MŁODA

POLSKA

SPIS TREŚCI :

Modernizm – nazwa, ramy czasowe, znaczenie o Narodziny modernizmu (Młoda Europa) o Nazwy epoki o Ramy czasowe Młodej Polski o Kalendarium Młodej Polski o Znaczenie Młodej Polski

Założenia Młodej Polski o Światopogląd Młodej Polski o Programy literackie Młodej Polski o Życie literackie epoki

Literatura i gatunki literackie w modernizmie o Liryka o Dramat o Epika o Teksty krytycznoliterackie

Inspiracje filozoficzne Młodej Polski o Filozofia Schopenhauera o Filozofia Nietzschego o Filozofia Bergsona

MODERNIZM- NAZWA , RAMY CZSOWE ,

ZNACZEINE

Zmiany, jakie zaszły w Europie i w Polsce pod koniec XIX wieku, były

podyktowane przede wszystkim gwałtownym wzrostem demograficznym. Gdy

w Europie na przestrzeni wieków liczba ludności podnosiła się powoli, tak w

ciągu XIX wieku wzrosła ze 190 do 520 milionów. Ponad dwukrotny przyrost

ludności przypadł na czas innych zmian, między innymi dotyczących przepływu

informacji. Prócz poprawy pracy maszyn drukarskich, które wpłynęły na rozwój

czasopiśmiennictwa, technicy zaproponowali, by w dziennikarstwie stosować

telefon i telegraf.

Poza tym na przełomie XIX i XX wieku skonstruowano radio, co jeszcze

bardziej pogłębiło poczucie zagrożenia, zagubienia i bezradności, nękające

człowieka, zdominowanego przez środki przekazu i osaczonego przez rozwój

cywilizacyjny. Co więcej, już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku, idee

pozytywizmu, a zwłaszcza literatura realistyczna i tendencyjna przestała być

aktualna, co powszechnie akceptowano. Poszukiwano nowych środków

wyrazu.

NAZWA

Najbardziej powszechną nazwą określającą lata 1890-1918 była Młoda Polska,

z równoprawnymi terminami: modernizm i neoromantyzm, ale z epoką tą wiążą

się i inne pojęcia, które w różnych dziedzinach kultury ją zdominowały, a

których nazwa kojarzona jest wyłącznie z tym okresem, bo to on dał początek

tym kierunkom (późniejsze epoki niektóre te kierunki przejęły właśnie z Młodej

Polski):

fin de siecle, co z francuska oznacza koniec wieku;

dekadentyzm: termin oznaczający „schyłek wieku”, ale określający też postawę

człowieka końca wieku XIX; dekadentyzm kojarzony był z postawą bierności,

niemocy, apatii, przeświadczeniem o nieuchronności śmierci, a w związku z tym

oznaczał rezygnację z jakiejkolwiek aktywności;

impresjonizm: kierunek, który narodził się we Francji (impression franc.

przelotne wrażenie), a którego zwolennicy odtwarzali świat, ukazując jego

nieustającą zmienność (nazwa od obrazu Moneta Wschód słońca. Impresja);

symbolizm: prekursorem tego kierunku powstałego we Francji był Charles

Baudelaire, autor Kwiatów zła, a głównym przedstawicielem Artur Rimbaud;

symbol posiada dwa znaczenia: realne-rzeczywiste i ukryte (skojarzeniowe);

ekspresjonizm: (franc. expression – gwałtowne wyrażanie emocji, „krzyk

duszy”), kierunek zapoczątkowany w Niemczech;

secesja: nurt w sztuce powstały w Niemczech, u którego podstaw legło

przekonanie, że wszystko może być dziełem sztuki; wyznacznikiem tego

kierunku była falista, asymetryczna linia;

„sztuka dla sztuki”: przekonanie pisarzy, że żadna sztuka, w tym literatura, nie

może pełnić żadnych funkcji służebnych, powinna być sztuką samą w sobie,

wartością samą w sobie, powinna być oryginalna i wymyślna, pełna symboli,

które odczyta bez trudu inteligentny człowiek; sztuka na usługach

społeczeństwa i łatwo czytelna, taka, która uczy, bawi i wychowuje

stanowi „biblię pauperum” (biblię dla ubogich).

RAMY CZASOWE

Za wydarzenie rozpoczynające prawie trzydziestoletnią epokę Młodej

Polski (tzw. przełom modernistyczny we wszystkich krajach Europy w

literaturze, filozofii i sztuce), sytuującą się pomiędzy pozytywizmem a

dwudziestoleciem międzywojennym, uważa się wydanie pierwszego tomu poezji

Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1891 rok), niosącego nowe tendencje ideowo-

artystyczne, a za koniec - odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 – data

umotywowana historycznie).

Epokę można podzielić na następujące fazy:

1890 – 1900: epoka poezji Młodej Polski, w trakcie której nastąpiła

krystalizacja programu. Wyznawano m. in. dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer), lecz podejmowano

także próby pisania literatury uspołecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski).

II 1900 – 1910: okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju, podczas którego tworzą m. in. Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław

Reymont, Gabriela Zapolska.

III po 1910 roku: faza schyłkowa, następuje rozrachunek z literaturą Młodej Polski.

ZNACZENIE

Nie sposób wymienić wszystkich rzeczy, które polska i światowa kultura

zawdzięczają epoce przełomu XIX i XX wieku.

Młoda Polska zostawiła po sobie utwory, w których potępiała kulturę

mieszczańską („mentalność filistrów”), obrazowała bezsens ludzkiego życia, w

którym człowiek niczym marionetka jest kierowany popędami, w którym cierpi.

Taki nurt podyktowany był przede wszystkim sytuacją historyczną, w jakiej od

lat tkwiła Polska. Postępująca rusyfikacja szkół wszystkich szczebli w zaborze

rosyjskim i carski terror, kulminacyjny okres germanizacji w zaborze niemieckim

(działalność Hakaty) spowodowały, że ciężko było się cieszyć lekturą Nad

Niemnem czy dydaktycznymi nowelami pozytywistów.

Podobnie jak w innych krajach (Niemcy, Włochy, Francja), dominował w

niej nurt narodowy.

Według założeń jej twórców, jedynie artyście zarezerwowane było poznanie

prawdy o świecie. Mimo iż było ono zorganizowane na płaszczyźnie intuicyjnej,

to i tak stawiało twórcę wyżej w hierarchii społecznej, niż na przykład

naukowca czy lekarza.

Epoce tej zawdzięczamy takie kierunki filozoficzne, jak intuicjonizm Henriego

Bergsona, z jego pojęciem élan vital (siły życiowej i

twórczej), nietzscheanizm operujący kategorią „nadczłowieka”, wyrażający

apoteozę woli i witalności czy w końcu schopenhaueryzm, wywołujący

narodowy pesymizm, a wyrosły z fascynacji buddyzmem.

Okres ten po dziś dzień zachwyca próbą połączenia w jedno różnych dziedzin

sztuki (literatury, muzyki, malarstwa). Inspiracji poszukiwano między innymi

w folklorze (m.in. Podhale, Tatry), gotyku, renesansie, baroku, a przede

wszystkim – zgodnie z założeniem neoromantyzmu – w epoce Mickiewicza,

Słowackiego i Norwida.

Błędnie myślą Ci, którzy uważają, że modernizm to tylko czas „biadolenia”,

melancholii, długiej kontemplacji nieistotnych problemów. A przecież nigdzie

indziej, jak na przełomie XIX i XX wieku zaobserwujemy ogromny rozwój miast,

przemysłu, finansów, przyjrzymy się powiększającej stale liczbie klasy

urzędniczej, dostrzeżemy mechanizmy formowania się osobniczej, wąskiej

warstwy inteligenckiej.

Najważniejsze, byśmy pamiętali, że Młoda Polska, prócz dekadentyzmu,

podejmowała także inne problemy. Choć utwory utrzymane w nurcie

przekonania jednostki o nadchodzącym końcu cywilizacji są może bardziej

wypromowane czy charakterystyczne dla założeń epoki, to przecież może się

ona poszczyć także dziełami psychologiczno-obyczajowymi, erotycznymi,

ludowymi czy narodowymi, a nikt tak bardzo, jak kobieta fatalna (femme

fatale) – powołana do życia przez modernistów, nie zachwyci czytelnika swą

demonicznością, tajemniczością, elektryzującą naturą.

ZAŁOŻENIA MŁODEJ POLSKI ŚWIATOPOGLĄD

Młoda Polska zapisała się w naszym kraju nie tylko jako nazwa okresu

literackiego, muzycznego oraz plastycznego, obejmującego lata 1890-1918,

między pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym, lecz także

jako czas kształtowania się nowych, zaskakujących, a czasem nawet

kontrowersyjnych poglądów. Na dokonaniach tej epoki wzorowali się tacy

literaci, jak niezapomniana osobowość i talent pisarski - Witold Gombrowicz,

czy wielokrotny zdobywca Nagrody Nike - Jerzy Pilch.

Witold Gombrowicz Jerzy Pilch

Za światopogląd epoki odpowiadali ludzie tworzący formację artystyczno-

pokoleniową. Czerpiąc z europejskiego modernizmu (liczne tłumaczenia

najważniejszych dzieł, prace popularyzatorskie, częste wyjazdy polskiej

młodzieży na zachodnioeuropejskie uniwersytety), weszli w dorosły wiek z

głową pełną pomysłów i zamiarem zmiany świata. Ich debiuty w ostatnim

dziesięcioleciu XIX wieku lata (1890-1900), zwanym też z francuskafin de

siècle (koniec wieku, koniec stulecia) spowodowały, że Polska zaczęła mieć

własnych przedstawicieli moderny, cyganerii, dandysów, protestujących

przeciwko standaryzacji i zbytnim uzależnianiem ludzi od techniki,

obyczajowości mieszczańskiej, przeciwko pozytywistycznemu przekonaniu o

nieograniczonych możliwościach człowieka i o jego pełnej zdolności do

decydowania o swoim losie, przeciw antagonizmom społecznym.

Kluczowym dla rozwoju młodopolskiego światopoglądu i wykrystalizowania się

modernistycznych idei było opublikowanie manifestu programowego Artura

Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program

literacki młodych twórców. Od tej pory zaczęto dostrzegać nieprzeciętność

artysty, porównywano go do wieszcza, a zwykłego człowieka

nazwano "filistrem", czyli osobą ograniczoną. Postulowano ogólnonarodową

wolność intelektualną i obyczajową, a także oddzielenie sztuki od dziedzictwa

kulturowego. Na gruncie tych rozważań narodziło się znane po dziś dzień

hasło "sztuka dla sztuki", oznaczające ustąpienie z dotychczasowych zadań

piśmiennictwa na rzecz podkreślenia indywidualizmu i przeżycia jednostki.

Nazwa Młoda Polska pochodzi od tytułu cyklu artykułów Artura Górskiego,

publikowanych na łamach krakowskiego "Życia", w których skrytykował

on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. Były one

manifestem wszystkich idei, które przedstawiciele Młodej Polski

reprezentowali. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty,

podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano "filistrem",

czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od

dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło "sztuka dla sztuki" oznaczające

rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku

na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy

kontynuowali problematykę wyzwoleńczą.

Pisarze i teoretycy, zafascynowani filozofią Artura Schopenhauera z jego

rozumieniem życia jako nieskończonego pasma cierpień, niemożliwością

osiągnięcia upragnionego szczęścia, koniecznością wyzbycia się pożądań i

przejścia w stan nirwany, czyli niebytu, upatrywaniem największej wartości w

sztuce, w kontemplacji której widział sposób na życie, byli także pod wrażeniem

filozofii Fryderyka Nietzschego, czyli pogardzaniem fizyczną i psychiczną

słabością człowieka, głoszeniem kultu życia autora pojęcia Nadczłowieka -

jednostki silnej powołanej do rządzenia należącej do rasy panów. Prócz wpływu

Schopenhauera oraz Nietzschego w poglądach polskich modernistów są

widoczne ślady myśli Henriego Bergsona, stawiającego w centrum

zainteresowania człowieka i jego psychiki, broniącego prawa do wolności, do

manifestowania własnego "ja". I tak, osobowości epoki porzuciły realizm na

rzecz neoromantyzmu, symbolizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu literackiego.

Nawiązywali także do takich nurtów, jak estetyzm, immoralizm, pesymistyczna

metafizyka i intuicjonizm.

Artur Schopenhauer

Niezadowolenie z dokonań przeszłych epok, z dorobku cywilizacji europejskiej

spowodowało zaszczepienie na polskich gruncie także dekadentyzmu,

charakteryzującym się przede wszystkim przeczuciem upadku Europy, niewiarą

w działanie, biernością, buntem wobec mieszczaństwa, a nawet przekonaniem o

nadchodzącym końcu świata. Poglądy te, po Charlesie Baudelaire'rze, Paulu

Verlaine'ie, Rainerze Marii Rilke, Maurice Maeterlincku, Auguście Strindbergu,

przejęli między innymi Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław „Stachu”

Przybyszewski. Wyparcie założeń pozytywizmu, wyrastających z materializmu

przyrodniczego i wiary w postęp nastąpiło bardzo szybko, co można wiązać ze

wzmagającym się poczuciem kryzysu wartości oraz systemów myślowych i

społecznych schyłku XIX wieku.

Już około 1905 roku modernizm zaadaptował się na naszym rodzimym gruncie,

obejmując mnóstwo różnorakich i niekiedy sprzecznych, wykluczających się

zjawisk literackich, artystycznych i filozoficznych. Ludzie zaczęli wyznawać,

podobnie jak w innych państwach Europy, poglądy idealistyczne, irracjonalne,

pesymistyczne, intuicjonistyczne, a także witalistyczne, które łączył

modernistyczny sprzeciw jednostki wobec świata odczuwanego jako

rzeczywistość zagrażająca jej wolności.

Warto podkreślić, że nie byliśmy jednak ślepo zapatrzeni w zachodnich

myślicieli i filozofów. Inaczej niż w Europie, w Polsce teoretycy i autorzy

artykułów programowych zwrócili się do romantyzmu, podkreślając

dorobek, piękno i siłę epoki. Z takich właśnie założeń wyrósł neoromantyzm,

czyli ogólnie mówiąc powrót do romantyzmu politycznego oraz społeczno-

obyczajowego, widocznego zwłaszcza w takich motywach,

jak bunt wyzwolonej i przekonanej o swej sile jednostki przeciw Bogu (np.

w Hymnach Jana Kasprowicza), kult wolnego artysty (poezja, hasło "sztuka dla

sztuki"), motyw narodowowyzwoleńczy (Wesele, Wyzwolenie Stanisława

Wyspiańskiego), temat powstańczy (Wierna rzeka Stefana

Żeromskiego, Warszawianka, Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego).

Moderniści przenieśli do swej epoki romantyczne idee mesjanistyczne. Odcinając

się od pozytywistycznego ugodowego nastawienia, polityki lojalnościowej i

poddańczej, zaczęli rozważać problem niepodległości w oparciu o nowe

założenia. Coraz częściej i głośniej rozprawiano na temat walki zbrojnej,

podjęcia oporu. Czerpanie z dokonań romantyzmu nie było jednak całkowite i

pozbawione modyfikacji.

Oto syntetyczne zestawienie najważniejszych cech światopoglądu

młodopolskiego człowieka:

- Pesymizm, nastroje niepewności, zagrożenia, lęk przed niewiadomą

przyszłością,

- Niechęć do przemysłu, cywilizacji, techniki,

- Przekonanie o sile indywidualizmu,

- Wyniesienie na piedestał jednostki wybitnej, zdolnej, acz niezrozumianej przez

przeciętnych (społeczeństwo), pogardzającej tłumem,

- Samotność nawet w tłumie, poczucie alienacji, wyobcowania ze

społeczeństwa, kultury,

- Rozumienie prawdy jako nieustannie zmiennej, płynnej, ewoluującej, a więc

niemożliwej do jednoznacznego uchwycenia (A. Zawadzki, dz. cyt., s. 284),

- Nadanie intuicji i wyobraźni znaczącej roli w procesie percepcji rzeczywistości,

- Odrodzenie metafizyki,

- Wizjonerstwo,

- Ludomania,

- Zainteresowanie filozofią orientalną (zwłaszcza hinduską),

- Zgłębianie tajemnic spirytyzmu, parapsychologii, okultyzmu,

mediumizmu. Dużą popularnością cieszyło się założone w 1875 roku przez

rosyjską spirytystkę Helenę Bławatską Towarzystwo Teozoficzne, które łączyło

inspiracje hinduistyczne, gnostyckie i kabalistyczne. W Polsce okultyzmem,

magnetyzmem oraz badaniami podświadomości interesował się m.in. Julian

Ochorowicz, początkowo bliski pozytywizmowi autor książki , a pisarzy

młodopolskich zaś szczególnie Stanisław Przybyszewski oraz Władysław

Reymont.

ŻYCIE LITERACJE EPOK

Głównymi ośrodkami życia literacko-artystycznego skupiającymi twórców

były redakcje gazet oraz kawiarnie. Miejsca te stały się ośrodkami życia

towarzyskiego, artystycznego, kulturalnego w najszerszym znaczeniu tego

słowa. Ważnymi miastami na intelektualnej mapie kraju stały się nazywany

przez Boy-Żeleńskiego lewobrzeżnym Paryżem Kraków, Lwów (w Warszawie

po klęsce powstania styczniowego panowała nadal napięta sytuacja),

także Zakopane, które w Młodej Polsce zrobiło swoistą karierę. Przybywali tu

najznakomitsi twórcy, dla których miasto było źródłem natchnienia, stolicą

mody, wzorem krajobrazu, tematem sztuki, azylem od brudu i szarzyzny miasta.

Piewcą Zakopanego stali się: Tetmajer, Kasprowicz, Miciński, Witkiewicz

(najpierw ojciec, potem syn), Żeromski.

Do najważniejszych kawiarni młodopolskich należały krakowski „Paon” oraz

„Zielony Balonik”. Trochę bardziej mrocznymi miejscami, skupiającymi

Cyganów, były: krakowska knajpa „U Michalika i Turlińskiego”, krakowski

dworzec główny, „U Sauera” w Rynku, lwowski lokal „Roma”, kawiarnia

„Sztuka”.

Kulturowym i towarzyskim mitem epoki (określenie Andrzeja Zawadzkiego)

była bohema, nazywana inaczej cyganerią, skupiająca literatów i artystów,

wyznających stworzony przez siebie, można rzec – autorski – styl życia,

ubierania się, manier, stojących w opozycji do ogólnie akceptowanych norm.

Istniała w każdym z większych ośrodków kontynentu: w Berlinie, w Rzymie,

w Monachium.

LITERATURA I GATUNKI LITERACKIE W

MODERNIŹMIE

W modernizmie, podobnie jak w innych epokach literackich, uprawiano bardzo

wiele rozmaitych gatunków literackich i podejmowano różne tematy, począwszy

od problemów niepodległościowych, poprzez społeczne, a skończywszy na

dziełach inspirowanych ludowością czy pięknem natury.

Do łask powróciła poezja, a proza przeżywała równie bujny rozwój, jak w

pozytywizmie. Nie sposób dokonać całościowej analizy, ponieważ jest to

materiał na obszerne prace naukowe. Aby choć trochę przybliżyć bogactwo

rozwiązań formalnych, można pokusić się o zebranie najbardziej

reprezentatywnych gatunków i ułożenie ich w czytelne zestawienie, które

prezentowane jest poniżej.

LIRYKA

Poezja tego okresu wyróżnia się zarysowaną konstrukcją podmiotu lirycznego,

przeważnie bezpośredniością wypowiedzi, charakterem emocjonalnym. To, co

podmiot liryczny opisuje, staje się odzwierciedleniem tego, co przeżywa, co czuje,

co go nęka. Wspominany Zawadzki nazywa taki zabieg daleko

posuniętym subiektywizmem, czyli pejzażem wewnętrznym”.

Niezapomniane są sugestywne obrazy poetyckie autorstwa Tadeusza

Micińskiego, Kazimierza przerwy-Tetmajera czy Jana Kasprowicza. Język ich

wierszy jest zorganizowany zarówno brzmieniowo, jak i graficznie, a

kompozycja zyskuje tytuł melodyjnej, ponieważ jest skonstruowana w oparciu o

rytm wyznaczany przez powtarzalność pewnych segmentów: wyodrębnionych

graficznie i intonacyjnie wersów.

Choć powstawały nadal wiersze sylabotoniczne, do coraz częściej poeci zwracali

się kierunku tonizmu, wierszy wolnych. Ta oraz inne zmiany spowodowały, że

liryka zaczęła dawać wyraz przeobrażeniom zaszłym w ludziach i ideach.

Wśród konkretnych gatunków literackich tworzonym w epoce na uwagę

zasługuje hymn. Ten gatunek charakteryzujący się uroczystym, podniosłym

tonem, uprawiał w modernizmie między innymi Jan Kasprowicz. Jego utwory

przynoszą potężną, apokaliptyczną wizję świata zmierzającego ku zagładzie.

Postawę dekadencką, cechującą się pesymistycznymi, schyłkowymi nastrojami,

brakiem wiary w człowieka i świat, przekonaniem o uzależnieniu jednostki od

praw rządzących naturą, dominującą w początkowej fazie Młodej Polski (ok.

1890-1900 roku) w swych wierszach przedstawiali tacy poeci, jak Kazimierz

Przerwa-Tetmajer (zwłaszcza w drugiej serii Poezji z 1891 roku), Antoni Lange

czy Jerzy Żuławski.

Z kolei w drugiej fazie epoki, obejmującej okres od 1900 roku, zaczęła pojawiać

się postawa aktywistyczna, pełna ufności w siłę człowieka, mogącego stawić

czoło światu i co najważniejsze – wygrać. Przedstawicielem nurtu

optymistycznego jest Leopold Staff (zwłaszcza tom Sny o potędze z 1901 roku).

Leopold Staff

Oto krótkie zestawienie najważniejszych tematów podejmowanych przez

młodopolskich poetów:

Pejzaże przyrody górskiej:

- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych

- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży

Motyw szatana:

- Leopold Staff, Deszcz jesienny

- Tadeusz Miciński, W mroku gwiazd

- Jan Kasprowicz, Hymny

Temat artysty i sztuki:

- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Eviva l’arte; Nie wierzę w nic

- Leopold Staff, Kowal

Filozofia dekadentyzmu:

- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX

- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży

- Leopold Staff, Deszcz jesienny

Filozofia franciszkańska:

- Jan Kasprowicz, Hymn św. Franciszka z Asyżu; Chwile; Księga ubogich

- Leopold Staff, Sonet szalony; O miłości wroga; Kwiatki św.

Franciszka (przekład).

DRAMAT

Dramat (oparty na założeniach naturalistycznych, poetycko-nastrojowy,

symboliczny, realistyczny, ekspresjonistyczny, historyczny)

Andrzej Zawadzki rozróżnił podstawowe tendencje, widoczne w młodopolskim

dramacie. Są to:

- Dramat oparty na założeniach naturalistycznych, w którym doskonale czuła

się Gabriela Zapolska, Tadeusz Rittner, August Kisielewski (W sieci). W

tragifarsie Moralność pani Dulskiej, będącej satyryczną reakcją na ludzki fałsz,

obłudę i zakłamanie, autorka przedstawiła mieszczańską rodzinę Dulskich,

która tkwiła zatopiona w filisterskim kołtuństwie.

- Dramat poetycko-nastrojowy, którego powstanie wiąże się z inspiracją

twórczością belgijskiego pisarza Maurycego Maeterlincka, a widoczny jest w

utworach Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Sfinks; Wizja) oraz Jerzego

Żuławskiego (Eros i Psyche). Wśród jego podstawowych cech trzeba wyróżnić:

luźną kompozycję, symbolizm, sugestia.

- Dramat symboliczny, uprawiany przez Stanisława Przybyszewskiego i

Stanisława Wyspiańskiego. Charakteryzuje go występowanie problemów

metafizycznych, motywów winy i kary, walki płci, postaci z zaświatów,

symboli (np. w Weselu pojawiają się: podkowa i złoty róg, Stańczyk, finalny

taniec chochoła).

- Dramat realistyczny, stanowiący część twórczości Tadeusza Rittnera.

- Dramat ekspresjonistyczny, którego przykładem jest utwór Kniaź

Patiomkin Tadeusza Micińskiego, wyróżniający się – jaki pisze Zawadzki –

wizyjnością, charakterem kreacyjnym, odwołujący się często do estetyki krzyku

oraz W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu. Autor,

zafascynowany tematem walki dobra i zła oraz demonologią podejmował tę

tematykę w nowatorskich, a nawet prekursorskich dramatach.

Do tego zestawienia dołączyć należy także dramat historyczny, uprawiany

głównie przez Stanisława Wyspiańskiego. W takich dziełach,

jak Warszawianka czy Noc listopadowaopisał losy bohaterów w kontekście

historycznych dziejów Polski.

Komedia

Przedstawicielką nurtu komediowego w Młodej Polsce była Gabriela Zapolska.

Realizowała jego obyczajową odmianę, czego przykładem może być utwór

obyczajowo-psychologiczny Moralność pani Dulskiej. Poprzez zestawienie

różnych form komizmu (sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego),

stosowanie satyry piętnowała wady mieszczańskie, scharakteryzowała pojęcie

filistra i wprowadziła do języka polskiego termin dulszczyzny.

EPIKA

Powieść

Tacy twórcy, jak Stefan Żeromski czy Henryk Sienkiewicz zapisali się w historii

literatury przede wszystkim jako twórcy niezapomnianych powieści,

odznaczających się rozmaitością technik, motywów. Z mistrzowską precyzją

pisali obszerne, często prawie tysiącstronicowe utwory o swobodnej kompozycji

i wielowątkowej, rozbudowanej fabule. Tworzyli niezwykłe, przyciągające

czytelnika narracje, dialogi, które uzupełniali mową zależną (przytoczeniem) i

mową pozornie zależną.

Choć pisali powieści obyczajowo-społeczne i historyczne, to Młoda Polska może

pochwalić się jeszcze innymi rodzajami. I tak powieść konfesyjną popełnił

Stanisław Przybyszewski (Dzieci szatana), epopeję Władysław Reymont

(Chłopi), powieść o akcji umieszczonej w środowiskach wiejskich Władysław

Orkan (W roztokach; 1903), powieść o tematyce rewolucyjnej, łączącej realizm z

psychologizmem Andrzej Strug (Dzieje jednego pocisku; 1910), powieść

psychologiczną, będącą zdaniem Zawadzkiego niezwykłym eksperymentem (…)

niezrozumianym współcześnie, bo wykraczającym daleko poza horyzont epoki i

wyznaczającym późniejsze kierunki rozwoju powieści – Karol Irzykowski

(Pałuba; 1903), a powieść opowiadającą o niepokojach artystów-Cyganów, w

której dostrzeżemy analizę środowiska moderny - Wacław Berent (Próchno;

Ozimina).

Najwybitniejsze powieści epoki, będące przykładami stosowania rozmaitych

ujęć kompozycyjnych i odmiennej problematyki są:

- Chłopi – choć akcja dotyczy dziejów rodziny Borynów i wsi polskiej Lipiec, to

jednak problematyka wykracza poza te schematy i dotyka problemów

ogólnoludzkich, takich jak ludzkie namiętności, walka o przywództwo, związek

człowieka z ziemią.

Ludzie bezdomni – powieść opowiada losu społecznika – doktora Tomasza

Judyma, człowieka szlachetnego, prawego, oddanego pracy i problemom innych

ludzi. Posiada elementy zarówno powieści modernistycznej jak i psychologicznej

czy impresjonistycznej.

O wielorakości podejmowanych w Młodej Polsce tematów, bogactwie

problemów nurtujących pisarzy świadczy poniższe zestawienie najważniejszych

motywów twórczości polskich modernistów:

Problem narodowy:

- Stefan Żeromski: Wierna rzeka; Rozdzióbią nas kruki, wrony…; Popioły

- Stanisław Wyspiański: Wesele; Noc listopadowa

- Jan Kasprowicz: Rzadko na moich wargach z Księgi ubogich

Wieś (ludomania):

- Stanisław Wyspiański: Wesele

- Władysław Reymont: Chłopi

- Jan Kasprowicz: Z chałupy

- Stefan Żeromski: Zmierzch; Rozdzióbią nas kruki, wrony…; Popioły

Bunt:

- Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni

- Tadeusz Miciński: W mroku gwiazd

- Jan Kasprowicz: Hymny

- Władysław Reymont: Chłopi

- Gabriela Zapolska: Moralność Pani Dulskiej

Miłość:

Stanisław Wyspiański: Wesele (Marysia i Widmo)

Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni (Joanna Podborska i Tomasz Judym)

Władysław Reymont: Chłopi (Jagna i Antek)

Stefan Żeromski: Wierna rzeka (Salomea Brynicka i Józef Odrowąż)

Miasto:

Jan August Kisielewski: W sieci (Kraków)

Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni (Warszawa)

Władysław Reymont: Ziemia obiecana (Łódź)

Gabriela Zapolska: Moralność Pani Dulskiej (Lwów)

Natura:

Stanisław Wyspiański: Wesele (Chochoł)

Kazimierz Przerwa-Tetmajer: Melodia mgieł nocnych; Widok ze Świnicy do

Doliny Wierchcichej; Legenda Tatr (Tatry)

Jan Kasprowicz: poezja ogólnie (Tatry)

Leopold Staff: Deszcz jesienny

Władysław Reymont: Chłopi (rok cyklu przyrody)

Artysta; Sztuka:

Stanisław Przybyszewski: Confiteor

Wacław Berent: Próchno

Kazimierz Przerwa-Tetmajer: Evviva l’arte

Jan August Kisielewski: Karykatury

Legenda

Twórcami modernistycznych legend, łączących fikcję z prawdą, nasyconych

cudownością, opartych na wątkach ludowych byli między innymi Kazimierz

Przerwa-Tetmajer (Legenda Tatr) i Artur Oppman (Legendy warszawskie).

Nowela

Autorami młodopolskich krótkich utworów epickich, charakteryzujących się

zwięzłością kompozycji, ograniczeniem liczby postaci oraz czasu akcji,

jednowątkową fabułą i jednym punktem widzenia był między innymi Stefan

Żeromski.

INSPIRACJE FILOZOFICZNE MŁODEJ

POLSKI

FILOZOFIA SCHOPENHAUERA

Głównym poglądem filozofii Schopenhauera jest fenomenalizm. Świat jest moim

wyobrażeniem, z takiego założenia wychodził i uważał je za pierwszą i

nienaruszalną prawdę. Według tej filozofii, wszystko co widzimy jest

wytworem naszego umysłu, który nie kopiuje rzeczy, a zabarwia je własną

naturą. Dlatego też każdy z nas odbiera świat inaczej, dla każdego jest on inny.

Co za tym idzie, nikt z nas nie poznaje prawdziwego świata, lecz zjawiska. To

wszystko, co przeszkadza nam w spostrzeżeniu prawdziwej rzeczywistości, to

co mąci nasz wzrok, tę zasłonę, która zakrywa niejako świat, Schopenhauer

nazwał Mają. Maja, zasłona złudy, osłania oczy śmiertelnych, pisał filozof.

Kolejnym elementem systemu Schopenhauera jest metafizyka woluntarystyczna.

Filozof znalazł sposób na pokonanie zasłony złudy. Samowiedzę, czyli ludzka

świadomość istnienia, nazwał wolą. Wola to klucz do poznania prawdy o

naturze rzeczy, w tym także człowieka. Wewnętrzna wola świata jest jego

istotą, która zewnętrznie objawia się jako wyobrażenie.

Schopenhauer reprezentował również pesymistyczny pogląd na świat.

Podstawowym założeniem metafizyki woluntarystycznej jest założenie, że

wola, która nami kieruje jestirracjonalna, bezrozumna. Dlatego też nic nie jest

w stanie jej zaspokoić całkowicie, przez co wciąż borykamy się z poczuciem

niezaspokojenia, niezadowolenia. Życie człowieka to tak naprawdę męką, stała

pogoń za zaspakajaniem potrzeb. Schopenhauer utrzymywał, że poznał dwa

jedynie prawdziwe sposoby na tymczasowe zaspokojenie woli. Pierwszy z nich

jest natury moralnej – wyzbycie się wszelkich pragnień i potrzeb. Zaczerpnął to

bezpośrednio z filozofii indyjskiej. Aby pozbyć się swojego cierpienia

powinniśmy przejąć się cierpieniem innych, przekonywał. Drugi sposób na

zaspokojenie woli ma charakter estetyczny – kontemplacja sztuki.

FILOZOFIA NIETZSCHEGO

Fryderyk Nietzsche

Tatarkiewicz charakteryzuje życiorys Fryderyka Nietzschego (1844-1900): Ten

wielbiciel życia i siły, apostoł bezwzględności, był osobiście człowiekiem

wątłym i chorym, a w stosunku do ludzi niezwykle względnym i delikatnym.

Był Niemcem, ale polskiego pochodzenia, Se zniemczonej rodziny Nickich:

wiedział o swym pochodzeniu i cenił swą polską krew.(…) Niemcy uważają go

za swego wielkiego filozofa: istotnie, urodził się Niemcem i pisał po niemiecku,

ale z Niemiec uciekał, pogardził Niemcami i nikt tak gwałtownie i namiętnie

nie wytykał ich wad, jak on.

W dwudziestoletnim okresie swojej twórczości napisał dwa wielkie dzieła, były

to jego pierwsze prace. Pozostałe książki jego autorstwa to zbiory aforyzmów,

co doskonale odzwierciedlało naturę jego umysłu – był mistrzem w tworzeniu

krótkich myśli, lecz nie potrafił ich połączyć w jeden wielki system filozoficzny.

Było to również spowodowane chorobą Nietzschego, która uniemożliwiała mu

dłuższe skupienie się.

W jego twórczości można wyróżnić trzy zasadnicze okresy. Pierwszy nazywany

jest ultem sztuki. Wtedy to był on pod wielkim wpływem muzyki Wagnera.

Napisał wówczas Narodziny tragedii (Die Gebert der Tragoedie) z 1869 roku

oraz Niewczesne rozważania (Unzeitgemaesse Betrachtungen) w 1872 roku.

Drugi okres nazywany jest dziś kultem nauki. Największy wpływ na filozofia

miała wówczas teoria Darwina. Napisał on wtedy Ludzkie,

arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches) w 1878

roku, Jutrzenka(Morgenroethe) w 1881 roku i Wiedza radosna (Froehliche

Wissenschaft) w 1882 roku. Trzeci okres to kult życia, siły i indywidualności. Z

tego okresu pochodzą dzieła: Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra)

w 1884 roku, Poza dobrem i złem (Jenseits von Gut und Boese) w 1886 roku

oraz Z genealogii moralności (Zur Genealogie der Moral) w 1887 roku. Już po

śmierci filozofa ukazało się jeszcze jedno jego dzieło – Ecce homo w 1908 roku.

Relatywistyczna teoria poznania to jeden z podstawowych poglądów w

filozofii Nietzschego. Opiera się ona na przekonaniu, iż wszystkie czynności

ludzkie, w tym poznanie, są uwarunkowane potrzebami życiowymi. Prawdą

jest dla nas to, i tylko to, czego życie wymaga, pisze Tatarkiewicz. Dlatego też

Nietzsche był przekonany, że odbierając rzeczywistość zawsze ją fałszujemy.

Rzeczywistość stale się zmienia, aby ją ująć musimy ją zatrzymać, utrwalić, a to

jest niemożliwe, dlatego ją fałszujemy, tłumaczył filozof.

Kolejnym elementem systemu filozoficznego Niemca była relatywistyczna teoria

wartości. Nasze oceny są subiektywne i uwarunkowane biologicznie. Nie

istnieje coś takiego jak moralność obiektywna. Każdy z nas pod tym względem

jest zupełnie inny, każdy z nas ma taką moralność, jaką ma naturę. Różnice

między ludźmi to różnice ich natur. Z tego wynika, że istnieje moralność panów

i moralność niewolników. Silni z natury rzeczy cenią dostojność i godność

osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w

przeprowadzaniu swych zamierzeń: to są dla nich zalety istotne. Zupełnie

inaczej słabi; oni muszą ocenić to, co ich słabości przychodzi z pomocą: litość,

miękkość serca, miłość, altruizm, względność. Nietzsche był zdania, iż

skończyły się, niestety, czasy sprawowania rządów przez „panów”, a

zbuntowani „niewolnicy” narzucili im swoją moralność.

Krytyka moralności współczesnej to kolejny istotny element systemu

filozoficznego Niemca. Jako zaciekły wróg współczesnej moralności bezlitośnie

wytykał jej wady, do których zaliczał: 1) założenie równości: wszyscy są równi,

mają równe prawa i obowiązki.2) Założenie wolności: każdy powinien być

wolny, byle nie stawał na drodze wolności innych. 3) Założenie wartości

moralnej wartość moralna jest bezwzględna i zbędne jest ją uzasadniać,

wskazując, że jest potrzebna do życia czy zdrowia – nie jest bowiem środkiem,

lecz celem ostatecznym.

Przewartościowanie wszystkich wartości odnosi się do wartości tzw. moralności

niewolników. Nietzsche stworzył system założeń i wartości opozycyjny wobec

tych, typowych dla moralności współczesnej. Za podstawowe założenia uważał

wartość życia, siłę i nierówność.

Niemiec wyróżniał dwie zasadnicze postawy ludzkie – apollińską i dionizyjską.

Ta pierwsza ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone,

zamknięte, doskonałe, harmonijne. Ta druga za najlepsze uważa pełnię życia,

płodność, jego pęd, dynamikę, burzenie harmonii. Nietzsche jasno opowiedział

się po stronie tej drugiej, ponieważ widział w niej źródło wszystkiego.

FILOZOFIA BERGSONA

Henri Bergson

Wydał zasadnicze cztery dzieła: Donnes immediates de la

consiecnce (1889), Matiere et memoire (1896), L’evolution creatrice (1907), Les

deux sources de la religion et de morale(1932).

Krytyka intelektu to podstawowe założenie filozofii Bergsona. Francuz

sprzeciwił się zarówno nauce, jak i wiedzy potocznej, ponieważ uważał, że obie

mają podobne podstawy i naturę. Dowodził, iż obydwie są dziełem intelektu,

który nie jest bezinteresowny, a jako taki nie może być obiektywny. Dlatego też

nasz rozum nie poznaje rzeczy, ale je zniekształca,

fałszuje. Deformuje wszystko tak, aby było dla człowieka jak najbardziej

przydatne. Bergson dokonał podziału tego, co intelekt robi z poznawanymi

rzeczami: unieruchamia to, co w nich jest zmienne, ruchome; rozkłada je na

części; upraszcza je i ujednostajnia; kwalifikuje je; mechanizuje je; relatywizuje

je.

Zamiast na intelekcie Bergson zalecał opieranie się na intuicji. Uważał ją za

przeciwieństwo intelektu oraz za sposób na poznanie prawdy pierwotnej.

Dokładnie rozumiał ją jako bezpośrednią znajomość rzeczy i wydarzeń.

Pojmował ją jako rodzajinstynktu. A ponieważ jest ona wytworem naszego

organizmu, czyli przyrody, możemy całkowicie jej zaufać i się na nią zdać.

Poznanie intuicyjne Bergson uważał za najdoskonalsze.

Zdając się na intuicję całkowicie musimy zmienić swój sposób patrzenia na

rzeczywistość. Dzięki temu staje się ona ciekawsza, bardziej różnorodna, żywa,

dynamiczna, zmienna i nieskończona. Natura rzeczywistości również stanowiła

element systemu filozoficznego Bergsona. Według niego rzeczywistość jest

zupełnie inna od tej, postrzeganej przez intelekt. Nie jest ona harmonijna,

uporządkowana, schematyczna i zautomatyzowana.

Bergson zasłynął też jako odkrywca jaźni głębokiej. Uważał on, że podobnie

jak właśnie jaźń, przyroda ulega nieustającej ewolucji. Czynnikiem

spowalniającym ten rozwój jest natomiast bezwładna materia. Spowalnia ona

pęd życiowy poprzez mechanizację, która jest tego efektem. Wynika z tego, że

mechanizmy nie są skutkiem postępu, lecz właśnie spowalniania pędu

życiowego.

Poglądy etyczne Bergsona charakteryzowały się twierdzeniem, że źródłem

moralności jest społeczeństwo, które narzuca ją swoim członkom i starannie

pilnuje jej przestrzegania. Ta moralność trzyma grupę przy istnieniu. Jednak

lepszą moralnością jest, która wypływa z jednostek najlepszych, ponieważ jest

dynamiczna. Podobnie sprawy mają się z religią. Wyróżnił statyczną i

dynamiczną. Pierwsza wywodzi się z potrzeb ludzkich, jako reakcja obronna.

Druga pochodzi natomiast spoza potrzeb, a dokładnie czerpiemy ją ze wzorów

świętych i mistyków.