als in Bergstadt die Cholera herrschre. „Oberschlesische Volksstimnme” 1937, Jg. 63, Nr 27, s. 4.87 Napisany podczas swojego pobytu służbowego w Leśnicy, Księżej Wsi i Ligocie od 12 września do 8 paź-dziernika 1837 roku; źródło: APOp., Am. Leśnica, sygn. 696, s. 353–358.

140

stii żywieniowej, ledwo się policzy, ale możemy zapewnić, że od pierwszego do ostatniego tu mieszkańca. Każdy w swych warunkach majątkowych był nadwyrężony na długi czas. Jeśli ta nieszczęsna obawa mieszkańców sąsiednich gmin wnet się uspokoi i nie odtworzy się z nimi znowu istniejąca tu wcześniej komunikacja, to nie będzie mogła tutejsza miej-scowość płacić dalej podatków”88.

Pomocą służyła zebrana już 5 września 1837 roku komisja sanitarna, którą oprócz bur-mistrza tworzyli: podskarbi miejski Kowallik, radny Skulsch i ewentualnie radny Cietsch, lekarz batalionowy Schmidt, aptekarz Fiebag, mydlarz Friedrich Bardtke, piekarz Ignatz Kowallik. Zgodzono się, by wystarać się lub wynająć izbę dla chorych, do której mieli być przyjęci służba i czeladnicy rzemieślniczy, którzy nie mogli otrzymać opieki w do-mach swych chlebodawców. Komisja zgodnie wybrała małą izbę przy nowym szpitalu, zamieszkaną przez robotnika dniówkowego Scholza na izbę chorych na cholerę, małżon-ka Scholza zaś została wyznaczona na sanitariuszkę. Postanowiono, że każdy gospodarz, który przywiezie chorego do tego szpitala cholerycznego, będzie musiał zatroszczyć się o posłanie i wyżywienie chorego. Miano o tym powiadomić publiczność. Komisja miała się troszczyć o aprowizację pozostałych chorych na cholerę i doglądać lazaretu chole-rycznego. Ponadto komisja miała zapobiegać przyczynom powstawania i szerzenia się chorób, mianowicie: nieczystemu powietrzu w ciasnych izbach, w których nie były otwie-rane okna i drzwi, szkodliwym środkom żywnościowym (niedojrzałe owoce, ziemniaki, źle wypieczony chleb, mięso pochodzące od chorego bydła, nieczysta woda pitna). Tutejsi mieszkańcy mieli być pouczani przez członków komisji, by podczas wybuchu choroby nie zwlekali z potrzebną pomocą oraz by zanim przybędzie lekarz, zastosowali należyte środki, które polegają na tym, że przy pierwszym ataku cholery chory miał być położony do ciepłego łóżka i dostać gorącą herbatę z dużą ilością kwiatów czarnego bzu, w którego zapas miała się zaopatrzyć każda rodzina. Mieli zadbać, aby w zarażonych domach przy-najmniej izby chorych były odizolowane i zaopatrzone w tablice ostrzegawcze oraz by przy zmarłych na cholerę nie odbywały się żadne uroczyste obrzędy pogrzebowe ani spo-tkania w domach zmarłych. Przypominano jednocześnie przepisy zawarte w zarządzeniu z 30 września 1836 roku dotyczące zgłaszania każdego przypadku zachorowania władzy policyjnej, postępowania w przypadku pozostawienia chorego w jego mieszkaniu, w sytu-acji po jego wyleczeniu lub śmierci oraz na okoliczność pogrzebu. Nieprzestrzeganie tych zaleceń miało skutkować karą grzywny89.

Oczywiście epidemia cholery negatywnie odbiła się na funkcjonowaniu gospodarki i administracji, zwłaszcza rzemiosła i zarządu policji. Zaczęte budowy zostały unierucho-mione, a wszyscy rzemieślnicy opuścili natychmiast miasto ze strachu przed niebezpiecz-ną zarazą. Poza tym Leśnica była z daleka omijana przez mieszkańców okolicznych miej-scowości, gdyż nie wolno było odwiedzać miasta pod groźbą kary porządkowej ze strony zarządu gmin. Działalność administracji policji była przez okoliczności spowodowane cholerą bardzo utrudniona. Ówczesny burmistrz obrazował to położenie następująco: „Gdybyśmy mieli wyliczać trudności, które teraz w naszym miasteczku narzucają się ad-ministracji policyjnej, to uchodziło by to za przesadę. Woźny policji zmarł w następstwie cholery, a po nim nastąpił stróż nocny. Sanitariusz przy chorych na cholerę odszedł, i nikt

88 Ibidem, sygn. 696, s. 366–376.89 Ibidem, sygn. 694.

141

nie chce podjąć posady ani stróża nocnego, ani sanitariusza. Stacjonujących tutaj żandar-mów prawie wcale nie widzimy i stąd jesteśmy [kierowani] nawet do najniższych funkcji, przez co nasza sytuacja staje się w najwyższym stopniu nieznośna”. Należało wierzyć tym słowom, zwłaszcza że kondycja finansowa miasta była wówczas bardzo zła. Miasto nie miało w tamtym czasie dość pieniędzy, by zapłacić sanitariuszom. Biedni i opuszczeni chorzy na cholerę byli gminie ciężarem, a kasa ubogich była już tak wyczerpana, że trum-ny nie mogły już zostać opłacone i burmistrz musiał pożyczać deski na trumny dla ubo-gich zmarłych od posiadłości Wolne Sołectwo Ligota.

Magistrat złożył 10 października 1837 roku wraz z raportem o przebiegu epidemii cholery w miejscowości także wniosek do władz rejencyjnych o udzielenie wsparcia dla tutejszej gminy. Jednakże rejencja odmówiła, uzasadniając: „[...] wsparcie nie może być z naszej strony przyznane, gdyż nie mamy na to środków finansowych do dyspozycji. Zaś do dalszego zastosowania jest jednak wniosek niespecjalnie wystarczająco umotywowany, a były także w innych daleko pilniejszych przypadkach podobne próby bez powodzenia, gdyż jest dużo miejscowości, które były nawiedzone przez cholerę, a państwo nie może zezwolić na wsparcie pojedynczych. W Leśnicy może zresztą gmina środki przekroczyć – nie została wywołana przez to nieszczęście ciężka sytuacja, gdzie tylko 75 osób zacho-rowało na cholerę, a gmina nie jest całkiem niezamożna. Bez naszego zauważenia podjęte środki ochronne przez sąsiednie miejscowości już zostały zniesione i dlatego należy ocze-kiwać, aż tamtejsza komunikacja i stan żywnościowy miejscowości znowu się wkrótce podniesie”90.

W listopadzie 1837 roku wybuchła cholera w Kluczborku, która trwała do końca grud-nia tego roku. Miasto było wcześniej przygotowane na jej nadejście, gdyż już 30 sierpnia zaprotokołowano założenie 4-sobowej komisji sanitarnej. Należało do niej 3 aptekarzy: Lehmann, Zechelius i Kapp oraz mistrz stolarski Böhme. Landrat kluczborski Wishek z uwagi na wystąpienie cholery także w kilku miejscowościach powiatu, m.in. w Górnej i Dolnej Ligocie, Ligocie Zameckiej, Starych Czaplach, rozporządzeniem z 14 listopada zakazał odbywania wszystkich publicznych biesiad i zabaw tanecznych oraz nakazał prze-strzegać przepisów zawartych w instrukcji z 30 września 1836 roku i postępować według nich, gdyż, jak twierdził, już w innych powiatach spora liczba ludzi sprowadziła na siebie śmierć poprzez zaniedbanie pierwszych objawów choroby (zwłaszcza biegunki). Komisja sanitarna w Kluczborku regularnie sprawozdawała o stanie zachorowań i pojawiających się nowych przypadkach cholery w mieście. Wskutek panującej w mieście epidemii i du-żej liczby ofiar nią spowodowanych wiele dzieci straciło swych rodziców i żywicieli, jed-nak ze wsparciem finansowym przyszło miejscowe towarzystwo funduszowe (Ressourcen – Gesellschaft), odciążając nieco budżet gminy, która już łożyła na opiekę nad ubogimi chorymi. Pomoc swoją przy tym okazali niektórzy mieszkańcy miasta, przygarniając do siebie sieroty i zapewniając im opiekę i wyżywienie za niewielkie subwencje ze strony magistratu. Ponadto aptekarz Lehmann udzielił gminie za zakupione leki rabatu w wyso-kości 12,2%. Mając na uwadze szczególną ofiarną działalność lekarzy podczas epidemii 90 Ibidem, sygn. 697; E. Dehnert: Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Groß-Strehlitzer Heimatkalender” 1939, Jg. 4, s. 104–107; Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Leobschützer Kreiskalender” 1938, Jg. 47, s. 38–39; Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Glück auf! Oberschlesischer Kalender” 1938, Jg. 11, s. 38–39; Schreckenstage vor 100 Jahren. Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Oberschlesische Volksstimme” 1937, Jg. 63, Nr 27, s. 4.

142

i ich opiekę nad ubogimi, komisja sanitarna zwróciła się z wnioskiem do magistratu, by ten w dowód uznania ich pracy wypłacił im honorarium z kasy miejskiej w sumie 165 talarów. Wnioskowano mianowicie, żeby fizyka powiatowego Meyera uhonorować kwo-tą w wysokości 80 talarów, doktora Meckauera – kwotą 40 talarów, chirurga miejskiego Kaluskÿego – kwotą 30 talarów, chirurgowi powiatowemu Perlowi zaś miano uiścić 15 ta larów91.

W Koszęcinie (powiat lubliniecki) utworzono 13 października 1837 roku komisję sa-nitarną w składzie: inspektor kancelaryjny Tamme, lekarz urzędowy Josch, przełożony szkół Fritz, sołtys Lebek i urzędnik sądowy Bawellek. Miała ona przede wszystkim czuwać nad stanem zdrowia w miejscowości i składać sprawozdania o tym. Przy okazji starano się ograniczać biesiadowanie i zabawy taneczne. Także w tutejszych szynkach wywieszono ogłoszenie, że goście powinni powstrzymać się od nadmiernego spożycia wódki pod su-rowymi karami, a karczmarz mógł oczekiwać podwójnej ustawowej kary, jeśliby do takich sytuacji dopuszczał92.

Dnia 27 listopada 1837 roku w związku z zagrożeniem epidemicznym ukonstytuowała się komisja sanitarna w Bytomiu, złożona z burmistrza, 2 radnych miejskich, 2 miesz-czan i 2 praktykujących lekarzy. Komisja postawiła sobie za cel wystaranie się o lokal, który miano przeznaczyć na lazaret choleryczny, urządzenie w nim 6 łóżek i zatrudnienie 2 sanitariuszy. Najodpowiedniejszy wydawał się lokal w domu grabarza Marcusa Gold-manna, któremu przedstawiono odpowiednią umowę. Oczywiście, było wielu chętnych mieszkańców na udostępnianie w tym celu swoich lokali. Miesiąc wcześniej dnia 26 paź-dziernika landrat bytomski Henckel przekazał władzom dominiów i miejscowości tutej-szego powiatu zalecane środki ochronne do przestrzegania, które według doświadczenia i w warunkach panujących w kraju, uznane zostały za najkorzystniejsze. Przede wszystkim było konieczne, aby w każdej miejscowości dotkniętej cholerą wybrano godną zaufania osobę, która byłaby zdolna do instruowania mieszkańców w zakresie podjętych środków ochronnych w zarządzeniach policyjnych i byłaby chętna do osobistego działania. Ważne zasady dietetyczne w zapobieganiu zachorowaniu, szczegółowo opisane w zarządzeniu re-jencji z 30 września 1836 roku, miały zostać podane do publicznej wiadomości w gminie i ewentualnie z ambony, i nakazane do bezwzględnego przestrzegania. Fizyk powiatowy poza ogólnym leczeniem chorych miał powierzać najpotrzebniejsze instrukcje i niektóre leki, sprawdzone jako najskuteczniejsze podczas wcześniejszych epidemii, zarządzające-mu we wsi nadzorcy. O ubogich, którym brakowało pożywienia lub środków potrzebnych do opieki, musiała troszczyć się gmina. Należało zabronić publicznego picia i tańców, jak również zebrań żałobników w domach zmarłych. Pogrzeby miały odbywać się w ciszy, a trumny musiały być zalane smołą. Rzeczy używane przez chorych miały zostać dobrze przewietrzone i zdezynfekowane. Gdzie to było możliwe, należało oddzielić chorych od zdrowych i pozostawić tych pierwszych samych z osobami potrzebnymi do pielęgno-wania. Mieszkańcy byli zobowiązani niezwłocznie donosić o przypadkach zachorowań miejscowemu zarządcy, a ten miał relacjonować landratowi co 3 dni o stanie choroby i w każdą niedzielę rano dostarczać mu zestawienie chorych, wyleczonych i zmarłych.

91 APOp., Akta miasta Kluczbork (dalej: Am. Kluczbork), sygn. 964, s. 1–35.92 APKat., AKHIzK., sygn. 14979, s. 24–26.

143

Poza tym było konieczne, by gmina korespondowała bezpośrednio z kierującym lecze-niem lekarzem, tak by prowadzenie wykazów chorych nie zostało zaniedbane93.

Landrat rybnicki dnia 23 listopada 1837 roku wezwał magistrat Wodzisławia Śląskie-go, aby nabył w ciągu 4 tygodni czarne tablice do oznaczenia domów, które miałyby być użyte w razie wybuchu choroby. Stosownie do liczby domów należało nabyć tymczasowo 1 tablicę na 10 domów. Magistrat wodzisławski planował przygotować uchwałę o zamó-wieniu około 18 tablic, według tutejszej liczby domów, jednak dzięki szczęśliwemu omi-nięciu miasta przez cholerę zrezygnowano z tego zamierzenia94.

Magistrat Pszczyny, w związku z zagrożeniem wybuchem choroby, dostał nakaz od landrata pszczyńskiego von Hippela przestrzegania wcześniejszych zarządzeń, a w szcze-gólności przepisu, według którego głowy rodzin, gospodarze domów, karczmarze i osoby medyczne miały niezwłocznie powiadamiać władzę policyjną o podejrzanych przypad-kach zachorowań i śmierci, a zaniechanie tego obowiązku miało skutkować karą grzywny. Ponadto po pojawieniu się cholery w mieście landrat zażądał od pszczyńskiego magistratu założenia komisji sanitarnej, co też nastąpiło 13 grudnia 1837 roku, i przesyłania cotygo-dniowych zestawień o stanie choroby. Jednocześnie landrat wcześniej wydał 25 września 1837 roku ogólne zalecenia profilaktyczne przeciwko zarazie, identyczne do tych ogłoszo-nych przez landrata bytomskiego 26 października 1837 roku95.

Największą i najdłużej panującą z niedużymi tylko przerwami pomiędzy poszczegól-nymi falami epidemicznymi epidemię cholery, którą na domiar złego poprzedziły nie-urodzaj, klęska głodu i epidemia tyfusu we wschodniej części Górnego Śląska w latach 1847–1848, o czym była już mowa, przeżyła rejencja opolska w okresie od 1848 do 1856 roku. Jeszcze przed jej wybuchem na Górnym Śląsku szalała i czyniła spustoszenie poza granicami kraju, co skłoniło władze rejencji do wydania 4 sierpnia 1848 roku zarządzeń zapobiegających cholerze i przypominających wcześniej już publikowane przepisy. Dnia 13 grudnia 1847 roku zmodyfikowano i złagodzono niektóre przepisy, by nie utrudniać życia codziennego mieszkańcom. Zwrócono uwagę na możliwość przeniesienia choroby za pośrednictwem żeglugi wodnej, dlatego też załogi statków morskich i podróżni, którzy w czasie podróży mieli kontakt z miejscami zarażonymi lub uznanymi za zarażone, lecz nie wystąpiły u nich żadne zachorowania na cholerę, a stan zdrowia osób przebywających na pokładzie – po przeprowadzonych badaniach lekarskich – nie budził wątpliwości, po powrocie musieli się poddać obserwacji przez 4 dni, a ze statków śródlądowych – przez 5 dni. W prowincji śląskiej przepis ten miał wejść w życie, gdyby cholera wystąpiła w oko-licy danego brzegu Odry. Komisje sanitarne miały się niezwłocznie poddać wszystkim obowiązkom, podejmować starania o stan zdrowia wszystkich podległych im mieszkań-ców i sporządzać cotygodniowo o tym sprawozdania. Musiały być zorganizowane zakłady dla chorych – wraz z lekarzami, personelem i wyposażeniem, a także pomieszczenia do przechowywania zmarłych na cholerę przed pogrzebem. Ojcowie rodzin, karczmarze, le-karze i duchowni mieli nakaz donoszenia o podejrzanych przypadkach chorób i śmierci, a ze strony lekarzy był wymagany pisemny opis stadium choroby oraz poczynione środ-ki ostrożności. Jakkolwiek zarządzenie z 13 grudnia 1847 roku o obowiązku donoszenia

93 APKat., Am. Bytom, sygn. 4767, s. 1–12, 22–28.94 APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 37.95 APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 135–136; sygn. 1639, s. 6, 9. Zob. przyp. 85.

144

o przypadkach choroby lub zgonów przez osoby prywatne zostało ograniczone jedynie do lekarzy, to i tak były miejsca, gdzie oni po prostu nie mieszkali. Toteż obowiązek ten miał spoczywać na miejscowych zarządcach, którzy informację o wybuchu choroby mieli po-dać do wiadomości landratowi, a ten miał poczynić odpowiednie kroki przeciwko zara-zie. Oczywiście, nie zwalniało to zapewne osób prywatnych od podobnego powiadamia-nia miejscowego zarządcy. Zamknięcia budynków lub mieszkań, w których znajdowali się chorzy, jak również umieszczanie tablic ostrzegających o przybywaniu tam chorych nie było konieczne, gdy ci przebywali w odosobnieniu i nie byli obciążeni niepotrzebnymi wizytami. Jedynie w miejscach, gdzie przebywało wiele ludzi i odbywała się ożywiona komunikacja, np. w karczmie, jeśli w pobliskim domu występowała choroba, musiano wywiesić tablicę ostrzegawczą na czas, dopóki nie nastąpiła całkowita dezynfekcja. Wszy-scy zarządzający mieli zwrócić uwagę na usunięcie szkodliwych wpływów sprzyjających chorobie. Należało zadbać o to, aby prace na otwartej przestrzeni, w czasie których ludzie narażeni są na ciągłą wilgoć, o ile to możliwe, nie powinny być wykonywane. Podobnie sprawa dotyczyła ciasnych i zawilgoconych domów prywatnych; zalecano nie przebywać tam większej liczbie osób. Przedsiębiorąc ogólne środki zapobiegawcze przeciw chole-rze, przede wszystkim należało objąć opieką najbiedniejszych. Gminy miały podejmo-wać starania, aby prywatne osoby wsparły swoją dobroczynnością takich ubogich, którzy z braku potrzebnych środków żywnościowych i do ogrzewania lub z powodu gorszych warunków mieszkaniowych byli szczególnie narażeni na niebezpieczeństwo zachorowa-nia. W tym celu należało wydawać ciepłe zupy, obuwie i ubrania. Jeśli mieszkania były ciasne i wilgotne, należało umieszczać ludzi w suchych i przestronnych lokalach. Ogól-nie, reguły dotyczące trybu życia, odżywiania się, ubierania, mieszkania, postępowania przy pierwszych oznakach choroby, i stosowania dezynfekcji należało ustalić, kierując się przepisami ustawy z 8 sierpnia 1835 roku, której najważniejsze postanowienia opubli-kowała rejencja opolska zarządzeniem z 30 września oraz 1 listopada 1836 roku. Ważne było, aby wszelkie pouczenia o środkach ostrożności przeciwko zarazie, szczególnie na wsi, gdzie często brakowało lekarzy, pojawiały się w lokalnych gazetach (Kreisblättern). Również duchowni, nauczyciele, położne, ojcowie rodzin i miejscowi zarządcy byli zobo-wiązani do tego, by osoby nieumiejące czytać były poinformowane o wydawanych zalece-niach. Zdaniem władz rejencyjnych, wcześniejsze doświadczenia pokazywały, że cholera rzadko rozprzestrzeniała się tam, gdzie postępowano z rozwagą. Natomiast zwątpienie i lęk w swoim następstwie rodziły bezradność. Dlatego też było konieczne, aby wszyst-kie osoby uczestniczące w egzekwowaiu zarządzonych i realizowanych środków zapo-biegawczych zachowały spokojny rozsądek, zlęknionych zachęcały, chorych pocieszały, bezradnych pouczały. Poza tym wezwano, aby unikać wszystkich tych, co niepotrzebnie wywoływali poruszenie, lęk i nerwowość96.

Zgodnie z zaleceniem władz rejencyjnych z 4 sierpnia 1848 roku publikowane były ze strony urzędów landrackich we wszystkich gazetach powiatowych szczegółowe obwiesz-czenia dla mieszkańców danego powiatu dotyczące zapobiegania cholerze i zwalczania jej, jak również różnorodne informacje, wskazówki, nakazy i zakazy władz powiatowych w tym zakresie.

96 „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1848, St. 33, s. 210–214; E.A.J. Kaegler: Handbuch für Ver-wal tungs-Beamte..., s. 342–345.

145

W pszczyńskim „Kreisblatcie” z dnia 5 stycznia 1849 roku urząd landracki w Pszczy-nie, podobnie jak landraci w innych powiatach, wydał rozporządzenie dotyczące obo-wiązku meldowania o wystąpieniu chorób zakaźnych, czego mieli niezwłocznie dokony-wać właściciele domów, gościńców, kramarze, księża, posiadacze ziemscy, nauczyciele, osoby medyczne i urzędy wiejskie. Z uwagi na zachodzące przypadki zaniedbań w tej sprawie ponawiano i przypominano to zarządzenie, m.in. 24 sierpnia tego samego roku, 12 września 1851 roku, 26 sierpnia 1852 roku, 30 września 1852 roku, 10 września 1855 roku. Zaniechanie tego obowiązku miało podlegać karze grzywny od 1 do 3 talarów97. Ponadto landrat opolski Hoffmann 16 listopada 1848 roku i landrat rybnicki 20 września 1852 roku nakazywali w swych zarządzeniach władzy policyjnej, by ta zadbała, żeby do-niesienia o pierwszych zachorowaniach zostały lekarsko potwierdzone, a kiedy orzeczenie to poświadczyło istnienie cholery, niezwłocznie powiadamiała przełożone władze, a także władzę wojskową danej miejscowości98. W bytomskim „Kreisblatcie” miejscowy landrat von Tieschowitz i fizyk powiatowy dr Heer opublikowali w czerwcu 1849 roku podob-ne postanowienia i ustalili wysokość grzywien za zaniechanie powiadamiania dla każdej konkretnej choroby zakaźnej. W wydanym wykazie wymienili takie choroby, jak: cholera, tyfus, czerwonka, ospa, odra, szkarlatyna, syfilis, świerzb, wścieklizna i wąglik. Zanie-chanie doniesienia władzom policyjnym w przypadku wybuchu cholery miało skutko-wać grzywną w wysokości 2–5 talarów99. W dalszej części zarządzenia opublikowanego 5 stycznia 1849 roku w pszczyńskim „Kreisblatcie” powiadomiono publiczność o utworze-niu lazaretów w Pszczynie i Mikołowie oraz podawano ustalone zasady przyjmowania do nich chorych. Chorzy w takim wypadku nie mogli być dotknięci chorobami nieuleczal-nymi, a od urzędów wiejskich musieli mieć zaświadczenie, że są ubodzy; musieli ponadto być w danym miejscu zameldowani. Przestrzegano osoby, które chciały przetransporto-wać ciężko chorych i umierających do lazaretu, by tam zmarli, chcąc w ten sposób się ich pozbyć; osoby te miały podlegać ukaraniu, natomiast urzędy wiejskie pouczono, by nie wydawały zaświadczeń dla takich transportów. Ze względu na zimową porę roku i trud-ności w dotarciu lekarza do domu chorego, dyrekcje lazaretów uczyniły urzędy wiejskie odpowiedzialnymi za przygotowanie wozu w gotowości do dotarcia i sprowadzenia go100.

Z uwagi na pojawienie się w powiecie pszczyńskim zachorowań na cholerę, miejscowy urząd landracki nakazał zarządzeniem z 7 września magistratom, władzom policyjnym i urzędom wiejskim dopilnowanie, aby komisje sanitarne rozpoczęły swą działalność we-dług przepisów wydanych przez władze rejencji z dnia 4 sierpnia 1848 roku i dbały o za-opatrywanie ubogich. W przypadku wybuchu cholery w danym miejscu landrat zobo-wiązał przedstawicieli tych władz do przesyłania w terminach 14-dniowych spisów osób chorych, wyzdrowiałych i zmarłych; landrat toszecko-gliwicki 13 września 1849 roku do-

97 „Plesser Kreisblatt” 1849, St. 1, s. 2–3; 1849, St. 33, s. 140–141; 1851, St. 37, s. 159; 1852, St. 35, s. 150; 1852, St. 40, s. 169–170; 1855, St. 37, s. 162; „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1855, St. 37, s. 205; „Rybniker Kreisblatt” 1852, St. 39, s. 173–174; „Oppelner Kreisblatt” 1848, St. 46, s. 256–257; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 357–358.98 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 357–358; „Oppelner Kreisblatt” 1848, St. 46, s. 256–257; „Rybniker Kreisblatt” 1852, St. 39, s. 173–174.99 „Beuthener Kreisblatt” 1849, Nr. 25, s. 100–101.100 „Plesser Kreisblatt” 1849, St. 1, s. 2–3.

146

magał się składania takich sprawozdań w terminach 8-dniowych, a kozielski 26 sierpnia 1855 roku żądał tego co 6 dni. Zwłoka miała być karana grzywną101.

W celu zapobiegania cholerze i zwalczania jej landrat bytomski von Tieschowitz w swym rozporządzeniu z 14 września 1852 roku nakazał utworzyć w gminach tutejszego powiatu komisje sanitarne. Miały się one składać z:

• przełożonego miejscowej władzy policyjnej;• lekarza wyznaczonego przez miejscową władzę policyjną;• przynajmniej 3 mieszkańców danej miejscowości.Wystaranie się o środki potrzebne do walki z cholerą było obowiązkiem gminy.

W przypadku powstałych zaniedbań w tym zakresie komisje sanitarne miały się zwracać o pomoc do landrata. Postanowiono ponadto, żeby w takich miejscach, gdzie cholera pa-nowała lub miała wybuchnąć, nie zezwalano na zabawy taneczne i większe zgromadzenia ludności, zwłaszcza w zamkniętych pomieszczeniach (oprócz kościołów). Okoliczność wystąpienia cholery nie tylko w powiecie bytomskim, ale także w powiatach sąsiednich i przyległych okręgach Królestwa Polskiego, szybko zaistniała, toteż landrat bytomski von Tieschowitz na wniosek władz rejencji już 29 września 1852 roku zakazał urządza-nia mających się odbyć w Bytomiu dnia 12 października targów bydlęcych i kramnych, by zahamować dalsze rozprzestrzenianie się zarazy poprzez skupienie dużej liczby ludzi w jednym miejscu102. Postanowienia dotyczące założenia i funkcjonowania komisji sa-nitarnych wydali landraci i w innych powiatach rejencji opolskiej, m.in. głubczycki – 30 sierpnia 1849 roku, kozielski – 9 września 1849 roku, i 26 sierpnia 1855 roku, opolski – 15 września 1849 roku, toszecko-gliwicki – 6 września 1849 roku, 7 listopada 1851 roku, 19 września 1852 roku, rybnicki – 20 września 1852 roku, pszczyński – 30 września 1852 roku103. Urząd landracki w Pszczynie w zarządzeniu z 30 września 1852 roku, z uwagi za-mieszkiwania we wsiach dużej liczby ludzi w małych mieszkaniach, w przypadku wybu-chu cholery wskazał na konieczność przygotowania w każdej wsi wolnej izby, aby chorzy mogli tam znaleźć schronienie i opiekę. Wezwano zatem władze policyjne o wystaranie się w każdej gminie o przysposobienie do tego celu lokalu z 2–4 łóżkami. Każde łóżko miało być zaopatrzone w siennik, poduszkę i kołdrę. Ponadto izby miały zostać wyposażone w czerpak i naczynia do gotowania herbaty lub zupy, jak również w opał do ogrzewania. Władze policyjne zostały zobowiązane do lekarskiego zaopatrywania chorych, szukania pomocy u najbliżej zamieszkałego lekarza, ustanowienia dla chorych pielęgniarza, który by stosował w kuracji takie środki, jak herbata z melisy, mięty pieprzowej lub bzu, pla-stry gorczyczne do przykładania na brzuch, worki wypełnione gorącym piaskiem, owsem, otrębami itp., butle z gorącą wodą do rozgrzewania ciała, wełniane chusty nasączone go-rzałką lub spirytusem kamforowym do nacierania – również w celu rozgrzania chore-go. Te środki miała posiadać w pogotowiu każda gmina. Ponadto nakazano miejscowym władzom policyjnym i zarządcom, aby ograniczali kontakty z chorymi, z wyjątkiem osób

101 Ibidem 1849, St. 35, s. 147; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1849, St. 38, s. 169; „Koseler Kreisblatt” 1855, St. 35, s. 164; „Ratiborer Kreisblatt” 1855, St. 33, s. 179.102 „Beilage zu Nr. 38 des Beuthener Kreisblattes” 1852, s. 183–184; „Beuthener Kreisblatt” 1852, Nr. 40, s. 192.103 „Neisser Kreisblatt” 1848, Nr. 51, s. 213; „Leobschützer Kreisblatt” 1849, St. 35, s. 157–158; „Koseler Kreisblatt” 1849, St. 37, s. 157; „Oppelner Kreisblatt” 1849, St. 37, s. 198; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 413–415; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1849, St. 36, s. 161; 1851, St. 46, s. 209–210; 1852, St. 35, s. 145; „Rybniker Kreisblatt” 1852, St. 39, s. 173–174; „Plesser Kreisblatt” 1852, St. 40, s. 169–171.

147

potrzebnych do opieki nad nimi, oraz przeprowadzali dezynfekcję zakażonych lokali za pomocą kadzeń mineralnych pod nadzorem policyjnym. Rozporządzenie z 30 września 1852 roku w pszczyńskim „Kreisblatcie” polecono rozpowszechnić wśród ogółu, a pisarze gminni mieli za zadanie zapoznać z jego treścią polskich mieszkańców powiatu104. Lan-drat kozielski Himml w swych rozporządzeniach z 18 listopada 1851 roku i 26 sierpnia 1855 roku zwrócił uwagę na konieczność zorganizowania odizolowanego pomieszczenia do przechowywania zwłok zmarłych aż do pogrzebu. Ponadto zadecydowano, że dzieci szkolne z zarażonych mieszkań miały zostać zwolnione z uczęszczania do szkoły, a na-uczycieli należało powiadomić o zachorowaniach; miano szczególnie przestrzegać zale-cenia, aby izby szkolne były wietrzone, i zważać na higienę dzieci szkolnych. Całkowite zamknięcie szkół mogło nastąpić tylko na skutek specjalnego zarządzenia landrata lub fizyka powiatowego105. Landratura strzelecka powiadomiła 8 września 1855 roku, że po-grzeby powinny były się odbywać we wczesnych godzinach rannych lub późnym wieczo-rem, trumny zaś opuszczone do ziemi na głębokość 6 stóp106.

W wydawanych gazetach powiatowych publikowano szczegółowe wskazówki do po-stępowania w zapobieganiu cholerze, jak i zalecenia dotyczące zachowania w wypadku zarażenia się nią. I tak np. landrat von Tieschowitz i fizyk powiatowy Heer w Bytomiu 2 września 1852 roku, landrat Waagen i fizyk powiatowy Knop w Głubczycach 1 września 1855 roku, fizyk powiatowy Kruschwitz w Strzelcach Opolskich 8 września 1855 roku wy-dawali dla mieszkańców swych powiatów takie pouczenia. Według nich mniejsze praw-dopodobieństwo zachorowania miało powodować prowadzenie regularnego trybu życia, ubieranie się stosownie do pory roku, unikanie przeziębień, codzienne spacery na wolnym powietrzu, staranie się o unikanie silnych wzruszeń umysłu (strach, frasunek, lęk), dbanie o zachowanie czystości swego ciała, ubioru, mieszkania i sprzętów domowych, o utrzy-manie świeżego powietrza w izbach, w których się mieszkało i spało. Szkodliwe było uda-wanie się do pracy na czczo, praca aż do nocy, w godzinach nocnych oraz prowadzenie rozpustnego trybu życia. Szczególnie należało się wystrzegać przeciążania żołądka i spo-żywania szkodliwych produktów żywnościowych, czyli błędów dietetycznych. Zalecano natomiast picie mocnej kawy i herbaty. W pierwszych oznakach choroby należało czem prędzej wezwać lekarza. Poinstruowano mieszkańców co do postępowania z chorymi na cholerę w różnych stadiach choroby i szczegółowego stosowania się do wyznaczonych już wcześniej środków zapobiegawczych. Przestrzeżono też ludność przed lekceważeniem biegunki, która, zdaniem ówczesnych lekarzy, mogła wydawać się nieszkodliwa, by za kilka dni lub nawet godzin przekształcić się w cholerę prawdziwą107. Podobne pouczenia dla ludności dotyczące stosowania środków zaradczych przeciw chorobie były publiko-wane także w innych gazetach powiatowych oraz gdy zachodziła, zdaniem władz, taka potrzeba. Były również przypominane ich ważniejsze podpunkty108. Władze nie ogra-

104 „Plesser Kreisblatt” 1852, St. 40, s. 170–171.105 „Koseler Kreisblatt” 1851, St. 47, s. 219; 1855, St. 35, s. 163–164; APOp., Am. Leśnica, sygn. 692, s. 121– 122.106 APOp., Am. Leśnica, sygn. 692, s. 108; „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1855, St. 37, s. 206.107 „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1855, St. 37, s. 207–209; „Leobschützer Kreisblatt” 1855, St. 35, s. 176–177; „Beuthener Kreisblatt” 1852, Nr. 37, s. 174–176; 1852, Nr. 38, s. 179–180.108 „Beuthener Kreisblatt” 1852, Nr. 41, s. 196; „Plesser Kreisblatt” 1852, St. 39, s. 167–168; 1855, St. 36, s. 155; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1849, St. 38, s. 170–17; „Extrabeilage zu Nr. 45 des Groß-Strehlitzer Kreisblattes”

148

niczały się do publikowania rad dla ludności dotyczących zapobiegania zachorowaniu i postępowania w razie zachorowania na cholerę wyłącznie na łamach gazet urzędowych, lecz czyniły to także za pośrednictwem rozprowadzanych broszur, wydawanych nierzad-ko przez czynniki urzędnicze poza granicami rejencji opolskiej, np. landratura opolska kolportowała wśród gmin obwodów policyjnych (Polizei-Bezirks) egzemplarze wydane przez radcę medycznego w Poznaniu doktora C.J. Leviseura, w których przedstawiono przepisy o postępowaniu przy cholerze, z tłumaczeniem w języku polskim109.

Landratura opolska w swym rozporządzeniu z 11 czerwca 1849 roku wezwała władze policyjne i okręgowe komisje ubogich (Bezirks-Armen-Commissionen) do niezwłocznego składania raportów, jeśli w jakiejś gminie ich okręgu nawiedzonej przez cholerę miej-scowa komisja sanitarna nie postępowała z wymaganą rozwagą, a miejscowe władze nie udzielały chorym natychmiastowej pomocy lekarskiej i potrzebnej opieki. W takich przy-padkach landrat obiecał zarządzić czem prędzej stosowną pomoc, niedbałe władze zaś pociągnąć do odpowiedzialności110.

Władze liczyły się także z możliwością przywleczenia cholery na obszar rejencji opol-skiej z innych terenów zarażonych w tym samym okręgu administracyjnym, a w szczegól-ności z zagranicy, dlatego też wydawały zarządzenia zmierzające do zredukowania takiego zagrożenia. Dnia 14 października 1852 roku landratura pszczyńska poinformowała opi-nię publiczną, w związku z pojawieniem się cholery w kilku miejscowościach tutejszego powiatu, o odwołaniu zaplanowanych na najbliższe dni targów i jarmarków w Bieruniu (na 18 i 19 października) oraz w Mikołowie (27 i 28 tego samego miesiąca)111. Z uwagi na wybuch i rozprzestrzenianie się cholery w krakowskim okręgu administracyjnym w lecie 1855 roku landrat bytomski von Tieschowitz w porozumieniu z władzami austriackimi w zamiarze zapobieżenia przywleczeniu cholery przez podróżujących pielgrzymów, po-informował w swym okólniku z 2 sierpnia 1855 roku o odmowie wystawiania paszpor-tów do Kalwarii Zebrzydowskiej aż do odwołania112. Na to doniesienie zareagował też urząd landracki w Pszczynie i w swym zarządzeniu z 7 sierpnia 1855 roku zabraniającym udawania się na odpust, zwrócił się ponadto do księży, aby ci, ze względu na okolicz-ności, przestrzegali ludzi przed uczestnictwem w tym święcie, żandarmów zaś zobowią-zał, by postępując według przepisów paszportowych, meldowali o każdej osobie zamie-rzającej udać się do Kalwarii113. Miesiąc później landrat pszczyński rozporządzeniem z 3 września przestrzegał mieszkańców powiatu przed udawaniem się do Piekar Śląskich na uroczystość odpustową, mającą się tam odbyć 9 września. Powodem był wybuch cho-lery w powiecie bytomskim i niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się zarazy poprzez zgromadzenie się wielu ludzi w jednym miejscu. Zobowiązywał też urzędy wiejskie

1849, s. 219–222; „Oppelner Kreisblatt” 1852, St. 39, s. 234–235; „Falkenberger Kreisblatt” 1849, St. 37, s. 150–151; „Neisser Kreisblatt” 1849, Nr. 25, s. 104; „Koseler Kreisblatt” 1852, St. 37, s. 175; „Lublinitzer Kreisblatt” 1852, St. 33, s. 153; „Ratiborer Kresiblatt” 1849, St. 36, s. 144–146; 1851, St. 43, s. 195–197; 1853, St. 1, s. 3–6; 1855, St. 32, s. 169–170.109 Verhaltungsregeln während der Cholerazeit. Hrsg. C. J. Leviseur. Posen [1848], s. 1–8.110 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 403–405; „Oppelner Kreisblatt” 1849, St. 24, s. 141–142.111 „Plesser Kreisblatt” 1852, St. 42, s. 179–180.112 „Beuthener Kreisblatt” 1855, Nr. 32, s. 188.113 „Plesser Kreisblatt” 1855, St. 32, s. 135.

149

Zarządzenia profilaktyczne przeciw cholerze wydane w „Beuthener Kreisblatt” (Źródło: „Beuthener Kreis-blatt” 1852, Nr 38, s. 179).

150

i księży w danych gminach do zaznajomienia mieszkańców z tym zarządzeniem114. Land rat bytomski 1 września 1855 roku skierował treść tego zarządzenia do zarządcy urzę-du landrackiego w Lublińcu księcia Carla Hohenlohe-Ingelfingen w celu jego przestrze-gania w tutejszym powiecie115. Również ze względu na panującą w wielu miejscowościach powiatu bytomskiego cholerę i powszechnie występującą tam biegunkę oraz ze wzglę-du na ochronę przed nimi zakładów karnych, landrat von Tieschowitz polecił w swym okólniku z 28 sierpnia 1855 roku władzom policyjnym powiatu ograniczać aresztowania i odstawiać niebezpiecznych przestępców do zakładów karnych w Tarnowskich Górach i Bytomiu. Przed odstawieniem do więzienia tego typu osoby miały zostać poddane sta-rannemu postępowaniu dezynfekcyjnemu. Powiadomiono także państwową adwokaturę (Königliche Staats-Anwaltschaft), że wszystkie wykroczenia miały być ścigane w dotych-czasowym trybie116. Również cholera szerząca się w Królestwie Polskim w pobliżu gra-nicy powiatu lublinieckiego zwróciła uwagę zarządcy urzędu landrackiego księcia Carla Hohenlohe-Ingelfingen na możliwość jej przywleczenia na teren wymienionej jednostki administracyjnej. Toteż 4 września 1855 roku wydał on zarządzenie, by cudzoziemcy do-tknięci chorobami zakaźnymi, którzy przy wjeździe do kraju nie byli jeszcze oddaleni na więcej niż 5 mil od granicy, mieli zostać, o ile mogło to się odbyć bez szkody dla ich zdrowia, przyprowadzeni z powrotem przez granicę z zachowaniem należytych środków ostrożności. Jeżeli stan zdrowia chorych nie pozwalał na to, wtedy należało ich umieścić w odizolowanych pomieszczeniach i postępować zgodnie z postanowieniami dezynfek-cyjnymi117. Nieco wcześniej, 27 sierpnia 1855 roku, wystosował polecenie do magistratu w Woźnikach, by podczas wydawania kart legitymacyjnych podróżującym do Królestwa Polskiego zwracać uwagę na panujące tam zagrożenie epidemiczne118.

Szczegółowe środki zaradcze przeciw zarazie podejmowane były również przez ma-gistraty. Przygotowując się do nadejścia epidemii, landrat opolski Hoffmann już na rok przed jej pojawieniem się w Opolu nakazał tutejszemu magistratowi w swym zarządzeniu z 22 listopada 1847 roku niezwłocznie przystąpić do założenia komisji sanitarnej, urzą-dzenia zakładów do leczenia i zaopatrywania w żywność, a relacje z przebiegu tych prac złożyć najpóźniej po 3 tygodniach. Dlatego też 1 grudnia 1847 roku wyszło z magistratu zaproszenie do udziału do tworzącej się komisji sanitarnej dla następujących osób:

• członkowie deputacji sanitarnej: radca medyczny i fizyk powiatowy dr Ernst, chi-rurg powiatowy Reÿmann;

• członkowie deputacji szpitalnej: radny miejski Raabe, naczelnik radnych miej-skich, komisarz sądowy Witzenhusen, dr Sauer, pendant Höfer, mieszczanin Neu-gebauer, mistrz bednarski Scheika;

• naczelnicy okręgów i ich zastępcy: mistrz introligatorski Bosannek, mistrz tkacki pościeli Weigert, mistrz szewski Potempa, mistrz browarniczy Pringsheim, mistrz bednarski Schenkel, mistrz kowalski Kopetzki, mistrzowie piekarscy Hattwich i Murrmann, radny miejski Koch;

• aptekarz Spohrmann119.114 Ibidem 1855, St. 36, s. 154.115 APKat., Am. Woźniki, sygn. 406, s. 15.116 „Beuthener Kreisblatt” 1855, Nr. 35, s. 210.117 „Lublinitzer Kreisblatt” 1855, St. 36, s. 176.118 APKat., Am. Woźniki, sygn. 402, s. 73.119 APOp., Akta miasta Opole (dalej: Am. Opole), sygn. 2772, s. 1, 5–6.

151

Już po wybuchu cholery w Opolu władze rejencji opolskiej rozporządzeniem z 3 grud-nia 1848 roku zobowiązały magistrat opolski do niezwłocznego otwarcia wyznaczonego już wcześniej lokalu do przyjęcia chorych na cholerę, gdyż dalszy przewóz takich osób do szpitala miejskiego nie został dozwolony z powodu gromadzenia się przez to coraz większej ilości zarazków, co stwarzało niebezpieczeństwo zachorowania na cholerę in-nych znajdujących się tam chorych. Przygotowano również lokale zarządzeniem Gene-ralnego Dowództwa 6 Armii na przyjęcie ewentualnych żołnierzy chorych na cholerę. Ponadto rejencja już 20 października 1848 roku w związku z zagrożeniem epidemicz-nym wezwała magistrat do powołania komisji sanitarnej, co też uczynił zarządzeniem z 3 grudnia 1848 roku, i postępowania według zarządzenia rejencji z 4 sierpnia 1848 roku. Co 8 dni miano donosić o występujących przypadkach zachorowań i zgonów, prowadząc cały czas odpowiednie wykazy. Skład osób zaproszonych do udziału w komisji sanitarnej nie zmienił się znacząco w stosunku do tego sprzed roku. Pojawił się w niej fizyk powia-towy dr Heer, mistrz tkacki pościeli Disput, karczmarz Konietzko i lekarz batalionowy Rabetge, porucznik, dowódca szwadronu, baron von Richthofen, ubyli zaś radca medycz-ny i fizyk powiatowy dr Ernst i mistrz tkacki pościeli Weigert120. W związku z ponownym gwałtownym wystąpieniem cholery w Opolu magistrat powziął wiele postanowień, które zawarł w zarządzeniu z 19 października 1849 roku. Komisja sanitarna została na nowo powołana 9 października 1849 roku. Do jej składu dołączył mistrz szewski Kopschina, odeszli zaś mistrz tkacki pościeli Dysput, mistrz kowalski Kopetzki, porucznik, dowódca szwadronu, baron von Richthofen oraz lekarz batalionowy Rabetge. Komisja postanowiła z powrotem otworzyć lazaret choleryczny i krewni niezamożnych chorych mieli się zgło-sić niezwłocznie do radnego Kocha w celu przyjęcia do lazaretu. Urządzono także pokój dla zamożnych chorych, i ci za opłatą mogli być w nim umieszczeni. Aby zapobiec roz-szerzaniu się choroby, przy cmentarzach miały być ustawione lokale, w których mogłyby być umieszczone zwłoki zmarłych na cholerę aż do czasu ich pogrzebania. Szczególnie ważne było przetransportowanie tych zmarłych, których krewni nie posiadali poza swą izbą mieszkalną innego lokalu do tymczasowego przetrzymywania zwłok. Ciała zmarłych na cholerę niezamożnych krewnych miały zostać sprowadzone na cmentarz i dostarczone do kostnicy na koszt gminy. Wreszcie pogrzeb zmarłych na cholerę, którzy nie mogli być umieszczeni w określonym pomieszczeniu, mógł się odbyć najpóźniej do godziny 7 rano. Co się tyczyło dezynfekcji mieszkań, w których wystąpiła choroba, to mieszkańcy byli wezwani w celu przeprowadzenia ich dezynfekcji według zarządzeń lekarza, a niezamoż-nym, na specjalne polecenie podskarbiego miasta Riedela, miały być wydawane środki dezynfekcyjne, będące na stanie w aptekach. Nakazano 6 października zarządowi poli-cyjnemu utworzenie komisji dezynfekcyjnej dla każdej dzielnicy miasta. Zarządcy okrę-gów, ich zastępcy oraz urzędnicy policyjni zostali wyznaczeni, by poddawać przeglądowi pojedyncze mieszkania i sprawdzić wykonanie dezynfekcji, mogli także w odniesieniu do przepełnionych lokali zalecić to, co konieczne, a o ewentualnych zaniedbaniach co do zarządzonych środków ochronnych złożyć natychmiastowe doniesienie. Ponadto zakaza-no odbywania zabaw tanecznych aż do ustąpienia epidemii. Szynkarze zostali pouczeni, by zamykali swoje wyszynki każdego dnia o godzinie 22 i ściśle przestrzegali prawnych

120 Ibidem, s. 30, 33–35, 50.

152

postanowień dotyczących podawania gościom napojów alkoholowych w nadmiernych ilościach121.

Dnia 22 września 1852 roku komisja sanitarna zobowiązała także właścicieli domów do przestrzegania czystości mieszkań w swych domach i częstsze opróżnianie kloak, la-tryn i gnojowisk w swych obejściach, a każde zaniedbanie w tym względzie miało być karane sądownie przez rzecznika policji122. Ze strony magistratu 12 grudnia 1848 roku i fizyka powiatowego dr Heera 21 września 1852 roku przypominano również instrukcje dotyczące zapobiegania wystąpieniu cholery, środków ochronnych i leczniczych przeciw chorobie, postępowania w zachorowaniu, dezynfekcji itp., publikowane w „Kreisblat-tach”123.

Wiele środków zaradczych poczynił magistrat w Leśnicy. Władze rejencji opolskiej poleciły landratowi strzeleckiemu Bürde 4 grudnia 1848 roku powołanie do życia komisji sanitarnych w powiecie według zaleceń z 4 sierpnia tegoż roku i powiadomienie o ewen-tualnym wybuchu choroby, a gdyby ta wystąpiła, miał on składać co 8 dni doniesienia o stanie choroby na podległym mu terenie. Podobnie został poinstruowany magistrat leśnicki 20 października 1848 roku124. W odpowiedzi na polecenie władz rejencyjnych z 4 grudnia 1848 roku landrat strzelecki zobowiązał podległe mu magistraty w powie-cie: w Strzelcach Opolskich, w Ujeździe i w Leśnicy do realizacji zarządzonych środków ochronnych125. W 1849 roku wystąpiły zachorowania na cholerę m.in. w wioskach parafii leśnickiej: w Januszkowicach i Wielmierzowicach, i w związku z tym komisja sanitarna w Leśnicy dnia 18 września 1849 roku poleciła, by przewozić zwłoki zmarłych na cholerę na cmentarz wyłącznie poza terenem miasta, a nie przez rynek, jak wcześniej zamierza-no126. Gdy w latach 1852–1853 cholera wybuchła na nowo w miejscowościach sąsiedzkich Leśnicy, władze miasta podjęły środki ostrożności w celu uniknięcia zarażenia, i przygo-towania się na wystąpienie zarazy. Z tego też względu powołano w mieście 6 września 1852 roku komisję sanitarną. Postanowiono wykonać następujące zamierzenia:

• odnośnie do pokrycia kosztów chciano, by okoliczne miejscowości, jak Księża Wieś, Ligota i Wolne Sołectwo Leśnica, wezwać do przyłączenia się do zorgani-zowania odpowiednich przygotowań sanitarnych, dotyczących m.in. zatrudnienia lekarza, wydawania lekarstw i przyjmowania do lazaretu cholerycznego, oraz do proporcjonalnego ponoszenia kosztów;

• w przypadku pokazania się cholery w Leśnicy lub okolicy należało zabronić wszel-kich zabaw tanecznych, a także sprzedaży kiszonych ogórków i świeżych owoców;

• należało niezwłocznie ustalić lokale, w których w razie stwierdzenia pierwszych zachorowań na cholerę chorzy mogli być umieszczeni bez jakichkolwiek trudno-ści, oraz lokale, do których mogli być przyjęci inni chorzy niezarażeni przez tę chorobę; sam budynek szpitalny miał być przeznaczony do pomieszczenia cho-

121 Ibidem, s. 167–171, 175–180.122 Ibidem, s. 208.123 Ibidem, s. 206–208; L. Oppeln, sygn. 1391, s. 399–400.124 Ibidem, Am. Leśnica, sygn. 693.125 Ibidem.126 Ibidem.

153

rych na cholerę; mogli być tam przyjęci wszyscy ogarnięci tą chorobą, którzy sobie tego życzyli lub gdy lekarz uznał to za konieczne;

• miano zadbać o zatrudnienie tam lekarzy, pielęgniarzy, praczki, kucharki i sanita-riuszy, których zadaniem było odprawienie zmarłych na cmentarz;

• należało dopilnować zaopatrzenia w niezbędne sprzęty: nosze z siennikiem, co najmniej 6 łóżek z siennikami i posłaniem, wełniane koce do ogrzania chorych, ręczniki, gąbki do mycia, nocniki, miednice, filiżanki, łyżki stołowe, talerze, garn-ki, patelnie, krzesła nocne, 1 lampa i 2 świece na jedną izbę, 12 sztuk worków z piaskiem o długości 1,5 stopy i o szerokości 1 stopy do ogrzewania chorych, chusty lniane do nacierania również w celu ich rozgrzania, pół sążnia drewna do palenia w piecach;

• delegacja szpitalna miała się przekonać o dobrym stanie pieców do ogrzewania i gotowania oraz o dobrym stanie drzwi i okien w budynku szpitalnym;

• przyjęto zobowiązanie donoszenia o każdym przypadku choroby lekarzowi i członkom komisji sanitarnej, a lekarz miał prowadzić wykaz zachorowań127.

W związku z pojawieniem się na nowo ognisk cholery w miejscowościach powiatu strzeleckiego landrat Bürde 5 lutego 1853 roku zwrócił się z wnioskiem do burmistrza Le-śnicy Fischera o wzięcie pod uwagę możliwości utworzenia komisji sanitarnej dla Leśnicy, a także dla pobliskich miejscowości, m.in. Księżnej Wsi i Ligoty, w przypadku, gdyby cholera znacznie się rozszerzyła. Zamierzeniem było, by działając razem, osiągnąć lepsze wyniki w przezwyciężaniu epidemii. Gminy tych miejscowości musiałyby wnosić swój wkład w koszty środków zaradczych podjętych przez komisję sanitarną, m.in. w zorga-nizowanie lokalu dla chorych wraz z wyposażeniem i pomieszczenia do tymczasowego przechowywania zwłok aż do pogrzebu. W przypadku rzeczywistego wybuchu epidemii landrat miał być powiadamiany przez burmistrza o założeniu komisji, jej składzie perso-nalnym i o przedsięwziętych środkach zapobiegawczych, jak również o przebiegu cho-roby, czy występowanie jej było epidemiczne, czy tylko sporadyczne. Postanowienia te miały być przekazane do wiadomości zarządów gminnych128.

Podobnie jak w przypadku magistratu w Opolu, landrat opolski Hoffmann nakazał magistratowi krapkowickiemu podjąć kroki zaradcze i postępować według swego zarzą-dzenia z 22 listopada 1847 roku, które przypomniał 15 grudnia 1847 roku i 11 stycznia 1848 roku129. Władze rejencji opolskiej 20 października 1848 roku poleciły magistrato-wi w Krapkowicach skrupulatne prowadzenie sumarycznego wykazu o zachorowaniach, zgonach i wyzdrowieniach z chwilą ewentualnego wybuchu cholery w mieście i składać je w 14-dniowych terminach oraz powiadomić o powziętych i stosowanych środkach prze-ciw zarazie130.

Komisja sanitarna w Krapkowicach ponownie się ukonstytuowała 28 sierpnia 1855 roku w następstwie wystąpienia 3 zachorowań na cholerę. Składała się ona z burmistrza Diebla, poprzedniego burmistrza Scholza, adiunkta Hirmesa, lekarza dr Rosenbacha, pie-karza Pohla, browarnika Lebera. Członkowie komisji postanowili, że:

127 Ibidem, sygn. 694.128 Ibidem, sygn. 692.129 Ibidem, Am. Krapkowice, sygn. 2075.130 Ibidem, sygn. 2073.

154

• musiały być wyznaczone 2 osoby do opieki nad chorymi, które miały się wzajem-nie zastępować;

• niezamożni chorzy, czeladnicy, służba, które to osoby prawdopodobnie nie miały w domach żadnej opieki, mieli być przewiezieni do tutejszego szpitala miejskiego;

• zwłoki zmarłych na cholerę przed ich pogrzebaniem miały być dostarczone do remizy strażackiej;

• miał być niezwłocznie przedsięwzięty przegląd sprzętów szpitalnych i zakupienie brakujących;

• browarnik Leber i piekarz Pohl zostali wyznaczeni do nadzoru nad sanitariuszami i nad tymi osobami, które miały transportować chorych z ich domostw do szpitala;

• adiunkt Hirmes miał przejąć nadzór nad poszczególnymi przepełnionymi miesz-kaniami, wraz z służącymi mu w tym do pomocy Leberem, Pohlem i aptekarzem Finke; ostatecznie dalsze zachorowania na cholerę nie wystąpiły131.

Środki zaradcze przeciwko cholerze podjął również magistrat w Pszczynie. Na we-zwanie landrata pszczyńskiego magistrat pszczyński zakomunikował już 21 grudnia 1847 roku o powołaniu do życia komisji sanitarnej złożonej z 4 członków. Ponadto na wypadek wybuchu cholery szpital został przygotowany do przyjęcia chorych. Dnia 4 września 1849 roku zobowiązano lekarzy do powiadamiania władz policyjnych o występujących przy-padkach zachorowań i zgonów na cholerę, a komisję sanitarną – do sporządzania zesta-wień chorych, zmarłych i wyzdrowiałych i przesyłania ich do władz rejencji w Opolu. Ze-brała się ponownie komisja sanitarna w składzie: aptekarze Zacher i Schefinius, fabrykant sukienniczy Engelmann, weterynarz powiatowy Lowak, szewc Janik, powroźnik Zabka oraz Jeming. Wobec utrzymującego się zagrożenia epidemicznego dnia 16 października 1852 roku wznowiła działalność komisja sanitarna, która składała się z burmistrza Tomi-tiusa i zastępującego go radnego miejskiego Skurtscha, z radcy sanitarnego i fizyka powia-towego dr. Haertela i zastępującego go dr. Babela, z 5 określonych mieszkańców oraz z 3 naczelników okręgów. Ze względu na występującą na Górnym Śląsku w 1855 roku cholerę magistrat pszczyński dnia 3 września 1855 roku przypomniał o środkach ostrożności, by strzec się wszystkimi sposobami przed czynnikami sprzyjającymi chorobie. Po uprzed-nim skonsultowaniu się z komisją sanitarną, zarządzono, co następuje:

• naczelnicy okręgów miejskich i miejscowych sądów w okręgach wiejskich Piasek i Jankowice mieli polecone, by nadzorować każdy występujący przypadek choroby i sprawdzać, czy został on zgłoszony właściwemu lekarzowi, a następnie magistra-towi;

• zabawy taneczne i bezcelowe zgromadzenia wielu osób w karczmach i wyszyn-kach nie mogły się odbywać tak długo, aż to zarządzenie nie zostało zniesione; kto miał potrzebę sięgnięcia po jakieś napoje, powinien był spożyć, a następnie oddalić się; za tolerowanie bezcelowego i długotrwałego pobytu pijących alkohol gości w lokalu, jak również podawanie im dużej jego ilości szynkarz miał zostać zganiony;

• kto opuścił lub wydalił chore osoby zaliczające się do jego rodziny, służby lub loka-torów, dopóki lekarz nie zalecił ich izolacji, oraz zaniedbał natychmiastowe zgło-

131 Ibidem, sygn. 2075.

155

szenie o przypadkach zachorowań do lekarza, a następnie magistratu, miał zostać ukarany.

Jako że 29 października 1855 roku zgłoszono pojedyncze przypadki zachorowań na cholerę w Pszczynie, jeszcze tego samego dnia ukonstytuowała się w mieście komisja sani-tarna, której skład przedstawiał się podobnie do tego z 1849 i 1852 roku, mianowicie: rad-ca sanitarny dr Hartel, dr Babel, dr Somolik, lekarz naczelny Pohl, radny miejski Skurtsch, weterynarz powiatowy Lowak, aptekarze Schöffiniur i Zacher, balwierz Dorrmann, na-czelnicy okręgów Mückler, Galleja i Weichart. Choroba się zakończyła na tych pojedyn-czych przypadkach, a po 8 listopada 1855 roku nie zgłoszono żadnego więcej przypadku zachorowania132.

W kolonii kopalni „Emanuelssegen” (Murcki) w powiecie pszczyńskim zanotowano w październiku 1852 roku 5 przypadków zachorowań na cholerę. Zmarły 3 osoby. Nie jest znana globalna liczba chorych i zgonów w kolonii. Cholera rozwinęła się, gdy jej pierwsza ofiara, tracz, przywlókł do kolonii bakterie tej choroby, szerzącej się już w oko-licach Mikołowa i Mysłowic. Na przedmieściach Mikołowa założono specjalny tymcza-sowy lazaret. Zarząd Górniczy donosił, że wybuch epidemii cholery wywołał przerażenie wśród wszystkich mieszkańców kolonii. W związku z tym opróżniono ostatni dom kolo-nii i przekształcono go w tymczasowy lazaret kierowany przez dr Molla, lekarza bractwa górniczego. Zaraza nie pozostała bez wpływu na funkcjonowanie zakładu pracy. W oba-wie przed zarażeniem się znaczna część załogi kopalni nie stawiła się do pracy133.

W tym samym powiecie cholera dała o sobie znać 25 września 1855 roku w Piotrowi-cach. Zarządca urzędu landrackiego polecił miejscowemu sądowi zatroszczyć się przede wszystkim o trumny i pochówek dla zmarłych oraz to, aby nikt nie pozostał bez lekarskiej pomocy. Nakazano składać sprawozdania urzędowi landrackiemu co 6 dni, a władze po-licyjne miały pomagać uskuteczniać podjęte środki zaradcze134.

W przypadku stosowania środków zapobiegawczych przeciw cholerze w mieście Woź-niki postępowanie wobec zarazy było stosowane przez tutejszy magistrat. Również odpo-wiednie zalecenia wpływały ze strony urzędu landrackiego w Lublińcu. Już 24 listopada 1848 roku landratura lubliniecka nakazała magistratowi w Woźnikach oraz pobliskim gminom, by zwracano uwagę na stan zdrowia w sąsiednim Królestwie Polskim i napo-minano mieszkańców wybierających się tam do ostrożnej komunikacji, przestrzegania ustanowionych środków ochronnych zawartych w zarządzeniu z 4 sierpnia 1848 roku oraz kontrolowano ich wykonanie135. Magistrat woźnicki w swym sprawozdaniu z 4 li-stopada 1849 roku, gdy w mieście panowała już cholera, skarżył się, że tutejsi mieszkańcy z powodu biedy nie tylko nie korzystali z pomocy lekarskiej, lecz dążyli do tego, by im drogą urzędową nie został przysłany lekarz i nie zostały spowodowane przez to koszty, które musieliby w jakiś sposób ponieść. Dlatego też było prawdopodobne, że mogliby taić występujące przypadki zachorowań. Jednakże, gdyby mieli rzeczywiście o wszystkich przypadkach zachorowań donieść we właściwym czasie lekarzowi, to mogłoby nie wy-starczyć środków do leczenia tak wielu chorych. Z tego powodu magistrat zwrócił się do 132 APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1639, s. 1, 23, 28–39, 45–46, 49–51, 55, 57, 66, 72, 82–88.133 S. Hosoda: Położenie socjalne robotników w górnictwie węglowym w dobrach książąt pszczyńskich na Gór-nym Śląsku 1847–1870. Wrocław 1997, s. 167.134 APKat., OP., AKP., T. 13, sygn. 686, s. 1–2.135 APKat., Am. Woźniki, sygn. 402, s. 54.

156

landrata lublinieckiego von Koscielskiego, by ten przedstawił władzom rejencji opolskiej trudne położenie tutejszych ludzi i wystarał się o przysłanie na miejsce doświadczonego lekarza na koszt państwa, a także by został wynagrodzony mieszkający w Woźnikach le-karz Martin za leczenie ubogich. W przypadku pozytywnego rozpatrzenia wniosku przez rejencję wyrażano nadzieję, że chorzy będą skłonni zwracać się po pomoc lekarską i przez to nie tylko przeciwdziałać chorobie i jej rozszerzaniu się, lecz również przyczyniać się do zmniejszania się liczby spowodowanych przez nią przypadków śmiertelnych. W dniu sporządzania raportu powiadomiono jednocześnie landrata o 32 zgonach na cholerę. Nie-stety, brak informacji o stanowisku rejencji wobec wysłanego do niej wniosku o sytuacji w Woźnikach; do 25 listopada tego samego roku cholera porwała 38 ofiar śmiertelnych136. W podobnych rozmiarach nawrót cholery nastąpił 3 lata później – 22 sierpnia 1852 roku. Landrat lubliniecki nakazał zarządzeniem z 31 sierpnia 1852 roku magistratowi prowa-dzenie wykazu chorych na cholerę i przesyłanie co 8 dni sumarycznego zestawienia137.

Prawdopodobnie pod wrażeniem stanu ilościowego zachorowań i zgonów na cholerę w Woźnikach władze rejencji opolskiej zdecydowały się na wysłanie do tego miasta leka-rza pomocniczego, tym bardziej że chirurg medyczny Janoschwitz mocno zachorował. Ponadto wezwano lekarza praktycznego dr Türka z Bodzanowic (powiat oleski), by udał się do Woźnik. Te informacje przekazał magistratowi landrat lubliniecki 3 października 1852 roku i jednocześnie zastrzegł, by powiadomić go o przybyciu tam owego lekarza138. Od tego też czasu epidemia zaczęła wygasać, a ostatni przypadek zachorowania na cholerę zanotowano 12 października 1852 roku139.

Epidemia nie ominęła także Bytomia. Wybuchła tam 19 sierpnia 1849 roku. Magistrat wyłożył sumę 199 talarów na wyżywienie chorych na cholerę140.

Ciekawe spostrzeżenia z przebiegu epidemii cholery w rejencji opolskiej w 1851 roku poczynił w swoim raporcie radca rejencyjny i medyczny dr Eitner. Poza pierwszym przy-padkiem w powiecie rybnickim i powiatem raciborskim – najrozleglej opanowanym – cholera pojawiła się w poszczególnych powiatach i miejscowościach „bez geograficznego związku, to tu, to tam, często do najściśleszych granic, poszczególnych domów, rodzin, nierzadko się ograniczająca. Choroba bezwarunkowo zaraźliwa, więc z trudem w ten spo-sób występowałaby”141. Wprawdzie w powiecie raciborskim cholerą było objęte 38 miej-scowości, jednak w kozielskim tylko 6, w rybnickim i niemodlińskim – po 3, w prudnic-kim i toszecko-gliwickim – po 2, w grodkowskim zaś – 1. Doktor Eitner wskazywał na możliwość zachorowania przez wpływ osób zarażonych, jak też ze względu na zbiorowe predyspozycje rodziny – jednostki. Ci, którzy nieustannie przebywali w pobliżu chorych i mieli styczność ze zwłokami zmarłych na cholerę, chorowali często bezpośrednio, dla-tego też umierało na ogół w poszczególnych rodzinach po pierwszym zachorowaniu lub zgonie jeszcze 2–3 członków rodziny. O możliwości ewentualnego zachorowania po zara-żeniu miała decydować w większym lub mniejszym stopniu wrażliwość (predyspozycja)

136 Ibidem, s. 55–56.137 Ibidem, s. 63.138 Ibidem, s. 68.139 Ibidem, sygn. 406, s. 12.140 F. Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien. Beuthen 1863, s. 212.141 Eitner: Ueber die im Jahre 1851..., s. 116.

157

or ganiz mu na zarazek spotęgowana okresem jego oddziaływania142, gdyż nie we wszyst-kich przypadkach zachorowań następowało rozwijanie się zarazka z taką samą intensyw-nością. Ponadto Eitner przytoczył rolę czynników zewnętrznych, sprzyjających chorobie na przykładach konkretnych miejscowości. Wskazał tutaj na Kąty i Niemiecki Krawarz (powiat raciborski), w których była stojąca woda, wysychające błota na środku wiejskich ulic, niskie i wilgotne położenie tych miejscowości, jak również ciasne i przepełnione mieszkania. W Niemieckim Krawarzu odbywała się, zapewne w czasie trwania epidemii, uroczystość poświęcenia kościoła, czemu towarzyszyło korzystanie z uciech, spożywa-nie jeszcze ciepłego pieczywa i inne tzw. błędy dietetyczne, jak przejedzenie i przeziębie-nie. Występowała wtedy zwiększona liczba nagłych zachorowań na cholerę. Nie było to regułą, cholera pojawiała się bowiem w miejscowościach bez stwierdzonej tego rodzaju szkodliwości. Poza tym miejscowości w przygranicznych powiatach rejencji pozostawały w ożywionej komunikacji z obszarami po austriackiej stronie granicy i narażone były na przywleczenie zarazy. Wpływ na rozszerzanie się choroby miała także ograniczoność sanitarno-policyjnych środków ochronnych, jak np. brak stosowania izolacji chorych w mieszkaniach należących do niższych warstw społecznych143.

Odpowiednie środki ostrożności wobec zagrożenia epidemicznego poczyniono ze strony magistratu w Kluczborku. Na zarządzenie rejencji z dnia 16 listopada 1847 roku o zakładaniu komisji sanitarnych na wypadek zbliżania się i wybuchu cholery magistrat kluczborski 12 grudnia 1847 roku powołał komisję w składzie: radny miejski Zechelius, radca sanitarny i fizyk powiatowy dr Meyer, ponadto ze strony radnych miasta wybrano Pelikana, Lipinskiego, Bundschuha i Heintzego. Odnośnie do środków zapobiegawczych wobec zbliżającej się epidemii, po zapoznaniu się z przepisami sanitarnymi z regulaminu z 28 października 1835 roku, komisja postawiła zadania do zrealizowania:

• załatwienie potrzebnych sprzętów do lazaretu miało się odbyć pod nadzorem i według wskazówek dr Zecheliusa, dr Meyera, Lipinskiego i Pelikana;

• zatrudnienie sanitariusza miało zostać rozważone na następnej naradzie komisji sanitarnej; Lipinski zaproponował robotnika dniówkowego Gawora;

• zgłoszenia o zachorowaniach miano składać za pośrednictwem naczelnika okrę-gu;

• chorzy, odstawieni do szpitala, mieli być objęci leczeniem przez dr Meyera, nato-miast pozostających w mieście mieli leczyć dwaj praktykujący lekarze dr Meckau-er i dr Bernhard;

• naczelnik okręgu, jak również członkowie komisji sanitarnej o wszystkich zna-nych im przypadkach zachorowań na cholerę mieli niezwłocznie donieść o tym dr. Meyerowi, naczelnikowi magistratu;

• co się tyczyło miejsc służących do przyjęć chorych na cholerę, to zostały już przy-gotowane 2 pokoje w nowym szpitalu; izba dla sanitariuszy miała być wkrótce urządzona144.

Wobec grożącego niebezpieczeństwa wybuchu epidemii, członkowie komisji sanitar-nej 10 maja 1848 roku polecili otwarcie szpitala z dniem 1 lipca wymienionego roku do

142 Możliwe, że chodziło tu o stopień zjadliwości zarazka wobec organizmu.143 Eitner: Ueber die im Jahre 1851..., s. 113–117.144 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 963, s. 1–2, 4–5.

158

przyjęcia ewentualnych chorych na cholerę i w tym celu zakup odpowiednich przedmio-tów i wyposażenia. 24 lutego 1849 roku komisja postanowiła o utrzymaniu na stanowisku sanitariuszki i kucharki Lossow, mimo śmierci jej męża, gdyż dobrze wywiązywała się ze swoich zadań, dla męskich chorych zaś miano pozostawić robotnika dniówkowego Stille-ra, który jako sanitariusz również należycie spełniał swoje obowiązki; radny dr Zechelius miał z nim zawrzeć umowę dotyczącą jego wynagrodzenia. Ponadto dnia 16 czerwca 1849 roku komisja sanitarna po zapoznaniu się z sytuacją epidemiczną w mieście uchwaliła następujące postulaty:

• lekarzowi szpitala dr. Bernhardowi polecono, by zarządził dostarczenie potrzeb-nych sprzętów i lekarstw;

• nakazano dokupić 4 funty mięty, gdyż mogło jej zabraknąć;• apelowano do wszystkich lekarzy, by podczas panującej cholery wysyłali swoje re-

cepty dla chorych na cholerę bezpośrednio do apteki, by w porozumieniu z apte-karzem Lehmannem lekarstwa były czasowo wydawane bez zapłaty;

• w przypadku wystąpienia znaczącej liczby zachorowań i braku pomieszczeń szpi-talnych, należało się wystarać o ulokowanie hospitalizowanych gdzie indziej;

• dr Bernhard miał poinformować, jaki wpływ miały na atmosferę opróżnienia ustępów do publicznego rowu przy promenadzie i jak dalece mogły być szkodliwe dla zdrowia ludzi;

• należało zabezpieczyć odpowiednią liczbę sanitariuszy w pilnych przypadkach; zadania tego podjął się oberżysta Lipinski; miał ich zaangażować i podać ich na-zwiska radnemu dr Zecheliusowi, który prowadził specjalny nadzór nad szpita-lem miejskim pod kierownictwem magistratu145; według sprawozdania miejskiego szpitala, w okresie od 1 lipca 1848 roku do 1 lipca 1849 roku przebywało w nim 4 chorych na cholerę, z których 2 zmarło146.

Znaczne nasilenie epidemii cholery w Kluczborku oraz powiecie kluczborskim przy-padło na 1852 rok. Zaraza wybuchła w Królestwie Polskim, gdzie szczególnie dotkliwa była w przygranicznym polskim mieście Kalisz w czerwcu 1852 roku, stąd zaś została przywleczona do miejscowości po pruskiej stronie granicy – Ostrowa Wielkopolskiego i Pleszewa. Epidemia przedostała się również do północnej części rejencji opolskiej. Dnia 12 lipca 1852 roku w polskim przygranicznym mieście Praszka, położonym niedaleko Gorzowa Śląskiego (powiat oleski), wybuchł pożar, który poczynił ogromne spustosze-nia, a mieszkańcy pozostali bez środków do życia. W tym samym czasie cholera miała być już tam obecna. Pożar przywołał wielu mieszkańców Gorzowa Śląskiego do pomocy pogorzelcom. Wobec tego zamknięcie granicy zostało rozluźnione i tym samym została ułatwiona wzajemna komunikacja. Wielu mieszkańców Praszki przeprowadziło się do Krzyżańcowic i Truszczyc (powiat oleski) oraz do Gorzowa Śląskiego, przenosząc z sobą cholerę do tych miejscowości, gdzie znaleźli schronienie i przyjęcie. Wielu robotników z Gorzowa Śląskiego, którzy pojawili się w spalonej miejscowości, by postawić nowe bu-dynki, zaraziło się. Chorzy zostali odesłani do swego kraju. W Gorzowie Śląskim epide-mia rozpoczęła się 25 lipca 1852 roku. Cholera została również przywleczona do Klucz-borka; pierwszym chorym był mistrz murarski, który zatrzymał się w Praszce, by podjąć

145 Ibidem, s. 7, 10–12.146 Ibidem, sygn. 961, s. 24.

159

tam pracę. Już w drodze poczuł się źle, a po powrocie do Kluczborka 2 sierpnia 1852 roku zmarł. Zaraz po tym pierwszym przypadku wystąpiły dalsze przypadki śmiertel-ne, a potem rzeczywista epidemia147. Zarówno w Kluczborku, jak i w Gorzowie Śląskim działał dr A. Rosenbaum jako lekarz okręgowy przysłany ze strony rejencji w Opolu. W tych miejscowościach leczył on chorych na cholerę i brał udział w zwalczaniu epide-mii. Stacjonując w Gorzowie Śląskim od 17 sierpnia do 7 września 1852 roku, zajmował się leczeniem 116 chorych, z których wyzdrowiało 79, a zmarło 37. Podczas swego pobytu w Kluczborku od 8 do 29 września 1852 roku leczył 63 chorych, z których uratował 45, 16 zaś zmarło. W rezultacie swoich obserwacji, które w październiku 1852 roku przesłał do rejencji w Opolu jako sprawozdanie, a później wydał drukiem w następnym roku jako opracowanie dla opinii publicznej, opisał także poszczególne formy chorobowe cholery wraz z ich objawami, które wystąpiły w obu miasteczkach Górnego Śląska, przebieg cho-roby oraz sposób leczenia uwzględniający jej istotę. Doktor A. Rosenbaum przedstawił też sytuację w Gorzowie Śląskim i Kluczborku podczas trwania epidemii w 1852 roku. Napisał, że stan psychiczny ciężko doświadczonych mieszkańców był nie najlepszy. Lu-dzie otoczeni chorymi i zmarłymi byli przygnębieni i opanowani lękiem oraz izolowali się od wszelkich kontaktów z ludźmi, zamykając się w domach. Bywało, że błądzili bez celu i wypytywali się w publicznych instytucjach o stan epidemii. Strach nie opuszczał nawet tych, co wyjechali do innych miast z dala od miejsc zarazy. Władze dbały, by nie powiększać strachu wśród ludzi przez przekazywanie smutnych wieści o epidemii. Dane dotyczące zachorowań i zgonów przekazywano codziennie jedynie burmistrzowi dane-go miasta. Zabroniono bicia w dzwony w przypadkach śmierci i obrzędów pogrzebo-wych. Same pogrzeby odbywały się w ciszy, w obecności jedynie najbliższych krewnych zmarłych. Doktor A. Rosenbaum informował władze rejencji opolskiej, że na przyjęcie chorych na cholerę w Gorzowie Śląskim założono 2 potrzebne, skromnie urządzone la-zarety, w Kluczborku zaś służyły takim osobom publiczne instytucje, jak szpital powia-towy czy szpital miejski. Ponadto urządzono przytułek dla ubogich chorych. Rosenbaum chwalił w nich opiekę, utrzymywaną czystość i zatrudniony tam personel pielęgniarski. Wyraził również w swym sprawozdaniu wdzięczność wszystkim lekarzom z nim współ-pracującym za bezinteresowne zaangażowanie w zwalczaniu cholery we wspomnianych miastach. W nich też powstały specjalne komitety, które organizowały ciepłe posiłki dla uboższej ludności. Do łagodzenia biedy i do opieki nad chorymi włączyło się z pomocą wielu zamiejscowych filantropów. Dla Gorzowa Śląskiego przesłali łącznie 2720 talarów zapomogi. Za swe poświęcenie w walce z epidemią ówczesny burmistrz Gorzowa Śląskie-go Pusch został odznaczony Krzyżem Orderu Orła (Roten Adlerorden). W zwalczaniu epidemii w obu miastach dbano, aby mieszkania, w których leżeli chorzy lub zmarli, były wietrzone, kadzone i dezynfekowane, a ciała, tak szybko jak to było możliwe, zostawały przeniesione do urządzonych w tym celu domów pogrzebowych; opublikowano ponadto

147 G.A. Kluske: Chronik des Dorfes Schönfeld..., s. 206; Idem: Die Geschichte des Dorfes Schönfeld im Kreis Kreuzburg. „Aus der Heimat” 1936, Jg. 5, s. 16; Als die Cholera in Kreuzburg umging. „OS-Tageszeitung. Kreuzburger Nachrichten” 1940, Jg. 16, Nr 262; A. Rosenbaum: Resultate meiner Beobachtungen während der Cholera Epidemie in Landsberg und Kreuzburg. Ratibor 1853, s. 1–2 (wstęp), 1–37; T. Bögel: Ein schlimmes Jahr für Kreuzburg. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1930, Jg. 6, s. 82–84; W. Kaczorowski: Cholera w Gorzowie Śląskim i w Kluczborku w 1852 roku. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996, s. 135–136.

160

przepisy dietetyczne, wskazówki dotyczące higieny ciała, stosowania środków dezynfeku-jących itp. Ostatecznie podczas epidemii cholery w 1852 roku, według A. Rosenbauma, w Gorzowie Śląskim zachorowało łącznie 447 osób, z których zmarło 157, a w Kluczbor-ku odpowiednio 326 i 205 osób148. Ze sprawozdania szpitala miejskiego w Kluczborku, podczas epidemii cholery w 1852 roku, ulokowanych było w nim 57 chorych na cholerę, z których 23 zmarło149.

Dnia 19 sierpnia 1852 roku wybuchła cholera w Kolonii Komorzeńskiej (powiat klucz-borski) i zmarło tam do 23 września 26 osób. Choroba została przywleczona przez mu-rarza Johanna Lohra, który wcześniej przebywał w pracy w Praszce. Samo Komorzno pozostało ocalone od cholery150.

Zaraza przeniknęła również do Wołczyna. Zachorowało tutaj od 6 października do 13 grudnia 1852 roku około 10% łącznej ludności miasta, mianowicie 167 ludzi. Choroba rozprzestrzeniła się równomiernie na wszystkie warstwy społeczne ludności i miała nie ominąć praktycznie żadnego domu. Chorzy zostali umieszczeni w specjalnych barakach. Leczył ich jedyny lekarz w mieście, dr Ginsberg. Niestrudzenie czynny był pastor Prusse, który chorym i umierającym podawał Wieczerzę Pańską. Doktor Ginsberg uległ tej epi-demii po prawie 26 latach dobroczynnej działalności w mieście151.

W Krzywiczynach został w zapobiegliwości wytyczony cmentarz choleryczny, jednak cholera ominęła miejscowość, wystąpiła w niej tylko czerwonka152.

Z dużą gwałtownością cholera szalała w Szymonkowie (powiat kluczborski). Na krót-ko przed wystąpieniem epidemii cholery zmarło 3 dzieci na czerwonkę, względnie bie-gunkę. Zaraza rozpoczęła się 12 września i trwała do 30 listopada 1852 roku. Swój począ-tek miała w hucie szkła i porwała w krótkim czasie ze 114 pracujących tam osób 25 ofiar. Na początku października, pomimo zastosowanych wszystkich środków ostrożności, wkroczyła także do samego Szymonkowa. Pociągnęła tam 79 ofiar, czasem całe rodzi-ny. Ognisko choroby ograniczyło się do 8–10 domów, gdzie zmarło 21 osób. Zabroniona była komunikacja pomiędzy wsiami i koloniami. Na obrzeżach wsi stali tzw. pośredni-cy, którzy przyjmowali zlecenia i je wykonywali. Blokady nie były jednak dostatecznie szczelne: niejaki Karl Stojan przekradał się koło posterunku do huty szkła i odwiedzał swoją narzeczoną Karolinę Kirsch. W czasie panującej choroby miano widzieć chorych siedzących w ogrodzie na słońcu wraz z dzbankami wody obok siebie i gaszących nie-zaspokojone pragnienie. Jako środek zapobiegawczy każdy z mieszkańców otrzymywał do ręki cytrynę153. W zwalczaniu zarazy zasłużyli się inspektor gospodarczy Albert Do-

148 W. Kaczorowski: Cholera..., s . 137; Als die Cholera in Kreuzburg..., Nr 262; A. Rosenbaum: Resultate..., s. 15–21, 36–38; T. Bögel: Ein schlimmes..., s. 82–83; A. Wieczorek: Aus der Geschichte der Stadt Landsberg O/S. „Oberschlesien” 1905, Jg. 4, H. 5, s. 336.149 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 961, s. 58.150 A. Kluske: Chronik des Dorfes Reinersdorf im Kreuzburger Kreise. Schreiberhau 1854, s. 53; G.A. Kluske: Chronik des Dorfes Schönfeld..., s. 206; Idem: Die Geschichte des Dorfes Schönfeld..., s. 16.151 Ibidem; Idem: Chronik des Dorfes Schönfeld..., s. 206; H. Gawel: Die Geschichte der Stadt Konstadt OS. Konstadt 1933, s. 116.152 G.A. Kluske: Chronik des Dorfes Schönfeld..., s. 206; Idem: Die Geschichte des Dorfes Schönfeld..., s. 16.153 W relacji z przebiegu epidemii nie poinformowano, w jakim celu to czyniono. Z punktu widzenia dzisiejszej medycyny spożycie soku z cytryny mogło być próbą wzmocnienia kwasu żołądkowego jako bariery dla zarazka cholery lub redukcji zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej organizmu. Według przypuszczenia Syguscha, jednego z autorów relacji, miało to służyć jedynie dezynfekcji.

161

rin oraz baron von Lüttwitz, który uszedł do Wrocławia i stamtąd wspierał swoją gminę składaniem ofiar. Zaraza sprzyjała samolubstwu. W czasie trwania epidemii miejscowy pastor koncentrował się na planach budowy kościoła i wyłącznie temu przedsięwzięciu miał podporządkować swe wysiłki w niebezpieczeństwie utraty życia. Zmarli na cholerę zostali pochowani na nowo założonym cmentarzu obok siebie bez trumien i częściowo w dużej wspólnej mogile154.

Niebezpieczeństwo pojawienia się nawrotu cholery w Kluczborku wystąpiło 3 lata później, w 1855 roku, toteż fizyk powiatowy dr Michalski polecił magistratowi 6 wrze-śnia 1855 roku, aby ten dopilnował uprzątania rynsztoków i ustępów itd., w celu unik-nięcia zakażenia powietrza przez szkodliwe wyziewy z zabrudzonych miejsc na placach, ulicach, w obejściach i domach. W mieście miała być zabroniona sprzedaż szkodliwych środków żywnościowych, m.in. niedojrzałych i kwaśnych owoców, surowych i kiszonych ogórków, niewyrobionego lub kwaśnego piwa itd. Ponadto fizyk powiatowy dr Michal-ski nakazał magistratowi, aby kontrolować stan zdrowia podróżnych przybywających z miejsc, gdzie cholera już wybuchła, i polecić tutejszym oberżystom i szynkarzom, by niezwłocznie zawiadamiali o każdym przypadku zachorowania takich osób. Zagrożenie epidemiologiczne w różnych miejscach Górnego Śląska uzasadniało również słuszność decyzji burmistrza Kluczborka Müllera o powołaniu komisji sanitarnej 7 września 1855 roku w składzie: fizyk powiatowy dr Michalski, mistrz sukienniczy Zechelius, browarnik Bundschuch junior, kupiec Pelikan oraz radny miejski Heintze. Postanowili oni o dopil-nowaniu wykonania zarządzenia utrzymywania czystości w miejscach publicznych oraz zakazu sprzedaży niezdrowych artykułów żywnościowych i obiecali pomoc w prowadze-niu wymaganej kontroli. Na lokal służący do umieszczenia ubogich chorych na cholerę został wyznaczony szpital miejski. W przypadku wystąpienia dużej liczby zachorowań na cholerę – chorzy mieli być tam przyjęci, inni hospitalizowani zaś mieli być przeniesieni do przygotowanych im lokali. Do opieki nad chorymi zaproponowano w charakterze sani-tariuszy pomocniczych: Goretzkiego, Hinske i Porbsta oraz pielęgniarki: Langer i Foritr. Ponadto miano zaangażować tragarzy: Vichicka i Potempę i 2 grabarzy. Do inwentarza szpitalnego należało tylko dokupić około 4 sztuk worków z piaskiem do ogrzewania. Tro-skę o zrealizowanie tego zadania powierzono radnemu miejskiemu Heintze. Do dezyn-fekcji zalecano stosowanie m.in. braunsztynu, soli kuchennej i kwasu siarkowego155.

Na początku września 1855 roku cholera pojawiła się również w Grodkowie. W paź-dzierniku choroba nabrała tak intensywnego charakteru, że codziennie pochłaniała znaczną liczbę ofiar. Każdy dom, każda rodzina, która zetknęła się z epidemią, miała stra-cić kilku swych członków. Dnia 18 października 1855 roku ukonstytuowała się komisja sanitarna w składzie: radny Weinkopff jako przewodniczący, podporucznik Heller, fizyk powiatowy i radca sanitarny dr Preiss, asystent lekarza Becher, radny Taubert, zwierzch-nik radnych miejskich Beck. Komisja miała działać w myśl postanowień ustawy z 8 sierp-nia 1835 roku. Zapewniono leczenie chorych na cholerę w miejscowym szpitalu, gdzie wydzielono im izby. Powołano specjalną komisję ubogich, która na zapewnianie swoich

154 Sygusch: Die Cholera in Simmenau. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1936, Jg. 12, s. 98; H. Gawel: Geschichte der Dorfgemeinde Simmenau. „Aus der Heimat” 1937, Bd. 6, s. 153–154; Remmy: Aus der Geschichte von Simmenau. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1931, Jg. 7, s. 70.155 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 963, s. 16, 18–20.

162

potrzeb otrzymywała środki pieniężne z funduszu kameralnego (Cämerei Fond). Zaopa-trywano w żywność domy prywatne ubogich chorych. Zamówiono do szpitala 30 do-datkowych wełnianych przykryć i przekazano je komisji. Miano się również zatroszczyć o wybudowanie domu pogrzebowego przy tutejszym cmentarzu. Ofiarą swego zawodu był gorliwie spełniający swoje obowiązki miejski lekarz ubogich dr Kuschel. Epidemia trwała do połowy listopada 1855 roku i porwała 90 osób. Miesiąc później, dnia 16 grud-nia, do opieki nad sierotami, które w czasie epidemii cholery straciły rodziców, zostały zaangażowane przybyłe do Grodkowa Szare Siostry Zakonu Św. Wincentego Pawła (graue Schwestern vom Orden des hl. Vincenz von Paula) i im, tak jak ich podopiecznym, został przydzielony 1 lokal na miejskim dziedzińcu. Od 1857 roku zastąpiły je Miłosierne Sio-stry Zakonu Św. Karola Boromeusza (barmherzige Schwestern vom Orden des heil. Carl Borromeo) z klasztoru w Nysie, które przejęły obowiązki swoich poprzedniczek156.

Cholera w 1855 roku nawiedziła także Głogówek. W tym roku zachorowało w mie-ście na cholerę 288 osób, zwłaszcza wśród ubogiej ludności, głównie z położonego niżej Przedmieścia Wodnego (Wasservorstadt), z których 85 zmarło. W czasie trwania epide-mii 100 ubogich miało możliwość stołowania się 2 razy dziennie, a środki na ich wy-żywienie pozyskano przez rozpisanie tzw. ofiary nadzwyczajnej z 50-procentowej kar-nej dopłaty do podatku od wszystkich mieszczan płacących podatek powyżej 10 talarów. Przyczyną szerzącej się cholery w nisko położonym Przedmieściu Wodnym miało być czerpanie w celach gospodarczych zakażonej wody z młynówki. Epidemii sprzyjało też, że uboga ludność mieszkała ciasno stłoczona w małych izbach i nie przestrzegała w dosta-tecznym stopniu czystości i zaprowadzonych środków prewencyjnych przeciwko zarazie – tak jak ogół obywateli w wyżej położonych częściach miasta. Przyjmowano, że zakaże-niu również sprzyjać mogło niskie, niezdrowe położenie Przedmieścia, toteż działający tam szpital przeniesiono w tym samym roku zapobiegliwiej z tej chorobogennej części Głogówka do wyżej położonych partii miasta i jednocześnie zadbano o zwiększenie liczby pomieszczeń dla chorych157.

Podczas epidemii cholery gminy niejednokrotnie masowo dokonywały potrzebnych zakupów do wyposażenia lazaretów: sprzęt, przedmioty codziennego użytku, lekarstwa itd., umawiając się z wierzycielami do uregulowania rachunków za zakupione towary po wygaśnięciu zarazy. Pojawiały się czasem trudności ze ściągnięciem wynikających z tego należności, np. gmina Łabędy (powiat toszecko-gliwicki) nie uregulowała rachunków za pobrane lekarstwa podczas epidemii w 1852 roku wysłanych przez miejscową aptekę dla tejże gminy w styczniu 1853 roku, dlatego też apteka dnia 5 czerwca 1853 roku zwróciła się do zarządu policji w Łabędach o pomoc w ściągnięciu należnych jej wierzytelności158.

Okres 1866–1894Dziesięć lat później nastąpiła „druga wielka epidemia cholery” w rejencji opolskiej.

W okresie 1866–1894, chociaż początkowo nadal nie była znana etiologia choroby, to władze i lekarze mieli już większe doświadczenie w zapobieganiu zarazie i zwalczaniu jej oraz ograniczaniu jej rozszerzania, gdyż dostrzegali zapewne wiele nieprawidłowo-

156 F. Heide: Chronik..., s. 125–126; APOp., Am. Grodków, sygn. 1248.157 J. Strecke: 83 Jahre Oberglogauer Krankenhaus. „Aus dem Oberglogauer Lande” 1931, Jg. 7, Nr 1, s. 2.158 APKat., OG., Archiwum rodziny Welczków z Łabęd (dalej: ArWzŁ.), sygn. 311, s. 2.

163

ści z tym związanych. Zwracano również większą uwagę na higienizację życia społeczne-go i chociaż to był proces powolny i nie od razu przynosił efekty w postaci ujarzmienia cholery i zmniejszenia zapadalności na nią, to duże znaczenie w tym względzie miało zakładanie sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, bo – jak wiadomo – to woda była głów-nym czynnikiem zakaźnym. Nie od razu rozwiązano też kwestię bytowo-mieszkaniową, zwłaszcza w obwodzie przemysłowym przy stale wzrastającej liczbie ludności. Poprawiała się kwestia wyżywienia dzięki wzrostowi gospodarczemu i kapitalistycznemu rozwojowi. Mimo prowadzonych środków zaradczych nie zawsze udawało się zapobiegać rozprze-strzenianiu się cholery. Prawdziwym przełomem w walce z chorobą było wiekopomne odkrycie przez Roberta Kocha w 1883 roku przecinkowca cholery. Stąd też, gdy 11 lat później wybuchła ostatnia w rejencji opolskiej fala epidemii cholery, to postęp medyczny wraz ze wspomnianymi czynnikami, zwłaszcza higienizacyjnymi, sprawiły, że epidemia nie pociągała już za sobą zbyt dużej liczby ofiar i udało się ją ograniczyć do praktycznie ściśle wąskiego, niewielkiego obszaru.

Z powodu zagrożenia epidemicznego władze rejencji opolskiej dnia 16 października 1866 roku uznały za stosowne przypomnienie ustanowionych wcześniejszych, zwłaszcza z 1836 i 1848 roku, przepisów sanitarno-policyjnych. Przypomniano o obowiązku po-woływania komisji sanitarnych w każdym mieście i wiejskim okręgu policyjnym w celu zapobiegania i ograniczania epidemii, oraz jej obradowaniu nad realizacją środków ostrożności, jak zwracanie uwagi na czystość ulic, placów i zaułków, odsunięcie od sprze-daży niezdrowych artykułów żywnościowych, kontroli karczem i oberżystów, niezezwa-lanie na urządzanie zabaw tanecznych, kiermaszy odpustowych i jarmarków, zapobiega-nie skupieniu kilku rodzin w 1 izbie; w przypadku zachorowania w takiej izbie należało umieścić chorych gdzie indziej albo ewakuować z lokali zdrowe osoby. Nawiązano do obowiązku zgłaszania pisemnie lub ustnie władzy policyjnej zachorowań i zgonów, a za-niedbanie tego zobowiązania miało skutkować grzywną w wysokości od 2 do 5 talarów. Władze policyjne po otrzymaniu zawiadomienia o pierwszych przypadkach chorób miały przeprowadzić dochodzenie i gdy orzeczenie lekarskie o epidemii miało się potwierdzić, musiały wtedy powiadomić miejscowe zarządy i przełożonych władz (landratów) oraz zadbać w odpowiedni sposób o opublikowanie ostrzeżeń dla opinii publicznej na miej-scu i w sąsiedztwie. Landrat miał się niezwłocznie udać do siedziby komisji sanitarnej po wymagane medyczno-policyjne instrukcje. Szczególnie w takiej miejscowości, gdzie nie było żadnego lekarza, mógł swobodnie decydować nad szczegółowymi ustaleniami przy pierwszym wybuchu choroby, następnie zastosowanie środków sanitarno-policyj-nych zlecać także fizykowi powiatowemu, który miał obowiązek działania przy urzędzie landrackim, a informacje o przypadkach cholery podawać do wiadomości publicznej. Je-śli rodzina chorych na cholerę nie była w stanie sama o nich zadbać, to chorzy ci musieli trafić do miejsca dla ubogich pod opiekę lekarską. Władze policyjne miały ponadto do-pilnować, aby żadni chorzy na cholerę nie pozostali bez leczenia i opieki lekarskiej. Gdy zachorowania na cholerę zostały stwierdzone, to chorych, gdzie to było tylko możliwe, należało odizolować. W przypadku, gdy warunki domowe pod względem wyżywienia oraz lokalowym nie pozwalały na opiekę nad chorymi, to należało ich przenieść do urzą-dzonych na czas trwania epidemii szpitali cholerycznych, a pielęgniarze lub pielęgniarki (siostry miłosierdzia), którzy nie posiadali zatrudnienia gdzie indziej, byli zobowiązani

164

sprawować tam opiekę. Jeśli w danej miejscowości niemożliwe było rozlokowanie cho-rych, to należało wykorzystać odrębne pomieszczenia lub komórki innych izb mieszkal-nych, gdzie to było możliwe, oraz miano spowodować, aby chorzy byli pod obserwacją i opieką kompetentnych osób i członków rodziny, którzy chcieli być przy nich, pozostali domownicy zaś mieli być całkowicie odizolowani. Gdy w czasie epidemii cholery w danej miejscowości nie było żadnego lekarza dla ubogich, należało niezwłocznie zaangażować takiego aż do czasu ustania epidemii. Jeśli zaangażowanie mieszkającego nieopodal leka-rza nie było możliwe, wtedy miano zgłosić wniosek o jego przysłanie, a diety za chorych ubogich miały być płacone, po uzgodnieniu z lekarzem, z wpływów od wypłacalnych pa-cjentów. Pokrycie narastających kosztów lekarskich i aptekarskich zastrzegł sobie landrat. W zarządzeniu zwrócono uwagę na to, że rozplenienie się chorób ułatwiała niewłaściwa opieka nad chorymi, brak doświadczenia osób nimi się zajmujących, usuwanie pielęgnia-rek i angażowanie „uzdrawiaczy”, ubóstwo i nieporadność obywateli w zapobieganiu cho-robie. Wraz z trwaniem choroby należało jednocześnie i niezwłocznie przeprowadzać de-zynfekcję. Treść wypróżnień i wymioty nosicieli zarazków cholery miano dezynfekować za pomocą melanterytu, kwasu karbolowego (fenol) lub przez inne wyznaczone środki lekarskie. Powinno się przyrządzić mieszaninę z 6 kwart wody i 1 funta melanterytu oraz ½ mieszaniny z 6 kwart wody i 2 łutów kwasu karbolowego. Z tej pierwszej mieszaniny część należało przeznaczyć do naczyń służących do wypróżnień (nocniki, baseny); z tej drugiej miano odlać część do zabrudzonej wymiotami podłogi i zabrudzonej stolcem bie-lizny. Pokoje chorych musiały być wietrzone, przy czym chorych należało chronić przed przeciągiem. Do oczyszczania powietrza wskazane było częste nakrapianie czystego kwa-su karbolowego na rozpalony kawałek cegły, na rozżarzoną blachę lub łopatę. Klozety, gnojowiska, kałuże i rynsztoki przy mieszkaniach chorych, oberżach, stacjach kolejowych i innych zakażonych miejscach trzeba było dezynfekować, stosując roztwór melanterytu lub innych środków bezwonnych co najmniej 2 razy w tygodniu, nad czym mieli czuwać urzędnicy policyjni. Należało szczególnie uważać na plwociny, nie udawać się nad potoki, studnie, stawy w celu picia wody, mycia się, prania, i aby w czasie epidemii mieszkańcy takich miejsc zaopatrywali się w przegotowaną wodę. Gdy choroba pacjentów zmierza-ła ku końcowi, musiała każdorazowo następować dezynfekcja izby chorych. Należało do tego użyć mieszaniny z 12 łutów soli kuchennej i 8 łutów sproszkowanego braunsztynu, nasypanych na gliniany talerz z dolaną niewielką ilością wody, a następnie wymieszanych drewnianym drążkiem z 10 łutami surowego, skoncentrowanego kwasu siarkowego. Po-kój podczas kadzenia zależnie od wielkości od 6 do 12 godzin musiał wtedy pozostawać zamknięty. Sień, okna, ściany, drzwi, łóżka, krzesła, stoły i inne umeblowanie należało czyścić roztworem chlorku bielącego (1/2 funta na 1 bańkę wody). Łóżka i bieliznę po-dobnie tym roztworem, a do wzmocnienia suszenia miano je nakrochmalić i wystawić na wolne powietrze. Składy słomy i wszystkie nieprzydatne gałgany należało spalić. Po-wracający do zdrowia mieli się umyć w całości rozgrzaną wodą z mydlinami. Gdy zwło-ki zmarłych na cholerę znajdowały się w prywatnym mieszkaniu i orzeczenie lekarskie potwierdziło zgon, pomieszczenie należało odizolować. Gdzie nie było w pobliżu żad-nej kostnicy, do przechowywania zwłok mogły służyć szopy blisko cmentarzy. Samemu też można było urządzić przegrodę z desek, której wraz ze zwłokami należało pilnować i postępować zgodnie z przepisami dezynfekcyjnymi. Pogrzeb mógł się odbyć wówczas,

165

gdy został ustalony prawnie jego termin, i tylko wtedy, gdy lekarz po oględzinach zwłok potwierdził rzeczywiście zgon. Wobec groźby rozszerzenia się epidemii, jeśli panowała w miejscowości z dużym cmentarzem, to w porozumieniu landratury powiatu z władzą duchowną powinno się zrezygnować z przewozu zmarłych na cholerę do tego miejsca i bliżej zakładać tymczasowe cmentarze. Najbliżsi mogli pożegnać ciało zmarłego za ze-zwoleniem tylko w domu żałoby. Także orszak zmarłego groził rozszerzeniem epidemii i miano doprowadzić do ograniczenia jego liczebności. Przepisowo trzeba było dezyn-fekować mieszkania i mienie zmarłych, według zaleceń komisarzy do spraw dezynfekcji (Desinfections-Commissars). Do tego ostatniego celu, według Instrukcji Dezynfekcyjnej z 1835 roku, można było użyć przepisanych przez fizyka powiatowego środków oraz in-nych sprawdzonych i skutecznych specyfików, zwłaszcza melanterytu i kwasu karbolowe-go. Gdy dezynfekujący zakończyli pracę, a od ostatnich przypadków epidemicznych po pojawieniu się choroby minęło 8 dni, landrat mógł ogłosić daną miejscowość wolną od cholery. Ewentualnie stojące na przeszkodzie ustalenia z 4 sierpnia 1848 roku opubliko-wane w „Amtsblatcie” zostały anulowane159.

Ministerstwo Wyznań Religijnych, Nauk i Medycyny w związku z różnym sposobem postępowania władz pruskich względem zamykania szkół w czasie trwania cholery i zwią-zanymi z tym kontrowersjami wydało 26 października 1866 roku opinię w tym zakresie z zaleceniem jej przestrzegania. Przypomniana wprawdzie instrukcja z dnia 1 czerwca 1831 roku głosiła, że szkoły powinny zostać zamknięte w miejscowościach, gdzie cholera wybuchła, jednakże władze zwróciły uwagę na to, że całkowite zamknięcie szkół w czasie epidemii nie wchodziło w rachubę, gdyż większość rodziców nie była w stanie zapew-nić swoim dzieciom prywatnych lekcji, a ponadto takie posunięcie wcale nie gwaranto-wało powstrzymania epidemii. Za niezamykaniem szkół przemawiał fakt, że regularne uczęszczanie na lekcje miało dobre strony, gdyż dzieci uczyły się zdrowego trybu życia i przestrzegania higieny, a miały być to czynniki zmniejszające zachorowalność. Aby za-pobiec obawom niebezpieczeństwa zarażenia przez uczęszczanie do szkoły, wymieniona wcześniej instrukcja została zmodyfikowana zarządzeniem już z 22 września 1831 roku, którego treść została zatwierdzona przez nową instrukcję choleryczną z 31 stycznia 1832 roku, zawartą w ustaleniach Najwyższego Rozkazu Gabinetowego z 5 lutego 1832 roku oraz późniejszej Regulacji z 8 sierpnia 1835 roku, dotyczącej środków zapobiegawczych w odniesieniu do rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Wprawdzie został zniesiony przymus szkolny podczas panującej cholery, jednakże całkowite zamknięcie szkół nie mogło nastąpić bez uzasadnienia. Decyzję o tym miały podjąć lokalne władze za wiedzą komisji sanitarnej. Uczęszczanie do szkoły miało się odbywać pod ustalonymi środkami ostrożności. Oczywiście nie mogły chodzić na lekcje dzieci chore na cholerę. Wykluczono zaś możliwość przeniesienia choroby przez zdrowe osoby na inne, nawet jeśli w pobliżu występowały zachorowania na cholerę. Zwrócono uwagę na to, aby podczas panującej cholery klasy szkolne były dobrze wywietrzone i utrzymane w czystości. Unikano też przepełnienia klas, nad czym miała czuwać komisja sanitarna. Władze w Berlinie wysłały 159 „Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1866, St. 42, s. 289–291; E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte..., s. 345–348; „Creutzburger Kreisblatt” 1866, St. 43, s. 223–224; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1866, St. 42, s. 236–238; APKat., L. Kattowitz, sygn. 738, s. 10–21; L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 1–14; Am. Bytom, sygn. 4767, s. 109–114; APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 144–146; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 46–48.

166

nakaz przestrzegania tych modyfikacji do władz rejencyjnych, urzędów landrackich, ma-gistratów, okręgowych inspektorów szkolnych i fizyków powiatowych prowincji pruskich. Władze rejencji opolskiej dnia 1 lutego 1867 roku wysłały odpisy tych postanowień w celu zapoznania się z nimi do podległych sobie urzędów w swoim okręgu administracyjnym160.

Znaczenie utrzymywania czystości i higieny danych miejscowości wydawało się istot-ną bronią przeciwko cholerze. Dnia 10 stycznia 1867 roku dyrekcja Związku Kuracjuszy (Cur-Vereins) miasta Wiesbaden zapewne m.in. w związku z intensywną epidemią chole-ry w Prusach w roku poprzednim wysłała do opolskiego urzędu landrackiego 3 egzempla-rze pisemka przedstawiającego walory lecznicze miejscowego uzdrowiska. Z jego usług mogliby korzystać nie tylko ranni żołnierze z wojny prusko-austriackiej w 1866 roku czy osoby podreperowujące stan swego zdrowia, lecz również rekonwalescenci z epidemii cholery wybuchłej w tym samym roku. Wskazano w broszurze na sprzyjające warunki higieniczne miasta Wiesbaden, co było skutkiem środków ostrożności zaprowadzonych przez władze. Zminimalizowano w ten sposób w mieście sposobność do tworzenia się ognisk zakaźnych cholery, jaka występowała latem 1866 roku. Dyrekcja Związku Kuracju-szy Wiesbaden poleciła przy tym landratowi opolskiemu zapoznać z treścią informatora fizyka powiatowego oraz znaczących lekarzy w podległym jego władzy powiecie161.

Również ze względu na warunki sanitarne i konieczność zapobiegania rozprzestrze-nieniu się zarazy Ministerstwo Wyznań Religijnych, Nauk i Medycyny oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydały w Berlinie 24 stycznia 1866 roku zakaz transportu zwłok zmarłych na cholerę do innego, niż zgodne z przepisami, miejsca pochowania i zarządzo-no, że jeśli wybuchnie cholera w jakimś miejscu, to wystawianie paszportów transporto-wych dla zwłok osób zmarłych na tę chorobę, zapewne poza opanowaną cholerą miejsco-wość, ma zostać wstrzymane. Nakazano władzom rejencji podać dalej treść zarządzenia urzędom landrackim i miejskim władzom policyjnym162.

Podobnie też według zaleceń władz w Berlinie, prezydent rejencji opolskiej von Vie-bahn zarządzeniem z 24 sierpnia 1866 roku przypomniał landratom powiatów i magistra-tom o obowiązku składania sumarycznych zestawień z miejscowości opanowanych przez cholerę co 14 dni, aż do wygaśnięcia epidemii163.

Władze rejencji opolskiej w celu likwidowania czynników sprzyjających zachorowa-niom na cholerę zwróciły uwagę w rozporządzeniu z 10 września 1866 roku, aby nie były wystawiane do publicznej sprzedaży niedojrzałe owoce oraz towary z lodu, które miałyby się znacząco przyczyniać do rozwijania się choroby, oraz by realizowano ustanowione zaradcze środki dezynfekcyjne. Przy tym urzędy landrackie, m.in. opolski i kluczborski, zostały zobowiązane do składania co 14 dni raportów o stanie zdrowia w swoich powia-tach164.

Rok później, gdy choroba wybuchła na nowo, szczególnie zaś mocno w powiatach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, niejednokrotnie stwierdzano zachorowania na

160 APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 51–53; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1823, s. 5–12. Zob.: „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt...” 1832, St. 11, s. 8.161 A. Pagenstecher: Wiesbaden als Wintercurort und Winteraufenthalt. Wiesbaden [1866], s. 1–24, w: APOp., L. Oppeln, sygn. 1401.162 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 960, s. 94.163 APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 45.164 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 479; Am. Kluczbork, sygn. 962, s. 123–124.

167

cholerę roznoszącą się w ten sposób, że poszczególne osoby z miejscowości całkowicie wolnych od cholery, a udające się do miejscowości zakażonych, zostawały wnet dotknięte przez tę chorobę. Dlatego też w swym rozporządzeniu z dnia 24 maja 1867 roku nakazy-wano że, pod względem sanitarno-policyjnym, jeśli wybuch epidemii został stwierdzony przez fizyka powiatowego, to taki stan rzeczy miał być oznajmiony mieszkańcom powia-tów lub miejscowości wolnych od choroby na łamach „Kreisblattu” lub w inny odpo-wiedni sposób. Z jednej strony miało to na celu przeciwdziałanie przesadzonym plotkom, z drugiej strony zaś mieszkańcy miejscowości niezrażonych cholerą mieli otrzymywać wiadomość o tym, w których miejscach wybuchła cholera i w których miejscach zacho-dziło niebezpieczeństwo zarażenia się, względnie skąd można było przywlec chorobę. Tego rodzaju obwieszczenia wydawały się tym bardziej wskazane, że robotnicy dniów-kowi podówczas podejmujący pracę w miejscu objętym cholerą szybko śmiertelnie za-chorowywali lub przenosili chorobę do swego miejsca zamieszkania wolnego dotąd od zarazy165.

Przyjrzymy się teraz bliżej środkom zapobiegawczym i zwalczającym epidemię chole-ry zaprowadzonym ze strony władz powiatowych i miejskich, i ich wpływowi na przebieg zarazy w danych miejscowościach. Zaraza nie ominęła powiatu opolskiego, toteż władze tych jednostek terytorialnych przystąpiły do działania. Aby uchronić się przed cholerą, landrat opolski Hoffmann i fizyk powiatowy dr Heer rozporządzeniem z 7 sierpnia 1866 roku przypomnieli o przestrzeganiu zasad dietetycznych według reguły: „[...] pozostaje się przy tym sposobie życia, przy którym pozostawało się zdrowym i unikało każdego nadmiaru”166, czyli należało spożywać przede wszystkim lekkostrawne i pożywne potra-wy oraz unikać tych wzdymających i powodujących skłonność do biegunki. Trzeba było też znacznie ograniczyć spożycie miękkiej i nieświeżej wody. Należało się ubierać stosow-nie do stanu pogody i unikać przy tym zarówno zagrzania, jak i przeziębienia ciała. Zale-cano także jako korzystne i pożyteczne dla zdrowia noszenie wełnianych koszul i opasek brzusznych167. Dnia 22 sierpnia 1866 roku landrat opolski Hoffmann nakazał ponadto wiejskim władzom powiatu, aby przy występujących zachorowaniach na cholerę każdo-razowo sprowadzać do chorego lekarza. Gdy w przypadku niemożności chorych lub nie-dbalstwa ze strony członków rodziny nie sprowadzono lekarza w porę, władza miejscowa miała zainterweniować i sprowadzić lekarza na koszt miejscowego związku ubogich lub członków władz. Ukrywanie wybuchu cholery miało być przez miejscowe władze surowo karane168. W związku z panującą cholerą w miejscowościach tutejszego powiatu landrat Hoffmann nakazał 29 sierpnia 1866 roku miejscowym władzom przesłać w terminie do 4 września wykaz zachorowań na cholerę, zgonów i wyzdrowień według następującego schematu: 1) numer porządkowy; 2) nazwa miejscowości; 3) dzień wybuchu choroby; 4) dzień ostatniego przypadku zachorowania lub zgonu; 5) liczba mieszkańców miejscowo-ści; 6) od wybuchu do 15 sierpnia: a) zachorowali, b)zmarli, c) wyzdrowiali, d) jeszcze chorzy; 7) od 15 sierpnia do 31 sierpnia: a) zachorowali, b) zmarli, c) wyzdrowiali, d) jeszcze chorzy. Składanie takich wykazów przez władze zarażonych miejscowości miało

165 APKat., L. Kattowitz, sygn. 738, s. 24–25; L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 15–16.166 „Oppelner Kreisblatt” 1866, St. 32, s. 205; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 449.167 „Oppelner Kreisblatt” 1866, St. 32, s. 205–206; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 449–451.168 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 471; „Oppelner Kreisblatt” 1866, St. 34, s. 217.

168

być powtarzane co 14 dni, aż do wygaśnięcia epidemii169. Zarządca urzędu landrackiego, hrabia von Bünau, i fizyk powiatowy, dr Heer, zalecili 17 września 1866 roku niezwłocz-ne powołanie do życia komisji sanitarnych we wszystkich gminach powiatu. W każdej gminie miano trzymać na stanie, na ich koszt, wystarczającą ilość tzw. kropli przeciwcho-lerycznych (Cholera-Tropfen), które wraz z instrukcją użycia powinny być sprowadzone przez odpowiednich zarządców policyjnych, i które członkowie komisji sanitarnej mieli wydawać nieodpłatnie ubogim chorym. W naglących przypadkach członkowie komisji sanitarnej byli zobowiązani zarządzić sprowadzenie najbliższego lekarza, przy czym nie było konieczne podstawienie dla niego wozu. Gruntowna dezynfekcja powinna była zo-stać podjęta we wszystkich mieszkaniach i zagrodach, w których przebywali chorzy lub zmarli na cholerę170. W celu zapobiegania czynnikom sprzyjającym rozprzestrzenianiu się cholery landrat Hoffmann zabronił 27 sierpnia 1866 roku administracji policyjnej wyda-wania zezwoleń na urządzanie zabaw tanecznych171. Urząd landracki w Opolu w zarzą-dzeniu z 14 sierpnia 1866 roku zwrócił uwagę na to, że cholera mogła zostać przywleczona z opanowanych nią miejscowości przez marynarzy przybywających stamtąd do tutejsze-go powiatu, dlatego też zalecało się władzom policyjnym miejscowości położonych nad Odrą, by byli wyczuleni na statki przypływające pod prąd rzeki. Zalecano, by załodze takich statków nie zezwalać na przycumowanie wcześniej, zanim nie było pewności, że na pokładzie statku nie znajdują się chorzy na cholerę. Do tego celu należało wyznaczyć strażników mających informować załogę o tym zarządzeniu w przypadku zamiaru zatrzy-mania się u brzegu. Opuszczenie statku przez załogę mogło nastąpić, gdy po zbadaniu przez miejscową policję stan jej zdrowia został uznany za „dobry”. Gdyby zaś wykryto na statku podejrzany przypadek chorobowy, to miejscowe władze policyjne miały się zatroszczyć o to, aby natychmiast został sporządzony raport o tym przypadku, ale też w międzyczasie udzielić choremu potrzebnej pomocy. Odpowiedniemu urzędnikowi sa-nitarnemu należało zlecić niezwłoczne zbadanie chorego i podać bliższe wytyczne co do dalszego postępowania. Do tego czasu nie można było zezwolić załodze statku na zejście na ląd, względnie – obcowanie z mieszkańcami danej miejscowości172.

Niecały rok później, w związku z zagrożeniem rozprzestrzeniania się ciągle obecnej na Górnym Śląsku cholery, m.in. w powiecie strzeleckim, w miejscowościach w pobliżu Góry Świętej Anny, opolski urząd landracki ze względu na rozpoczynające się pielgrzymki do tego miejsca odpustu zalecił 25 lipca 1867 roku miejscowym władzom powiatu opol-skiego, by w swoich gminach podjęły środki ostrożności mające zapobiec przywleczeniu stamtąd zarazy173. Jednakże już miesiąc wcześniej, 26 czerwca, w opolskim „Kreisblatcie”, podano do publicznej wiadomości, że w miejscowości Żużela tutejszego powiatu wystą-piła cholera. Zalecano więc omijanie zakażonych domów. Nie wiadomo, czy do przywle-czenia choroby przyczynili się właśnie pielgrzymi174. Należy wspomnieć, że jedną z ofiar epidemii cholery stał się opolski landrat Hoffmann, którego zaraza zabrała dnia 8 wrze-śnia 1866 roku175.169 „Oppelner Kreisblatt” 1866, St. 35, s. 223.170 Ibidem 1866, St. 38, s. 245–246; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 483–485.171 „Oppelner Kreisblatt” 1866, St. 35, s. 223.172 Ibidem 1866, St. 33, s. 211; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 453–454; Am. Krapkowice, sygn. 2075.173 „Oppelner Kreisblatt” 1867, St. 31, s. 199.174 Ibidem 1867, St. 27, s. 178.175 Ibidem 1866, St. 37, s. 237.

169

Nekrolog landrata opolskiego Hoffmanna, zmarłego na cholerę dnia 8 września 1866 roku zamieszczony w „Oppelner Kreisblatt”. (Źródło: „Oppelner Kreisblatt” 1866, St. 37, s. 237).

170

Kluczborski urząd landracki, ze względu na panującą w 1866 roku cholerę na Dol-nym Śląsku i tym samym bliskość tutejszego powiatu, zaprowadził zasady postępowa-nia wobec ewentualnego wybuchu cholery. Dnia 30 lipca 1866 roku fizyk powiatowy dr Michalski zalecał ubieranie się ciepło i wystrzeganie się przeziębień, unikając przy tym nazbyt częstego przebywania na porannym i wieczornym powietrzu, gdyż – jego zdaniem – była przytłumiana transpiracja i błony żołądkowe oraz jelitowo-śluzowe pod działaniem panującego epidemicznego wpływu zostawały podrażnione w ten sposób, że łatwo mo-gło to wywoływać biegunkę, a nawet cholerę prawdziwą. Należało też unikać kwaśnych, tłustych, wzdymających i ciężkostrawnych potraw, a także wszystkich rodzajów niedoj-rzałych owoców, gdyż one przez swą dużą zawartość wody i swoje wolne lub związane z zasadami kwasy mogłyby sprzyjać wystąpieniu biegunki. Wśród środków żywnościo-wych, zdrowych i godnych polecenia, było pożywienie mięsne, które przewyższać miało pod względem ilościowym pożywienie roślinne. Zalecano spożywanie dziczyzny. Można było jeść mięso pieczone, także gotowane i przyrządzane z sosami, ponadto bez wahania można było jadać ryż, sago, rzodkiew, musztardę, seler, kalafior, migdały, orzechy, kawior. Przyprawy, z powodu swych właściwości wspomagających trawienie, w umiarkowanej ilości używane, uznane były za nieszkodliwe. Z napojów nie sprzeciwiano się herbacie, czekoladzie i kawie. Ta ostatnia miała być pita z małą ilością mleka, śmietany, a w razie jakichś zaburzeń żołądkowych – czarną z niewielką ilością, lub nawet bez, cukru. Mogło być też spożywane piwo jako zdrowy napój, ale tylko dobrze sfermentowane. Z win do polecenia były szlachetne wina czerwone, zwłaszcza bordeaux, porto, madera oraz stare, pobudzające apetyt wino węgierskie. Nie trzeba było także odrzucać aromatyczno-gorz-kich likierów, niekiedy i przy lekkich zaburzeniach trawienia umiarkowanie spożywa-nych. Zimną wodę można było pić bez obaw, jeśli tylko była czysta i nie stała się szkodliwa przez mineralne lub organiczne części składowe – w rozkład przechodzące substancje. W przypadku, gdy woda pitna nie była całkiem czysta, to albo należało ją całkowicie od-rzucić, albo zmieszać z odrobiną czerwonego wina. Wolno było pić lekkie, aromatyczne gatunki herbat (melisa, kwiat lipy itp.). Zaobserwowano, że cholera w większości przy-padków wybuchała w nocy i w okresie, gdy organizm zajęty jest trawieniem. Należało więc przestrzegać zasady, by jeść na noc lekko i mało, i nie mniej niż na 3 godziny przed snem. Powinno się było przestrzegać we wszystkim czystości i higieny, wietrzyć starannie mieszkania, jednak nigdy przed wschodem i po zachodzie słońca, unikać wszystkiego, co wytwarzało wilgoć w mieszkaniach, przykre wyziewy, i mogło w nich zepsuć lub zaka-zić powietrze. Należało się też wystrzegać różnego rodzaju środków przeczyszczających, nawet tych najłagodniejszych, gdyż one miały działać, w okresie trwania cholery, często dużo gwałtowniej i mogły łatwo spowodować niebezpieczne biegunki i zarazem sprzy-jać wystąpieniu prawdziwej cholery. Gdy komuś dolegała obstrukcja, to miał stosować lewatywę. Trzeba było unikać wszystkich niepotrzebnych rozmów i dyskusji o chorobie, jej szerzeniu się, liczbie pochłoniętych przez nią ofiar itd., gdyż nie miały one z reguły żadnego istotnego celu, a wprowadzały tylko niepokój, lęk i negatywnie wpływały na stan psychiczny mieszkańców. W przypadku, gdy wybuchła w jakiejś miejscowości cholera, to należało zwracać baczną uwagę na każdą niedyspozycję, zwłaszcza gdy wystąpiła biegun-ka, która mogła być uważana za wstęp do właściwej cholery. Na koniec fizyk powiatowy dr Michalski przestrzegał przed wszystkimi tzw. zabezpieczeniami przed cholerą, nalew-

171

kami, proszkami i esencjami przeciwcholerycznymi, obojętnie skąd i przez kogo były po-lecane. Jeśli nawet te środki nie były w niektórych przypadkach szkodliwe, w innych zaś sytuacjach można ich było używać z korzyścią, to jednak laicy nie mogli z reguły ocenić tych szczególnych okoliczności podczas panującej epidemii i skutków, jakie mogły nastą-pić po użyciu tych specyfików176.

Z powodu wybuchu cholery w niektórych miejscowościach powiatu landrat klucz-borski hrabia von Monts zarządzeniem z 11 września 1866 roku nakazał władzom miej-scowym i policyjnym przeprowadzenie akcji mającej na celu zapobieganie i ograniczanie epidemii według przepisów zawartych w Zbiorze Ustaw z 1835 roku, jak również zastoso-wanie się do wydanej przez fizyka powiatowego dr Michalskiego instrukcji o zachowaniu się przed i w czasie trwania epidemii cholery. W razie wystąpienia przypadków cholery miejscowe władze policyjne miały nie tylko bez najmniejszej zwłoki sprowadzać pomoc lekarską i chorych ściśle odizolowywać oraz dbać o przepisaną dezynfekcję, lecz musiały także troszczyć się o zaopatrzenie w środki dezynfekcyjne i potrzebne leki – w razie ko-nieczności na koszt miejscowego związku ubogich. Policyjnie zakazane miało być zwycza-jowe spotkanie uczestników orszaku pogrzebowego w domu zmarłego. Rozporządzeniem z 10 października 1866 roku landrat von Monts w ramach dalszego zapobiegania zgro-madzeniom ludzi w ciasnych pomieszczeniach, zwłaszcza w miejscach rozrywek, polecił też miejscowym władzom policyjnym, by odrzucali wnioski o zezwolenie na odbywanie zabaw tanecznych oraz dbali o to, by podobne imprezy z okazji wesel nie dochodziły do skutku, aż do odwołania. Na koniec zalecał zarządom gmin, w których występowały przypadki cholery, by cotygodniowo, na zakończenie każdej soboty, przesyłali wykazy o zachorowaniach177.

Podobne wykazy dotyczące zachorowań, zgonów i wyzdrowień w związku z cholerą w 1867 roku były sporządzane na podstawie informacji napływających z miejscowości także powiatów bytomskiego i toszecko-gliwickiego, a dane liczbowe były zdecydowanie większe od tych w powiecie kluczborskim i regularnie publikowane w bytomskiej i to-szecko-gliwickiej gazecie powiatowej178.

Landrat strzelecki w swym zarządzeniu z 22 lipca 1867 roku z uwagi na wybuch cho-lery w miejscowościach tutejszego powiatu, położonych w pobliżu Góry Świętej Anny, przestrzegał mieszkańców przed udawaniem się na pielgrzymkę, a w szczególności uczęszczaniem na miejsce odpustu przez osoby z zakażonych miejscowości. Uzasadniając ten zakaz, landrat zwrócił uwagę na zbieranie się na większych świętach odpustowych na Górze Świętej Anny tysięcy ludzi, przez co mógł bardzo łatwo nastąpić wybuch choroby i znaczne jej rozprzestrzenienie się, tym bardziej, że przy tej okazji ciasne i niezdrowe mieszkania były przepełnione na noc pielgrzymami. Nakazał magistra tom i miejscowym sądom w należących do nich gminach niezwłocznie zapoznać się z treścią zarządzenia179.

Z powodu operującej cholery w 1866 roku w Pszowie i okolicy (powiat rybnicki) lan-drat pszczyński na wniosek swego odpowiednika w Rybniku w ogłoszeniu z 4 września 1866 roku zabronił mieszkańcom swego powiatu uczęszczania na coroczny odpust Naro-

176 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 962, s. 115; „Creutzburger Kreisblatt” 1866, St. 35, s. 189–190.177 „Creutzburger Kreisblatt” 1866, St. 38, s. 199; St. 42, s. 220; 1867, St. 41–43, s. 200, 205, 211.178 „Beuthener Kreisblatt” 1867, St. 23–50, s. 89–203; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1867, St. 24–35, s. 109–155.179 „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1867, St. 30, s. 162–163.

172

dzin Matki Bożej, mający odbyć się w Pszowie w dniach 7, 8 i 9 września, a którego poli-cyjne zniesienie zostało już zarządzone, aby zapobiec przewleczeniu się zarazy do powiatu pszczyńskiego. Landrat zobowiązał magistrat w Pszczynie, aby ten przestrzegł mieszkań-ców gminy przed udawaniem się do tego miejsca. To samo zarządzenie wypłynęło od strony landrata bytomskiego dla mieszkańców tamtejszego powiatu180.

Cholera wybuchła też, i to dosyć gwałtownie, w 1867 roku w niektórych miejscowo-ściach powiatu kozielskiego. Jak wyjaśniał landrat kozielski Himml, miejscowości te nale-żały do najuboższych, a w poszczególnych rodzinach nawiedzonych przez chorobę pano-wały bieda i nędza. Brakowało wymaganych artykułów żywnościowych i wzmacniających dla rekonwalescentów, a także potrzebnej odzieży dla nich oraz dla sierot. Za pieniądze, których nieraz brakowało w stosowanych funduszach, dawało się to wszystko zakupić, ale tylko w kosztowny sposób. Szczególnie dotkliwie została, około początku lipca 1867 roku, nawiedzona przez cholerę wieś Cisowa, gdzie w krótkim czasie choroba miała pociągnąć za sobą ponad 60 ofiar, przez co wiele rodzin straciło swoich jedynych żywicieli. Na do-miar złego 21 sierpnia wybuchł we wsi pożar, który zniszczył 11 gospodarstw i zebrane tam przez ich właścicieli plony. Ucierpiało także jeszcze wielu tych, którzy zniszczone przez ogień pomieszczenia stodół oddawali w najem. Z tego też powodu landrat kozielski Himml na łamach „Kreisblattu” zwracał się 6 i 24 sierpnia 1867 roku do mieszkańców powiatu, szczególnie gospodyń domowych, aby dla osób ubogich z miejscowości dotknię-tych przez cholerę przesyłać dary wszelkiego rodzaju, zwłaszcza używaną odzież. O po-moc i wsparcie apelował szczególnie dla wsi Cisowa, ciężko doświadczonej przez zarazę i pożar. Zwracał się ze szczególną prośbą do dominiów i posiadaczy gruntów o dawanie zboża (żyta i owsa) oraz słomy dla poszkodowanych pożarem gospodarzy. Prosił rów-nież o ziarno na zasiewy i paszę dla bydła. Pomóc miało także dostarczanie chleba, mąki i różnego rodzaju produktów spożywczych. Osoby, które nie były w stanie udzielić pomo-cy w takiej postaci, mogły wpłacać do landrata datki, za które mógłby zakupić artykuły pierwszej potrzeby181.

Ze względu na wybuch cholery w Łanach (powiat lubliniecki) w 1867 roku, szczegól-nie intensywny w miesiącu wrześniu tego roku, lubliniecki urząd landracki zarządził dnia 2 października 1867 roku, aby administracja policji w Psarach w energiczny sposób trosz-czyła się o to, by w Łanach wykonywano środki ochronne przeciwko cholerze ustano-wione w Regulaminie z 28 października 1835 roku, a do tworzącej się komisji sanitarnej został przydzielony dr Kontnÿ. Komisja miała się troszczyć szczególnie o izolację chorych, wystaranie się o pomieszczenia dla nich, dezynfekcję mieszkań, w których wystąpiły za-chorowania, i dezynfekcję treści wypróżnień chorych i zdrowych. Miał też zdawać rela-cje o realizacji zarządzonych środków ostrożności, informując o tym miejscową admini-strację policyjną. Administracja policji miała nie udzielać zezwoleń na zabawy taneczne, a o stanie choroby miała składać landraturze raport co 3 dni182.

Z powodu panującej cholery w 1867 roku, głównie w części górniczego i hutnicze-go okręgu powiatu bytomskiego i niebezpieczeństwa jej rozszerzenia, zastępca landrata toszecko-gliwickiego Fuchs polecił dnia 1 czerwca 1867 roku, aby zmarłych na cholerę

180 APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1639, s. 95; APKat., Am. Bytom, sygn. 4767, s. 157.181 „Koseler Kreisblatt” 1867, St. 28, s. 145; 1867, St. 32, s. 168; 1867, St. 35, s. 183–184.182 APKat., Am. Woźniki, sygn. 406, s. 34–35.

173

górników i hutników, których zgon nastąpił w ich własnych parafiach, nie transportowa-no do górniczych i hutniczych miejsc pogrzebowych, lecz pochowano w ich miejscowych parafiach. Władze miejscowe i policyjne miały ściśle przestrzegać tego rozporządzenia183.

Również ze względu na występujące zachorowania na cholerę w powiecie toszecko--gliwickim i w trosce o stan zdrowia mieszkańców landrat hrabia Strachwitz 8 lipca 1867 roku nakazał zarządowi policyjnemu powiatu, aby w przypadku pojawienia się w danym miejscu symptomów choroby następowała niezwłocznie konieczna opieka nad chory-mi lub ewentualne przekazanie ich do urządzonych lazaretów cholerycznych. Poza tym z wszelką dbałością miano zważać na to, aby chore osoby nie zmieniały miejsca swego pobytu, by tym samym nie rozprzestrzeniać cholery do dotąd niezarażonych miejscowo-ści184.

Należy przyjrzeć się także krokom poczynionym w zapobieganiu i zwalczaniu epi-demii przez władze miast i miejscowości, z uwzględnieniem relacji z przebiegu choroby w danych jednostkach administracyjnych.

Połączona komisja sanitarna i budowlana w Bytomiu w rozważaniu niebezpieczeń-stwa, zwłaszcza w wilgotnych i nieczystych częściach miasta, uznała za nieodzowny obowiązek, zwracając się 12 września 1866 roku do magistratu, by podjąć przegląd za-budowań, placów i ulic miasta, i polecić jak najpilniej miejskiej władzy policyjnej, by niezwłocznie zaradziła zdrowotnym niedomaganiom. Obie komisje miały korzystać ze sposobności, by co 14 dni przeprowadzać kontrole i za pomocą wszystkich dozwolonych środków dbać o usuwanie sanitarnych niedociągnięć. Narzekano na opieszałość policji w wykonywaniu powierzonych obowiązków, która pilnując usankcjonowanego porząd-ku ulic Bytomia, często lekceważyła uchybienia w tym względzie i odstępowała od po-uczeń czy wymierzenia kary. Miało to dawać mieszkańcom sposobność do zaniedbywa-nia porządku i czystości. Stwierdzono, że panowały w domach kwaterunkowych brud i nieczyste powietrze, które ledwie pozwalało na oddychanie. Ponadto w wielu miejscach miasta podwórza przy granicach ulic były zabite złamanymi i dziurawymi deskami, doły kloaczne i klozety umieszczone blisko przy deskach nie były wymurowane ani pokryte. Zwrócono też uwagę na to, że ścieki gnojowe z obór i krew zabitego bydła w rzeźniach były odprowadzane na ulice, okna i lufciki stajni były umieszczone od strony ulicy, gnój wyrzucano na ulicę i leżał na niej przez kilka dni, tak że za dnia jeździło się po nim i ślady tego pozostawały widoczne wiele dni. Wobec tych wykroczeń sanitarno-budowlano-poli-cyjnych obie komisje zaapelowały do magistratu, aby ten dopilnował, by zostały założone kanały do odprowadzania ścieków z domów oraz plany do tego jak najszybciej naszkico-wane, żeby nowe budownictwo miało na to wzgląd, a cech rzeźników został skłoniony do wybudowania specjalnej rzeźni185. Tutejszy magistrat przekazał również do przebadania wodę studzienną pod kątem jej zdatności do picia. Zawierała wprawdzie związki orga-niczne, lecz uznano, że po przegotowaniu można było jej używać do wszystkich celów186.

Cholera nawiedziła także w 1866 roku okolice Bytomia, m.in. wieś Rokitnicę. Czyn-nikiem zakaźnym według miejscowej ludności miała być przepływająca przez wieś rzeka

183 „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1867, St. 23, s. 104.184 Ibidem 1867, St. 28, s. 122.185 APKat., Am. Bytom, sygn. 4767, s. 96–98.186 Ibidem, s. 193–194.

174

Rokitnica. W samej miejscowości nie było żadnych studni, toteż dla wygody wodę do mycia i prania brano z potoku i przez to się zarażono. Choroba objęła swym zasięgiem domy leżące po prawej stronie potoku, przenosząc się później do centrum wsi, i zabrała 29–31 ofiar187.

Odpowiednie kroki przeciwko chorobie podjęto w Woźnikach. Po otrzymaniu donie-sień o występującej cholerze w Częstochowie w 1866 roku, mając na uwadze przywlecze-nie choroby do Woźnik jako miasta przygranicznego leżącego na trasie do Częstochowy przez udających się do Królestwa Polskiego pielgrzymów, magistrat woźnicki dnia 19 września 1866 roku powiadomił o tym stanie rzeczy magistrat w Bytomiu oraz miejscowy sąd w Piekarach Śląskich, by także te dwie władze miały wzgląd na możliwość przenie-sienia cholery na swój obszar administracyjny, gdyż spodziewano się idących stamtąd procesji188. Ponadto po stwierdzeniu w Woźnikach 6 października 1866 roku pierwsze-go zachorowania tamtejszy magistrat, dnia 8 października ze strony fizyka powiatowego i 12 października ze strony landrata lublinieckiego, dostał polecenie skrupulatnego sto-sowania dezynfekcji, a w przypadku gnojowisk, których staranna dezynfekcja nie była możliwa ze względu na ich złe położenie, nawóz nie mógł być gromadzony, lecz musiał być codziennie wywożony. Nakazano magistratowi niezwłocznie ukonstytuować komisję sanitarną i sporządzać doniesienia o stanie choroby189.

W Gliwicach cholera wybuchła w październiku 1866 roku, a sprzyjać zarazie miało go-rące i suche lato. Tuż pod miastem rozbito namioty, w których leżeli chorzy na cholerę. Na ulicach Gliwic można było spotkać ciche kondukty pogrzebowe oraz ludzi noszących na wysokości serca kawałek miedzi owinięty we flanelę, uchodzący wśród ludności za środek leczniczy. Podczas panującej cholery w 1867 roku tutejsza gmina starała się zapobiegać epidemii przez wydawanie zup dla ubogich, założenie lazaretu cholerycznego itp. Koszty tego przedsięwzięcia poniesione przez miasto wyniosły 2140 talarów190.

W październiku 1866 roku epidemia cholery dotknęła mieszkańców kolonii kopalni „Emanuelssegen” (Murcki) w powiecie pszczyńskim ze znacznym nasileniem. Aby zapo-biec dalszemu szerzeniu się choroby, dr Moll – lekarz bractwa górniczego – wprowadził zabiegi profilaktyczne:

• wyznaczenie ostatniego domu w kolonii na tymczasowy lazaret;• nakazanie sprowadzenia z lazaretu w Mikołowie 4–6 łóżek i potrzebnych przybo-

rów lekarskich; • rozprowadzaniem lekarstw miał się zająć stróż dzwonkarz z Mikołowa Górecki;• nadzorca węgla miał się podjąć nadzoru nad sanitariatem i dezynfekcją oraz ewi-

dencjonowania artykułów żywnościowych podawanych chorym;• sztygar Goetze miał przygotować kostnicę przez usunięcie ścian działowych bu-

dynku gospodarczego, by móc natychmiast izolować zwłoki;• do transportu zwłok zostało zatrudnionych 2 grabarzy, sprowadzonych do Mur-

cek na czas choroby: Łabczyński oraz Imhof;

187 F. Dworatzik: Zur Geschichte von Rokittnitz. 1. Die Cholera in Rokittnitz im Jahre 1866. „Aus dem Beuthe-ner Lande” 1924, Jg. 1, Nr 5, s. 19.188 APKat., Am. Woźniki, sygn. 406, s. 17.189 Ibidem, s. 19, 23.190 B. Nietsche: Geschichte..., s. 358; A.O. Klaussmann: Górny Śląsk przed laty. Tłum. A. Halor. Katowice 1996 (tytuł oryg.: Oberschlesien von 55 Jahren, reprint z 1911 roku.), s. 87.

175

• po upływie około 48 godzin zmarłych na cholerę miano chować bez orszaku po-grzebowego na przygotowanym do tego celu cmentarzu cholerycznym;

• na czas epidemii sprowadzono do Murcek komisję lekarską, która miała zbadać przyczynę choroby; komisja ta poleciła, by palono w czterech miejscach na obrze-żach wsi wielkie ognie, co miało uśmierzyć zarazę;

• każdego dnia rano miano wysyłać do dr. Molla gońca z pisemnym raportem, aby wydawał stosowne zalecenia lub ewentualnie odwiedził Murcki;

• odwołanie lekcji w tutejszych obu szkołach.Dnia 19 października 1866 roku przybyli ponadto do Murcek 2 bracia miłosierni z Pil-

chowic i 2 siostry miłosierne z Nysy do zaopatrywania w żywność chorych na cholerę. Przybysze zostali zakwaterowani w miejscowej karczmie.

Podczas tej epidemii w Murckach zanotowano także niepokojące zjawisko ze strony ludzi, którzy mieli zabierać słomę spod zmarłych na cholerę i kłaść pod progi domów ro-dzin, które były zdrowe. Raport policyjny z 3 listopada 1866 roku ujawniał, że na cholerę w Murckach zapadło 69 osób, z których zmarło 19191.

Przygotowania na przyjęcie epidemii zostały poczynione także w Leśnicy. Zarząd poli-cyjny tego miasta 18 sierpnia 1866 roku zobowiązał miejscowych rzeźników do odprowa-dzania krwi i ścieków do dołu wyłożonego cegłą lub kamieniem i po każdym uboju mieli tam wlać rozpuszczony w wodzie chlorek bielący i melanteryt. Chemiczne działanie tych środków wprawdzie nie likwidowało natychmiastowo szkodliwych wyziewów, lecz znacz-nie miało ograniczać proces gnilny. Miesiąc później, 19 września 1866 roku, zarząd po-licyjny zwrócił się z podobnym poleceniem do mieszkańców miasta. Mieli oni tak samo postępować z gnojowiskami, jak rzeźnicy z dołami ściekowymi, wlewając tam środki che-miczne co 8 dni; wszystkie rynsztoki miały być oczyszczone i utrzymywane w czystości, również w celu pozbycia się szkodliwych wyziewów. Nieprzestrzeganie lub naruszanie przepisów miało być karane. Jako że stwierdzono przypadki niestosowania się do zaleceń, zarząd policyjny zapowiedział 28 września 1866 roku zaostrzenie sprawowanego nadzoru i przeprowadzenie kontroli192. Środki zaradcze ze strony magistratu nie zapobiegły wy-buchowi cholery, który nastąpił w mieście i przyległych gminach Księża Wieś i Wolne Sołectwo Leśnica w nocy z 1 na 2 października 1866 roku. Choroba w Leśnicy miała bar-dzo gwałtowny przebieg; w świetle prowadzonych przez magistrat wykazów zachorowań, zgonów i wyzdrowień, już do 15 października zanotowano 106 zachorowań i 31 zgonów. Potem występowały już pojedyncze przypadki choroby i do wygaśnięcia cholery w koń-cu tego miesiąca stan osób chorych wynosił 113, a zmarłych 33. Podczas tej epidemii jej ofiarą padli poszczególni radni miejscy oraz chorrektor szkoły ludowej Andreas Krause. Zachorował także sam burmistrz Leśnicy. Ojciec Athanasius wspierał przez 10 dni du-chownych w udzielaniu umierającym sakramentów i grzebaniu zmarłych. Na polskim Święcie Krzyża (Kreuzfeste) na Górze Świętej Anny, pomimo licznych ostrzeżeń ze stro-ny władz z powodu niebezpieczeństwa zarażenia, do ze branych już pielgrzymów miało się jeszcze dołączyć dodatkowe 15 tys. osób193. W związku z wybuchem epidemii został 191 S. Hosoda: Położenie..., s. 167–168; APKat., OP., AKP, T. 13, sygn. 611, s. 96, 102–103; Cholera w Murckach w 1866 r. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 12, s. 3.192 APOp., Am. Leśnica, sygn. 697.193 Ibidem, sygn. 1, s. 121; E. Dehnert: Als in Bergstadt..., s. 107; Ch. Reisch: Geschichte des St. Annaberges in Oberschlesien. Breslau 1910, s. 374.

176

3 października policyjnie zakazany transport nawozu przez główne ulice miasta; mógł on się odbywać dopiero poza jego granicami. Dzień później została zwołana w Leśnicy komisja sanitarna i postawiła sobie na początek zadanie wytyczenia specjalnego cmenta-rza dla zmarłych na cholerę. Wysłała do władz rejencji wniosek o przysłanie do pomocy lekarskiej na czas trwania epidemii 1 lekarza, a prośba ta została poparta przez landrata strzeleckiego. Landrat 8 października 1866 roku polecił także zastępcy burmistrza Leśnicy usuwanie w mieście sanitarnych niedociągnięć. Miasto ponadto miało zadbać o lekarską opiekę nad wszystkimi miejscowymi chorymi, gdyby zachorowali, co było powinnością każdej gminy. W obronie przed cholerą praktykowano używanie przypraw i spożywanie różnych nalewek na bazie alkoholu194.

Wobec szerzenia się cholery landratura opolska, na polecenie władz rejencji, wezwała 13 września 1866 roku administrację policji Krapkowic w celu omówienia zasad postę-powania na wypadek przedostania się cholery do tego miasta. Nakazano burmistrzowi utworzenie komisji sanitarnej, do której zostało powołanych 4 zarządców miejskich: Ro-thes, Mokross, Sczepainsky i Harmensa, 2 radnych miejskich: Ibich i Kluczny oraz dr Ro-senbach. Do opieki nad chorymi przybyły 2 października 1866 roku z Nysy 2 szare siostry, Camilla Pelka i Eleonore Chrossok. Trwająca cholera od nocy z 13 na 14 października do 30 listopada 1866 roku w Krapkowicach spowodowała 10 przypadków zachorowań i 5 zgonów195.

W związku z niekorzystną sytuacją epidemiczną w 1867 roku na Górnym Śląsku wła-dze rejencji zwróciły się 5 lipca 1867 roku do magistratu w Krapkowicach, aby w zapobie-ganiu szerzenia się cholery i unikaniu zaniedbań sanitarnych przeprowadzono regularne i gruntowne sprzątanie ulic, usuwano wszystkie gnijące materiały z rynsztoków, aby po-zbyto się szkodliwych wyziewów. Ponadto magistrat miał dbać o to, by te studnie, które dostarczały bezsprzecznie złej i szkodliwej dla zdrowia wody pitnej, zostały policyjnie zamknięte. Wreszcie polecono magistratowi, by w tych wszystkich budynkach, w których pokazały się przypadki choleryczne, bezzwłocznie przeprowadzono zgodną z przepisami dezynfekcję dołów kloacznych.

Dnia 3 sierpnia 1867 roku wystąpił w Krapkowicach pojedynczy przypadek śmiertel-ny właścicielki domu Schacfes spowodowany cholerą. Gdyby zachorowania na cholerę następowały dalej, do działania miały wkroczyć władze policyjne. O każdym przypadku cholery należało powiadamiać landrata, sprowadzony miał być lekarz na koszt związku ubogich oraz niezwłocznie dokonywana dezynfekcja. Miano też prowadzić wykazy za-chorowań i zgonów z powodu cholery196.

Pojedyncze zachorowania na cholerę w 1867 roku wystąpiły w Królewskiej Hucie i, tak samo jak w Krapkowicach, do opieki nad chorymi zostały powołane szare siostry197.

Z powodu występowania cholery na Dolnym Śląsku w 1866 roku podjęto kroki zarad-cze w mieście Kluczbork. W związku z tym dnia 31 lipca 1866 roku fizyk powiatowy dr Michalski polecił miejskiej administracji policyjnej troszczyć się o możliwie największą czystość na ulicach, placach, drogach i pasażach, w podwórzach i domach, kontrolować

194 APOp., Am. Leśnica, sygn. 1, 697.195 J. Chrząszcz: Geschichte der Stadt Krappitz..., s. 84; APOp., Am. Krapkowice, sygn. 2075.196 APOp., Am. Krapkowice, sygn 2073.197 H. Mohr: Geschichte der Stadt Königshütte in Oberschlesien. Königshütte 1890, s. 65.

177

sprzedaż artykułów spożywczych i owoców, a w szczególności wycofywać ze sprzedaży niedojrzałe owoce oraz nakazać oberżystom i szynkarzom, by zwracali uwagę na obce osoby przybywające z zewnątrz, a zwłaszcza na takie, które przybywały z miejscowości opanowanych przez cholerę. Dnia 6 sierpnia 1866 roku do komisji sanitarnej mieli zostać zaproszeni: fizyk powiatowy dr Michalski, radni miejscy Heintze i Pelikan oraz sukien-nik Zechelius. Cholera jednak wybuchła w mieście 5 września 1866 roku, toteż wystoso-wano liczne zarządzenia mające na celu jej zwalczenie. Dnia 15 października 1866 roku odbyło się w Kluczborku posiedzenie komisji sanitarnej w obecności prezydenta rejen-cji von Viebahna. Postanowiono, by możliwie najbardziej ograniczyć ogniska choroby, niezwłocznie odizolować zarażonych cholerą. Stosownie do tego miał być przeznaczo-ny do przyjęcia chorych na cholerę wyłącznie miejski szpital. By ułatwić umieszczenie tam chorych na cholerę, inni chorzy mieliby zostać przeniesieni do szpitala powiatowego. Poddano uwadze, aby zwłaszcza w oberżach troszczyć się o należytą dezynfekcję dołów kloacznych. Miała być do tego wyznaczona odpowiednia osoba do dezynfekcji wszystkich oberż. O zachorowaniach miano powiadamiać opinię publiczną. Domy, w których znaj-dowali się chorzy na cholerę, winny być oznaczone czarną tablicą. Należało też zadbać, aby pochówki zmarłych na cholerę nie następowały na katolickim cmentarzu położonym w środkowej części miasta. Gdy choroba w Kluczborku miała się ku końcowi, magistrat dnia 22 października 1866 roku zwrócił się z wnioskiem do kolegium Kościoła ewange-lickiego w sprawie uchwały komisji sanitarnej, by nie zezwalać w przyszłości na grzebanie zmarłych na cholerę na cmentarzu katolickim. Czy, a jeżeli tak, to pod jakimi warunkami zezwalano by na pogrzeby takich zmarłych wyznania katolickiego na cmentarzu ewange-lickim – nie wiadomo. Nie wiadomo też, jak się do tego wniosku ustosunkowało kolegium Kościoła ewangelickiego, jednak rozwiązanie tej kwestii nie było istotne, ponieważ epide-mie cholery już więcej nie nawiedzały miasta198.

Cholera panowała w niedaleko położonym od Kluczborka Wołczynie w 1866 roku. W jednym miesiącu zaraza ogarnęła 177 osób, z których 101 padło jej ofiarą. Chory-mi zajmował się jedyny lekarz w miejscowości, dr Guttmann. Opiekowały się też nimi niestrudzenie szare siostry, a pastor Prusse chorym i umierającym udzielał duchowego pocieszenia. Wśród tych, których ta choroba porwała, znalazła się m.in. córka pastora Prusse, Justine, która uległa zarazie, mając 12 lat199.

Epidemia cholery w swym rozprzestrzenianiu się nie ominęła w 1866 roku też stoli-cy rejencji – Opola. W Opolu stacjonował Batalion 63 Pułku Piechoty (Füsilierbataillon des Regiments 63), który na swej wyprawie przeciwko Austrii dotarł pod koniec lipca 1866 roku do Brna i poruszał się na tamtym obszarze mocno opanowanym przez cholerę. Rannych i chorych głównie na cholerę już wcześniej zawożono m.in. do Opola, a zaraza prawdopodobnie została przywleczona na Górny Śląsk także przez cywili. W Opolu szyb-ko wystąpiła i rozprzestrzeniła się w budzących grozę rozmiarach. Pierwszy jej śmiertelny przypadek nastąpił 14 lipca 1866 roku, a pod koniec miesiąca zostały stwierdzone 2 przy-padki choroby przywleczone przez żołnierzy. Już 18 lipca magistrat wydał szczegółowe środki ostrożności. Ostrzegano przed lekceważeniem biegunek w okresie panowania epi-demii cholery, gdyż te często miały przechodzić w cholerę prawdziwą. Mogły je wywoły-

198 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 891, s. 20, 22, 28–31; sygn. 890, s. 118–119.199 H. Gawel: Die geschichte der Stadt Konstandt..., s. 116.

178

wać zepsute artykuły żywnościowe, dlatego też musiano prowadzić ścisły nadzór nad tego typu artykułami przeznaczonymi do sprzedaży. Miano się chronić przed przeziębieniem przez ciepły ubiór, miano wystrzegać się podnieceń i wzruszeń, a także nazbyt szybkiej i radykalnej zmiany swego trybu życia. Jednocześnie pocieszano opinię publiczną, że cho-lera miała występować przeważnie w takich miastach, które przez swe położenie osła-niające przed wiatrami przemieniało złe powietrze zbierające się w wąskich, brudnych ulicach i małych, zabrudzonych podwórzach w siedlisko chorób epidemicznych. Poło-żenie Opola na otwartej przestrzeni miało pozwalać wiatrom bez przeszkód oczyszczać powietrze. W trosce o ewentualne umieszczenie osób, które zachorowały na cholerę w tu-tejszym mieście, magistrat urządził 10 sierpnia miejski lazaret choleryczny na Przedmie-ściu Odrzańskim (Odervorstadt) w domu mieszczanina Pluty przy Kräutereistraße (ul. Spychalskiego), z którym zawarto umowę najmu. Od 12 września opiekę nad chorymi miały sprawować 3 miłosierne siostry. Do pośrednictwa w transporcie chorych do laza-retu cholerycznego urządzono w urzędzie policyjnym pokój służbowy; nocą zaś działał taki w ratuszu wraz z urzędnikami, którzy po powiadomieniu przystępowali do działania. Wpływ organicznych zanieczyszczeń wody pitnej i ciągłe spożywanie tej wody miały od-działywać w sposób szkodliwy na mieszkańców i wspomagać rozwój epidemii. Zwrócono więc uwagę władzy sanitarnej na posiadłość i jej podejrzaną studnię przy Krakauerstraße 13 (ul. Krakowska), gdyż zauważono, że ta studnia ze swoją złą wodą przyczyniała się w dużej części do wielu przypadków chorób w tej posiadłości. Nie pozostawiono również potrzebujących samych sobie. Zwrócono się na łamach opolskiej prasy o pomoc dla ubo-giej wdowy Firniß z czwórką małych dzieci, zamieszkałej na Przedmieściu Odrzańskim u F. Neumanna. Jej mąż został powołany do służby wojskowej jako żołnierz obrony kra-jowej i wkrótce po powrocie do domu zachorował na cholerę i zmarł. Na łamach prasy lokalnej publikowano również informacje o stanie epidemii w Opolu. W okresie od 14 lipca do 15 listopada 1866 roku zachorowało w mieście 351 osób, z których 207 zmarło. Ofiarą cholery padł również dnia 8 września 1866 roku, aktywnie jej przeciwdziałający, landrat opolski Julius Emil Hoffmann200. W 1867 roku, po tym, jak ponownie wystąpiła cholera w powiecie opolskim, zaszła obawa, że może wybuchnąć w Opolu. Z tego też powodu zamierzano przystąpić do gruntownej dezynfekcji dołów kloacznych i kanałów ściekowych. Polecono tutaj dokonać odpływu wody z kanału Młynówki poprzez zasta-wienie kanału Wińskiego według działania sprzed roku, doprowadzając tym samym do jej wymiany i zapobiegając temu, by jej przybieranie nie uczyniło z kanału niebezpiecznej kałuży, będącej źródłem szkodliwych wyziewów. Ta stojąca woda miała odpowiadać za wzrost zachorowań podczas epidemii cholery rok wcześniej201.

Częściowo przez austriackich jeńców, częściowo przez powracających do kraju żoł-nierzy cholera została przywleczona w 1866 roku do powiatu głubczyckiego, nie omijając na swej drodze praktycznie żadnej miejscowości. Pierwszy przypadek zachorowania na

200 A. Steinert: Freud und Leid in Oppeln vor 75 Jahren. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und Land” 1941, Jg. 16, s. 94; „Wochenblatt für Stadt und Land” 1866, Jg. 4, Nr 30, s. 138–139; Nr 31, s. 144–145; Nr 33, s. 158; Nr 35, s. 169; Nr 36, s. 173; Nr 37, s. 179; Nr 38, s. 183; Nr 39, s. 189; Nr 40, s. 193–194; Nr 41, s. 197; Nr 42, s. 201; Nr 43, s. 205; Nr 44, s. 209; Nr 45, s. 214; Nr 46, s. 217; Nr 47, s. 221; Nr 48, s. 227; Nr 49, s. 234; Nr 50, s. 241; Nr 51, s. 249; Nr 52, s. 258; 1867, Jg. 5, Nr 1, s. 3; „Oppelner Kreisblatt“ 1866, St. 37, s. 237; „Stadtblatt Oppeln“ 1866, Nr .37, s. 234.201 „Wochenblatt für Stadt und Land” 1867, Jg. 5, Nr 28, s. 117.

179

cholerę wystąpił na początku września u jednego z żołnierzy z Wojnowic powracających do swojej jednostki wojskowej w Głubczycach. Przybył on tam chory na cholerę i został umieszczony w szpitalu. Do tutejszego lazaretu wojskowego zostało także przyjętych kil-ku żołnierzy z marszu powrotnego z Karniowa chorych na cholerę i od tego czasu choro-ba rozprzestrzeniła się również w samym mieście. W Głubczycach zostało zgłoszonych 75 zachorowań, z czego odnotowano 35 przypadków śmiertelnych. Liczby podobne, a nawet znacznie większe w odniesieniu do liczby ofiar zawierały matrykuły zgonów w wielu miej-scowościach powiatu głubczyckiego. Nasilenie epidemii przypadło na miesiące wrzesień i październik. W swoim poświęceniu na rzecz chorych szczególnie duchowni mieli się odznaczać dużym zaangażowaniem i nieustraszenie spełniać swoją powinność202.

W podobnych okolicznościach cholera pojawiła się także na terenie powiatu nyskie-go, gdzie trwając od sierpnia do początku listopada 1866 roku, pociągnęła za sobą rów-nież znaczną liczbę ofiar203. W Głuchołazach, podczas epidemii tej choroby w 1866 roku, domowym sposobem leczenia cholery i ciężkich biegunek stosowanym przez jednego z mieszkańców był napój z suszonych borówek czernic, jednej upieczonej gruszki goto-wanej w czerwonym winie, ewentualnie z dodatkiem małej ilości cukru i pity na gorąco. Miało to pomóc wielu chorym204.

Cholera w 1866 roku wystąpiła również w Prudniku. Jej ofiarą byli przeważnie ludzie ubodzy. Chorych na cholerę leczył lekarz ubogich, radca sanitarny dr Wüstefeld, lekarz wojskowy dr Glum i dr Borkert. Miejska komisja sanitarna poczyniła energiczne przy-gotowania przeciwko zarazie i urządziła lazaret choleryczny. Również bracia miłosierni z klasztoru zaopatrywali chorych na cholerę w żywność. Choroba wybuchła 20 lipca i wy-gasła dopiero 15 grudnia 1866 roku, obejmując 335 osób, z których 120 zmarło205.

Kolejna, przedostatnia już epidemia cholery rozgrywała się na terenie rejencji opol-skiej w latach 1872–1874. Władze rejencji opolskiej wydawały wiele zarządzeń zarad-czych przeciwko epidemii, a do działań tego typu włączały się landratury i magistraty, publikując ich treść w gazetach urzędowych. Co się tyczyło środków ochronnych przed-

202 Lischwitz: Das ereignisreiche Jahr 1866 und unser Heimatkreis. Geschichtliche Erinnerungen. „Leschwitzer Tischkerierkalender für Stadt un Land Leobschütz” 1937, Jg. 11, s. 98–99; Das Jahr 1866 und unser Heimatkreis. „Leobschützer Zeitung” 1935, Jg. 59, Nr 142, teil 2.203 E. Beck: Neisser Land 1866..., s. 41, 46, 51–55; Idem: Die Kreis Neisse beim Kriegsausbruch 1866. „Heimatkalender im Neißegau” 1939, Jg. 5, s. 114.204 Die Ruhr. „Oberschlesische Heimat” 1917, Bd. 13, s. 131.205 J. Chrząszcz: Geschichte der Stadt Neustadt..., s. 389–390.

Reklamy bitterów, gorzkich alkoholi spożywanych jako środki przeciw cholerze, zamieszczone na łamach opolskiej prasy („Źródło: „Stadtblatt Oppeln” 1866, Nr 31, s. 198; Nr 32, s. 204)

180

sięwziętych przeciw występowaniu i szerzeniu się cholery, to rejencja opolska, gdy cholera panowała w Rosji i Austrii, już przez obwieszczenie w „Amtsblatcie” z 8 sierpnia 1872 roku zwróciła uwagę urzędom landrackim, administracjom policyjnym, fizykom powia-towym itd. na zbliżanie się choroby oraz przypomniała przepisy z regulaminu z 8 sierpnia 1835 roku, w szczególności wskazała na konieczność stosowania się do poleceń policji porządkowej. Zaleciła też częsty wywóz odpadów, a także prosiła dyrekcję kolei żelaznej, aby troszczyła się o dezynfekcję ustępów publicznych206. Cholera panowała już od jesieni w austriackiej strefie przygranicznej, a szczególnie intensywnie w Morawskiej Ostrawie, Witkowicach i Boguminie, i została przeniesiona do powiatu raciborskiego przez tutej-szych pruskich górników pracujących po austriackiej stronie granicy. Cholera wybuchła i opanowała miejscowości powiatu raciborskiego oraz powiatu kozielskiego, dlatego też landrat raciborski Pohl dnia 9 grudnia 1872 roku opublikował w gazecie powiatowej za-rządzenie z „Amtsblattu” z 16 października 1866 roku oraz przepisy dotyczące zakładania, funkcjonowania i obowiązków komisji sanitarnych według ustaleń ustawy z 8 sierpnia 1835 roku. Organizacja komisji sanitarnych została przekazana administracji policyjnej. Landrat w swym zarządzeniu z 17 grudnia 1872 roku i 24 stycznia 1873 roku przestrzegł przed kontaktami z mieszkańcami z opanowanych epidemią miejscowości, zwłaszcza z osobami z zarażonych domów. Zalecał największą ostrożność przy spożywaniu arty-kułów żywnościowych, przestrzeganie ogłoszonych postanowień odnośnie do epidemii z ustanowieniem w razie potrzeby kary egzekucyjnej do 100 talarów i przyjmowanie po-mocy lekarskiej przy najmniejszym przypadku chorobowym podobnym do cholery, gdyż w ten sposób można było zapobiec dalszemu szerzeniu się choroby. Administracjom poli-cyjnym polecał natomiast zarządzić sprzątanie ustępów, dołów ściekowych itp. – wszędzie na koszt właścicieli lub gmin – i dopilnowywać wykonywania tego zadania. Kontrolę nad tym mieli sprawować żandarmi w przydzielonych im okręgach, a spostrzeżenia o nie-prawidłowościach w tym względzie mieli donosić administracjom policyjnym, ale też o zaniedbaniach ze strony tej ostatniej władzy mieli zawiadamiać landrata. Należało zabić gwoździami studnie ze złą wodą i zatroszczyć się o dostarczanie zdrowej wody pitnej; za-lecane było przez lekarzy, by przed spożyciem gotować wodę i pić dopiero schłodzoną. We wszystkich miejscowościach, w których wystąpiły przypadki zachorowań, administracje policyjne powinny były urządzić instytucję wydającą zupy, ewentualnie na koszt miejsco-wego związku ubogich, i tym ubogim mieszkańcom, którzy nie byli w stanie wystarać się o ciepły posiłek, należało podawać 3 razy dziennie ciepłe zupy. Takich potrzebujących administracje policyjne miały ustalić przez obejście domów osobiście lub przez kompe-tentne osoby. We wszystkich miejscowościach powiatu, w których wystąpiły przypadki cholery, miano urządzić odosobnione izby chorych z oddzielnym wejściem oraz zaan-gażować sanitariuszy. Chociaż sołtysi otrzymali lekarstwa na pierwsze ataki choroby, to sam chory nie mógł być dalej pozostawiony bez opieki lekarskiej. Odpowiedzialnymi za to uczyniono miejscowe sądy i komisje sanitarne, przy czym nieważne było, czy chory chciał lekarza, czy nie. Instytucje te miały sprawić swoimi działaniami, by zdusić chorobę w miejscu powstania i zapobiec jej dalszemu szerzeniu się. W razie zwiększania się liczby zachorowań (ewentualnie już przy 6 przypadkach) należało wysłać lekarza do danej miej-

206 „Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen im Regierungsbezirk Oppeln für die Jahre 1871 bis 1875”. Erstattet von Pistor. Oppeln 1876, s. 29.

181

scowości lub kilku zakażonych miejscowości graniczących z sobą, który będzie tam stale przebywał podczas trwania epidemii. Na wypadek, gdyby lekarska pomoc nie wszędzie była osiągalna, wykonywania praktyki lekarskiej w odnośnych miejscowościach mieli się podjąć studenci medycyny, którzy mieli przybyć na prośbę władz rejencji, jako wyzna-czeni przez dziekana fakultetu medycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Landratowi miano złożyć do 23 grudnia przez administracje policyjne wykazy zachorowań, zgonów i wyleczeń (w 2 egzemplarzach) w celu wysłania do siedziby rejencji w Opolu, a w przy-szłości takie wykazy należało składać co tydzień, w każdy czwartek207.

Gdy w grudniu 1872 roku zostały przywleczone pierwsze przypadki cholery z Austrii do powiatu raciborskiego, rozważany był również problem zamknięcia granic, jednak musiano odstąpić od tego środka, gdyż w austriackich kopalniach i hutach było zatrud-nionych około 1600 pruskich robotników. Zostałby im w ten sposób zabrany zarobek. Na wniosek landratury raciborskiej, ze strony rejencji opolskiej został zawarty z austriackim Rządem Krajowym w Opawie układ na podstawie umowy z Eisenach z 11 lipca 1853 roku, na mocy którego chorzy robotnicy jednego lub drugiego państwa mieli być leczeni i żywieni w miejscu zachorowania za zwrotem kosztów (w Prusach ewentualnie na koszt związków ubogich), a nie jak dotąd – odstawiani do ojczystych miejscowości. Kwestię tę regulowało rozporządzenie ministerialne z 26 lipca 1873 roku208. Choroba szybko wyga-sła i landrat raciborski ogłosił 18 lutego 1873 roku powiat i miasto Racibórz całkowicie wolne od cholery. Podobne środki ostrożności zarządziła administracja policyjna w mie-ście Opole209.

Nawrót epidemii nastąpił w lecie 1873 roku. Trwała ona do połowy listopada 1874 ro ku, zmniejszając tylko w zimie na przełomie 1873/1874 roku intensywność. Kiedy poja wiły się przypadki zachorowań na cholerę w południowej części powiatu raciborskie-go oraz w rejencji wrocławskiej, z tego powodu władze rejencji opolskiej zarządzeniem z 7 lip ca 1873 roku i powołując się na wcześniejsze obwieszczenie „Amstblattu” z 16 paź dziernika 1866 roku dotyczące obrony przed cholerą oraz zgodnie z regulaminem z 8 sierpnia 1835 roku nakazały organizować w miastach z co najmniej z 5 tys. miesz-kańców zarządy i komisje sanitarne, które nakładały obowiązki zawarte w regulaminie i nadzorowały wykonanie przepisów. Zwrócono przede wszystkim uwagę na to, że wszyst-kie zarządy miejskie, których te zarządzenia dotyczyły, miały dopilnować, aby na ulicach i wolnych placach nie było żadnych skupisk śmieci i szlamu, rynsztoki i kanały uliczne musiały być często oczyszczane i spłukiwane, klozety i gnojowniki regularnie opróżnia-ne i często dezynfekowane. Podobnie regularnie miały być opróżnianie i dezynfekowane klozety użyteczności publicznej (w szpitalach, domach ubogich, szkołach, więzieniach itd.). Jako środki dezynfekcyjne polecono stosować melanteryt i kwas karbolowy. Podob-nie właściciele domów byli zobowiązani do utrzymywania czystości w swoich obejściach, a w razie potrzeby również do regularnej dezynfekcji rynsztoków odprowadzających ścieki z ulic znajdujących się przy wąskich uliczkach i zakamarkach lub bezpośrednio obok budynków mieszkalnych, zwłaszcza warstw uboższych. Władze policyjne miały za 207 „Extrabeilage zum Ratiborer Kreisblatt” 1872, St. 49, s. 1–4; „Ratiborer Kreisblatt” 1872, St. 51, s. 397–398; 1873, St. 5, s. 36; 1873, St. 26, s. 204; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 591–592, 599–602; APKat., OR., Landratsamt Rybnik (dalej: L. Rybnik), sygn. 1646, s. 34; AKKZwR., sygn. 375, s. 67–68.208 APKat., OR., AKKZwR., sygn. 375, s. 34; „Generalbericht über das öffentliche... 1871 bis 1875”..., s. 29–30.209 „Ratiborer Kreisblatt” 1873, St. 8, s. 55; APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 108-110.

182

zadanie wydawanie tychże wskazówek do wykonania i skrupulatnie czuwać nad realiza-cją tego zarządzenia. W powiecie raciborskim wyrzucanie odpadów do rowów, na pobo-czach dróg itp. skutkowało grzywną od 5 do 10 talarów, naruszenie zaś zarządzeń poli-cyjnych dotyczących utrzymania czystości – nawet do 20 talarów lub do 14 dni aresztu210. W wydanym przez rejencję tego samego dnia drugim rozporządzeniu wezwano urzędy landrackie, by z miejscowości, gdzie cholera wystąpiła intensywnie, listy zachorowań, zgonów i wyleczeń przesyłać co 8 dni fizykowi powiatowemu, który miał je przeglądać, ewentualnie uzupełniać i przesyłać do rejencji211. Było także na ministerialne polecenie rozważane urządzenie zakładów rewizji i dezynfekcji przy morawskiej i galicyjskiej gra-nicy, by nadzorować komunikację flisaków i marynarzy na Odrze i Przemszy. Po wyraże-niu opinii landratów w Raciborzu i Koźlu odstąpiono od organizowania takiego zakładu, gdyż – ich zdaniem – nie było takiej potrzeby ze względu na to, że komunikacja rzeczna w tamtej okolicy na Odrze była mniejsza oraz że w żadnym przypadku nie było dowie-dzione sprowadzenie cholery przez flisaków lub żeglarzy. Ale ponieważ epidemia galicyj-ska zbliżała się do granicy pruskiej, zostały utworzone nad Przemszą zakład kontrolny i dezynfekcyjny oraz izba chorych przy moście celnym w Chełmie Śląskim. Instrukcja wy-dana 11 sierpnia 1873 roku zawierała rozporządzenie dotyczące meldowania się flisaków i marynarzy przeprawiających się Przemszą w tym wymienionym punkcie kontrolnym i dezynfekcyjnym. Każda osoba zbadana i uznana za zdrową otrzymywała wystawione przez organy prowadzące przegląd i dezynfekcje lub osoby nadzorujące zaświadczenie legitymacyjne uprawniające do dalszej żeglugi lub przebywania na lądzie. Osoby chore na cholerę lub podejrzane o chorobę miały zostać zatrzymane i ulokowane w założonych la-zaretach, pojazdy rzeczne zaś miały zostać gruntownie zdezynfekowane. Naruszenie tego zarządzenia miało podlegać karze więzienia do 3 lat212.

W opolskim okręgu rejencyjnym pielgrzymki, procesje i odpusty odgrywały dużą rolę wśród czynników przyczyniających się do dalszego szerzenia się cholery, gdyż gromadziły na stosunkowo małej przestrzeni tysiące ludzi, którzy nocowali wtedy w większości pod gołym niebem, wszystko jedno, czy noc była ciepła, czy zimna. W sanitarno-policyjnym interesie wydawało się wskazane, by procesji i pielgrzymek zakazać nie tylko wtedy, gdy w miejscu, do którego się te procesje udawały, panowała epidemiczna choroba, lecz także w przypadku, gdy cholera panowała w niebezpiecznej bliskości, w kraju lub za grani-cą, i istniało ryzyko, że w procesjach brały udział osoby, które pochodziły z zarażonych miejscowości lub przez nie przechodziły, albo że same procesje przechodziły przez miej-scowości, w których wybuchła cholera. Ze względu na te okoliczności oraz raport rejen-cji opolskiej do Berlina z 30 lipca 1873 roku w sprawie konsultacji czynionych kroków zaradczych minister spraw wewnętrznych hrabia Eulenburg i minister wyznań religij-

210 „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1873, St. 28, s. 145–146; „Grottkauer Kreisblatt” 1873, St. 29, s. 165; „Ratiborer Kreisblatt” 1873, St. 27, s. 209–211; B. Nietsche: Geschichte..., s. 394–395; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 56, 60; APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 131–132; Am. Grodków, sygn. 1248; „Stadtblatt. Oppeln” 1873, nr 28, s. 169–170; Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831 bis 1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich”. H. 6. Berlin 1879, s. 226–227.211 APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 603; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1646, s. 42.212 „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1873, St. 33, s. 180; „Beilage zu St. 35 des Plesser Kreisblatts pro 1873”; „Generalbericht über das öffentliche... 1871 bis 1875”..., s. 30.

183

nych, nauk i medycyny Sÿdow (w zastępstwie) przypomnieli władzom rejencji opolskiej, że w przypadku, gdyby choroba epidemiczna rozszerzyła się w tutejszym okręgu rejen-cyjnym lub w jego sąsiedztwie w kraju czy za granicą, to wspomniane władze, zgodnie z regulaminem z 8 sierpnia 1835 roku posiadając stosowne uprawnienia, miały zakazać wszystkich nadzwyczajnych zgromadzeń ludzi, w tym odbywania zwyczajowych kościel-nych procesji i pielgrzymek, które pochodziły z zarażonych okolic lub przez nie przecho-dziły, nawet jeśli zmierzały do niezarażonej miejscowości. Zakaz ten miał obowiązywać nawet w sytuacji, gdy zgodnie z ustawą o stowarzyszeniach z 11 marca 1850 roku nie były wymagane zezwolenia na odbywanie publicznych procesji i pielgrzymek, ponieważ zgromadzenia ludności i ich przemieszczanie się mogły wpływać na rozszerzanie się cho-roby w kraju i tym samym zagrażały dobru publicznemu pod względem zdrowotnym. Dnia 24 listopada 1873 roku władze rejencji opolskiej dały podległym sobie landratom i fizykom powiatowym odpis do zapoznania się z powyższym zagadnieniem i poleciły im przesyłać sprawozdania w celu wydania potrzebnych przepisów policyjnych. Do sa-modzielnego postępowania w tym względzie urzędy landrackie i fizycy powiatowi mogli zostać uprawnieni tylko w wyjątkowej sytuacji oraz w przypadku, gdyby zwłoka miała grozić niebezpieczeństwem. O podjętych przez nich środkach ochronnych rejencja miała być natychmiastowo powiadamiana213. Władze rejencji opolskiej już 28 lipca 1873 roku ze względu na silnie występującą cholerę w zachodniej części Galicji wydały zakaz brania udziału w odpustach oraz kontaktów z obcymi pielgrzymami w mającej się odbyć piel-grzymce 15 sierpnia do Kalwarii Zebrzydowskiej w okręgu wadowickim. Z tego samego powodu i z uwagi na bliskość powiatu pszczyńskiego z obszarem opanowanym przez epi-demię landrat pszczyński 30 lipca 1873 roku nakazał władzom miejscowym i policyjnym, by odradzały mieszkańcom powiatu podróż do galicyjskich miejsc pielgrzymkowych i nie wydawały w tym celu certyfikatów podróży214. W roku następnym, w związku z wybu-chem cholery w różnych miejscowościach powiatu bytomskiego, skłoniono rejencję do wydania 17 czerwca 1874 roku zakazu zorganizowania mającej się odbyć 2 lipca, względ-nie w najbliższą po tej dacie niedzielę, pielgrzymki do Piekar Śląskich (powiat bytomski) w święto Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Nakazano podległym rejencji władzom administracyjnym, by opublikowano ten zakaz w gazetach powiatowych i lokalnych w celu jego rozpowszechnienia oraz dopilnowano jego przestrzegania215. Z powodu roz-przestrzeniania się epidemii na powiat strzelecki władze rejencji zabroniły 6 sierpnia 1874 roku odbywania pielgrzymek do miejsc w powiatach: strzeleckim, toszecko-gliwickim, bytomskim, zabrzańskim, katowickim i tarnogórskim216. Dnia 29 sierpnia 1874 roku re-

213 „Generalbericht über das öffentliche... 1871 bis 1875”..., s. 30; APOp., Am. Kluczbork, sygn. 960, s. 107–108.214 „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1873, St. 31, s. 167; „Plesser Kreisblatt” 1873, St. 31, s. 141; „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1873, St. 32, s. 227; APKat., L. Kattowitz, sygn. 738, s. 53.215 APOp., L. Oppeln, sygn. 1401; Am. Krapkowice, sygn. 2073; Am. Grodków, sygn. 1248; APKat., Am. Woźniki, sygn. 402, s. 119; Am. Dobrodzień, sygn. 163; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 67; „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, nr 26, s. 169; „Zabrzer Kreisblatt” 1874, St. 26, s. 111; „Plesser Kreisblatt” 1874, St. 26, s. 123–124; „Ratiborer Kreisblatt” 1874, St. 26, s. 243; „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1874, St. 25, s. 207; Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 226.216 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 226; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1874, St. 32, s. 255; APOp., L. Oppeln, sygn. 1401; Am. Krapkowice, sygn. 2073; Am. Opole, sygn. 2741, s. 170; APKat., Am. Dobrodzień, sygn. 163; Am. Grodków, sygn. 1248; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 66; „Kattowitzer Kreisblatt”

184

jencja rozszerzyła zakaz pielgrzymowania także na powiat rybnicki, szczególnie do Pszo-wa, dokąd z okazji odbywającego się corocznie 8 września święta kościelnego pielgrzymi mieli zwyczaj iść w dużej liczbie217. Landratura katowicka skarżyła się, że nie wszędzie przestrzegano zarządzenia rejencji z 6 sierpnia 1874 roku i w pielgrzymkach w dalszym ciągu uczestniczyły znaczne masy ludzi, zwłaszcza z sąsiedniej Galicji i Królestwa Pol-skiego. Dlatego też landratura dnia 17 września 1874 roku zwróciła uwagę naczelników urzędów na te niewłaściwości, wysoce niebezpieczne dla szerzenia się cholery, i nakazała, by polecili oni swym organom, aby odmawiano przyjęcia łatwo rozpoznawalnym piel-grzymom z zagranicy. Żandarmi byli pouczeni, by dopilnowując wykonywania zarządze-nia, wspierali naczelników urzędów, donosili im o każdym wykroczeniu dochodzącym do ich wiadomości218. Katowicki urząd landracki, w związku z panującą cholerą na Górnym Śląsku, na polecenie rejencji wydał 28 października 1874 roku zakaz zorganizowania ma-jącej się odbyć 1 listopada pielgrzymki do Piekar Śląskich. Wójtowie mieli to zarządzenie upublicznić w gminach, a naczelnicy urzędów – dopilnować jego realizacji219.

Zwrócono również uwagę na możliwość rozprzestrzenienia się cholery przez ruchy ludnościowe. W powiecie strzeleckim landratura, w następstwie szerzenia się cholery w miejscowościach należących do okręgów urzędowych Kamień Śląski, Izbicko i Kadłub, zabroniła 27 lipca 1874 roku odbywania targu tygodniowego w Izbicku220. Policja targowa w miastach w powiecie strzeleckim, takich jak: Zawadzkie, Żędowice, Gogolin i Izbicko miała wręcz polecone 19 lipca 1874 roku przez fizyka powiatowego i radcę sanitarnego dr. Brucka, aby z powodu niebezpieczeństwa cholery zniszczyć niedojrzałe owoce i ziem-niaki, cuchnące i źle wyglądające mięso oraz podejrzane kiełbasy. Landratura w swych dyrektywach z 10 lipca i 8 sierpnia 1873 roku także poleciła miejscowym władzom poli-cyjnym i żandarmom dokładne kontrole i zatrzymanie wszystkich włóczęgów i żebraków w przypadku, gdy zachodziła obawa, że mogą przenosić chorobę221. Z powodu zagrożenia epidemicznego pojawiły się zakazy urządzania zabaw tanecznych, zarządzone ze strony landratur, np. grodkowskiej czy katowickiej z lat 1873–1874222. Landrat kozielski z tych samych przyczyn w swym zawiadomieniu z 21 czerwca 1874 roku odradzał mieszkańcom swego powiatu poszukiwania pracy w powiatach zabrzańskim, bytomskim, katowickim i tarnogórskim, gdyż – jak twierdził – zachorowania na cholerę występujące w powiecie kozielskim wynikły z przewleczenia choroby z tych właśnie powiatów, a tutaj miało nie brakować opłacalnej pracy223. Z kolei landrat katowicki w swym okólniku z 13 marca 1874

1874, nr 34, s. 221; „Zabrzer Kreisblatt” 1874, St. 33, s. 145; „Beuthener Kreisblatt” 1874, St. 33, s. 155; „Plesser Kreisblatt” 1874, St. 33, s. 155; 1873, s. 229; 1874, St. 33, s. 269; „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1874, St. 32, s. 263; 1874, s. 229.217 APOp., L. Oppeln, sygn. 1401; Am. Krapkowice, sygn. 2073; APKat., Am. Dobrodzień, sygn. 163; Am. Grodków, sygn. 1248; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 68; „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, nr 36, s. 237; „Zabrzer Kreisblatt” 1874, St. 36, s. 160–161; „Plesser Kreisblatt” 1874, St. 36, s. 171; Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 226.218 „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, Nr 39, s. 260.219 Ibidem 1874, Nr 44, s. 287.220 „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1874, St. 30, s. 248.221 Ibidem 1874, St. 29, s. 245; 1873, St. 28, s. 205; 1873, St. 32, s. 227.222 „Neustädter Kreisblatt” 1873, St. 30, s. 223; „Grottkauer Kreisblatt” 1873, St. 33, s. 187; 1873, St. 43, s. 245; 1874, St. 7, s. 32; „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, Nr 31, s. 202.223 „Koseler Kreisblatt” 1874, St. 26, s. 177.

185

roku polecił sądom wiejskim, by na zebraniach gminnych często napominali mieszkań-ców danej gminy o grożącym niebezpieczeństwie przywleczenia cholery i by ograniczali do minimum swe kontakty z miejscowościami ogarniętymi przez chorobę224.

W celu zapobiegania epidemii na Górnym Śląsku władze rejencji opolskiej wydały 10 czerwca 1874 roku zarządzenie, w którym uwzględniono jako czynnik sprzyjający roz-siewaniu zarazy również prowadzenie handlu obnośnego przez gałganiarzy i handlarzy starzyzną, i w miejscach, gdzie panowała cholera, został on zabroniony. Sprecyzo wano również częstotliwość opróżnienia i oczyszczania urządzeń sanitarnych, z jaką na leżało tego dokonywać. Wszystkie doły kloaczne z obornikiem i klozety miały być opróż niane co 8 tygodni, w miejscach zaś, gdzie wybuchła cholera, co najmniej co 4 ty godnie. Na żądanie władz policyjnych należało tę czynność wykonać najpóźniej do 14 dni, przy wy-stępowaniu cholery zaś opróżnienia miano dokonać niezwłocznie, po czym miała nastą-pić gruntowna dezynfekcja. Rynsztoki, w miejscach, gdzie wybuchła cholera, co najmniej 3 razy w tygodniu musiały być zamiatane i spłukiwane, kanały ściekowe rzeźni należało też każdorazowo spłukiwać i dezynfekować, a cuchnące bajora i skupiska szlamu miały zostać niezwłocznie uprzątnięte. Ubikacje publiczne musiały być codziennie dezynfeko-wane kwasem karbolowym lub chlorkiem bielącym. Dezynfekcję należało też obowiąz-kowo przeprowadzać w domach opanowanych przez cholerę. Zdezynfekowane musiały zostać dokładnie ubiory, łóżka, bielizna osobista i pościelowa osób wyzdrowiałych lub zmarłych, jak również wszystkie przybory w izbie chorych. Stare gałgany, słomianki i bez-wartościowe przedmioty tych osób miały zostać spalone. Naruszenie policyjnych zarzą-dzeń dotyczących zapobiegania chorobom zakaźnym miało skutkować grzywną do 10 talarów. Obok tych ogólnych środków ochronnych po wystąpieniu wybuchu cholery zo-stały przedsięwzięte zwyczajne zarządzenia w celu ograniczenia epidemii, a także: izolacja chorych, urządzenie izb chorych lub namiotów dla nich, przewożenie zwłok do kostnicy lub szopy dla zwłok, szybki pogrzeb bez wystawiania zwłok i bez orszaku pogrzebowe-go, opieka lekarska nad chorymi, pielęgnacja przez niezawodnych pielęgniarzy lub pielę-gniarki itp.225

Podczas wybuchu cholery w rejencji opolskiej pojawiła się sposobność rozważenia pytania, czy nie należało zarządzić zbadania studni pod kątem zdrowotności ich wody. Władze rejencyjne weszły w kontakt z prezydium policji we Wrocławiu i otrzymały in-formację, że w tym mieście przy znacznym występowaniu złej wody studziennej, szko-dliwej dla zdrowia, na podstawie orzeczenia rzeczoznawców, szczególnie wrocławskiego chemika dr. Heusela, zamiast czasochłonnych i kosztownych analiz chemicznych wody studziennej stosowano do jej badania z dobrym skutkiem tzw. płyn Nesslera. Płyn ten stosowało się w ten sposób, że dodawało się kilka kropel do badanej wody. Jeśli ona wy-kazywała po krótkim czasie zmętnienie i zabarwienie żółtobrązowe, to wskazywało to na obecność amoniaku, co oznaczało, że woda jest szkodliwa dla zdrowia. Płyn reago-wał zresztą na amoniakalne domieszki, nie wykazywał zatem kwasu azotowego. Chociaż płyn był stosowany we Wrocławiu przez każdego urzędnika wykonawczego, to prezydium 224 „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, Nr 12, s. 84.225 „Generalbericht...”, Oppeln 1876, s. 31–32; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1874, St. 24, s. 201; A.E.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte..., s. 771; A. Lenz: Die Polizei-Verodnungen..., s. 229–230; Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 226; „Beuthener Kreisblatt” 1874, St. 26, s. 107; „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, Nr 25, s. 163–164; APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 188; Am. Grodków, sygn. 1248.

186

policji ostrzegało, że ciecz ta zawierała truciznę, więc należało zachować przy badaniu dużą ostrożność. Rejencja opolska przekazując 24 lipca 1873 roku powyższe informacje landratom i fizykom powiatowym, nakazała wziąć pod uwagę wymienione zalecenia przy koniecznym lub celowym badaniu wód studziennych226.

W celu prowadzenia skutecznej walki z cholerą i ewentualnego zduszenia jej w za-rodku, podejmowano również inne środki zapobiegawcze. Na podstawie regulacji z 8 sierpnia 1835 roku landraci wydawali w latach 1873–1874 zarządzenia przypominające władzom policyjnym, żandarmom i praktykującym lekarzom powiatowym, by o wystę-pujących przypadkach cholery informowali landratów możliwie jak najszybciej, aby ci mogli niezwłocznie zarządzić konieczne środki sanitarno-policyjne. Z kolei władzom policyjnym władze miejscowe musiały donosić o każdym nagłym i z podejrzanymi ob-jawami (wymioty, biegunka) występującym przypadku zachorowania lub zgonu i jedno-cześnie w celu stwierdzenia rodzaju choroby oraz zarządzenia wymaganych środków bez-pieczeństwa miały kazać sprowadzić najbliższego lekarza, w razie konieczności gminnym powozem227.

Postanowieniem Ministra Wyznań Religijnych, Nauk i Medycyny, władze rejencji opolskiej 3 września 1873 roku wydały sprecyzowane zarządzenie dotyczące prowadze-nia zestawień zachorowań, zgonów i wyzdrowień podczas trwania cholery. Zestawienia sporządzane przez urzędy landrackie do władz rejencji opolskiej należało kończyć 7, 15, 22 i 30 względnie 31 dnia miesiąca, a więc zachorowania i przypadki zgonów należało wykazywać dla okresu od 1 do 7, od 8 do 15, od 22 do 30, względnie 31 dnia miesią-ca. Musiano przestrzegać przesyłania zestawień najpóźniej do 10, 18, 25 dnia miesiąca, względnie 3 dnia następnego miesiąca. Ze względu na to, że to postanowienie nie zawsze było uwzględniane, władze rejencji powtórzyły je 3 października 1874 roku228.

W walce z epidemią Bundesrat uchwalił utworzenie komisji specjalnej do celów jed-nolitych, systematycznych badań nad rozprzestrzenianiem się cholery i środkach do jej powstrzymania i zwalczania. W związku z tym, rejencja opolska w swym okólniku z 21 sierpnia 1873 roku poleciła landratom, fizykom i chirurgom powiatowym oraz urzędni-kom medycznym, aby skierowali swą uwagę na ważne kwestie i opierali się na najstaran-niejszych ustaleniach, a rezultaty badań oraz wiążące się z tym rzetelne rozprawy naukowe dotyczące przenoszenia choroby w miejscowościach zarażonych, jak również odnośnie do wybuchu cholery w miejscowościach jeszcze od niej wolnych, niezwłocznie przesyłali, rejencja zaś miała te prace wysłać do Komisji Cholerycznej w Berlinie, która już rozpoczę-ła działalność229. Opracowane plany badań Komisji Cholerycznej Rzeszy Niemieckiej nad przyczynami wybuchu cholery i o jej zapobieganiu były ekspediowane w wydawnictwach dzienników państwowych Rzeszy i Prus (Deutschen Reichs- und Königlich Preußischen Staats-Anzeigers) oraz przez redakcję tych gazet (Berlin S. W. Wilhelmstraße 32) w cenie

226 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 960, s. 103.227 „Plesser Kreisblatt” 1873, St. 28, s. 129; „Ratiborer Kreisblatt” 1873, St. 26, s. 204; „Kattowitzer Kreisblatt” 1874, nr 12, s. 84.228 „Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1873, St. 36, s. 254; APOp., L. Oppeln, sygn. 1383, s. 204; APKat., L. Kattowitz, sygn. 738, s. 74, 79.229 APKat., L. Kattowitz, sygn. 738, s. 71`

187

1,50 srebrnych groszy za egzemplarz. Rejencja opolska 4 listopada 1873 roku zaleciła za-rządom policyjnym i lekarzom nabywanie tych pism230.

Należy się również przyjrzeć krokom zapobiegawczym podejmowanym przez władze na szczeblu lokalnym danych miast i miejscowości. Odpowiednia organizacja i środki za-radcze przeciw epidemii i służące do jej zwalczania zostały poczynione w stolicy rejencji w Opolu. Dnia 5 lipca 1873 roku dowództwo garnizonu nr 37 wystosowało do opolskiego magistratu, wobec groźby wybuchu cholery, postulat utworzenia komisji sanitarnych do zapobiegania jej i niesienia szybkiej pomocy chorym. Miały być one uprawnione i zobo-wiązane do:

• urządzenia odpowiednich i niezbyt oddalonych zakładów leczniczych;• załatwienia niezbędnych lekarstw i sprzętu;• ustalania koniecznego personelu lekarskiego i pielęgniarskiego;• zarządzania na czas potrzebnego miejsca pochówku.Aby pogodzić interesy garnizonu i władzy policyjnej, zostało ustalone, że będzie się

zbierać jedna mieszana komisja sanitarna. Miała się składać z:• 1 oficera garnizonu i 1 naczelnego lekarza wojskowego;• 1 członka zarządu władzy policyjnej;• 1 lub kilku lekarzy cywilnych;• co najmniej 3 odpowiednich przedstawicieli gminy.Jednocześnie dowództwo garnizonu postanowiło skontrolować wszystkich żołnierzy

batalionu piechoty w obsadzonych kwaterach, by móc usunąć ewentualne zastane niedo-magania. Dnia 9 lipca 1873 roku podano również do wiadomości, że komisja sanitarna mianowała 4 komisarzy okręgowych, którzy w asyście urzędników policyjnych mieli kon-trolować wykonanie zarządzonych dezynfekcji. Jako komisarze, funkcję tę mieli pełnić:

• aptekarz i radny miejski Pfeiffer dla okręgu König (Königsbezirk);• radny miejski Hattwich dla okręgu Adalbert (Adalbertbezirk);• radny miejski Koch dla okręgu Sebastian (Sebastianbezirk);• rotmistrz i przewodniczący rady miejskiej Reymann dla okręgu Oder (Oderbe-

zirk).Z polecenia komisji sanitarnej Koch i Pfeiffer mieli poddawać przeglądowi studnie,

względnie wodę pitną231.Dnia 15 sierpnia 1873 roku został przesłany do katowickiej landratury raport z 6 sierp-

nia dotyczący zapobiegania epidemii cholery w Chorzowie. Opisano w nim, że zebrał się tam sąd wiejski, aby ukonstytuować komisje sanitarną do realizacji przepisów zarzą-dzonych w celu zapobiegania epidemii, aby poinstruować tę komisję o jej obowiązkach, zwłaszcza przy ewentualnym wybuchu cholery oraz w ogóle przedsięwziąć te środki ochronne, które miały służyć opiece zdrowotnej i zapobieganiu szerzenia się tej choro-by. Na członków komisji sanitarnej zostali mianowani: zarządca policji Tchabon, jedno-cześnie jako przewodniczący tej komisji; miejscowy proboszcz Kania, jednocześnie jako

230 „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1873, St. 46, s. 257.231 APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 118–119, 131–132; „Stadtblatt. Oppeln” 1873, Nr 28, s. 169–170.

188

zastępca tego pierwszego; miejscowy sołtys Kafka; kupiec Tchindler; miejscowy poborca N. Olearczik; restaurator Tossna.

Ponieważ nie było na miejscu pomocy lekarskiej, zostało uchwalone, by zaangażować znajdującego się w pobliżu Królewskiej Huty lekarza doktora von Chlapowskiego i pod jego kierownictwem zrealizować medyczno-policyjne środki ochronne. Polecono sądowi wiejskiemu w zwyczajowy dla miejscowości sposób powiadomić mieszkańców o nastę-pującym:

• by utrzymywać w czystości pomieszczenia mieszkalne i podwórza, i te pierwsze codziennie wietrzyć;

• by nie kupować szkodliwych artykułów żywnościowych, takich jak np. niedojrzałe owoce czy zepsute ogórki od polskich Żydów;

• by powstrzymywać się od nadmiernego spożycia napojów alkoholowych;• by zawiadamiać niezwłocznie o każdym występującym przypadku choroby admi-

nistrację policyjną, zaniechanie tego obowiązku miało skutkować karą grzywny do 5 talarów;

• by dobrowolnie podporządkowywać się zarządzonym przepisom przy przypad-kach choroby.

Administracja policji doniosła również, że nie było szkodliwych dla zdrowia przepeł-nionych rowów przydrożnych i bajor. Ze strony administracji policji polecono właścicie-lom oberż, by nie tolerowali nagromadzenia pijących gości i ich nocnego pozostawania w lokalach i by w ogóle nie podawali nikomu w nadmiarze napojów alkoholowych aż do upojenia. Niepodporządkowujący się tym nakazom szynkarze za każdy pojedynczy przy-padek mieli być karani grzywną do 5 talarów. Administracja policji i komisja sanitarna miały ściśle z sobą współpracować i troszczyć się o realizację ustanowionych przepisów ogólnych232. Podobne działania przeciwepidemiczne podejmowano i w innych wsiach i miastach powiatu katowickiego, np. w Hucie Laury, Wirku, Brzezince, Wełnowcu, Byt-kowie, Katowicach, Siemianowicach, Załężu233. W powiecie tarnogórskim odpowiednie doniesienia napływały m.in. z Tarnowic Starych, Świerklańca, Nakła, Mikulczyc234.

Ze względu na cholerę występującą w Galicji i zbliżającą się do granic powiatu pszczyń-skiego powstała konieczność utworzenia komisji sanitarnej w Pszczynie, co na stąpiło 12 sierpnia 1873 roku. W skład komisji wchodzili radca sanitarny dr Babel, dr Friedlander, aptekarz Hoefer, weterynarz Wolff, pomocnik lekarski Dormann. Komisja miała nadzo-rować wykonywanie zarządzonych środków ochronno-zdrowotnych, ponadto miała za-angażować personel dezynfekcyjny, przeprowadzać dezynfekcję ścieków ulicznych, ustę-pów, rzeźni itd., kontrolę wszystkich studni i badanie wody z użyciem płynu Nesslera, zbudowanie baraku dla chorych na cholerę, obliczonego na 12–18 łóżek, względnie po-stawienie namiotów i w perspektywie zatrudnienie odpowiedniego personelu pielęgniar-skiego. Magistrat otrzymał od landrata pszczyńskiego 8 sierpnia 1873 roku polecenie, aby nakazał lekarzom prowadzenie zestawień i składanie raportów co 8 dni o występujących zachorowaniach na cholerę i wysyłanie ich do landrata. Spóźnienie w wysyłaniu spra-wozdania ponad 2 dni miało być karane. Gdy cholera była obecna na Górnym Śląsku też

232 APKat., L. Kattowitz, sygn. 738, s. 39–41.233 Ibidem, s. 33, 36, 42, 44–47.234 Ibidem, L. Tarnowitz, sygn. 1865, s. 8, 10, 17, 19.

189

w 1874 roku, magistrat pszczyński przypomniał 11 sierpnia tego roku zarządzenia doty-czące utrzymywania czystości podwórzy, rzeźni, likwidowania źródeł szkodliwych wy-ziewów, dopilnowania przepisowego obmurowania i przykrycia dołów kloacznych itp.235

Aby zapobiec zagrożeniu epidemicznemu, jakie pojawiło się w Murckach w 1873 roku, zarząd kopalń w Mikołowie polecił dnia 8 lipca 1873 roku miejscowemu zarządcy policyj-nemu, aby dopilnował, by tamtejsze gospodarstwa domowe i ich otoczenie utrzymywane były w czystości, często wietrzone, by doły kloaczne i rynsztoki były często dezynfeko-wane za pomocą wapna palonego i kwasu karbolowego, ustępy – wapnem chlorowanym, szamba zaś wapnem – żrącym. W domach prywatnych dezynfekcja miała odbywać się co tydzień, w licznie uczęszczanych lokalach – nie rzadziej niż 2 razy w tygodniu. Zale-cano stosowanie się do przepisów lekarskich, zgłaszanie wystąpienia biegunek sztygarom Galczinskÿ’emu lub Menzelowi, od których można było otrzymać miętę pieprzową lub krople choleryczne. Chorzy mieli być umieszczeni w zbiorowych izbach chorych z nie-zbędną do tego opieką lekarską. Na czas trwania choroby zakazano kontaktu krewnych z chorym236. Trzeba również zaznaczyć, że podobne zabiegi poczyniono w Murckach już 2 lata wcześniej, w 1871 roku na wieść o gwałtownym wybuchu cholery w Królewcu; wy-rażano obawy, że może się przerzucić na Górny Śląsk237.

W zagrożeniu epidemicznym w 1873 roku miano powołać komisje sanitarne także w Krapkowicach i w Królewskiej Hucie238.

Dnia 18 stycznia 1873 roku choroba wybuchła nagle w Modzurowie w powiecie ko-zielskim, tuż przy granicy z powiatem raciborskim, i objęła do 8 lutego 1873 roku 46 osób, z których 20 zmarło. Nie udało się tam udowodnić przywleczenia choroby, natomiast warunki lokalne szerzeniu się choroby były dalece sprzyjające, jak np. studnia, z której przeważnie mieszkańcy 2 ogarniętych cholerą domów służby w dominium (43 zachoro-wania) pobierali wodę pitną. Studnia ta była oddalona tylko 22 m od wyżej położonego przepełnionego cmentarza i bezpośrednio przy dużym gnojowisku. Postanowienie rejen-cji zasypania tej studni zostało jednak tak zmodyfikowane, by woda mogła być używana tylko do pojenia bydła239.

Również złej jakości woda pitna i użytkowa była powodem silnej epidemii cholery w miejscowościach Godula i Łagiewniki Górne (powiat bytomski) w 1874 roku. W Go-duli cholera wybuchła z tak dużą gwałtownością, że od 28 maja do 7 czerwca 1874 roku zachorowało z 1870 mieszkańców 226 osób, z których 66 zmarło. Badanie terenowe wskazało na studnię używaną przez mieszkańców, która była w zasadzie wykopaną dziu-rą o głębokości około 4 m, leżącą pośród licznych i przepełnionych gnojowisk i dołów kloacznych, oddalonych od niej o 1 lub 2 m. Dnia 6 czerwca została ta tzw. studnia za-mknięta na zawsze, i już 8 czerwca zmniejszyła się znacznie liczba nowych zachorowań. Należy przytoczyć, że większość chorych mieszkała w domach robotniczych blisko wspo-mnianej dziury wodnej, a więc tam, gdzie ta woda była spożywana, względnie stosowa-na do innych celów. Natomiast woda we wsi Łagiewniki Górne wyróżniała się znaczną zawartością kwaśnosiarkowego wapna i magnezji, i miała powodować u wszystkich nie-235 APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1639, s. 118–120, 122, 136–137.236 Ibidem, AKP., T. 13, sygn. 686, s. 83–86.237 Ibidem, sygn. 611, s. 147–148; S. Hosoda: Położenie..., s. 168.238 APOp., Am. Krapkowice, sygn. 2075; H. Mohr: Geschichte..., s. 96.239 „Generalbericht...”, Oppeln 1876, s. 24.

190

przyzwyczajonych do tego ludzi, np. wprowadzających się nowych robotników, w ciągu pierwszych tygodni spożywania dolegliwości żołądkowe i biegunkę, i zapewne zwiększyła skłonność do zachorowań na cholerę w tej miejscowości240.

W Łagiewnikach (powiat bytomski) w 1874 roku do walki z cholerą ustawiono przy drogach do tej miejscowości budki dla przechodniów, gdzie każdy, czy szedł do wsi, czy z niej wychodził, musiał się poddać kontroli, czy jest zdrowy, oraz dezynfekcji. Zaraza miała we wsi bardzo agresywny przebieg i stolarze nie mogli nadążyć z przygotowaniem trumien dla zmarłych, a grabarz – z kopaniem grobów; brakowało również furmanek do prze wożenia zwłok241. Podobnie sytuacja przedstawiała się w okolicach Kadłuba (powiat strzelecki) w 1873 roku. W kronikach Krośnicy odnotowano, że ciała były grzebane we wspólnej mogile, ponieważ stolarz również nie nadążał zbijać nowych trumien. Zmarłych na cholerę pochowano na wzgórzu koło Kadłuba. Czyniła to jedyna osoba, która nie bała się śmierci; Michał Kalka posypywał wapnem i woził zmarłych włożonych w drewniane trumny, nocą, gdy wszyscy już spali. Osoby najbliższe zmarłych z lęku przed zarazą nie brały nawet udziału w ostatnim pożegnaniu242.

Następna, ostatnia, epidemia cholery na Górnym Śląsku miała miejsce dopiero w 1894 roku, co nie znaczy, że w tym 20-leciu pomiędzy obiema epidemiami nie było zagroże-nia epidemicznego i groźby przywleczenia cholery ze strony krajów, w których wystę-powała, co zmuszało władze do podejmowania określonych kroków zaradczych. Dnia 5 sierpnia 1876 roku wystąpił z choleropodobnymi symptomami przypadek zgonu, uzna-ny później za biegunkę (cholera nostras) u majstra zmianowego i lokalnego inspektora szkolnego z kopalni Karol w Brzezince (powiat katowicki). W związku z tym fizyk po-wiatowy dr Schlockow zarządził spalenie osobistych przedmiotów zmarłego, dezynfekcję pokojowych i pochowanie zmarłego bez obecności osób towarzyszących. Za zniszczo-ne przedmioty wypłacono wdowie po zmarłym odszkodowanie243. Przypadek zachoro-wania na cholera nostras nastąpił również 2 sierpnia 1879 roku w Tarnowskich Górach u tamtejszego robotnika. Do zachorowania według zarządu policji miały się przyczynić złe warunki mieszkaniowe, gdyż, w domu, w którym mieszkał ów robotnik, pomimo naj-ostrzejszych kontroli policyjnych występowały choroby zakaźne, zwłaszcza tyfus, a także niedożywienie i przeziębienie. Mieszkanie robotnika na polecenie zarządu policji zostało gruntownie zdezynfekowane244.

Niebezpieczeństwo pojawienia się cholery wystąpiło natomiast realnie latem 1883 roku, kiedy groziła inwazja choroby z Egiptu. Dlatego też, jak wszędzie, również w opol-skim okręgu rejencyjnym zostały podjęte daleko idące środki profilaktyczne w celu jej zapobieżenia. Przede wszystkim, uwzględniając regulamin z 8 sierpnia 1835 roku, zarzą-dzenia rejencji z 12 października 1878 roku, ministerialne rozporządzenia z 19 lipca 1883 roku oraz rejencyjne z 20 sierpnia 1883 roku, miały zostać zwołane komisje sanitarne we wszystkich miejscowościach, w których one już istniały, i miano im powierzyć staranną kontrolę wszystkich sanitarnych bolączek na ulicach, podwórzach, w rzeźniach, ustępach i rynsztokach. Zastane niedomogi miały zostać przez nie zaprotokołowane, a stosowne 240 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 205.241 F. Gołek: Cholera w r. 1874. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 11, s. 1–2.242 A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety..., s. 56; Idem: Krąg świętej góry. Opole 2008, s. 147–148.243 APOp., RO, W. 1, sygn. 13561, s. 16–17, 19–25, 34–36, 39–40.244 Ibidem, sygn. 13564, s. 2–7.

191

protokoły przekazane do dalszych rozporządzeń. We wsiach, o ile to było możliwe, miały zostać utworzone specjalne komisje sanitarne złożone z naczelników urzędów, lekarzy, aptekarzy i innych odpowiednich osobistości. Komisje sanitarne miały zostać poinstru-owane, by zwracały szczególną uwagę na zanieczyszczenie gleby, wody pitnej i powietrza oraz przez pouczanie mieszkańców wspomagały działalność władz policyjnych. Szcze-gólny nadzór sanitarno-policyjny miał być rozwinięty w okręgu przemysłowym, gdzie w różnych zakładach przemysłowych w miarę możliwości miano usunąć sanitarne nie-dociągnięcia. Również wielokrotnie miały być kontrolowane mieszkania robotników, po-mieszczenia kwaterunkowe i miejsca do spania. Komisje miały też obowiązek przeprowa-dzania dezynfekcji w przypadku wystąpienia podejrzanych zachorowań, m.in. na cholerę, pod groźbą ukarania za zaniechanie jej245. Miały także zostać sprawdzone lazarety komu-nalne pod kątem ich ewentualnej przydatności do przyjęcia chorych na cholerę. W okrę-gu przemysłowym istniały baraki, które były przeznaczone do przyjęcia osób cierpiących na choroby infekcyjne i przeważnie były powiązane z lazaretami górniczymi. Jakkolwiek były one przede wszystkim przeznaczone dla członków gwarectwa, to zapewne byłyby w razie konieczności udostępniane także chorym na cholerę. Zresztą poszczególne związ-ki komunalne deklarowały gotowość do wystawienia drewnianych baraków na ewentual-ność wybuchu cholery246.

W ciągu lat 1883–1884 został poprowadzony w całej rejencji system kontroli sanitar-no-policyjnej, któremu poddały się władze w mieście Hulczyn (powiat raciborski) w celu usuwania sanitarnych niedociągnięć. Wzywano mieszkańców do wykonywania zarzą-dzonych czynności. Dnia 3 lipca 1883 roku burmistrz Woytych polecił naczelnikom okrę-gu i sierżantom policji Wenzlikowi i Schlossarkowi niezwłocznie skontrolować wszystkie zagrody w mieście i donieść o tym, którzy mieszkańcy nie obmurowali przepisowo gno-jowisk, gdzie gnojówka płynie bezpośrednio przy studni, tak że przy większych ulewach możliwe było jej wpływanie do studni, gdzie było niechlujstwo w zagrodach, które domy były przepełnione. Ponowiono to polecenie również 11 lipca 1884 roku.

Administracja policji w Hulczynie wysłała 20 września 1884 roku pismo do miejsco-wego mistrza rzeźnickiego Valentina Lihotzkÿ, w którym wezwano, by ustęp stojący przy ulicy i pod oknami wyburzyć w ciągu 2 tygodni. W przeciwnym razie miało być to wyko-nane na jego koszt przez trzecią stronę wraz z zadatkiem egzekucyjnym w wysokości 10 marek. Ostatecznie Lihotzkÿ postawił ustęp w innym miejscu. Z kolei landrat raciborski Pohl zwrócił się 24 sierpnia 1884 roku do administracji policji w Hulczynie z prośbą, by rynsztok o szerokości 6 stóp położony przy Töpferstraße i ewentualnie samą ulicę w ciągu 6 tygodni wybrukować, gdyż była bardzo brudna. Sprawić jej tym samym miano należyty odpływ, który dotychczas był wadliwy. Gdyby prac nie rozpoczęto przed upływem 3 ty-godni, to w interesie sanitarno-policyjnym landrat miał ściągnąć odpowiednią zaliczkę od gminy miejskiej Hulczyn do koniecznego wykonania prac brukarskich według każdej stawki i polecił administracji policyjnej ustalić wysokość ewentualnej zaliczki i ją ściągnąć, a sprawozdanie o tym przekazać mu za 3 tygodnie. Członkowie magistratu Woytych, Hol-245 „Fünfter Generalbericht...”, s. 68–69; APOp., RO., W.3-Domeny, sygn. 1681; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 615–618; Am. Leśnica, sygn. 694; Am. Grodków, sygn. 1204; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 48–51; „Rybniker Kreisblatt” 1883, St. 37, s. 173–174; F. Bender: Sammlung der in der Stadt Beuthen O.-S. gültigen Polizei – Verordnungen, Ortsstatute und sonstigen polizeilichen Vorschriften. Beuthen 1896, s. 82–83.246 G. Hoffmann: Historia..., s. 128; „Fünfter Generalbericht...”, s. 69.

192

letschek, J. Spakowskÿ, Herold i Malik postanowili oczywiście zastosować się do polecenia landrata, przedtem jednak zamierzano pertraktować z gminą Długa Wieś co do zapłaty sumy przypadającej na nią według stosunku jej własności przy Töpferstraße. Przedstawi-cielstwo gminy Długa Wieś (powiat raciborski) odmówiło jednak wybrukowania swo-jej części ulicy, względnie zapłacenia swej składki, toteż magistrat hulczyński zwrócił się 6 września 1884 roku do landratury raciborskiej z prośbą o zapoznanie się ze stanem rze-czy i ściągnięcie od wspomnianej gminy zaliczki w wysokości 60–70 marek. Również ze swej strony żandarm Scheitzy dokonał przeglądu pomieszczeń magazynowych u 2 han-dlarzy gałganami znajdujących się w Hulczynie, mianowicie kupca i handlarza Primkera, oraz handlarki Blumenthal. Stwierdzono, że Blumenthal przechowywała gałgany w par-nej piwnicznej izbie, pozbawionej przewiewu. Nie znaleziono u nikogo żadnych środków dezynfekujących. Dowiedziano się też, że gałganów nie sortowali, a zakupione przekazy-wali do zawiezienia do Raciborza.

Przez policyjne rozporządzenie z 22 sierpnia 1884 roku naczelnika urzędu w zastęp-stwie burmistrza hulczyńskiego Woytycha nakazano Mariannie Lukatsch z Długiej Wsi, by w ciągu 2 tygodni zburzyła oborę stojącą bezpośrednio przy ulicy, oraz usunęła położo-ne również blisko gościńca gnojowisko, a leżące jednocześnie przy drzwiach wejściowych do sieni jej domu mieszkalnego i przed oknami jej izby. W przypadku niezastosowania się do tego zarządzenia miało to zostać zrealizowane na jej koszt wraz z pobraniem za-liczki egzekutywnej w wysokości 5 marek. Zażalenia i odwołania od tego nakazu składane przez Lukatsch zostały 4 października tego roku przez landrata Pohla oddalone. Ponadto rejencja opolska w swych reskryptach z 24 lutego 1883 roku i 29 lutego 1884 roku skie-rowanych do administracji policyjnej w Hulczynie poleciła, by sporządzała ona raport dotyczący działalności miejscowej komisji sanitarnej247.

Do zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych oraz pod-jęcia środków zaradczych zebrała się 30 lipca 1884 roku komisja sanitarna w Opolu, w składzie: burmistrz Trentin jako przewodniczący; radny miejski Adamczyk; kapitan Reymann; lekarz sztabowy dr John; doktor von Czarnowski; aptekarze Exner i Muhr; dyrektor Kortzer; naczelnicy okręgowi J. Krause, Baydel, Wontropka, Oesterreich, Bega, Meyer i Herschel.

Do komisji mieli dołączyć: fizyk powiatowy i radca sanitarny dr v. Heer, który swo-ją absencję na posiedzeniu usprawiedliwił chorobą, oraz radca rejencyjny i medyczny dr P. Noack, który był nieobecny z powodu podróży urlopowej248. Aby usprawnić wy-konywanie zarządzonych środków zaradczych prezydent rejencji 10 września 1884 roku zwrócił się do administracji policyjnej i polecił komisji sanitarnej w Opolu, by podzieliła się na wystarczająco większą liczbę podkomisji. Tym podkomisjom miały być przekazane sprawy poszczególnych obwodów miasta: obchody i przeglądy poszczególnych domostw pod kątem sanitarnych niedomogów. Każda podkomisja podczas swych przeglądów mia-ła pracować w obecności urzędnika policyjnego, który miał za zadanie krótko notować zarzuty wysuwane przez tę komisję na poszczególnych ulicach i w obejściach. W ten spo-sób pozyskany materiał miał potem służyć administracji policyjnej jako podstawa, by

247 Státní Okresní Archiv v Opavĕ (dalej: SOAOp.), Archìv mĕsta Hlučìna (Akta miasta Hulczyn) (dalej: Am. Hlučín), inv. čís. 217, s. 1, 4, 7–8, 12, 14, 21–22, 26–30.248 „Wochenblatt für Stadt u. Land” 1884, Jg. 20, Nr 46.

193

skutecznie występować przeciwko określonym właścicielom domów względem szybkiego usunięcia zastanych niedociągnięć sanitarnych. Przeprowadzone przez podkomisje prze-glądy miały dotyczyć głównie stanu ustępów, gnojowisk i innych miejsc przechowywania odpadów. Ponadto miały być rozciągnięte na kontrolę stanu studni i ogólnej czystości podwórzy, korytarzy itd. Do niedociągnięć sanitarnych zauważonych przez prezydenta rejencji należało z jednej strony zaliczyć rów Kräuterei (ul. Spychalskiego), który biegł naprzeciw domu rotmistrza Reymanna po lewej stronie drogi w dół ku Odrze, z drugiej strony zaś – rów na Odervorstadt (Przedmieście Odrzańskie), który ciągnął się na wprost strzelnicy, po lewej stronie ulicy ku Szczepanowicom aż do mostu. Oba rowy, szczegól-nie ten drugi, potrzebowały starannego i gruntownego oczyszczenia, gdyż były w dużym stopniu zanieczyszczone. Dobywał się z nich silny smród. Miała być też załatwiona kwe-stia oczyszczenia rynsztoków z budzącymi wstręt częstymi wylewami, zanieczyszczający-mi okoliczne miejsca, czyniąc je szkodliwymi dla zdrowia249.

W podobnych celach powstała komisja sanitarna w Kluczborku. Do zakresu jej dzia-łania wyznaczono 8 marca 1884 roku przegląd dołów kloacznych, szamb, rzeźni. W po-stępowaniu kontrolnym wady sanitarne miały być usunięte, a poszczególni właściciele domów, którzy wzbraniali się przed dostosowaniem się do przepisów policyjnych – uka-rani. Dnia 9 sierpnia 1884 roku do zakresu obowiązków komisji dołożono kontrolę ulic, placów, podwórzy. Do wykonania tego zadania zostali zobowiązani członkowie komisji: zastępca przewodniczącego Kabitz, radca sanitarny i fizyk powiatowy dr Graber oraz kup-cy Liebrecht i Renner250.

Warto również przytoczyć spostrzeżenia z przeglądu pod względem sanitarno-po-licyjnym przeprowadzonego przez administrację urzędową w gminach Krępna-Jasiona oraz Oleszka i Żyrowa w okręgu urzędowym Żyrowa w powiecie strzeleckim dnia 10 i 18 września 1883 roku. Zastane tam mankamenty sanitarne polegały na tym, że w zagrodach gnojowiska były za duże, względnie za szerokie i przy tym płytkie, usytuowane na ogół na niewybrukowanych podwórzach, gdzie gromadziła się woda deszczowa z gospodarstwa i wszystkich rynien. To dlatego gnojówka wypływała na ulicę. Wielokrotnie zauważono też gnojowiska bez dołu ściekowego. By zaradzić tej bolączce, nakazano tym, których ta sprawa dotyczyła, by budowali je głębsze w celu zapobieżenia takim wylewom na ulicę publiczną. Inne dyspozycje dotyczące założenia obmurowanych dołów ściekowych nie zostały podjęte, bo brakowało ustawowej podpory, gdyż § 126, tytuł 8, część 1 ogólnego rozporządzenia landrata wskazywał tylko na doły ściekowe w miastach. Tak więc zwróco-no uwagę zarządowi gminy, by troszczył się o czystość rynsztoków i chodników ulicznych. Względem studni nie nastąpiło wytknięcie niedociągnięć, gdyż powszechnie wszystkie zachowywały odpowiednią odległość od dołów ściekowych. Raport o tych przeglądach administracja urzędowa w Żyrowej przesłała 28 września 1884 roku do landratury strze-leckiej251.

Gdy w 1884 roku wybuchła cholera we Francji, zostało wydane rozporządzenie mi-nistra wyznań religijnych, nauk i medycyny von Goßlera z 14 lipca 1884 roku, w którym przypominano przepisy zarządzenia ministerialnego z 19 lipca 1883 roku i udzielano bliż-

249 APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 300–302.250 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 891, s. 38, 45; „Kreutzburger Kreisblatt” 1884, St. 32, s. 291–293.251 APOp., Am. Leśnica, sygn. 694.

194

szych wskazówek odnośnie do ich realizacji. Przepisy dokładniej określone tych zarządze-niach były w miarę możliwości realizowane w 1884 roku we wszystkich powiatach okręgu i w celu zapobieżenia wystąpieniu cholery były podejmowane, względnie zamierzone, za-równo przez landratów, jak i administracje policyjne252.

Aby zapobiegać przewlekaniu choroby z miejsca na miejsce, ponownie aktualne się stało zagadnienie zamknięcia szkół wobec zagrożenia epidemicznego. Dzieci szkolne, mieszkające poza miejscowością, w której się znajdowała szkoła i w której panowała cho-lera, nie powinny były do niej uczęszczać. Tak samo dzieci szkolne tych miejscowości, w których cholera panowała, nie powinny uczęszczać do szkoły miejscowości, gdzie nie było jeszcze choroby. W konkretnych przypadkach szkoły należało zamknąć. Na podsta-wie regulaminu z 8 sierpnia 1835 roku i ogólnopruskiej instrukcji z 26 października 1866 roku minister Goßler postanowił w swym rozporządzeniu z 14 lipca 1884 roku, że o za-mknięciu szkoły na wsi i w miastach, które podlegały landratowi, miał decydować lan-drat w porozumieniu z fizykiem powiatowym, natomiast w miastach, które nie podlegały landratowi, o takim zamknięciu miał decydować zarządca policyjny w danym miejscu, po zasięgnięciu opinii przewodniczącego komisji szkolnej. Przed każdym zamknięciem landrat miał powiadomić powiatowego inspektora szkolnego, zarządca policyjny zaś – jego miejscowego odpowiednika, i obaj mieli złożyć doniesienie do władz nadzoru szkol-nego253. Rejencja opolska 24 lipca 1884 roku rozesłała treść rozporządzenia o szkołach do podległych sobie władz. Przypomniała również swe wcześniejsze zarządzenia dotyczące zamykania szkół z 1 lutego 1867 roku, 15 czerwca 1872 roku i 24 września 1877 roku254.

Ze względu na cholerę we Francji rozporządzeniem ministerialnym z 1884 roku po-stanowiono, że w razie zbliżenia się cholery do niemieckiej granicy należy zwracać szcze-gólną uwagę na komunikację kolejową w tych miejscowościach, w których był największy napływ podróżnych z Francji. Lekarzom powierzono zadanie przeprowadzenia rewizji w wagonach kolejowych i zabronienia dalszej podróży osobom chorym już na cholerę i tym mającym niepokojące objawy. Nie zalecano zgromadzania podróżnych w jednym przedziale podczas lekarskich oględzin, zwłaszcza że lekarz mógł zasięgnąć informacji od służby pociągowej. W przypadku zauważenia osoby chorej w wagonie kolejowym, miano ją przenieść do urządzonego już w tym celu osobnego pomieszczenia dla cho-rych. Należało też zarządzić, co było wymagane, a więc wycofanie z ruchu i dezynfekcja przedziału pociągu. Podobne przygotowania miały być podjęte w innych obwodach przy-granicznych, gdyby tam miało zajść niebezpieczeństwo przywleczenia cholery, a w razie jej wystąpienia w kraju należało przeprowadzić kontrolę stanu zdrowia podróżnych na wszystkich ważniejszych punktach węzłowych kolei w zagrożonych okręgach255.

252 „Extrabeilage zum Amtsblatt...” 1884, St. 33, s. 1–5; „Gazeta Górnośląska” 1884, nr 30, s. 1–2; „Extrabeilage zu St. 31 des Grottkauer Kreisblattes” 1884, s. 143–144; „Extrabeilage zu St. 31 des Ratiborer Kreisblattes” 1884, s. 1–6; APOp., RO., W. 1, sygn. 13564, s. 31; RO., W.3-Domeny, sygn. 1681; L. Oppeln, sygn. 1391; s. 625–638, 649–658; Am. Grodków, sygn. 1198, s. 25–30; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 61–62; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 101–105; „Fünfter Generalbericht...”, s. 71.253 „Extrabeilage zum Amtsblatt...” 1884, St. 33, s. 2–3; „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1884, St. 35, s. 333–334; A. Lenz: Die Polizei-Verodnungen..., s. 248–251; „Gazeta Górnośląska” 1884, nr 30, s. 2; „Oppelner Kreisblatt” 1884, St. 39, s. 201–202; APOp., L. Oppeln, sygn. 1383, s. 495–496.254 APKat., OR., Kreisausschuss Rybnik (dalej: K. Rybnik), sygn. 514, s. 15.255 „Gazeta Górnośląska” 1884, nr 30, s. 1; „Extrabeilage zum Amtsblatt...” 1884, St. 33, s. 1.

195

Były również prowadzone przez rejencję opolską układy z dyrekcją kolei we Wrocła-wiu w celu sprawowania nadzoru nad pasażerami chorymi lub podejrzanymi o chole-rę w głównych punktach węzłowych pociągów osobowych przybywających z zagranicy (Austro-Węgry i Rosja). Zostały wyznaczone określone stacje w okręgu rejencyjnym, na których ewentualni chorzy na cholerę podróżni byliby tymczasowo umieszczeni. Koszty urządzenia i utrzymania lokali przeznaczonych do ich przyjęcia miały ponosić miejscowe administracje policyjne. W razie konieczności mogłyby być użyte w tym celu także wago-ny towarowe na odosobnionych torach256.

Zwrócono też uwagę na wystąpienie cholery we Włoszech w tym samym roku. Na podstawie ministerialnego reskryptu z 4 września 1884 roku władze rejencji opolskiej wydały 3 października 1884 roku landratom i administracjom policyjnym nakaz, aby mieć wzgląd na robotników przyjeżdżających z Włoch i szukających pracy w tutejszych kopalniach i zakładach przemysłowych. Mieli być oni poddani 10-dniowej obserwacji w specjalnych budynkach. Tam mieli być bez poddawania kwarantannie doglądani przez odpowiednich urzędników kopalni, względnie lekarzy, aby przy ewentualnym wybuchu choroby mogli być izolowani. Objęci kontrolą musieli być też inni osobnicy przybywający z Włoch, którzy zostawali zatrudnieni poza przemysłem. Dotyczyło to także kataryniarzy. Szczególna uwaga miała być skierowana na stan zdrowia i wspólne noclegi tych ludzi257.

Nawroty epidemii we Francji w 1885 roku i we Włoszech 1886 roku zmusiły władze rejencji opolskiej do przypomnienia 12 października 1885 roku i 26 maja 1886 roku wy-danego rozporządzenia ministerialnego z 14 lipca 1884 roku i opartych na nim okólni-ków rejencji, których postanowienia miały się przyczynić do zapobieżenia przywleczeniu cholery258.

Przypomniano również w reskrypcie z 14 lipca 1884 roku o obowiązku zgłaszania władzom policyjnym przez głowy rodzin, gospodarzy domów i oberżystów, osoby me-dyczne i duchownych itp. podejrzanych przypadków zachorowań i zgonów. Miejscowe wła dze policyjne na podstawie meldunków i stwierdzenia przypadków cholery powinny były sporządzać stale oprócz przynależnych jej sprawozdań – odpowiednie zestawienia259.

Obowiązek ten powtórzył 25 listopada 1886 roku nadprezydent prowincji śląskiej Sey-dewitz260, a także prezydent rejencji opolskiej 11 grudnia 1886 roku261 oraz 19 lutego 1892 roku, dołączając także wzory kartek pocztowych z zawiadomieniem o wybuchu choroby, skierowanym do naczelnika urzędu administracji policyjnej przez lekarza oraz do pre-zydenta rejencji w Opolu. Każdy zgłoszony przypadek podejrzenia o cholerę miał być zbadany przez władze policyjne262.

256 „Fünfter Generalbericht...”, s. 71–72.257 Ibidem, s. 71; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 633; Am. Krapkowice, sygn. 2073; Am. Grodków, sygn. 1248; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 89; APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 251; APKat., OC., Am. Wodzisław, sygn. 43, s. 112; SOAOp., Am. Hlučín, inv. čís. 217, s. 13.258 APOp., Am. Krapkowice, sygn. 2073, 2077; Am. Kluczbork, sygn. 960, s. 197; APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 268.259 „Extrabeilage zum Amtsblatt...” 1884, St. 33, s. 3; „Extrabeilage zu St. 31 des Ratiborer Kreisblattes” 1884, s. 4.260 „Katolik” 1886, nr 97.261 APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 438.262 Ibidem, L. Oppeln, sygn. 1384; „Sechster Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für die Jahre 1886 bis 1891”. Erstattet von A. Schmidtmann. Oppeln 1893, s. 18,

196

W rozporządzeniu z 14 lipca 1884 roku wydano również instrukcję do dezynfekcji przy wybuchu cholery i innych chorób zakaźnych. W niej i w instrukcjach wydanych w następnych latach zaprezentowano m.in. rodzaje dezynfekcji oraz najlepsze chemicz-ne środki dezynfekujące w owym czasie. Przypomniano stosowane powszechnie rodzaje dezynfekowania względem chorych, ich mieszkań i używanych przez nich przedmiotów w celu usunięcia zarazków za pomocą wpuszczenia świeżego powietrza przez otwarte okna (wietrzenie), spalenie, gotowanie i wycieranie ścian suchym chlebem. Pozbywano się również wirusów przy zastosowaniu przepływu pary wodnej o temperaturze co naj-mniej 100°C263. Chemicznymi środkami niszczącymi bakterie były: mleko wapienne264, roztwór kwasu karbolowego265, roztwór sublimatu (chlorek rtęciowy)266. W użyciu był także lizol oraz popularne i znane chlorek bielący i melanteryt267. Środki ochronne sto-sowane w rejencji opolskiej od 1885 roku do zapobiegania przywleczenia cholery były analogiczne do tych z lat 1883–1884268. Należy również wspomnieć, że minister wyznań religijnych, nauk i medycyny zezwolił swoim reskryptem z 9 marca 1885 roku na zało-żenie w tutejszym okręgu rejencyjnym laboratorium badań bakteriologicznych do celów policji medycznej i weterynaryjnej269.

88–92 (Anlagen); A. Lenz: Die Polizei-Verodnungen..., s. 238–241. 263 Do dezynfekowania za pomocą pary wodnej służyły specjalne aparaty, w których przez miejsce dezynfekcyjne odbywał się nieustanny przepływ gorącej pary wodnej o temperaturze minimum 100°C. Czas dezynfekcji, w zależności od rodzaju umieszczonych tam przedmiotów, wynosił od 1 do 2 godzin.264 W celu przyrządzania mleka wapiennego łączono 100 części wagowych palonego wapna z 50 częściami wagowymi wody aż do postaci proszku. 1 litr proszku wapna dodawano do 4 litrów wody, mieszając je.265 Do wytworzenia roztworu kwasu karbolowego mieszano 60 gram płynnego kwasu karbolowego z 2 litrami wody. Mogły być różne stężenia surowego roztworu: 15%, 20%, 30%, 40%, 50%, 60%, 100%. Jego wartość była wątpliwa, gdyż słabo się rozpuszczał w wodzie. Jednak możliwe było jego doprowadzenie do stanu rozpuszczalnego i stworzenie z niego dobrze działającego środka dezynfekcyjnego. Można to było uczynić za pośrednictwem kreoliny, złożonej z około 20-procentowego surowego kwasu karbolowego, który przez dodawanie mydła żywicznego rozpuszczał się w wodzie. Kreolina nie rozpuszczała się w wodzie, tworzyła tylko emulsję, która działała w pewnej mierze dezynfekująco, jednak w wodzie też nie była zbyt trwała. Lepsze działanie miał i skutecznie zabijał bakterie skrystalizowany kwas karbolowy (fenol) oraz surowy 100-procentowy kwas karbolowy (krezol). Ten drugi miał działać na bakterie 10 razy silniej od fenolu. Wprawdzie rozpuszczał się, jak powyżej napisano, trudno i w małej masie, jednak znaleziono w dodatku mydła środek, który usuwał tę niedogodność. Mieszanina krezolu z mydłem miała się rozpuszczać w wodzie w każdym stosunku wagowym i miała być jednym z najskuteczniejszych środków dezynfekcyjnych, jakie wtedy znano; w użyciu był również rozpuszczalny w wodzie 50-procentowy krezol. Stosowano również środek zawierający pochodne kwasu karbolowego, jak saprol – pozostający na powierzchni wody preparat olejowy, zawierający dezynfekujące części składowe głównie fenolu, krezoli i inne produkty smoły węglowej lepiej lub gorzej rozpuszczalne w wodzie.266 Do otrzymania roztworu sublimatu rozpuszczano 1 gram sublimatu w 2 litrach wody z domieszką 1 ły-żecz ki do herbaty soli kuchennej. Był najsilniejszą dla bakterii trucizną, jaką ówcześnie znano. Nie był użyteczny w dezynfekcji ogólnej. Jeśli wszedł on w relację z substancjami organicznymi, które znajdowały się zawsze w treści wypróżnień istot żywych, w wodach ściekowych itd., to tworzył on nierozkładalne związki chemiczne, które się strącały i cała siła niszcząca zarazki bywała zniesiona. Podkreślano, że chlorek rtęciowy już ze względu na swoją ogromną toksyczność nie mógł być oddany w ręce laików.267 „Extrabeilage zum Amtsblatt...” 1884, St. 33, s. 5; „Extrabeilage zu St. 31 des Ratiborer Kreisblattes” 1884, s. 4–5; „Sechster Generalbericht...”, s. 93–95 (Anlagen); APKat., OG., Am. Gliwice, sygn. 5917, s. 211–236; F. Bender: Sammlung..., s. 83–87.268 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 963, s. 58–59; „Wochenblatt für Stadt u. Land” 1885, Jg. 21, Nr 39.269 „Fünfter Generalbericht...”, s. 72.

197

W latach 1886–1891 opolski okręg rejencyjny został oszczędzony przez cholerę, jed-nak wybuch tej choroby we Włoszech i na Węgrzech w 1886 roku uczynił koniecznym, by przedsięwziąć odpowiednie przygotowania do odparcia zarazy. Na ministerialne po-lecenie z 24 września 1886 roku zostały bezzwłocznie skierowane środki ochronne do kontroli komunikacji kolei i żeglugi. W porozumieniu z dyrekcją kolei żelaznej we Wro-cławiu zostały określone odpowiednie stacje przygraniczne i kolejowe punkty węzłowe do nadzoru ruchu. Podobnie jak w świetle ministerialnych ustaw z 14 lipca 1884 roku bada-nie lekarskie podróżnych na wyznaczonych stacjach kolejowych powierzono lekarzom, również przewidziano potrzebne pomieszczenia do badania i tymczasowego umieszcze-nia ewentualnych chorych i wyposażenia je w konieczny inwentarz. Gdzie nie było ta-kich lokali do dyspozycji, miały być przygotowane w tym celu kryte wagony towarowe na bocznych torach.

Największe znaczenie należy przypisać kontroli zdrowotnej ruchu turystycznego na stacji Bogumin w Austrii, ze względu na węgierskich emigrantów przechodzących stam-tąd do Niemiec, których liczba tylko od 1 października do 31 grudnia 1886 roku wy-nosiła 3237 osób. W celu wykonywania kontroli sanitarno-policyjnej, za zezwoleniem władz austriackich, został tam umieszczony niemiecki lekarz. Na jego polecenie chorzy, względnie podejrzani o cholerę, mieli zostać wyłączeni z dalszej podróży. Zamiar, by ob-sadzić w taki sam sposób niemieckimi lekarzami austriackie przygraniczne stacje kole-jowe w Dziedzicach i Oświęcimiu, musiał być zaniechany ze względu na trudności czy-nione ze strony rządu austriackiego. Po tym, jak węgierski emigrant zapadł na cholerę we Wrocławiu w 1886 roku i tam zmarł, została wprowadzona na przełomie lat 1886–1887 kontrola lekarska w Boguminie oraz stacjach przygranicznych w Pszczynie, Mysłowicach, Głubczycach i Głuchołazach oraz kolejowych punktach węzłowych w Opolu i Raciborzu. Koszty ogólne wprowadzonej kontroli zdrowotnej komunikacji kolejowej i przygotowa-nych urządzeń na stacjach zostały pokryte z funduszy państwowych i wyniosły 5073,15 marek270.

Rozważana była możliwość sprowadzenia zarazy przez komunikację statków. Przy-gotowano się więc na to. Wzięto pod uwagę flisaków, którzy pływali po Przemszy i Wi-śle. Jako stacja kontrolna była wyznaczona do tego celu przystań przy Brzęczkowicach (powiat katowicki) przy Przemszy. Środki ochronne zarządzone w następstwie reskryptu ministerialnego z 14 lipca 1884 roku zostały przypomniane i według możliwości zrealizo-wane, o czym przekonał się prezydent rejencji opolskiej, podróżując inspekcyjnie w towa-rzystwie radcy rejencyjnego i medycznego w gęsto zaludnionych powiatach bytomskim i katowickim. W większych miastach tych powiatów, jak Katowice, Bytom i Mysłowice, była podjęta w wystarczającym stopniu troska o przyjęcie potencjalnych chorych na cho-lerę przez wystawienie baraków dla nich. Zapewnione były również przez landratów we wszystkich okręgach urzędowych rejencji przyjęcie i opieka ewentualnych chorych271.

W październiku 1886 roku w nadleśnictwie Koźle w pobliżu wsi Kłodnica zwrócono uwagę na bagna i stojące wody jako źródło sprzyjające wystąpieniu chorób epidemicz-nych, m.in. cholery, zwłaszcza gdyby mogłyby się przedostać do ujęć wody pitnej i użyt-kowej. Ze strony władz rejencyjnych zalecano osuszenie takich bagnisk; oprócz likwidacji

270 APOp., RO., W.3-Domeny, sygn. 1681; W.3-Lasy, sygn. 73; „Sechster Generalbericht...”, s. 17.271 „Sechster Generalbericht...”, s. 17–18.

198

zagrożenia epidemicznego dla tamtejszych mieszkańców zauważono również korzyści z wydobycia gruntu szlamowego w melioracji dla rolnictwa272.

Ostatnia epidemia cholery na Górnym Śląsku XIX wieku miała miejsce w 1894 roku, a jej największe nasilenie miało miejsce w powiecie katowickim. Środki profilaktyczne zastosowane przez władze różnego szczebla można było podzielić na 2 kategorie:

• ograniczenie komunikacji pod każdym względem w celu zapobieżenia przywle-czeniu zarazka cholery;

• miejscowe środki przygotowawcze w celu zapobieżenia zarazie i zwalczania jej.Górny Śląsk, a zwłaszcza powiat katowicki, był obszarem ożywionej komunikacji, któ-

ra stanowiła niebezpieczeństwo sprowadzenia cholery na ten teren. Wydawane już od 1892 roku zarządzenia odnosiły się do komunikacji zarówno w stosunku do zarażonych obszarów za granicą (Rosja – Królestwo Polskie, Austria – Galicja), jak i do zarażonych miejscowości wewnątrz kraju. Niemniej jednak miało to się odbywać z zachowaniem in-teresów gospodarczych, dlatego też ten wielki ruch musiał być otoczony takimi środkami ostrożności, aby w miarę możliwości został pozbawiony swego zagrożenia jako pośrednik zarazy273.

W świetle raportu C. Flügge i E. Rotha powierzchnia powiatu katowickiego liczyła tylko 187 km2, granica z Królestwem Polskim liczyła ok. 25 km długości i blisko niej po-łożone były zaludnione miejscowości Brzezinka, Mysłowice, Rozdzień, Dąbrówka, Huta Laury – po pruskiej oraz Modrzejów, Niwka, Sosnowiec, Sielce, Czeladź – po stronie Kró-lestwa. Komunikacja przez rosyjską granicę była w tym powiecie szczególnie żywa. Na-stępnie powiat katowicki charakteryzował się ciasno stłoczoną ludnością robotniczą. Na krótkim odcinku leżało blisko siebie wiele miejscowości o miejskim charakterze. Były za-mieszkane w przeważającej części przez robotników, którzy zatrudnieni byli w kopalniach z licznymi załogami lub w dużych zakładach hutniczych. W wielu tych miejscowościach w ostatnich dziesięcioleciach pod wpływem rozwoju przemysłu zwiększyła się znacząco liczba mieszkańców, i gdzie założono nowe kopalnie lub huty, tam powstały nowe gęsto zabudowane osiedla. Wspólne miejsca pracy, tak jak styczność domów uszeregowanych obok siebie w miejski sposób i zamieszkanie poszczególnych domów często przez liczne rodziny musiały sprzyjać szerzeniu się zarazka w powiecie katowickim.

Duże niebezpieczeństwo w odniesieniu do inwazji cholery stwarzał osobliwy sposób zaopatrzenia wody w powiecie. Za szczególnie podejrzany w tym względzie należało uwa-żać wodociąg administracji Wełnowiec, z którego zaopatrywane były w wodę miejsco-wości Wełnowiec, Józefowiec Dąb i Dąbrówka, ponieważ woda z wodociągu pochodziła bezpośrednio z Brynicy – nadzwyczaj zabrudzonej rzeki granicznej. Nie mniej podejrza-ne wydawały się niektóre wodociągi kopalniane działające licznie w powiecie katowickim. Takich wodociągów kopalnianych, które wymagały koniecznego przeglądu, było tu 10, a w powiecie bytomskim – 5.

Mimo tych wątpliwości, rodzaju zaopatrzenia w wodę rejonu ogarniętego cholerą nie można było uczynić wyłącznie odpowiedzialnym za szerzenie się choroby. Także tutaj zachodziły wzajemne związki poszczególnych przypadków i ich rozdzielność czasowa.

272 APOp., RO., W.3.-Lasy, sygn. 73.273 „Siebenter Generalbericht...”, s. 59, 61; E. Roth: Die Cholera..., s. 587, 589; A. Wieczorek: Oberschlesien im Grenzverkehr mit Rußland. „Oberschlesische Heimat” 1905, Bd. 1, H. 1, s. 38–52.

199

Wszystko to przemawiało przeciw założeniu lub przypuszczeniu jednego wspólnego źró-dła infekcji, nie zaprzeczając przy tym wpływowi stale spożywanej złej i szczególnie też kwaśnej wody kopalnianej na szerzenie się zarazy w sensie obniżenia indywidualnej od-porności. Należy przecież brać pod uwagę fakt, że w miejscowościach powiatu katowic-kiego głównie ogarniętych cholerą, tymi, którzy roznosili zarazę, byli na początku epi-demii głównie przemytnicy, włóczędzy i rozwiązłe kobiety, przekraczający granicę albo legalnymi drogami albo częściej ukrytymi ścieżkami, albo też przez przejście w bród rzeki granicznej Przemszy.

Jeśli chodzi o Królestwo Polskie, należało wyróżnić 4 kategorie osób szczególnie zna-czących dla przywleczenia cholery. Po pierwsze, na Górnym Śląsku mieszkała liczna rze-sza ludzi, która w Królestwie Polskim miała swoje właściwe zatrudnienie i codziennie tam przechodziła. Tylko w powiecie katowickim w 1893 roku wystawiono 167 tys. paszportów do Rosji; z tego na miejscowości położone blisko granicy Mysłowice, Rozdzień, Huta Lau-ry – Siemianowice przypadało 128 tys., i około ¾ na takich osobników, którzy jako robot-nicy, kupcy, handlarze, urzędnicy, szmuglerzy itp. mieli zajęcie w Rosji i codziennie lub w większych odstępach czasu wracali stamtąd do swych miejsc zamieszkania. Ci ludzie, jeśli idzie o możliwość przenoszenia chorób, byli najniebezpieczniejsi. Przez cały dzień wchodzili w miejscowościach Królestwa Polskiego w ścisły kontakt z tamtejszą ludnością; jeśli byli zarażeni lub czuli się chorzy, to starali się przede wszystkim dotrzeć znowu do swego miejsca zamieszkania albo na otwartych przejściach, albo gdy obawiali się odkrycia ich stanu – na jednej z wszędzie istniejących ukrytych dróg.

Drugą kategorią regularnych przejezdnych byli robotnicy i handlarze, którzy mają miejsce zamieszkania w Królestwie Polskim, ale w Prusach znajdowali zatrudnienie. W powiecie katowickim nie dopuszczało się robotników zza wschodniej granicy, lecz tyl-ko kupców i handlarzy owocami, warzywami, rybami, jajkami, drobiem itd.; z tych ostat-nich przechodziło np. na jednym z przejść granicznych dziennie średnio 30 osób.

W innych powiatach, np. bytomskim, byli zatrudnieni robotnicy z Królestwa Polskie-go; na 2 przejściach granicznych powiatu bytomskiego zostało ich naliczonych dziennie około 700. Ta druga kategoria była jednak mniej niebezpieczna, gdyż ludzie, kiedy czuli się chorzy, wracali do swej ojczyzny. Jednakże bardzo często się zdarzało, że i oni w po-czątkach choroby oddawali się jeszcze swej pracy, zarażali w miejscu pracy swe otoczenie i nie zjawiali się na stanowisku pracy dopiero wtedy, gdy ciężej zachorowali. Jako że z do-świadczenia wynikało, iż także lekkie zachorowania na cholerę powodowały zarażenie, dlatego właśnie te migrujące osoby, które podczas kontroli uznane za chore z powodu podejrzanych objawów, w czasie, gdy pracowały na obszarze pruskim – zarażały innych. Gdy choroba stała się gwałtowniejsza, to pozostawali oni w Królestwie Polskim i znowu nikt nie mógł się dowiedzieć, że teraz cięższe zachorowanie spowodowało dłuższe trwanie cholery.

Trzecią kategorię tworzyli prowadzący statki na Przemszy. Kursowały one głównie między Mysłowicami, gdzie pobierały węgiel, a Krakowem, do którego docierały najpierw Przemszą, potem Wisłą, by tam go wyładować. Liczba statków i marynarzy nie była jed-nak znaczna, więc tutaj niebezpieczeństwo przywleczenia choroby było o wiele mniejsze niż na innych uczęszczanych drogach wodnych.

200

Po czwarte, granicę rosyjską i galicyjską przekraczały jeszcze okresowo tłumy ludzi. Byli to robotnicy rolni, którzy w kwietniu, a później w większych grupach i pod przewod-nictwem agentów przechodzili przez granicę, by częściowo na Śląsku, częściowo w od-dalonych okolicach Niemiec znaleźć zatrudnienie w zakładach rolniczych. Tylko przez Kluczbork przewędrowywało rocznie 3–5 tys. takich robotników. Były to też pielgrzymki do sanktuariów, jak Piekary Śląskie, w których mieli zwyczaj uczestniczyć mieszkańcy obszarów przygranicznych Królestwa Polskiego.

Odnośnie do komunikacji krajowej zostało wzięte pod uwagę to, że z zatrudnionych robotników w kopalniach i hutach ścisłego okręgu przemysłowego większa część miesz-kała w innych powiatach rejencji, zwłaszcza w strzeleckim i pszczyńskim. W samym po-wiecie pszczyńskim było około 1,5 tys. takich robotników, którzy regularnie wracali do domu w każdą sobotę, a w poniedziałek rano ponownie udawali się do położonych w po-wiecie katowickim swoich miejsc pracy. Wchodziło również w rachubę to, że handlarze artykułów spożywczych (mięso, masło, warzywa itd.) z powiatów z rozwiniętym rolnic-twem znajdowali zbyt i sprzedawali swoje cieszące się dużym popytem towary w okręgu przemysłowym podczas targów tygodniowych. Działała również komunikacja w odwrot-nym kierunku – z okręgu przemysłowego do innych powiatów przy okazji odbywających się targów tygodniowych i jarmarków. W mniejszym stopniu należało też zwrócić uwagę na komunikację rzeczną na Odrze – chodzi głównie o statki przewożące węgiel i cement w dół rzeki.

Co się tyczy komunikacji dziennej poza powiatem katowickim, to łączyła ona Austrię z powiatami pszczyńskim i raciborskim. Z powiatu raciborskiego pracowało około 3 tys. ludzi w austriackich zakładach, szczególnie w kopalniach węgla w pobliżu Morawskiej Ostrawy, z których większa część codziennie, pozostała zaś – cotygodniowo, przekracza-ła granicę w 10 czynnych przejściach granicznych w powiecie. Intensywna komunikacja rejencji doskonale nadająca się do przywleczenia zaraźliwych chorób, stale zagrażała in-wazjami cholery, gdy tylko graniczące okręgi Królestwa Polskiego i Galicji objęte były zarazą274.

W tym celu zostało w latach 1892–1894 ograniczone do najpilniejszych potrzeb wy-dawanie półpaszportów i paszportów pełnych do komunikacji w obrębie 3-milowego obwodu granicznego m.in. robotników, pielgrzymów i emigrantów, którym okresowo odmawiano przepuszczenia do Niemiec. W przypadku wybuchu cholery w zagranicznej miejscowości robotniczej lub w jej pobliżu, robotnik musiał się zdecydować, czy w czasie trwania epidemii chciał on zamieszkać po tamtej stronie granicy, czy rozwiązać stosu-nek pracy. Wykluczone było czasowe zatrudnienie robotników w rejencji opolskiej lub w systemie dziennym, tzn. z cowieczornym powrotem przez granicę do ich miejsca za-mieszkania. Robotnicy, tak jak handlarze, musieli okazywać ustanowione zaświadczenie, że ich miejsce pochodzenia było wolne od cholery, w przeciwnym wypadku należało im odmówić przejścia na teren rejencji opolskiej. Obostrzenia te dotyczyły głównie robotni-ków z Królestwa Polskiego oraz Galicji. Po pozytywnym wykazaniu się byli oni następnie badani na granicy przez niemieckiego lekarza, a ich pracodawców zobowiązano do nie-zwłocznego zgłaszania każdego podejrzanego zachorowania. Kontrole policyjne osób po-

274 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 218–219, 223, 238; „Siebenter Generalbericht...”, s. 49–51, 59–61; E. Roth: Die Cholera..., s. 577–579, 587–589.

201

dróżujących, przybywających z Królestwa, miały się odbywać w górnośląskich obwodach przygranicznych, mianowicie w: Pszczynie, Mysłowicach, Szopienicach, Lublińcu, Raci-borzu i Kluczborku. Miały być przygotowane odpowiednie pomieszczenia do przyjęcia ewentualnych chorych; w ostateczności mógł służyć w tym celu wagon umiejscowiony na bocznym torze. Również w następstwie zarządzenia dyrekcji kolei żelaznej we Wrocławiu na wybranych stacjach kolejowych mieli być stale obecni lub szybko osiągalni lekarze. Po-nadto stacje miały być zaopatrzone w wydzielone pomieszczenia do ulokowania ewentu-alnych chorych na cholerę pasażerów, w wymagane dla nich środki transportu oraz środki dezynfekcyjne do oczyszczania pomieszczeń dworcowych i ustępów275.

W przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego na lądowych przejściach gra-nicznych została wprowadzona ścisła kontrola ograniczona do określonych godzin dzien-nych. W powiecie katowickim (Katowice, Szopienice, Mysłowice, Bańgów, Dąbrówka Mała) otwarte dla ruchu były na ogół 2 przejścia, 1 w Mysłowicach, a na krótki czas (10 dni) zamknięto też to ostatnie po stwierdzeniu przywleczeń tą drogą276.

Z powodu zagrożenia epidemicznego w 1894 roku wszystkie przejścia graniczne w po-wiecie raciborskim miały zostać zamknięte dla komunikacji z wyjątkiem dróg celnych w Chałupkach, Pietrzkowicach i Małych Goszczycach. Na tych przejściach ruch został ograniczony do godzin od 5:00 do 20:00. Następnie możliwość przekraczania granicy po-większono do 7 punktów: Puste Jakarcice, Małe Goszczyce, Niemiecki Krawarz, Hulczyn, Pietrzkowice, Kobłów i Chałupki z ograniczonymi godzinami dla komunikacji od 5:00 do 22:00, jednak prawa wstępu nie miały osoby pochodzące z okolic Morawskiej Ostrawy, gdzie panowała cholera. W Goczałkowicach (powiat pszczyński) ruch graniczny ograni-czono do godzin od 7:00 do 20:00. Podobnie w powiecie lublinieckim ruch graniczny koło Herbów miał się odbywać od 8:00 do 18:00. Zastosowanie tych ograniczeń miało miejsce również w innych powiatach granicznych. Inaczej się sprawa miała w przypadku powiatu

275 E. Roth: Die Cholera..., s. 589–590; „Siebenter Generalbericht...”, s. 61; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 79–82, 99, 205, 431, 493, 511; L. Leobschütz, sygn. 353, s. 3–4; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 19–20, 28, 39, 56, 88, 306, 429, 449, 457, 465, 508; L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 118–119, 365, sygn. 1865, s. 189–191; sygn. 1867, s. 19–20, 23, 25, 31–35, 47, 322; Am. Lubliniec, sygn. 1525, s. 296–297; Am. Woźniki, sygn. 407, s. 3; Amtsbezirk Koschentin (dalej: A. Koschentin), sygn. 47, s. 1–2, 22; Amtsbezirk Piassetzna (dalej: A. Piassetzna), sygn. 41, s. 27, 29, 47–48; sygn. 42, s. 17; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 84, 98, 101, 115, 142–143, 146, 150; APKat., OP., Landratsamt Pless (dalej: L. Pless), sygn. 2131, s. 527; sygn. 2132, s. 19, 30–31, 37, 43; Akta miasta Mikołów (dalej: Am. Mikołów), sygn. 1622, s. 141, 145–147; Amtsbezirk Schloss-Pless (dalej: A. Schloss-Pless), sygn. 48, s. 226, 244, 296–297, 302; „Plesser Kreisblatt” 1892, St. 32, s. 218–219; St. 21, 1894, s. 119; „Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 39, s. 210; 1892, Nr 43, s. 227; „Extrablatt zu Kattowitzer Kreisblatt” 1894, Nr 30, 33; „Ratiborer Kreisblatt” 1894, St. 34, s. 239; „2. Extrabeilage zu St. 22 des Ratiborer Kreisblattes” 1894; „Lublinitzer Kreisblatt” 1894, St. 22, s. 136–137; 1894, St. 23, s. 144; 1894, St. 31, s. 190; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 102, 110; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 195, 203; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 33, 40; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 60–61, 63, 75, 87; „Katolik” 1894, nr 64, 93, 100, 108.276 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 249; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 424, 431; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 306; L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 395; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 59–60, 74, 76; A. Koschentin, sygn. 47, s. 1–2, 21; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 101; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 38; 1892, St. 45, 1893, St. 35; „Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 43, s. 227; Nr 46, s. 241; 1894, Nr 37, s. 183; „Extrablatt zum Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 39; 1893, Nr 34, 1894, Nr 33; „Ratiborer Kreisblatt” 1894, s. 239–240; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1892, Jg. 29, Nr 135, 1894, Jg. 31, Nr 102; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 195, 217; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 78, 87–88, 93; „Katolik” 1893, nr 102.

202

rybnickiego. Działały tam przejścia graniczne, m.in. przy Cisówce, Ruptawie, Moszczeni-cy, Łaziskach i Godowie. Na zapytanie wystosowane przez landrata rybnickiego z wrze-śnia 1893 roku dotyczące ograniczenia ruchu granicznego, zdaniem naczelników okrę-gów urzędowych tych przejść nie zachodziła konieczność ich zamykania ani obsadzania żandarmami, gdyż miała z nich korzystać niewielka liczba osób i byli to w przeważającej mierze tutejsi górnicy i robotnicy zatrudnieni w kopalniach ostrawskich po austriackiej stronie. Zdarzali się też pielgrzymi ze Śląska Austriackiego odwiedzający tutejsze kościoły w czasie świąt odpustowych. Niemniej jednak gdyby miał się zwiększyć ruch graniczny na tych przejściach, to miały być zarządzone odpowiednie środki ochronne i raporty o tym miały zostać przesłane landratowi.

Na otwartych przejściach granicznych były zawracane osoby włóczące się (cyganie), domokrążcy lub osoby podejrzane o cholerę przez żandarmów i celników, którzy dzie-lili się kontrolą. Osoby, które przybyły na granicę z bagażem lub dobytkiem, miały być z powrotem skierowane na kolej w celu umożliwienia niezbędnej dezynfekcji ich rze-czy. W przypadku handlarzy wymagano od nich okazania miejsca ich pochodzenia, aby ustalić, czy jest ono wolne od cholery. W tym celu landraci mieli dbać o to, by – o ile to możliwe – w każdym czasie celnicy i żandarmi byli poinformowani o stanie cholery w przygranicznym obwodzie. Zezwolenie na przejście granicy w każdym okresie mieli lekarze i osoby do niesienia pomocy w nieszczęśliwych wypadkach lub podczas zwykłego niebezpieczeństwa, np. straż pożarna277. Dnia 19 grudnia 1892 roku, mając na uwadze gospodarcze interesy ludności z obu stref przygranicznych, prezydent rejencji opolskiej zwrócił się do Śląskiego Rządu Krajowego w Opawie z propozycją wspólnych rokowań na temat środków ostrożności w przypadku wybuchu cholery, w taki sposób, aby możliwie zredukować do minimum ponoszone przez nią straty związane z ograniczeniem ruchu granicznego. Władze austriackie odniosły się do propozycji sceptycznie i wolały poczekać na opublikowanie przepisów w tym względzie mającej się odbyć 15 kwietnia 1893 roku międzynarodowej konferencji sanitarnej w Dreźnie278.

Poddano również kontroli komunikację statków na Przemszy. Dla pojazdów rzecz-nych poruszających się tam założono 25 lipca 1894 roku stację badań koło Brzezinki (powiat katowicki). Załogi tych pojazdów miały się wylegitymować przed stacjonującym żandarmem przez urzędowo poświadczone świadectwa o tym, że miejsce ich pocho-dzenia było wolne od cholery. W przypadku podejrzenia cholery stwierdzonego przez

277 APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 493–494; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 87, 429; L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 19–20, 291; Am. Lubliniec, sygn. 1525, s. 257–258; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 58, 74; sygn. 407, s. 3, 5-6; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 4; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 19, 91; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 30; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 117–119, 142; „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1892, St. 35, s. 262; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 36, s. 8; 1892, St. 45; 1893, St. 35; „Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 35, s. 191; Nr 46, 1892, s. 241; „Extrablatt zum Kattowitzer Kreisblatt” 1893, Nr 34; „Ratiborer Kreisblatt” 1894, St. 34, s. 239–240; 1894, St. 35, s. 248–249; 1894, St. 36, s. 257; 1894, St. 38, s. 274; 1894, St. 39, s. 282; „Plesser Kreisblatt” 1892, St. 46, s. 298; „Lublinitzer Kreisblatt” 1894, St. 34, s. 208; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1892, Jg. 29, Nr 135; 1894, Jg. 31, Nr 102; „Nowiny Raciborskie” 1893, nr 102; 1894, nr 104, 114; „Katolik” 1893, nr 102; 1894, nr 102, 106.278 Zemský Archiv v Opavĕ (dalej: ZAOp.), Zemskà Vlàda Slezskà Opava (dalej: ZVSO.), inv. čís. 1438, sygn. 94/2 K–2, čís. kart. 1742; Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szczególnym uwzględnieniem Galicji i W. Księstwa Krakowskiego. Zebr. J. Barzycki, Z. Lachowicz, L. Kruszyński. T. 2. Lwów 1899, s. 129–138; A. Sokołowski: Wielkie klęski społeczne..., s. 159–161.

203

lekarza zamieszkałego w Brzezince postanowiono, że załogi pojazdów rzecznych miały zostać przekazane najbliższej austriackiej miejscowej władzy policyjnej. W przypadku, gdy dalszy transport chorych okazywał się niewskazany, było w Brzezince przewidziane odpowiednie dla nich pomieszczenie. Kontrola wykonywana nieprzerwanie przez 2 sta-cjonujących tam żandarmów była skuteczna. Mimo ożywionej komunikacji na Przemszy, gdzie w miejscu kontroli zacumowanych było często do 20 statków, odbyło się tylko w 2 przypadkach nieprzyjęcie i jednocześnie odesłanie załóg do władz austriackich. Nie do-szło do zakażenia Przemszy ani miejsca kontroli, przynajmniej nie wystąpiły żadne przy-padki, które mogłyby się odnosić do wody tej rzeki279.

Po gwałtownym wystąpieniu cholery w Będzinie w miesiącach sierpniu i wrześniu 1894 roku pojawiło się niebezpieczeństwo zakażenia leżącej szczególnie blisko Brynicy, gdyż Będzin ze swymi około 11 tys. mieszkańców wpuszczał wszystkie swoje nieczystości do Czarnej Przemszy, która powyżej Mysłowic wpływała do Brynicy, do której ponad-to miejscowości graniczne Czeladź i Milowice, gdzie w tym czasie również występowa-ły często powtarzające się zachorowania na cholerę, także bezpośrednio odprowadzały wodę. Dlatego zaraz na początku wystąpienia cholery w Brynicy, jak również w Przemszy i Wiśle policyjnie były zabronione kąpiel, pranie ubrań, pobieranie wody do wszystkich czynności gospodarczych. Dotyczyło to 4 powiatów: tarnogórskiego, bytomskiego, kato-wickiego i pszczyńskiego. Pomimo powtarzanych badań bakteriologicznych nie dowie-dziono zarażenia wspomnianych wód bakteriami cholery. Ponadto nie odbywała się na nich żadna komunikacja rzeczna z wyjątkiem dolnego biegu Przemszy280.

Jednocześnie z podobnymi środkami ochronnymi została zwrócona szczególna uwaga na komunikację statków na Odrze i to w takim kierunku, by z niżej położonych miejsco-wości nie nastąpiło zawleczenie choroby przez żeglarzy Odry, oraz w takim kierunku, by załogi statków nie dawały powodu do zarażenia rzeki. Jeśli nawet ten ruch na Odrze w ob-rębie regionu według liczby pojazdów nie był znaczny, także bardzo mała była zdolność poruszania się pojazdów, które pod prąd były ciągnięte przez parostatki, to przybywały one z drugiej strony od Szczecina i Hamburga, tak, że również w tym kierunku wydawało się wskazane podjęcie środków ostrożności. Polecono więc dozorcom śluz, by zwrócili szczególną uwagę na stan zdrowia załogi pojazdów i by donieśli natychmiast miejscowej władzy policyjnej o każdym przypadku, jaki wydawał się im podejrzany. W ewentualności podejrzenia choroby, jak również we wszystkich przypadkach, w których miejsce pocho-dzenia pojazdu budziło podejrzenia, o czym trzeba było wydać szczegółową instrukcję władzom policji przy dalszym postępowaniu wobec cholery w dorzeczu Odry i Łaby, na wjazd do portów i przystani nie zezwalano dotąd, aż nie było poświadczone przez leka-rza policyjnego lub jego przedstawiciela, że stan zdrowia załogi nie wzbudza wątpliwości. 279 „Siebenter Generalbericht...”, s. 62–63; E. Roth: Die Cholera..., s. 591–592; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 53; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 59–60; sygn. 407, s. 10–11; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 136; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 295; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 38; 1894, St. 29; „Extrablatt zum Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 39; 1894, Nr 30; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 89; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 96.280 E. Roth: Die Cholera..., s. 592–593; „Siebenter Generalbericht...”, s. 63–64; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 227; APOp., L. Leobschütz, sygn. 353, s. 10–12; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 481; L. Tar nowitz, sygn. 1867, s. 287–288, 291; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 118–1169, 136; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 288, 295; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 152; „Plesser Kreisblatt” 1894, St. 35, s. 197; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 202; „Katolik” 1893, nr 105; 1894, nr 65, 104.

204

Do tego czasu pojazd nie mógł ani wpłynąć do portu, ani przybić do miejsca załadowa-nia, lecz pozostawał w wolnym strumieniu Odry. Jednocześnie polecono władzom policji wchodzącym w skład miast, by zatroszczyły się o przygotowanie pomieszczeń dla podej-rzanych o cholerę, jak również o pomieszczenia obserwacyjne dla pozostałych marynarzy. Także zadania administracji policji miasta Opole, w którego porcie większa liczba łodzi odrzańskich w ciągu dużej części roku miała swoje zimowe postoje, polegały na tym, by w porcie i w przystani dać marynarzom sposobność do wygodnego odbioru nieskażonej wody pitnej, by możliwie zapobiec zanieczyszczeniu portu, a także, by dać marynarzom w odpowiednich miejscach do dyspozycji ustępy na lądzie281.

Przez rozporządzenie policji krajowej z 22 września 1894 roku polecono nadto każ-demu kapitanowi statku, by miał w dyspozycji na pokładzie odpowiednie naczynia do przyjmowania odchodów marynarzy. Miał też troszczyć się o dezynfekcję odchodów za pomocą mleka wapiennego. Nakazano również, aby kapitanowie statków donosili o każ-dym zachorowaniu na biegunkę osoby znajdującej się na pokładzie, tak jak o każdym wy-padku śmierci, jaki wydarzył się na pokładzie, władzy policyjnej najbliższej miejscowo-ści, do której mogliby wpłynąć. Jednocześnie z tym rozporządzeniem policji przekazano każdemu kapitanowi statku egzemplarz instrukcji postępowania ułożonej w Cesarskim Urzędzie Zdrowia: Jak chroni się marynarz przed cholerą? (Wie schützt sich der Schiffer vor der Cholera?)282 Po tym, jak wręczono każdemu kapitanowi statku określoną ilość wapna palonego niegaszonego, powierzono im kontrolę przestrzegania tych środków wraz z do-zorcami rzek i śluz królewskiego kierownictwa budowy kanalizacji Odry, którym do tego celu dano pełnomocnictwa od urzędów policji. W końcu poproszono też kierownictwo budowy kanalizacji Odry, by realizować te środki ochronne na własnych pojazdach i poza tym na wszystkich tych budowach zatroszczyć się o wystaranie się o prowizoryczne po-mieszczenia dla chorych podejrzanych o cholerę, tak jak o przygotowanie personelu oraz środków dezynfekcyjnych283.

Poza komunikacją osobową został ograniczony w latach 1892–1894 ruch towarowy i zakazywano wwozu i przewozu z Rosji używanej bielizny osobistej i pościelowej, szmat, owoców i warzyw, masła i tzw. sera miękkiego oraz zarządzono obowiązek meldowania dla osób przybywających z Królestwa Polskiego. Podobne rozporządzenia ogłaszano rów-nież względem Galicji, hamburskiego obszaru państwowego (Hamburgischen Staatsge-biete), Niderlandów, w zależności od tego, gdzie w danym czasie występowały ogniska cholery284.

Na mocy rozporządzenia z 25 lipca 1894 roku pielgrzymom z Królestwa Polskiego i Galicji, którzy chcieli wziąć udział w uroczystościach odpustowych po pruskiej stronie

281 E. Roth: Die Cholera..., s. 593; „Siebenter Generalbericht...”, s. 64; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1893, Jg. 30, Nr 142.282 E. Roth: Die Cholera..., s. 594; „Siebenter Generalbericht...”, s. 65.283 E. Roth: Die Cholera..., s. 593–594; „Siebenter Generalbericht...”, s. 64–65.284 „Siebenter Generalbericht...”, s. 61; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 249; E. Roth: Die Cholera..., s. 590; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 131, 185, 199, 283, 509, 586; L. Leobschütz, sygn. 353, s. 3–4, 10–12; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 313, 457, 481; L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 47, 53, 287–288; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 53–55, 59–60, 62–65, 79–82, 92; sygn. 407, s. 1, 5–6, 10–11, 17, 19, 21; Gemeindeverwaltung Miechowitz (dalej: Gv. Miechowitz), sygn. 213, s. 6; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 9, 16; APKat., OG., Am. Zabrze, sygn. 41, s. 1, 13–14; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 88, 143, 146, 178; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 15, 30–31, 118–119; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 149, 309; „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1892,

205

granicy, dyrekcja kolei nie wydawała biletów na przejazd; w ogóle odmawiano przyję-cia tego typu osób. Dnia 31 sierpnia 1894 roku urządzanie pielgrzymek i uroczystości odpustowych dla rejencji opolskiej zostało zakazane, tak samo 5 września 1894 roku za-broniono organizowania jarmarków i targów tygodniowych w szczególnie zagrożonych powiatach: katowickim, bytomskim, tarnogórskim, pszczyńskim i zabrzańskim i pod tą samą datą także odbywania zabaw tanecznych, świąt ludowych itp. w wymienionych po-wiatach. Podobne środki ostrożności zarządzano również w latach 1892–1893285.

Dnia 5 września 1892 roku władze w Berlinie wystosowały rozporządzenie do Kró-lewskich Prowincjonalnych Kolegiów Szkolnych, m.in. tego we Wrocławiu, które mia-ło się zwrócić do wszystkich kierowników placówek szkolnych w prowincji śląskiej, by w przypadku wystąpienia cholery dopilnowali, żeby uczniowie nie uczęszczali do szkół w miejscowości, gdzie panuje cholera. Uczniowie, w których miejscu zamieszkania panu-je cholera, mieli się powstrzymać od chodzenia do szkół położonych w miejscowościach jeszcze wolnych od choroby, natomiast w miejscowościach, gdzie cholera gwałtownie wy-stępuje, szkoły miały zostać zamknięte. Podczas epidemii w 1894 roku postanowiono za-mknąć szkoły w najbardziej zainfekowanych miejscowościach powiatu katowickiego, jak: Siemianowice, Huta Laury, Wełnowiec, Józefowiec, Huta Jerzy i Bytków286.

Zarządzeniem z 11 września 1894 roku władze policyjne miejscowości nawiedzonych przez cholerę zostały zaopatrzone w instrukcję, by zakażone lub podejrzane o zakaże-nie przedmioty, zwłaszcza używana odzież, bielizna pościelowa i gałgany, nie mogły być

St. 40, s. 302; 1892, St. 43, s. 317; 1892, St. 44, s. 324–325; 1893, St. 10, s. 79; 1893, St. 35, s. 358; 1894, St. 43, s. 353; 1894, St. 48, s. 382; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 30; 1892, St. 37; 1892, St. 50; 1894, St. 29; 1894, St. 33; 1894, St. 39; „Zweites Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 31; „Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 31, s. 170; Nr 32, s. 175–176; Nr 38, s. 206; Nr 43, s. 227; Nr 45, s. 238; Nr 51, s. 264; 1893, Nr 11, s. 53; Nr 36, s. 206; 1894, Nr 1, s. 1; Nr 40, s. 197; Nr 44, s. 219; Nr 49, s. 234; „Extrablatt zum Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 38, 39; 1894, Nr 30; „Ratiborer Kreisblatt” 1894, St. 34, s. 240; 1894, St. 40, s. 289; 1894, St. 49, s. 358; „2. Extrabeilage zu St. 22 des Ratiborer Kreisblattes” 1894; „Plesser Kreisblatt” 1894, St. 4, s. 14; 1894, St. 30, s. 174–175; 1894, St. 34, s. 191; 1894, St. 40, s. 221; 1894, St. 44, s. 241; 1894, St. 49, s. 259; „Rybniker Kreisblatt” 1893, St. 13, s. 59; 1893, St. 36, s. 177; „Kreutzburger Kreisblatt” 1893, St. 11, s. 101; 1893, St. 36, s. 364; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1894, St. 31, s. 209–210; 1894, St. 44, s. 287; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 100; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 61, 71; 1894, nr 96; „Katolik” 1894, nr 101.285 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 249; „Siebenter Generalbericht...”, s. 62; E. Roth: Die Cholera..., s. 591; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 157, 443; L. Leobschütz, sygn. 353, s. 37; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 56, 96, 100; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 9; sygn. 407, s. 12; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 42; Am. Mikołów, sygn. 1622, s. 164–165, 169; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 293; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 143; „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1892, St. 36, s. 269; 1892, St. 40, s. 302, 304; 1892, St. 41, s. 307–308; 1892, St. 42, s. 312; 1892, St. 43, s. 317; 1894, St. 36, s. 308; 1894, St. 37, s. 312; 1894, St. 38, s. 325; 1894, St. 44, s. 361; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 36, s. 8; „Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 36, s. 195; Nr 40, s. 215; 1893, Nr 13, s. 64; 1894, Nr 36, s. 178; Nr 39, s. 192–193; „Extrablatt zum Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 38; 1894, Nr 37; „Grottkauer Kreisblatt” 1892, St. 36, s. 135; 1892, St. 38, s. 143; 1892, St. 40, s. 151; 1894, St. 36, s. 134; 1894, St. 37, s. 138; „Rybniker Kreisblatt” 1893, St. 13, s. 59; „Ratiborer Kreisblatt” 1894, St. 37, s. 266; 1894, St. 39, s. 282; „2. Extrabeilage zu St. 22 des Ratiborer Kreisblattes” 1894; „Plesser Kreisblatt” 1894, St. 36, s. 203; 1894, St. 39, s. 215, 1894, St. 44, s. 242; „Zabrzer Kreisblatt” 1894, Nr 36, s. 263; „Extrabeilage zu St. 38 des Gross-Strehlitzer Kreisblatts” 1894; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 105, 108, 113; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 205, 207; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 71–73; 1894, nr 106, 109, 114–115; „Katolik” 1893, nr 37; 1894, nr 105, 107, 109–110, 113, 117.286 APKat., Königliche Gymnasium Königshütte (dalej: KG. Königshütte), sygn. 148, s. 1; E. Roth: Die Cholera..., s. 591; „Siebenter Generalbericht...”, s. 62.

206

z tych miejscowości transportowane, zanim nie odbyła się ich skuteczna dezynfekcja; wła-dze policyjne miały zwrócić szczególną uwagę na prowadzenie interesu przez handlarzy starą odzieżą. Dnia 17 września 1894 roku zarządzono obowiązek meldowania się dla osób przybywających z miejscowości Huta Laury, Siemianowice, Wełnowiec i Józefowiec Dąb (powiat katowicki) do innych miejscowości okręgu rejencyjnego. Dla powiatu kato-wickiego zakazano wywozu przedmiotów podejrzanych o cholerę, jak używana odzież, bielizna osobista i pościelowa, szmaty oraz mleko. Osoby, które przybyły z powiatu kato-wickiego, miały być przez najbliższe 5 dni lekarsko obserwowane i w każdym przypadku po ich przybyciu musiały zostać zdezynfekowane ich rzeczy osobiste287.

Zwrócono również uwagę na możliwość przywleczenia zarazy do więzień. Dnia 3 li-stopada 1894 roku pierwszy prokurator przy Sądzie Ziemskim w Raciborzu zwrócił się do landratów głubczyckiego i rybnickiego, aby powiadamiali o ewentualnych przypadkach cholery w miejscowościach powiatu głubczyckiego, jeśliby miały być przysłane stamtąd osoby do odbywania kary288.

Na wypadek wystąpienia cholery oraz w celu wykonywania kontroli zdrowotno-poli-cyjnej, by usuwać sanitarne niedociągnięcia mogące stwarzać podatny grunt dla rozwoju cholery, były tworzone już od 1892 roku we wszystkich miejscowościach komisje sanitar-ne, działające stale bądź z przerwami do przełomu 1894 i 1895 roku. Ich działania były oparte na ustaleniach ministerialnego rozporządzenia z 14 lipca 1884 roku. Naczelnicy okręgów urzędowych i miejskie zarządy policyjne miały podjąć osobiście przy pomocy żandarmów przegląd lokali, ulic, studni i gnojowisk od domu do domu i skrupulatnie troszczyć się o natychmiastowe usunięcie zastanych sanitarnych niedomogów. Mieli zwra-cać przede wszystkim uwagę na to, aby ulice, przy których stały domy, uliczki i zaułki były niezmiennie utrzymywane w czystości; opróżnienie latryn, ustępów, szamb, dołów rzeźni, nieczystych cieków wodnych (stare rowy, kanały), studni miało następować niezwłocznie i tak często, jak to konieczne. Szczególna uwaga miała być zwrócona na wodę pitną i użyt-kową oraz środki żywnościowe. Gdzie woda ze studni wydawała się podejrzana z powodu braku klarowności, lub gdy podejrzenie budziły jej zapach i smak, albo była narażona na zanieczyszczenie niebezpieczne dla zdrowia ze względu na położenie lub rodzaj budowy studni, należało studnię zamknąć lub przynajmniej zaopatrzyć ją w tablicę ostrzegawczą: „Woda z tej studni dla ludzi nie do użycia”; ewentualnie należało wodę zbadać chemicznie i przekazać studnię na użytek ludzi nie wcześniej, aż woda będzie uznana za nieszkodliwą dla zdrowia. Szczególnie należało zadbać o zbadanie tych studni, które miały wytknięte usterki podczas poprzednich badań. minister wyznań religijnych, nauk i medycyny Bosse

287 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 249–250; „Siebenter Generalbericht...”, s. 62; E. Roth: Die Cholera..., s. 591; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 105, 107, 177, 511, 543; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 121; Am. Woźniki, sygn. 407, s. 13; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 9; sygn. 42, s. 28; APKat., OP., Am. Mikołów, sygn. 1622, s. 145–147, 155; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 296–297, 310; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 150, 161; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1894, St, 37; „Kattowitzer Kreisblatt” 1894, Nr 35, s. 173; „Extrablatt zum Kattowitzer Kreisblatt” 1894, Nr 30, 37; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1894, St. 31, s. 153; 1894, St. 38, s. 249; „Oppelner Kreisblatt” 1892, St. 39, s. 192; 1894, St. 31, s. 153; 1894, St. 38, s. 191; „Ratiborer Kreisblatt” 1894, St. 37, s. 266; 1894, St. 38, s. 274–275; 1894, St. 39, s. 282; „Plesser Kreisblatt” 1894, St. 38, s. 211; „Lublinitzer Kreisblatt” 1894, St. 31, s. 190; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 112; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 202, 208; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 114, 116; „Katolik” 1894, nr 107, 112, 114.288 APOp., L. Leobschütz, sygn. 353, s. 30; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 176.

207

dnia 26 września 1892 roku zwrócił uwagę na fakt, że woda mineralna, selcerska, sodowa itp., wystawiona na ulicach na sprzedaż była podawana klientom zawsze zimna jak lód. To bowiem powodowało przeciągające się zaburzenia trawienia, co przy grożącej cholerze mogło sprzyjać zachorowaniu. Mogła być nadal sprzedawana, z tym że miała być podawa-na, podobnie jak inne napoje, w temperaturze około 10°C. Ponadto zostało dowiedzione naukowo, że zarazki cholery były w stanie dłuższy czas przetrwać w lodzie i ostrym zim-nie, dlatego też dnia 15 marca 1893 roku prezydent rejencji von Bitter nakazał zachować ostrożność podczas spożywania napojów i artykułów żywnościowych zawierających lód. Aby chronić się przed zanieczyszczoną wodą studzienną, zalecano, gdzie to było możli-we, montaż trwałych, żelaznych rur studziennych, które osadzone na dużej głębokości w ziemi doprowadzały wodę albo były napędzane (studnie abisyńskie). Miały być pod-dawane regularnej i starannej kontroli centralne zakłady zaopatrzenia w wodę, kopal-niane wodociągi, zwłaszcza w kierunku wykluczenia każdej możliwości infekcji wody zarówno przy źródle, jak i w przebiegu wodociągu. Infekcji zaradzić miało także stoso-wanie przez przedsiębiorstwa wodociągowe filtrowania piaskowego wody. Takie zakłady musiały być podporządkowane państwowej kontroli w celu prawidłowego realizowania wymagań w tym zakresie. W wątpliwych przypadkach zalecano przegotowywanie wody i tylko taka miała być zdatna do spożycia. Należało również dozorować targi tygodniowe i konfiskować środki żywnościowe szkodliwe dla zdrowia, a także zatrzymywać transport takich artykułów (owoce, warzywa, mleko, masło, młody ser). Musiały być sprawdzane pospolite mieszkania czynszowe, domy ubogich, gospody, oberże, zajazdy i wszystkie inne lokale, które mieściły dużą liczbę osób. Należało w nich zadbać o czystość i świeże powietrze. Niezdrowe mieszkania, szczególnie kwatery masowe, musiały być zamknięte, jeśli zastosowanie innych środków zaradczych było niemożliwe. Miano nakazywać, aby doły kloaczne i ustępy w gospodach, oberżach, zajazdach i dworcach oraz doły na odpady w rzeźniach i zakładach utylizacyjnych były codziennie dezynfekowane. Władze policyj-ne musiały wykonywanie tych postanowień często kontrolować. Musiały być na wypadek wystąpienia epidemii zabezpieczone lokale do przyjęcia ewentualnych chorych. Należa-ło zatrudnić personel pielęgniarski, pomoc lekarską, należało też zorganizować środki lecznicze, dezynfekcyjne i transportowe. Aby była wystarczająca liczba pomieszczeń do ulokowania chorych na cholerę, musiały być podjęte przez miejscowe władze policyjne wiążące umowy z właścicielami domów. Trzeba się było również zatroszczyć się o to, aby istniało konieczne urządzenie tych pomieszczeń. Należało się także wystarać o od-powiednie pomieszczenia, w których mogły być ulokowane zwłoki zmarłych na cholerę aż do pogrzebu i dla tych miejscowości, które nie posiadały własnego cmentarza, miano wyszukać odpowiedniego miejsca położonego w pobliżu289.

Z powodu wzrastającego niedoboru dobrej wody pitnej, co sprzyjało występowaniu chorób zakaźnych, zwłaszcza coraz bardziej groźnej cholery, na wniosek landrata za-

289 APOp., RO., W.3-Domeny, sygn. 1681; L. Oppeln, sygn. 1392, s. 93, 105, 107, 111, 151–154, 397, 443, 479– 486, 557; L. Leobschütz, sygn. 353, s. 25–27; Am. Krapkowice, sygn. 2073; Am. Grodków, sygn. 1214; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 60, 117, 421–424, 549–550; L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 373–374, 418–425; sygn. 1865, s. 215; sygn. 1867, s. 142–145, 147–149, 312–314; Am. Lubliniec, sygn. 1525, s. 283–285, 287, 29– 297; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 49, 94; Pv. Königshütte, sygn. 251, s. 2–14; Gv. Miechowitz, sygn. 213, s. 2–5, 8–9; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 18, 34–37; sygn. 42, s. 5; A. Koschentin, sygn. 43, s. 89–92, 101, 105–107; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 2–3, 79, 138–141, 167–168; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2131, s. 412; sygn. 2132,

208

brzańskiego z 6 kwietnia 1892 roku powołano komisję sanitarną dla okręgów urzędowych Bi sku pice-Borügwerk. Do zarządzania 10 wprowadzonymi obwodami w celu usprawnie-nia działań komisji zostali wyznaczeni 18 maja 1892 roku następujący mieszkańcy:

• 1 Obwód – Kolonia Borügwerk – naczelnik gminy Lange;• 2 Obwód – Biskupice, dom nr 1 włącznie z nr 2 (klasztor) – miejscowy posiadacz

Johann Burek II;• 3 Obwód – od probostwa do młyna włącznie – wekturant Vogel;• 4 Obwód – od czterech borzykowskich domów rodzinnych do nowo wybudowa-

nych kolonii włącznie – dozorca Johann Knoppik;• 5 Obwód – od mistrza piekarskiego Kollendy do starej szkoły żeńskiej, włącznie

domy po lewej stronie apteki – majster zakładowy August Stephan;• 6 Obwód – od domu pańskiego Sklarnia do Mrozka, włącznie z domem Warzechy

– a. Kania;• 7 Obwód – od domu Orlika do Jakschika włącznie i dom Burka – podmajstrzy

murarski Silber;• 8 Obwód – Kolonia Stawowa (Teichkolonie) do domu Friedländera włącznie –

Franz Bonk;• 9 Obwód – stacja kolejowa Borzyków, dom Kosuba, Kolonia Nawa (Nawa Ko-

lonie), kopalnia Błogosławieństwo Boże w Wirku (Gootessegengrube) – Thomas Bonk;

• 10 Obwód – budka dróżnika, leśniczówki lub domy Forsta (Forsthäuser), kopal-nia Ludwik w Biskupicach (Ludwigsglückgrube) – miejscowy posiadacz Franz Smoczok290.

W Opolu, m.in. z powodu groźby wystąpienia cholery oraz w celu wyeliminowania sanitarnych niedomogów w miejscach zamieszkania ludności, 12 grudnia 1892 roku po-wiadomiono prezydenta rejencji, że powołano komisję sanitarną. Dnia 5 września 1893 roku jej skład przedstawiał się następująco: fizyk powiatowy dr Klose, radca sanitarny dr Schneider, dr von Czarnowsky, dr Fuchs, dr Schlesinger, dr Kämpfer, dr Willecke, dr Troplowitz, asystent lekarski dr Gaertig, właściciele aptek Exner i Muhr, naczelnicy ob-wodów: Baydel, Loesch, Herschel, Nentwich, Oesterreich, Siwinna, Skoruppa, M. Frie-dlander, przewodniczący policji major Roemer. W celu przyspieszenia wykonywania obowiązków przez komisję sanitarną utworzono specjalne podkomisje, których głównym zadaniem było poddawanie przeglądowi podwórzy, znajdujących się tam studni, a miasto podzielono na 10 obwodów, zarządzonych przez osoby wybrane przez komisję sanitarną:

s. 22–29, 114–116; Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 292–296, 301–302; Am. Mikołów, sygn. 1622, s. 161– 162; „Amtsblatt der Königlichen Regierung...” 1892, St. 42, s. 311, 1893, St. 12, s. 88; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 36, s. 1–8; „Extrablatt zu nr 34 des Amtsblattes...” 1893, s. 11; „Plesser Kreisblatt” 1892, St. 32, s. 218; 1894, St. 42, s. 232; „Kattowitzer Kreisblatt” 1894, Nr 22, s. 103–104; „Oppelner Kreisblatt” 1892, St. 36, s. 175; 1893, St. 13, s. 65; 1894, St. 39, s. 195; „Zabrzer Kreisblatt” 1894, Nr 23, s. 181; Nr 36, s. 266; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 102; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 203; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 61, 63, 66; 1894, nr 109; „Katolik” 1894, nr 104, 107; „Opiekun Katolicki” 1892, nr 33, 36–37.290 APKat., OG., Akta gminy Biskupice (dalej: Ag. Biskupice), sygn. 305; Amtsbezirk Biskupitz (dalej: A. Bi-sku pitz), sygn. 108, s. 5–15.

209

• 1 Obwód – dr Schlesinger i naczelnik obwodu Nentwich;• 2 Obwód – dr Kämpfer i naczelnik obwodu Baydel oraz właściciel apteki Muhr

i naczelnik obwodu Loesch;• 3 Obwód – dr Czarnowsky i naczelnik obwodu Wontropka;• 4 Obwód – dr Troplowitz i naczelnik obwodu Oesterreich oraz właściciel apteki

Exner i naczelnik obwodu Wanjura;• 5 Obwód – radca sanitarny dr Schneider i naczelnik obwodu Herschel;• 6 Obwód – dr Meridies i naczelnik obwodu Bega;• 7 Obwód – fizyk powiatowy dr Klose i naczelnik obwodu Siwinna;• 8 Obwód – dr Pfeiffer i naczelnik obwodu Skoruppa;• 9 Obwód – dr Gaertig i naczelnik obwodu Konietzko;• 10 Obwód – dr Fuchs i naczelnik obwodu Friedlaender oraz dr Willecke i naczel-

nik obwodu Flohr.Nazwiska członków komisji miały być ogłoszone w opolskiej gazecie „Stadtblatt”291. W Grodkowie w trosce o stan sanitarny miasta poddano w dniach 7–10 sierpnia 1894

roku kontroli gospodarstwa i znajdujące się w nich ustępy. Tam, gdzie szamba były pełne, nakazano ich opróżnienie w ciągu 3 dni i dezynfekcję. Powtórnej rewizji dokonano 13 i 14 sierpnia, a niedociągnięcia wykazano u 10 właścicieli, którzy powyższe zalecenia mieli wykonać w ciągu tygodnia. Podczas kontroli studni nie stwierdzono dużych uchybień, małe niedociągnięcia zaś zostały w trakcie ponownej rewizji usunięte292.

W okręgach urzędowych powiatu pszczyńskiego już od 1892 roku działały komisje sanitarne złożone z kilku wybieranych osób. Do zadań, jakie sobie wyznaczyły, należało m.in. urządzenie lazaretów i baraków cholerycznych wraz z wyposażeniem i organizo-wanie opieki lekarskiej dla chorych, dezynfekcje, kontrole podróżnych, głównie z Galicji itd. Komisja sanitarna w Pszczynie miała się składać z następujących członków: aptekarze Albin Bock, Gustaw Herrmann, weterynarz powiatowy Gustaw Habbeÿ, dr med. Adolf Kratzert293.

W latach 1892–1894 również w celu zapewnienia zdrowotności danego miejsca i jego mieszkańców oraz zlikwidowania sanitarnych niedociągnięć, powstała i działała komisja sanitarna w Kluczborku, gdzie zainicjowano przegląd podwórzy, ich opieszałych właści-cieli zaś ukarano policyjnie grzywną294. W mieście Leśnica powołana komisja sanitarna dokonała przeglądów gnojowisk, rzeźni, dołów ściekowych, podwórzy i ulic, i doniosła o wielorakich wadach dotyczących ich czystości. Co się tyczyło studni, to istniała 1 pu-bliczna i 15 prywatnych dostarczających dobrą wodę do picia, ale większość ludności z wygody korzystała z wodociągu z Poremby, narażonego na rozmaite zanieczyszczenia295.

W odniesieniu do środków przedsięwziętych przeciwko szerzeniu się cholery, to obok energicznego postępowania władz lokalnych, szczególnie landratury powiatu katowickie-go i zaangażowania fizyka powiatowego tego najbardziej zagrożonego powiatu nadgra-nicznego przeciwko wystąpieniu epidemii, decydujące znaczenie do jej zwalczania miało to, że część powiatu katowickiego głównie nawiedzona przez cholerę, pod względem dys-291 APOp., Am. Opole, sygn. 2741, s. 480–510; RO., W.3-Domeny, sygn. 1681.292 Ibidem, Am. Grodków, sygn. 1248.293 APKat., OP., L. Pless, sygn. 2131, s. 1–745; Am. Pszczyna, sygn. 1639, s. 174, 288–290.294 APOp., Am. Kluczbork, sygn. 963, s. 69–74.295 Ibidem, Am. Leśnica, sygn. 694.

210

ponowania lazaretami, pomieszczeniami obserwacyjnymi, środkami transportu chorych, personelem pielęgniarskim i aparatami dezynfekcyjnymi zajmowała na tle państwa pru-skiego korzystną pozycję. Reklamy środków dezynfekcyjnych przeciwko cholerze, m.in. kwas karbolowy i wapno chlorowane (bielące), zamieszczano w katowickiej gazecie po-wiatowej z 1892 i 1893 roku.

W powiecie katowickim odnotowano dużą liczbę dobrze urządzonych lazaretów i ba-raków izolujących. Podczas gdy w Prusach w 1885 roku przypadało 20 łóżek na 10 tys. mieszkańców i większość wschodnich okręgów rejencyjnych pozostawała jeszcze w tyle za tą średnią, w rejencji opolskiej w 1894 roku przypadało 28 łóżek na 10 tys. mieszkań-ców, a najwyższe liczby wykazywał powiat bytomski z 64 łóżkami, powiat katowicki z 57 łóżkami i powiat zabrzański z 51 łóżkami na 10 tys. mieszkańców. Jeśli uwzględniało się tylko nawiedzoną zachorowaniami część powiatu katowickiego, obejmującego miejsco-wości Siemianowice, Huta Laury, Józefowiec Dąb i Bytków, to było tam do dyspozycji 23 tys. mieszkańców 280 łóżek w powszechnych zakładach chorych i barakach izolacyjnych, czyli 122 łóżka na 10 tys. mieszkańców. Z tych łóżek mogło zostać użytych około połowy do umieszczenia chorych na cholerę, po tym jak lazarety hutnicze oddały swe oddziały izolacyjne do celów leczenia cholery. Gdy w Hucie Laury w Siemianowicach wskutek na-głego rozwoju epidemii nie wystarczyły już 2 baraki choleryczne, Towarzystwo Akcyjne Königs-Laurahütte postawiło swój lazaret do dyspozycji gminy; również zarząd księżej Huty Hohenlohe przekazał swój lazaret hutniczy gminom Wełnowiec, Józefowiec i Byt-ków do umieszczenia chorych na cholerę. Ponadto podczas epidemii wystarano się ze strony okręgów urzędowych Huta Laury, Siemianowice i Huta Jerzy o barak epidemiczny z 24 łóżkami, którego wystawienie nastąpiło 22 września 1894 roku296. W dużej liczbie zorganizowano baraki choleryczne wraz z wyposażeniem, w gotowości na umieszczenie

296 E. Roth: Die Cholera..., s. 584–585; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 250; „Siebenter Generalbericht...”, s. 56; W. Koenig: Chronik..., s. 344; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 204, 207–208.

(Źródło: „Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 33, s. 185; 1893, Nr 39, s. 225)

211

tam ewentualnych chorych na cholerę również w okręgach urzędowych powiatu tarnogór-skiego. Baraki postawiono także w powiatach zabrzańskim, bytomskim, raciborskim, lubli-nieckim, w Gliwicach oraz w innych miejscach Górnego Śląska297.

W powiecie katowickim podjęto starania także w odniesieniu do wozów do transportu chorych oraz do opieki nad chorymi (przez siostry zakonne). Większe szpitale posiadały sta-cjonarne aparaty dezynfekcyjne systemu Thursfielda, miasto Mysłowice – aparat ruchomy. Do obsługi aparatów i podjęcia się dezynfekcji mieszkań wyznaczeni zostali dezynfektorzy, którzy byli wyszkoleni po części przez fizyka powiatowego, po części przez lekarzy lazareto-wych. Po wybuchu cholery podniesiono ich liczbę tak szybko, jak tylko było możliwe. Rów-nież w pozostałych ogarniętych epidemią miejscowościach sprawdzane były aparaty dezyn-fekcyjne i dezynfektorzy albo na miejscu albo w mieście powiatowym298.

Wśród już wcześniej przezornie podjętych środków ostrożności w powiecie katowickim należy wymienić też przegląd systemu zaopatrzenia w wodę. Przypadał on na rok 1893. Skon-trolowano zwłaszcza najbardziej zagrożony wodociąg z Brynicy; już wówczas zostało przez radcę medycznego Schmidtmanna i fizyka powiatowego Faerbera zarządzone tymczasowe umieszczenie filtrów Berckefelda na punkt czopowy poboru wody; następnie zostało dla du-żej części powiatu łącznie z miastem Mysłowice zaplanowane już wówczas wspólne zaopa-trzenie w wodę w pełni bez zarzutu z kopalni Rozalia, która już od dawna była wyłączona z ruchu, i zaczęto prace przygotowawcze ku temu. We wrześniu 1894 roku przez prof. dr. Pfeiffera z Berlina, radcę medycznego Rotha z Opola i fizyka powiatowego Faerbera został poddany kontroli szyb Knopfa kopalni Leokadia, zaopatrujący w wodę pitną miejscowości Huta Laury i Siemianowice. Sprawdzono dokładnie źródła wody, pompownię i rurociągi. Woda okazała się czysta, a wodociąg został określony jako znakomity299.

Zwalczanie cholery po wybuchu pierwszych zachorowań nastąpiło wszędzie w ostatnich latach w sposób stosowny do podjętych przygotowań. W większości miejscowości okręgu przemysłowego już od 1892 roku wprowadzano lub zaostrzano obowiązek zawiadamiania przez głowy rodzin, właścicieli domów, zajazdów, karczmarzy i osoby medyczne o wystą-pieniu pierwszych podejrzanych zachorowań. Dnia 15 stycznia 1894 roku prezydent rejen-cji opolskiej prosił przy tym urzędy stanu cywilnego w Bytomiu, w Czarnym Lesie (powiat bytomski), Gliwicach, Katowicach, Królewskiej Hucie, Mysłowicach i Tarnowskich Górach, by przy każdym przypadku śmiertelnym, który został doniesiony, wypytać zawiadamiają-cą osobę o przyczynę zgonu, podobnie w przypadkach śmierci na biegunkę i zatrucie oraz w każdym nagłym zgonie nieobjaśnionym wystarczająco przez świadectwo lekarskie. Prosił też o niezwłoczne wysłanie najkrótszą drogą zawiadomienia do właściwej władzy policyjnej. W powiecie katowickim rozdano też właścicielom domów wydrukowane instrukcje postę-powania wobec cholery, m.in. w Królewskiej Hucie. Ponadto zarządzono w niektórych miej-scowościach przeszukiwanie domów przez lekarzy w celu znalezienia ewentualnych ukrytych przypadków zachorowań. O tych środkach większość lekarzy wyrażała się negatywnie. Dok-

297 APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 153–154, 158, 238; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 40; A. Koschentin, sygn. 43, s. 111–114, 142; APKat., OG., Am. Zabrze, sygn. 25, s. 1–37; J. Knossalla: Geschichte der Stadt Hindenburg O/S (Zabrze). Katowice 1929, s. 229; „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 63; „Katolik” 1893, nr 104, 112; 1894, nr 112.298 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 250–251; E. Roth: Die Cholera..., s. 585; „Siebenter Generalbericht...”, s. 56–57; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1865, s. 338, 402; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 20.299 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 227, 251; E. Roth: Die Cholera..., s. 577–581; „Siebenter Generalbericht...”, s. 49–53; „Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 111.

212

Wygląd zewnętrzny przenośnego lazaretu systemu Döcker. Obiekty te służące przede wszystkim celom sani-tarnym zostały zaprojektowane przez duńskiego rotmistrza von Döckera. Pierwsze ich testy zaprezentowano na wystawie higienicznej w Berlinie i wystawie rybołóstwa w Londynie w 1883 roku. Baraki wykorzystywano jako szpitale przeciwepidemiczne (m.in. dla chorych na cholerę), lazarety wojskowe i baraki kwarantanno-we, ale również przenośne domy mieszkalne, domy kolonialne w krajach tropikalnych, domy gościnne dla uzdrowisk i kąpielisk, baraki dla wojska i robotników. W ofercie były również namioty wojskowe oraz spor-towe. Szybko zyskały dużą popularność. Były dostarczane do Niemiec, Belgii, Danii, Anglii, Grecji, Holandii, Austrii, Rosji, Serbii, Szwecji, Węgier, Włoch, Stanów Zjednoczonych, Argentyny, Tajlandii, Egiptu, Konga, RPA. Spotykały się z dużym uznaniem, będąc niejednokrotnie zwycięzcami międzynarodowych konkursów i wystaw, m.in. w Berlinie (1883), Londynie (1884), Nowym Orleanie (1885), Antwerpii (1885), Yorku (1886). (Źródło: AP Op., L Oppeln, sygn. 1392, s. 12–13, 15, 18–21).

tor Hein w Hucie Laury, który podjął się około 900 takich przeglądów, podkreślał, że ani on, ani jego koledzy nie odkryli żadnego zachorowania; mieszkańcom domu było łatwo wprowadzić lekarza w błąd. Ponadto ludność zirytowana przez częste przeglądy miała niejednokrotnie grozić lekarzom. Mimo przeglądów właśnie w Hucie Laury dochodziło do wiadomości władz o wielu wypadkach bardzo późno, czasem 1–2 dni po śmierci.

Po zgłoszeniu podejrzanego zachorowania wysyłano odchody podejrzanych chorych do bakteriologicznego badania do Instytutu Higienicznego we Wrocławiu. O rezultacie meldowano stamtąd telegraficznie do fizyka powiatowego i do prezydenta rejencji opol-skiej; później informowano też naczelników urzędu telegraficznie na ich życzenie. Jeśli przesyłki nosiły przepisowo sygnaturę „dostarczyć przez posłańca”, można było, zależnie od tego, czy diagnozę stawiano łatwiej, czy trudniej, odesłać rezultat jeszcze tego same-go dnia lub najpóźniej przed południem dnia następnego. By załatwić szybko nadejście przesyłek, w instytucie higienicznym była organizowana regularna służba nocna. Dnia 18 września 1894 roku minister oświaty polecił dyrektorowi wrocławskiego Instytutu Higienicznego, by w okręgu cholerycznym samodzielnie urządził bakteriologiczny od-dział badawczy. Został on umieszczony w dwóch stosownie położonych pokojach laza-retu w Katowicach i wyposażony w sprzęty z wrocławskiego Instytutu Higienicznego. Na początek zostało przydzielonych 2 asystentów, później 1 w celu przedsięwzięcia badań w Katowicach. Od dnia otwarcia wszystkie podejrzane rzeczy z powiatów katowickiego i bytomskiego były kierowane do Katowic. Stacja została dopiero w połowie listopada

213

rozwiązana. Lekarze i naczelnicy urzędów w powiecie katowickim twierdzili, że przez urządzenie stacji ułatwione było w wielu przypadkach podjęcie środków profilaktycznych w stosunku do wcześniejszej organizacji300.

Najczęściej już przed nadejściem wyniku badania bakteriologicznego dokonywano izolowania podejrzanych chorych i tylko od tego wyniku uzależniano zniesienie izola-cji lub trwanie. To ostatnie następowało prawie zawsze przez przewiezienie chorego do lazaretu. W pojedynczych przypadkach stosowano odosobnienie domu przez strażni-ków, którzy czasami byli kontrolowani przez żandarma, a dom zaopatrywano w tablicę ostrzegawczą. Wszyscy urzędnicy medyczni uznali, że ten środek prawie zawsze działa niedoskonale. W niektórych przypadkach można było udowodnić, że mimo to zachodzi-ło obcowanie krewnych i przyjaciół z chorymi izolowanymi w domu. Tylko przy szcze-gólnie korzystnym położeniu izolowanego domu jego odosobnienie było wystarczające. Przewiezienie do lazaretu odbywało się prawie zawsze bez oporu chorego lub krewnych, zwłaszcza tam, gdzie urządzenia lazaretu i opieka uznane były za dobre. Tylko w Hucie Laury w Siemianowicach w końcowej fazie epidemii zaszło takie wzburzenie wśród lud-ności, że kilka razy musiało być wymuszone przewiezienie do lazaretu.

Gdy diagnoza cholery była potwierdzona bakteriologicznie, zazwyczaj zabierano krewnych chorych, ewentualnie także wszystkich mieszkańców domu, do specjalnych pomieszczeń obserwacyjnych. Jako takie służyły albo pojedyncze odizolowane oddziały lazaretów lub baraków, albo pokoje odpowiedniego wolno stojącego, względnie łatwego do opróżnienia domu. Z braku pomieszczeń musiano przeważnie kilka rodzin w jednym pokoju połączyć, innym razem jedną rodzinę rozdzielić do kilku domów. Także temu środkowi ludność poddawała się w całości dobrowolnie. Obserwowani skarżyli się tylko na marne wyżywienie, na ubytek w zarobku, który bywał im tylko częściowo rekompen-sowany. W końcu w Hucie Laury stała się też zauważalna żywa opozycja przeciw obser-wacji, zwłaszcza gdy wystąpiły przypadki, gdzie rozrzuceni członkowie rodziny całymi dniami nie otrzymywali informacji o zdrowiu swych krewnych i sami dowiedzieli się o ich śmierci, gdy już było po pogrzebie.

Po izolacji chorego i odizolowaniu krewnych następowała dezynfekcja mieszkania przez obecnych, względnie podczas epidemii wezwanych, dezynfektorów pod częścio-wym nadzorem policji lub żandarmów. Personel był ogólnie bardzo niejednolicie wy-szkolony i przeważnie bez zrozumienia celów dezynfekcji. Często bywało zaniedbane coś niezbędnego, jeszcze częściej dezynfekowano całkiem niepotrzebnie przedmioty, w od-niesieniu do których nie mogło być mowy o jakiejś infekcji. Wielokrotnie obchodzono

300 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 251–252; E. Roth: Die Cholera..., s. 587; „Sechter Generalbericht...”, s. 92; Siebenter Generalbericht...”, s. 59; A. Lenz: Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regierungs-Bezirk Oppeln. Nachtrag (1893–1896). Oppeln 1897, s. 73–74; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 155, 157, 233, 459, 473; L. Leobschütz, sygn. 353, s. 5–6, 13–14, 28; Am. Krapkowice, sygn. 2073; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 366, 480; L. Tarnowitz, sygn. 1864, s. 414, 416; sygn. 1867, s. 69, 146; Am. Woźniki, sygn. 407, s. 3, 15; Gv. Miechowitz, sygn. 213, s. 1–3; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 42–43, 55–56; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 17, 120–121; Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 224–225, 291–292, 298–299; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 121, 137, 155; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 31; 1894, St. 37; „Plesser Kreisblatt” 1894, St. 38, s. 211–212; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 201, 237; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 129; „Katolik” 1894, nr 6, 65, 107, 112. Zanim zdecydowano się na założenie bakteriologicznego oddziału badawczego w Katowicach, brano wcześniej pod uwagę utworzenie takiej placówki także w Gliwicach i Zabrzu; źródło: APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 5.

214

się nieprawidłowo z piecami, nie traktowano rzeczy w sposób oszczędny, po części nawet doprowadzono do tego, że stawały się nieużyteczne. Wskutek tego dezynfekcja należała wnet do bardzo nielubianych środków ochronnych i ludność usuwała na bok po kryjomu możliwie dużo przedmiotów, na których jej zależało.

Zmarłych wyprowadzano wszędzie tak szybko, jak to było możliwe, z domu żałoby i grzebano bez orszaku i uroczystości. Nie zezwalano na transport zwłok włożonych do trumny do miejscowości lub przez miejscowość nieobjętą przez cholerę; także te rygory-styczne środki podczas pogrzebu wzbudzały niechęć bardzo religijnie nastawionej lud-ności 301.

Przeprowadzenie wszystkich środków ochronnych zarządzonych w sanitarnym inte-resie było według możliwości kontrolowane przez fizyków powiatowych. W szczególnie owładniętym powiecie katowickim wszystkie miejscowości opanowane przez cholerę i w każdej z nich główne ognisko choroby nadzorował codziennie fizyk. Następnie od-bywały się tam pod kierunkiem prezydenta rejencji opolskiej kilkakrotne konferencje, na które wzywano landrata i władze miejscowe, a także rzeczoznawców medycznych. Na łamach dziennika urzędowego rejencji opolskiej „Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” opublikowane były z polecenia ministra wyznań religijnych, nauk i medycy-ny środki ostrożności mające za zadanie zapobieganie cholerze i zwalczanie jej, bardziej precyzujące ustalenia z 14 lipca 1884 roku. Zostały one podane do publicznej wiadomości w dodatkach specjalnych do „Amtsblattu” z 4 sierpnia302 i 8 września 1892 roku303 oraz 8 sierpnia 1893 roku304. Z inicjatywy prezydenta rejencji opolskiej von Bittera zebrała się w Katowicach w hotelu Retzlaff 18 stycznia 1894 roku konferencja z udziałem fizyków powiatowych i przedstawicieli większych miast okręgu przemysłowego w celu omówienia środków zaradczych wymaganych w warunkach zagrożenia zdrowia publicznego miesz-kańców epidemią cholery305.

W ten sposób udało się uchronić większość miejscowości Górnego Śląska dotkniętych przez cholerę przed epidemicznym szerzeniem się choroby i zarazę na ograniczonym ob-szarze, gdzie się ulokowała, doprowadzić w stosunkowo krótkim czasie do wygaśnięcia.

Wraz z końcem epidemii cholery na Górnym Śląsku w 1894 roku nie minęło zagroże-nie jej nawrotu. W 1895 roku ogniska cholery występowały jeszcze w niektórych guber-

301 E. Roth: Die Cholera..., s. 586; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 252–253; „Siebenter Generalbericht...”, s. 58; APOp., L. Leobschütz, sygn. 353, s. 13–14, 28; APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 480; L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 69; Am. Woźniki, sygn. 407, s. 15; A. Piassetzna, sygn. 41, s. 55–56; APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 120–121; Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 300; Am. Mikołów, sygn. 1622, s. 151; A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 298–299; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 155; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 201; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 112; „Katolik” 1894, nr 110.302 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 253–254; „Drittes Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 31, s. 1–5; „Kattowitzer Kreisblatt” 1894, Nr 3, s. 20–22; Nr 37, s. 270–272; „Oppelner Kreisblatt” 1892, St. 31, s. 153–155; „Denkschrift über die gegen...”, s. 66.303 APKat., OP., A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 141–148; „Extrablatt zum Amtsblatt...” 1892, St. 36, s. 1–8; „Denkschrift über die gegen...”, s. 51–54.304 APKat., A. Koschentin, sygn. 47, s. 4–20; APKat., OP., A. Schloss-Pless, sygn. 48, s. 212–219; APOp., Am. Grodków, sygn. 1248; „Extrablatt zu nr 34 des Amtsblattes...” 1893, s. 1–16; A. Lenz: Die Polizei-Verordnungen... Nachtrag (1893–1896)...”, s. 74; „Kattowitzer Kreisblatt” 1893, Nr 35, s. 200–201; 1894, Nr 1, s. 2–3; „Oppelner Kreisblatt” 1893, St. 35, s. 171–172; „Rybniker Kreisblatt” 1893, St. 35, s. 169–171; „Denkschrift über die gegen...”, s. 57–58.305 APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 443–447; L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 1–9, 140.

215

niach rosyjskich i Galicji; w tej ostatniej przypadki chorobowe wygasły dopiero w począt-kach 1896 roku, jednak będąca już w odwrocie cholera pozwoliła na stopniowe znoszenie zarządzeń zapobiegawczych przeciwko chorobie wydawanych przez władze rejencji opol-skiej w 1894 roku306.

306 „Amtsblatt... 1895, St. 4, s. 23; 1895, St. 6, s. 34; 1895, St. 11, s. 80; 1895, St. 27, s. 219; 1895, St. 28, s. 228; 1895, St. 29, s. 239; 1896, St. 15, s. 101–102; APOp., L. Oppeln, sygn. 1392, s. 591, 600, 607, 617, 619; APKat., L. Tarnowitz, sygn. 1867, s. 340, 343; Am. Woźniki, sygn. 407, s. 22–26; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1645, s. 193–195; „Kattowitzer Kreisblatt” 1895, Nr 5, s. 19; Nr 7, s. 24; Nr 12, s. 50; 1896, Nr 15, s. 63.

Wygląd aparatu dezynfekcyjnego (Źródło: APKat., L. Lublinitz, sygn. 1017, s. 511).

217

Rozdział 5

Szczegółowa analiza zachorowań na cholerę w latach 1831–1894 w rejen-cji opolskiej i jej skutki demograficzne

Pierwsza epidemia cholery w rejencji opolskiej w 1831 roku i jej występowanie w latach trzydziestych XIX wieku (1831–1833, 1836–1838)

Pierwszy śmiertelny przypadek cholery na Górnym Śląsku został urzędowo stwierdzo-ny u 80-letniej kobiety dnia 20 lipca 1831 roku w Mysłowicach (powiat bytomski), w nisko położonej części miasta nad prusko-rosyjską rzeką graniczną Przemszą. Po pojawieniu się cholery w Mysłowicach szybko zostało opanowanych przez epidemię tej choroby wiele miejscowości powiatu. Wygasała tam ona dopiero 17 listopada tego roku. W powiecie pszczyńskim pierwszy przypadek zachorowania na cholerę wystąpił w Imielinie Jazd nad Przemszą już 28 lipca 1831 roku, po czym cholera szybko rozprzestrzeniła się również na inne miejscowości tego powiatu.

Dnia 14 września tego roku zostało zgłoszone pierwsze zachorowanie we wsi Bosacz koło Raciborza. Choroba opanowała w krótkim czasie resztę powiatu raciborskiego. W przypadku powiatu raciborskiego mogła mieć tutaj znaczenie komunikacja mieszkań-ców jego przygranicznych miejscowości ze względu na prowadzone przez nich kontakty handlowe i wyjazdy do zarażonych miejscowości Śląska Austriackiego, położonych blisko pruskiej granicy, szczególnie Morawskiej Ostrawy, Opawy i Karniowa. Pierwsze zachoro-wanie w Koźlu zostało doniesione dnia 22 września 1831 roku z lazaretu wojskowego, jed-nak występowanie cholery w powiecie kozielskim było niewielkie. Dnia 3 października tego roku cholera wystąpiła w powiecie prudnickim. Pierwsze zachorowanie w powiecie opolskim zostało urzędowo stwierdzone dnia 6 października, a niewielkie rozprzestrze-nianie cholery miało miejsce w południowej i zachodniej części powiatu. Zaraza nie omi-nęła też Opola, gdzie pierwszy przypadek choroby wystąpił 13 października. Dnia 21 paź-dziernika 1831 roku zaraza wystąpiła w powiecie głubczyckim i od tego czasu następowały sporadyczne przypadki zachorowań w poszczególnych częściach rejencji opolskiej: dnia 25 października odnotowano pierwszy przypadek cholery w powiecie toszecko-gliwic-kim, 27 października – w powiecie strzeleckim, 15 listopada – w powiecie niemodlińskim, tego samego dnia – w powiecie nyskim, wreszcie 22 grudnia – w powiecie grodkowskim. W przypadku powiatu nyskiego (Brzezina Polska) czynnikiem zakaźnym okazała się od-wiedzana gospoda w zarażonej na Śląsku Austriackim miejscowości Widnawa.

Epidemia wystąpiła następnie 2 lipca 1832 roku w powiecie nyskim po 4-miesięcznej przerwie z dużą gwałtownością, tak że powiat pod koniec roku liczył więcej przypadków śmierci niż jakikolwiek powiat w poprzednim roku miał wykazać zachorowań. Dnia 10 lipca ogarnięty został przyległy powiat grodkowski, jednak wybuch ograniczył się do kil-ku miejscowości w jego południowej części, od 18 lipca zaś wystąpiły sporadyczne przy-padki również w sąsiednim powiecie niemodlińskim.

Dnia 2 sierpnia 1832 roku choroba wystąpiła jednocześnie w powiecie głubczyckim i w powiecie toszecko-gliwickim, jak również 10 sierpnia – w powiecie prudnickim. Cho-lera ograniczała się do południowej części Górnego Śląska nad rzeką Troją (prawy dopływ

218

Psiny), Głubczyc, w kierunku zachodnim do położonego przy granicy powiatu nyskiego Prudnika i w kierunku wschodnim do powiatu toszecko-gliwickiego, stąd cholera prze-szła 29 sierpnia do miasta Bytom i dosyć gwałtownie ogarnęła środkową część powia-tu bytomskiego. Następnie wystąpiła 28 sierpnia w powiecie raciborskim, gdzie jednak w niewielkim stopniu się rozprzestrzeniła. We wrześniu 1832 roku wystąpiły jeszcze spo-radyczne przypadki zachorowań w powiatach: strzeleckim, kozielskim i w mieście po-wiatowym Lubliniec. Dnia 4 stycznia 1833 roku epidemia cholery wygasła w powiecie bytomskim, gdzie 20 lipca 1831 roku się rozpoczęła. Całkowicie ocalały, w obydwu latach, tylko powiaty kluczborski, oleski i rybnicki.

Według prowadzonych urzędowych wykazów zachorowań i zgonów w po-szczególnych miejscowościach, dotkniętych epidemią cholery, od 20 lipca 1831 roku do 3 marca 1832 roku w rejencji opolskiej zachorowało 1816 osób, a zmar-ło 1086 osób, nawrót epidemii zaś, który miał miejsce od 2 lipca 1832 roku do 4 stycz nia 1833 roku, spowodował, że zachorowało 3112 osób, w 1485 przypadkach zaś nastąpiło zejście śmiertelne. Ogółem podczas epidemii 1831–1833 na Górnym Śląsku miało nastąpić 4928 zachorowań i 2571 zgonów – 52,17%; jednak śmiertelność w 1831 roku była znacznie wyższa – 53,84% niż w 1832 roku – 48,25%1.

Na teren Górnego Śląska następna epidemia cholery została prawdopodobnie przy-wleczona z Galicji i Moraw, gdzie występowała od wiosny 1836 roku. W rejencji opolskiej pojawiła się w lipcu 1836 roku w powiatach: nyskim i prudnickim kilka zachorowań na cholerę, z czego 2 osoby na nią zmarły; podobnie też w sierpniu w Raciborzu zdarzył się 1 przypadek śmiertelny, spowodowany przez cholerę. Jednak z tych odosobnionych przypadków nie rozwinęła się epidemia. Zapoczątkował ją oficjalnie przypadek cholery w Kietrzu, w powiecie głubczyckim 13 września. Chorym był podróżujący, który przybył z Wiednia, powiat głubczycki zaś w większości został bardzo mocno ogarnięty epidemią. Dnia 22 września zostały zgłoszone pierwsze przypadki z powiatu raciborskiego, zaraza 1 Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831 bis 1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich”. H. 6. Berlin 1879, s. 141–142; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen Regierung” 1831, St. 34–52, s. 204, 212, 228, 242, 250, 256, 262, 270, 274, 280, 282, 291–292, 297–298, 301–302, 307–308, 313–314, 319–320, 323–324, 327–328; 1832, St. 1–9, 12, s. 5–6, 9–10, 19–20, 25–26, 29–30, 37–38, 42, 44, 50, 63; Stulecie straszliwej epidemji. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 2, s. 4; „Schlesische Provinzialblätter” 1831, Bd. 94, s. 61–64, 158–161, 267; 1832, Bd. 95, s. 70, 165, 263; 1832, Bd. 96, s. 171, 266–267, 363–364; 1833, Bd. 97, s. 70, 165–166; „Der oberschlesische Wanderer” 1831, Nr 30, s. 144; 1832, Nr 3, s. 15, Nr 40, s. 208–209; „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Neue Folge (dalej: NF), Nr 9, s. 168, Nr 11, s. 184; 1832, Letze Folge (dalej: LF), Nr 5, s. 228, Nr 8, s. 251, Nr 10, s. 267, Nr 12, s. 292; J. Kwak: Epidemia cholery w latach 1831–1832 w rejencji opolskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia 18” 1981, s. 75–76; Idem: Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.). Opole 1987, s. 24–25; Idem: Epidemie w miastach górnośląskich od XVIII do połowy XIX wieku. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005, s. 208–209; Historische Nachrichten der Kreisstadt Beuthen in Oberschlesien. „Aus dem Beuthener Lande” 1924, Jg. 1, Nr 6, s. 24; Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: APKat.), Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina (dalej: AKHIzK.), sygn. 9389, s. 1–62; Akta miasta Bytom (dalej: Am. Bytom), sygn. 4764, s. 2–10, 12–13, 27–28; sygn. 4765, s. 1–2; sygn. 4766, s. 99–101; APKat., Oddział Gliwice (dalej: OG.), Akta miasta Gliwice (dalej: Am. Gliwice), sygn. 5913, s. 186–192; sygn. 5914, s. 143–144, 197–198, 204–213; Archiwum Państwowe w Opolu (dalej: APOp.), Landratsamt Oppeln (dalej: L. Oppeln), sygn. 1391, s. 161–163; Akta miasta Nysa (dalej: Am. Nysa), sygn. 606, 610; B. Dettke: Die asiatische Hydra. Die Cholera von 1830/31 in Berlin und den preubischen Provinzen Posen, Preuben und Schleisen. Berlin–New York 1995, s. 144–147, 151.

219

Tabela 2: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1831–1833 (Źródło: Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 152–153).

220

nie ominęła przy tym samego Raciborza. Dnia 27 września doniesiono urzędowo o za-chorowaniu w powiecie prudnickim. W obydwu powiatach, szczególnie w raciborskim, epidemia rozprzestrzeniała się bardzo gwałtownie, natomiast wschodnia część prudnic-kiego, okolice Głogówka, północny kraniec głubczyckiego, czyli geograficznie cała dolina Osobłogi z odgraniczającymi wzniesieniami po obu stronach rzeki, pozostały ocalone. Cholera pokazała się potem 11 października w powiatach nyskim i pszczyńskim, 13 paź-dziernika – w rybnickim, szczególnie w Rybniku, 20 października – w kozielskim, 24 paź-dziernika – w niemodlińskim i opolskim (zwłaszcza w Opolu), 2 listopada – w oleskim, 5 listopada – w grodkowskim, 9 listopada – w strzeleckim i 21 listopada – w toszecko-gli-wickim. Choroba nie rozprzestrzeniła się jednak epidemicznie w wymienionych powia-tach i oszczędziła całkowicie powiaty bytomski, lubliniecki i kluczborski, a utrzymywała się w pojedynczych wioskach w powiatach głubczyckim, nyskim, prudnickim i grodkow-skim jeszcze do 28 stycznia 1837 roku. Od 13 września do 31 grudnia 1836 roku w rejencji opolskiej z 4324 chorych zmarły 1754 osoby.

Dnia 6 sierpnia 1837 roku został zgłoszony ponowny wybuch cholery jednocześnie z powiatów grodkowskiego i opolskiego; zaraza w tych powiatach ograniczała się do sporadycznych przypadków w pojedynczych miejscowościach. Dnia 8 sierpnia został zgłoszony wybuch zarazy w powiecie toszecko-gliwickim, 3 września – w powiecie strze-leckim; rozprzestrzenianie się choroby dokonywało się tutaj w obydwu wymienionych powiatach tylko na południe od Góry Świętej Anny, w dolinie Kłodnicy, aż do południo-wej części powiatu toszecko-gliwickiego. W powiecie pszczyńskim pokazały się pierwsze zachorowania 10 września; niewielkie rozprzestrzenienie nastąpiło tylko w narożniku po-wiatu, tuż przy granicy z Galicją, m.in. w Pszczynie. Dnia 1 października choroba wystą-piła w powiecie lublinieckim i w powiecie oleskim.

Dnia 13 października cholera wybuchła w Mysłowicach i okolicy, rozprzestrzeniając się na nieliczne miejscowości powiatu bytomskiego, wreszcie około 12 listopada nawie-dziła Kluczbork, i przerzuciła się stąd na całą południową część powiatu kluczborskiego i północno-zachodni narożnik powiatu oleskiego, na dolinę Stobrawy. Na koniec zaraza wystąpiła jeszcze w powiecie rybnickim. Epidemia ta zakończyła się 13 stycznia 1838 roku w powiecie kluczborskim.

W świetle urzędowych wykazów zachorowań i zgonów napływających z poszczegól-nych miejscowości ogółem wystąpiło w rejencji opolskiej podczas tej epidemii 5483 przy-padków zachorowań i 2387 (43,9%) przypadków śmiertelnych. Na 1836 rok przypadło 40,56% zgonów, a na 1837 rok – 54,61%2.

Wielka epidemia cholery w rejencji opolskiej na przełomie lat czterdziestych i pięć-dziesiątych XIX wieku (1848–1856)

Trzecia inwazja cholery niepokoiła Górny Śląsk przez 9 lat, spośród których wolne od choroby były tylko lata: 1850 oraz 1854. W przypadku 1851 roku, Engel w swojej pracy Die Cholera-Epidemie des Jahres 1866 mit einem Rückblick auf die früheren Epidemien, oraz 2 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 142–143; „Schlesische Provinzialblätter” 1836, Bd. 104, s. 182, 286, 387–388, 490–491, 589; 1837, Bd. 105, s. 72–73; 1837, Bd. 106, s. 382, 476, 571; 1838, Bd. 107, s. 63, 174– 175; APKat., Am. Bytom, sygn. 4767, s. 20, 41; APKat., Oddział w Pszczynie (dalej: OP.), Archiwum miasta Pszczyna (dalej: Am. Pszczyna), sygn. 1639, s. 14–16; APOp., Archiwum miasta Leśnica (dalej: Am. Leśnica), sygn. 696; Archiwum miasta Krapkowice (dalej: Am. Krapkowice), sygn. 2075; Archiwum miasta Kluczbork

221

Tabela 3: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1836–1838 (Źródło: Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 154–155).

222

źródła Preussische Statistik i Mittheilungen des statistischen Bureaus in Berlin wyliczają dla całych Prus tylko 133 przypadki śmiertelne i podają zaś jedynie 3 przypadki śmiertelne w prowincji śląskiej i to mające miejsce w rejencji legnickiej, natomiast w opolskiej miał nie wystąpić ani jeden zgon na cholerę. Tym liczbom przeczą składane wykazy w miejsco-wych aktach rejencyjnych i landrackich, które w wyżej wymienionym roku na Górnym Śląsku podają 898 zachorowań z 476 przypadkami śmiertelnymi, jakie wystąpiły głównie w powiecie raciborskim. Na lata 1853 i 1856 przypadała tylko część epidemii z ubiegłych lat3.

Pierwsza fala epidemiczna podczas wielkiej epidemii cholery miała swój początek w 1848 roku. Podczas gdy panowała we wschodniej Galicji od lipca 1848 roku, niemałe liczby zachorowań, niezgłaszane do wiadomości władz powiatowych, występowały w po-wiecie prudnickim już od maja tego roku, w powiecie bytomskim zaś – od sierpnia do końca listopada. Epidemia cholery wybuchła – według oficjalnych notowań – 3 grudnia w okolicach stolicy rejencji, gdzie już przedtem miało miejsce kilka przypadków zachoro-wań. W końcu, w grudniu, wpłynął urzędowy meldunek o wybuchu cholery w powiecie bytomskim (Mysłowice). Dnia 16 grudnia choroba została przywleczona do Wołczyna, podobno przez wojska brzeskiego garnizonu; wystąpiło tutaj 5 zachorowań, które zakoń-czyły się śmiercią. W Kluczborku epidemia pojawiła się w styczniu. Choroba przezimo-wała w Opolu, a szczególnie nawiedzone nią były przez wszystkie miesiące 1849 roku, na ogół ubogie, położone nad Odrą ulice. Nowe zachorowania wzmogły się w mieście wyraźnie w kwietniu. W marcu tego roku ujawniły się sporadyczne przypadki w powia-tach oleskim i kozielskim, w czerwcu pojawiły się pierwsze meldunki o zachorowaniach z powiatu niemodlińskiego, 3 czerwca – z rybnickiego, 16 czerwca – z głubczyckiego, 24 czerwca – z nyskiego. Wymienione powiaty były rozlegle i intensywnie nawiedzone przez epidemię. W powiecie niemodlińskim cholera zdobyła więcej terenu niż we wcześniej-szych epidemiach. Potem pojawiła się 22 lipca w powiecie prudnickim, 8 sierpnia – w po-wiecie strzeleckim, 15 sierpnia – w powiecie toszecko-gliwickim, 19 sierpnia – w powiecie pszczyńskim, 25 sierpnia – w Raciborzu, 6 października zaś – w powiecie lublinieckim. W powiecie lublinieckim wystąpiła tylko lokalnie, podczas gdy w powiecie raciborskim mocno się rozprzestrzeniała. Żaden powiat nie uszedł epidemii całkowicie. Zakończyła się ona 15 stycznia 1850 roku w powiatach głubczyckim i nyskim, skutkując 5903 zacho-rowaniami z 2778 przypadkami śmiertelnymi (47,06%)4.

Druga fala epidemiczna wybuchła na Górnym Śląsku latem 1851 roku; rok 1850 i pierwsze 7 miesięcy 1851 roku były wolne od cholery. Choroba miała swój początek na Śląsku Cieszyńskim przy granicy pruskiej, opanowując szybko Austrię, Morawy i Czechy. Pierwsze zachorowania w rejencji opolskiej wystąpiły 9 sierpnia 1851 roku w powiecie

(dalej: Am. Kluczbork), sygn. 964, s. 9–23; Am. Nysa, sygn. 606; „Der oberschlesische Wanderer” 1836, Nr 46, s. 198; 1837, Nr 39, s. 159, Nr 40, s. 162, Nr 41, s. 166, Nr 42, s. 170, Nr 43, s. 179.3 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 143–144; Engel: Die Cholera-Epidemie des Jahres 1866 mit einem Rückblick auf die früheren Epidemien. „Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus” 1869, Jg. 9, Nr 1–3, s. 70; „Preussische Statistik”. H. 48A. Berlin 1879, s. 129; J. Spychała: Zgony w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870. „Śląskie Studia Demograficzne. Historia 125” 1996, T. 3: Zgony, s. 20; Uebersicht der durch die Cholera im Preußischen Staat herbeigeführten Todesfälle seit ihrem Erscheinen bis jetzt. „Mittheilungen des statistischen Bureaus in Berlin” 1857, Jg. 10, Nr 15, s. 236.4 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 144.

223

rybnickim. Niemal jednocześnie cholera wybuchła 11 sierpnia w powiecie raciborskim, mocno go opanowując, następnie pojawiła się w powiecie niemodlińskim 28 września, w kozielskim – 17 października, w grodkowskim – 18 października, w toszecko-gliwic-kim – 27 października, w prudnickim – 1 listopada i bytomskim – 14 grudnia. Do końca 1851 roku w 8 powiatach rejencji opolskiej wśród wspomnianych 898 zachorowań zmarło 476 osób (53%)5.

Po 6-miesięcznej przerwie, dnia 19 lipca 1852 roku, pojawiła się kolejna fala epide-miczna na przeciwlegle leżącym powiecie oleskim, a mianowicie w jego północnym krań-cu – w miasteczku Gorzów Śląski i blisko położonej wsi Krzyżanowice, które były oddzie-lone tylko przez rzekę Prosnę od miejscowości granicznej Praszka w Królestwie Polskim; była ona wtedy ogarnięta cholerą. Choroba została przywleczona do przyległych miejsco-wości powiatu kluczborskiego i do jego stolicy i wnet rozprzestrzeniająca się epidemia ogarnęła większą część powiatu. Dnia 17 czerwca choroba dała o sobie znać w powiecie lublinieckim, przywleczona zapewne z Królestwa Polskiego, następnie wystąpiła 20 sierp-nia jednocześnie w mieście Gliwice i w powiecie strzeleckim, obejmując wschodnie części powiatu. Dnia 30 sierpnia 1852 roku cholera wystąpiła w odosobnionych miejscach w po-wiecie bytomskim; sporadyczne przypadki miały miejsce w powiecie kozielskim, w po-wiecie pszczyńskim rozwinęła się ograniczona epidemia w odosobnionych miejscach nad Przemszą. Pojedyncze przypadki wystąpiły 14 września w powiecie opolskim i 1 paździer-nika w powiecie rybnickim, a 15 grudnia bardzo gwałtownie wybuchła cholera w Solarni w powiecie raciborskim, ale ograniczyła się do tej miejscowości; cholera przezimowała w powiecie pszczyńskim, toszecko-gliwickim i strzeleckim i wygasła w obydwu ostatnich powiatach w połowie lutego 1853 roku. Z 3856 zachorowań zmarło 2073 (53,76%)6.

Od połowy lutego 1853 roku przez cały rok 1854 i pierwsze półrocze roku 1855 żaden przypadek choleryczny nie został zgłoszony. Dnia 17 lipca 1855 roku pojawiły się jednak pierwsze przypadki zachorowań w powiecie raciborskim, po czym nastąpiło wyjątkowo rozległe i intensywne rozprzestrzenianie się choroby na całej zachodniej stronie Odry opolskiego okręgu rejencyjnego, z wyjątkiem większej części powiatu opolskiego i niemo-dlińskiego, podczas gdy od epidemii ocalała część Górnego Śląska na wschód od Odry, pominąwszy południową część bytomskiego, i pojedyncze miejscowości powiatów opol-skiego, strzeleckiego, lublinieckiego, toszecko-gliwickiego i pszczyńskiego.

Gdy nastąpiło przywleczenie choroby do powiatu raciborskiego, nie można nie wspo-mnieć, że cholera od początku czerwca 1855 roku panowała już w Galicji, na Śląsku Au-striackim i Morawach, i że ze względu na tamtejsze górnictwo i przemysł powiatu raci-borskiego odbywała się ożywiona komunikacja po tej i tamtej stronie granicy. W powiecie raciborskim choroba rozprzestrzeniała się szeroko i dotyczyła prawie wyłącznie środko-wej jego części położonej na zachód od Odry.

Dnia 26 czerwca 1855 roku wybuchła cholera w powiecie pszczyńskim, bezpośred-nio przy austriackiej granicy, pozostając tutaj w ograniczonym stopniu, pokazała się zaś

5 Ibidem, s. 145; Eitner: Ueber die im Jahre 1851 im Regierungsbezirk Oppeln herrschende Cholera-Epidemie. „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur” 1851, Jg. 29, s. 113–117. Sprawozdanie Eitnera przytacza 884 zachorowania i 431 zgonów w 7 powiatach, jednak wykazy zachorowań doprowadzone są do dnia 30 listopada; źródło: Ibidem, s. 114–116.6 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 145–146.

224

ponownie w sierpniu tego roku. Następnie jej ogniska zauważono w powiecie nyskim – 7 sierpnia, w powiecie głubczyckim – 12 sierpnia i w powiecie opolskim – 12 sierpnia, w powiecie bytomskim – 13 sierpnia, w powiecie rybnickim – 20 sierpnia, w powiecie lublinieckim – 22 sierpnia, w powiecie prudnickim – 27 sierpnia, w powiecie strzeleckim – 28 sierpnia, w powiecie oleskim – 1 września, w powiecie grodkowskim – 4 września, w powiecie toszecko-gliwickim – 1 października.

W przypadku powiatu oleskiego należy wspomnieć, że cholera przedostała się z obję-tej epidemią przygranicznej miejscowości Praszka w Królestwie Polskim do ogarniętych także w 1852 roku Krzyżanowic, okolice zaś pozostały wolne od choroby, nawet blisko położony Gorzów Śląski. Podczas gdy powiaty nyski i prudnicki zostały bardzo gwał-townie ogarnięte chorobą, powiat głubczycki pozostał przez cholerę prawie całkowicie oszczędzony i chociaż w poprzedniej fali epidemicznej z 1852 roku nie był opanowany, teraz znalazł się w środku epidemii, która szalała w przyległych powiatach i w Austrii; miasto powiatowe odczuło epidemię najbardziej dotkliwie, podobnie jak Strzelce Opol-skie. Z Raciborza do Głubczyc przez Nową Cerekwię prowadziła wtedy uczęszczana dro-ga, komunikacja zaś pomiędzy obydwoma miastami powiatowymi była zawsze bardzo ożywiona. W mieście Głubczyce utrzymywała się epidemia z prawie niezmienną gwał-townością od końca września, szczególnie intensywnie od początku grudnia do 15 lutego 1856 roku7.

Pod koniec epidemii wystąpiły zachorowania w Koszęcinie, w powiecie lublinieckim, gdzie cholera, która wygasła już 15 października 1865 roku, od 16 stycznia do 20 lutego 1856 roku nagle epidemicznie wystąpiła, i w Karbie, w powiecie bytomskim, gdzie cho-roba po wygaśnięciu dnia 31 października 1855 roku wybuchła nagle na początku lutego 1856 roku wśród końskich torowców (Rossbahnfahrern), którzy nocowali w liczbie około 30–35 w jednej izbie w przemokniętych ubraniach. Wygasła dopiero 15 lutego 1856 roku8. Tylko 1 powiat (kluczborski) podczas tej epidemii pozostał całkowicie ocalony; ogólnie w latach 1855–1856 zachorowało 5498 ludzi, z których 2778 (50,52%) zmarło9.

Ogółem w latach cholerycznych, obejmujących okres 1848–1856, zachorowało w re-jencji opolskiej 16 155 osób, z tego 8105 przypadków zakończyło się zgonem (50,17%)10.

Epidemie cholery w rejencji opolskiej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesią-tych XIX wieku (1866–1867, 1872–1874)

Sprawozdania z tej epidemii są bogate i całościowe, tylko materiały statystyczne dla 1867 roku nie są kompletne ani w aktach rejencyjnych, ani w Królewskim Ministerstwie Wyznań Religijnych (Königliche Kultusministerium); sprawozdania z tego ostatniego roku, jak również wykazy sięgają tylko do połowy czerwca, podczas gdy epidemia w po-wiatach bytomskim i toszecko-gliwickim od czerwca do października utrzymywała się u szczytu i dopiero w ostatnim miesiącu roku zdecydowanie się wycofała. Za pośrednic-7 Ibidem, s. 146–147.8 Ibidem, s. 147.9 Ibidem.10 Ibidem, s. 230–287; „Schlesische Provinzialblätter” 1849, Bd. 129, s. 76, 169, 264; Bd. 130, s. 74–75, 342– 343; APOp., Am. Krapkowice, sygn. 2075; APKat., Am. Bytom, sygn. 4764, s. 57–62; Akta miasta Woźniki (dalej: Am. Woźniki), sygn. 406, s. 1–14; APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1639, s. 1, 31, 34, 36, 38–39, 45–46; APOp., Am. Kluczbork, sygn. 889, s. 24, 43, 50, 58; Historische Nachrichten..., s. 24.

225

Tabela 4: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1848–1856

226

Tabela 5: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1852–1856 (Źródło tabel 4 i 5: Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 156–159; Eitner: Ueber die im Jahre 1851..., s. 114–115).

227

twem akt powiatów względnie magistratów został uzyskany prawidłowy materiał liczbo-wy, co szczegółowo przedstawił Pistor11.

Pierwsze zachorowania, z całą pewnością spowodowane przez przemarsz żołnierzy pruskich wracających z wojny przeciwko Austrii lub austriackich jeńców, wystąpiły 14 lipca 1866 roku w miastach Nysa i Opole, 15 lipca – w powiecie niemodlińskim i 20 lipca – w mieście Prudnik, jak udowodniono, przeniesione z Poznania, względnie z Wrocła-wia przez podróżnego bądź szypra. Dnia 22 lipca zmarł mieszkaniec Rydułtów, położo-nych blisko miejsca pielgrzymkowego Pszów, w powiecie rybnickim. Dnia 29 lipca został ogarnięty zarazą Otmuchów w powiecie grodkowskim. Dnia 3 sierpnia wybuchła cholera w mieście Racibórz, podobno przywleczona przez części garderoby zmarłego i przez woj-ska z Prus Wschodnich, gdzie cholera oponowała. Dnia 11 sierpnia choroba wystąpiła w powiecie głubczyckim, przeniesiona przez pruskich i węgierskich żołnierzy. Osiągnęła w powiecie znaczny obszar. Również 11 sierpnia została przywleczona do miasta Strzelce Opolskie przez wczasowicza; 22 sierpnia wystąpiła w Katowicach (powiat bytomski); 23 sierpnia pojawiła się w mieście Koźle, przywleczona przez żołnierzy; 30 sierpnia wystąpiła w Świniarach Wielkich (powiat kluczborski), przywleczona przez podróżnego z Króle-stwa Polskiego, względnie dorożkarza z Opola; 3 września pojawiła się w Krzyżanowicach (powiat oleski); 10 września – w Tychach (powiat pszczyński); 16 września – w Chechle (powiat toszecko-gliwicki) i 18 września – w Woźnikach (powiat lubliniecki). Do ostat-niego wymienionego powiatu, jak również do powiatów kluczborskiego i bytomskiego, przywleczona została prawdopodobnie z Królestwa Polskiego.

Ogarnięte epidemią wymienione 4 ostatnie powiaty, jak również niemodliński, grod-kowski i rybnicki, mniej ucierpiały; w pozostałych cholera wystąpiła w postaci licznych zachorowań, szczególnie w powiatach głubczyckim i nyskim, podczas gdy śmiertelność tej epidemii, w porównaniu do poprzednich, wydaje się stosunkowo nieduża; zachorowa-ło w 1866 roku we wszystkich 16 powiatach 9069 ludzi, z których 3888 (42,87%) zmarło.

W powiecie bytomskim cholera utrzymywała się do połowy lutego 1867 roku, wy-dawała się wygasła w marcu, lecz wystąpiła znowu w kwietniu. Jednocześnie zachoro-wania zanotowano w powiecie toszecko-gliwickim, w mieście Pyskowice. Tam choroba miał gwałtowny przebieg. Wydaje się, że epidemia ani w bytomskim w marcu, ani w to-szecko-gliwickim od grudnia do kwietnia nie była w odwrocie. Wystąpiły, co było moż-liwe, nieuwzględniane przez władze miejscowe w wykazach, pojedyncze zachorowania. Potwierdzają to notatki akt rejencji, według których w Pyskowicach od 2 do 11 stycznia 1867 roku wystąpiły 4 zachorowania, które w wykazach zostały umieszczone w kwietniu. Epidemicznie choroba wystąpiła tylko w wymienionych powiatach i powiecie kozielskim, a mianowicie na wschód od Odry. Na całym zachodnim brzegu Odry przypadki cholery zostały wykazane tylko w miejscowości Niewodniki w powiecie niemodlińskim, w Dą-brówce w powiecie opolskim i w Białej Prudnickiej w powiecie prudnickim. Podczas gdy w 1866 roku została ogarnięta epidemią głównie zachodnia część rejencji, to w 1867 roku miała ucierpieć prawie wyłącznie wschodnia część okręgu rejencyjnego. W końcu na-leży wspomnieć, że pierwsze przypadki zachorowań w 1867 roku zostały spostrzeżone 1 maja w miejscowości Kłodnica w powiecie kozielskim oraz 11 maja w Kluczu w powie-

11 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 147; Engel: Die Cholera-Epidemie..., s. 93; „Beuthener Kreisblatt” 1867, s. 23–50, 89–203; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1867, St. 24–35, s. 109–155.

228

cie strzeleckim i rozprzestrzeniały się tylko nieznacznie. W 1867 roku zachorowało 4438 ludzi, z których 1947 (43,87%) zmarło. Wydaje się zatem, że epidemia z 1867 roku była kontynuacją nie całkiem wygasłej epidemii z poprzedniego roku, która podczas zimy na przełomie obu lat jedynie obniżyła swoją intensywność. Ogółem cała epidemia cholery z lat 1866–1867 spowodowała aż 13 507 zachorowań i porwała spośród nich 4835 ofiar (43,19%)12.

Od początku 1868 roku do początku 1872 roku opolski okręg rejencyjny był wolny od cholery, jednak już od jesieni ostatniego wspomnianego roku cholera panowała na Mora-wach i Śląsku Cieszyńskim w miejscowościach położonych blisko pruskiej granicy, szcze-gólnie w miejscowościach fabrycznych, jak Morawska Ostrawa, Witkowice i Gruszów, które były często odwiedzane przez robotników pruskich miejscowości przygranicznych, zwłaszcza powiatu raciborskiego i rybnickiego. Tą drogą choroba została przywleczona na początku grudnia 1872 roku z Austrii do powiatu raciborskiego i do powiatu rybnickiego. W tym ostatnim dnia 6 grudnia miało wystąpić pierwsze zachorowanie, po którym wy-stąpiły jeszcze tylko 3 przypadki. Tymczasem cholera bardzo szybko rozszerzyła się w po-wiecie raciborskim na 20 miejscowości, doprowadzając do dnia 15 stycznia 1873 roku do stanu 195 zachorowań z 104 przypadkami śmiertelnymi. Dnia 30 grudnia 1872 roku został zameldowany urzędowo z Królewskiej Huty pojedynczy przypadek cholery spro-wadzony z Raciborza. Po 8 lutego 1873 roku nie wystąpiły w rejencji dalsze zachorowania.

Podczas żadnej z poprzednich epidemii choroba nie wybuchła w zimie, lecz zawsze w miesiącach letnich, przeciągając się wprawdzie aż do zimy, aby wtedy całkowicie wy-gasnąć albo po krótszej lub dłuższej przerwie ponownie wybuchnąć. Natomiast w tym przypadku wystąpiła na początku grudnia 1872 roku mała zimowa przedepidemia, która na początku lutego 1873 roku zupełnie wygasła.

Jednak ta przedepidemia była zwiastunem właściwej epidemii lat 1873–1874, która swój początek miała w czerwcu 1873 roku i to znowu w powiecie raciborskim. Udowod-niono przywleczenie cholery do powiatu raciborskiego z Morawskiej Ostrawy oraz przez pielgrzymów z Częstochowy w Królestwie Polskim. Choroba szybko rozprzestrzeniła się na powiat i na całą rejencję, szerząc się raz epidemicznie, raz sporadycznie. Choroba wy-stąpiła 2 lipca 1873 roku w powiecie rybnickim, 15 lipca – w powiecie głubczyckim, 19 lipca – w powiecie kozielskim, 1 sierpnia – w powiecie toszecko-gliwickim, 6 sierpnia – w powiecie prudnickim, 9 sierpnia – w powiecie bytomskim, 17 sierpnia – w powiecie strzeleckim, 2 września – w powiecie pszczyńskim, 8 września – w powiecie grodkow-skim, 20 września – w powiecie nyskim. Sumując, od 6 grudnia 1872 roku do 31 grudnia

12 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 147–148, 230–287; „Schlesische Provinzialblätter” 1866, NF, Bd. 5, s. 637, 740; 1867, Bd. 6, s. 51, 117, 180, 190, 444, 505, 570, 630; „Rübezahl der Schlesischen Provinzialblätter” 1868, NF, Jg. 7, s. 45; „Wochenblatt für Stadt u. Land” 1866, Jg. 4, Nr 31, 36–49; 1867, Jg. 5, Nr 1; E. Beck: Neisser Land 1866 nach Augenzeugen – Berichten, Chroniken, Tagebüchern usw. Neisse 1936, s. 41, 46, 51–55; „Beuthener Kreisblatt” 1867, St. 23–50, s. 89–203; „Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1867, St. 24–35, s. 109–155; „Creutzburger Kreisblatt“ 1867, St. 41–43, s. 200, 205, 211; APOp., Am. Krapkowice, sygn. 2075; Am. Leśnica, sygn. 697; Am. Kluczbork, sygn. 962, s. 118–119, 124–126, 131–136, 139–140, 142–149; APKat., Am. Bytom, sygn. 4767, s. 59, 62–65, 67, 70, 80, 83, 89, 136–148, 170–171, 173–174, 183–184, 186–192, 195–196, 198, 200–207, 219, 246–254; Am. Woźniki, sygn. 406, s. 14, 29, 33; APKat., Oddział Racibórz (dalej: OR.), Landratsamt Rybnik (dalej: L. Rybnik), sygn. 1646, s. 1–4.

229

Tabela 6: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1866–1867 (Źródło: Pi-stor: Die Verbreitung der..., s. 160–161; por. Engel: Die Cholera..., s. 83)

230

1873 roku na 2332 zachorowania według Pistora było 1157 (49,61%) przypadków śmier-telnych; według „Generalbericht” – odpowiednio 2280 i 110413.

W kilku powiatach (bytomski, nyski, grodkowski) cholera na przełomie lat 1873/1874 przezimowała, aby w powiecie bytomskim panować później nieprzerwanie do 31 paź-dziernika 1874 roku. Rozprzestrzeniła się tam w bardzo dużym stopniu, podczas gdy powiaty grodkowski i nyski od lutego, względnie marca, 1874 roku były już wolne od cholery. Powiat bytomski, pomijając jego północną część (nowy powiat tarnogórski), południowy szpic nowego powiatu zabrzańskiego i prawie cały nowy powiat katowicki zostały zupełnie zarażone. Większość zachorowań w innych powiatach miała być, jak wy-kazano, skutkiem przywleczenia cholery z okręgu przemysłowego: do Gwoździan w po-wiecie lublinieckim – 27 mar ca, do Dzielowa w powiecie głubczyckim – 25 marca, do Sciborzyc Małych w głubczyckim – 23 kwietnia, do Bierawy w kozielskim – 15 czerwca, do Bogacicy w oleskim – 22 kwietnia, do Kobióra – 9 maja, do Mikołowa – 26 lipca, do Borowej Wsi w pszczyńskim – 17 października, do Siołkowic Starych w opolskim – 8 sierpnia, oraz do różnych miejscowości powiatu strzeleckiego od lipca 1874 roku. W pozostałych przypadkach źródłem choroby miała być ożywiona komunikacja osobowa i zakażone rzeczy podróżnych. Całkowicie oszczędzone w tym roku przez cholerę zostały powiaty: kluczborski, niemodliński, prudnicki, raciborski i rybnicki.

Podczas epidemii cholery w 1874 roku zachorowało według Pistora 2499 ludzi, z tego zmarło 1274 – 51,02%; według „Generalbericht” zachorowało 2496. W całości w rejencji opolskiej od początku grudnia 1872 roku do połowy listopada 1874 roku zachorowało według Pistora 4831 osób, zmarło zaś 2431 – 50,31% chorych; według „Generalbericht” – odpowiednio 4776 i 2378 (49,79%)14.

Ostatnia XIX-wieczna epidemia cholery w rejencji opolskiej w 1894 rokuOd epidemii, która panowała na Górnym Śląsku od grudnia 1872 roku do listopa-

da 1874 roku, opolski okręg rejencyjny w drugiej połowie lat siedemdziesiątych i latach osiemdziesiątych XIX wieku nie został nawiedzony przez cholerę. Niemniej jednak często notowano przypadki biegunek choleropodobnych (cholera nostras), nierzadko kończące się zgonem. Takie przypadki notowano m.in. w sierpniu 1876 roku w Brzezince (powiat katowicki), w Wesołej (powiat pszczyński)15, w sierpniu 1879 roku w Tarnowskich Gó-rach16, w lipcu 1881 roku również w Tarnowskich Górach17, ponadto w latach 1882–1885 były takie przypadki wielokrotnie zgłaszane, przede wszystkim w powiecie bytomskim

13 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 149; „Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen im Regierungsbezirk Oppeln für die Jahre 1871 bis 1875”. Eistattet von Pistor. Oppeln 1876, s. 24–25, 33.14 Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 150, 230–287; „Generalbericht...”, s. 25–29, 33; „Rübezahl der Schlesischen Provinzialblätter” 1872, NF, Jg. 11, s. 657; 1873, Jg. 12, s. 51, 102, 159, 371, 416–417, 468, 515, 581, 627; 1874, Jg. 13, s. 53, 108, 166, 226, 280, 323, 376, 443, 495, 592, 642; „Katolik” 1873, nr 31, 36, 42, 52; 1874, nr 4, 9, 12, 15, 20, 24, 26–27, 29, 31, 37, 47; APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1646, s. 26–32, 36–38, 40–41, 43–45, 48–52, 54, 56–60, 62–70; Archiwum Komory Książęcej Zamku w Raciborzu (dalej: AKKZwR.), sygn. 375, s. 69–71, 75–76; APKat., Landratsamt Kattowitz (dalej: L. Kattowitz), sygn. 738, s. 26; Landratsamt Tarnowitz (dalej: L. Tarnowitz), sygn. 1865, s. 8, 10, 22, 25–33, 41, 46–47, 50, 52, 54, 56, 58–59, 66, 73, 78. 15 APOp., Rejencja Opolska (dalej: RO.), Wydział 1 (dalej: W. 1.), T. 7, sygn. 13561, s. 24–25.16 Ibidem, sygn. 13564, s. 2–3.17 „Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für das Jahr 1881”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1883, s. 26.

231

Tabela 7: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej w latach 1872–1874 (Źródło: Pi-stor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 162–163; Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen im Re-gierungsbezirk Oppeln für die Jahre 1871 bis 1875. Hrsg Pistor. Oppeln 1876, s. 33)

232

i innych powiatach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, jednakże nie osiągnęły one znacznego rozprzestrzeniania. W styczniu 1883 roku notowano zachorowania na biegun-kę choleropodobną w Bytomiu, w sierpniu 1884 roku w powiecie katowickim, w listopa-dzie 1885 roku w Hucie Laury (powiat katowicki) wystąpiło około 50 przypadków bie-gunki wśród górników i hutników.

Biegunki (choleryna) występowały szczególnie często w miesiącach letnich i jesien-nych, zwłaszcza u dzieci, nie omijały jednak dorosłych. Niejednokrotnie pojedyncze przypadki cholerae nostras, przebiegające z bardzo gwałtownymi objawami (silne wymio-ty, wodniste biegunki, skurcze łydek, szybka utrata sił), względnie kończąc się zgonem, wzbudzały podejrzenie wybuchu cholery azjatyckiej. Polecane natychmiast dokładniejsze badania bakteriologiczne poszczególnych przypadków wykazywały jednak bez wyjątku, że chodziło o cholerae nostras. Wykluczano cholerę azjatycką. Także badania chemiczne wody pitnej pod kątem cholery azjatyckiej przynosiły wynik negatywny. Zachorowania te były często skutkiem stosowania niewłaściwej diety, spożywania nieświeżych lub zanie-czyszczonych pokarmów i picia niesprawdzonej wody. Wynikały też ze złych warunków higienicznych18.

Opolski okręg rejencyjny do 1892 roku pozostał wolny od cholery. W okręgu granicz-nym, jakim był okręg opolski, przebieg chorób zakaźnych zależał w dużej mierze od zaraz panujących za granicą i jest niemożliwe, by rozpatrywać je niezależnie i bez względu na ich przebieg poza granicami rejencji opolskiej. Szczególnie dotyczyło to cholery. Jeśli rozwa-żymy przebieg cholery w ubiegłych latach, to widzimy, że choroba, po tym, jak w 1891 roku oszczędziła Europę, w następnym roku wystąpiła w rosyjskiej guberni Baku. Tu zaraza usa-dowiła się i stąd się szerzyła bardzo szybko na dużą część zachodniej, północnej i wschod-niej Rosji, by przedostać się najpierw do Austro-Węgier i Niemiec, potem do Francji i Bel-gii, gdzie prowadziła niejednokrotnie do bardzo rozległych epidemii. Rejencja opolska w 1892 roku była w zasadzie wolna od cholery poza 2 przypadkami zachorowań, w tym 1 zgonem w Suchej w powiecie strzeleckim z 27 na 28 sierpnia 1892 roku (chorobę przy-wlókł robotnik wracający z Hamburga; wyzdrowiał on, lecz po kilku godzinach zmarł zarażony od niego wycużnik) i 1 zachorowaniem w Nowej Cerekwii w powiecie głubczyc-kim w tym samym czasie19.

Na podstawie wcześniejszych doświadczeń dotyczących wędrówki cholery, już w 1893 roku należało być przygotowanym na wtargnięcie zarazy na Górny Śląsk. Latem i jesienią tego roku były zgłaszane urzędowo liczne zachorowania na cholerę w guberniach Króle-stwa Polskiego kaliskiej i radomskiej. Także gubernia piotrkowska, która tworzyła granicę z Górnym Śląskiem, zapewne też była opanowana przez cholerę. Dopiero pod koniec roku te gubernie miały zostać uwolnione od zarazy. Ponadto południowo-wschodnia granica

18 „Zweiter Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für das Jahr 1882”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1884, s. 47; „Fünfter Generalbericht über das öffentliche Ge-sundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für die Jahre 1883, 1884, 1885”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1887, s. 69–71.19 „Siebenter Generalbericht über das Sanitäts – und Medizinalwesen im Regierungsbezirk Oppeln, umfassend die Jahre 1892, 1893 und 1894”. Erstattet von E. Roth. Oppeln 1896, s. 40–41 (także w: APKat., OR., L. Rybnik, sygn. 1601); E. Roth: Die Cholera im Regierungsbezirke Oppeln 1892/1894. „Deutsche Vierteljahrsschrift für öffentliche Gesundheitspflege” 1895, Bd. 27, H. 4 (Erste Hälfte), s. 569; Denkschrift über die gegen..., s. 26; „Nowiny Raciborskie” 1892, R. 4, nr 72; „Preußische Statistik“. H. 132. Berlin 1894, s. 92–95.

233

Górnego Śląska była zagrożona ze strony Galicji, gdzie w okręgach Kraków i Wieliczka od sierpnia do późnej jesieni występowały liczne zachorowania na cholerę.

Już w jesieni 1893 roku doszło do przyniesienia choroby na Górny Śląsk. Dnia 23 października 1893 roku cholera wystąpiła w Gliwicach, 14 listopada – w Trynku (przed-mieście Gliwic), a 27 grudnia – w Kolonii Janów należącej do miasta Mysłowice. Na podstawie raportów E. Rotha i C. Flüggego zanotowano łącznie 7 zachorowań i 3 zgo-ny. Początek 1894 roku to kontynuacja występowania cholery w rejencji opolskiej. Z 3 na 4 stycznia cholera wystąpiła w Bytomiu, 7 stycznia – w Siemianowicach, 8 stycznia – ponownie w Kolonii Janów, 15 stycznia – w Małym Zabrzu; zanotowano 6 zachorowań i 4 zgony20.

Po tym, jak zaraza w Rosji nie wygasła także w czasie zimy 1893/1894 roku i tylko chwilowo jej intensywność spadła w guberniach Królestwa Polskiego, ponownie rozsze-rzyła się w maju 1894 roku. W szczególności były to gubernie Królestwa: warszawska, radomska, płocka, kielecka, które zostały objęte przez zarazę. Niebezpiecznie zbliżyła się do rejencji opolskiej, gdy w połowie maja w Sielcach, w guberni piotrkowskiej, blisko granicy, zostało stwierdzonych kilka zachorowań na cholerę. W czerwcu zaraza w Króle-stwie przybrała na sile, w końcu lipca zaś wystąpiła gwałtownie w guberni piotrkowskiej, głównie w powiatach będzińskim i łódzkim. Szczególnie w Będzinie rozszerzyła się tak, że w ciągu kilku tygodni zachorowało ponad 300 osób. Jednak w Będzinie epidemia była długo ukrywana przed władzą przez mieszkańców, głównie Żydów21. Ukrywali oni cho-rych w sklepach i piwnicach, a zmarłych wynosili potajemnie na cmentarze. Wszystkich wyśledzono, znaleziono chorych pozostawionych bez jakiejkolwiek opieki i odstawiono ich do osobnych baraków, zbudowanych wcześniej na wypadek wybuchu epidemii. Zda-rzało się, że chorzy wzbraniali się przed leczeniem i przyjmowaniem lekarstw, uważając, że to trucizna, która miała przyspieszyć ich śmierć. Ponadto zamożniejsi uciekali z miasta na Górny Śląsk, zwiększając niebezpieczeństwo przeniesienia zarazy. Również w mniej-szych miejscowościach położonych między Będzinem i granicą, m.in. w Czeladzi, Siel-cach, Małobądzu, Milowicach, w kopalni Saturn i w Sosnowcu, doszło do bardziej lub mniej gwałtownych wybuchów cholery. Już od wiosny 1894 roku zaraza występowała w Galicji, skąd wdarła się do Rosji.

W opolskim okręgu rejencyjnym już w ostatnim tygodniu maja 1894 roku nastąpiło przywleczenie cholery z powiatu będzińskiego w Królestwie Polskim do Mysłowic (po-wiat katowicki). Od trzeciej dekady maja do 1 czerwca zostało przez to spowodowanych 7 przypadków cholery i 6 zgonów na nią, jednakże udało się zapobiec dalszemu szerzeniu się zarazy. Dopiero od połowy sierpnia doszło do nowych zachorowań; pierwszy przypa-dek dotyczył przemytnika z Rozdzienia (powiat katowicki), który powrócił chory z Kró-lestwa Polskiego. Również w kolejnych przypadkach mógł być wielokrotnie dowiedzio-

20 „Siebenter Generalbericht...”, s. 41–42; E. Roth: Die Cholera im Regierungsbezirke..., s. 569–570; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 218–221, 254; „Preussische Statistik”. H. 135. Berlin 1895, s. 92–93, 95; „Nowiny Raciborskie” 1893, nr 129; 1894, nr 4, 6, 8, 10; „Katolik” 1893, nr 131, 139–141, 147; 1894, nr 5–7, 10–11; „Der Oberschlesische Berg...” 1894, Jg. 14, nr 43; „Wochenblatt für Stadt u. Land. (Oppelner Zeitung)” 1893, Jg. 30, Nr 130.21 Żydzi z pobudek religijnych odmawiali przyjmowania środków farmakologicznych. Cholerę uważali za karę boską a walkę z nią za sprzeniewierzenie się woli Bożej. A. Chwalba: Historia Polski 1795–1918. Kraków 2000, s. 42.

234

ny związek poszczególnych zachorowań z epidemią panującą w Rosji. Cholera znalazła sprzyjający grunt w specyficznych warunkach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, którego ludność w dużej mierze żyła stłoczona w ciasnych mieszkaniach i okazywała małe zrozumienie dla środków policyjno-zdrowotnych. Często też wśród górników i hutników dochodziło do wzajemnego zbliżenia i kontaktu podczas wspólnej pracy. Choroba wystą-piła wkrótce w licznych miejscowościach powiatu katowickiego (najliczniejsze przypad-ki cholery w Hucie Laury, Siemianowicach, Bytkowie, Mysłowicach, Józefowcu i Dębie) i pszczyńskiego, pojedynczo także w powiatach strzeleckim, prudnickim, opolskim, ole-skim, bytomskim i zabrzańskim. Mimo to udało się władzom ograniczyć zasięg choroby i stosunkowo szybko doprowadzić do jej wygaśnięcia. Większość zachorowań w rejencji opolskiej przypadło na miesiąc wrzesień; w październiku zaraza zmniejszyła się znacznie; w następnych miesiącach stwierdzano tylko pojedyncze przypadki, ostatni 15 grudnia.

Od 15 sierpnia do 14 grudnia z 336 przypadków potwierdzonych bakteriologicznie lub według klinicznego przebiegu jako cholera 185 skończyło się śmiertelnie (55,0%). Po dodaniu przypadków z całego 1894 roku, mianowicie ze stycznia i maja, było 349 zacho-rowań i 195 zgonów; według „Preussische Statistik” wystąpiło w rejencji opolskiej 206 zgonów dla całego 1894 roku. Od 15 grudnia 1894 roku nie wystąpiło już na całym Gór-nym Śląsku żadne zachorowanie na cholerę i była to tym samym jej ostatnia XIX-wieczna epidemia na Górnym Śląsku22.

Wprawdzie jeszcze w roku 1895 pod wrażeniem ubiegłorocznej epidemii obawiano się nawrotu choroby, gdyż w miesiącach letnich notowano w miejscowościach Górno-śląskiego Okręgu Przemysłowego przypadki biegunek lub zatruć, jednakże wystąpienie cholery w rejencji opolskiej, mimo jej obecności w Galicji i Królestwie Polskim, nie miało już miejsca23.

22 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 221–241; E. Roth: Die Cholera im Regierungsbezirke..., s. 570–583; Siebenter Generalbericht..., s. 42–55; Ubersicht über den Verlauf..., s. 2–3; „Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 190–198, 200–202, 204–208, 210–224, 226–229, 232–234, 236–238, 244, 248, 252, 254, 270, 285, 291; „Der Oberschlesische Berg...”, 1894, Jg. 15, Nr 10, 22–27; „Wochenblatt für Stadt u. Land. (Oppelner Zeitung)” 1894, Jg. 31, Nr 68, 112–116, 151; „Nowiny Raciborskie” 1894, nr 64–68, 71, 84, 86, 101, 102, 105–107, 109–119, 124, 127–129, 131, 134, 139, 143, 146; „Katolik” 1894, nr 63–69, 83, 89–100, 102–123, 129–133, 139–140, 142, 145, 148, 150; „Gazeta Opolska” 1894, nr 76; „Preußische Statistik” H. 139. Berlin 1896, s. 92–95.23 „Katolik” 1895, nr 61, 70, 73, 77; „Nowiny Raciborskie” 1895, nr 71, 83, 98–99; „Wochenblatt für Stadt u. Land. (Oppelner Zeitung)” 1895, Jg. 32, Nr 96; „Preußische Statistik” H. 145. Berlin 1897, s. 94–97.

235

Tabela 8: Wykaz zachorowań i zgonów na cholerę w rejencji opolskiej podczas epide-mii od 15 sierpnia do 14 grudnia 1894 roku

Nr Nazwa powiatu Nazwa miejscowości Ludność Zachorowania Zgony

1. katowicki

Bańgów 610 1 1Bytków 1665 21 14

Bogucice 9250 12 7Brzęczkowice -

Brzezinka 4973 9 –

Dąbrówka 4866 11 5Huta Jerzy –

Kopalnia Fanny – Sadzawka

1964 13 7

Wełnowiec 2627 14 5Józefowiec-Dąb 5775 18 7

Katowice 18395 3 2Huta Laury 11371 93 61

Michałkowice 3105 5 2Mysłowice 9990 20 9Przełajka 730 1 1Roździeń 5520 8 4

Siemianowice 6990 63 33Węzłowiec 5661 1 –

Razem 93492 293 158

2. bytomskiKrólewska Huta 40182 8 4

Lipiny 14390 1 –Razem 54572 9 4

3. pszczyński

Dziećkowice 868 1 1Jamnice-Chełm

Śląski 1885 1 1

Imielin 2299 1 1Piotrowice 1534 1 –

Szeroka 897 2 2Nowy Bieruń 173 2 2

Razem 7656 8 74. oleski Wysoka 651 1 15. strzelecki Adamowice 878 16 106. zabrzański Zaborze 16779 2 2

7. opolskiSławice 424 4 2Opole 21255 2 –Razem 21679 6 2

8. prudnicki Głogówek 5577 1 1Razem 201284 336 185

(Źródło: C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 237–238).

235

Rozdział 6

Odzwieciedlenie epidemii cholery w świadomości współczesnych

Epidemie cholery na Górnym Śląsku, jakie miały miejsce w XIX wieku, wywoływały każdorazowo lęk i przerażenie. Z całą pewnością znajdowało to odbicie w ludzkich umy-słach i zostawiało ślad w ich psychice. Cholera stała się cząstką górnośląskiego folkloru. W skład folkloru wchodzą na ogół zwyczaje, obrzędy, wierzenia, tańce oraz szeroko poję-te przekazy ustne. Folklor jest historyczną kategorią kulturową, zmienną, żywą i obecną w każdej epoce, w każdej warstwie i środowisku społecznym1.

Wśród ludu panowało przekonanie, że podobnie jak w przypadku dżumy, cholera miała uchodzić za karę boską za grzechy. Starano się ubłagać Boga i Maryję Matkę Bożą o odsunięcie epidemii; odwoływano się do patronów mających chronić przed zarazą, jak św. Roch, Sebastian, Rozalia i inni. W tym celu uczestniczono w pielgrzymkach błagal-no-ślubowanych, a po ustaniu epidemii – w dziękczynnych, udając się do miejsc sakral-nych, a pragnienie zatrzymania pochodu cholery czy innych chorób zakaźnych było jedną z wielu próśb, gdyż wyprawiano się tam w różnych intencjach2. Kult świętych pozostawał w ścisłym związku ze świętami patronalnymi (odpusty) obchodzonymi uroczyście w pol-skich parafiach. Odziedziczony po poprzednich stuleciach zwyczaj organizowania z okazji odpustów pielgrzymek z okolicznych parafii znacznie przyczyniał się do upowszechniania kultu świętych Kościoła katolickiego w polskim społeczeństwie. Lud wierzył w bezpo-średnią ingerencję świętych w życie codzienne, zwłaszcza w wypadkach losowych (choro-by, epidemie, klęski żywiołowe), w których taka pomoc okazywała się szczególnie pożą-dana. Z tej wiary wywodzi się m.in. kult patronów, takich jak św. Rozalia – od morowego powietrza, św. Walenty – od ciężkiej choroby, św. Barbara – patronka szczęśliwej śmierci3.

Na Górnym Śląsku pielgrzymowano głównie na Górę Świętej Anny, do Piekar Śląskich, do Pszowa i na Jasną Górę do Częstochowy. Matka Boża jawiła się na Górnym Śląsku jako ta, która jest ostoją cierpiących, dotkniętych zarazą. Dlatego też ludność Górnego Śląska podążając do sanktuariów maryjnych, zwracała się z prośbą do Boga za pośrednictwem Matki Bożej o usunięcie cholery czy jakiejkolwiek innej zarazy. Przykładowo motywem pielgrzymowania na Górę Świętej Anny w 1873 roku była panująca zaraza, zapewne cho-lera, z którą nie potrafili się uporać bytomscy górnicy. Małe kopalnie zalewane przez wodę złej jakości były źródłem chorób. Do ratowania kopalń zagrożonych takim kataklizmem sprowadzono górników z Olkusza i jego okolic. Przybywali więc górnicy olkuscy do By-tomia i Miasteczka Śląskiego oraz innych miast, by walczyć z żywiołem. Borykając się z tymi nieszczęściami, górnicy z Bytomia udali się procesjami po pomoc do św. Anny na

1 D. Simonides: Wstęp. W: Folklor Górnego Śląska. Red. D. Simonides. Katowice 1989, s. 11–12; Eadem: Pojęcie „folklor” w myśli europejskiej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Filologia Polska 36, Folklorystyka 1” 1995, s. 5–24.2 B. Ratajczak: Klęski elementarne w Opolu od XVII do połowy XIX w. „Kwartalnik Opolski” 1991, z. 1–2., s. 66.3 J. Górecki: Pielgrzymowanie Górnoślązaków na Górę Świętej Anny w latach 1859–1914. „Studium Teologiczno-Pastoralne. (Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 7)”. Katowice 2002, s. 92.

236

uroczystość Podwyższenia Krzyża Świętego4. W intencji oddalenia zarazy organizowano też w Krzanowicach (powiat raciborski) pielgrzymki do Piszcza (powiat raciborski) do kościoła pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Procesje te odbywały się jeszcze w okresie mię-dzywojennym, ale ze względu na powstałą granicę, najczęściej już tylko 1 z mieszkańców zanosił tam dużą świecę5. Cholera panująca w 1831 roku w Raciborzu i w okolicznych wsiach, na Ostrogu, Płonii i Bosaczu, spowodowała, że udręczona ludność zwróciła się o pomoc do Matki Boskiej, urządzając procesję błagalną do kościoła „Matki Bożej” z cu-downym obrazem Bogurodzicy, który znajdował się w parafii starowiejskiej na polu pod Raciborzem. Prośby nie zostały bez odpowiedzi, gdyż cholera ustała, a lud całej parafii urządził procesję dziękczynną do tego miejsca, ślubując po wszystkie czasy procesję tę corocznie urządzać. Procesję taką w późniejszych latach przełożono na czas dogodniejszy, to jest na wiosnę, na drugi dzień Zielonych Świąt. W kościółku „Matki Bożej” lud odśpie-wywał osobno na ten cel ułożoną pieśń do Matki Boskiej. Wierni z okolicznych parafii do dziś co roku pielgrzymują do tego miejsca6. Podziękowanie do Boga za odwrócenie cholery, która szalała w 1874 roku, składali mieszkańcy Maciejkowic (powiat katowic-ki). Obchodzili oni dzień 4 września 1874 roku jako święto, nie pracując, a urządzając procesję do Michałkowic i składając się na mszę po kilka fenigów. Procesje te odbywały się co roku do 1924 roku. Później ich zaprzestano7. Również z powodu epidemii cholery w Korfantowie w 1855 roku wyruszyła procesja błagalna o odwrócenie zarazy. Od tamtej pory, na pamiątkę tamtejszej procesji, w pierwszy wtorek po 2 lipca każdego roku odbywa się msza ślubowana miasta Korfantów8.

Skutecznym obrońcą przed cholerą miał być św. Roch. Rolnicy trudniący się handlem trzodą chlewną z Polskiej Nowej Wsi (powiat opolski) wyjeżdżali do skupowania zwierząt swoimi furmankami na tereny piaszczyste, mniej urodzajne, jak okolice Olesna, Dobro-dzienia, Kluczborka, Ozimka oraz Strzelec Opolskich, a trzodę sprzedawali na terenach żyznych, nadających się do hodowli, takich jak: Niemodlin, Grodków, Nysa, Korfantów, Prudnik, Głogówek, a nawet Strzelin. Takie wyjazdy trwały często parę dni. Gdy w 1831 roku do wsi zaczęły docierać wieści o zbliżającej się cholerze, rolnicy mieli na uwadze, aby omijać zarażone miejscowości. Nie wiadomo już, do której z wymienionych miejscowości rolnicy przyjechali ze swoją trzodą. Nikt ich w drodze nie ostrzegł i nie przypuszczali, że tam, gdzie podążali, zaraza już była. Przypadkowo zetknęli się z osobą zarażoną i widzieli okrutny przebieg tej choroby. Bardzo się przestraszyli, przypuszczając, że mogli się zarazić i że chorobę mogli przywlec do swojej wsi i narazić na śmiertelne niebezpieczeństwo swo-ich najbliższych. Wracali w pośpiechu, a w drodze swoje obawy i prośby powierzali św. Rochowi. Można przypuszczać, że po przyjeździe do swojej wsi swoje pierwsze kroki skie-rowali do kościoła, gdzie w bocznym ołtarzu umieszczony był obraz św. Rocha. To tam, w czasie gorących modlitw, mieli przysiąc św. Rochowi, że jeśli ocali ich i mieszkańców

4 Ibidem, s. 80–81; Idem: Pielgrzymka ślubowana z Tarnowskich Gór do Piekar. Katowice 1997, s. 6–7; Idem: Pielgrzymki na Górnym Śląsku w latach 1869–1914. Katowice 1994, s. 70–72; B. Baranowski: Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku. Warszawa 1969, s. 161.5 Z. Półtorak: Lecznictwo ludowe rodzimej ludności Opolszczyzny. Opole 1989, s. 86.6 Setna rocznica procesji błagalnej. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 12, s. 4; F. Godula: Racibórz w roku 1831. „Nowiny Opolskie” 1947, nr 16 s. 5; G. Wawoczny: Miejsca Święte Ziemi Raciborskiej. Racibórz 2001, s. 5.7 F. Gołek: Cholera w r. 1874. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, s. 2.8 M. Misztal: Dzieje Kościoła Trójcy Świętej w Korfantowie. Opole–Korfantów 2001, s. 66.

237

wsi od tej choroby, to w podzięce wybudują kaplicę na jego cześć. Święty Roch wysłuchał ich błagań. Cholera po trzykroć ominęła miejscowość. Owi rolnicy dotrzymali przysięgi i wybudowali kaplicę na jego cześć i każdego roku 16 sierpnia w dzień św. Rocha, świętu-jąc wraz z bydłem, nie pracowali w polu. Ich zwyczajem stało się wstępowanie do kaplicy przed i po każdej podróży. Nierzadko, kiedy wracali z odpustu albo pielgrzymek, jakie odbywali, przywozili figurki świętych, które stawiano w kaplicy. Był to rodzaj wotywnego daru. Te figurki są wystawiane co roku w kaplicy w czasie odpustu9.

Mieszkańców Grodziska, Kadłuba i Osieka (powiat strzelecki) przed epidemią cholery miał uchronić św. Walenty, patron epileptyków i nerwowo chorych, a zarazem zakocha-nych. W 1873 roku, gdy na Górnym Śląsku szalała cholera, do Kadłuba przywlokła ją żebraczka. Legenda głosi, że za powstrzymanie choroby parafianie z Kadłuba ufundowali obraz św. Walentemu. Umieszczono go w bocznym ołtarzu kościoła w Grodzisku. Świę-ty wysłuchał ich próśb, dlatego też Walenty stał się najważniejszym patronem katolików z podstrzeleckich wiosek. Corocznie, dnia 14 lutego, obchodzony jest odpust w parafii w Grodzisku, w kościele pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Przed chole-rą miała także chronić kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, również słynącego z cudownej mocy uzdrowicielskiej, znajdującego się w kościele w Ujeździe w tym samym powiecie. Legenda mówi, że to prawdziwy cudowny obraz z Jasnej Góry, który w XVIII wieku odnaleziono wraz z liturgicznym naczyniem w przepływającym nieopodal stru-myku. Okoliczni mieszkańcy przybywali w to miejsce, by ubłagać Panienkę o zmiłowanie w czasie wielkiej epidemii cholery. Za ocalenie obiecali pielgrzymować do Niej każdego roku10.

Mówiąc o pielgrzymowaniu i kulcie świętych mających chronić przed cholerą, nie można nie wspomnieć o kapliczkach, figurach i krzyżach przydrożnych. Są one wyrazem wiary minionych pokoleń. Intencje fundatorów tych obiektów sakralnych miały pod-łoże religijne. Często upamiętniały różne ważne lokalne wydarzenia historyczne, m.in. związane były z przechodzącymi epidemiami cholery w XIX wieku. Budowano kapliczki, figury i krzyże, wierząc, że w ten sposób można zatrzymać szalejącą w okolicy zarazę; składano ślubowanie ufundowania obiektu kultu religijnego, jeśli pomór ominie wieś lub zagrodę, albo też wyrażano w ten sposób wdzięczność za wysłuchanie próśb o ocalenie przed cholerą. Budowano je w centralnych miejscach miast i wsi, przed kościołem, na rozwidleniu i skrzyżowaniu dróg, na polach, nad brodami rzek i u źródeł, na cmentarzach i wokół cmentarzy. Kapliczki, figury i krzyże są również ozdobą krajobrazu. Przyciągają wzrok przechodzących ludzi, zmuszają do głębokiej refleksji nad dziełem zbawienia do-konanym przez Chrystusa. Ta mała architektura sakralna jest również jedną z najcenniej-szych wartości dziedzictwa kulturowego górnośląskiej ziemi. Kapliczki, figury i krzyże są wkomponowane w zieleń, która sprawia, że oba te elementy tworzą zabytkowy, przyrod-niczo-kulturowy zespół11. Pamięć o zarazach przywoływały karawaki – krzyże z dwoma

9 M. Przywara: Kaplica św. Rocha w Polskiej Nowej Wsi. [Opole 2007], s. 9, 13–14.10 E. Hanszke: Święty Walenty przemógł cholerę. „Nowa Trybuna Opolska” 2004, nr 38, s. 4; A. Malik, J. Płaskoń: Krąg świętej góry. Opole 2008 s. 147, 148–149; F. Wolnik: Parafia i szkoła w Kadłubie. Kronika katolickiej szkoły w Kadłubie. Opole 1998, s. 61–62.11 J. Górecki: Pielgrzymowanie Górnoślązaków..., s. 122–123, 127–128; Idem: Pielgrzymki na Górnym Śląsku..., s. 87–89; Idem: Krzyże i kapliczki w pejzażu górnośląskim. Katowice 1999, s. 7–106; L. Pawelec: Funkcja edukacyjna kapliczek i krzyży przydrożnych. „Kwartalnik Opolski” 2004, z. 4, s. 183–184; A. Wierzgoń: Krzyże,

238

poprzecznymi ramionami, z których górne było krótsze. Karawaki uważane za środek ochronny przeciw epidemiom stawiano na krańcach miejscowości12. W związku z tra-gicznym żniwem epidemii cholery w XIX wieku, z dala od zabudowy miejscowości po-wstawały cmentarze zwane cholerycznymi13.

Zanim przejdę do prezentacji opisowej i ilustracyjnej kapliczek, figur, krzyży i cmen-tarzy cholerycznych, muszę wyjaśnić określenia związane z cholerą. A. Michalski słusz-nie zauważa, że w terminologii sprzed XIX wieku ogólne wyrażenie „zaraza” przywarło do chorób pospolitych z powodu łatwości przenoszenia się, a wyrażenie „mór”, moro-we powietrze – z racji swoich śmiertelnych skutków. Mówiąc o chorobach pospolitych, miano na uwadze nie tylko dżumę, lecz także cholerę, tyfus, ospę, a nawet trąd. Jednak najczęściej pod określeniami „zaraza” czy „mór” kryła się dżuma14. W tym też względzie, jeśli chodzi o cholerę, to jej nazwą określano potocznie, szczególnie wśród ludu, inne choroby wybuchające epidemicznie. XIX-wieczne epidemie cholery powodowały strach i przerażenie dotkniętej nią ludności, która przejęła nazewnictwo „cholera”, nazywając nią zwłaszcza dżumę i tyfus. Niemniej rozróżnienia tych chorób można dokonać dzięki temu, że ich wybuchy na ogół rzadko pokrywały się w czasie; cholera pojawiła się w Eu-ropie w 1830 roku, dżuma zaś była już w odwrocie przed tą datą. Od cholery brały nazwę cmentarze zmarłych na dżumę i tyfus (Cholerafriedhof, Cholerakirchhof). Także kolumny poświęcano tymże ofiarom. Kolejnym zagadnieniem jest występowanie cmentarza cho-lerycznego i krzyża cholerycznego w miejscowościach, i w czasie, w którym cholera nie panowała, i jego zidentyfikowanie. W pierwszym przypadku możliwe było przewożenie zmarłych na cholerę z sąsiednich miejscowości i ich pochówek nieopodal wsi, w której zaraza np. nie panowała. Starano się ofiary cholery z kilku miejscowości grzebać w jed-nym miejscu, aby obniżyć ryzyko rozwleczenia zarazy. Wybierano dogodne położenie i bezpieczną lokalizację z dala od ludzkich siedzib. W drugim przypadku obiekt sakralny stawiano np. w okresie po ustaniu epidemii jako podziękowanie Bogu za jej ustanie, lub w czasie niewystępowania zarazy stawiano krzyż profilaktycznie w celu ochrony miejsco-wości przed jej wtargnięciem. W trzecim przypadku pojawia się kwestia obecności obiek-tu sakralnego w miejscowościach, w których panowała cholera, a statystyki pruskie nie odnotowują jej istnienia; zapewne zachorowania i zgony zatajano przed władzami w oba-wie przed odcięciem miejscowości kordonem sanitarnym. Istnieje możliwość, że posta-wiony krzyż choleryczny w okresie występowania epidemii cholery jest w rzeczywistości poświęcony ofiarom innej zarazy albo poświęcony ofiarom obu zaraz (np. tyfus i cholera

kapliczki i figury przydrożne. Opole 1992, s. 4, 11–12, 14–17, 35; Kapliczki przydrożne ziemi prudnickiej. Biała, Głogówek, Prudnik. Prudnik 2004, s. 8, 14–24; A. Gałecka-Paduchowa: Kapliczki, figury i krzyże przydrożne ziemi raciborskiej. Katowice 1997, s. 7–9; M. Lipok-Bierwiaczonek: Przy śląskich drogach. Kapliczki i krzyże przydrożne na Górnym Śląsku. Katowice 1998, s. 13–18; Eadem: W przestrzeni pszczyńskich wsi. Zabytki kultury ludowej. W: Śląskie Prace Etnograficzne. T. 3. Red. M. Lipok-Bierwiaczonek. Katowice 2007, s. 93–98; K. Spałek: Krzyże przydrożne. „Gazeta Wyborcza”. Opole 2005, nr 252, s. 5; I. Kłopocka: Krzyż na drogę. „Nowa Trybuna Opolska” 2006, nr 198, s. 13.12 I. Kłopocka: Krzyż na drogę..., s. 13; K. Spałek: Krzyże przydrożne..., s. 5; Idem: Ślady po wielkiej zarazie. „Gazeta Wyborcza” 2004, nr 142, s. 5 (Opole); M. Lipok-Bierwiaczonek: Przy śląskich..., s. 17; zob. przyp. 15 (rozdz. 4).13 M. Lipok-Bierwiaczonek: Przy śląskich...., s. 17.14 A. Michalski: Epidemie dżumy na ziemiach księstwa klewańskiego książąt Czartoryskich. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005, s. 265–266.

239

1848–1849). Mogło mieć miejsce chowanie zmarłych na cholerę i inne choroby epide-miczne na jednym cmentarzu. Ofiary cholery mogły być grzebane na zwykłym cmentarzu komunalnym, tyle że gdzieś w jego odosobnionej części. Cmentarze choleryczne mogły być w późniejszym czasie również powiększane, by służyć także za miejsce pochówku innych zmarłych. Stawiano też krzyże jako podziękowanie Bogu za wygaśnięcie zarazy, np. jednocześnie cholery i tyfusu. Wreszcie stawiano krzyże upamiętniające jakieś lokalne wydarzenia historyczne, a nazywa się je cholerycznymi. Historyków zajmujących się tym zagadnieniem może to wprowadzać często w błąd15. Z powodu tych nieścisłości autor, 15 Krzyż przydrożny przy ul. Watoły w Bytkowie został ufundowany w 1856 roku. Chowano zmarłych na dżumę w Michałkowicach i Bytkowie. Jednak w 1855 roku w świetle wykazów zachorowań i zgonów [M.] Pistora, występowała w obu miejscowościach cholera, natomiast o obecności dżumy w tym roku nie odnalazłem wiadomości; źródło: M. Derus: Kapliczki i krzyże przydrożne Siemianowic Śląskich. Siemianowice Śląskie 1999, s. 50-51; Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831 bis 1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich”. H. 6. Berlin 1879, s. 230–233. Drewniany krzyż z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego, przy ul. Akacjowej, na skraju Osiedla Paryż, w Goduli (dzielnica Rudy Śl.) miał upamiętniać według pierwszej wersji ofiary epidemii cholery, według drugiej – mieli tutaj być pochowani żołnierze szwedzcy, maszerujący tędy w czasie wojny 30-letniej, według trzeciej zaś miał być poświęcony żołnierzom francuskim przemaszerowującym w 1807 roku; źródło: I. Mateoszek, A. Mateoszek: Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w Rudzie Śląskiej. Ruda Śląska 2003, s. 48–49. Drewniany krzyż Męki Pańskiej przy ul. Bujoczka w Rudzie Śl. ma upamiętniać ofiary epidemii cholery w 1848 roku, kiedy to w ciągu 4 tygodni zmarło około 100 osób. Zapewne w rzeczywistości był to tyfus, gdyż wykazy Pistora nie wykazywały wówczas epidemii cholery; źródło: Ibidem, s. 162–163; Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 232–233. Podobnie rzecz się miała w przypadku drewnianej kapliczki w kształcie groty przy ul. Szczęść Boże w Rudzie Śl.. Ma upamiętniać cmentarz ofiar epidemii cholery z lat 1848–1849, jednak musiał to być tyfus. Wcześniej w tym miejscu stał drewniany krzyż; źródło: I. Mateoszek, A. Mateoszek: Kapliczki..., s. 164–165. We wsi Żerniki koło Gliwic wybudowano kapliczkę z kolumną choleryczną. Kolumnę określano również dżumową (Pestsäule). Jednak te obiekty sakralne zostały wystawione ku pamięci zmarłych na tyfus, który miał zabrać 1/3 mieszkańców wsi. Według podania miała nawet wymrzeć cała wieś, z wyjątkiem 2 sióstr o nazwisku Michallik, które opiekowały się chorymi, zmarłych zaś grzebały. W miejscu pochówku gmina wzniosła kolumnę, a w późniejszym czasie wybudowała tuż obok niej kaplicę. Przedtem odkopano zmarłych i pochowano ich pod tą kaplicą. W wykazach Pistora nie stwierdzono w tym czasie cholery we wsi; źródło: Zwei Zeugen oberschlesischer Notjahre. Cholerasäule in Zernik. „Heimatkalender des Kreis Tost-Gleiwitz” 1930, Jg. 3, s. 53; „Oberschlesien im Bild” 1927, Jg. 4, Nr 4; 1931, Jg. 8, Nr 49; 1935, Jg. 12, Nr 14; H. L.: Die Cholerasäule in Gleiwitz-Gröling. Aus Oberschlesiens Notzeit vor 90 Jahren. „Der oberschlesische Wanderer” 1937, Jg. 110, Nr 105; J. Szmidt: Cmentarze gliwickie. „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1987, T. 3, s. 206–207; Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 284. Z tego samego okresu cmentarz tyfusowy w Kotliszowicach (powiat toszecko-gliwicki), na którym pochowano 40 zmarłych, przedstawia się jako choleryczny; źródło: „Oberschlesien im Bild” 1928, Jg. 5, Nr 23; Zwei Zeugen..., s. 53; Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 286. W Górkach (powiat opolski) stoją krzyże upamiętniające zmarłych na cholerę, którzy zostali tam pochowani. Miała tam w 1802 roku występować cholera, jednak musiał być to z pewnością tyfus; źródło: M. Bretschneider: Bildstöcke, Wegekapellen, Wegkreuze, Heilige Quellen (bezw. Brunnen), Schrotholzkirchen usw. Im Kreise Oppeln O/S und ihre sagenschichtliche Umrahmung. Oppeln 1939, s. 73–74. Obecnie we wsi stoją 2 krzyże poświęcone zarazie. W powiecie lublinieckim cmentarzami cholerycznymi nazywano miejsca pochówku ofiar dżumy, np. w Olszynie w 1711 roku, cmentarze tyfusowe z 1737 roku w Koszęcinie, Droniowicach Wielkich, Chwostku, Rusinowicach, Kalinie, Kierzkach, Strzebinie, Drutarnii, Pustej Kuźnicy i Bruśku, chociaż mogą się tam znajdować ofiary z okresu dżumy. Co ciekawe, rok 1737 określono rokiem dżumy, mimo że choroby tej już nie było; źródło: K. Urban: Kirchhöfe und Grabstätten in der Parochie Sodow, Kreis Lublinitz. „Oberschlesische Heimat” 1912, Bd. 8, H. 3, s. 109, 112; Pyttel: Die Pest im Land. „Heimatkalender Loben (Heimatkalender für den Kreis Guttentag)” 1942, Jg. 6, s. 49. Cholerą nazywają np. epidemie dżumy z 1630–1632, 1680 także współcześni historycy, którzy nie zbadali dogłębnie zagadnienia; źródło: H. Laskawiec: Historia parafii Staniszcze Wielkie. Opole 2004, s. 119 – przyp. 476; I. Kłopocka: Krzyż.., s. 13, jak również np. kolumnę tyfusową w Żernikach, która przedstawiona jest w „Oberschlesien

240

po wnikliwej analizie materiałów źródłowych, przejdzie do prezentacji ikonograficznej obiektów sakralnych, co do których nie powinno być wątpliwości, że są poświęcone ofia-rom cholery bądź powstały jako prośba o cofnięcie zarazy lub niedopuszczenie do niej.

im Bild” określają jako choleryczna (Cholerasäule). J. Schmidt: Cmentarz..., s. 206. T. Smolińska mianem cholery określiła epidemię dżumy 1679–1680 oraz tyfus w 1847 roku w Opolu; źródło: T. Smolińska: Tradycja ludowa dotycząca Opola. „Studia Śląskie” 1975, T. 28, s. 343–346. Cholerą nazwano epidemię dżumy z 1706 roku, która miała miejsce m.in. Jełowej i Łubnianach (powiat opolski); źródło: A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety..., s. 53–54. Cholerą została również określona epidemia dżumy z 1711 roku w okolicach Kożuchowa na Dolnym Śląsku, której opis przebiegu został zamieszczony na łamach „Schlesische Provinzialblätter” z 1831 roku, być może pod wrażeniem występującej równolegle na Śląsku epidemii cholery w 1831 roku; źródło: E. Förster: Die Asiatische Cholera, eine alte Krankheit. „Schlesische Provinzialblätter” 1831, Bd. 94, s. 246–249. Cholerycznymi określano również kolumny i kapliczki niepoświęcone zapewne epidemiom cholery, np. kolumnę św. Urbana w Ostropie (powiat toszecko-gliwicki), 4 kolumny w Oleśnie, kolumnę w Bieńkowicach (powiat raciborski) czy kolumny w Zakrzowie (powiat opolski); źródło: „Oberschlesien im Bild” 1928, Jg. 5, Nr 6; 1931, Jg. 8, Nr 34; S. Gadomski: Krajobraz z kapliczką. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne województwa katowickiego. Katowice [1990], s. 56; „Oberschlesien im Bild” 1928, Jg. 5, Nr 46, 12; F. Czwielung: Der Bildstock von Sacrau. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und Land” 1930, Jg. 5, s. 72–73.

Cmentarz komunalno-choleryczny przy ul. Granicznej w Nowej Wsi Królewskiej (część miasta Opola), zało-żony w 1831 roku. Na pierwszym planie kapliczka św. Jacka. Stan z 2011 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

241

Kapliczka św. Rocha w Polskiej Nowej Wsi (powiat opolski). Została zbudowana ok. 1831 roku pomiędzy obecnymi ulicami: Lipową i Siedliskową przez miejscowych rolników trudniących się handlem trzodą chlew-ną w podzięce za ocalenie ich i mieszkańców wsi od cholery. Stan z 2005 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

242

Figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z 1834 roku w Chełmie Śląskim (powiat pszczyński), wzniesiona jako podziękowanie za powstrzymanie cholery w 1831 roku. Stan z 2010. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

243

Krzyż z 1831 roku na cmentarzu cholerycznym na Smutnej Górze w Chełmie Śląskim. Stan z 2010 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

244

Cmentarz ofiar cholery z 1874 roku w Kamieniu Śląskim (powiat strzelecki). Stan z 2005 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

245

Cmentarz choleryczny w Dąbrówce (powiat toszecko-gliwicki) z 1873 roku. Stan z 2005 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński). Początkowo otoczony drewnianym płotem, zastąpiony został kamiennym i osadzono ka-mienny krzyż

Cmentarz choleryczny z 1873 roku w Kadłubie (powiat strzelecki) założony na wzniesieniu nazwanym Górą Cholery (Choleraberg). Stan z 2010 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

246

Krzyż na cmentarzu cholerycznym w Lesie Łabędzkim przy Sobiszowicach (część miasta Gliwic), upamięt-niający ofiary epidemii cholery z 1832 roku. Stan z 2010 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

247

Krzyż na cmentarzu cholerycznym z 1831 roku w Ostrogu (część miasta Raciborza) na postumencie z Matką Boską Bolesną. Stan z 2010 roku. (Źródło: fot. M.P. Czapliński)

248

Kaplica św. Rocha w Nysie przy klasztorze franciszkanów z 1832 roku. Stan z 2010 roku. (Źródło fot. M.P. Czapliński). Por. przypis 46 w niniejszym rozdziale.

249

Kilka miejsc upamiętnień zmarłych na cholerę można spotkać w Bytomiu i okolicach. W Łagiewnikach, przy granicy z miastem Bytomiem, założono cmentarz dla ofiar cho-lery z 1831 roku, a później służył zmarłym na cholerę lub na inne choroby epidemiczne z terenu Łagiewnik lub najbliższej okolicy. Cmentarz położony był na pastwisku wiej-skim, będącym własnością gminy Łagiewniki Górne. Potem przez dłuższy czas nie był użytkowany, aż do wybuchu epidemii cholery w 1874 roku w Łagiewnikach i okolicy, kie-dy to w świetle zachowanych wykazów od 15 marca do 24 kwietnia 1874 roku zostało tu pochowanych 175 osób, głównie z obszaru Górnych, Średnich i Dolnych Łagiewnik, a także z Huty Hubertus, Szombierek, Chropaczowa i innych miejscowości. Cmentarz był wielowyznaniowy. Ze względu na groźbę rozszerzenia zarazy nie chciano chować zmar-łych na cmentarzu parafialnym na wzgórzu św. Małgorzaty w Bytomiu. Po 1874 roku cmentarz był wykorzystywany do pochówków ludzi ubogich. W 1894 roku w związku z założeniem w Łagiewnikach samodzielnej parafii św. Jana Nepomucena zaistniała po-trzeba posiadania własnego cmentarza parafialnego. Postanowiono wówczas wykorzystać dawny cmentarz choleryczny. Od 1894 roku grzebano tu wszystkich zmarłych wyznania katolickiego z terenu gmin Górne, Średnie i Dolne Łagiewniki. W latach 1897–1900 do-konano tu 561 pochówków. Od początku 1901 roku zaprzestano pochówków na cmenta-rzu cholerycznym, ponownie użytkując cmentarz na wzgórzu św. Małgorzaty. Niedługo potem powstał w Łagiewnikach nowy cmentarz parafialny. Na cmentarzu cholerycznym podczas jego użytkowania znajdował się budynek kostnicy, teren zaś był ogrodzony pło-tem. Po zamknięciu nekropolii ogrodzenie było niszczone przez pasterzy przeganiających tędy bydło. W 1905 roku powstał spór pomiędzy gminą a parafią na temat, kto ma pokryć koszty naprawy zniszczonego ogrodzenia. W 1907 roku gmina wykupiła teren cmentarza od rolnika z Rozbarku. Według relacji mieszkańców Łagiewnik cmentarz miał być potem używany podczas II wojny światowej do grzebania jeńców radzieckich i innych narodo-wości, którzy pracowali w kopalni Łagiewniki16.

Kolejny z cmentarzy cholerycznych w Bytomiu powstał w 1831 roku przy drodze do Miechowic (ul. Wrocławska). Położony był dokładnie przy obecnej ul. Józefa Jainty, mniej więcej naprzeciw więzienia sądowego; przed II wojną światową, róg ul. Powstańców War-szawskich. Pochowano na nim 32 ofiary cholery w latach 1831–1832. Ustawiono tam w 1854 roku wysoki drewniany krzyż. W maju 1876 roku rozpoczęto w tym miejscu pra-ce ziemne w związku z budową browaru. Wydobyto wówczas z ziemi szczątki zmarłych na cholerę, po czym cmentarz ten został policyjnie zamknięty. Ofiary epidemii wraz ze stojącym tam krzyżem przeniesiono na cmentarz choleryczny, który usytuowano w parku miejskim na tzw. Worpiu (Worpisko), na jego miejscu zaś w 1901 roku postawiono prze-niesiony z pobliskich Mikulczyc zabytkowy drewniany kościółek z 1530 roku. Dziś już nie istnieje; spłonął w 1982 roku17.

16 P. Nadolski: Cmentarze „choleryczne”. W: Cmentarze bytomskie od średniowiecza do współczesności. Red. J. Drabina. Bytom 1999, s. 88–90; Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej APKat.), Amtsbezirk Hohenlinde (dalej: A. Hohenlinde), sygn. 51, s. 3–52; F. Gołek: Cholera..., s. 1–2.17 P. Nadolski: Cmentarze „choleryczne”..., s. 87–88; Idem: Bytom wczoraj. Bytom 1999; W. Frühauf: Die Cholera in Beuthen. „Oberschlesische Zeitung” 1933, Jg. 29, Nr 208, s. 3; E. Zabel: Beuthener Friedhofssorgen im Spiegel der Geschichte. Als die Cholera wütete. „Ostdeutsche Morgenpost” 1939, Jg. 21, Nr 19; W. Kaczo-rowski: Ofiary epidemii cholery w Bytomiu i Raciborzu w latach 1831–1832. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996, s. 130.

250

Cmentarze choleryczne zlokalizowane są również w Bobrku koło Bytomia, z lat 1866–186718, cmentarz choleryczny przy Rokitnicy (powiat bytomski) z 1866 roku i starszy we wsi19, w Raciborzu, z 1831 roku20, w Starej Wsi (powiat raciborski)21, w Studziennej (powiat raciborski) z lat 1831–183222, cmentarz komunalno-choleryczny w Sadowie (po-wiat lubliniecki), który mieści w sobie zapewne także ofiary cholery z lat 1831–183223, cmentarz choleryczny w Korfantowie z 1855 roku24, w Głubczycach z lat 1855–185625, w Gorzowie Śląskim (powiat oleski) z 1852 roku26, w Szymonkowie (powiat kluczborski) z 1852 roku27, w Leśnicy (powiat strzelecki), na którym spoczywają ofiary cholery z 1837 i 1866 roku28, przy Przełajce (powiat katowicki) z 1849 roku29, ponadto w Grodkowie, Tar-18 W Bobrku w latach 1866–1867 występowała epidemia cholery. Według relacji naocznego świadka, którym miał być karczmarz Michael Neumarck, nikt nie chciał chować zmarłych. Tylko jedna kobieta Elizabeth Ellinger podjęła się tego i na wozie dostarczonym przez tegoż karczmarza wywoziła ich na wydzielony dla nich cmentarz, który znajdował się na zachód od dzisiejszej Huty Bobrek, gdzie znaczyły to miejsce drewniane krzyże. Obszar cmentarza cholerycznego znajduje się dziś kilkanaście metrów poniżej aktualnej powierzchni huty, w wyniku zalania i zasypania żużlem wielkopiecowym; źródło: S. Październiok: Bobrek. W: Z dziejów dzielnic Bytomia. Red. J. Drabina. Bytom 1991, s. 135–136.19 Zmarli na cholerę w 1866 roku zostali pochowani poza wsią na skraju lasu naprzeciw hospicjum powia-towego (Kreis-Siechenhaus). Stoi tam krzyż (lata 20. XX wieku). Starszy cmentarz choleryczny znajduje się w starej części wsi, przy Prenczinie, a miejsce to oznacza również krzyż (lata 20. XX wieku); źródło: F. Dwo-ratzik: Zur Geschichte von Rokittnitz. 1. Die Cholera in Rokittnitz im Jahre 1866. „Aus dem Beuthener Lande” 1924, Jg. 1, Nr 5, s. 19.20 Przy ówczesnej strzelnicy; źródło: A. Weltzel: Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor..., s. 357. Rów-nież przy obecnej ul. 1 Maja; źródło: G. Wawoczny: Miejsca Święte..., s. 40.21 Nie wiadomo, gdzie był dokładnie zlokalizowany; źródło: G. Wawoczny: Miejsca Święte..., s. 41.22 Zmarłych grzebano w pobliżu kapliczki św. Barbary i kościółka św. Jana Nepomucena; źródło: F. Godula: Historia Raciborza i okolicy. Racibórz 1910, s. 28.23 Cmentarz określony jako choleryczny, położony przy drodze do Kochanowic niedaleko wsi na wzgórzu i ciągnął się ku wsi od strony południowej w dół. Założony został w 1823 roku, jednak z powodu dużej zasobności wzgórza w wodę został zamknięty już w 1833 roku. Być może są tam pochowani zmarli na cholerę z lat 1831–1832; źródło: K. Urban: Kirchhöfe und Grabstätten..., s. 108.24 Osoby zmarłe podczas epidemii cholery w 1855 roku zostały pochowane w zbiorowej mogile na cmentarzu przy kościele św. Michała.; źródło: Wagner: Einiges von unseren Ältesten. „Heimatkalender des Kreises Falkenberg” 1930, Jg. 5, s. 42; D. Tomczyk, R. Miążek: Dzieje Ziemi Korfantowskiej. Opole 1998, s. 23; Idem: Korfantów – dzieje miasta i gminy. Opole 2009, s. 24–25; M. Misztal: Dzieje Kościoła..., s. 65–66.25 Osoby zmarłe na cholerę podczas epidemii 1855–1856 zostały pochowane w masowym grobie w części południowo-wschodniej starego cmentarza; źródło: F. Troska: Geschichte der Stadt Leobschütz. Leobschütz 1892, s. 247.26 Zmarłych na cholerę grzebano na dzisiejszym cmentarzu komunalnym; źródło: J. Dziuk: Z dziejów parafii w Gorzowie Śląskim. Gorzów Śląski 1995, s. 12.27 Na cmentarz został przeznaczony plac nazwany od patrona kościelnego na lewo od dużej drogi. W 1936 roku już nic nie wskazywało tego miejsca, żaden pomnik, tylko pokrywał je trawnik; źródło: Sygusch: Die Cholera..., s. 98; H. Gawel: Geschichte der Dorfgemeinde..., s. 153.28 Cmentarz choleryczny był od Leśnicy znacznie oddalony w kierunku południowo-zachodnim; źródło: E. Dehnert: Als in Bergstadt..., s. 107. Umiejscowiony jest również na prawo od pomnika poległych (nie sprecyzowano, w której wojnie); źródło: Archiwum Państwowe w Opolu (dalej: APOp.), Akta miasta Leśnica (dalej: Am. Leśnica), sygn. 1, s. 65; Biblioteka Instytutu Śląskiego w Opolu (dalej: BIŚwO.), Zbiory Specjalne – Materiały po Hermanie Głowackim: Orts-Chronik Entwurf von Emil Kempe. Odpis dokumentu, sygn. A 703, T. 19, s. 31.29 W sierpniu 1849 roku cholera wybuchła w Przełajce. Ponieważ policja nie pozwoliła przewozić zmarłych do Michałkowic, założono nowy cmentarz na przełajskich polach i tam pogrzebano zmarłych; źródło: Kronika. „Ziemia Śląska” 1932, R. 6, nr 2, s. 4.

251

nowie Grodkowskim, Półwiosku i Jędrzejowie (powiat grodkowski) z 1831 roku30. Ofiary epidemii cholery miał również kryć cmentarz w Grodzisku (powiat strzelecki31). Cmen-tarze choleryczne możemy spotkać również w Zaborzu (część miasta Zabrze32), a tak-że w Kępczowicach (powiat tarnogórski)33. Pochówki zmarłych na cholerę znajdują się również w okolicy Opola – cmentarz w Nowej Wsi Królewskiej założony w 1831 roku34, w Kamieniu Śląskim z 1874 roku (powiat strzelecki)35, w Chełmie Śląskim z 1831 roku (powiat pszczyński)36, w Dąbrówce z 1873 roku (powiat toszecko-gliwicki)37, w Kadłubie z 1873 roku (powiat strzelecki)38, także w Maciejowie (część miasta Zabrza)39, w Lesie Łabędzkim przy Sobiszowicach z 1832 roku (część miasta Gliwice)40, w Sośnicy (część miasta Gliwice)41, w Ostrogu z 1831 roku (część miasta Racibórz)42, w Kosorowicach (po-wiat opolski)43, w Chobiu (powiat opolski)44. Ponadto: w Polskiej Nowej Wsi znajduje się kapliczka św. Rocha postawiona jako podziękowanie za ocalenie od cholery45, w Nysie

30 W Grodkowie miał być umiejscowiony na kawałku pola plantacyjnego przed Bramą Nyską przed magistratem; źródło: F. Heide: Chronik der Stadt Grottkau. Grottkau 1867, s. 115; B. Cimała, W. Kaczorowski: Dzieje ziemi grodkowskiej w wypisach. W: Wypisy do dziejów ziemi grodkowskiej. Red. F. Hawranek. Opole 1986, s. 182.31 A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety..., s. 56.32 Ma być on umiejscowiony przy drodze z Sandkolonie (Małe Zabrze) w Zabrzu do części miasta Zaborze – Wieś bezpośrednio przy linii kolejowej Zabrze – Ruda Śl. Prawdopodobnie został założony po epidemii cholery 1831/1832. Według stanu z 1931 roku stał (stoi) tam drewniany krzyż wokół brzów; źródło: „Oberschlesien im Bild” 1931, Jg. 8, Nr 42.33 Ibidem 1929, Jg. 6, Nr 1.34 A. Steinert: Oppelns Werdegang. Ein kurzer Abriß der Stadtgeschichte, auf Grund archivalischer Quellen und einschlägiger Literatur. Oppeln 1924, s. 21, 23; Idem: Die Oppelner Friedhofsfrage. „Oppelner Zeitung” 1924, Jg. 60, Nr 89; Idem: Aus der Geschichte der Oppelner Friedhöfe. „Oppelner Zeitung” 1924, Jg. 60, Nr 258; Totensonntag in Oppeln. Rund um die Oppelner Friedhöfe. „Ostfront” 1934, Nr 324; J. Sosnowski: Nowa Wieś Królewska. Dzieje miejscowości. Historia Kościoła. Opole 2005, s. 53–54.35 O cmentarzu wspominają: J. Scholtyssek: Kronika Kamienia Śląskiego. Tłum. J. Rostropowicz. Opole 1994, s. 14; F. Grabelus: Kamień Śląski. Dzieje parafii i życia religijnego. Kamień Śląski 2004, s. 163–164; Idem: Dzieje parafii św. Jacka w Kamieniu Śląskim. Opole 2005, s. 183–184; B. Kałuża: Z dziejów Kamienia Śląskiego. Cholera w Kamieniu Śląskim. „Panorama Ziemi Gogolińskiej” 1997, nr 4, s. 6; A. Malik: Wiek po zarazie. „Panorama Ziemi Gogolińskiej” 2002, nr 2, s. 7; A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety..., s. 42, 55–58; K. Spałek: Ślady..., s. 5; K. Mientus: Róże bez kolców. Mój Daniec. Opole 1990, s. 116–117.36 M. Lipok-Bierwiaczonek: Przy śląskich..., s. 42; Eadem: W przestrzeni..., s. 98); Informacje o cmentarzu i krzyżu w: M. Lipok-Bierwiaczonek: Przy śląskich..., s. 17; Eadem: W przestrzeni..., s. 96; Cmentarz z przed 100 laty. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 21, s. 4.37 K. Sylvester: Der Cholerafriedhof bei Dombrowka. „Ausschau von Burg Tost” 1926, Jg. 1, Nr 7, s. 3.38 F. Wolnik: Parafia i szkoła w Kadłubie. Kronika katolickiej szkoły w Kadłubie. Opole 1998, s. 271. Spoczywa tutaj 21 mieszkańców Kadłuba i 2 z Boryczy; źródło: A. Malik, J. Płaskoń: Krąg..., s. 148. Informacje o cmentarzu też w: K. Spałek: Ślady..., s. 5; E. Hanszke: Święty Walenty..., s. 4; A. Malik, J. Płaskoń: Sekrety..., s. 55–56; P. Smykała: Grodzisko. Dzieje wsi i kościoła 1429–2009. Opole 2009, s. 178; Lekcja historii. „Nowa Trybuna Opolska” 2010, nr 138, s. 11.39 Wzmianka o cmentarzu w „Oberschlesien im Bild” 1928, Jg. 5, Nr 6.40 „Oberschlesien im Bild” 1926, Jg. 3, Nr 51; 1928, Jg. 5, Nr 53; 1931, Jg. 8, Nr 44.41 Ibidem 1925, Jg. 2, Nr 11; 1935, Jg. 12, Nr 9.42 A. Gałecka-Paduchowa: Kapliczki..., s. 28; „Oberschlesien im Bild” 1934, Jg. 11, Nr 21.43 Informacja o cmentarzu w: A. Malik, J. Płaskon: Sekrety..., s. 56.44 Ibidem, s. 59.45 O kaplicy pisze: M. Przywara: Kaplica..., s. 9.

252

kapliczka św. Rocha jako upamiętnienie cholery z 1831 roku46 oraz w Chełmie Śląskim figura Matki Boskiej z 1834 roku postawiona jako podziękowanie za powstrzymanie cho-lery z 1831 roku i w Kochłowicach47.

Cmentarzy cholerycznych czy innych obiektów sakralnych związanych z epidemiami cholery jest z całą pewnością dużo więcej, gdyż w czasie epidemii cholery prawie każda miejscowość posiadała wydzielony kawałek ziemi przeznaczony na pochówki dla zmar-łych. Nie uwzględniam więc wszystkich obiektów równie znaczących i ciekawych, gdyż ukazanie wszystkich jest niemożliwością.

46 Wcześniej stała tu kapliczka wzniesiona w 1739 roku przez mistrza kamieniarskiego Karla Schleina. Jej wzniesienie związane jest z wielką klęską głodu z lat 1736–1737 i towarzyszących jej chorób zakaźnych. Z tej okazji została wybudowana na miejscu drewnianej i grożącej zawaleniem nowa i ładniejsza. Na zewnątrz na tylnej ścianie została zaciągnięta kamienna tablica z inskrypcją: „Zur grösser Ehre Gottes Mariä diesen H. 5 pestpatron ist diese Kapelle aufgerichtet von Karl Schleim Steinmetz-Meister 1736” („Ku wielkiej czci Bożej Marii tych św. 5 patronów chroniących przed dżumą jest ta kaplica wzniesiona przez mistrza kamieniarskiego Karla Schleima w 1739 roku”). Obecny kształt kaplicy pochodzi z 1832 roku, kiedy to zapewne z wdzięczności za wygaśnięcie epidemii cholery została od podstaw wybudowana na nowo i powiększona. Również została umieszczona poprzednia kamienna tablica na tylnej ścianie. Źródło: B. Ruffert: Die Pest In Neisse..., s. 59–60; Neisse einst Und jetzt. Neisse 1899, s. 50–52; M. Sikorski: Nysa. W kręgu zabytków i historii. Krapkowice 2010, s. 147.47 Według relacji okolicznych mieszkańców został ufundowany krzyż w miejscu, gdzie znajdował się na peryferiach Kochłowic cmentarz ofiar cholery z lat 1852–1853. Informację taką przekazał swojej córce Weronice Matuszczyk, opiekującej się zabytkiem do dziś, fundator krzyża Paweł Kołodziej. Ponieważ ludzie modlili się w tym miejscu za dusze zmarłych, wcześniej najprawdopodobniej stał tam krzyż drewniany, zastąpiony w 1909 roku kamiennym; źródło: J. Mateoszek, A. Mateoszek: Kapliczki..., s. 98.

255

Zakończenie

Podsumowując, należy stwierdzić, że skuteczność walki z cholerą w interesującym nas okresie w dużym stopniu uzależniona była od poziomu wiedzy medycznej, warunków sanitarnych i bytowych, a także zarządzeń władz dotyczących zapobiegania wystąpieniu i zwalczania epidemii oraz sposobu wykonywania zarządzeń. Wiele pomogło zakładanie kanalizacji i wodociągów doprowadzających wodę zdatną do spożycia, co znacznie redu-kowało zagrożenie cholerą. Niepodważalne znaczenie miało też odkrycie Roberta Kocha w 1884 roku, które pozwoliło poznać istotę choroby i opracować skuteczną metodę walki z nią. Każdą wiadomość o zbliżającej się cholerze traktowano bardzo poważnie. Admini-stracja pruska była bardzo rozbudowana, a wydawane przez nią zarządzenia przeciwepi-demiczne obejmowały niemal każdą dziedzinę ludzkiego życia i sferę jego działalności. Władze rejencyjne, powiatów, miast i gmin na pewno wyciągały wnioski z przebiegu po-przednich epidemii. Znajdowało to odzwierciedlenie w publikowanych w późniejszych latach zarządzeniach, które prezentowały się w sposób bardziej szczegółowy w stosunku do zarządzeń z lat wcześniejszych. Walka z cholerą stawała się z czasem coraz skuteczniej-sza, i to nie tylko wskutek postępu medycyny, ale również dzięki nabywanemu doświad-czeniu władz pruskich w zwalczaniu zarazy.

Postępowanie władz mające na celu przeciwdziałanie epidemii sprowadzało się do utrzymywania higieny i stosowania dezynfekcji, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się za-razka, zapewnienia ludności dostępu do dobrej wody pitnej, zapobiegania zgromadze-niom dużej liczby ludzi na małej przestrzeni, ograniczenia komunikacji i kontroli gra-nicznej, izolowania i opieki lekarskiej nad chorymi itd. Wiele zależało od rzetelności i dokładności wykonywanych zarządzeń, a także możliwości ich przeprowadzenia, np. ustanowione w państwie pruskim w 1831 roku kordony sanitarne nie spełniły swej funk-cji, gdyż ze względu na istniejący przemyt i przekraczanie ludzi przez tzw. zieloną granicę, mimo starań strzegących kordony wartowników, ich szczelność pozostawiała wiele do ży-czenia, toteż podczas następnych epidemii stosowania kordonów zaniechano. W zapobie-ganiu cholerze zaczęto odrzucać od drugiej połowy XIX wieku metody kadzenia i innego oczyszczania powietrza jako nieskuteczne, a nawet szkodliwe. Mogło to być przydatne, ale już po ustąpieniu choroby, obok innych czynności dezynfekujących. Poważną przeszko-dą w zwalczaniu zarazy było zatajanie przez mieszkańców pojawiających się przypadków zachorowań na cholerę przed władzami – mimo grożących za to kar. Miało to swoją przy-czynę głównie w aspektach natury ekonomicznej. Osobę zarażoną poddawano izolacji, a pobyt w lazarecie, jeśli chory był jedynym żywicielem rodziny, oznaczał utratę zarobku. Ponadto wyżywienie i opieka lekarska mogły pozostawiać wiele do życzenia. Aby ugasić źródło choroby, zakazywano podróżowania do zarażonej miejscowości oraz jej opuszcza-nia przez zamieszkałą ludność, przez co jej mieszkańcy ponosili straty finansowe związa-ne z wymianą handlową, np. odwoływano targi i jarmarki, udawanie się do miejsc pracy w innych miejscowościach czy nawet poza granice kraju. Utrudnienia komunikacyjne spowodowane epidemią cholery stanowiły zło konieczne dla pobożnej ludności Górnego Śląska, która chciała uniknąć ograniczeń w wyprawianiu się na pielgrzymki i odpusty, a także braniu udziału w zabawach. Sceptycznie przyjmowano również przeprowadzenie

256

dezynfekcji. Osoby ją wykonujące nie zawsze były należycie przeszkolone w tym zakre-sie, przez co uszkodzeniu ulegała własność osobista właścicieli danego domu, np. łóżka, odzież i bielizna, zegary, obrazy i rzeczy ozdobne na ścianach. Te czynniki powodowały, że profilaktyka podejmowana przez władze pruskie nie zawsze mogła przynosić zamie-rzone efekty1.

Trudno natomiast stwierdzić, czy był postęp w przyjmowaniu zaleceń władz ze strony mieszkańców, zwłaszcza wsi, czy dalej istniał opór w tym względzie wynikający z niechęci i nieufności, i czy tylko strach przed karą determinował postawy poddania się nakazom i zakazom. Znaczenie tutaj mógł mieć poziom uświadomienia mieszkańców.

Duży ciężar w walce z epidemią cholery wzięły na swoje barki, powołane ogólnopruską ustawą z dnia 8 sierpnia 1835 roku, komisje sanitarne, mające w swym składzie m.in. leka-rzy, przedstawicieli władz policyjnych i wiarygodnych mieszkańców danej miejscowości wezwanych do współdziałania. Ich zadaniem było zwalczanie chorób zakaźnych, dbanie o stan zdrowia mieszkańców podległego sobie obszaru, dbanie o zdrowie zamieszkałej przez tych mieszkańców miejscowości oraz wspieranie władz rejencji w jej działaniach na polu higieniczno-sanitarnym. Komisje te w znacznej mierze spełniły swoją funkcję2.

Nie wydaje się, aby skutki epidemii cholery spowodowały jakieś komplikacje dla górno-śląskiej gospodarki, gdyż cholera nie była tak mordercza jak dżuma w ubiegłych wiekach, gdy wymierały całe rodziny, wioski, a nawet miasteczka, ziemie uprawne zaś zamieniały się w ugory. W przypadku cholery nie odczuwano trudności w funkcjonowaniu gospo-darki rolnej czy zakładów przemysłowych na Górnym Śląsku; zmarłych natychmiast za-stępowali żywi, a ewentualne zakłócenia spowodowane epidemią co najwyżej okazały się chwilowe, łatwe do wyeliminowania. Niemniej wielcy właściciele ziemscy musieli mieć świadomość zagrożenia i szkód, jakie mogła przynieść wysoka śmiertelność poddanych pracujących w ich dobrach. Podobnie też sprawa się miała w przypadku właścicieli ko-palń i fabryk, którzy mogli zanotować straty wśród cennych fachowców i specjalistów na wysokich stanowiskach, a także straty w kadrze pracowniczej niższego szczebla, chociaż ta druga była stosunkowo łatwa do pozyskania. Z tych też względów właściciele dóbr ziemskich i dyrektorzy zakładów przemysłowych zapewne włączali się w profilaktykę za-bezpieczającą przed wybuchem cholery, korzystali jednak z narzuconych im zarządzeń przeciwepidemicznych przez władze nadrzędne, np. naczelników okręgów urzędowych czy landratów, wszelkie zaś własne innowacyjne rozwiązania prozdrowotne musieli kon-sultować z wymienionymi władzami wyższego szczebla, chyba że ci właściciele zajmowali te stanowiska i mieli przez to większe kompetencje w podległej sobie jednostce admini-stracyjnej.

Należy również stwierdzić, że procent zachorowań i zgonów na cholerę w poszczegól-nych powiatach był znikomy w stosunku do ogólnej liczby ludności w tych powiatach. Był to na pewno wynik wspomnianych działań zapobiegawczych podejmowanych przez władze przed epidemiami. Działania te miały na celu niedopuszczenie do wybuchu epi-1 C. Flügge: Die Cholera-Epidemie in Schlesien 1894. „Arbeiten aus dem Kaiserlichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12, s. 254–257; J. Janicka: Fumigacja jako środek profilaktyczny przeciwko cholerze – przyczynek do historii drugiej epidemii cholery w Cesarstwie Rosyjskim. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. 57, nr 1, s. 72–77.2 Zob. E.A.J. Kaegler: Handbuch für Verwaltungs-Beamte des Regierungsbezirks Oppeln. Oppeln 1874, s. 331–339.

257

demii, jak również zwalczanie jej w trakcie występowania. Zaznaczyć trzeba, że w ogóle stopień natężenia epidemii cholery w państwie prusko-niemieckim przedstawiał się dużo korzystniej niż u sąsiadów: Austrii, a już szczególnie Rosji. Niemniej jednak, mimo do-brej organizacji walki z epidemiami, zaangażowania i najlepszych chęci ówczesnej służby lekarskiej, nieznajomość etiologii cholery nie pozwalała na skuteczną walkę z nią i powo-dowała śmiertelność na poziomie około 50%. Jeśli chodzi o same skutki demograficzne, to epidemie cholery powodowały wprawdzie, jak podczas każdej innej klęski, wzmożoną śmiertelność, jednak sama cholera, zarówno w kwestii gospodarczej, tak i w sferze demo-graficznej, nie wywołała poważnych następstw3.

Od ostatniej epidemii cholery na Górnym Śląsku upłynęło ponad 100 lat i przy obec-nym poziomie wiedzy medycznej i warunkach sanitarnych wiadome jest, że nie ma zagro-żenia epidemicznego wybuchu tej choroby. Na zakończenie autor zachęca do opracowania monografii dotyczących epidemii cholery w XIX wieku w innych okręgach rejencyjnych byłego państwa pruskiego, zwłaszcza tych leżących obecnie w granicach Polski. Szczegól-nie mile widziane przez autora byłoby powstanie takiej pracy poświęconej epidemiom cholery w pozostałych rejencjach, które należały do prowincji śląskiej, mianowicie wro-cławskiej i legnickiej.

3 Zob. J. Kwak: Epidemia cholery w latach 1831–1832 w rejencji opolskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia 18” 1981, s. 70–71, 76; Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831 bis 1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich”. H. 6. Berlin 1879, s. 230–287; C. Flügge: Die Cholera-Epidemie..., s. 245; L. Wiatrowski: Niektóre aspekty stosunków demograficznych na wsi i w miastach górnośląskich w latach 1875–1910. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 64” 1988, nr 925, s. 57–58.

259

Wykaz źródeł i literatury przedmiotu

I Źródła archiwalne:

Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach:Księgi metrykalne: Zgony, sygn. 377, 796. Archiwum Państwowe w Katowicach:Landratsamt Kattowitz: sygn. 738.Landratsamt Lublinitz: sygn. 1017.Landratsamt Tarnowitz: sygn. 1823, 1859, 1864, 1865, 1867.Akta miasta Lubliniec: sygn. 1525.Akta miasta Mysłowice: sygn. 24.Akta miasta Woźniki: sygn. 402, 406, 407.Akta miasta Bytom: sygn. 4764, 4765, 4766, 4767.Akta miasta Dobrodzień: sygn. 163.Amtsbezirk Piassetzna: sygn. 41, 42.Amtsbezirk Koschentin: sygn. 43, 47.Amtsbezirk Hohenlinde: sygn. 51.Gemeindeverwaltung Miechowitz: sygn. 213.Polizeiverwaltung Königshütte: sygn. 251.Königliche Gymnasium Königshütte: sygn. 148.Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina: sygn. 9378, 9380, 9389, 14979.

Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Cieszynie:Akta miasta Wodzisław: sygn. 43.

Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Gliwicach:Akta miasta Gliwice: sygn. 5910, 5911, 5912, 5913, 5914, 5917.Akta miasta Zabrze: sygn. 25, 41.Amtsbezirk Biskupitz: sygn. 108.Akta gminy Biskupice: sygn. 305.Spuścizna Roberta Brolla z Zabrza: sygn. 44.Archiwum rodziny Welczków z Łabęd: sygn. 311.

Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Pszczynie:Landratsamt Pless: sygn. 2126, 2131, 2132, 2135.Akta miasta Pszczyna: sygn. 1638, 1639.Akta miasta Mikołów: sygn. 1622.Amtsbezirk Schloss-Pless: sygn. 48.Archiwum Książąt Pszczyńskich: t. 8, sygn. 1304, t. 13, sygn. 231,611, 686.

Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Raciborzu:Landratsamt Rybnik: sygn. 1601, 1645, 1646.

260

Kreisausschuss Rybnik: sygn. 514.Akta miasta Żory: sygn. 106.Archiwum Komory Książęcej Zamku w Raciborzu: sygn. 375.

Archiwum Państwowe w Opolu:Rejencja Opolska: Wydział 1, sygn. 13561, 13564; Wydział 3-Lasy, sygn. 73; Wydział 3-Domeny, sygn. 1681.Landratsamt Oppeln: sygn. 1383, 1384, 1391, 1392, 1393, 1401.Landratsamt Leobschütz: sygn. 353, 364.Akta miasta Grodków: sygn. 1197, 1198, 1204, 1211, 1212, 1213, 1214, 1248.Akta miasta Opole: sygn. 2741, 2772.Akta miasta Kluczbork: sygn. 960, 961, 962, 963, 964.Akta miasta Krapkowice: sygn. 2073, 2075, 2077.Akta miasta Leśnica: sygn. 1, 692, 693, 694, 696, 697.Akta miasta Nysa: sygn. 606, 610.Kreisarzt Oppeln: sygn. 99,102.Archiwum hrabiego Praschmy z Niemodlina: sygn. 523, 524.Kronika wsi Krzywiczyny: sygn. 1.Księgi metrykalne parafii rzymsko-katolickiej św. Krzyża w Opolu, Mikrofilm: N-1706/K, N-1707/K, N-1708/K, Księga zgonów, t. 5, 6, 7.

Státní Okresní Archiv v Opavĕ:Archìv mĕsta Hlučìna (Akta miasta Hulczyn): inv. čìs. 217.

Zemský Archiv v Opavĕ:Zemskà Vlàda Slezskà Opava: inv. čìs. 1438, čìs. kart. 1742, sign. 94/2/K-2.

Biblioteka Instytutu Śląskiego w Opolu:Zbiory Specjalne – Materiały po Hermanie Głowackim:Orts-Chronik Entwurf von Emil Kempe. Odpis dokumentu, sygn. A 703, T. 19.Epidemia cholery w Leśnicy w latach 30-tych XIX w. Wypisy z akt archiwalnych WAP w Opolu, sygn. A 703, T. 20.

II Źródła drukowane:

Adamy H.: Schlesien nach seinen physischen, topographischen und statistischen Verhältnis-sen. Breslau 1885.

Atlas zu den Berichten der Cholera-Commission für das Deutsche Reich. H. 6. Berlin 1879.Barzycki J., Lachowicz Z., Kruszyński L.: Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szcze-

gólnym uwzględnieniem Galicji i W. Księstwa Krakowskiego. T. 2. Lwów 1899.Bender F.: Sammlung der in der Stadt Beuthen O-S gültigen Polizei – Verordnungen, Orts-

statute und sonstigen polizeilichen Vorschriften. Beuthen 1896.Borkheim: Auszüge aus den Protokollen der, in den diesjährigen Versammlungen der medi-

cinischen Section der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur über die

261

Cholera geführten Verhandlungen. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 6, 9; NF, Nr 1–2, 4–5, 8, 12.

Brauser H.: Die Cholera-Epidemie des Jahres 1852 in Preussen. Berlin 1854.Denkschrift über die gegen die Cholera in Preußen 1892 getroffenen Maßnahmen. Berlin

1892.Dieterici C.F.W.: Handbuch der Statistik des preußischen Staats. Berlin 1861.Eggeling W.: Wirken der hohen Provinzialbehörden. „Cholerablatt” 1831, Nr 4–5.Eitner: Ueber die im Jahre 1851 im Regierungsbezirk Oppeln herrschende Cholera – Epi-

demie. „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur” 1851, Jg. 29.

Engel: Die Cholera-Epidemie des Jahres 1866 mit einem Rückblick auf die früheren Epi-demien. „Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus” 1869, Jg. 9, Nr 1–3.

Flügge C.: Die Cholera-Epidemie in Schlesien 1894. „Arbeiten aus dem Kaiserlichen Ge-sundheitsamte” 1896, Bd. 12.

Förster R.: Die Verbreitung der Cholera durch die Brunnen. Breslau 1873.Freund H.: Nachricht über die Entstehung und den Verlauf der Cholera epidemica in Krapp-

itz. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 2.„Fünfter Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks

Oppeln für die Jahre 1883, 1884, 1885”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1887.„Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln

für das Jahr 1881”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1883.„Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen im Regierungsbezirk Oppeln für

die Jahre 1871 bis 1875”. Erstattet von Pistor. Oppeln 1876.Gesetz wegen Bestrafung derjenigen Vergehen, welche die Uebertretung der – zur Abwen-

dung der Cholera – erlassenen Verordnung betreffen. „Cholerablatt” 1831, Nr 3–4.Goeppert H.R.: Ueber das Alter asiatischen Cholera in Indien. „Schlesischen Cholera-Zeit-

ung” 1831, NF, Nr 11.Haxthausen: Ueber die Cholera – Epidemie im Neisser Kreise. „Schlesische Cholera-Zeit-

ung” 1832, LF, Nr 10–12.Henschel A.W.E.: Ueber den Eintritt der Cholera in Schlesien. „Schlesische Cholera-Zeit-

ung” 1831, Nr 1–3.Hirsch A.: Die allgemeinen acuten Infectionskrankheiten vom historisch-geographischen

Standpunkte und mit besonderer Berücksichtigung der Aetiologie. In: Handbuch der historisch-geographischen Pathologie. Abt. 1. Stuttgart 1881.

Kaegler E.A.J.: Handbuch für Verwaltungs-Beamte des Regierungsbezirks Oppeln. Oppeln 1874.

Kluske G.A.: Chronik des Dorfes Schönfeld. Schönfeld 1856. W: Archiwum Państwowe w Opolu, Kronika wsi Krzywiczyny, sygn. 1.

Kunze: Ausbruch der Cholera in den Dörfern Liptin und Dirschel Leobschützer Kreises. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 8.

Kursawa: Ueber den Ausbruch der Cholera in der Gegend um Ratibor. „Schlesische Chole-ra-Zeitung” 1831, Nr 12.

Lampe: Ueber die Cholera in Cosel. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 1.

262

Lenz A.: Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regie-rungs-Bezirk Oppeln. Oppeln 1893.

Lenz A.: Die Polizei-Verordnungen und sonstige polizeiliche Vorschriften für den Regie-rungs-Bezirk Oppeln. Nachtrag (1893–1896). Oppeln 1897.

Oberschlesische Bibliographie. Bd. 1–2. Hrsg. K. Kaisig, H. Bellée, L. Vogt. Oppeln 1938.Pagenstecher A.: Wiesbaden als Wintercurort und Winteraufenthalt. Wiesbaden [1866].Pistor: Die Verbreitung der Cholera im Regierungsbezirk Oppeln in dem Zeitraum von 1831

bis 1874. „Berichte der Cholera-Kommission für das Deutsche Reich” H. 6. Ber-lin 1879.

Reymann J.: Einige Nachrichten über den Ausbruch der Cholera im Neustädter Kreise. Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 7.

Rosenbaum A.: Resultate meiner Beobachtungen während der Cholera Epidemie in Lands-berg und Kreuzburg. Ratibor 1853.

Roth E.: Die Cholera im Regierungsbezirke Oppeln 1892/1894. „Deutsche Vierteljahrs-schrift für öffentliche Gesundheitspflege” 1895, Bd. 27, H. 4 (Erste Hälfte).

Schiefferdecker [P.]: Die Cholera in Preußen vom Jahre 1831 bis 1855, auf Grund der in den Mittheilungen des statistischen Bureaus gegebenen Zahlen. „Der neuen Preußi-schen Provinzialblätter” 1858, 3F, Bd. 2.

Schnitzer A.: Die Cholera contagiosa, beobachtet auf einer in Galizien und im Beuthener Kreise in Oberschlesien im August gemachten Reise. Breslau 1831.

Schück T.: Oberschlesien. Statistik des Regierungs-Bezirk Oppeln mit besonderer Beziehung auf Landwirtschaft, Bergbau, Hüttenwesen, Gewerbe und Handel. Iserlohn 1860.

„Sechster Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für die Jahre 1886 bis 1891”. Erstattet von A. Schmidtmann. Oppeln 1893.

„Siebenter Generalbericht über das Sanitäts- und Medizinalwesen im Regierungsbezirk Oppeln, umfassend die Jahre 1892, 1893 und 1894”. Erstattet von E. Roth. Op-peln 1896.

Staatsbehörden und Eintheilung des Staatsgebietes. „Jahrbuch für die Amtliche Statistik des Preussischen Staats” 1863, Jg. 1.

Stock J.K.: Notatki z Opola. Oprac. W. Kaczorowski. Opole 1995.Uebersicht der durch die Cholera im Preußischen Staat herbeigeführten Todesfälle seit ihrem

Erscheinen 1831 bis jetzt. „Mittheilungen des statistischen Bureaus in Berlin”. Hrsg. von F.W.C. Dieterici. 1857, Jg. 10, Nr 15–16.

Uebersicht der Preußischen Staate im Laufe des Jahres 1848 an der Cholera Gestorbenen, verglichen mit der Anzahl der an derselben Seuche in den Jahren 1831, 1832 und 1837 Gestorbenen. „Mittheilungen des statistischen Bureaus in Berlin”. Hrsg. von F.W.C. Dieterici. 1849, Jg. 2, Nr 19–21.

Uebersich über den Verlauf der Cholera im Deutschen Reiche während des Jahres 1894. Be-arbeitet im Kaiserlichen Gesundheitsamte. [Berlin 1895].

Verhaltungsregeln während der Cholerazeit. Hrsg. C.J. Leviseur. Posen [1848].Vorbereitende Maßregeln der Oberbehörden. „Cholerablatt” 1831, Nr 3.Völkel: Vergleichende Uebersicht der an der Cholera asiatica in der Grafschaft Glatz. Glatz

[1832].

263

Wendt J.: Ueber die asiatische Cholera bei ihrem Uebertritte in Schlesiens südöstliche Grän-zen. Breslau 1831.

Wiadomość dla ogółu mieszkańców o poznawaniu cholery, o sposobach ochronienia się od niej, jako też o leczeniu jej środkami pospolitemi. Warszawa 1847.

Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1832 w świetle przepisów sanitarno-medycznych. Oprac. W. Kaczorowski. Opole 1996.

Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szczególnym uwzględnieniem Galicji i W. Księ-stwa Krakowskiego. Zebr. J. Barzycki, Z. Lachowicz, L. Kruszyński. T. 2. Lwów 1899.

Zedler J.: Mittheilungen über die Cholerasäuche in Oppeln. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, NF, Nr 12.

Zedler J.: Ueber die ersten Erkrankungen an der Cholera im Oppelner Kreise. „Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, Nr 8.

„Zweiter Generalbericht über das öffentliche Gesundheitswesen des Regierungsbezirks Oppeln für das Jahr 1882”. Erstattet von P. Noack. Oppeln 1884.

III Prasa:

„Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen Regierung” 1831, St. 20–23, 25–28, 30, 33–52; 1832, St. 1–10, 12, 14–15, 18, 27, 48.

„Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1848, St. 33; 1866, St. 42; 1871, St. 35; 1873, St. 28, 31, 33, 46; 1884, St. 35; 1892, St. 35–36, 40–44; 1893, St. 10, 12, 35; 1894, St. 36–38, 43–44, 48; 1895, St. 4, 6, 11, 27–29; 1896, St. 15.

„Außerordentliche Beilage zum Amtsblatt” 1836, St. 40; 1837, St. 39.„Beilage zu Nr 30 des Zabrzer Kreisblatt” 1894.„Beilage zu Nr 38 des Beuthener Kreisblattes” 1852.„Beilage zu St. 35 des Plesser Kreisblatts” 1873.„Beuthener Kreisblatt” 1849, Nr 25; 1852, Nr 37–38, 40–41; 1855, Nr 32, 35; 1867,

Nr 23–50; 1874, Nr 26, 33.„Der Oberschlesische Berg – u. Hüttenmann” 1894, Jg. 14, Nr 43; 1894, Jg. 15, Nr 5, 10,

22–27.„Der oberschlesische Wanderer” 1831, Nr 28, 30; 1832, Nr 3, 40; 1836, Nr 46; 1837, Nr

39–43.„Drittes Extrablatt zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1892, St. 31.„Extrabeilage zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1884, St. 33.„Extrabeilage zum Koseler Kreisblatt” 1874, St. 36. „Extrabeilage zum Oppelner Kreisblatt” 1892, St. 37–38; 1893, St. 36; 1894, St. 30, 38.„Extrabeilage zum Ratiborer Kreisblatt” 1872, St. 49.„Extrabeilage zu Nr 45 des Groß-Strehlitzer Kreisblattes” 1849.„2. Extrabeilage zu St. 22 des Ratiborer Kreisblattes” 1894.„Extrabeilage zu St. 30 des Ratiborer Kreisblattes” 1894.„Extrabeilage zu St. 31 des Grottkauer Kreisblattes” 1884.„Extrabeilage zu St. 31 des Ratiborer Kreisblattes” 1884.„Extrabeilage zu St. 37 des Groß-Strehlitzer Kreisblattes” 1894.

264

„Extrabeilage zu St. 38 des Groß-Strehlitzer Kreisblattes” 1894.„Extrablatt zu Kattowitzer Kreisblatt” 1892, Nr 38–39; 1893, Nr 34; 1894, Nr 30, 33–39.„Extrablatt zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1874, St. 24, 32; 1892,

St. 30–31, 36–38, 45, 50; 1893, St. 34–35; 1894, St. 29, 33, 35, 37, 39.„Extrablatt zum Koseler Kreisblatt” 1873, St. 32. „Extraordinare Beilage zum Amtsblatt” 1831, St. 20, 35–37; 1832, St. 11; 1836, St. 44.„Falkenberger Kreisblatt” 1849, St. 37; 1874, St. 25; 1894, St. 35, 38.„Gazeta Górnośląska” 1883, nr 39–41, 44, 54–55; 1884, nr 27–28, 30–33, 37–38, 52.„Gazeta Opolska” 1892, nr 43, 56–57, 95; 1893, nr 54, 56, 60, 71, 74, 76, 79, 85; 1894, nr 2,

19, 33, 54, 76; 1896, nr 66.„Groß-Strehlitzer Kreisblatt” 1855, St. 37; 1866, St. 28; 1867, St. 30; 1873, St. 28, 32, 36;

1874, St. 25, 27, 29–30, 32; 1894, St. 38.„Grottkauer Kreisblatt” 1866, St. 38, 42; 1873, St. 29, 43; 1874, St. 7, 26, 33, 43; 1892,

St. 32, 36, 38–40, 43, 52; 1893, St. 12–13, 35–36; 1894, St. 22, 31, 34, 36–38, 40, 44, 50; 1895, St. 5, 12.

„Gwiazdka Cieszyńska” 1855, nr 27, 29, 33–34; 1867, nr 32; 1883, nr 27; 1884, nr 28.„Katolik” 1872, nr 37; 1873, nr 16, 31–32, 36, 39, 41–42, 46, 51–52; 1874, nr 4, 9, 12, 15, 20,

24, 26–27, 29, 31, 37, 47; 1883, nr 50, 52–59, 61, 63–68, 70, 84–85; 1884, nr 50–58, 60–65, 67, 69–75, 77, 79–82, 87, 89–91, 93–94, 98–99; 1885, nr 8, 30, 43, 47, 49, 52, 55, 61–66, 68, 72, 74–75, 79, 84; 1886, nr 22, 34, 36, 39–40, 43, 46, 49, 53, 55, 58, 74–77, 79, 82–83, 88, 92, 97; 1887, nr 1, 56, 74–75, 79; 1889, nr 95; 1891, nr 57–58, 60, 86, 96, 99; 1893, nr 1, 37, 101–102, 104–106, 108, 112–113, 116, 131, 139–141, 147; 1894, nr 5–7, 10–11, 63–69, 83, 89–123, 129–133, 139–140, 142, 145, 148, 150; 1895, nr 13, 18, 20, 61, 69–70, 73, 77, 84, 92, 98–99.

„Kattowitzer Kreisblatt” 1874, Nr 12, 25–26, 31, 34, 36, 39; 1892, Nr 31–33, 35–36, 38–40, 43, 45–46, 51; 1893, Nr 11, 13, 35–36, 39; 1894, Nr 1, 3, 22, 35–37, 39–40, 44, 49; 1895, Nr 5, 7, 12; 1896, Nr 15.

„Koseler Kreisblatt” 1849, St. 37; 1851, St. 47; 1852, St. 37; 1855, St. 35; 1866, St. 37, 39, 42; 1867, St. 28, 32, 35; 1873, St. 30; 1874, St. 26, 33.

„Kreutzburger Kreisblatt” 1866, St. 35, 38, 42–43; 1867, St. 41–43; 1873, St. 30, 32; 1874, St. 33, 36; 1884, St. 32; 1893, St. 11, 14, 36, 38; 1894, St. 37.

„Leobschützer Kreisblatt” 1849, St. 35; 1855, St. 35.„Lublinitzer Kreisblatt” 1852, St. 33; 1855, St. 36; 1893, St. 2, 35; 1894, St. 18, 22–23, 31,

34; 1895, St. 8.„Neisser Kreisblatt” 1848, Nr 51; 1849, Nr 25.„Neustädter Kreisblatt” 1873, St. 30; 1874, St. 26. „Nowiny Raciborskie” 1892, nr 45, 53, 56–64, 66–81, 87–91, 93, 110; 1893, nr 2, 19, 37,

41–42, 47, 49, 65, 71, 81, 85, 99, 102–103, 112, 116, 126, 129, 138; 1894, nr 4, 6, 8, 10, 21, 64–68, 71, 84, 86–88, 96, 101–102, 104–107, 109–119, 124, 127, 129, 131, 134, 139, 143, 146; 1895, nr 55, 71, 83, 106.

„Oberschlesien im Bild” 1925, Jg. 2, Nr 11; 1926, Jg. 3, Nr 51; 1927, Jg. 4, Nr 4; 1928, Jg. 5, Nr 6, 12, 23, 46, 53; 1929, Jg. 6, Nr 1; 1931, Jg. 8, Nr 34, 42, 44, 49; 1934, Jg. 11, Nr 21; 1935, Jg. 12, Nr 9, 14.

265

„Oberschlesische Volksstimme” 1894, Jg. 20, Nr 190–198, 200–208, 210–224, 226–229, 232–234, 236–238, 244, 248, 252, 254, 270, 285, 291.

„Oesterreichische Statistik”. Bd. 21, H. 4. Wien 1889; Bd. 40, H. 2. Wien 1895; Bd. 48, H. 3. Wien 1897; Bd. 49, H. 2. Wien 1898; Bd. 52, H. 2. Wien 1899.

„Opiekun Katolicki” 1887, nr 20, 29, 51, 53–54, 57, 68–70, 74; 1888, nr 8, 40; 1892, nr 10–11, 13, 26–27, 30, 32–38, 40, 42–43, 49–50, 53.

„Oppelner Kreisblatt” 1836, St. 40; 1848, St. 46; 1849, St. 24, 37; 1852, St. 39; 1866, St. 32–35, 37–38; 1867, St. 27, 31; 1884, St. 31, 39; 1892, St. 31, 36–37, 39, 44–45, 50; 1893, St. 11, 13, 35; 1894, St. 30–31, 34, 36–40, 44, 49; 1895, St. 5, 7, 13.

„Plesser Kreisblatt” 1849, St. 1, 33, 35; 1851, St. 33; 1852, St. 1, 4, 35, 39–40, 42; 1855, St. 32, 36–37; 1873, St. 28, 31; 1874, St. 26, 33, 36; 1892, St. 32, 46; 1894, St. 4, 21, 30, 34–36, 38–40, 42, 44, 49.

„Preußische Statistik” H. 48A. Berlin 1879; H. 132. Berlin 1894; H. 135. Berlin 1895; H. 138. Berlin 1896; H. 139. Berlin 1896; H. 199. Berlin 1907; H. 249. Berlin 1916; H. 254. Berlin 1918; H. 255. Berlin 1919; H. 258. Berlin 1919; H. 262. Berlin 1920.

„Ratiborer Kreisblatt” 1849, St. 36; 1851, St. 43; 1853, St. 1; 1855; St. 32–33; 1872, St. 51; 1873, St. 5, 8, 26–27; 1874, St. 26; 1894, St. 34, 36–40, 49.

„Rübezahl der Schlesischen Provinzialblätter” 1868, NF, Jg. 7; 1872, Jg. 11; 1873, Jg. 12; 1874, Jg. 13,.

„Rybniker Kreisblatt” 1852, St. 39; 1883, St. 37; 1893, St. 13, 35–36.„Schlesische Cholera-Zeitung” 1831, NF, Nr 9, 11; LF, 1832, Nr 5–10, 12.„Schlesische Provinzialblätter” 1831, Bd. 94; 1832, Bd. 95; 1832, Bd. 96; 1833, Bd. 97;

1836, Bd. 104; 1837, Bd. 105; 1837, Bd. 106; 1838, Bd. 107; 1849, Bd. 129; 1849, Bd. 130; 1866, NF, Bd. 5; 1867, Bd. 6.

„Stadtblatt Oppeln” 1866, Nr 31–32; 1873, Nr 28.„Tarnowitzer Kreis-und Stadtblatt” 1894, Nr 61, 75.„Tost-Gleiwitzer Kreisblatt” 1849, St. 36, 38; 1851, St. 46; 1852, St. 35; 1866, St. 42; 1867,

St. 23–35; 1894, St. 31, 34, 36–39.„Wochenblatt für Stadt u. Land” 1866, Jg. 4, Nr 30–31, 33, 35–52; 1867, Jg. 5, Nr 1, 28;

1884, Jg. 20, Nr 46; 1885, Jg. 21, Nr 39.„Wochenblatt für Stadt u. Land (Oppelner Zeitung)” 1892, Jg. 29, Nr 135; 1893, Jg. 30,

Nr 130, 142; 1894, Jg. 31, Nr 68, 89, 102, 105, 108, 110–116, 151; 1895, Jg. 32, Nr 96.

„Zabrzer Kreisblatt” 1874, Nr 26, 33, 36; 1894, Nr 23, 34, 36.„Zweites Extrablatt zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1892, St. 31.

IV Inne źródła:

Aktualności ze świata. „Telegazeta TVP1” z 23 marca 2010 r., godz. 0:11, P.137, za: PAP,

266

V Literatura przedmiotu:

... und im Sommer nach Rochus! „Neisser Zeitung” 1935, Jg. 63, Nr 170.A. C.: Zur Bekämpfung der Cholera. „Wochenblatt für Stadt und Land” 1884, Jg. 21, Nr 6.Als die Cholera in Kreuzburg umging. „OS-Tageszeitung. Kreuzburger Nachrichten” 1940,

Jg. 16, Nr 262.Als die Cholera in Ratibor wütete. Viele Ratiborer Todesopfer von Epidemien im 19 Jahrhun-

dert. „Der oberschlesische Wanderer” 1936, Jg. 109, Nr 224.Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Glück auf! Oberschlesischer Kalender” 1938, Jg. 11.Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Leobschützer Kreiskalender” 1938, Jg. 47.Als Oppeln Regierungssitz wurde. „OS-Tageszeitung. Kreuzburger Nachrichten” 1936,

Jg. 1, Nr 60.Ammer H.: Die Cholera beherrscht eine Stadt. Ein grausiges Jubiläum. „Ostdeutsche Mor-

genpost” 1932, Jg. 14, Nr 236.Andree Ch.: Rudolf Virchow (1821–1902): Das Interesse der Menschheit Verlangt, von mir,

dasjenige zu sagen, was mir als wissenschaftliche Wahrheit galt. „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1990, Bd. 31.

A to cholera. „Nowa Trybuna Opolska” 2003, nr 171.Bahlcke J.: Dzieje ziem śląskich od początków do wybuchu II wojny światowej. W: Śląsk

i Ślązacy. Red. J. Bahlcke. Tłum. M. Misiorny, Z. Rybicki. Warszawa 2001.Baranowski B.: Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku. Warszawa 1969.Barg L.: Epidemia dżumy we Wrocławiu w latach 1567–69. „Archiwum Historii Medycy-

ny” 1970, T. 33.Bartyś J.: Zajścia w nowym mieście nad Pilicą na tle zabobonnych prób odwrócenia epidemii

cholery w 1852 r. „Łódzkie Studia Etnograficzne” 1963, T. 5.Baster K.: Choleramärchen aus Oberschlesien. „Rübezahl. Der Schlesischen Provinzial-

blätter” 1873, Jg. 77, NF, Jg. 12.Batowski H.: Terytorium Śląska w wiekach XVIII–XX. Zmiany granic i powierzchni, 1740–

1950. „Przegląd Zachodni” 1953, R. 9, T. 2, nr 9/10.Bauer Z., Leszkiewicz A.: Historie Świętych. T. 13. Bydgoszcz 2007 (dodatek do: „Nowa

Trybuna Opolska” 2008, nr 25).Beaglehole R., Bonita R., Kjellström T.: Podstawy epidemiologii. Tłum. pod red. N. Szesze-

nia-Dąbrowska. Łódź 2002.Beck E.: Der Kreis Neisse beim Kriegsausbruch 1866. „Heimatkalender im Neißegau” 1939,

Jg. 5.Beck E.: Heinersdorf und das Cholerajahr 1831. „Heimatblätter des Neissegaues” 1933,

Jg. 8, Nr 9–10.Beck E.: Neisser Land 1866 nach Augenzeugen-Berichten, Chroniken, Tagebüchern usw.

Neisse 1936.Bernacki E.: Epidemia cholery w powiecie białostockim w 1831 r. „Białostocczyzna” 1996,

nr 3.Berndt W., Münch G.: Die Cholera in Schlesien (1831–1837). „Jahrbuch der Schlesischen

Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1972, Bd. 17.

267

Beuthen OS. Die alte deutsche Berg-und Kulturstadt und ihre Sendung im schlesischen Süd-ostraum. Bearb. E. Malcher. Beuthen 1941.

Biadała E.: Pierwsza epidemia cholery w Gdańsku w 1831 roku. „Rocznik Gdański” 1984, T. 44, z. 2.

Biały F.: Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych 1854–1914. Katowice 1963.

Biddle W.: Słownik zarazków. Tłum. P. Jędrusik. Warszawa 1996.Biermer: Über die Entstehung, Verbreitung und Abwehr der asiatischen Cholera. „Jahres-

bericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur” 1884, Bd. 62.Bigdon R.: Religijność mieszkańców Bytomia w dobie industrializacji. Opole 2004.Błagalne procesje do Piekar z Opola i Tarnowskich Gór. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 17.Bögel T.: Ein schlimmes Jahr für Kreuzburg. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg”

1930, Jg. 6.Bönisch-Brednich B.: Śląska kultura życia codziennego i jej świat. Przegląd etnograficzny.

W: Śląsk i Ślązacy. Red. J. Bahlcke. Tłum. M. Misiorny, Z. Rybicki. Warszawa 2001.

Borges H.: Die Cholera in Hamburg im Jahre 1892. Leipzig 1892.Borowski S.: Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod pa-

nowaniem niemieckim w latach 1807–1914. „Przeszłość Demograficzna Polski” 1970, T. 3.

Bretschneider M.: Bildstöcke, Wegekapellen, Wegkreuze, Heilige Quellen (bezw. Brunnen), Schrotholzkirchen usw. im Kreise Oppeln O/S und ihre sagenschichtliche Umrah-mung. Oppeln 1939.

Britannica. Edycja polska. T. 7. Red. prow. W. Wolarski. Poznań 1998.Broczek K.: Naukowe i praktyczne informacje o cholerze w publikacji Uniwersytetu Wileń-

skiego z 1830 roku. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.

Brożek A.: Emigracja zamorska z Górnego Śląska w II połowie XIX wieku. W: 100 lat Po-lonii brazylijskiej (konferencja popularnonaukowa). Materiały powielane. Opole 1969.

Buczyński J.: Bojdy ślonskie. Górny Śląsk 2004.Bujwid K.: Najpotrzebniejsze wiadomości o cholerze. Najprostsze sposoby ustrzeżenia się jej,

oraz wskazówki ratowania i pielęgnowania chorych. Warszawa 1894.Bujwid O.: O zarazku cholery; treściwe sposoby rozpoznawania, dezynfekcji i zapobiegania

cholerze. Warszawa 1892.Bulik H.: Epidemia dżumy w Kłodzku w 1680 r. i jej skutki demograficzne. „Przeszłość

Demograficzna Polski” 1969, T. 3.Bulik H.: Przebieg i skutki epidemii dżumy w Kłodzku w 1680 r. „Przeszłość Demograficz-

na Polski” 1971, T. 4.Bystroń J.S.: Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. T. 1. Warszawa 1976.Carmichael A.G.: Cholera: zaraza pandemiczna. W: Wielkie epidemie w dziejach ludzkości.

Red. K.F. Kiple. Poznań 2002.

268

Carmichael A. G.: Dżuma dymieniczna: czarna śmierć. W: Wielkie epidemie w dziejach ludzkości. Red. K. F. Kiple. Poznań 2002.

Cartwright F.F., Biddis M.: Niewidoczny wróg. Zarazy i historia. Tłum. M. Wyrwas-Wi-śniewska. Warszawa 2005.

Caspari E.: Rok 1848 na Górnym Śląsku. Warszawa 1920.Cellary A.: Hungersnot und Typhusepidemie im Hultschiner Lande im Jahre 1848. „Der

treudeutsche Hultschiner!” 1931, Jg. 9, nr 1–2.Chądzyński J.: Cholera w r. 1865. Cz.1. Lwów 1865.Chiżyński Z.: Cholera azjatycka na ziemiach polskich przed 100 laty. „Wiadomości Lekar-

skie” 1971, T. 24, nr 10.Chiżyński Z.: Organizacja i metody walki z epidemiami cholery azjatyckiej w Królestwie

Kongresowym w latach 1831–1905. „Zdrowie Publiczne” 1970, T. 81, nr 10.Cholera w Hamburgu. „Tygodnik Ilustrowany” 1892, T. 6, nr 143.Cholera w Murckach w 1866 r. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 12.Choleraseuche wütet in Südchina. „OS-Tageszeitung. Kreuzburger Nachrichten” 1938, Jg. 14,

Nr 243.Chrośniak K., Duba-Dubiński E.: Listy, „Cholera”. „Filatelista” 1961, R. 8, nr 2.Chrząszcz J.: Die Geschichte der Städte Peiskretscham u. Tost sowie des Kreises Tost-Glei-

witz. Peiskretcham 1927.Chrząszcz J.: Geschichte der Stadt Krappitz in Oberschlesien. Breslau 1932.Chrząszcz J.: Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien. Neustadt 1912.Chrząszcz J.: Historia miasta Pyskowice i Toszek. Tłum. M. Hepa. Pyskowice 1994.Chwalba A.: Historia Polski 1795–1918. Kraków 2000.Ciesielski T.: Epidemia dżumy w latach 1651–1654 na terenach Rzeczypospolitej. W: Czło-

wiek i Kościół w dziejach. Red. J. Kopiec, N. Widok. Opole 1999.Cimała B.: Działalność charytatywna i naukowa Juliusa Rogera podczas jego pobytu na

Górnym Śląsku. W: Curatores pauperum. Źródła i tradycje kultury charytatywnej Europy Środkowej. Red. A. Barciak. Katowice 2004.

Cimała B.: Kluczbork. Dzieje miasta. Opole 1962.Cimała B., Kaczorowski W.: Dzieje ziemi grodkowskiej w wypisach. W: Wypisy do dziejów

ziemi grodkowskiej. Red. F. Hawranek. Opole 1986.Cmentarz z przed 100 laty. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 21.Co nam grozi pod palmami. „Nowa Trybuna Opolska” 2004, nr 182.Czaja S.W.: Rola inspekcji sanitarnej i medycznej w inicjowaniu budowy wodociągów kato-wickich na przełomie XIX i XX wieku. Dzieje medycyny i działalności charytatywnej na

terenie Katowic. W: Katowice. W 142 rocznicę uzyskania praw miejskich. Red. A. Barciak. Katowice 2008.

Czapliński M.: Czy można mówić o dyskryminacji Śląska? Pruska polityka urzędnicza na Górnym Śląsku. „Studia Śląskie” 1992, T. 51.

Czapliński M.: Dzieje Śląska od 1806 do 1945 roku. W: Historia Śląska. Red. M. Czapliński. Wrocław 2002.

269

Czapliński M.P.: Epidemia cholery w Paryżu w 1832 roku w świetle relacji Heinricha He-inego, zamieszczonej na łamach „Oppelner Zeitung”. „Zaranie Śląskie” 2005, R. 62, nr 10.

Czapliński M.P.: Epidemia cholery w powiecie opolskim w 1831 r. (w świetle relacji fizyka powiatowego dr. Josepha Zedlera). „Studia Śląskie” 2007, T. 66.

Czapliński M.P.: Epidemia cholery w powiecie prudnickim w 1831 r. (w świetle relacji dr. Josepha Reimanna). „Śląsk Opolski” 2004, R. 14.

Czapliński M.P.: Epidemia tyfusu w Bytomiu w latach 1897–1898 i jej zapobieganie. Kwe-stia dostępu ludności do czystej wody pitnej i użytkowej. „Studia Śląskie” 2010, T. 69.

Czapliński M.P.: Zapobieganie epidemii cholery drobiu na Górnym Śląsku w latach 1897–1914. „Studia Śląskie” 2005, T. 64.

Czubiński A.: Historia Polski 1864–2001. Wrocław–Warszawa–Kraków 2002.Czupiał J.: Proces kapitalistycznej industrializacji na Śląsku. „Studia Śląskie” 1969, T. 14.Czupiał J.: Z badań nad rolą państwa w początkowym okresie uprzemysłowienia Śląska.

„Studia Śląskie” 1969, T. 15.Czwielung F.: Der Bildstock von Sacrau. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und Land”

1930, Jg. 5.D. T.: Ländliche Armenenpflege. Krankenpflege. Angehörigkeit. „Schlesische Provinzial-

blätter” 1863, NF, Bd. 2.Das Burgfest in Tost. Historisches von Burg und Stadt Tost. „Oberschlesien im Bild” 1929,

Jg. 6, Nr 28.Das Jahr 1866 und unser Heimatkreis. „Leobschützer Zeitung” 1935, Jg. 59, Nr 142, teil 2.Dehnert E.: Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Groß-Strehlitzer Heimatkalender”

1939, Jg. 4.Derus M.: Kapliczki i krzyże przydrożne Siemianowic Śląskich. Siemianowice Śląskie 1999.Dettke B.: Die asiatische Hydra. Die Cholera von 1830/31 in Berlin und den preuβischen

Provinzen Posen, Preuβen und Schleisen. Berlin–New York 1995.Die Choleraerkrankungen in der Armee im Jahre 1894 und die gegen Ausbreitung und zur

Verhütung der Cholera in der Armee getroffenen Maßnahmen. Bearbeitet in der Medi-

zinal-abtheilung des Königlich preußischen Kriegsministeriums. „Arbeiten aus dem Kaiser-lichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12.

Die Ruhr. „Oberschlesische Heimat” 1917, Bd. 13.Długoborski W.: Industrializacja i narodziny miasta kapitalistycznego 1807–1870. W: By-

tom. Zarys rozwoju miasta. Red. W. Długoborski. Kraków 1979.Drabina J.: Historia Chorzowa od 1868 do 1945 roku. Chorzów 1999.Drabina J.: Stosunki społeczne. W: Historia Gliwic. Red. J. Drabina. Gliwice 1995.Drabina J.: Życie gospodarcze. W: Historia Gliwic. Red. J. Drabina. Gliwice 1995.Dubiel L.: Dzieje Ziemi Raciborskiej. „Nowiny Opolskie” 1948, nr 28.Dubiel L.: Wnętrze mieszkalne domu chłopskiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku.

Studia i materiały. Bytom 1967.Dubiel P.: Kartki z dziejów Chorzowa. „Przegląd Zachodni” 1952, R. 8, T. 1, nr 1–2.

270

Duncan H., Scott S.: Czarna śmierć. Epidemie w Europie od starożytności do czasów współ-czesnych. Tłum. A. Siennicka. Warszawa 2008.

Dworatzik F.: Zur Geschichte von Rokittnitz. 1. Die Cholera in Rokittnitz im Jahre 1866. „Aus dem Beuthener Lande” 1924, Jg. 1, Nr 5.

Dworski M.: Der oberschlesische Notstand 1879/80. „Oberschlesien” 1911, Jg. 10, H. 3.Dzieje Górnego Śląska w latach 1816–1947. Red. F. Hawranek. Opole 1981.Dzierżawski B., Hewelke O., Janowski i in.: Cholera, jej dawniejsze epidemije u nas, przy-

czyny, objawy, zapobieganie i leczenie. Warszawa 1892.Dziewulski W.: Dzieje ludności polskiej na Śląsku Opolskim od czasów najdawniejszych do

Wiosny Ludów. Opole 1972.Dziewulski W.: Górny Śląsk a powstanie listopadowe. „Studia Śląskie” 1971, T. 20.Dziewulski W.: Nysa pod rządami pruskimi (1741–1945). W: Miasto Nysa. Szkice mono-

graficzne. Red. J. Kroszel, S. Popiołek. Wrocław 1970.Dziewulski W.: Stosunek Opolan do powstania listopadowego. „Kalendarz Opolski” 1977.Dziuk J.: Z dziejów parafii w Gorzowie Śląskim. Gorzów Śląski 1995.Egzotyczne pułapki. „Nowa Trybuna Opolska” 2005, nr 127.Epidemia nam nie grozi. „Pielęgniarka i położna” 1995, R. 37, nr 2.Esmarch E. Von: Die Cholera in Ostpreußen im Jahre 1894. „Arbeiten aus dem Kaiserli-

chen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12.Fabian G.P.: 1947 – Gleiwitzer Erinnerungen. „Oberschlesien” 2007, Jg. 56, Nr 17, 20.Festschrift zur 700-Jahrfeier der Stadt Oberglogau 1275–1925. Hrsg. J. Strecke. Oberglogau

1925.Fiolka M.: Geschichte der Pfarrei Ponischowitz. Tost 1925.Fischer W.: Industrializacja i kwestia socjalna w Prusach. W: Industrializacja, przemiany

społeczne i ruch robotniczy w Polsce i Niemczech do 1914 r. Red. A. Czubiński, Z. Kulak. Poznań 1987.

Förster E.: Die Asiatische Cholera, eine alte Krankheit. „Schlesische Provinzialblätter” 1831, Bd. 94.

Franaszek P.: Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii. Kraków 2002.Friedheim: Die Cholera im Weichselstromgebiete und in Westpreußen im Jahre 1894. „Ar-

beiten aus dem Kaiserlichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12.Frosch: Die Cholera im Gebiete der Netze, Warthe und Oder im Jahre 1894. „Arbeiten aus

dem Kaiserlichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12.Frużyński A.: Historia przemysłu górniczo-hutniczego w Bytomiu od początku XVIII wieku

do roku 1939. W: Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich. Red. G. Bożek. Katowice 2004.

Frühauf W.: Die Cholera in Beuthen. „Oberschlesische Zeitung” 1933, Jg. 29, Nr 208.Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska. Zebr. i oprac. D. Simonides,

J. Ligęza. Katowice 1973.Gadomski S.: Krajobraz z kapliczką. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne województwa

katowickiego. Katowice [1990].Gałecka-Paduchowa A.: Kapliczki, figury i krzyże przydrożne ziemi raciborskiej. Katowice

1997.Gawel H.: Die Geschichte der Stadt Konstadt OS. Konstadt 1933.

271

Gawel H.: Geschichte der Dorfgemeinde Simmenau. „Aus der Heimat” 1937, Bd. 6.Gerlich H.: Cykle ludzkiego życia – od narodzin do śmierci. Katowice 1998.Geschichte der Cholera. „Breslauer Hausblätter für das Volk” 1866, Jg. 4, Nr 80–81.Giedroyć F.: Mór w Polsce w wiekach ubiegłych. Zarys historyczny. Warszawa 1899. Gierowski J.: Epoka feudalna. W: Historia Śląska. T. 1. Red. K. Maleczyński. Wrocław–

Warszawa–Kraków 1963.Gładysz A.: Stosunki społeczne, oświata i kultura. W: Lubliniec. Zarys rozwoju powiatu.

Red. J. Jaros. Katowice 1972.Gładyszowa M.: Górnośląskie budownictwo ludowe. Wrocław–Warszawa–Kraków–

Gdańsk 1978.Głodowe lata na Górnym Śląsku. „Nowiny Codzienne” 1937, nr 171. Gnielczyk H.: Die Pestsärge von Pilgersdorf. „Der Oberschlesier” 1935, Jg. 17, H. 4.Godula F.: Historia Raciborza i okolicy. Racibórz 1910.Godula F.: Racibórz w roku 1831. „Nowiny Opolskie” 1947, nr 16.Goerke H.: Die Bedeutung der Gemeindeverwaltungen für die Bekämpfung der Pest, von

Typhus und Cholera in Preussen. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2005, T. 68, z. 1–3.

Golachowski S.: Racibórz na przełomie XVIII i XIX wieku. W: Szkice z dziejów Raciborza. Red. B. Reiner. Katowice 1967.

Gołek F.: Cholera w r. 1874. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5.Górecki J.: Krzyże i kapliczki w pejzażu górnośląskim. Katowice 1999.Górecki J.: Pielgrzymka ślubowana z Tarnowskich Gór do Piekar. Katowice 1997.Górecki J.: Pielgrzymki na Górnym Śląsku w latach 1869–1914. Katowice 1994.Górecki J.: Pielgrzymowanie Górnoślązaków na Górę Świętej Anny w latach 1859–1914.

„Studium Teologiczno-Pastoralne. (Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 7)”. Katowice 2002.

Górny Śląsk: Kształtowanie się regionu na przestrzeni dziejów. W: Słownik medycyny i far-macji Górnego Śląska. T. 1. Red. A. Puzio. Katowice 1993.

Górny Śląsk wczoraj. Red. M. Kusto, R. Budnik, M. Gałuszka i in. Gliwice 1995.Górski P. W.: Materiały do epidemii tyfusu na Górnym Śląsku (1848). W: Epidemie w Polsce

od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.Grabelus F.: Dzieje parafii św. Jacka w Kamieniu Śląskim. Opole 2005.Grabelus F.: Kamień Śląski. Dzieje parafii i życia religijnego. Kamień Śląski 2004.Gralla G.: Epidemie w miasteczkach gliwickich. „Zeszyty Gliwickie” 1973, T. 10.Gramer F.: Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien. Beuthen 1863.Grigarczik K.: Aus alten Zeiten. Als die Pest wütete. „Unsere Heimat” 1927, Ratibor, Jg. 6,

Nr 8.Grodek A.: Rozwój kapitalizmu na Górnym Śląsku. „Przegląd Zachodni” 1948, nr 4.Grzybowski K.: Zabór pruski 1848–1918. W: Historia państwa i prawa Polski. T. 4. Red. J.

Bardach. Warszawa 1982.Guttentag: Ueber die geographische Verbreitung der Cholera. „Schlesische Cholera-Zei-

tung” 1831, Nr 4–5, 7, 11; NF, Nr 3.

272

H. L.: Die Cholerasäule in Gleiwitz-Gröling. Aus Oberschlesiens Notzeit vor 90 Jahren. „Der oberschlesische Wanderer” 1937, Jg. 110, Nr 105.

H. Sch.: Die Landräte des Kreises Beuthen. „Aus dem Beuthener Lande” 1926, Jg. 3, Nr 20.Hahn O.: Oberschlesien während des Krieges von 1866. „Oberschlesien” 1910/11, Jg. 9,

H. 5–6.Halicki P.: Klątwa umarłych nad Grajewem. „Fakt” 2006, nr 238.Hanke E.: Tyfus głodowy na Górnym Śląsku w r. 1848. „Ze Śląska Polskiego” 1917.Hanszke E.: Święty Walenty przemógł cholerę. „Nowa Trybuna Opolska” 2004, nr 38.Hayduk A.: Der Schwarze Tod in Oppeln. „Heimatkalender für den Kreis Oppeln” 1929,

Jg. 4.Heide F.: Chronik der Stadt Grottkau. Grottkau 1867.Heidenfeld: Chronik der Stadt Kreuzburg von Begründung derselben bis auf die neuste Zeit.

Kreuzburg 1861.Heinrich Robert Göppert (1800–1884) zum Gedächtnis. „Schlesischer Kulturspiegel” 2009,

Jg. 44, Nr 3.Heller F.: Die Oberschlesische Hungertyphus-Epidemie i. J. 1848. „Rübezahl. Der Schlesi-

schen Provinzialblätter” 1868, NF, Jg. 7.Heller F.: Ueber die oberschlesische Typhus-Epidemie im Jahre 1848. „Jahresbericht der

schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur” 1854, Jg. 32.Heller M.: Historia Imperium Rosyjskiego. Tłum. E. Melech, T. Kaczmarek. Warszawa

2002.Henderson M.: Nowa plaga ludzkości. Na podst. „The Times”. „Angora-Peryskop” 2006,

R. 6, nr 11.Herz L.: Karawaki. „Spotkania z zabytkami” 2000, R. 24, nr 12.Hetzler H.: Die Cholera in Europa. „Oppelner Zeitung” 1931, Jg. 67, Nr 194.Heydebrandt G. Von: Graf Zedlitz-Trützschler, Oberpräsident von Schlesien. „Schlesien”

1907/1908, Jg. 1.Historische Nachrichten der Kreisstadt Beuthen in Oberschlesien. „Aus dem Beuthener

Lande” 1924, Jg. 1, Nr 6.Hoffmann G.: Historia miasta Katowice. Tłum. D. Makselon, M. Skop. Katowice 2003

(reprint z 1895 roku).Hosoda S.: Położenie socjalne robotników w górnictwie węglowym w dobrach książąt

pszczyńskich na Górnym Śląsku 1847–1870. Wrocław 1997.Hyckel [G.]: Vor hundert Jahren. „Ratiborer Heimatbote” 1931, Jg. 6.Idzikowski F.: Opole. Dzieje miasta do 1863 roku. Tłum. A. Skoberla. Opole 2002 (reprint

z 1863 roku).Ihnatowicz I.: Kapitalizm na ziemiach polskich od drugiej połowy XIX w. do wybuchu I woj-

ny światowej. W: B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz i in.: Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939. Warszawa 1988.

Im Jahre des großen Sterbens. „Oberschlesische Volksstimme” 1929, Jg. 55, Nr 40.Imiela J.N.: Die Königlichen Landräthe des Tost-Gleiwitzer Kreises. „Der oberschlesische

Wanderer” 1842, Jg. 15, Nr 33.

273

Inglot S.: Zjawiska klimatyczno-meteorologiczne na Śląsku od XVI do połowy XIX wieku. W: Z badań nad wpływem posuchy na rolnictwo na Dolnym Śląsku. Red. B. Świę-tochowski. Wrocław 1968.

Jabłonowski W.: Cholera w Europie od roku 1884 do 1887. „Przegląd Lekarski” 1888, R. 27, nr 13–14.

Jacobi: Ueber die Cholera. „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cultur” 1892, Bd. 70.

Jakubowska H.: Wyniki dotychczasowych badań nad medycyną ludową w powiecie oleskim. „Opolski Rocznik Muzealny” 1966, T. 2.

Janczak J.: Okręgi rolnicze Polski Zachodniej i Północnej w pierwszej połowie XIX wieku. Wrocław–Warszawa–Kraków 1969.

Janczak J.: Rozmieszczenie produkcji roślinnej i zwierzęcej na Śląsku na przełomie XVIII i XIX wieku. Wrocław–Warszawa–Kraków 1964.

Janicka I.: Fumigacja jako środek profilaktyczny przeciwko cholerze – przyczynek do historii drugiej epidemii cholery w Cesarstwie Rosyjskim. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. 57, nr 1.

Janowski A.: Jedyny taki kościółek. „Nowa Trybuna Opolska” 2006, nr 296.Jaros J.: Dzieje górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim. Katowice 1986.Jaros J.: Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do 1914 roku. Wrocław–

Warszawa–Kraków 1965.Jaros J.: Historia kopalni Król w Chorzowie (1791–1945). Katowice 1962.Jaros J.: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice 1972.Jastrzębowski Sz.: Postać cholery w fantazji ludowej. „Tygodnik Ilustrowany” 1892, nr 141.Jastrzębowski Z.: Epidemie a rozwój ludności Królestwa Polskiego w latach 1815–1870.

„Archiwum Historii Medycyny” 1984, T. 47, z. 3.Jastrzębowski Z.: Spory o model lecznictwa. Opieka zdrowotna w koncepcjach polskiej poli-

tyki społecznej w XIX i XX wieku (do 1948 roku). Łódź 1994.Jedynak Z.: Dzieje szpitali Spółki Brackiej w Katowicach (1864–1945). „Dzieje medycyny

i działalności charytatywnej na terenie Katowic”. W: Katowice. W 142 rocznicę uzyskania praw miejskich. Red. A. Barciak. Katowice 2008.

Jedynak Z.: Początki opieki medycznej i ubezpieczeń społecznych w Zabrzu i okolicy w XIX wieku. W: Curatores pauperum. Źródła i tradycje kultury charytatywnej Europy Środkowej. Red. A. Barciak. Katowice 2004.

Jedynak Z.: Spółki brackie modelowe rozwiązanie opieki zdrowotnej na Górnym Śląsku w dru-giej połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku. W: Wkład Górnego Śląska w dzie-je europejskiego lecznictwa. Wartości kulturowe – zdrowie – społeczeństwo. Red. W. Kaczorowski, J.M. Dyrda. Opole 2010.

Jemielity W.: Cholera w XIX w. w Łomżyńskiem. „Studia Łomżyńskie” 1998, T. 9.Jeszcze o św. Sebastianie. „Beczka” 2007, R. 19, nr 10.Jonca K.: Ochrona pracy kobiet i robotników młodocianych w przemyśle górniczo-hutni-

czym na Górnym Śląsku w latach 1878–1914. „Studia Śląskie” 1959, T. 2.Jonca K.: Polityka socjalna Niemiec w przemyśle ciężkim Górnego Śląska (1871–1914). Ka-

towice 1966.

274

Jonca K.: Położenie robotników w przemyśle górniczo-hutniczym na Śląsku w latach 1889–1914. Wrocław 1960.

Jonca K.: Z problemów stosowania ustawodawstwa socjalnego w śląskim hutnictwie cynku przed I wojną światową. „Studia Śląskie” 1963, T. 7.

K. W. W.: Podania o morowej zarazie. „Tygodnik Ilustrowany” 1868, nr 9, 11.Kaczmarek R.: Epidemia „hiszpanki” w 1918 roku w powiecie pszczyńskim. W: Wkład Gór-

nego Śląska w dzieje europejskiego lecznictwa. Wartości kulturowe – zdrowie – społeczeństwo. Red. W. Kaczorowski, J.M. Dyrda. Opole 2010.

Kaczmarek R.: Zwalczanie chorób zakaźnych na przykładzie działalności pruskiego królew-skiego lekarza powiatowego w Pszczynie w latach 1871– 1921. W: Dzieje górno-śląskiej medycyny w świetle zasobów źródłowych. Red. J.M. Dyrda, B. Gruszka. Katowice 2007.

Kaczorowski W.: Cholera w Gorzowie Śląskim i w Kluczborku w 1852 roku. „Zeszyty Nau-kowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996.

Kaczorowski W.: Epidemia cholery na terenie Górnego Śląska (rejencji opolskiej) w latach 1831–1832. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współcze-sne. Kraków 2005.

Kaczorowski W.: Epidemia cholery w Opolu w 1831 roku (w świetle relacji dra Josepha Ze-dlera). „Almanach Miejski Opolanin” 2000.

Kaczorowski W.: Epidemia cholery w Krapkowicach w 1831 roku (w świetle relacji dra He-inricha Freunda). W: Opolskie konfrontacje historyczne. Red. M. Masnyk. Opole 2002.

Kaczorowski W.: Heinrich Robert Göppert (1800–1884). Śląski paleobotanik, geolog i le-karz. W: Opolskie konfrontacje historyczne. Red. M. Masnyk. Opole 2002.

Kaczorowski W.: Honorowy obywatel miasta Opola [Carl Ignatius Lorinser]. „Śląsk Opol-ski” 1997, R. 7, z. 4.

Kaczorowski W.: Karol Ignacy Lorinser (1796–1853), lekarz, radca rejencyjny i sanitarny. Katowice 1994.

Kaczorowski W.: Lekarze, łaziebnicy i aptekarze byczyńscy w XVI–XIX wieku. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 32” 1996.

Kaczorowski W.: Ofiary epidemii cholery w Bytomiu i Raciborzu w latach 1831–1832. „Ze-szyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996.

Kaczorowski W.: Opieka społeczna i zdrowotna w Dobrodzieniu w XVII–XIX wieku. „Ze-szyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996.

Kaczorowski W.: Opieka społeczna i zdrowotna w Prudniku w XV–XIX wieku. „Studia Śląskie” 2001, T. 60.

Kaczorowski W.: Opole jako centralny ośrodek zarządzania na Górnym Śląsku (w świe-tle opracowania nadburmistrza dra Augusta Neugebauera). „Almanach Miejski Opolanin” 2000.

Kaczorowski W.: Sylwetki lekarzy. „Kwartalnik Opolski” 1994, z. 4.Kaczorowski W.: Wskazówki metodologiczne dla osób podejmujących prace badawcze do-

tyczące dziejów medycyny i farmacji Górnego Śląska. W: Górny Śląsk – dzieje me-dycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań. Red. J.M. Dyrda. Katowice 2003.

275

Kaczorowski W.: Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1836–1837 w świetle przepisów sanitarno-medycznych. „Kwartalnik Opolski” 1995, z. 1.

Kaczorowski W., Dyrda J.M., Greiner P. i in.: Dzieje medycyny i farmacji górnośląskiej. Stan badań, metodologia badań, katalog źródeł archiwalnych do roku 1945. Opo-le 2009.

Kaczorowski W.: Zapobieganie epidemii szkarlatyny na Górnym Śląsku w XIX wieku w świetle instrukcji sanitarno-medycznej. „Kwartalnik Opolski” 1995, R. 41, nr 2.

Kaegler E.A.J.: Die Armenanstalten, milden Stiftungen, Unterstützungskassen und Wohl-thätigkeits-Vereine, sowie die sonst noch im Interesse der Armenpflege bemerkens-wesenswerthen Einrichtungen Oberschlesiens. Oppeln 1866.

Kahlert: Einige Nachrichten über die Pest in Schlesien, in dem 16, 17 und 18 ten Jahrhun-dert. „Correspondenzblatt der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Cul-tur” 1814, Jg. 5, H. 1.

Kalemba J.: Produkcja górniczo-hutniczo-metalowa w księstwie raciborskim w XIX wieku. „Studia Śląskie” 1990, T. 48.

Kałuża B.: Z dziejów Kamienia Śląskiego. Cholera w Kamieniu Śląskim. „Panorama Ziemi Gogolińskiej” 1997, nr 4.

Kałuża B., Przywara M., Przywara J.: Wielbi dusza moja Pana. 50 lat Kościoła Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Polskiej Nowej Wsi. Polska Nowa Wieś 2003.

Kałuża H.: Do św. Rocha... (O jubileuszowym kościele św. Rocha w Dobrzeniu Wielkim). Brynica 2000.

Kałuża H.: Dzieje parafii Wysoka w Ziemi Oleskiej. Nysa–Wysoka 1998.Kapała Z., Klajmon B.: Dawne kolonie królewskohuckie. W: „Zeszyty Chorzowskie”. Red.

Z. Kapała. Chorzów 1998, T. 3.Kapliczki przydrożne ziemi prudnickiej. Biała, Głogówek, Prudnik. Prudnik 2004.Karlen A.: Człowiek i mikroby. Tłum. G. Siwek. Warszawa 1997.Karpiński A.: W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczy-

pospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekono-miczne i polityczne. Warszawa 2000.

Kieniewicz S.: Historia Polski 1795–1918. Warszawa 1998.Kimmle: Die Cholera in Tolkemit in Westpreußen im Jahre 1894. „Arbeiten aus dem Kai-

serlichen Gesundheitsamte” 1896, Bd. 12.Kiple K.F.: Plaga Justyniana: pierwsza odsłona czarnej śmierci. W: Wielkie epidemie w dzie-

jach ludzkości. Red. K.F. Kiple. Poznań 2002.Kisiel M., Zacharska H., Czerniawska-Ankiersztejn M. i in.: Przypadek zakażenia prze-

cinkowcem cholery non 01 non 0139 w Warszawie. „Przegląd Epidemiologiczny” 2006, T. 60, nr 4.

Klaußmann A.O.: Górny Śląsk przed laty. Tłum. A. Halor. Katowice 1996 (tytuł oryg.: Oberschlesien von 55 Jahren, reprint z 1911 roku.)

Klęska morowa w Opolu w latach 1679/80. „Ziemia Śląska” 1933, R. 7, nr 5.Klinger W.: Dżuma w Oleśnie. „Głos Olesna” 1989.Kluske A.: Chronik des Dorfes Reinersdorf im Kreuzburger Kreise. Schreiberhau 1854.Kluske G.A.: Die Geschichte des Dorfes Schönfeld im Kreis Kreuzburg. „Aus der Heimat”

1936, Jg. 5.

276

Kłopocka I.: Krzyż na drogę. „Nowa Trybuna Opolska” 2006, nr 198.Knosała J.: Parafia Radzionkowska. Jej dawniejsze i dzisiejsze stosunki. Katowice 1926.Knossalla J.: Geschichte der Stadt Hindenburg O/S (Zabrze). Katowice 1929.Knötel P.: Hundert Jahre Königliche Regierung in Oppeln. „Oberschlesien” 1916, Jg. 15, H.

2.Knötel P., Knötel H.: Oberschlesische Sagen. Kattowitz–Breslau–Berlin– Leipzig [b.r.wyd.].Kocój H.: Niemcy a powstanie listopadowe. Sprawy powstania listopadowego w niemieckiej

opinii publicznej i w polityce pruskiej 1830–1831. Zagadnienia wybrane. Warsza-wa 1970.

Kocój H.: Prusy i Niemcy wobec powstania listopadowego. Kraków 2001.Kocój H.: Rząd i pruska opinia publiczna wobec powstania listopadowego. „Kwartalnik

Historyczny” 1964, R. 71, nr 1.Koelling H.: Geschichte der Stadt Pitschen. Breslau 1892.Koenig W.: Chronik von Siemianowitz, Laurahütte, Fannygrube i Georgshütte. Laurahütte

1902.Komender J., Mossakowski M.J., Orłowski T. i in.: Wielki słownik medyczny. Warszawa

1996.Konietzny T.: Die Pest und die Prozession nach Oberglogau. „Neustädter Zeitung” 1921,

Jg. 32, Nr 207.Korc L.: Lekarz a pacjent w świetle zarządzeń pruskiej Regencji Opolskiej w czasie epidemii

cholery w latach 1831–1832. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2002, T. 65, nr 2–3.

Korc L.: Pierwsza epidemia cholery w Polsce. „Wiadomości Lekarskie” 1971, T. 24, nr 11.Korc L.: Propagowanie higieny w języku polskim na ziemiach polskich pod władzą pruską

podczas epidemii cholery w 1831 roku. „Zdrowie Publiczne” 1973, T. 84, nr 1.Korc L.: Wkład nauki polskiej do walki z pierwszą epidemią cholery w Europie w r. 1831.

„Polski Tygodnik Lekarski” 1972, T. 27, nr 6.Kornaczewski: Geschichtliche und rechtliche Entwicklung. In: Handbuch des Oberschlesi-

schen Industriebezirks. Bd. 2. Hrsg. H. Voltz. Kattowitz 1913.Kornaczewski: Kulturelles. In: Handbuch des Oberschlesischen Industriebezirks. Bd. 2.

Hrsg. H. Voltz. Kattowitz 1913.Kornaszewski W., Kornaszewska M.: Niektóre aspekty cholery afrykańskiej. „Polski Tygo-

dnik Lekarski” 1987, T. 42, nr 31–32.Kornecki M., Dziewulski W.: Kultura. W: Opole. Monografia miasta. Red. W. Dziewulski,

F. Hawranek. Opole 1975.Korpalska W.K.: Rozwój instytucji zdrowia publicznego na ziemiach polskich pod zaborem

pruskim na przełomie XIX i XX w. W: Z dziejów zdrowia publicznego. Red. J. Nosko. Łódź 2006.

Korpalska W.K., Szmytkowski J.: Walka z chorobami zakaźnymi na ziemiach polskich pod pruskim zaborem w XIX wieku. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2005, T. 68, z. 1–3.

Korzeniewski K.: Zagrożenia zdrowotne w gorącej strefie klimatycznej. „Lekarz Wojskowy” 2005, T. 81, nr 3.

277

Korzeniowska W.: Codzienność społeczności wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1815–1914). Opole 1993.

Korzeniowska W.: Udział wielkiej własności w przemianach gospodarczych Górnego Śląska drugiej połowy XIX i w początkach XX wieku. „Studia Śląskie” 1998, T. 57.

Korzeniowska W.: Ze studiów nad ludnością najuboższą wsi pszczyńskiej w XIX w. „Sobót-ka” 1993, R. 48, z. 4.

Korzeniowska W.: Ziemiaństwo na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku. Opole 1997.Kosler A.M.: Preussische Volkschulpolitik in Oberschlesien 1742–1848. Breslau 1929.Kossakowska-Jarosz K.: Woda i wilgoć w początkowych dziejach Chorzowa. Od egzysten-

cjalnego utrapienia do wizji mieszczańskiego raju. W: „Zeszyty Chorzowskie”. Red. Z. Kapała. Chorzów 1998, T. 3.

Kostenicz K.: Ostatnie lata Mickiewicza. Styczeń 1850 – 26 listopada 1855. Warszawa 1978.Kowerska Z.A.: Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, napisane przez Ottona Kno-

opa. „Wisła” 1895, T. 9.Kracik J.: Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy. Kraków 1991.Krämer R.: Gospodarka śląska od początków aż do uprzemysłowienia w XIX i XX wieku.

W: Śląsk i Ślązacy. Red. J. Bahlcke. Tłum. M. Misiorny, Z. Rybicki. Warszawa 2001.

Krause W.: Alte Armen - u.Krankenanstalten im Oppelner Lande. „Oppelner Heimatblatt” 1933, Jg. 8, Nr 11.

Krawczynski E.: Theodor Gottlieb von Hippel. „Oberschlesien” 1915, Jg. 14, H. 1.Krawczyński E.: Theodor Gottlieb von Hippel. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und

Land” 1932, Jg. 7.Kroker E.: 1848, ein Schicksaljahr der Heimat. „Unsere Heimat”. Jg. 7, Nr 5, Ratibor 1928.Kronika. „Ziemia Śląska” 1932, R. 6, nr 2.Kruszewski T.: Sejm Prowincjonalny na Śląsku (1824–1933). Wrocław 2000.Kruszewski T.: Zmiany podziału terytorialnego na Śląsku w XIX i XX wieku. „Acta Univer-

sitatis Wratislaviensis. Prawo 264” 1999, nr 2144.Krzyś J.: Postępowanie profilaktyczne przeciwko cholerze w wojsku polskim podczas powsta-

nia listopadowego. „Archiwum Historii Medycyny” 1984, T. 47, z. 4.Kudera J.: Obrazy Ślązaków wspomnienia godnych. T. 1. Mikołów 1920.Kujawa K.: Stemple sanitarne z 1831 r. związane z zarazą cholery. „Filatelista” 1971, R. 18,

nr 22.Kurdziel M.: Księgi zmarłych jako źródło do badań nad chorobami i umieralnośćią ludno-

ści (na przykładzie społeczności parafii św. Jadwigi Śląskiej w Zabrzu Zaborzu w latach 1947– 1956). W: Górny Śląsk – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań. Red. J.M. Dyrda. Katowice 2003.

Kuriositäten aus alten Chroniken. Schutz vor der Cholera. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1942, Jg. 18.

Kuropaś D.: Epidemie, które wstrząsnęły światem. „Żyjmy dłużej” 2007, nr 6.Kwak J.: Epidemia cholery w latach 1831–1832 w rejencji opolskiej. „Zeszyty Naukowe

Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia 18” 1981.

278

Kwak J., Epidemie w miastach górnośląskich od XVIII do połowy XIX wieku. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.

Kwak J.: Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.). Opole 1987.

Kwak J.: Miasta księstwa opolsko-raciborskiego w XVI–XVIII wieku. Opole 1977.Kwak J.: Obyczajowość mieszkańców miast górnośląskich w XVI–XVIII wieku. Opole 1986.Kwak J.: Rzemiosło miejskie w rejencji opolskiej od schyłku XVIII do lat sześćdziesiątych

XIX w. Warszawa–Wrocław 1983.Kwaśny Z.: Hutnictwo szkła na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX w. „Acta Univer-

sitatis Wratislaviensis. Historia 10” 1965, nr 37.Kwaśny Z.: Hutnictwo żelaza na Górnym Śląsku w latach 1740–1918. Katowice 1989.Kwaśny Z.: Hutnictwo żelaza na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Wrocław

1968.Kwaśny Z.: Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. „Acta

Universitatis Wratislaviensis. Historia 39” 1983, nr 570.Kwaśny Z., Źródła rekrutacji robotników huty Fryderyk w Strzybnicy w latach 1846–1914.

„Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 44” 1986, nr 671.Kwiecień A., Puzio A.: Lecznictwo na Górnym Śląsku pod zaborem pruskim do 1918 r.

„Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2002, T. 65, nr 1.Lachur Cz.: Opolszczyzna znana i nieznana. Obrazki krajoznawczo-historyczne. Kępa

2009.Laskawiec H.: Historia parafii Staniszcze Wielkie. Opole 2004.Latawiec K.: Epidemia cholery w Lublinie w 1892 r. W: Epidemie w Polsce od czasów naj-

dawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.Lattermann A.: Oberschlesien und die polnischen Aufstände im 19 Jahrhundert. „Zeitschrift

des Vereins für Geschichte Schlesiens” 1930, Bd. 84.Legieć J.: Działania władz rosyjskich w związku z epidemią cholery w Królestwie Polskim

w latach 1892–1894 (na przykładzie guberni kieleckiej). W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.

Lekcja historii. „Nowa Trybuna Opolska” 2010, nr 138.Lesiuk W.: Ludność Opola i jej struktura. W: Opole. Monografia miasta. Red. W. Dziewul-

ski, F. Hawranek. Opole 1975.Lewandowska J.: Gruźlica i cholera – choroby XIX-wiecznej Europy. „Edukacja Humani-

styczna” 2002, T. 2.Lilientalowa R.: Przesądy żydowskie. „Wisła” 1898, T. 12.Lilientalowa R.: Wierzenia, przesądy i praktyki ludu żydowskiego. „Wisła” 1905, T. 19.Lindmajer J.: Epidemie cholery na terenie rejencji koszalińskiej w XIX wieku (1831–1892).

„Rocznik Koszaliński” 1996, nr 26.Lingelsheim W. v.: Das hygienische Institut. In: Die deutsche Stadt Beuthen O/S und ihre

nächste Umgebung. Hrsg. Kasperkowitz, D. Salomon, E. Stein. „Monographien deutscher Städte: Darstellung deutscher Städte und ihrer Arbeit in Wirtschaft, Finanzwesen, Hygiene, Sozialpolitik und Technik“. Bd. 15: Beuthen O/S. Hrsg. E. Stein. Berlin 1925.

279

Lipok-Bierwiaczonek M.: Przy śląskich drogach. Kapliczki i krzyże przydrożne na Górnym Śląsku. Katowice 1998.

Lipok-Bierwiaczonek M.: W przestrzeni pszczyńskich wsi. Zabytki kultury ludowej. W: Ślą-skie Prace Etnograficzne. T. 3. Red. M. Lipok-Bierwiaczonek. Katowice 2007.

Lis M.: Górny Śląsk. Zarys dziejów do połowy XX wieku. Opole 2001.Lischwitz: Das ereignisreiche Jahr 1866 und unser Heimatkreis. Geschichtliche Erinnerun-

gen. „Leschwitzer Tischkerierkalender für Stadt und Land Leobschütz” 1937, Jg. 11.

Lossow H.: Der schlesische Freiheitssturm von 1813 im Bilde. „Der Oberschlesier” 1938, Jg. 20, H. 3.

Ludomir: Kościółek św. Sebastyana w Opolu, pamiątka zarazy z wieku siedemnastego. „Ze Śląska Polskiego”. Opole 1917.

Lusek J.: Instytut Higieny w Bytomiu – jego rola w badaniach naukowych i przygotowaniu me-dycznego personelu pomocniczego na Górnym Śląsku. W: Wkład Górnego Śląska w dzieje europejskiego lecznictwa. Wartości kulturowe – zdrowie – społeczeństwo. Red. W. Kaczorowski, J.M. Dyrda. Opole 2010.

Lusek J.: Opieka medyczna w Bytomiu do 1939 roku. „Studia Śląskie” 2009, T. 68.Ładogórski T.: Ludność. W: Historia Śląska. T. 2, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–

Warszawa–Kraków 1970.Ładogórski T.: Ludność Śląska na przełomie dwóch epok. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1.

Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.Łopuszański P.: T. W. Konrad Wallenrod. „Focus. Historia“ 2007, nr 6.M. H.: Exzellenz Rudolf von Bitter. „Schlesien” 1913/1914, Jg. 7, H. 10.Maciejewski T.: Historia ustroju Polski. Koszalin 1998.Mak W.: Die oberschlesischen Notjahre 1844–1848. Ein Beitrag zur oberschlesischen Kultur-

geschichte. „Gleiwitzer Jahrbuch” 1927, Bd. 1.Maler K.: Dzieje Głubczyc do 1742 roku. Opole 2003.Malik A.: Wiek po zarazie. „Panorama Ziemi Gogolińskiej” 2002, nr 2.Malik A., Płaskoń J.: Sekrety i cienie. Opole 2007.Malik A., Płaskoń J.: Krąg świętej góry. Opole 2008.Mała encyklopedia medycyny. Red. T. Rożniatowski. Warszawa 1979.Mały słownik języka polskiego. Red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka. Warszawa

1990.Maruszczak-Orzechowska A.: Uwagi nad regulacją zagrodników na Górnym Śląsku.

„Przegląd Zachodni” 1952, T. 1, nr 1–2.Mateoszek I., Mateoszek A.: Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w Rudzie Śląskiej. Ruda

Śląska 2003.Matyas K.: Cholera w górach. Karta z Góralskiej kroniki. „Przegląd Powszechny” 1887,

R. 4, T. 16.Maziarz A.: Działalność medyczna rodzimych żeńskich zgromadzeń zakonnych na Śląsku

w latach 1842–1914 na tle uwarunkowań społecznych. Opole 2005 (dysertacja doktorska przechowywana w zbiorach BG Uniwersytetu Opolskiego).

280

Mehwald F.: Gedrängte Uebersicht, vom ersten Ausbruche der Cholera zu Zilla Jessore am Ganges in Indien und ihrer Verbreitung bis an unsere Grenzen. „Cholerablatt” 1831, Nr 2, 6, 28.

Michalkiewicz S.: Położenie klasy robotniczej. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1. Red. S. Mi-chalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.

Michalkiewicz S.: Przemysł i robotnicy na Śląsku (do 1914 roku). Katowice 1984.Michalkiewicz S.: Rozwój przemysłu i rzemiosła. W: Historia Śląska. T. 2, cz. 2. Red.

S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.Michalkiewicz S.: Wieś i rolnictwo na Górnym Śląsku w przededniu i w kolejnych etapach

przewrotu przemysłowego. W: Wieś i rolnictwo pod wpływem industrializacji w XIX i XX wieku na Górnym Śląsku i w okręgu ostrawskim. Red. S. Michalkie-wicz. Katowice 1992.

Michalkiewicz S.: Wpływ industrializacji na strukturę społeczno-zawodową ludności na Śląsku w drugiej połowie XIX w. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1975, R. 30, nr 4.

Michalkiewicz S.: Zmiany w sytuacji rzemiosła. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 2. Red. S. Mi-chalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.

Michalkiewicz S., Kwaśny Z., Zając A.: Przemysł ciężki. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.

Michalkiewicz S., Kwaśny Z., Zając A.: Przemysł lekki. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.

Michalkiewicz S., Kwaśny Z., Zając A.: Rozwój produkcji przemysłowej. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.

Michalkiewicz S., Wiatrowski L.: Historia chłopów śląskich w latach 1763– 1918. Okres kształtowania się kapitalizmu. W: Historia chłopów śląskich. Red. S. Inglot. War-szawa 1979.

Michalski A.: Epidemie dżumy na ziemiach księstwa klewańskiego książąt Czartoryskich. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.

Mientus K.: Róże bez kolców. Mój Daniec. Opole 1990.Misztal M.: Dzieje Kościoła Trójcy Świętej w Korfantowie. Opole–Korfantów 2001.Mittmann E.: Zagadkowy św. Sebastian. „Beczka” 2007, R. 19, nr 9.Mohr H.: Geschichte der Stadt Königshütte in Oberschlesien. Königshütte 1890.Moszny J.: Życie gospodarcze. W: Historia Tarnowskich Gór. Red. J. Drabina. Tarnowskie

Góry 2000.Moszyński K.: Kultura ludowa Słowian. T. 2, cz. 1. Warszawa 1967.Mücke E.: Die Geschichte der Stadt und Herrschaft Groß Strehlitz. Die Pest in Groß Strehlitz.

„Aus dem Chelmer Lande” Jg. 1930, Nr 9.Musioł L.: Pszczyna. Monografia historyczna. Katowice 1992 (reprint z 1936 roku).Musioł L.: Tychy. Monografia historyczna. Tychy 1992 (reprint z 1939 roku).Myszor J.: Parafia pw. Św. Szczepana w Bogucicach w XIX i na początku XX wieku. W:

Parafia Bogucicka. Tradycja i współczesność. Księga jubileuszowa. Red. W. Świąt-kiewicz, J. Wycisło. Katowice 1994.

281

Myszor J.: Ruch trzeźwości na Górnym Śląsku w latach 1844–1914. „Śląskie Studia Histo-ryczno-Teologiczne” 1981, T. 14.

Myszor J.: Stosunki wyznaniowe. W: Historia Tarnowskich Gór. Red. J. Drabina. Tarnow-skie Góry 2000.

Nadolski P.: Bytom wczoraj. Bytom 1999.Nadolski P.: Cmentarze „choleryczne”. W: Cmentarze bytomskie od średniowiecza do współ-

czesności. Red. J. Drabina. Bytom 1999.Nadolski P.: Miasto i jego zabudowa. W: Historia Tarnowskich Gór. Red. J. Drabina. Tar-

nowskie Góry 2000.Nadolski P.: Powstanie i rozwój bytomskiej infrastruktury – wodociągi i kanalizacja, gaz,

energia elektryczna. W: Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miej-skich”. Red. G. Bożek. Katowice 2004.

Nadolski P.: Wodociągi i kanalizacja Królewskiej Huty, Hajduk i Chorzowa (do 1945 r.). „Zeszyty Chorzowskie”. Red. Z. Kapała. Chorzów 1998, T. 3.

Nadolski P.: Z dziejów bytomskich wodociągów i kanalizacji. Bytom 2004.Naphy W., Spicer A.: Czarna śmierć. Tłum. A. Dębska. Warszawa 2004.Naruszewicz-Lesiuk D.: Cholera. W: Choroby zakaźne i ich zwalczanie na ziemiach pol-

skich XX wieku. Red. J. Kostrzewski, W. Magdzik, D. Naruszewicz-Lesiuk. War-szawa 2001.

Neugebauer [A.]: Die Stadt Oppeln als Behörden-Zentrale in Oberschlesien. In: Deutsch-lands Städtebau. Oppeln. Bearb. F. Kaminsky. Hrsg. K. Maurer. Berlin–Halensee 1926.

Newerla P.: Dzieje Raciborza i jego dzielnic. Racibórz 2008.Neisse einst und jetzt. Neisse 1899.Niebezpieczne pamiątki. „Nowa Trybuna Opolska” 2005, nr 204.Nietsche B.: Geschichte der Stadt Gleiwitz. Gleiwitz 1886.Nocoń H.: Epidemia tyfusu głodowego na ziemi pszczyńskiej. „Zaranie Śląskie” 2007, R. 64.Nokiel M.: Kaplica św. Rocha. „Beczka” 2005, R. 17, nr 16.Obersztyn A.: Rekrutacja siły roboczej do przemysłu górniczo-hutniczego rejencji opolskiej

w okresie industrializacji. Studium statystyczno-historyczne. W: Studia z historii gospodarczej ziem polskich. Red. J. Kwak. Katowice 1995.

Obersztyn A.: Wieś jako źródło rekrutacji siły roboczej w przemyśle górniczo-hutniczym Górnego Śląska w drugiej połowie XIX wieku. W: Wieś i rolnictwo pod wpływem industrializacji

w XIX i XX wieku na Górnym Śląsku i w okręgu ostrawskim. Red. S. Michalkiewicz. Kato-wice 1982.

Ondrusz J.: Godki Śląskie. Podania i baśnie ze Śląska Cieszyńskiego. Ostrawa 1974.Orzechowski K.: Kwestia chłopska na Śląsku w pierwszej połowie XIX w. W: Szkice z dzie-

jów Śląska. Red. E. Maleczyńska. Warszawa 1956.Orzechowski K.: Państwo i prawo. W: Historia Śląska. T. 2, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz.

Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.Orzechowski K.: Państwo i prawo. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 1. Red. S. Michalkiewicz.

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.

282

Orzechowski K.: Postępowanie uwłaszczeniowe na Górnym Śląsku. „Przegląd Zachodni” 1952, R. 8, T. 1, nr 1–2.

Orzechowski K.: Uwłaszczenie i położenie chłopów. W: Historia Śląska. T. 2, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.

Orzechowski K.: Terytorialne podziały na Śląsku. „Kwartalnik Opolski” 1972, T. 18, z. 2, cz. 5.

Orzechowski K.: Terytorialne podziały na Śląsku. „Kwartalnik Opolski” 1972, T. 18, z. 3, cz. 6.

Osadnik I.: Dobrodzień. Monografia miasta 1374–1939 w świetle literatury niemieckiej i polskiej. Dobrodzień 2004.

Otczipka H.: Die Hungermedaillen vom Jahre 1847. „Der Oberschlesier” 1935, Jg. 17, H. 4.Pancer K., Stypułkowska-Misiurewicz H.: Vibrio cholerae 0139 Bengal. Etiologiczny czyn-

nik VIII pandemii cholery. „Postępy Mikrobiologii” 1996, T. 35, z. 1.Pater J.: Kardynał Melchior Diepenbrock książę biskup wrocławski (1798–1853). „Dolny

Śląsk” 1998, T. 5.Pawelec L.: Funkcja edukacyjna kapliczek i krzyży przydrożnych. „Kwartalnik Opolski”

2004, z. 4.Październiok S.: Bobrek. W: Z dziejów dzielnic Bytomia. Red. J. Drabina. Bytom 1991.Pest und Gelöbnistag. „Neisser Zeitung” 1937, Jg. 65, Nr 226.Piernikarczyk J.: Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. T. 1. Katowice 1933.Piernikarczyk J.: Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. T. 2. Katowice 1936.Piotrowski W.: Medycyna polska epoki kontrreformacji (1600–1764). Jawor 1996.Piwarski K.: Historia Śląska w zarysie. Katowice–Wrocław 1947.Piwarski K.: Polacy Śląscy w walce o społeczne i narodowe wyzwolenie 1848–1914. War-

szawa 1955.Płonka-Syroka B.: Wpływ zmian koncepcji podmiotowości człowieka na kształtowanie się

relacji lekarz – pacjent. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2003, T. 66, z. 1.

Pobog-Rutkowski A.: Historia miasta Królewskiej Huty. Królewska Huta 1927.100 Pocztówek Opola z lat 1897–1938. Wyd. U. Zajączkowska. Opole 1997.Popiołek K.: Górnośląski przemysł górniczo-hutniczy w drugiej połowie XIX wieku. Kato-

wice–Kraków 1965.Popiołek K.: Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku. Katowice 1972.Półtorak Z.: Lecznictwo ludowe rodzimej ludności Opolszczyzny. Opole 1989.Prus K.: O walce z pijaństwem na Śląsku Górnym za czasów księdza Ficka (w roku 1844).

Zarys historyczny. Bytom 1914.Prus K.: Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy. Katowice 1992 (reprint z 1932 roku).Przywara M.: Kaplica św. Rocha w Polskiej Nowej Wsi. [Opole 2007].Puzyrewski A.K.: Wojna polsko-ruska 1831 r. Warszawa 1899.Pysiewicz-Jędrusik R., Pustelnik A., Konopska B.: Granice Śląska. Wrocław 1998.Pysz A.: Czarownica. „Kalendarz Opolski” 1979. Pyttel: Die Pest im Land. „Heimatkalender Loben (Heimatkalender für den Kreis Gutten-

tag)” 1942, Jg. 6.R. P. K.: Die Cholera geht um..., „Ostdeutsche Morgenpost” 1938, Jg. 20, Nr 239.

283

Raabe H.: Der schwarze Tod in Pitschen. „Heimatkalender für den Kreis Kreuzburg O/S” 1939, Jg. 15.

Rainer W.: Was man im Jahre 1711 über die Rosenberger Pest schrieb. „Rosenberger Hei-matkalender” 1940, Jg. 15.

Ratajczak B.: Klęski elementarne w Opolu od XVII do połowy XIX w. „Kwartalnik Opolski” 1991, z. 1–2.

Ratajczak B.: Próby zapobiegania klęskom elementarnym w Opolu w okresie od XVII do I połowy XIX w. „Studia Śląskie” 1987, T. 45.

Ratuschny: Die Landräte des Landkreises Oppeln. „Oppelner Heimatkalender für Stadt und Land” 1935, Jg. 10.

Reiner B.: Polityczno-administracyjne podziały Górnego Śląska w XIX i XX wieku. „Studia Śląskie” 1972, T. 21.

Reisch Ch.: Geschichte des St. Annaberges in Oberschlesien. Breslau 1910.Remenz W.: General von Diebitsch – ein Schlesier!. „Wir Schlesier!” 1937/1938, Jg. 18, Nr 3.Remmy: Aus der Geschichte von Simmenau. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg”

1931, Jg. 7.Renke W.: Aktualne problemy związane z chorobami tropikalnymi w transporcie morskim,

lotniczym i lądowym. „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej” 1995, nr 1.Reymann D.: 75 Jahre 63er. Der Heldengang des Oppelner Regiments. Geschichte des Re-

giments Kaiser Karl von Oesterreich und König von Ungarn 4. Oberschlesisches Nr.63. „Oppelner Nachrichten” 1935, Jg. 42, Nr 93.

Reymann D.J.: Der ruhmvolle Weg des Oppelner Regiments. 75 Jahre Geschichte des Regi-ments Kaiser Karl von Oesterreich und König von Ungarn 4. Oberschlesisches Nr. 63. „Oppelner Zeitung” 1935, Jg. 71, Nr 93.

Rostworowski E.: Historia powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 2000.Roszkowiak A., Mizak Z.: Występowanie Vibrio cholerae w rzekach i zbiornikach wodnych

regionu puławskiego. „Lekarz Wojskowy” 2007, T. 83, nr 1.Rozmaitości. „Gwiazdka Cieszyńska” 1894, R. 47, nr 38.Ruffert B.: Die Pest in Neisse und St. Rochus. „Jahres-Bericht des Neisser Kunst – und Al-

tertums – Vereins” 1913, Jg. 17.Ruffert B.: Kurze Chronik von Neisse. Neisse 1910.Ruffie J., Sournia J.Ch.: Historia epidemii. Od dżumy do AIDS. Tłum. B.A. Matusiak. War-

szawa 1996.Rusiński W.: Zarys historii gospodarczej Polski na tle dziejów gospodarczych powszechnych.

Warszawa 1986.Rutkowska-Płachcińska A.: Dżuma w Europie Zachodniej w XIV w. – straty demograficzne

i skutki psychiczne. „Przegląd Historyczny” 1978, T. 69, z. 1.Rutkowski M.: Występowanie chorób epidemicznych w społeczeństwie Królestwa Polskiego

w latach trzydziestych XIX wieku. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2004, T. 67, z. 1.

Rybicki P.: Rozwój ludności Górnego Śląska od początku XIX wieku do pierwszej wojny światowej. W: Górny Śląsk. Prace i materiały geograficzne. Red. A. Wrzosek. Kra-ków 1955.

284

Sadowska J.: Ochrona zdrowia publicznego na ziemiach polskich w zaborze pruskim. „Ar-chiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2000, T. 63, nr 3–4.

Salmonowicz S.: Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa. Warszawa 1998.Samter J.: Zur Geschichte der Cholera – Epidemieen in der Stadt Posen (1831–1873). „Zeit-

schrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 1886, Jg. 2.Sarna K.: Gospodarka komunalna. W: Historia Gliwic. Red. J. Drabina. Gliwice 1995.Sarna K.: Przemysł metalowy i górnictwo. W: Historia Gliwic. Red. J. Drabina. Gliwice

1995.Schaeffer H.W.F.: Kronika Wolnego Państwa Stanowego, a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskie-

go. Cz. 3. Tłum. B. Spyra. Pszczyna 1998.Schiller A.: Die Typhusepidemie in Oberschlesien. „Oberschlesien” 1905/1906, Jg. 4, H. 8.Schlockow J.: Der Oberschlesische Industrie-Bezirk mit besonderer Rücksicht auf seine Kul-

tur-und Gesundheits-Verhältnisse. Breslau 1876.Schmidt J.: Cmentarze gliwickie. „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1987, T. 3.Schneider J.: Geschichte der Stadt Patschkau. Neisse 1843.Scholtyssek J.: Kronika Kamienia Śląskiego. Tłum. J. Rostropowicz. Opole 1994.Schott H.: Kronika medycyny. Tłum. M. Dutkiewicz, B. Horiańczyk, A. Zaniewska. War-

szawa 2002.Schreckenstage vor 100 Jahren. Als in Bergstadt die Cholera herrschte. „Oberschlesische

Volksstimme” 1937, Jg. 63, nr 27.Schulz K.: Rudolf Virchow und die Oberschlesische Typhusepidemie von 1848. „Jahrbuch

der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1978, Bd. 19.Schwarz B.: Der schwarze Tod. „Schlesische Monatshefte” 1937, Jg. 14, Nr 3.Schwedowitz W.: Geschichte der Pfarrei Riegersdorf. Neustadt 1925.Segel B. W.: Wierzenia i lecznictwo ludowe Żydów. „Lud” 1897, R. 3.Seidl K.: Die Arbeiterverhältnisse des oberschlesischen Industriebezirk. „Handbuch des

Oberschlesischen Industriebezirks”. Bd. 2. Hrsg. H. Voltz. Kattowitz 1913.Seit 200 Jahren Ländräte in Schlesien. „OS-Tageszeitung” (Kreuzburger Nachrichten 1941,

Jg. 17, Nr 45.Setna rocznica procesji błagalnej. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 12.Seyda B.: Dzieje medycyny w zarysie. Warszawa 1973.Sęk: Kolera. „Zaranie Śląskie” 1929, R. 5, z. 2.Sich F.A.: Rudolf Virchow, die Typhusepidemie 1848 in Oberschlesien und der Preuβische

Staat. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 2005, T. 68, nr 1–3.Siebel J.: Zgony spowodowane chorobami zakaźnymi w parafii bogucickiej w drugiej połowie

XVIII i pierwszej połowie XIX wieku (wybrane problemy).”. W: Katowice. W 142. rocznicę uzyskania praw miejskich. Dzieje medycyny i działalności charytatywnej na terenie

Katowic. Red. A. Barciak. Katowice 2008.Sieńkowski E.: Dżuma w Gdańsku w 1709 roku. Studium z dziejów epidemiologii. „Archi-

wum Historii Medycyny” 1970, T. 23, nr 3–4.Sieradzka D.: Ludność miasta. W: Historia Gliwic. Red. J. Drabina. Gliwice 1995.Sikorski M.: Nysa. W kręgu zabytków i historii. Krapkowice 2010.Simonides D.: Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata. Opole 2010.Simonides D.: Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego. Wrocław 2007.

285

Simonides D.: Pojęcie „folklor” w myśli europejskiej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Filologia Polska 36, Folklorystyka 1” 1995.

Simonides D.: Śląski horror, o diabłach, skarbnikach, utopcach i innych strachach. Katowice 1984.

Simonides D.: Śląskie wierzenia ludowe. „Kalendarz Opolski” 1979.Simonides D.: Wstęp. „Folklor Górnego Śląska”. Red. D. Simonides. Katowice 1989.Skrzypek W.: Walka z księgosuszem na Śląsku w XVIII i XIX wieku. Wrocław 1988.Słomka J.: Pamiętniki włościanina. Od pańszczyzny do dni dzisiejszych. Warszawa 1983.Smolińska T.: Tradycja ludowa dotycząca Opola. „Studia Śląskie” 1975, T. 28.Smolińska T.: Zmora i strzyga. „Kalendarz Opolski” 1979.Smykała P.: Grodzisko. Dzieje wsi i kościoła 1429–2009. Opole 2009.Sokołowski A.: Wielkie klęski społeczne (ospa – choroby tyfusowe – dżuma – grypa – chole-

ra – choroby zakaźne, właściwe wiekowi dziecięcemu – suchoty płucne – choroby weneryczne – alkoholizm) i walka z niemi. Warszawa 1917.

Solger H.: Der Kreis Beuthen in Oberschlesien. Breslau 1860.Solarek L.: Koty w domu, psy na smyczy. Na podst. „Die Welt”, „Berliner Zeitung”, „Spiegel

Online”. „Angora-Peryskop” 2006, nr 11 z 12 marca.Sosnowski J.: Nowa Wieś Królewska. Dzieje miejscowości. Historia Kościoła. Opole 2005.Spałek K.: Krzyże przydrożne. „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 252 (Opole).Spałek K.: Ślady po wielkiej zarazie. „Gazeta Wyborcza” 2004, nr 142 (Opole).Spychała J.: Zgony w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870. „Śląskie Studia Demo-

graficzne. Historia 125” 1996, T. 3.Stasiak A.: Miasto Królewska Huta. Zarys rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzenne-

go w latach 1869–1914. Warszawa 1962.Stasiak A.: Przemiany stosunków mieszkaniowych w Zagłębiu Śląsko-Dąbrowskim na tle

procesu uprzemysłowienia (lata 1870–1960). Warszawa 1966.Stasiak A.: Stosunki mieszkaniowe w Królewskiej Hucie (Chorzów) w latach 1870–1914.

„Zaranie Śląskie” 1961, R. 24, z. 3.Stasiak B.: Lecieli z cholerą. „Super Express” 2006, nr 169.Steinert A.: Aus der Geschichte der Oppelner Friedhöfe. „Oppelner Zeitung” 1924, Jg. 60,

Nr 258.Steinert A.: Die Oppelner Friedhofsfrage. „Oppelner Zeitung” 1924, Jg. 60, Nr 89.Steinert A.: Freud und Leid in Oppeln vor 75 Jahren. „Oppelner Heimatkalender für Stadt

und Land” 1941, Jg. 16.Steinert A.: Karl Ignaz Lorinser. „Der Oberschlesier” 1938, Jg. 20, H. 8.Steinert A.: Oppelns Werdegang. Ein kurzer Abriß der Stadtgeschichte, auf Grund archivali-

scher Quellen und einschlägiger Literatur. Oppeln 1924.Steinert A.: Theodor Gottlieb von Hippel, der Schöpfer des „Aufruf an mein Volk” vom 17.

März 1813 und zweiter Chef-Präsident des Regierungsbezirks Oppeln 1823–1836. „Der Oberschlesier” 1938, Jg. 20, H. 3.

Stembrowicz W.: Pruski kordon sanitarny w okresie wojny polsko-rosyjskiej (1830–1831). „Archiwum Historii Medycyny” 1982, T. 45, z. 1–4.

Stępniewska-Holzer B.: Życie codzienne na Bliskim Wschodzie w XIX wieku. Warszawa 2002.

286

Strecke J.: 83 Jahre Oberglogauer Krankenhaus. „Aus dem Oberglogauer Lande” 1931, Jg. 7, Nr 1.

Strecke J.: Lebensnöte unserer Vorfahren vor 100 Jahren. „Aus dem Oberglogauer Lande” 1932, Jg. 8, Nr 4.

Stulecie straszliwej epidemji. „Ziemia Śląska” 1931, R. 5, nr 20.Stypułkowska-Misiurewicz H., Augustynowicz E., Lauterback B.: Szczep Aeromonas vero-

nii izolowanych od chorego z podejrzeniem cholery. „Medycyna Doświadczalna i Mikrobiologia” 1992, T. 44, z. 1–2.

Stypułkowska-Misiurewicz H., Gardocka H., Sieczka Z.: Szczep Vibrio cholerae oporny na vibriostatyczny czynnik 0/129 izolowany od chorego na cholerę w Polsce. „Medy-cyna Doświadczalna i Mikrobiologia” 1994, T. 46.

Stypułkowska-Misiurewicz H., Stasiak J., Janczyk M. i in.: Przecinkowce cholery (Vibrio-cholerae non –01) izolowane w Polsce z wody rzeki Bug. „Przegląd Epidemiolo-giczny” 1995, T. 49, nr 3.

Sulik A.: Historia Mysłowic do 1922 roku. Mysłowice 2000.Sulik A.: Życie gospodarcze do 1921 roku. W: Bytom. Zarys rozwoju miasta. Red. W. Dłu-

goborski. Kraków 1979.Sulik A., Ligęza J.: Nowe społeczeństwo miasta i regionu. W: Bytom. Zarys rozwoju miasta.

Red. W. Długoborski. Kraków 1979.Surman Z.: Lekarze górnośląscy drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Kwartalnik Hi-

storyczny „Sobótka” 1992, R. 47, z. 3–4.Sygusch: Die Cholera in Simmenau. „Heimatkalender des Kreises Kreuzburg” 1936, Jg. 12.Sylvester K.: Der Cholerafriedhof bei Dombrowka. „Ausschau von Burg Tost” 1926, Jg. 1,

Nr 7.Szaraniec L.: Rozwój przemysłu hutniczego na Górnym Śląsku. Uwarunkowania polityczne

i ekonomiczne. Katowice 2000.Szczaniecki M.: Powszechna historia państwa i prawa. Warszawa 2001.Szerer B.: Położenie klasy robotniczej. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz.

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.Szewczuk J.: Kronika klęsk elementarnych w Galicji w latach 1772–1848. Lwów 1939.Szmidt J.: Cmentarze gliwickie. „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1987, T. 3.Sznajderman M.: Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS. Warszawa 1994.Szromba-Rysowa Z.: Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku. Wrocław–Warszawa–Kra-

ków–Gdańsk 1978.Szukiewicz W.: Wierzenia i praktyki ludowe (zabobony, przesądy, wróżby itd.), zebrane

w guberni Wileńskiej. „Wisła” 1903, T. 17, z. 4.Szumowski W.: Historia medycyny filozoficznie ujęta. Warszawa 1994.Ślusarczyk W.: Okadzanie listów podczas epidemii cholery w zaborze pruskim w 1831 roku.

Pytanie o sposób postrzegania cholery. W: Epidemie w Polsce od czasów najdaw-niejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.

Śreniowski S.: Historia ustroju Śląska. Katowice–Wrocław 1948.Talar E.: Die St. Sebastiankapelle in Oppeln. „Oppelner Heimatblatt” 1933, Jg. 8.Talko-Hryncewicz J.: Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi Południowej. Kraków 1893.

287

Targ A.: Duszpasterska i dobroczynna działalność duchowieństwa w okresie klęsk żywioło-wych na Górnym Śląsku. „Nasza Przeszłość” 1966, T. 24.

Tomczyk D., Miążek R.: Dzieje Ziemi Korfantowskiej. Opole 1998.Tomczyk D., Miążek R.: Korfantów – dzieje miasta i gminy. Opole 2009.Totensonntag in Oppeln. Rund um die Oppelner Friedhöfe. „Ostfront” 1934, Nr 324.Troska F.: Geschichte der Stadt Leobschütz. Leobschütz 1892.Trunkhardt A.: Dzieje miasta Rybnika i dawniejszego Państwa Rybnickiego na Górnym

Śląsku. Rybnik 1925.Trzeciakowski L.: Uprzemysłowienie w Prusach. W: Industrializacja, przemiany społeczne

i ruch robotniczy w Polsce i Niemczech do 1914 r. Red. A. Czubiński, Z. Kulak. Poznań 1987.

Tschauder F.: Die Kirche des hl. Rochus bei Rosenberg. „Heimatkalender für den Kreis Ro-senberg O/S” 1926, Jg. 1.

Udziela S.: Cholera w pojęciach ludu ziemi sądeckiej. „Materiały Antropologiczno-Arche-ologiczne i Etnograficzne” 1896, T. 1, dział 2.

Ueber Armen-Krankenpflege auf dem Lande. „Schlesische Chronik” 1846, Nr 64.Urban K.: Kirchhöfe und Grabstätten in der Parochie Sodow, Kreis Lublinitz. „Oberschlesi-

sche Heimat” 1912, Bd. 8, H. 3.Vor 120 Jahren kam Kreuzburg zu Oberschlesien. „OS-Tageszeitung” (Kreuzburger Nach-

richten) 1941, Jg. 17, Nr 35.Wagner: Einiges von unseren Ältesten. „Heimatkalender des Kreises Falkenberg” 1930,

Jg. 5.Wajs K.: Ospa prawdziwa w XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich. Początki szczepienia

i ówczesne poglądy. W: Epidemie w Polsce od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków 2005.

Waleczny Z.: Karawaka. Z dziejów kultury religijnej w Polsce. „Nasza Przeszłość” 1987, T. 68.

Wanatowicz M.W.: Rys historyczny lecznictwa na Śląsku w XIX i XX wieku. W: Słownik medycyny i farmacji Górnego Śląska. T. 2. Red. A. Puzio. Katowice 1995.

Wanatowicz M.W.: Ubezpieczenia brackie na historycznym obszarze Górnego Śląska. W: Górny Śląsk – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań. Red. J.M. Dyrda. Katowice 2003.

Wanatowicz M.W.: Ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w XIX i XX wieku. W: Śląsko-zagłębiowskie konfrontacje historyczne (XIX–XX wiek). Red. M.W. Wanatowicz. Katowice 1999.

Wasylewski S.: Na Śląsku Opolskim. Katowice 1937.Wawoczny E.: Legendy i podania z powiatu raciborskiego. Racibórz 2005.Wawoczny G.: Kataklizmy w dziejach Raciborszczyzny. Racibórz 1998.Wawoczny G.: Miejsca Święte Ziemi Raciborskiej. Racibórz 2001.Wąsicki J.: Zabór pruski 1806–1848. W: Historia państwa i prawa Polski. T. 3. Red. J. Bar-

dach, M. Senkowska-Gluck. Warszawa 1981.Weltzel A.: Chronik der Parochie Ostrog bei Ratibor. Ratibor 1882.Weltzel A.: Chronik der Parochie Pogrzebin. Ratibor 1888.Weltzel A.: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel. Kosel 1888.

288

Weltzel A.: Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien. Neustadt 1870.Weltzel A.: Geschichte der Stadt und Herrschaft Guttentag. Ratibor 1882.Weltzel A.: Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor. Ratibor 1881.Weltzel A.: Geschichte der Stadt Sohrau in Oberschlesien. Sohrau 1888.Weltzel A.: Historia miasta Żory na Górnym Śląsku. Żory 1888. Tłum. Z. Krakowczyk i in.

Red. L. Buchalik. Żory 1997.Wereńko F.: Przyczynek do lecznictwa ludowego. „Materiały Antropologiczno-Archeolo-

giczne i Etnograficzne” 1896, T. 1, dział 2.Wiatrowski L.: Niektóre aspekty stosunków demograficznych na wsi i w miastach górno-

śląskich w latach 1875–1910. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 64” 1988, nr 925.

Wiatrowski L.: Przemiany gospodarki folwarcznej i chłopskiej na Śląsku w okresie reform agrarnych w XIX w. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 25” 1974, nr 225.

Wieczorek A.: Aus der Geschichte der Stadt Landsberg O/S. „Oberschlesien” 1905, Jg. 4, H. 5.

Wieczorek A.: Oberschlesien im Grenzverkehr mit Rußland. „Oberschlesische Heimat” 1905, Bd. 1, H. 1.

Wielka encyklopedia PWN. T. 5. Red. nacz. J. Wojnowski. Warszawa 2001.Wielka encyklopedia PWN. T. 8. Red. nacz. J. Wojnowski. Warszawa 2002.Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna Wydawnictwa „Gutenberga”. T. 3. Warszawa

1994.Wierzgoń A.: Krzyże, kapliczki i figury przydrożne. Opole 1992.Wills Ch.: Żółta febra, czarna bogini. Koewolucja ludzi i mikrobów. Tłum. M. Koraszew-

ska. Poznań 2001.Wirski K.: Epidemie cholery na terenie guberni radomskiej w latach 1831–1872 w świetle

statystyki. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia 21” 1984.

Witkowski W.: Zabór pruski 1807–1914. Wielkie Księstwo Poznańskie. W: A. Korobowicz, W. Witkowski: Ustrój i prawo na ziemiach polskich. Od rozbiorów do odzyskania niepodległości. Lublin 1996.

Włodarczyk D.: Od powietrza, głodu, ognia i wojny. Epidemie cholery wśród ludności Re-gencji Bydgoskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Inowrocław 1998.

Wolnik F.: Parafia i szkoła w Kadłubie. Kronika katolickiej szkoły w Kadłubie. Opole 1998.Wysłouch S.: Kapitalistyczna przebudowa rolnictwa śląskiego i jej skutki w latach 1850–

1880. Poznań 1952.Wysłouch S.: Studia nad koncentracją w rolnictwie śląskim w latach 1850–1914. Struktura

agrarna i jej zmiany. Wrocław 1956.Wysłouch S.: Wieś górnośląska od połowy XVIII do połowy XIX wieku. „Przegląd Zachod-

ni” 1952, R. 8, nr 1–2.Zabel E.: Beuthener Friedhofssorgen im Spiegel der Geschichte. Als die Cholera wütete. „Ost-

deutsche Morgenpost” 1939, Jg. 21, Nr 19.Zaorska B.: Epidemia cholery w Warszawie w czasie Powstania Listopadowego. „Medycy-

na–Dydaktyka–Wychowanie” 1997, T. 29, z. 3–4.

289

Zaorska B.: Mitologia cholery. „Medycyna-Dydaktyka-Wychowanie” 1997, T. 29, z. 3–4.Zaraza na Śląsku przed stu laty. „Nowiny Codzienne” 1937, nr 163.Zaraza na Śląsku sprzed 110 laty. „Nowiny Opolskie” 1947, nr 16.Zieliński M.G.: Rejestracja chorób w kościelnych księgach zgonów ziem chełmińskiej i mi-

chałowskiej w XVIII i pierwszej połowie XIX w. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. 57, nr 1.

Zwei Zeugen oberschlesischer Notjahre. Cholerasäule in Zernik. „Heimatkalender des Kreis Tost-Gleiwitz” 1930, Jg. 3.

Żyga S., Zając A.: Ludność. W: Historia Śląska. T. 3, cz. 2. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.

291

ANEKSY

Aneks nr 1: Mapa śmiertelności na cholerę w powiatach rejencji opolskiej w 1831 roku. (Źródło: Atlas zu den Berichten der Cholera-Commission für das Deutsche Reich. H. 6. Berlin 1879, s. 2)

292

Aneks nr 2: Mapa śmiertelności na cholerę w powiatach rejencji opolskiej w 1832 roku. (Źródło: Ibidem, s. 4)

293


294


295

Aneks nr 5: Mapa śmiertelności na cholerę w powiatach rejencji opolskiej w latach 1848–1849. (Źródło: Ibidem, s. 10)

296

Aneks nr 6: Mapa śmiertelności na cholerę w powiatach rejencji opolskiej w 1851 roku. (Źródło: Ibidem, s. 12).

297


298


299

Aneks nr 9: Mapa śmiertelności na cholerę w powiatach rejencji opolskiej w roku 1866. (Źródło: Ibidem, s. 18)

300


301


302

Aneks nr 12: Zgony na cholerę w 1873 roku we wschodnich Niemczech i sąsiednich guberniach Rosji .(Źródło: APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 149)

.

303

Aneks nr 13: Mapa śmiertelności na cholerę w powiatach rejencji opolskiej w 1874 roku. (Źródło: Atlas..., s. 24).

304

Aneks nr 14: Zgony na cholerę w 1894 roku we wschodnich Niemczech, w sąsiedniej Galicji oraz guber-niach Rosji. (Źródło: APKat., OP., L. Pless, sygn. 2132, s. 148)

.

305

Aneks nr 15: Chronologiczny wykaz okresu występowania zachorowań na cholerę w miejscowościach re-jencji opolskiej od 8 sierpnia 1831 roku do 3 marca 1832 roku według napływających doniesień urzędowych, zamieszczanych w „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen Regierung”

Miejscowość Powiat Zasięg czasowy występowania zachorowań na cholerę

Mysłowice bytomski 8 sierpnia – 18 września;11–17 października

Szopienice bytomski 8 sierpnia – 12 września

Imielin pszczyński 13 sierpnia – 10 września

Bytom bytomski 14 sierpnia – 28 września

Piekary Śląskie bytomski 14 sierpnia – 5 września

Kamień bytomski 14 sierpnia – 18 września

Chełm Śląski pszczyński 14 sierpnia – 3 października

Katowice bytomski 19 sierpnia – 30 września

Brzozowice bytomski 21 sierpnia – 12 września

Dąbrówka bytomski 22 sierpnia – 30 sierpnia;19 września – 5 października

Mysłowice – Zamek bytomski 31 sierpnia – 18 września

Szabelnia bytomski 31 sierpnia – 5 września

Halemba bytomski 31 sierpnia – 12 września

Przełajka bytomski 31 sierpnia – 18 września

Rozbark bytomski 6 września – 18 września

Biskupice bytomski 6 września – 18 września

Stara Kuźnia pszczyński 6 września – 10 września

Chorzowski Grunt (Hospitalgrund) bytomski 13 września – 18 września

Zabrze bytomski 13 września – 18 września

Bosacz raciborski 14 września – 28 września;11 października – 15 października

Ostróg raciborski 20 września – 12 listopada

Racibórz raciborski 21 września – 28 września

Koźle kozielski 22 września – 9 listopada

Płonia raciborski 27 września – 5 listopada;31 grudnia – 7 stycznia

Przełajka – Kuźnia (Przeleika-Hammer) bytomski 28 września – 5 października

Racibórz raciborski 28 września – 7 stycznia

Głogówek prudnicki 2 października – 12 listopada

Trzebina prudnicki 5 października – 16 października;21 stycznia – 4 lutego

Miedonia raciborski 6 października – 25 października;16 listopada – 3 grudnia

Nowe Zagrody raciborski 6 października – 12 listopada;19 listopada – 31 grudnia

Brzeźce kozielski 6 października – 19 października

306


Krapkowice opolski 6 października – 26 listopada

Głogowiec prudnicki 8 października – 12 października

Głogówek – Gmina Zamkowa prudnicki 8 października – 5 listopada

Rzepcze prudnicki 8 października – 26 października

Nowy Dwór Prudnicki prudnicki 8 października – 16 października

Reńska Wieś kozielski 9 października – 26 października

Statek przy Opolu opolski 11 października – 12 października

Zimnice Małe opolski 11 października – 20 października;29 października – 5 listopada

Komorniki prudnicki 12 października – 12 listopada

Brzęczkowice bytomski 13 października – 17 października

Chróścice opolski 13 października – 20 października

Opole opolski 13 października – 19 listopada

Tworków raciborski 15 października – 19 listopada

Rudnik raciborski 18 października – 26 listopada

Bolacice raciborski 18 października – 19 listopada

Winiary prudnicki 19 października – 26 października

Proszowice raciborski 20 października – 17 grudnia

Beneszów raciborski 21 października – 26 listopada

Stara Wieś raciborski 21 października – 7 stycznia

Chomiąża głubczycki 21 października – 10 grudnia

Kierpień prudnicki 22 października – 29 października;4 grudnia – 5 grudnia

Łowkowice prudnicki 22 października – 5 listopada

Posucice głubczycki 24 października – 26 listopada

Krasne Pole głubczycki 24 października – 10 grudnia

Długa Wieś raciborski 25 października – 19 listopada

Bojków (Szywałd) toszecko-gliwicki 25 października

Krzanowice kozielski 26 października – 9 listopada

Niemiecki Krawarz raciborski 26 października – 3 grudnia;17 grudnia – 24 grudnia

Czarnowąsy opolski 26 października – 5 listopada

Pruszków opolski 26 października – 5 listopada

Zimnice Wielkie opolski 26 października – 5 listopada

Malina opolski 26 października – 29 października

Nowy Kietrz głubczycki 26 października – 16 listopada;8 grudnia – 31 grudnia

Miedary bytomski 27 października – 5 listopada

Otmęt strzelecki 27 października – 12 listopada

Wielkie Goszczyce raciborski 29 października – 26 listopada

Braciszów głubczycki 29 października – 16 listopada

307


Bliszczyce głubczycki 30 października – 30 listopada

Hulczyn raciborski 31 października – 5 listopada

Pietrowice głubczycki 1 listopada – 16 listopada

Bieńkowice raciborski 5 listopada – 12 listopada

Górki opolski 5 listopada – 19 listopada

Ołdryszów raciborski 6 listopada – 12 listopada

Pisarzowice prudnicki 6 listopada – 19 listopada

Stradunia opolski 6 listopada – 12 listopada

Zawada opolski 6 listopada – 12 listopada

Rudyszwałd raciborski 8 listopada – 12 listopada

Oracze prudnicki 8 listopada – 19 listopada

Jędrynie strzelecki 8 listopada – 12 listopada

Sośnica bytomski 9 listopada – 19 listopada

Raszczyce raciborski 9 listopada – 19 listopada

Dzbańce głubczycki 10 listopada – 26 listopada

Lenarcice głubczycki 11 listopada – 26 listopada;18 lutego – 3 marca

Opawica – wieś głubczycki 11 listopada – 26 listopada;4 lutego – 18 lutego

Wójtowa Wieś opolski 12 listopada – 19 listopada

Zakrzów opolski 12 listopada – 19 listopada

Opawica – osada głubczycki 13 listopada – 10 grudnia;4 lutego – 3 marca

Karczów niemodliński 15 listopada – 26 listopada

Brzezina Polska nyski 15 listopada – 26 listopada

Trzeboń raciborski 16 listopada – 19 listopada

Klisino głubczycki 18 listopada – 26 listopada

Adamowice raciborski 19 listopada – 26 listopada

Nysa nyski 19 listopada – 14 stycznia;28 stycznia – 18 lutego

Ciermięcice głubczycki 19 listopada – 7 stycznia

Skorogoszcz niemodliński 24 listopada – 10 grudnia

Lubotyń głubczycki 24 listopada – 31 grudnia

Lasocice nyski 25 listopada – 17 grudnia

Studzienna raciborski 26 listopada – 24 grudnia

Turze raciborski 26 listopada – 10 grudnia

Skorogoszcz – wieś niemodliński 30 listopada – 10 grudnia

Mokre głubczycki 30 listopada – 7 stycznia

Hajduki Nyskie nyski 30 listopada – 3 grudnia;15 lutego – 3 marca

Rusocin nyski 3 grudnia – 17 grudnia

308


Bielice nyski 3 grudnia – 24 grudnia

Przecza niemodliński 10 grudnia – 24 grudnia

Dzierżysław głubczycki 13 grudnia – 7 stycznia

Drogoszów nyski 14 grudnia – 7 stycznia

Jasienica Górna nyski 14 grudnia – 7 stycznia

Włodary nyski 14 grudnia – 17 grudnia

Lipowa nyski 14 grudnia – 17 grudnia

Bezdzieków głubczycki 15 grudnia – 28 stycznia

Raków głubczycki 15 grudnia – 31 grudnia

Nowa Cerekwia głubczycki 16 grudnia – 14 stycznia

Pietrowice Wielkie raciborski 18 grudnia – 24 grudnia

Zubrzyce głubczycki 19 grudnia – 7 stycznia

Jarnołtówek nyski 21 grudnia – 31 grudnia

Żelazna grodkowski 22 grudnia – 7 stycznia

Łęgi głubczycki 24 grudnia – 31 grudnia

Głuchołazy nyski 25 grudnia – 31 grudnia

Pszczyna pszczyński 27 grudnia – 4 lutego

Wojnowice raciborski 28 grudnia – 14 stycznia

Korfantów niemodliński 28 grudnia – 31 grudnia

Borucin raciborski 1 stycznia – 7 stycznia

Bolesław raciborski 5 stycznia – 8 stycznia

Ocice Górne raciborski 15 stycznia – 21 stycznia

Łąka Prudnicka prudnicki 16 stycznia – 4 lutego

Prudnik prudnicki 21 stycznia – 18 lutego

Strzeleczki prudnicki 21 stycznia – 28 stycznia;4 lutego – 18 lutego

Buków nyski 21 stycznia – 28 stycznia

Jasiona prudnicki 28 stycznia – 18 lutego

Dytmarów prudnicki 28 stycznia – 4 lutego

Szybowice prudnicki 28 stycznia – 4 lutego;18 lutego – 3 marca

Skrzypiec prudnicki 4 lutego – 11 lutego

Pogórze prudnicki 4 lutego – 11 lutego

Domaszkowice nyski 8 lutego – 18 lutego

Łącznik prudnicki 11 lutego – 3 marca

Czyżowice prudnicki 11 lutego – 3 marca

309


Krzyżkowice prudnicki 18 lutego – 3 marca

(Źródło: „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen Regierung” 1831, St. 34–52, s. 204, 212, 228, 242, 250, 256, 262, 270, 274, 280, 282, 291–292, 297–298, 301–302, 307–308, 313–314, 319–320, 323–324, 327–328; 1832, St. 1–9, 12, s. 5–6, 9–10, 19–20, 25–26, 29–30, 37–38, 42, 44, 50, 63).

Aneks nr 16: Wykaz zachorowań i zgonów w Bytomiu podczas epidemii cholery w 1837 roku

Miejscowość Miesiąci dzień

Zestawienie dzienne Zestawienie łączne

wcz

oraj

poz

osta

jący

ch

orzy

now

i cho

rzy

sum

a ch

oryc

h

są już

pozo

staj

ący

w le

czen

iu

są już ogólnie od wybuchu choroby od 27 listopada do

dzisiaj

zmar

li

wyz

drow

iali

chor

zy

zmar

li

wyz

drow

ieli

pozo

staj

ący

w le

czen

iu

Bytom

27 listopada2 grudnia3 grudnia4 grudnia5 grudnia6 grudnia8 grudnia9 grudnia

––112112

2111––2–

21222132

2–1–1–11

––––––––

–1121122

23566677

22445555

––––––––

–1121122

(Źródło: APKat., Akta miasta Bytom (dalej: Am. Bytom), sygn. 4767, s. 20).

310

Aneks nr 17: Wykaz zachorowań i zgonów w Pszczynie podczas epidemii cholery w 1837 roku

Miejscowość Miesiąci dzień

Zestawienie dzienne Zestawienie łączne

wcz

oraj

poz

osta

jący

ch

orzy

now

i cho

rzy

sum

a ch

oryc

h

są już

pozo

staj

ący

w le

czen

iu są już ogólnie od wybuchu choroby od 27 listopada do

dzisiaj

zmar

li

wyz

drow

iali

chor

zy

zmar

li

wyz

drow

ieli

pozo

staj

ący

w le

czen

iu

Miasto Pszczyna

1 grudnia2 grudnia3 grudnia4 grudnia5 grudnia6 grudnia7 grudnia

8 grudnia9 grudnia

10 grudnia11 grudnia12 grudnia13 grudnia14 grudnia



29 grudnia30 grudnia31 grudnia1 stycznia2 stycznia3 stycznia4 stycznia

–222344

4423233

3422222

–212211

111––––

2–111––

–11–22–

1––––––

3–11–––

–––––––

2233444

4533453

4422222

3223211

111––––

––1––––

–1––12–

–1–––––

11–11––

––1––––

–––––––

–1–2–––

–1––––2

–––––––

–––––––

2223444

4232333

422222–

2122111

11–––––

5

6

1

5

–

1

4

1

4

1

–

3

3

–

–

4

3

–

1

–W sumie 17 11 6 –

(Źródło: APKat., OP., Akta miasta Pszczyna (dalej: Am. Pszczyna), sygn. 1639, s. 14,16).

311

Aneks nr 18:Wykaz zachorowań i zgonów w Opolu podczas epidemii cholery w latach 1848–1849

Nr

Naz

wa

pow

iatu

i m

iejs

cow

ości

Dzi

eń w

ybuc

hu ch

orob

y

Dzi

eń o

stat

nieg

o pr

zypa

dku

zach

orow

ania

lub

zgon

u

Licz

ba m

iesz

kańc

ów

Od 1 grudnia do 15 grudnia

1848 roku

Od 16 grudnia do 31 grudnia 1848

roku

Od 1 stycznia do 15 stycznia 1849 roku

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

1.

Powiat opolskiMiasto Opole

1 grudnia 1848 roku

21 listopada 1849 roku

7699 33 17 8 8 22 16 4 2 26 14 9 3

Od 16 stycznia do 31 stycznia 1849

roku

Od 1 lutego do 15 lutego 1849 roku

Od 15 maja do 31 maja 1849 roku

Od 1 czerwca do 15 czerwca1849 roku

Od 16 czerwca do 30 czerwca

1849 roku

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

28 14 13 1 3 1 2 - 15 11 3 1 23 9 - 14 33 17 13 3

Od 1 lipca do 15 lipca 1849 roku

Od 1 września do 15 września 1849

roku

Od 16 września do 30 września 1849

roku

Od 1 października do 15 października

1849 roku

Od 16 października do 31 października 1849

roku

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

17 9 8 - 17 9 3 5 4 1 - 3 10 7 1 2 17 9 6 2

Od 1 listopada do 15 listopada 1849

roku

Od 16 listopada do 30 listopada 1849

roku

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

zach

orow

ali

zmar

li

wyz

drow

iali

jesz

cze

chor

zy

28 16 6 6 15 6 2 7

(Źródło: Archiwum Państwowe w Opolu (dalej: APOp.), Akta miasta Opole (dalej: Am. Opole), sygn. 2772, s. 227–228).

312

Aneks nr 19: Wykaz zachorowań i zgonów w Woźnikach podczas epidemii cholery w 1852 roku

Nr Miejsco-wość

Zachoro-wania

Z tego

Jeszcze chorzy

W ogóle

UwagiSprawozdanie

złożonewyzdro-

wiali zmarli

zach

orow

ania

zgon

y

wyz

drow

ieni

a

jesz

cze

chor

zy

1.2.3.4.5.6.7.8.

Woźniki

271449

11112-

93693351

11517482-

74

102661-

2741455465767878

1117182730394141

912182528313637

71192661-

2/9 1852 9/9 1852

14/9 1852?

29/9 1852 5/10 185212/10 185219/10 1852

(Źródło: APKat., Akta miasta Woźniki (dalej: Am. Woźniki), sygn. 406, s. 14).

Aneks nr 20: Świadectwo zdrowia podróżnego (Gesundheits-Attest für Reisende) z 1831 roku

* pozycja społeczna(Źródło: APOp., Landratsamt Oppeln (dalej: L. Oppeln), sygn. 1391, s. 22–23; Akta miasta Grodków

(dalej: Am. Grodków), sygn. 1197; APKat., Oddział Gliwice (dalej: OG.), Akta miasta Gliwice (dalej: Am. Gli-wice), sygn. 5912, s. 102; APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 96; APKat., Oddział Racibórz (dalej: OR.), Akta miasta Żory (dalej: Am. Żory), sygn. 106, s. 89–90, 93; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 36, s. 216).

313

Aneks nr 21: Świadectwo zdrowia zwierząt (Gesundheits-Attest für Thiere) z 1831 roku

(Źródło: APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 26–27; Am. Grodków, sygn. 1197; APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 98).

314

Aneks nr 22: Świadectwo czystości towarów (Reinheits-Attest für Waaren) z 1831 roku

(Źródło: APKat., OP., Am. Pszczyna, sygn. 1638, s. 100; APKat., OG., Am. Gliwice, sygn. 5912, s. 102; APKat., OR., Am. Żory, sygn. 106, s. 94; APOp., L. Oppeln, sygn. 1391, s. 30–31; Am. Grodków, sygn. 1197; „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen...” 1831, St. 36, s. 217).

Aneks nr 23: Wzór zgłoszenia przypadków cholery z 1884 roku

(Źródło: „Extrabeilage zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Oppeln” 1884, St. 33. s. 4; „Extrabei-lage zu St. 31 des Ratiborer Kreisblattes“ 1884, s. 6).

315

Aneks nr 24: Podanie górnośląskie o strzydze ze Starej Wsi pod Raciborzem z okresu epidemii cholery

„Strzyga”.„Czy wiedzą państwo, co to jest Seiga (Scheiga)? Gdy u nas w Starej Wsi [powiat raciborski] zaczęło się

tegoroczne [1873 rok?] duże umieranie – i było u nas rzeczywiście większe niż roku [18]55 i [18]31, to przy-trafiło się na piątym miejscu biednej Karoline, dobrej poczciwej wdowie, której od dawna sprawiało przyjem-ność, gdy mogła być dla kogoś uczynna. Dla mnie np. zbierała najpiękniejsze pędy fuksji, przynosiła mi je, gdy tylko dochodziły do kwitnienia i cieszyła się na całej twarzy, gdy ja się z tego cieszyłem. Najlepiej się czuła, gdy znalazła opuszczonego chorego, którego mogła zabrać do siebie, do izdebki i opiekować się aż do śmierci. Wtedy wyżebrywała parę groszy od gospodyni do gospodyni, by biedny zmarły nie musiał iść do grobu bez pieśni i muzyki. Przed rokiem dobra Karoline wzięła do siebie swą własną siostrę, która była chora i opuszczo-na, wiernie się nią opiekowała i w końcu po śmierci zamknęła jej oczy. Gdy więc myła zwłoki, zauważyła, że jej siostra była Seigą. Ale to rozpoznała po znamieniu, które ciało nosiło na plecach i to wyglądało jak duże noży-ce. (Według innych byłaby to złośliwa osoba, która umyślnie, by stać się Seigą po śmierci wcisnęła nożyce pod ramię i przez przeoczenie została z nimi pochowana. W tym przypadku umieranie będzie trwało, aż nożyce zostaną przeżarte przez rdzę.) Wtedy Karoline bardzo się wystraszyła, gdyż wiedziała bardzo dobrze, że teraz po roku niechybnie przejdzie wielkie umieranie przez lud, kiedy ona ciało tak pogrzebała, jakim było i że to umieranie zatrzyma się, aż nożyce na plecach Seigi całkowicie zgniją. Należałoby odciąć zwłokom głowę i po-łożyć ją na łono; wtedy Seiga nie mogłaby już powstać i lud byłby uratowany. Ale ponieważ to była jej siostra, to biedna Karoline nie mogła tego uczynić; nie powiedziała o tym nikomu, położyła zwłoki do trumny, tak jak się wkłada inne zwłoki, i kazała je porządnie pochować. Ale odtąd nie była już zadowolona, ponieważ ze strachem i trwogą myślała o duszeniu, które przejdzie przez lud po roku. I rzeczywiście: ledwie upłynął rok, to zaczęło się już umieranie. Powstała Seiga z grobu i w postaci niebieskiej cholerycznej śmierci udusiła naj-pierw jedną matkę wraz z niemowlęciem, które nosiła przy piersi; potem jedną zalotnicę, która położyła się do łóżka tej matki; potem jedną matkę, która właśnie miała rodzić. Gdy to biedna Karoline słyszała, zasmuciła się bardziej niż była już przez cały rok; żałowała teraz gorzko, że Seidze, chociaż to była jej własna siostra, nie odcięła głowy i nie położyła na łono. Ponieważ teraz czuła się winną śmierci ludzi, więc chciała przynajmniej bronić ich przez wierną opiekę nawiedzonych śmiercią. Gdy więc znowu jedna kobieta walczyła z cholerycz-ną śmiercią, to w mgnieniu oka była też biedna Karoline na miejscu i pomagała niewieście, jak tylko mogła. Ale rozzłościła się na to Seiga i udusiła najpierw własną siostrę, a potem niewiastę. Odtąd nikt nie obronił się przed nią. Umierały jednak tylko niewiasty. Gdy to spostrzegli mężczyźni, uradowali się, pobiegli do karczem i triumfowali: „Pozwólcie nam radośnie dalej pić, gdyż Seiga nie ośmieli się na nas!” Taka buta rozgniewała dusicielkę; wtedy zaczęli umierać także mężczyźni. I teraz Seiga dusi bez przeszkód i będzie dalej dusić, aż nożyce na plecach jej zwłok ulegną rozkładowi. Jednak jest jeszcze jeden ratunek: trzeba by wygrzebać zwłoki i następnie odciąć jej głowę i położyć ją na łono.

- Wiecie teraz państwo, co to jest Seiga? Oczywiście! Wilkołak [Währwolf] lub wampir w zmienionej postaci.”

(Źródło: K. Baster: Choleramärchen aus Oberschlesien. „Rübezahl. Der Schlesischen Provinzialblätter” 1873, Jg. 77, NF, Jg. 12, s. 448–449; P. Knötel, H. Knötel: Oberschlesische Sagen. Kattowitz–Breslau–Ber-lin–Leipzig [b.r.wyd.], s. 97–100; E. Wawoczny: Legendy i podania z powiatu raciborskiego. Racibórz 2005, s. 27–28. W Starej Wsi w 1873 roku (roku opublikowania w „Rübezahl. Der Schlesischen Provinzialblätter”) zmarło na cholerę 50 osób, w 1855 roku zaś – 37, a w 1831 roku –12; źródło: Pistor: Die Verbreitung der Cholera..., s. 270–271).

Aneks nr 25: Relacja dr Kunze z wybuchu cholery we wsiach Lubotyń i Dzierżysław (powiat głubczycki) w 1831 roku

„Dzierżysław leży w dolinie otoczonej górami piaskowymi i gipsowymi i jest podzielony od zachodu na wschód na dwie nierówne połowy w poprzek przepływającego potoku, który przy utrzymującym się deszczu, występuje czasami z brzegów. Ta większa połowa – górna część wsi, przechodzi stopniowo w górę piaskową położoną na południu i jest w porównaniu do mniejszej połowy – dolnej części wsi, położonej na równinie

316

z nieznaczącym brzegiem potoku, dużo wyższa. Dolna część wsi jest równocześnie bagnista i graniczy na zachodzie i wschodzie z bagnistymi łąkami.

Dnia 20 listopada 1831 roku zachorowała w górnej części wsi 7-osobowa rodzina po spożyciu niskiej ja-kości młodej baraniny; wszyscy dostali biegunki i skarżyli się na nudności i skłonność do wymiotowania; ale ojciec rodziny 70-letni starzec i pijak wymiotował, miał biegunkę, pił wiele, został opanowany przez drgawki w rękach i nogach i zmarł 23 listopada. Pozostali następnego dnia czuli się już zdrowi; tylko parobek, który zajmował się dużo i długo wokół starego, skarżył się na ciężkość głowy i nieustanne mdłości i dlatego poszedł 21 listopada około południa do Lubotynia, wioski oddalonej o ¼ mili od Dzierżysława, by opiekował się nim jego ojciec. Ojciec pielęgnował go, ale już wieczorem został opanowany przez osłabienie, zawroty głowy, nud-ności, wymioty, biegunkę, skurcz łydek i niezaspokojone pragnienie i zmarł następnego ranka 22 listopada. Parobek wkrótce wyzdrowiał, natomiast zachorowały w tym samym domu na podobne symptomy od 25 do 30 listopada jeszcze 4 osoby, a w 10 sąsiednich domach 22 osoby. Wymienione 10 domów są gęsto obok sie-bie wybudowane i są ze sobą w ciągłej styczności, są otoczone dużymi gnojowiskami i bagnistymi kałużami i były, jako że znajdują się w małej nizinie, częściowo zalane ubiegłego lata przez wodę przepływającą obok z pola. Osobliwe jest, że cholera wybuchła w 10 domach w dzień, w którym jeden gospodarz wywiózł na pole swoje duże, leżące przed oknami, w połowie zgniłe gnojowisko; w tym domu zachorował najpierw gospodarz, potem jego żona i 2 jego dzieci, i w końcu sąsiedzi.

Wyżej wspomniany parobek pomógł pochować swego ojca i wrócił 24 listopada wieczorem zdrowy do Dzierżysławia. Podczas gdy cholera zabierała swe ofiary w Lubotyniu, nie wydarzył się w Dzierżysławiu żaden nowy przypadek zachorowania; dopiero 4 grudnia zachorował wieśniak, silnej i poza tym zdrowej budowy ciała, który poprzedniego dnia upił się i przeziębił. On wymiotował, miał rozwolnienie, skarżył się na piekące bóle w podbrzuszu, na skurcze w ramionach i łydkach, dużą gorączkę i pragnienie, i zmarł po 10 godzinach. Aczkolwiek otoczeniu wydawał się ten rodzaj śmierci budzący obawy, został on jednak 7 grudnia pochowa-ny publicznie. W tymże domu nikt poza tym nie zachorował. Ale grabarka, amatrix spirituosorum, która umyła zwłoki, by pokazać obecnym swoją nieustraszoność, pocałowała zmarłego i położyła się do jego łóżka, zachorowała 11 grudnia z podobnymi objawami i zmarła 13 grudnia w nocy. Dnia 13 grudnia wieczorem zachorował mężczyzna, który 4 grudnia pomagał nieść zwłoki zmarłego do grobu, a 14 grudnia rano zachoro-wało jeszcze 5 osób, które uczestniczyły w pogrzebie. Wszystkich ogarnęło wyczerpanie, biegunka, wymioty, niezaspokojone pragnienie i skurcze łydek. Ponieważ wśród chorych znalazł się też mój stary ojciec, zostałem zaraz do niego zawołany i odwiedziłem równocześnie innych 5 chorych. We wrocławskich szpitalach cho-lerycznych nr 2 i nr 3 próbowałem poznać cholerę w rozmaitym charakterze i dlatego mogłem tu należycie ocenić najwyraźniejszy obraz cholery naprowadzony przez spojrzenie, głos i skargi chorych. W czasie mojego pobytu w Dzierżysławie od 14 do 28 grudnia 1831 r. zachorowało w sumie 27 osób. Prawie u wszystkich nosiła w sobie choroba gastryczny charakter, z wyjątkiem niewielu, gdzie bardzo wyraźnie objawiła się zapalnie.

Moje leczenie ograniczało się, stosownie do warunków, tylko do ogrzewania chorego za pomocą naparu z rumianku, kwiatu bzu i ziela mięty pieprzowej aż do obfitych potów; nacierania skóry chrzanem, zaczynio-nym ciastem i gorącym octem; środków na wymioty, puszczania krwi, kalomelu, proszku Dovera i wina. Gdy chory obficie wymiotował, nie podawałem mu dalej nic innego, jak 1 łyżkę stołową słodkiego wina węgier-skiego (Tokaier Ausbruch); nadmierne wymioty zaraz ustępowały i kontynuowałem tę dawkę co 4 godziny aż do wyzdrowienia. Jeżeli skurcze w członkach nie ustawały, to kazałem wcierać mieszankę z spirit. camphorat. i ol. terebinth. i to z najlepszym wynikiem. Przy długo trwającej biegunce kazałem spożywać zupy z bulw storczyków lub podawałem im kilka gramów proszku Dovera, lub powierzałem to naturze, która najczęściej bez szkody sama sobie pomagała. Gdzie tylko uwydatniał się całkiem wyraźnie zapalny charakter, otwierałem żyłę i dawałem albo kalomel albo tylko gorzką wodę migdałową. Jeśli zniknęła nadmierna pobudliwość, to podawałem co 4 godziny 1 łyżkę stołową wina. Również w niewielu przypadkach, w których serpentaria lub arnica wydawały mi się być stosowne, dawałem małe dawki wina. I pod tym prostym leczeniem z 27 chorych wyzdrowiało 21 osób, 6 zmarło; 1 w ciągu 3 godzin, 1 w ciągu 8 godzin, 2 w ciągu 24 godzin i 2 w ciągu 9 dni; (ostatni na tyfus).

Jeśli wróci się teraz do szerzenia się cholery w Dzierżysławiu, to wydaje się prawie, jakby zarazek otrzymał tu swe pełne prawo; to prawo jest jednak znacząco uszczuplone, gdy dokładniej rozważy się zachodzące przed i przy wybuchu okoliczność. 8 dni przed wybuchem cholery nieustannie padało i 12 listopada wieczorem wystąpiła bardzo gęsta mgła, która ciągnęła się nieprzerwanie aż do rana 14 listopada. W czasie tej mokrej pogody, skarżyła się duża część mieszkających w dolnej części wsi na wodę, na dolegliwości podbrzusza, brak apetytu i biegunkę, a 14 grudnia rano zostali owładnięci przez cholerę ci, którzy albo uczestniczyli 7 grudnia

317

w pogrzebie, albo przeziębili się, albo popełnili ciężki błąd dietetyczny. Uderzającym pozostaje, że choroba rozszerzyła się głównie tylko w dolnej części wsi. W górnej części wsi, podczas mojego pobytu, zachorowały w sumie tylko 3 osoby.”

(Źródło: Kunze: Ausbruch der Cholera in den Dörfern Liptin und Dirschel Leobschützer Kreises. „Schlesi-sche Cholera-Zeitung” 1832, LF, Nr 8, s. 249–250).

Aneks nr 26: Wykaz osób zmarłych na cholerę w Bytomiu w 1831 roku

Lp. Data zgonu Nazwisko i imię zmarłej osoby Wiek

1. 28 lipca Wendel Gottlieb, chirurg kompanii 47

2. 1 sierpnia Winczek Gottlieb, pielęgniarz 38

3. 2 sierpnia Scheer Franz, muszkieter 27

4. 2 sierpnia Czerner Seraphin, muszkieter 24

5. 3 sierpnia Schmeer Carl, muszkieter 24

6. 4 sierpnia Schwefel Petronella, służąca 23

7. 4 sierpnia Goralczÿk Bernhard, tkacz 38

8. 5 sierpnia Brdella Andreas, posiadacz dóbr miejskich 54

9. 5 sierpnia Tÿralla Balthasar, robotnik dniówkowy 52

10. 5 sierpnia Radai George, muszkieter 23

11. 5 sierpnia Helling Johann, chirurg kompanii 34

12. 5 sierpnia Schÿdlo Casimir, stróż nocny 44

13. 6 sierpnia Mathuschowitz Florian, obywatel ziemski 70

14. 6 sierpnia Michalskÿ Hedwige, robotnica dniówkowa 60

15. 7 sierpnia Goralczÿk Anton, tkacz 20

16. 7 sierpnia Weiss Ignatz, służący chorych 26

17. 7 sierpnia Bialetzky Thadeus, służący chorych 31

18. 7 sierpnia Fiola Thomas, garncarz 50

19. 8 sierpnia Malick Joseph, muszkieter 26

20. 8 sierpnia Pisarek Johann, robotnik dniówkowy 26

21. 9 sierpnia Brdella Maria, robotnica dniówkowa 50

22. 9 sierpnia Hartung Marianna, żona gwoździarza 50

23. 10 sierpnia Tÿralla Marianna, żona robotnika dniówkowego 50

24. 12 sierpnia Goralczÿk Valentin, syn zmarłego na cholerę Bernharda 4½

25. 12 sierpnia Slotta Johanna, córka Franza 1¼

26. 13 sierpnia Jesussek Vincent, muszkieter 24

27. 13 sierpnia Mallek Peter, szewc 64

28. 15 sierpnia Pysak Andreas, czeladnik garncarski 30

29. 15 sierpnia Kosmel Leopold, służący chorych 50

30. 16 sierpnia Strzewiczek Barbara, żona robotnika dniówkowego Norberta 26

31. 16 sierpnia Wolff Blasius, robotnik dniówkowy 30

32. 16 sierpnia Wolff Blasius, syn robotnika dniówkowego Blasiusa 1½

33. 17 sierpnia Buchta Elisabeth, komorniczka 75

318

Lp. Data zgonu Nazwisko i imię zmarłej osoby Wiek

34. 17 sierpnia Orzegow Malke, matka żonatego Wolffa Blocha 60

35. 17 sierpnia Studzinskÿ Johanna, wdowa po rzeźniku Josephie 32

36. 17 sierpnia Wolff Simon, syn Wolffa Blasiusa 7

37. 20 sierpnia Reisewitz Stanislaus, szewc 62

38. 23 sierpnia Studzinskÿ Wilhelm, syn rzeźnika Josepha 12

39. 23 sierpnia Schott Marianna, żona stolarza Antona 24

40. 23 sierpnia Zabrzetzki Juliana, żona kapelusznika Franza 30

41. 8 września Danziger Samuel, syn tkacza Joachima 2½

42. 8 września Bednarczik Juliana, robotnica dniówkowa z Chropaczowa 30

43. 12 września Pogorzaleck Andreas, gospodarz dożywotnik 80

44. 12 września Pogorzaleck Eva, gospodyni dożywotnica żona Andreasa 78

45. 16 września Lattka Johanna, służąca Beuthnera Marcusa 20

46. 19 września Danziger Joachim, tkacz 40

47. 20 września Reck Peter, robotnik dniówkowy 35

(Źródło: APKat., Am. Bytom, sygn. 4764, s. 12–13; W. Frühauf: Die Cholera in Beuthen. „Oberschle-sische Zeitung” 1933, Jg. 29, Nr 208, s. 3; W. Kaczorowski: Ofiary epidemii cholery w Bytomiu i Raciborzu w latach 1831–1832. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Historia 33” 1996, s. 128–129).

Aneks nr 27: Wykaz osób zmarłych na cholerę w parafii katolickiej Głogówku w 1831 roku

Lp. Data zgonu Miejscowość Nazwisko i imię zmarłej osoby Wiek

1. 3 października Oracze Pelka Johanna, żona Johanna 38

2. 3 października Głogówek Burghardt Eduard, czeladnik siodlarski 21

3. 3 października Oracze Kosubek Johann, cieśla 52

4. 3 października Głogówek Nentwig Rosalie, żona garbarza Benedikta 39

5. 3 października Głogówek Marx Simon, sukiennik 83

6. 4 października Gmina Zamkowa Larisch Carl, murarz 54

7. 4 października Głogówek Bachunke Caroline, żona sierżanta okręgowego 28

8. 4 października Głogówek Bieniek Anton, huzar 25

9. 5 października Głogówek Suchan Marianna, żona rzeźnika 54

10. 6 października Głogówek Wycisberg Franz, robotnik dniówkowy 52

11. 6 października Głogówek Hanke Johanna, córka białoskórnika Jakoba 24

12. 7 października Głogówek Burghardt Josepha, żona siodlarza 49

13. 7 października Głogówek Rother Josepha, wdowa po żołnierzu 85

14. 7 października Głogówek Tatzel Franz, szewc 49

15. 7 października Głogówek Seidewitz Anton, huzar 19

16. 8 października Oracze Siedzielarz Susanna, służąca 38

17. 8 października Pasternik Heyde Franz, młynarczyk 35

18. 9 października Głogówek Pelka Marianna, handlarka kurami 54

19. 9 października Głogówek Tatzel Rosalie, szewcowa 53

319


20. 9 października Głogówek Bentschinski Franz, więzień domowy 35

21. 9 października Głogówek Schwarzbeck Carl, huzar 23

22. 9 października Głogówek Lux Joseph, tkacz 42

23. 9 października Głogówek Klama Rosalie, córka krawca Franza 5

24. 10 października Nowy Dwór Prudnicki Korgel Peter, młody koniuszy 17

25. 10 października Głogówek Gottwald Theresia 51

26. 10 października Pasternik Kagon Johann (przy rybaku Schwingelu) 28

27. 10 października Głogówek Alter Johanna, żona tkacza Johanna 41

28. 11 października Nowy Dwór Prudnicki Polewka Candida, żona Felixa 50

29. 11 października Rzepcze Willim Margarete, żona Jakoba 55

30. 11 października Głogówek Urban Heinrich, syn szewca Gottlieba 5½

31. 12 października Głogówek Rieger Josepha 51

32. 12 października Rzepcze Willim Jakob, chałupnik 71

33. 13 października Rzepcze Mitschka Jakob, młynarczyk 33

34. 13 października Głogowiec Kmura Johanna, żona zagrodnika Johanna 52

35. 13 października Głogówek Tatzel Amalie, córka zmarłego szewca Franza 1¼

36. 15 października Głogówek Skola Josepha, żona tkacza Franza 40

37. 17 października Pasternik Pohl Johann, ceglarz 62

38. 17 października Pasternik Simma Marianna, żona chałupnika 28

39. 17 października Pasternik Simma Marie, córka szewca 3

40. 18 października Głogówek Jantosch Veronika, wdowa po kirasjerze 73

41. 18 października Głogówek Skola Franz, sukiennik 69

42. 19 października Głogówek Alter Johanna, córka tkacza Johanna 3¼

43. 19 października Rzepcze Willim Franziska, córka chałupnika Jakoba 19

44. 21 października Winiary Vietz Johanna 30

45. 21 października Winiary Vietz Anton, syn Johanny ½

46. 22 października Głogówek Pudelko Antonie, żona malarza Josepha 33

47. 23 października Rzepcze Wiegstein Franz, owczarz 39

48. 23 października Rzepcze Hoinka Marianne, córka zmarłego komornika Johanna 27

49. 25 października Głogówek Pumpe Johanna 72

50. 26 października Głogówek Alter Johann, syn tkacza Johanna 2½

51. 27 października Głogówek Burghardt Gottfried, siodlarz 73

52. 29 października Głogówek Maluche Karoline, żona krawca Antona 22

53. 6 listopada Głogówek Wagner Marie, żona kotlarza Josepha 53

54. 7 listopada Głogówek Rapp Rosalie, żona siodlarza szwadronowego Franza 28

55. 8 listopada Oracze Kosubek Valentin, komornik 27

56. 9 listopada Oracze Cichon Rosalie, komorniczka 51

57. 13 listopada Oracze Rossa Valentin, zagrodnik 51

320


58. 19 listopada Głogówek Stannis Ernst, ślusarz 42

(Źródło: J. Strecke: Lebensnöte unserer Vorfahren vor 100 Jahren. „Aus dem Oberglogauer Lande” 1932, Jg. 8, Nr 4, s. 14–15).

Aneks nr 28: Wykaz osób zmarłych na cholerę w parafii katolickiej św. Krzyża w Opolu w 1831 roku


1. 12 października Opole Cibi Michael, pachołek okrętowy z Kłodnicy przy Koźlu 30

2. 14 października Opole Potampa Anna, żona szewca Woicika Cipriana 56

3. 15 października Opole Woicik Ciprian, szewc 69

4. 20 października Opole Thilo Marianna, żona posamonika 56

5. 21 października Schloß Fischerei Bardetzko Catharina, córka marynarza Johanna 9

6. 26 października Opole Wiesiolek Johanna, żona Alberta 32

7. 26 października Opole Wiesiolek Marianna, córka Alberta 2

8. 1 listopada Opole Hauptstock Vincent, syn tkacza pościeli Simona 21

9. 1 listopada Ostrówek Nitsche Caroline, żona służącego domowego Carla 32

10. 6 listopada Opole Koserowskÿ Nani, córka tkacza pościeli Josepha 10

11. 7 listopada Ostrówek Prassolt Franz, tkacz pościeli 44

12. 10 listopada Opole Münzer Franz, mieszczanin 66

13. 10 listopada Opole Melcher Anton, inwalida 61

14. 11 listopada Zakrzów Mattheja Eva, wdowa 59

15. 13 listopada Wójtowa Wieś Hończa Nicolaus, komornik 65

16. 28 listopada Opole Czain Johanna, wdowa 60

(Źródło: APOp., Księgi metrykalne parafii rzymsko-katolickiej św. Krzyża w Opolu (dalej: Ks.m.parafii św. Krzyża w Opolu), Mikrofilm nr N-1706/K, Księga zgonów (dalej: Ks.z.), T. 5).

Aneks nr 29: Wykaz osób zmarłych na cholerę w parafii katolickiej św. Krzyża w Opolu w latach 1848– 1849

Lp Data zgonu Miejscowość Nazwisko i imię zmarłej osoby Wiek

1. 30 listopada 1848 Półwieś Nisik Joseph, komornik 60

2. 4 grudnia 1848 Opole Linkert Joseph, czeladnik piekarski 50

3. 4 grudnia 1848 Opole Klich Joseph, czeladnik szewski, syn egzekutora Johanna 23

4. 4 grudnia 1848 Opole Kowalsky Ignatz, komornik 63

5. 4 grudnia 1848 Opole Bartsch Auguste, córka wdowy po szewcu Theresii 20

6. 4 grudnia 1848 Opole Skorupa Joseph, syn zmarłego szklarza 13

321


7. 5 grudnia 1848 Półwieś Niestroy Bartholomaeus, gospodarz- -dożywotnik 76

8. 5 grudnia 1848 Opole Kosubek Caroline, wdowa 50

9. 7 grudnia 1848 Opole Plener Florian, szewc 49

10. 8 grudnia 1848 Półwieś Niestroy Matheus, chłop małorolny 46

11. 8 grudnia 1848 Opole Kranz Anna, żona inspektora kancelarii 78

12. 8 grudnia 1848 Opole Zygan Francisca, wdowa po cieśli Andreasie 56

13. 11 grudnia 1848 Opole Ryscher Barbara, wdowa 60

14. 12 grudnia 1848 Opole Blaik Joseph, marynarz 60

15. 12 grudnia 1848 Półwieś Sorufka Joseph, wdowiec 55

16. 12 grudnia 1848 Opole Murgas Andreas, robotnik dniówkowy 59

17. 13 grudnia 1848 Opole Bombka Maria, żona robotnika dniówkowego Josepha 32

18. 18 grudnia 1848 Opole Hein Gottlieb, robotnik dniówkowy 43

19. 19 grudnia 1848 Opole Gabriel Catharina, żona robotnika dniówkowego 47

20. 19 grudnia 1848 Opole Disput Ignatz, tkacz pościeli 72

21. 21 grudnia 1848 Szczepanowice Scholz Christian, komornik 40

22. 21 grudnia 1848 Szczepanowice Scholz Francisca, komorniczka 30

23. 21 grudnia 1848 Opole Christina N. N. 38

24. 21 grudnia 1848 Opole Bumbke Agnes, wdowa 70

25. 22 grudnia 1848 Opole Blaik Hedwige, żona marynarza Ignatza 26

26. 22 grudnia 1848 Opole Czirnia Susanna, niezamężna 40

27. 22 grudnia 1848 Szczepanowice Scholz Johann, syn zmarłego komornika Christiana 1½

28. 23 grudnia 1848 Opole Koch Herrmann, syn litografa Johanna 1½

29. 23 grudnia 1848 Opole Bartetzko Pauline, córka robotnika dniówkowego Thomasa 4

30. 24 grudnia 1848 Opole Heretsch Francisca, żona marynarza Franza 37

31. 26 grudnia 1848 Opole Heidenrich Theresia, wdowa 59

32. 26 grudnia 1848 Opole Jahn Theresia, żona inspektora skarbowego Gottlieba 47

33. 26 grudnia 1848 Opole Kornek Thomas, syn robotnika dniówkowego 19

34. 27 grudnia 1848 Sławice Langos Juliana, córka chłopa Thomasa 21½

35. 27 grudnia 1848 Opole Kunz Johanna, członkini konwentu klasztoru 56

36. 28 grudnia 1848 Opole Golombek Hedewige, żona pachołka okrętowego Johanna 32

37. 29 grudnia 1848 Opole Rebinger Marianna, żona marynarza 36

38. 30 grudnia 1848 Opole Soisch Maria, służąca 26

39. 31 grudnia 1848 Opole Wrobel Simon, robotnik dniówkowy 63

40. 2 stycznia 1849 Opole Seppelt Josepha, panna z Sieroszowa przy Ząbkowicach Śląskich 53

41. 13 stycznia 1849 Opole Geier Joseph, służący domowy 44

322


42. 13 stycznia 1849 Opole Kopetzky Rosalia, córka kowala Josepha 1⅓

43. 15 stycznia 1849 Opole Habor Josepha, żona mieszczanina Johanna 37

44. 16 stycznia 1849 Opole Hoffmann Robert, syn komornika Roberta 8

45. 16 stycznia 1849 Opole Nowack Caspar, kawaler 26

46. 20 stycznia 1849 Opole Posur Franz, kapelusznik 72

47. 24 stycznia 1849 Opole Czieslik Franz, cieśla 38

48. 26 stycznia 1849 Opole Salzburg Franz, tkacz 29

49. 27 stycznia 1849 Opole Czieslik Joseph, syn zmarłego cieśli Franza 2 1/6

50. 27 stycznia 1849 Opole Czieslik Johann, syn zmarłego cieśli Franza ¼

51. 10 lutego 1849 Opole Katzmarczik Barbara, żona komornika Antona 35

52. 11 lutego 1849 Opole Katzmarczik Anton, robotnik dniówkowy 45

53. 25 lutego 1849 Chrząstowice Cziasto Paul, syn chałupnika Adalberta 14

54. 5 kwietnia 1849 Opole Harupka Marianna, wdowa 63

55. 5 kwietnia 1849 Opole Harupka Francisca, niezamężna 36

56. 7 kwietnia 1849 Opole Harupka Paul, nieślubny syn Marii 1½

57. 15 kwietnia 1849 Opole Rogosch Theresia, wdowa po marynarzu 52

58. 15 kwietnia 1849 Opole Bosanek Carl, syn introligatora Augusta 10

59. 17 kwietnia 1849 Opole Smyrek Bertha, nieślubna córka zmarłego szewca Ignatza 22

60. 17 kwietnia 1849 Opole Klinner Thekla, wdowa po posamoniku 48

61. 25 kwietnia 1849 Opole Scholz Maria, żona woźnicy Carla 32

62. 26 kwiecień 1849 Opole Scholz August, syn woźnicy Carla 2½

63. 12 maja 1849 Opole Wyssmollek Johann, robotnik dniówkowy i chałupnik 61

64. 15 maja 1849 Opole Twardawa Johanna, wdowa 62

65. 17 maja 1849 Opole Heretsch Antonie, niezamężna 30

66. 20 maja 1849 Opole Schneider Anna, córka stolarza Augusta 1

67. 30 maja 1849 Opole Schina Marianna, wdowa 65

68. 31 maja 1849 Opole Schneider Hedewige, żona stolarza Augusta 30

69. 5 czerwca 1849 Opole Wiramba Johanna, wdowa po robotniku dniówkowym 64

70. 7 czerwca 1849 Opole Giesa Johann, robotnik dniówkowy z Nowej Wsi Królewskiej 36

71. 8 czerwca 1849 Opole Richter Ferdinand, inkulpat ze Sporoka (pow. strzelecki) 40

72. 9 czerwca 1849 Opole Frost Elisabeth, żona emerytowanego woźnego kancelarii Carla 72

73. 9 czerwca 1849 Opole Swoboda Johann, syn chałupnika Thomasa 14

74. 10 czerwca 1849 Opole Matauschik Mathilde, inkulpatka 15

75. 10 czerwca 1849 Opole Schekirka Julis, syn zmarłego szewca Sebastiana 5/12

323


76. 10 czerwca 1849 Opole Gebert Carl, kupiec 40

77. 10 czerwca 1849 Opole Goldofsky Johanna, inkulpatka z Dobrodzienia 46

78. 12 czerwca 1849 Opole Schimitzek Franz, pisarz sądowy, syn mytnika Franza 24

79. 12 czerwca 1849 Opole Brisch Michael, robotnik dniówkowy 35

80. 13 czerwca 1849 Opole Salawa Mathaeus, inkulpat 41

81. 13 czerwca 1849 Opole Stobrawa Francisca, żona marynarza Josepha 26

82. 13 czerwca 1849 Opole Pawletta Isidor, syn dominialnego sekretarza poborcy Antona 11

83. 13 czerwca 1849 Opole Pawletta Antonie, córka dominialnego sekretarza poborcy Antona 3

84. 14 czerwca 1849 Opole Pawletta Hedewige, córka dominialnego sekretarza poborcy Antona ¾

85. 14 czerwca 1849 Opole Korzincetz Carl, inkulpat z Ozimka 30

86. 16 czerwca 1849 Opole Jacubietz Johanna, inkulpatka z Raciborza 26

87. 17 czerwca 1849 Opole Kaliczek Franz, syn czeladnika szewskiego Franza 57

88. 20 czerwca 1849 Opole Girttler Johann, marynarz 29

89. 23 czerwca 1849 Opole Girttler Francisca, żona marynarza Johanna 48

90. 23 czerwca 1849 Opole Szymassek Hedewige, żona robotnika dniówkowego Franza 30

91. 26 czerwca 1849 Opole Ehbach Catharina, wdowa 68

92. 27 czerwca 1849 Opole Muschel Johann, robotnik dniówkowy 50

93. 28 czerwca 1849 Opole Kania Constanze, żona marynarza i podoficera Franza 30

94. 28 czerwca 1849 Opole Machula Joseph, robotnik dniówkowy 60

95. 30 czerwca 1849 Opole Antlauf Anton, tkacz pościeli 50

96. 2 lipca 1849 Opole Hennek Valentin, syn murarza Nicolausa 12

97. 2 lipca 1849 Opole Gromotka Maria, córka robotnika dniówkowego Augusta 15

98. 3 lipca 1849 Opole Gromotka Francisca, córka robotnika dniówkowego Augusta 8

99. 5 lipca 1849 Opole Hallek Pauline, córka robotnika dniówkowego Thomasa 2

100. 5 lipca 1849 Opole Sobotta Thomas, komornik 55

101. 6 lipca 1849 Gosławice Zezuy Jacob, syn chałupnika Thomasa 4

102. 15 lipca 1849 Opole Gawurek Johann, syn woźnicy Michalea 13

103. 27 lipca 1849 Opole Sobania Joseph, syn komornika Valentina 5

104. 30 lipca 1849 Opole Abert Franza, czeladnik tkacki 52

105. 30 sierpnia 1849 Chrząstowice Pikosch Adalbert, chałupnik 45

106. 1 września1849 Opole Peregrinzeh Johann, rejonowy księgowy kasy głównej 54

107. 3 września 1849 Opole Koserowsky Maria, żona piekarza Josepha 22

108. 6 września 1849 Luboszyce Segeth Julianna, córka chałupnika Urbana 3¼

324


109. 8 września 1849 Opole Faschinka Maria Anna, wdowa 67

110. 9 września 1849 Opole Koserowsky Celestine, córka piekarza Josepha 3

111. 11 września 1849 Luboszyce Segeth Vicenz, syn chałupnika Urbana 5

112. 11 września 1849 Opole Grund Maria, córka robotnika dniówkowego 2½

113. 16 września 1849 Nowa Wieś Królewska Mylek Eva, żona komornika Josepha 60

114. 20 września 1849 Opole Michalsky Catharina, żona komornika Georga 66

115. 27 września 1849 Opole Reh Pauline, córka woźnicy Josepha 17¼

116. 30 września 1849 Opole Hoenigschmidt Johanna,

córka tkacza pościeli Josepha 8½

117. 30 września 1849 Opole Linke August, syn pocztyliona Gottlieba 13

118. 2 października 1849 Opole Goikowsky Johann, robotnik dniówkowy 56

119. 6 października 1849 Opole Wilczek Rosalia,

chłopka i inkulpatka z Rogowa Opolskiego 40

120. 8 października 1849 Opole Figura Franz,

syn komornika Stephana z Dąbrowy 21

121. 9 października 1849 Opole Zilla Anton, syn egzekutora Franza 5

122. 11 października 1849 Opole Zwiers Joseph, syn marynarza Antona 1 7/12

123. 11 października 1849 Opole Kurpiers Joseph, posiadacz dóbr miejskich 80

124. 11 października 1849 Opole Steiger Fehlix, syn tkacza Franza 1¼

125. 12 października 1849 Opole Czieslik Margaretha, żona komornika Simona 50

126. 13 października 1849 Opole Piek Martin,

syn posługacza domowego Rochusa 2

127. 13 października 1849 Opole Kandziora Anna, córka woźnicy Philippa 1 11/12

128. 15 października 1849 Opole Ratoy Josepha,

żona inspektora skarbowego Carla 39

129. 16 października 1849 Opole Golla Joseph, syn krawca Franza 5

130. 16 października 1849 Opole Kischnik Helena,

żona robotnika dniówkowego Martina 35

131. 16 października 1849 Opole Hertel Julianna, wdowa po Valentinie 86

132. 16 października 1849 Opole Kroll Franz, czeladnik piekarski 29

133. 17 października 1849 Opole Zmarsle Maria,

córka zmarłego kominiarza Andreasa 57

325


134. 17 października 1849 Opole Kampisch Valentin, robotnik dniówkowy 51

135. 17 października 1849 Opole Gawlik Barbara,

córka zmarłego murarza Josepha 4

136. 17 października 1849 Opole Steinert Johann, syn murarza Cajetana 8⅓

137. 18 października 1849 Bierkowice Zimmainda Johann, zagrodnik 45

138. 18 października 1849 Opole Dudek Andreas, robotnik dniówkowy 28

139. 19 października 1849 Opole Fietzek Maria,

wdowa po robotniku dniówkowym 65

140. 19 października 1849 Opole Dworsky Johann, woźnica 47½

141. 20 października 1849 Opole Strauch Franz Carl Julius, nieślubny syn córki

cieśli Theresii z Prudnika ⅔

142. 20 października 1849 Opole Jonczik Rosina,

żona robotnika dniówkowego Johanna 42

143. 21 października 1849 Opole Rosek Catharina,

żona robotnika dniówkowego Michaela 30

144. 21 października 1849 Opole Gawlik Elizabeth, wdowa 31

145. 21 października 1849 Opole Sobania Emilie, córka komornika Valentina 9

146. 21 października 1849 Opole Franke Anna, nieślubna dziewczyna 1/12

147. 22 października 1849 Opole Urbatzka Eva, żona komornika Franza 29

148. 22 października 1849 Opole Kuschnik Martin, robotnik dniówkowy 64

149. 23 października 1849 Żerkowice Makiolla Simon, chałupnik 30

150. 23 października 1849 Opole Gawlik Joseph,

syn zmarłego robotnika dniówkowego ¾

151. 24 października 1849 Bierkowice Przywara Adalbert, młody służący 14

152. 25 październik 1849 Opole Przygoda Eliesabeth,

żona stróża nocnego Franza 70

153. 25 października 1849 Żerkowice Makiola Theredia, chałupnica 44

154. 25 października 1849 Opole Herzog Maria, córka drukarza Gottlieba 5/6

155. 27 października 1849 Opole Czirnik Susanna, żona tkacza pościeli Jacoba 33

156. 27 października 1849 Opole Kudla Caspar, właściciel domu 50

157. 29 października 1849 Sławice Langos Johann, syn zmarłego chłopa Johanna ½

158. 31 października 1849 Opole Passon Urban, kapelusznik 60

326


159. 4 listopada 1849 Chrząstowice Kunik Julius, gospodarz dożywotnik 28

160. 6 listopada 1849 Opole Jendrischik Maria, służąca najemna 65

161. 6 listopada 1849 Opole Chudalla Clara, żona robotnika dniówkowego Jacoba 54

162. 9 listopada 1849 Opole Wittke Francisca 5

163. 12 listopada 1849 Opole Schreier Jacob, kuśnierz 77

164. 15 listopada 1849 Opole Schmalzinger Caroline,

żona stolarza Friedricha 65

165. 15 listopada 1849 Opole Schütz Catharina, wdowa po kominiarzu 42

166. 16 listopada 1849 Opole Czmiel Anton, czeladnik garbarski 51

167. 21 listopada 1849 Opole Kolodzie Rochus, robotnik dniówkowy 33

168. 21 listopada 1849 Opole Knietsch Julianna 75

169. 21 listopada 1849 Opole Bartetzko Beata, żona marynarza Johanna 54

170. 22 listopada 1849 Opole Passon Dorothea,

żona robotnika dniówkowego Rochusa 41

171. 22 listopada 1849 Opole Laffter Carl, syn rzeźnika Carla 20

172. 25 listopada 1849 Opole Berg Benjamin,

podróżujący rzemieślnik z Wodzisławia 30

173. 27 listopada 1849 Opole Laffter Eduard, syn rzeźnika Carla 11

174. 6 grudnia 1849 Opole Polaczik Hedewige, żona szewca Floriana 50

(Źródło: Ibidem, Mikrofilm nr N-1707/K, Ks.z., T. 6).

Aneks nr 30: Wykaz osób zmarłych na cholerę w parafii katolickiej św. Krzyża w Opolu w roku 1866


1. 18 lipca Opole Duda Ignatz, żołnierz z Sonzonowitz (pow. pszczyński) 36

2. 15 sierpnia Opole Riffer Wilhelm, właściciel statku 46

3. 16 sierpnia Opole Weiss Caroline, niania z Czernicy przy Wrocławiu 51

4. 20 sierpnia Zakrzów Mondrzik Alexander, służący 24

5. 23 sierpnia Opole Blasczik Joseph, żołnierz z Opola 34

6. 26 sierpnia Opole Kudla Anton, murarz 34

7. 28 sierpnia Opole Sobania Leopold, żołnierz landwery z Charbielina (pow. nyski) 32

8. 31 sierpnia Opole Koschinsky Philipp, robotnik kolejowy 56

9. 2 września Opole Stanowsky Valentin, marynarz i właściciel domu 72

327


10. 2 września Opole Firnis Helena, kucharka z Dąbrowy (pow. niemodliński) 25

11. 3 września Opole Baschke Alfred, żołnierz taborowy z Bunzelwalde koło Kożuchowa 26½

12. 4 września Opole Gromotka Susanna, żona pomocnika malarza Caspara 54

13. 6 września Opole Lissi Martin, kapelusznik 55

14. 9 września Opole Oliko Anna, córka szewca Johanna 6

15. 9 września Opole Wilczek Julianna, córka zagrodnika Johanna 24

16. 9 września Opole Schleier Johann, bednarz 44

17. 11 września Opole Chudalla Barbara, żona komornika Christopha 37

18. 12 września Opole Przybel Johann, muszkieter z Góry, rewir okręgu poznańskiego 25

19. 12 września Opole Grütz Jacob, żołnierz (pow. opolski) 25

20. 12 września Opole Jedziny Adam, robotnik dniówkowy 83

21. 12 września Opole Miosga Franz, fizylier z Kiełbasina (pow. oleski) 22 5/6

22. 14 września Opole Fluschnik Maria, córka murarza Franza 2

23. 14 września Opole Bruckert Franz, tkacz 52

24. 14 września Opole Thietz Heinrich, syn egzekutora Heinricha 7½

25. 14 września Zakrzów Gatzka Hedewig, córka zmarłego komornika Sebastiana 21

26. 15 września Opole Pawlik Theodor, syn służącego magistratu Vicenza 7½

27. 15 września Opole Schimmek Anton, muzyk 64

28. 15 września Opole Rimpler Ida, córka kołodzieja Roberta z Domecka (pow. opolski) 22

29. 16 września Opole Gründel Carl Anton Johann, królewski tajny radca sądowy 64

30. 16 września Opole Strzyscz Eva, żona ślusarza Franza 80

31. 16 września Opole Schinzelars Heinrich, syn robotnika 7

32. 17 września Opole Kaboth August, syn marynarza Franza 7

33. 17 września Gosławice Wicher Josepha, żona komornika Mathaeusa 40

34. 17 września Opole Wicher Mathaeus, woźnica 60

35. 17 września Opole Chudalla Johann, syn komornika Christopha 37

36. 18 września Opole Schneider Johann, syn urzędnika pocztowego Johanna 3¾

37. 18 września Opole Czech Dorothea, wdowa po kuśnierzu Franzu 78

38. 18 września Opole Cimbolek Wilhelm, syn marynarza Ignatza 11/12

39. 18 września Opole Woytinek Francisca, żona komornika Philippa 27

40. 18 września Opole Grün Victoria, żona egzekutora Antona 67

41. 18 września Opole Mildner Franz, syn robotnika Franza 3½

42. 18 września Opole Schneider Johann, woźny kancelarii poczty 47

328


43. 18 września Opole Ehbach Louise Julie, zamężna 70

44. 19 września Opole Franke Ignatz, wagowy pocztowy 66

45. 19 września Opole Mildner Gertrud, córka robotnika Franza 1⅓

46. 19 września Nowa Wieś Królewska Szymma Hermann, syn chałupnika dożywotniego Josepha 15

47. 20 września Opole Porwol Julianna, służąca, córka zmarłego chałupnika Nicolausa 39½

48. 21 września Zakrzów Gola Christiana, córka chałupnika Andreasa ½

49. 21 września Opole Kuppilar Susanna, żona komornika Johanna 29

50. 21 września Opole Tarara Johann, syn robotnika Andreasa 1¼

51. 21 września Opole Nowack Susanna, żona komornika Daniela 36

52. 21 września Opole Besser Mathilde, córka krawca Josepha 12½

53. 21 września Opole Wyrambik Josepha, wdowa po gałganiarzu 60

54. 22 września Opole Firnis Joseph, komornik 36

55. 22 września Opole Piechotta Paul, syn robotnika Josepha 5½

56. 22 września Opole Zalder Johanna, żona powroźnika Franza 71

57. 22 września Opole Fischer Friedrich, syn kuśnierza Franza 5/6

58. 23 września Opole Szczeputa Josepha, wdowa po komorniku Johannie 61

59. 23 września Opole Richter Pauline, żona bednarza Carla 28

60. 23 września Opole Okon Theresia, żona robotnika Carla 29

61. 23 września Opole Filla Andreas, przetokowy wagonów tarnogórskiej kolei 37

62. 23 września Opole Steinfest Agnes, córka pomocnika pielęgniarza Augusta 6

63. 24 września Opole Wirbel Robert, syn podmajstrzego murarskiego Josepha 22

64. 24 września Opole Kalbrunn Hedewig, wdowa po cieśli 80

65. 24 września Opole Jurczik Adalbert, cieśla 38

66. 24 września Opole Okon Eliesabeth, wdowa po planiście Jacobie 74

67. 24 września Gosławice Przybilla Adam, zagrodnik 30

68. 25 września Opole Oschetzky Francisca, wdowa po murarzu Jacobie 46

69. 25 września Opole Warzecha Franz, robotnik dniówkowy 58

70. 25 września Opole Stehr Gottlieb, gwoździarz 44

71. 25 września Opole Kossik Ottilie Cecilie, córka szewca Aloysa 22

72. 25 września Opole Bockisch Joseph, sierżant 29

73. 25 września Opole Skyba Nicolaus, kapelusznik 66

74. 26 września Opole Piechotta Joseph, tkacz pościeli 45

75. 27 września Opole Mros Franz, stróż nocny 60

76. 27 września Opole Gaida Valentin, fizylier z Gogolina 22½

77. 27 września Opole Neumann Adolph, nieślubny syn handlarki warzywami Anny 2 1/12

329


78. 28 września Opole Kurtz Johann, syn faktora Jacoba ⅓

79. 28 września Opole Franke Catharina, wdowa po wagowym pocztowym Ignatzu 51

80. 28 września Opole Mohr August, syn tkacza Augusta 16

81. 28 września Opole Modler Adalbert, syn nauczyciela szkolnego Josepha w Brynicy (pow. opolski) 13

82. 28 września Opole Thiel Johann, fizylier 21

83. 29 września Opole Glatz Hedewig, córka stolarza Paula 1 7/12

84. 29 września Opole Bochinek Lorenz, robotnik 32

85. 29 września Opole Scholz Maria Martha, nieślubna córka Marii 1/12

86. 29 września Opole Pietznik Johann, budowniczy okrętów 48

87. 29 września Opole Heider August, siodlarz 48

88. 29 września Opole Adaschkewitz Hedewig, córka pracownika poczty Josepha 1¼

89. 29 września Opole Glathcy Sophie, córka krawca Carla 1/12

90. 30 września Opole Golombek Hipolith, syn kołodzieja Josepha 8

91. 30 września Opole Podsiadly Johanna, żona robotnika Josepha 36

92. 30 września Opole Strzyscz, Albert, czeladnik murarski 27

93. 30 września Opole Roesner Dittrichalias, fizylier 20½

94. 1 października Opole Jeż Franz, ceglarz 49

95. 1 października Opole Rosenberger Herrmann, fizylier z Wojnowiczek przy Grodkowie 20¾

96. 1 października Opole Walitzko Franz, woźnica 25

97. 2 października Opole Niedziella Rosalia, córka właściciela domu Lorenza 1½

98. 2 października Opole Gromotka Eduard, garncarz 30

99. 2 października Opole Stoischek Johann, robotnik dniówkowy 31

100. 2 października Opole Niemietlorz Rosalia, wdowa po komorniku 50

101. 2 października Opole Riedel Richard, syn robotnika Ernsta 12¾

102. 2 października Opole Jadasz Julianna, żona komornika Josepha 28

103. 2 października Zakrzów Kowalik Maria, córka zmarłego komornika Johanna z Groszowic (pow. opolski) 39

104. 3 października Opole Osterwinter Maria, córka pracownika naziemnego Heinricha 15

105. 3 października Opole Gambietz Rosalia, córka właściciela domu Franza 1¾

106. 3 października Opole Wiele Caroline, żona pachołka okrętowego Augusta 31

107. 3 października Opole Janikula Franz, cieśla 29

108. 3 października Opole Bielert Carl, syn komornika Josepha 14

109. 3 października Opole Kunze Candita, żona inspektora skarbowego Roberta 43

110. 3 października Opole Gambietz Catharina, córka właściciela domu Franza 11

330


111. 3 października Opole Drostatius Heinrich, syn mydlarza Ottona 16¼

112. 3 października Opole Czech Julianna, żona komornika Alberta 29

113. 3 października Opole Niespor Rosalia, żona komornika Franza z Górek (pow. opolski) 30

114. 3 października Opole Beil Marie Adelhaide, nieślubna córka Eduarda 18

115. 4 października Opole Brol Clara, córka służącego biura poczty Wilhelma 1 1/6

116. 4 października Opole Drostatius Emma, córka zmarłego mydlarza Ottona 22

117. 4 października Opole Boldys Antonie, córka czeladnika krawieckiego Franza 4

118. 4 października Opole Weindok Carl, stróż nocny 80

119. 4 października Opole Hallama Emilie, córka kołodzieja Carla 17½

120. 4 października Opole Niespor Franz, komornik 32

121. 4 października Opole Boldys Anna, żona czeladnika krawieckiego Franza 24½

122. 4 października Opole Blasel Carl, kuśnierz 40

123. 4 października Opole Schendzielars Paul, syn robotnika Jacoba 4

124. 5 października OpolePasson Johanna, córka zmarłego gospodarza

dożywotnika Johanna z Raszowej (pow. opolski)

25

125. 5 października Opole Fuchs Emilie, córka woźnicy Johanna 8

126. 6 października Opole Ehl Coelestine, żona stolarza Fedora 36

127. 6 października Opole Wistub Marianna, żona cieśli Jacoba 40

128. 6 października Opole Haik Heinrich, syn robotnika Daniela 1½

129. 6 października Opole Pietzka Angelica, córka szewca Johanna 6⅓

130. 6 października Opole Knopp Maria, córka robotnika dniówkowego Wilhelma 9

131. 6 października Opole Fuchs Emilie, żona woźnicy Johanna 46

132. 6 października Opole Nimczik Caroline, wdowa po kuśnierzu Florianie 66

133. 6 października Opole Krumbhorn Oskar, nieślubny syn wdowy Johanny 13

134. 6 października Opole Klewik Francisca, córka zmarłego komornika z Węgier (pow. opolski) 46

135. 6 października Opole Schleyer Johann, syn zmarłego bednarza Johanna 6

136. 7 października Opole Hindemith Amalie, córka stolarza Gottfrieda 8

137. 7 października Opole Hartwich Rosalia, córka szlifierza Johanna 49

138. 7 października Opole Chałupczok Francisca, żona komornika Andreasa 32

139. 7 października Opole Kottulla Valentin 73

140. 7 października Opole Kottulla Richard, nieślubny syn Francisci z Ligoty Turawskiej (pow. opolski) 6

141. 7 października Opole Boldys Franz, czeladnik krawiecki 35

331


142. 7 października Luboszyce Slota Marianna, wdowa po zmarłym komorniku Johannie 52

143. 7 października Opole Hadasch Nicolaus, fizylier z Zakrzowa (pow. opolski) 23¾

144. 8 października Opole Janikula Johanna, wdowa po komorniku Mathaeusie 73

145. 8 października Opole Brol Anna, córka służącego biura poczty Wilhelma 4¼

146. 8 października Luboszyce Kochanek Jacob, komornik 32

147. 8 października Opole Dehnisch Maria, córka zmarłego komornika Johanna 40

148. 8 października Opole Skrobotz Julianna, żona gałganiarza Andreasa 70

149. 8 października Opole Fuchs Franz, syn woźnicy Franza 14

150. 8 października Opole Nowack Caroline, wdowa po egzekutorze Michaelu 63

151. 8 października Opole Jednrischik Valentin, właściciel domu 62

152. 8 października Opole Benedict Christiana, wdowa po rzeźniku Valentinie 55

153. 8 października Opole Langosch Maria, wdowa po zagrodniku Christianie 66

154. 8 października Opole Rieger Francisca, niezamężna 67

155. 8 października Opole Friedrich Johann, szewc 84

156. 8 października Opole Bunczek N. N., głuchoniema żebraczka 50

157. 9 października Opole Schneider Carl, czeladnik bednarski 49

158. 9 października Opole Pietzka Johann, szewc 43½

159. 9 października Luboszyce Kurtz Julianna, żona byłego chałupnika Josepha 50

160. 9 października Opole Skrobotz Andreas, gałganiarz 60

161. 9 października Opole Gaertnerzik Johann, czeladnik krawiecki z Tułów (pow. oleski) 27

162. 10 października Opole Jung Marianna, żona rzeźnika 74

163. 10 października Opole Prusky Johann, robotnik 29

164. 10 października Opole Haik Daniel, robotnik 29

165. 10 października Opole Rother August, syn szewca Franza 8

166. 11 października Dziekaństwo Hossalla Valentin, zagrodnik dożywotnik 64

167. 12 października Luboszyce Bartilla Bartholomae, komornik 73

168. 13 października Lędziny Krawczik Francisca, żona komornika Petera 48

169. 13 października Opole Reymann Julianna, córka robotnika Johanna 3½

170. 13 października Opole Salzburg Maria, córka murarza Johanna 7

171. 13 października Opole Krol Hedewig, córka szewca Thomasa 5

172. 14 października Opole Fuchs Johann, woźnica 58

173. 14 października Dziekaństwo Hossalla Maria, żona gospodarza dożywotnika 60

174. 14 października Opole Stoischek Johanna, żona robotnika Bernharda 36

332


175. 14 października Opole Krumbhorn Johanna, wdowa po krawcu Josephie 54

176. 14 października Opole Zimmermann Maria, córka rzeźnika 19

177. 15 października Opole Witzik Maria, córka szewca Franza 12

178. 15 października Opole Kulik Magdalena, żona parobka Valentina 37

179. 16 października Opole Stoischek Johann, syn robotnika Bernarda 4¼

180. 16 października Opole Stoischek Franza, syn robotnika Bernarda 8

181. 21 października Opole Kalus Josepha, wdowa po komorniku Simonie 55

182. 21 października Opole Krusch Paul, syn pocztyliona Josepha 3½

183. 21 października Opole Richter Ottilie, córka majstra szybowego 20

184. 22 października Zakrzów Schaffarczik Peter, syn zmarłego komornika Lorenza 2

185. 23 października Opole Ochotta Simon, robotnik z Chrząstowic (pow. opolski) 60

186. 24 października Opole Krumbhorn Theodor, syn właściciela domu Augusta 14

187. 24 października Opole Niespor Joseph, syn zmarłego komornika Franza 8

188. 25 października Opole Baumann Ottilie, żona pomocniczego nauczyciela gimnazjalnego Carla 34

189. 27 października Opole Krusche Joseph Carl, woźnica 41

190. 30 października Opole Geier Carl, nieślubny syn wdowy Louisy 14½

191. 25 listopada Opole – Przeskok Glossowitz Philipp, komornik 29

192. 26 listopada Opole – Przeskok Glossowitz Johanna, żona zmarłego komornika Philippa 31

193. 29 listopada Opole Glossowitz Margaretha, wdowa po Johannie 60

194. 1 grudnia Opole Glossowitz Albert, syn komornika Philippa 12

195. 1 grudnia Opole Kania Franz, syn murarza Vicenza 12

(Źródło: Ibidem, Mikrofilm nr N-1708/K, Ks.z., T. 7).

Aneks nr 31: Wykaz osób zmarłych na cholerę w parafii Rybnik w 1836 roku


1. 13 października Rybnik Pielka Georg, szewc 42

2. 20 października Rybnik Sobtzick Valentin, piernikarz i woskarz 62

3. 20 października Rybnik Broda Johanna, żebraczka 64

4. 22 października Rybnik Klein Rosa, żona zegarmistrza Ferdinanta 28

5. 22 października Rybnik Koziel Frantz, szewc 45

6. 25 października Rybnik Żyła Barbara, gospodyni-dożywotnica i wdowa 60

7. 25 października Rybnik Honisch Josepha, wychowanica wdowy Josephy Żyły 23

8. 26 października Rybnik Petzolt Marianna, wdowa po mistrzu szkolnym Josephie 64

333


9. 27 października Rybnik Schwarz Marianna, wdowa po Josephie 73

10. 29 października Rybnik Szczeykowski Mathes, inwalida 66

11. 30 października Rybnik Pyschny Barbara, żona robotnika dniówkowego Antona 35

12. 31 października Rybnik Schyndera Paulina, córka szewca Josepha 4

13. 31 października Rybnik Jęczmionka Theresia, wdowa po Frantzu 50

14. 31 października Rybnik Niewiadomski Johann, szewc 50

15. 1 listopada Rybnik Grabowski Nicolaus, komornik 74

16. 1 listopada Rybnik Breslauer Francisca, wdowa po bednarzu Frantzu 40

17. 1 listopada Rybnik Gierma Thomas, parobek z Suszca 60

18. 1 listopada Smolna Brzezina Barbara, żona komornika Philippa 30

19. 2 listopada Smolna Gawenda Anton, chałupnik 40

20. 2 listopada Rybnik Dzierżawa Agnes, wdowa po Philippie 44

21. 2 listopada Rybnik Sladek Johanna, córka robotnika dniówkowego Paula 7 ¼

22. 2 listopada Rybnik Szczeykowski Theresia, wdowa po Mathesie 46

23. 3 listopada Rybnik Musiolik Simon, kowal 45

24. 4 listopada Rybnik Surma Eva, służąca i wdowa z Niewiadoma 50

25. 5 listopada Rybnik Sikorka Dorothea, służąca z Karkoszki koło Wodzisławia Śl. 30

26. 5 listopada Smolna Gawenda Joseph, syn zmarłego chałupnika Antona 11

27. 6 listopada Rybnik Pielka Ursula, wdowa po grabarzu Thomasie 60

28. 6 listopada Rybnik Durenek Marianna, żona bednarza Antona 50

29. 7 listopada Rybnik Niewiadomski Josepha, wdowa po szewcu Johannie 64

30. 7 listopada Rybnik Kremer Johanna, żona garbarza-czerwonoskórnika Johanna 30

31. 7 listopada Rybnik Lanczek Frantz, garncarz 52

32. 8 listopada Rybnik Durchschlag August, syn nauczyciela szkoły średniej Johanna 18 ¼

33. 8 listopada Rybnik Rumpel Juditha, panna 56

34. 8 listopada Zamysłów Skupin Simon, robotnik dniówkowy 46

35. 9 listopada Orzepowice Kąsek Johann, syn chłopa Georga 29

36. 9 listopada Rybnik Klimek Michael, parobek i sierota z Dębieńska Wielkiego 16

37. 12 listopada Smolna Neümann Joseph, komornik 60 1/6

38. 24 listopada Smolna Kraiczok Antonia, córka chałupnika Stanislausa 2

39. 26 listopada Smolna Lazar Johanna, żona komornika Paula 40

40. 26 listopada Smolna Jurysek Caspar, komornik 38

41. 27 listopada Smolna Adamiec Johann, komornik 33

42. 29 listopada Chwałęcice Nosiadek Frantz, wdowiec 56

334


43. 29 listopada Smolna Bryłka Carl, syn komornika Ignatza w Zebrzydowicach 19

44. 1 grudnia Chwałęcice Mira Marianna, żebraczka 60

45. 2 grudnia Smolna Adamiec Barbara, wdowa po Johannie 40

46. 5 grudnia Rybnik Dombrowski Mathias de, emerytowany podporucznik 62

47. 6 grudnia Radoszowy Górne Polombski Johann, komornik 43

48. 6 grudnia Radoszowy Górne Drabiniok Magdalena, córka komornika Simona 7

49. 7 grudnia Radoszowy Górne Kaschta Johann, komornik 39

50. 8 grudnia Chwałęcice Paprotni Marianna, służąca 60

51. 9 grudnia Radoszowy Górne Bluszcz Frantz, komornik 44

52. 13 grudnia Radoszowy Górne Kawik Paul, komornik i wdowiec 48

53. 17 grudnia Radoszowy Górne Kawik Carolina, sierota po Paulu 11

54. 17 grudnia Radoszowy Górne Kawik Frantz, sierota po Paulu 18

55. 21 grudnia Radoszowy Górne Bluszcz Frantz, syn zmarłego komornika Frantza 16

(Źródło: Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (dalej: AAKat.), Księgi metrykalne: Zgony (dalej: Ks.m.Z.), sygn. 377).

Aneks nr 32: Wykaz osób zmarłych na cholerę w parafii Żory w roku 1866


1. 25 lipca Żory Skrzyszofski Helena, wdowa po tkaczu Florianie 59

2. 28 lipca Żory Fesser Franciska, wdowa po sukienniku Johannie II 49

3. 29 lipca Żory Pillar Leopoldine, żona rzeźnika Carla 42

4. 30 lipca Żory Patzler Anton, murarz 51

5. 1 sierpnia Żory Polomski Franciska, żona sukiennika Thomasa 38

6. 6 sierpnia Żory Kolibaj Dorothea, żona sukiennika Ignatza 54

7. 8 sierpnia Żory Paluch Johanna, żona tkacza Franza 57

8. 14 sierpnia Żory Schoppa Johann, dozorca hutniczy 50

9. 16 sierpnia Żory Wróbel Frantz, cieśla 44

10. 17 sierpnia Żory Schumny Rosalie, żona murarza Johanna 31

11. 21 sierpnia Żory Piecha Franz, robotnik dniówkowy 32

12. 22 sierpnia Żory Kania Katharina, żona komornika Jacoba 60

13. 28 sierpnia Żory Graca Franz, komornik 34

14. 4 września Żory Willmann Caspar, komornik 37

15. 6 września Żory Kremsia Johanna, żona komornika Franza 45

16. 13 września Mizerów Burzik Franz, gałganiarz 56

17. 15 września Żory Teichmann Johanna, córka kowala Carla 4

335

18. 16 września Żory Teichmann Sophia, córka kowala Carla 5

19. 17 września Żory Pinoczek Marciana, córka stolarza Walentina 5

20. 24 września Żory Heiduk Paul, syn kowala Jacoba 9

21. 25 września Żory Heiduk Johann, syn kowala Jacoba 7 ½

22. 26 września Żory Heiduk Franciska, córka kowala Jacoba 4

23. 29 września Żory Heiduk Pauline, żona kowala Jacoba 40

24. 30 września Żory Heiduk Jacob, kowal 45

25. 1 października Żory Pukowietz Maria, wdowa 43

26. 2 października Żory Leidamik Maria, żona komornika Leopolda 38

27. 2 października Żory Ziegler Franciska, córka szewca Emanuela 4

28. 7 października Żory Potempka Joseph, czeladnik piekarski 34

29. 15 października Żory Sowa Marianna, wdowa 60

30. 23 października Żory Gajda Maria, córka robotnika dniówkowego Johanna 2 ¾

31. 10 listopada Żory Oleś Susanna, żona komornika Paula 33

32. 13 listopada Żory Gajda Antonie, żona robotnika dniówkowego Johanna 33

(Źródło: Ibidem, sygn. 796).

Aneks nr 33: Wykaz ważniejszych jednostek miar stosowanych w Prusach w XIX wieku

Kwarta berlińska – 1,14503 litraSążeń – 2,092 metraŁut pruski – 0,014616 kilograma (do 1858 roku), 0,0116667 kilograma (do 1884 roku)Funt – 0,467711 kilogramaMila pruska – 7 532,485 metraStopa pruska (reńska) – 0,3138535 metraStopa3 pruska – 30,09158 litraCal3 pruski – 0,01789 litra1 stopień Reaumura – 1,25 stopnia Celsiusa

(Źródło: I. Ihnatowicz: Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku. t. 1, Warszawa 1967, s. 67–79)

Stowarzyszenie Humanistyczne: Europa, Śląsk, Świat Najmniejszy

zaprasza do współpracy autorów prac historycznych oraz wszystkich pasjonatów historii.

W ramach swojej działalności oferujemy kompleksową pomoc w zakresie wydawniczym,

obejmującym:

• recenzjęwydawniczą• korektęiredakcjętekstu• składkomputerowy• opracowanieprojektuokładki• druk

Zapewniamypomocprofesjonalnegoredaktoraorazgrafika,atakżeobsługęjednej

znajlepszychnaGórnymŚląskudrukarni

Kontakt:www.europa-slask.us.edu.pl

Documents

Epidemie cholery w rejencji opolskiej w latach 1831–1894 Pawel Czaplinski_Epidemie... · Rozdział 1 – Powstanie rejencji opolskiej i jej rozwój demograficzny w XIX wieku 23