ΣΠΑΡΤΗ

Lahr, γιά τόν κόπο του νά συντομεΰσει μέ έπιτυχία £να έκτενές χειρόγραφο. Ή σύζυγός μου Dr. Dagmar - Beate Baltrusch, υπήρξε αυστηρή μαζί μου, άνυποχώρητη συνομιλήτριά μου καί διορθώτρια τών τυπογραφικών δοκιμίων. Τήν ευχαριστώ θερμά, δπως καί τήν κόρη μου Ά ννα - Βικτωρία, πού μέ τις ευχάριστες «διακοπές» άνακούφιζε Αφάνταστα τήν έργασία μου. Ευχαριστώ τέλος τούς γονείς τής συζύγου μου Anni καί Lothar Schneider γιά τίς πολλές, μιχρές καί μεγάλες, ευεργεσίες τους· γ ι’ αυτό τό παρόν βιβλίο Αφιερώνεται σ’ αυτούς, τούς «βοηθούς μας στίς άνάγκες», μέ μεγάλο σεβασμό.

Ernst Baltrusch

12

ΕισαγωγήΓύρω στά 380 π.Χ. ό ’Αθηναίος Ιστορικός καί γνώστης τής Σπάρτης Ξενοφών έγραφε: «Ή σκέψη δτι ή Σπάρτη παρ’ δλη τήν όλιγανθρωπία της άπέβη δυνατωτάτη καί πολύ όνομαστή πόλη τής Ελλάδας, μ’ έκανε ν’ άπορήσω πώς άραγε συνέβη αύτό· άλλά δταν γνώρισα καλά τή ζωή τών Σπαρτιατών, έπαυ­σα πλέον νά άπορώ»1. ’Ανάλογα μέ τόν Ξενοφώντα προβλημα­τίστηκαν καί πολλοί σύγχρονοί του, δπως έπίσης καί μεταγε­νέστεροι. θαύμαζαν τήν εσωτερική όργάνωση τής Σπάρτης, τή σταθερότητά της γιά αιώνες, τήν άπλή, ειλικρινή, άπαλλαγ- μένη άπό κάθε υπερβολική πολυτέλεια, τήν όργανωμένη στή σκληραγώγηση, έπιμονή καί γενναιότητα ζωή τών Σπαρ­τιατών καί επαινούσαν αύτόν τόν τρόπο διαβίωσης ώς τήν προϋπόθεση γιά τήν έπιτυχία τής εξωτερικής πολιτικής της καί ώς έγγύηση γιά τήν ήγεμονία σέ ολόκληρη τήν Πελοπόν­νησο καί τή λοιπή Ελλάδα: Ή Σπάρτη ήταν τό υπόδειγμα γιά δλες τίς άλλες πόλεις. Σχετικά μέ τή μεταμόρφωση τής Σπάρ­της διατυπώθηκαν καί άλλες άντίθετες γνώμες, οί όποιες έξέ- φρασαν τήν κριτική, τήν περιφρόνηση καί τήν άποστροφή: Έκαναν λόγο γιά μονόπλευρη όργάνωση δλης τής ζωής μέ σκοπό τόν πόλεμο, γιά έλλειψη ανθρωπισμού, γιά καταπίεση, γιά έλλειψη πολιτισμού, άκόμα καί γιά άναλφαβητισμό. Ή Σπάρτη προκαλοΰσε τότε, δπως καί σήμερα, καί ή γοητεία πού έξέπεμπε αυτή ή πόλη τοΰ Εύρώτα στήν Πελοπόννησο, έχει συντηρηθεί έως καί τούς νεότερους χρόνους.

Ή «έποχή τής άκμής» τής Σπάρτης διήρκεσε άπό τό 550 π.Χ. εως περίπου τό 371 π.Χ. Ή περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται σή­μερα ώς Κλασική Έποχή τής Ελλάδας, τού λίκνου τοΰ εύρω- πάίκοΰ πολιτισμού. ΤΗταν ή έποχή τοΰ έλληνικού «Διαφωτι-

13

ΣΠΑΡΤΗ

σμοΰ», τοΰ Σωκράτη καί τοΰ Πλάτωνα, ή περίοδος ακμής τής άττικής τραγωδίας καί τής κωμωδίας, τής άρχιτεκτονικής, τής τέχνης καί τής ιστοριογραφίας. Ή Δημοκρατία «Ανακαλύφθη­κε». Οί πόλεις, άπό τίς όποιες ξεκίνησε αυτή ή πνευματική, πο­λιτιστική καί πολιτική έξέλιξη ήταν ή Μίλητος, ή Κόρινθος καί ή ’Αθήνα. Σέ μιά διαμετρικά άντίθετη πλευρά βρίσκεται ή συ­νεισφορά τής Σπάρτης στήν Κλασική Ελλάδα. Αυτή ή έλεύθε- ρη ελληνική πόλη ζοΰσε σύμφωνα με τήν εξής βασική άρχή: Τό μεμονωμένο δτομο δέν είναι τίποτα, τό παν είναι ή πατρίδα. Ή έκπαίδευση, ή θρησκεία, ό πολιτισμός έντάχθηκαν στήν ιδέα τοΰ κράτους -ή Σπάρτη υπήρξε τό πρώτο άπολυταρχικό κρά­τος στήν παγκόσμια ιστορία καί ταυτόχρονα τό υπόδειγμα γιά τά σύγχρονα κράτη αυτής τής άντίληψης.

Ή άρχαία Ελλάδα κατελάμβανε 2ναν χώρο γεωγραφικά ευρύτερο άπό τή σύγχρονη Ελλάδα. Εκτός άπό τή «μητροπο- λιτική χώρα» (τή σημερινή Ελλάδα), οί "Ελληνες κατοι- κοΰσαν στά πολυάριθμα νησιά τοΰ Αίγαίου, στή Μαύρη θ ά ­λασσα, στίς άκτές τής Μικράς ’Ασίας, τής ’Αφρικής, τής Σικε­λίας, τής Νότιας Γαλλίας καί τής Ισπανίας. «Όπως οί βάτρα­χοι γύρω άπό τό ελος», οί Έλληνες κατοικοΰσαν γύρω άπό τή Μεσόγειο, δπως περιγράφει ό Πλάτων2 τόν έλληνικό άποικι- στικό χώρο κατά τόν 5ο αί. Τά αίτια αυτής τής επέκτασης τών Ελλήνων δέν ήταν ή άνάγκη γιά τή δημιουργία καί ίδρυση ενός έλληνικοΰ κράτους, δπως ίσως θά μποροΰσε νά υποθέσει κανείς, άλλά ή άποικιακή πολιτική μεμονωμένων πόλεων, δπως τής ’Αθήνας, τής Κορίνθου, τών Μεγάρων ή καί τής Σπάρτης. Οί πόλεις αύτές -περίπου εκατό- πολιτικά ήταν αυτόνομα πόλεις-κράτη, καί άποτελοΰσαν τή βασική δομή τοΰ έλληνικοΰ κόσμου. Μέσα σ’ αύτό τό περιβάλλον ή Σπάρτη έξε- λίχθηκε σέ ηγετική δύναμη στήν Ελλάδα, καί μάλιστα σέ πα­γκόσμια δύναμη γιά τά δεδομένα τής εποχής. Ή σκιαγραφία αυτής τής άνόδου, ή άνάλυση τής πολιτικής, κοινωνικής, οικο­νομικής, στρατιωτικής καί πολιτιστικής οργάνωσης τής Σπάρ­της καί τό ζήτημα τής εμφάνισης καί επιβίωσης τοΰ μύθου «Σπάρτη», άποτελεΐ τό άντικείμενο τοΰ άνά χειρας βιβλίου.

14

1Ή ίδρυση τής Σπάρτης καί ό μΰθος τοΰ Λυκούργου

Ή Σπάρτη βρίσκεται στά νότια τής έλληνικής χερσονήσου, στή «Νήσο τοϋ Πέλοπος», τήν Πελοπόννησο, στή Λακωνία, στήν κοιλάδα τοϋ ποταμοϋ Ευρώτα (200 περίπου μέτρα πάνω άπό τήν έπιφάνεια τής θάλασσας), ό όποιος πηγάζει άπό τήν ’Αρκαδία καί εκβάλλει στόν Λακωνικό κόλπο. Ή περιοχή τοϋ Ευρώτα περιβάλλεται άπό δύο όροσειρές, τοϋ Ταϋγέτου στά δυτικά (ψηλότερη κορυφή 2407 μ.) καί τοϋ Πάρνωνα στά άνα- τολικά (1937 μ.). Βόρεια άπό τή Σπάρτη άρχίζει τό οροπέδιο τής ’Αρκαδίας (Σκυρίτης), 46 χλμ. νότια τής Σπάρτης βρίσκε­ται ή θάλασσα. Σέ άμεση γειτνίαση μέ τήν πόλη βρίσκεται στά δυτικά ή Μεσσηνία, στόν Βορρά ή ’Αρκαδία καί στά βορειοα­νατολικά ή πόλη τοϋ * Αργους. Ή κοιλάδα τοϋ Ευρώτα ήταν εύφορη. Κατ’ άρχήν καλλιεργούνταν κριθάρι, δπως επίσης σι­τάρι καί έλαιόδενδρα. Παράλληλα άσκοϋνταν καί ή κτηνοτρο­φία. Ή Σπάρτη εμοιαζε μέ ενα φυσικό άσφαλές οχύρωμα, τό οποίο προσέφερε προστασία χωρίς τήν ύπαρξη τείχους άπό άνεπιθύμητους επισκέπτες άλλά καί άπό στρατιωτικές έπιθέ- σεις. Ή γεωγραφική θέση ερμηνεύει κατά ενα μέρος, δπως καί ό μυστικοπαθής, μή εξηγήσιμος χαρακτήρας τών Σπαρτιατών καί τής κοινωνίας τους, τήν επιτυχία τής Σπάρτης. Ό σύγχρο- νος χρησιμοποιούμενος δρος γιά τήν πόλη είναι Σπάρτη, οί άρχαΐοι κάτοικοί της μιλούσαν συχνότερα γιά τή Λακεδαίμο- να. Μέ τόν δρο αύτόν περιελάμβαναν καί τή Λακωνία, δηλαδή τήν ύπαιθρο χώρα γύρω άπό τή Σπάρτη. Ό έπίσημος χαρα­κτηρισμός τοΰ σπαρτιατικοΰ κράτους όμως, δπως εμφανίζεται σέ έγγραφα, π.χ. στίς συνθήκες, ήταν «οί Λακεδαιμόνιοι». Οί

15

ΣΠΑΡΤΗ

κάτοικοι τής Σπάρτης ανήκαν στούς Δωριείς, οι όποιοι διαφο­ροποιούνταν άπό τά άλλα έλληνικά φΰλα, δπως τών Ίώνων καί Αίολέων, άπό τή διάλεκτό τους, άλλά καί άπό τούς διαφο­ρετικούς πολιτικούς καί κοινωνικούς θεσμούς. Οι Δωριείς άποίκησαν τά νότια τής Πελοποννήσου, τή νοτιοδυτική άκτή τής Μικράς9 Ασίας καί τήν Κρήτη.

Ή ίδρυση τής Σπάρτης άπό τούς Δωριείς χάνεται στά βάθη τής ιστορίας. ’Ανήκει στή «Σκοτεινή έποχή» (περίπου 1050- 800 π.Χ.). Ή«*Ιλιάδα» του Όμηρου, τό άρχαιότερο λογοτεχνι­κό κείμενο τής ευρωπαϊκής ιστορίας, κάνει λόγο γιά τόν Μενέ­λαο καί τήν Ελένη, τοΰ προδωρικοΰ βασιλικού ζεύγους τής «κοίλης Λακεδαίμονος», δπως τή χαρακτηρίζει ό Όμηρος μέ βάση τή γεωγραφική θέση τής Σπάρτης, άνάμεσα στίς δύο όροσειρές. Ό Μενέλαος καί ή Ελένη διαδραμάτισαν άποφα- σιστικό ρόλο στόν Τρωικό πόλεμο, τόν όποιο διεξήγαν οί Έλληνες γιά δέκα όλόκληρα χρόνια υπό τήν άρχηγία τοΰ Άγαμέμνονα, άδελφοΰ τοΰ Μενελάου καί βασιλιά τών Μυ­κηνών. Ό “Όμηρος συνέθεσε τό έπος του κατά πάσα πιθανό­τητα τόν 8ο αι. π.Χ., κάνοντας λόγο γιά μιά εποχή πού ήταν 500 χρόνια προγενέστερή του καί άπό τήν οποία δέν διατη­ρούνταν καμιά άνάμνηση, ή οποία ήταν κάτι περισσότερο άπό επικά άσματα καί ίσως έρείπια ή χάλκινα δπλα. Σέ κάποια χρονική περίοδο άνάμεσα στόν Τρωικό πόλεμο καί στόν πιθα­νό χρόνο συγγραφής τών Όμηρικών επών πρέπει νά ιδρύθηκε ή δωρική Σπάρτη.

"Ανάμεσα στόν Τρωικό πόλεμο καί στούς 'Ομηρικούς χρό­νους οί μεγάλες άλλαγές πού συνέβησαν σέ δλους τούς τομείς έδωσαν στήν Ελλάδα ενα εντελώς νέο πρόσωπο: Μεγαλο­πρεπή άνάκτορα, δπως τών Μυκηνών καί τής Τίρυνθας, καί μία εξελιγμένη μέσα στά παλάτια οικονομία, γραφειοκρατία καί γραφή εξαφανίστηκαν. Στή θέση τους έμφανίστηκαν μία ισχυρή δημογραφική οπισθοδρόμηση, νέες μορφές άποικι- σμοΰ, ενας πολιτισμός χωρίς γραφή καί με πενία* αύτά ήταν τά χαρακτηριστικά τών χρόνων τοΰ «Έλληνικοΰ Μεσαίωνα»,

16

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ

δπως έχει άποκληθεί. Τά αίτια γιά μιά τέτοια διαδικασία άπο- τελοϋν άκόμα καί σήμερα θέμα έρευνας καί συζήτησης. Ή πε­ρισσότερο πιθανή εξήγηση γιά τή διαδικασία αύτή είναι δτι ό «μυκηναϊκός» πολιτισμός -ή ονομασία του όφείλεται στά άνά- κτορα τής Πελοποννήσου- καταστράφηκε τό 1200 άπό τίς λεη­λασίες ξένων λαών, καί στή συνέχεια νέα φΰλα μετανάστευσαν άπό τόν Βορρά στήν Ελλάδα, εγκαταστάθηκαν έδώ καί τόν τοπικό πληθυσμό εϊτε τόν έξεδίωξαν εϊτε τόν υποδούλωσαν. Μιά τέτοια μεταναστευτική ώθηση συμπεριέλαβε καί τήν Πε­λοπόννησο. Χαρακτηρίζεται ώς «Δωρική κατάκτηση». Οί έποικοι Δωριείς δέν ταυτίζονταν δμως μέ έκείνους πού κατέ- στρεψαν τόν μυκηναϊκό πολιτισμό καί δέν εισέβαλαν ώς ένας ενιαίος (στρατιωτικός;) σχηματισμός, δπως γνωρίζουμε δτι συ­νέβη μέ τήν έποίκιση τών γερμανικών φύλων. Αντίθετα, μάλι­στα, κατέρχονταν σέ μικρές ομάδες άπό τή βόρεια Ελλάδα στήν Πελοπόννησο καί ίδρυαν εκεί άποικίες. Μόλις κατά τή διάρκεια τοΰ 10ου αί. π.Χ. οί Δωριείς εγκαταστάθηκαν στίς νότιες περιοχές τής χερσονήσου, στή Λακωνία, δπου γύρω στό 900 π.Χ. συνένωσαν τέσσερα χωριά τής κοιλάδας τοΰ Ευρώτα συγκροτώντας μία πόλη, τή Σπάρτη, καί καταπίεσαν τόν εντό­πιο πληθυσμό στήν κοινωνική τάξη τών μή έλευθέρων, τών ειλώτων. Τό γεγονός δτι ή Σπάρτη ειχε πάντοτε ταυτόχρονα δύο βασιλείς, οδηγεί στή σκέψη, δτι στή Σπάρτη ένώθηκαν δύο ομάδες εισβολέων, εκ τών όποιων ή μία εγκαταστάθηκε στά χωριά Λίμναι καί Κυνόσουρα, ή άλλη στά δυτικά χωριά Μεσόα καί Πιτάνη. *Όλα τά δωρικά γένη ήταν χωρισμένα σέ τρεις ομάδες, τίς ονομαζόμενες «φυλές», οί όποιες καί άργότε- ρα θά διαδραματίσουν κάποιο ρόλο στή διάκριση τοΰ σπαρ- τιατικοΰ στρατεύματος (Δυμάνες, Ύλιείς, Πάμφυλοι). Ή εισβολή τών Δωριέων πρός τά νότια καθυστέρησε άρχικά άπό ένα φρούριο τής μυκηναϊκής έποχής, τίς 5Αμΰκλες. Οί άρχαιο- λόγοι έχουν άνακαλύψει μέχρι σήμερα πολλά αντικείμενα άπό τήν «προσπαρτιατική» έποχή. Μόλις κατά τά τέλη τοΰ 8ου αί. κατώρθωσαν οί Σπαρτιάτες ύπό τήν ηγεσία τοΰ βασιλιά Τελέ-

17

ΣΠΑΡΤΗ

κλου νά καταλάβουν τ ίς5 Αμΰκλες καί νά τίς ενσωματώσουν ώς πέμπτο χωριό στήν πολιτειακή τους ένωση. Έξαιτίας της γεω­γραφικής άπόστασης (περίπου 6 χλμ.) καί τής καθυστερημέ- 4 νης ένταξής της στή σπαρτιατική ένωση, οί Άμΰκλες κατείχαν μιά ξεχωριστή θέση.

Ή σημερινή πόλη, ή όποια βρίσκεται άρκετά νοτιότερα άπό τήν άρχαία Σπάρτη, είναι μικρή -ιδρύθηκε τό 1834, καί έχει περίπου 11.000 κατοίκους. Κατά τήν πρώιμη έποχή δέν είχε περισσότερους άπό 8.000, κατά τόν 3ο αί. π.Χ. δέν άριθμοϋσε περισσότερους άπό 1.000 πολίτες, πού ήταν σέ θέση νά φέρουν δπλα, έτσι ώστε νά είμαστε σέ θέση νά υποθέσουμε ένα σύνολο τοϋ πληθυσμοϋ όχι περισσότερο άπό 20.000 - 30.000 κατοίκους.Δέν πρέπει νά άγνοήσουμε τόν άριθμό τών περίοικων καί τών ειλώτων. Ή σύγχρονη ’Αρχαιολογία, ή όποια προσπαθεί νά φέρει στό φώς τά τμήματα της άρχαίας Σπάρτης, είναι σέ θέση νά έπιβεβαιώσει τήν άποψη τοϋ σημαντικότερου ίστορικοϋ τής ’Αρχαιότητας, τοϋ Θουκυδίδη: «Λακεδαιμονίων γάρ εί ή πόλις έρημωθείη, λειφθείη δέ τά τε ιερά καί τής κατασκευής τά εδάφη, πολλήν αν οΐμαι απιστίαν τής δννάμεως προελθό- ντος πολλοϋ χρόνον τοϊς επειτα πρός τό κλέος αυτών είναι»3. Πράγματι, αύτή τήν έντύπωση έχει κανείς σήμερα: ’Έχουν άνασκαφθεί ιερά καί μιά γιά τά ελληνικά δεδομένα μάλλον μή τυπική ’Ακρόπολη, άλλά άπουσιάζουν οί περικαλλείς ναοί καί τά επιβλητικά κτίρια, έτσι ώστε τό συμπέρασμα γιά τή σημα­σία τής άρχαίας Σπάρτης δέν μπορεί νά εξαχθεί άπό τά υλικά κατάλοιπα.

Ή άνασύνθεση τής ιστορίας τής ίδρυσης τής Σπάρτης βασί­ζεται στά πορίσματα της έρευνας τής σύγχρονης ιστοριογρα­φίας, δηλαδή στή συστηματική άξιολόγηση τών γραπτών κει­μένων άπό τή μεταγενέστερη έποχή, στά άρχαιολογικά ευρή­ματα, καθώς καί στίς γλωσσολογικές άναλύσεις τών διαφόρων διαλέκτων. Οί Σπαρτιάτες της ιστορικής περιόδου δέν είχαν τή δυνατότητα νά πληροφορηθοϋν σχετικά μέ τήν καταγωγή τους. Γι’ αυτούς άποτελοϋσε ένα αίνιγμα, μεγαλύτερο άκόμα

18

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ

άπ’ δσο γιά μάς -δέν υπήρχε καμιά γραπτή μαρτυρία πρίν άπό τόν 8ο αί., ή όποία θά μποροΰσε νά τούς παράσχει όποιαδήπο- τε πληροφόρηση. Εκτός άπό τήν έλλειψη τών γραπτών μαρτυ­ριών, τίς όποιες θά μπορούσε κάποιος νά χρησιμοποιήσει, εμφανίζονταν συχνά νεότερες καί μεταβαλλόμενες έρμηνεΐες τής παράδοσης. Έτσι καί αύτή άκόμα ή έποίκηση τών Δωριέ­ων είχε έρμηνευθεϊ άπό τούς Σπαρτιάτες κατά τόν καλύτερο καί πλέον ευνοϊκό γι’ αυτούς τρόπο. Δέν πρόκειται γιά εισβο­λείς πού έκαναν χρήση βίας, άλλά τό άντίθετο, οί Δωριείς έφε- ραν τό Δίκαιο μέ τήν εγκατάστασή τους: Οί άπόγονοι τοΰ πρωταρχικού «κυρίου» τής Πελοποννήσου, τοΰ Ηρακλή -γιοΰ τοΰ Δία-, «έπέστρεψαν» μετά τήν άπέλασή τους μαζί μέ τούς Δωριείς, πράγμα πού σημαίνει δτι πήραν πίσω, αύτό πού ό ϊδιος ό Δίας τούς είχε δώσει. 'Ένας άπό τούς πρώτους μάρτυ­ρες αύτοΰ τοΰ γεγονότος, ό ποιητής Τυρταίος, έγραψε στή Σπάρτη κατά τά τέλη τοΰ 7ου αί. π.Χ.:

«Ό Δίας έδωσε αυτήν τήν πόλη στούς ΉρακλεΓδες, πού μαζί τους άφήνοντας τόν άνεμοδαρμένο Έρινέο φθάσαμε στό πλατύ νησί τοΰ Πέλοπα»4.

Ό Τυρταίος έρμηνεύει κατά τρόπο μεγαλοφυή τήν κάθοδο τών Δωριέων ώς μιά νόμιμη άνακατάληψη μιάς έκτασης γής πού έχει άπονεμηθει άπό τόν Δία καί άναιρεΐ μέ τόν τρόπο αύτόν τήν άμφιβολία γιά τή νομιμότητα τής δωρικής παρου­σίας στή Σπάρτη. Οί Σπαρτιάτες είχαν επιτυχία μέ αύτή τήν νομιμοποίηση -κανείς δέν τούς μέμφθηκε ούτε τούς κατηγό­ρησε άργότερα δτι είχαν καταλάβει τή θέση τους στήν Πελο­πόννησο κατά τρόπο μή νόμιμο. Άκόμα καί ενας κριτής τών μύθων, δπως ό Θουκυδίδης, κάνει λόγο γιά τήν «έπιστροφή τών Ήρακλειδών» στήν Πελοπόννησο, σάν νά πρόκειται γιά κάποιο ιστορικό γεγονός. Οί βασιλείς τής Σπάρτης συντη- ροΰσαν αύτό τόν μΰθο γιά τήν καταγωγή τους καί μέ τόν τρό­πο αύτόν άνήγαγαν τό δικαίωμα τής έξουσίας στόν Ηρακλή. Έτσι διαγραφόταν ενα τόξο άνάμεσα στή Σπάρτη τών μυκη­ναϊκών χρόνων -πού περιγράφεται άπό τόν 'Όμηρο- καί στήν

19

ΣΠΑΡΤΗ

ιστορική Σπάρτη τών Δωριέων, κατασκευαζόταν μιά συνέχεια καί παράλληλα τονιζόταν ή νομιμότητα καί τό θεάρεστο τών σπαρτιατικών άξιώσεων στήν Πελοπόννησο.

Επίσης καί γιά τήν αίτιολόγηση καί έξήγηση τής δημιουρ­γίας τής πολυφημισμένης πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής καί στρατιωτικής όργάνωσης τής Σπάρτης προβαλλόταν ένας μΰθος: Αργότερα, άπό τά μέσα τοΰ 5ου αί. δλη αύτή ή οργά­νωση άποδόθηκε σέ εναν νομοθέτη μέ τό όνομα Λυκοΰργος, ό όποιος θεωρήθηκε υπεύθυνος γιά τή σταθερότητα τοΰ σπαρ- τιατικοΰ πολιτεύματος. Ευνομία, δηλαδή εύταξία, έτσι άπο- κλήθηκε τό νομοθετικό έργο του. Καί άλλες έλληνικές πόλεις φημίζονταν γιά τούς μεγάλους νομοθέτες τους, δπως ή ’Αθήνα γιά τόν Σόλωνα, άλλά ό Λυκοΰργος ήταν γιά τή Σπάρτη άκό­μα πιο σημαντικός καί παράλληλα ή πηγή ολόκληρης τής ιστορίας της, παρ’ δλο πού δέν έχει άφήσει όποιαδήποτε ίχνη, τά όποια θά μποροΰσαν νά άποδείξουν τήν ιστορική ύπαρξή του. Στίς άρχές τοΰ 2ου αί. μ.Χ. ό Πλούταρχος -ενας άπό τούς πλέον διαβασμένους συγγραφείς τοΰ καιροΰ του- προσπάθησε νά συλλέξει δλες τίς ύπάρχουσες μαρτυρίες γιά τόν Λυκοΰργο καί νά συγγράψει μία «βιογραφία». Τό εγχείρημα δμως αύτό άπέτυχε, δπως μαρτυροΰν τά λόγια του στήν άρχή τοΰ έργου: «Γιά τόν Λυκοΰργο τόν νομοθέτη γενικά δέν είναι δυνατό νά ειπωθεί τίποτε τό άναμφισβήτητο. Γιατί καί ή καταγωγή του καί ή άποδημία καί ό θάνατός του, καθώς καί όσα έχουν σχέ­ση μέ τούς νόμους καί τό πολίτευμά του έξιστοροΰνται κατά διάφορο τρόπο, καί μάλιστα επικρατεί ελάχιστη ομοφωνία γιά τό ποιό έτος γεννήθηκε ό άνδρας αύτός»5. Σέ πείσμα αύτής τής ομολογίας ό Πλούταρχος κάνει λόγο γιά τήν καταγωγή τοΰ Λυκούργου άπό μία άπό τίς δύο βασιλικές οικογένειες τής Σπάρτης, δτι είχε μάλιστα διατελέσει βασιλιάς, δτι είχε ταξιδέ­ψει σέ δλο τόν κόσμο, δπως π.χ. στήν Κρήτη, τήν ’Ασία καί τήν Αίγυπτο, γιά νά έμπνευστεί τήν άναμόρφωση τοΰ πολιτεύμα­τος* κάνει άκόμη λόγο γιά τόν χρησμό τοΰ μαντείου τών Δελφών, γιά τούς συμμάχους καί τούς άντιπάλους του στή

20

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ

Σπάρτη, γιά τήν τελευταία φάση της ζωής του, με έναν τέτοιο τρόπο, πού θά πίστευε κανείς δτι δλα αύτά είναι άξιόπιστα καί ελέγξιμα. Αυτή ή «βιογραφία» χρησίμευσε στόν Πλούταρχο ώς υπόδειγμα, πάνω στό οποίο μπόρεσε νά περιγράψει τή σπαρτιατική όργάνωση, πού δημιούργησε ό Αυκοΰργος. "Ολες αύτές οι άφηγήσεις δέν είναι οί πλέον κατάλληλες, ώστε νά είναι σέ θέση νά άνασυνθέσουν τήν ιστορική προέλευση τής νομοθεσίας, άλλά ούτε καί τή ζωή τοϋ Λυκούργου. Παρ’ δλα αύτά κρίνονται σημαντικές γιά τή νομιμοποίηση τής οργάνωσης στό υποσυνείδητο τών Σπαρτιατών. Ό Λυκοϋργος εμφανίζεται ώς «ενδιάμεσος», «μεθόριος», άνάμεσα στόν θεό ’Απόλλωνα τοϋ μαντείου τών Δελφών καί στούς Σπαρτιάτες. Μέ δεδομένο δτι τό νομοθετικό έργο του εξασφαλίστηκε ώς μϋθος μέσω τοϋ χρησμοϋ τοϋ μαντείου τών Δελφών, έπινοήθη- κε γ ι’ αυτόν μία θεϊκή προέλευση. Ή σημασία αυτής τής θε­ϊκής προέλευσης έχει τήν εξήγησή της: 'Όποιος στή Σπάρτη θά παραβίαζε αύτό τό συμβόλαιο, τήν «ρήτραν», άνάμεσα στούς θεούς καί τούς άνθρώπους, θά γινόταν ένας άθεος κα­κούργος. Κανείς δέν μπορούσε νά διανοηθεϊ καλύτερη εγγύη­ση γιά τήν υπόσταση ενός πολιτεύματος -μέ τήν προϋπόθεση δτι οί άνθρωποι ήταν θρησκόληπτοι. Τό γεγονός δτι οί Σπαρ­τιάτες ήταν κατά έναν ορισμένο βαθμό εύσεβεΐς, θά τό διαπι­στώσουμε στή συνέχεια. Ή νομοθεσία καί ή όργάνωση τοϋ πο­λιτεύματος άπό τόν Λυκοϋργο ειχε μία διαρκή υπόσταση. ’Ακόμα καί κατά τόν 3ο αί. οί βασιλείς τής Σπάρτης επικα­λούνταν τό δνομα τοϋ Λυκούργου, δταν ήθελαν νά προβοι,ν σέ μεταρρυθμίσεις -έστω καί άν οί σχεδιαζόμενες μεταρρυθμίσεις δέν είχαν σχέση μέ τό πολίτευμα τοϋ Λυκούργου.

"Ετσι υπήρχαν δύο μϋθοι -ό ένας γιά τήν επιστροφή τών 'Ηρακλειδών καί ό άλλος γιά τόν νομοθέτη Λυκοϋργο-, οί όποιοι έξηγοϋσαν καί δικαιολογούσαν τήν ίδρυση τής Σπάρ­της καί τή διαμόρφωση τοϋ πολιτεύματος της. Καί οί δύο μϋθοι πραγματοποιούσαν τή λειτουργία τους στό υποσυνείδη­το τών Σπαρτιατών καί δλων τών Ελλήνων. Οί μϋθοι συνετέ-

21

ΣΠΑΡΤΗ

λεσαν ώστε τό πολίτευμα του Λυκούργου νά θεωρείται γιά με­γάλο διάστημα έξω άπό τήν άνθρώπινη σύλληψη καί με τόν τρόπο αύτόν νά παραμείνει σταθερό. Ά πό δύο γνωρίσματα, χαρακτηριστικά γιά τή σπαρτιατική ήθική, μπορούμε νά συ- μπεράνουμε τήν πίστη στούς μύθους αύτούς ώς μία μορφή νό­μου: Μιά ιδιαίτερη εκφρασμένη θρησκευτικότητα καί ένας άκαμπτος συντηρητισμός. Ή συνύπαρξη αύτών τών δύο ιδιο­τήτων προφύλαξε τή Σπάρτη γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άπό πολιτικές κρίσεις, πού έπληξαν τίς άλλες πόλεις, παράλ­ληλα όμως υπήρξαν ή αίτια πού ή πνευματική καί καλλιτεχνι­κή άνθηση τών κλασικών χρόνων στήν Ελλάδα δέν άφησε τά ϊχνη της στή Σπάρτη.

Προτού όδηγήσουμε τόν άναγνώστη στήν ιστορία τής Σπάρτης άπό τά σκοτεινά χρόνια τής ίδρυσής της μέχρι τήν περίοδο τών Μεσσηνιακών πολέμων καί τής ηγεμονίας της στήν Πελοπόννησο, δηλαδή έως τό τέλος τοΰ 6ου αί., έπιθυ- μοΰμε νά περιγ ράψου με τήν πολιτιστική, κοινωνική καί πολι­τική τάξη τής πόλης, δπως αύτή νομοθετήθηκε άπό τόν Λυ­κοΰργο. Μέ αύτόν τόν τρόπο είναι δυνατό νά καθοριστοΰν καί νά περιγραφοΰν οί ιδιαιτερότητες τοΰ σπαρτιατικοΰ πολιτεύ­ματος.

22

2Ή πολιτική καί κοινωνική οργάνωση της Σπάρτης

Ή γνώση τής πολιτικής καί κοινωνικής κατάστασης τής Λακωνίας κρίνεται άπαραίτητη γιά τήν κατανόηση τής ιστο­ρίας τής Σπάρτης. Έτσι τό κεφάλαιο αύτό άποσκοπει στήν παρουσίαση μιας συστηματικής Ανασκόπησης. Πρέπει νά λά­βουμε ύπσψη δτι ή οργάνωση τής Σπάρτης δέν επιτεύχθηκε μέ μία μόνο πράξη. Ή διαμόρφωσή της έπιτελέστηκε κατά τδ) χρονικό διάστημα άρκετών αιώνων, κατά τή διάρκεια τώ ν) οποίων οί καθοριστικοί παράγοντες ήταν: Ή όργάνωση τών j Δωριέων κατά φυλές, ή^ύποταγή τών αύτοχθόνων, οί συνεχείς πόλεμοι μέ τούς γείτονες, ή αύξηση τού πληθυσμού καί οί κοι­νωνικές κρίσεις -όλα αύτά μαζί συνετέλεσαν στή διαμόρφωση τής «ιστορικής» Σπάρτης, ή όποία έμφανίστηκε άπό τό 500 ' πΛ^περίπου.

Οί 'Έλληνες κατά τήν άρχαϊκή καί τήν κλασική έποχή ζοϋσαν σέ πόλεις. Εξαίρεση άποτελοϋσαν τά φύλα πού κατοι­κούσαν στόν Βορρά καί τή Δύση (Αίτωλεΐς, Μακεδόνες). Οί πόλεις-κράτη ήταν βασικά διαφορετικές άπό τίς πόλεις τών πολιτισμένων λαών τής ’Ανατολής ή τής Αίγύπτου. Στήν κα­λύτερη περίπτωση θά μπορούν νά συγκριθοϋν μέ τίς πόλεις τών θαλασσοπόρων Φοινίκων, τήν Τύρο ή τή Σιδώνα. Ή επι­κράτεια τής πόλης περιελάμβανε, εκτός άπό τό κέντρο τοϋ οικισμού, τίς γεωργικές εκτάσεις, οί όποιες έφοδίαζαν τούς κατοίκους μέ τά χρειώδη άγαθά. Κάθε πόλη διέθετε τήν ’Ακρόπολη, τήν ’Αγορά, ώς τόπο συγκέντρωσης καί άγοραπω- λησίας άγαθών -δημόσια κτίρια, ναούς καί ιερά, καθώς καί ενα τείχος γιά προστασία άπό τούς εχθρούς. Οί 'Έλληνες άνα-

23

ΣΠΑΡΤΗ

γνώριζαν ώς ιδιαίτερο γνώρισμα τών πόλεών τους τό κοινωνι­κό πνεύμα τών κατοίκων καί όχι τά τείχη τής πόλης ή τήν κα­τασκευή της. «Ή πόλη κατορθώνει», γράφει ό ’Αριστοτέλης6, «τήν αύτάρκεια* έχει συσταθεί βέβαια γιά τή διασφάλιση τοΰ στοιχειώδους βίου, υπάρχει δμως γιά τόν σκοπό τοΰ εύδαιμο- νος». IV αύτό τόν λόγο, κάθε πολίτης κρινόταν άπό τήν άξία του για τήν κοινωνία τών πολιτών, καί άπό τήν κρίση αυτή έξαρτιόταν ή παροχή τών πολιτικών δικαιωμάτων -οσο περισ­σότερο ενας πολίτης ενεργεί υπέρ τής πόλης, τόσο περισσότε­ρο μποροΰσε νά συναποφασίσει. Ώ ς σημ^νακότερη συνεισφο­ρά ενός πολίτη άναγνωριζόταν ή Ικανότητά του νά .στρατεύε­ται, καί αύτή μέ τή σειρά της μποροΰσε νά άξιολογηθεΐ άπό τά δπλα καί τόν εξοπλισμό πού ήταν σέ θέση νά φέρει. Έάν κά­ποιος διέθετε περιουσία τέτοια ώστε ήταν σέ θέση νά συντηρή­σει εναν ίππο ή νά κατέχει βαρύ οπλισμό, τότε κατατασσόταν σέ ύψηλότερη_«τάξη» άπό κάποιον πού κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου εφερε ελαφρύ οπλισμό ή δέν ειχε καθόλου έξοπλισμό. Ό στρατιωτικός αυτός συντονισμός κρίνεται θεμελιώδης γιά τή^θεώρηση τοΰ σπαρτιατικοΰ πολιτεύματος.

Σέ κάθε πόλη κάποιος μποροΰσε νά δραστηριοποιηθεί πο­λιτικά σέ ΐρείς θεσμού^

1. Στή λαϊκή συνέλευση, δπου συγκεντρώνονταν σέ τακτικά χρονικά διαστήματα δλοι οι ένήλικες άρρενες πολίτες άνω τών 20 ετών.

2. Τή Γερουσία (Λατιν. Senatus), πού άπαρτιζόταν άπό δλους τούς πλέον επιφανείς πολίτες τής πόλης. Συνήθως οί έπιφανέστεροι πολίτες διακρίνονταν άπό τήν καταγωγή τους, μερικές φορές δμως καί γιά τή συμβολή τους στήν πόλη. Τό πλήθος τών άτόμων πού άνήκε στήν Γερουσία διαφοροποι- οΰνταν άπό πόλη σέ πόλη.

3. Τέλος, άνατίθεντο στούς πολίτες ειδικά αξιώματα, δπως π.χ. κατά τή διεξαγωγή τοΰ πολέμου, υπηρεσία στά οικονομι­κά ή στά δικαστήρια. Ή κατοχή τών άξιωμάτων ήταν χρονικά όριοθετημένη, καί ή άνάληψη τών άξκομάτων αυτών γινόταν

24

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

εϊτε με κλήρωση εϊτε μέ έκλογή.Τό πολίτευμα μιας πόλης έξαρτιόταν άπό τόν τρόπο οργά­

νωσής της: Ή δημοκρατία ήταν τό πολίτευμα εκείνο, τό όποιο στηριζόταν στή λαϊκή συνέλευση, ένώ ή άριστοκρατία στό συμβούλιο τών άριστων* δταν οί έξουσίες ήταν συγκεντρωμέ­νες στά χέρια ένός προσώπου, ένός βασιλιά ή τυράννου, τότε γινόταν λόγος γιά μοναρχία.

Ή δομή μιάς πόλης άντιστοιχοΰσε έπίσης στήν οργάνωση τοΰ σπαρτιατικοΰ πολιτεύματος. Τό πολίτευμα δμως τής Σπάρτης περιελάμβανε ταυτόχρονα στοιχεία, τά όποια δέν υπήρχαν σέ καμιά άλλη πόλη. Γιά τόν λόγο αύτόν δέν ήταν - εύκολο νά άπαντηθεΐ τό έρώτημα, εάν ή Σπάρτη ήταν δημο- . κρατία, άριστοκρατία ή μοναρχία. Τό έρώτημα αύτό παραμέ­νει άναπάντητο άκόμη καί σήμερα. Τά ιδιαίτερα χαρακτηρι­στικά γνωρίσματα τοΰ πολιτεύματος ήταν ή ύπαρξη δύο βασι­λέων, ή άπουσία εύγενών, ή άρχή τών Εφόρων (γιά τήν όποία θά γίνει λόγος στή συνέχεια), ή διαδικασία τής ψηφοφορίας στή λαϊκή συνέλευση, οί είλωτες, ή ιδιαίτερη οργάνωση τής πόλης καί ή διαρκής έκπαίδευση γιά τόν πόλεμο, ή κοινωνικά σημαντικη θέση τών γυναικών, ή θρησκευτικότητα τών Σπαρ­τιατών καί ό θεσμός τής ξενηλασίας.-* ;α ^ ,

Πίσω άπό τούς θεσμούς αύτούς δέν βρϊ,^κότάν ή θέλησή λ) , ν ς τών Σπαρτιατών νά διαφοροποιηθούν άπό τούς υπολοίπους Έλληνες, άλλά μιά ιδιαίτερη ιστορική έξέλιξη: Οί Δωριείς εισέβαλαν βίαια στήν κοιλάδα τοΰ Εύρώτα, ύπέταξαν_χατά τόν 8ο αί. τούς Αχαιούς στή. Λακωνία καί τελικά σέ δύο πολέ­μους νίκησαν τούς Μεσσηνίους, τούς οποίους υποδούλωσαν καί οί όποιοι άνέμεναν πάντοτε νά τούς δοθεϊ ή ευκαιρία νά έλευθερωθοΰν. Παράλληλα οί Σπαρτιάτες διεξήγαγαν σχεδόν συνεχείς πολέμους εναντίον τών βορε καί άνατολικών γει­τόνων τους. Κατ’ αύτόν τόν τρόπο θά ήταν στήν πράξη άξιο- θαύμαστο, εάν οί συνεχείς αυτές πολεμικές κινητοποιήσεις δέν έπηρέαζαν καί τήν (εσωτερική) οργάνωση τοΰ πολιτεύματος.Τά ίχνη τής παράδοσης έπιβεβαιώνουν αύτή τήν υπόθεση: Ό

25

ΣΠΑΡΤΗ

Ηρόδοτος καί ό Θουκυδίδης άφήνουν νά εννοηθεί δτι ή Σπάρτη άποτελοϋσε γιά κάθε έποχή τήν πόλη με τούς χειρότε­ρους νόμους καί βρισκόταν συνεχώς σέ άναταραχή. Μετά άπό τή λήξη τοϋ νικηφόρου Δευτέρου Μεσσηνιακοϋ πολέμου, ό όποιος προξένησε μεγάλες άπώλειες στή Σπάρτη, στά τέλη* τοϋ^ου^αι._t$5WS. *ai_oro π^φτο τ \μ ισ ^ρν 6ο^ οί Σπαρ­τιάτες οργάνωσαν τό πολίτευμα, τό οποίο είναι γνωστό ώς «Λυκούργειο πολίτευμα»: Τή βάση τοϋ πολιτεύματος αύτοϋ άποτελοϋσε ή «Μεγάλη ‘Ρήτρα», δπως μάς τήν περιγράφει ό Πλούταρχος:

«Τόσο μάλιστα σπουδαία θεώρησε τήν άρχή αυτή ό Λυ- κοϋργος, ώστε καί μαντεία έφερε γι’ αυτήν άπό τούς Δελφούς, ή όποια λέγεται ρήτρα καί έχει ώς έξης: “Άφοϋ άνεγείρεις ιε­ρό πρός τιμή τοϋ Συλλανίου Διός καί τής Συλλανίας ’Αθήνας, καί άφοϋ συγκροτήσεις φυλές καί ώβές, καί έγκαταστήσεις τούς τριάκοντα, μέλη τής γερουσίας καί βασιλείς, άπό καιροϋ σέ καιρό νά συγκαλεΐς συνέλευση μεταξύ Βαβύκας καί Κνα- κιώνος, καί έτσι νά εισάγεις προτάσεις καί νά τίς διεκπεραιώ- νεις. Ή άπόφαση τοϋ δήμου πρέπει νά είναι έγκυρη”»7.

«“"Αν δμως ό δήμος καταλήξει σέ κακή άπόφαση, οί γέρο­ντες καί οί βασιλείς νά μήν τή λαμβάνουν ύπόψη”, δηλαδή νά μή τήν επικυρώνουν, άλλά νά άπέχουν καί νά διαλύουν τή συ­νέλευση τοϋ δήμου, σάν νά είναι έκείνη πού παραμορφώνει καί μεταβάλλει τήν πρόταση παρά τό συμφέρον τής πόλης»8.

Τό κείμενο αύτό άποτελεί τόν βασικό νόμο τοϋ σπαρτιατι- κοϋ κράτους, τόν οποίο οί Σπαρτιάτες άποδέχονταν ώς τόν χρησμό τοϋ Δελφικοϋ ’Απόλλωνα στόν νομοθέτη Λυκοϋργο. Οί Δελφοί, τό μαντείο τοϋ θεοϋ ’Απόλλωνα, άναγνωριζόταν σέ δλη τήν έλληνική έπικράτεια ώς αυθεντία: Πόλεις, βασιλείς καί ιδιώτες συμβουλεύονταν τό μαντείο, δταν έπρόκειτο νά λά­βουν σοβαρές άποφάσεις γιά τό μέλλον τους. Ποϋ θά μπο- ροϋσε νά ιδρυθεί μιά άποικία; θ ά έπρεπε νά ξεκινήσει κανείς εναν πόλεμο έχοντας προοπτική έπιτυχίας; θ ά έπρεπε κάποιος νά άμυνθεί έναντι ένός ισχυρότερου άντιπάλου ή νά παραδο-

26

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

θεΐ; Ποιος έπιτρέπεται νά γίνει βασιλιάς; Επιτρέπεται νά με- ταβληθεϊ τό πολίτευμα; Γιά δλα αυτά τά θέματα τό μαντείο των Δελφών προσέφερε θεϊκό χρησμό, εναν χρησμό, ό όποιος ήταν άπ’ δλους σεβαστός. Οί χρησμοί έκεΐνοι, πού στή συνέ­χεια άποδείχτηκαν εσφαλμένοι, δέν κατώρθωσαν νά κλονί­σουν τήν εμπιστοσύνη γιά τήν αυθεντία τοΰ Δελφικοΰ μαντεί­ου. Μόλις κατά τόν 5ο αί., δταν ό ’Απόλλων έδωσε στούς "Ελληνες τόν σαφώς άσχημο χρησμό, νά μήν έλθουν σέ σύ­γκρουση μέ τούς Πέρσες, δημιουργήθηκαν άμφισβητήσεις γιά τήν ορθότητα τών χρησμών τοΰ μαντείου. Κατά τόν 7ο αί. δμως δέν υπήρχαν υπόνοιες γιά άμφισβητήσεις. Ή ρήτρα νο- μιμοποιήθηκε στήν κρίση δλων τών Σπαρτιατών σέ υψηλή θέ­ση. Διαφοροποιοΰσε τή σπαρτιατική κοινωνία σέ φυλές καί κώμες καΓ ρύθμιζε τά συστατικά μέρη τοΰ πολιτεύματος, τή βασιλεία, τή Λαϊκή Συνέλευση καί τή Γερουσία.

Ή βασιλεία, ή όποία οργανώθηκε στή Σπάρτη ώς διπλή εξουσία, άνάγεται πιθανόν στήν έποχή τών μεταναστεύσεων. Οί Σπαρτιάτες πίστευαν δτι άρχικά υπήρχε μόνον ένας βασι­λιάς, καί ή γέννηση δίδυμων διαδόχων έκανε άναγκαία τή θέ­σπιση τοΰ θεσμοΰ τής διπλής βασιλείας. Στήν ιστορική περίο­δο ή διπλή βασιλεία^οιραζόταν σέ δύο οικογένειες, οί όποιες κατάγονταν άπό τόν Ηρακλή καί τόν γιο του Ύλλο: Οί,’Αγιά- δεςΑ οί όποιοι θεωρούνταν, ώς οί πλέον εύγενεΐς, καί οί Εύρυ- ποντίδες. Ή βασική αρμοδιότητα τών βασιλέων κατά τούς χρόνους τών μεταναστεύσεων ήταν άφ’ ένός ή_ διοίκηση τοΰ στρατεύματος καί άφ’ ετέρου ή άνίχνευση τής θεϊκής βούλη­σης· οί άρμοδιότητες αυτές παρέμειναν στούς βασιλείς καί με­τά τήν ίδρυση τής Σπάρτης. Βαθμιαία δμως μειώθηκε ή δύνα­μή τους, καί οί εξουσίες τους άνατέθηκαν σέ άλλους θεσμούς, δπως τή Γερουσία καί τή Λαϊκή Συνέλευση. Ή σπαρτιατική ιστορία έχει νά έπιδείξει πολλούς άξιόλογους βασιλείς ή ηγε­μόνες. Ό Κλεομένης (6ος αί. π.Χ.), ό Λεωνίδας καί ό Παυσα­νίας (5ος αί.), ό ’Αγησίλαος (4ος αί.) υπήρξαν μεγάλοι στρα­τηλάτες, ή φήμη τών οποίων, ιδιαίτερα σέ μιά πόλη δπως ή

27

ΣΠΑΡΤΗ

Σπάρτη που ειχε όργανωθεΐ γιά νά είναι σέ πολεμική έτοιμό- τητα, Ακτινοβολούσε ιδιαίτερα. Οί βασιλείς έκμεταλλεύονταν, δχι σπάνια, τή φήμη τους, γιά τή μεταβολή τών θεσμών, πού υπαγόρευε ή ρήτρα, πρός δφελός τους καί προσπαθούσαν νά κυριαρχήσουν στή Γερουσία καί τή Λαϊκή Συνέλευση. Γιά τόν λόγο αυτόν οΐ Σπαρτιάτες δέν ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένοι γιά τίς στρατιωτικές έπιτυχίες, άλλά Αντίθετα έμφανίζονταν καχύποπτοι, δταν μεμονωμένοι βασιλείς προβάλλονταν ύπερά- νω τών θεσμών τής πόλης. Γιά τήν Αποφυγή τέτοιων φαινομέ­νων μειώθηκε Από τόν 6ο αί. ή δύναμη τών βασιλέων, Ακόμη καί στό πεδίο τής μάχης, μέ τή θέσπιση συμβουλίων; ελέγχου ή μέ τή μ^αβίβαση^τής διοίκησης τοΰ στρατεύματος καί σέ άλλους Σπαρτιάτες· τά πλέον γνωστά παραδείγματα εΐναι ό Βρασίδας καί ό Λύσανδρος στόν Πελοποννησιακό πόλεμο. Έπί πλέον, οί βασιλείς ήταν υποχρεωμένοι κάθε μήνα νά ορκί­ζονται, δτι θά Ασκήσουν τή βασιλική έξουσία τους σύμφωνα μέ τούς νόμους.

Τό_δεύτερο πεδίο των^ρμοδιοτήτων τών βασιλέων ήταν ή Αντιπροσώπευση τής κοινότητας έναντι τών θεών. Γιά κάθε πράξη έπρεπε νά ζητηθεί ή συγκατάθεση τών θεών* αύτό γινό­ταν είτε μέ έρώτηση στό μαντείο τών Δελφών, είτε μέ θυσία ή καί μέ παρατήρηση τών φυσικών φαινομένων. Επειδή οί χει­ρισμοί τέτοιων θεμάτων ήταν εύκολο πράγμα, οι βασιλείς ήταν σέ θέση μέ πολιτικές ή στρατιωτικές άποφάσεις νά έπηρεά- σοιτν, σημαντικά τήν πόλη. Τά χέρια τών βασιλέων ήταν δεμέ­να δσον άφορά τούς θεσμούς τής πόλης, ενώ ή ενασχόλησή τους μέ τούς θεούς ήταν ενα έξωτερικά ευαίσθητο σύμπλεγμα, τό όποιο δέν ήταν εύκολο νά τούς άφαιρεθεϊ μέ όποιαδήποτε άπόφαση τών θνητών. Αύτό εξηγείται άπό τό γεγονός δτι οί βασιλείς, εκτός άπό τίς γενικές βασιλικές άρμοδιότητές τους, ήταν καί ιερείς τοΰ μεγαλύτερου άπό δλους τούς 'Έλληνες θε­ούς: Ό ενας τόν λάτρευε στόν ναό τοΰ Λακεδαίμονος(Αίά. ό άλλος στόν ναό τοΰ Ουρανίου Δία. ’Ανάλογα μέ τή θέση τους στήν πόλη είχαν δοθεϊ στούς βασιλείς ιδιαίτερες τιμές καί δι­

28

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

καιώματα, δπως π.χ. μεγαλύτερα μερίδια άπό τά λάφυρα καί τ^ιτ^τικες θέσεις στά κοινά συσσίτια. Τά δικαιώματα αυτά, επειδή άκριβώς ύφίσταντο άπό πολύ παλαιά, παρέμειναν άνέ- παφα. Ό ρόλος τών βασιλέων στίς εσωτερικές εξελίξεις τής πόλης είχε περιοριστεί σημαντικά κατά τούς ιστορικούς χρό­νους. ΙΗταν βέβαια, δπως σαφώς καθόριζε ή ρήτρανμέλη τής Γερουσίας, άλλά τήν προεδρία κατά τή λαϊκή συνέλευση έπρε- πε νά τήν αναθέτουν στούς Εφόρους. Ό συντηρητικός καί θρησκευτικός χαρακτήρας τών Σπαρτιατών έξηγεΐ τό γεγονός δτι ό θεσμός τής βασιλείας παρέμεινε ώς αυτοδύναμος παρά­γοντας στή Σπάρτη καί δέν άμφισβητήθηκε ποτέ. Ή έξάρτηση τής νομοθεσίας άπό τούς θεούς, άπό τούς οποίους έλπίζει κά­ποιος προστασία, βοήθεια καί εύνοια,^μπόδισε νά χρησιμο­ποιηθεί ή νομοθεσία αύτή κατά βούληση.

Ή Γερουσία ήταν, στήν^ αρχική σημασία του δρου, ενα «συμβούλιο .γερόντων». Ή δομή καί οργάνωσή της υποδει­κνυόταν άπό τήν ρήτρα: Τά_28 μέλη της -εκτός άπό τούς δύο βασιλείς- έπρεπε νά ήταν μεγαλύτερα τών 60 έτών. Ε κ λέγο­νταν διά βοής άπό τή Λαϊκή Συνέλευση καί παρέμεναν μέλη τής Γερουσίας ισόβια. Τό συμβούλιο τής Γερουσίας δέν άποτε­λοϋσε άντιπροσώπευση τών εύγενών μέ τήν κλασική έννοια του δρου. Οικογένειες εύγενών ήταν ενα σπάνιο φαινόμενο στή Σπάρτη καί δέν συγκροτούνταν σέ ένιαϊο σώμα, δπως ήταν οργανωμένοι οΐ εύγενείς ’Αθηναίοι στόν Ά ρειο Πάγο ή οί εύγενείς τής Ρώμης στή Σύγκλητο.

Ή Γερουσία είχε δύο δικαιοδοσίες, μία πολιτική καί μία δι­καστική. 'Όλες οί άποφάσεις τής Λαϊκής Συνέλευσης «προε­τοιμάζονταν» άπό τή Γερουσία: ή Γερουσία άποφάσιζε ποιές προτάσεις έπρεπε νά υποβληθούν στή Λαϊκή Συνέλευση καί ποιές δχι. Δίπλα σ’ αύτή τήν προβουλευτική δραστηριότητα, ή Γερουσία είχε καί δικαστική δικαιοδοσία πού άποκτοϋσε ιδι­αίτερη σημασία καί βαρύτητα κυρίως σέ οικονομικές δίκες. Ή θέση της φαινόταν κάπως άχρωμη, μόνον δταν οί δικαιοδοσίες της βρίσκονταν μεταξύ βασιλέων καί έφορων. Ό ’Αριστοτέλης

29

ΣΠΑΡΤΗ

καυτηρίαζε τόν 4ο αί. π.Χ. τόν τρόπο έκλογής τους ώς «παιδα­ριώδη», δπως έπίσης καί τη μεγάλη ηλικία τών μελών τής Γε­ρουσίας -«γηράσκει όχι μόνο τό σώμα, άλλά καί τό πνεΰμα»10- κυρίως λόγφ τής αυτοτέλειας καί τής άρμοδιότητας τής Γε­ρουσίας γιά λήψη άποφάσεων.

Ή Λαϊκή Συνέλευση, όνομαζομένη ’Απέλλα ή ’Αλία, περιε- λάμβανε ολόκληρο τόν πληθυσμό τής Σπάρτης πού είχε συ­μπληρώσει τό 30ό έτος τής ήλικίας του. Ή ρήτρα δριζε δτι ή ’Απέλλα έπρεπε νά συγκαλεΐται κανονικά κάθε μήνα καί σέ συγκεκριμένο χώρο. Ή διεύθυνση τών συνεδριάσεων είχε άνα- τεθεϊ μέχρι τόν 6ο αί. στούς βασιλείς, άογότεοα στούς ’Εφό­ρους. Διαφορετικά άπό τήν ’Αθήνα, άλλά δμοια μέ τή Ρώμη, ό λαός δέν ήταν πολιτικά ένεργός, δέν μποροΰσε οΰτε νά μετέχει στίς συζητήσεις. Ή προετοιμασία τών προτάσεων πού έπρό- κειτο νά συζητηθούν στήν ’Απέλλα, δπως καί ή συζήτησή τους, είχε άνατεθεϊ στούς βασιλείς, τούς ’Εφόρους καί τά μέλη τής Γερουσίας. ‘Ο λαός μποροΰσε είτε νά συμφωνήσει είτε νά άπορρίψει τίς ύποβληθεΐσες προτάσεις. Σέ θέματα εξωτερικής πολιτικής οί ξένοι πρέσβεις μπορούσαν νά έκφράσουν τίς άπό- ψεις τους μπροστά στή Συνέλευση τών Σπαρτιατών, οί άποφά- σεις δμως λαμβάνονταν μετά τήν αποχώρησή τους άπό τή Συ-

r νέλευση. Μέ τόν τρόπο αύτόν άποφασίστηκε τό 432 π.Χ. ή κή­ρυξη τοϋ πολέμου έναντίον τής ’Αθήνας, πού όδήγησε στόν μεγάλο Πελοποννησιακό πόλεμο. Ή ψηφοφορία γινόταν διά

- ^οήζ> δέν ήταν ούτε μυστική ούτε γινόταν μέ άνάταση τών χε­ριών. Ή διαδικασία αύτή, ή όποια είναι πολύ παλαιά καί δέν άπαντά σέ άλλες πόλεις, παρουσιάζει τό πλεονέκτημα δτι μέ τόν τρόπο τής διά βοής ψηφοφορίας μπορεΐ νά μετρηθεί ή ένταση τής συναίνεσης ή τής άπόρριψης μιας πρότασης. Τά θέματα μέ τά όποια άσχολοΰνταν ή.’Απέλλα, άφοροΰσαν δλες τίς πτυχές τοΰ δημοσίου βίου: θέματα σχετικά μέ τόν πόλεμο καί τήν ειρήνη, εκλογές τών δημοσίων λειτουργών καί τών μελών τής Γερουσίας, ψήφιση νόμων,

Ή ρήτρα δέν κάνει λόγο γιά τό όργανο τών ’Εφόρων. Ή

30

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

παλαιά παράδοση άναφέρει δτι ή ύπαρξη τών Εφόρων χρονο­λογείται άπό τό 754/3 καί ό θεσμός συνδέεται με τόν Λυκοΰργο ή με τόν βασιλιά Θεόπομπο. Ή παράδοση δμως αύτή δέν στη­ρίζεται σέ ιστορικά δεδομένα. Οί διατάξεις τής ρήτρας προσ­διόριζαν τίς προϋποθέσεις γιά τήν ύπαρξη αύτής τής άρχής. Επειδή ή ρήτρα επαναπροσδιόρισε τό πολίτευμα, κρίθηκε άναγκαΐο νά θεσπιστείμία άρχή, τ^οποία θά επόπτενε τή λει­τουργία τοϋ πολιτεύματος. Γιά τόν λόγο αύτόν οί Σπαρτιάτες θεσμοθέτησαν μία έποπτεύουσα άρχή, ή όποία θά ήταν έπι- φορτισμενη^χε τήν προστασία τοΰ πολιτεύ ματος* αύτή ήταν τό συμβούλιο τών πέντε Εφόρων, οί όποιοι έπαγρυπνοϋσαν ούσιαστικά εναντίον έκείνων πού δυνητικά θά μποροϋσαν νά άπειλήσουν τό πολίτευμα, δηλαδή οί βασιλείς. Οί "Εφοροι άντιπροσώπευαν τήν τάξη έκείνη πού ειχε θεσπιστεί μέ βάση τόν νόμο καί βρισκόταν ούσιαστικά άντιμέτωπη μέ τήν τάξη πού είχε θεσπιστεί μέ βάση τό θεϊκό δίκαιο. Οί "Εφοροι έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στό άν οί βασιλείς λάμβαναν πολλά δικαι­ώματα* τό θέμα αύτό τούς δημιουργοϋσε ζηλοφθονία. Οί άρχαΐοι παρατηρητές θεωροϋσαν τήν άρχή αύτών τών πέντε άνδρών ώς «τυραννική», γιατί άντίκρυζαν τούς Έφορους ύπό τήν οπτική γωνία τής δυνάμεώς τους. θ ά ήταν δμως προτιμό­τερο νά συγκρίνει κανείς τή φήτρα μέ εναν τύραννο, τόν οποίο ύπηρετοϋσαν οί "Εφοροι. Κάθε Σπαρτιάτης μποροϋσε νά γίνει "Εφορος^Εκλεγόταν γιά ενα έτος άπό τήν ’Απέλλα, καί δέν είχε τό δικαίωμα επανεκλογής. Οί άποφάσεις λαμβάνονταν συνολικά άπό τό όργανο τών Εφόρων. Ό ρόλος τους ώς έπο- πτών τούς οδήγησε στό νά έπιβλέπουν τόν συνολικό πολιτικό, στρατιωτικό καί δικαστικό βίο. 'Υποδέχονταν^τούς._πρέσβεις, ή™ν^:πι ρ τ ι σμένοι_μέ_ τή φύλαξη „τών νόμων, μποροϋσαν νά άπομακρύνουν τούς δημοσίους λειτουργούς άπό τά άξιώματά τους, μετέθεταν χρονικά τίς άποφάσεις τής ’Απέλλας γιά κή­ρυξη πολέμου, είχαν δικαστικές αρμοδιότητες. "Ολα αύτά τά έπρατταν εν όνόματι τής διατήρησης τής τάξης. ’Αντίστοιχα οί "Εφοροι άπολάμβαναν ιδιαίτερα τιμητικά δικαιώματα,

31

ΣΠΑΡΤΗ

δπως τό δικαίωμα νά παρακάθονται μπροστά άπό τους βασι­λείς ή νά υπογράφουν συμβάσεις, άπό τίς όποιες διαφαίνο- νταν δτι άποτελοΰσαν οργανικό μέρος τής πόλης καί τοΰ πολι­τεύματος. ’Αντίθετα, ή κατάληψη της θέσης τοΰ Εφόρου δέν συνιστοΰσε τήν άπαρχή μιάς πολιτικής σταδιοδρομίας. Γνωρί­ζουμε τά ονόματα πολύ λίγων Έφορων. Οί περισσότεροι άπό τούς γνωστούς καί έπωνύμους Σπαρτιάτες ήταν βασιλείς, ή τουλάχιστον στρατηγοί, πάντως όχι "Εφοροι. Οί "Εφοροι ώς θεσμός είχαν γίνει μόνο άντικείμενο πολλών άνεκδότων.

" Αλλα άξιώματα άπέκτησαν σημασία κατά τήν περίοδο 430- 370, δταν οί Λακεδαιμόνιοι κυριαρχοΰσαν στήν Ελλάδα κατά ξηρά καί θάλασσα καί σχημάτισαν κατά κάποιο τρόπο ενα λα- κεδαιμονικό κράτος. Γιά τόν λόγο αυτόν άπαιτοΰνταν ή ύπαρ­ξη αρμοστών - διοικητών στίς πόλεις Λΐού^Ιχαν-καταληφθεί άπό τούς Λακεδαιμονίους, ειδικότερα στή Θράκη, τό Ίόνιο καί τά νησιά τοΰ Αιγαίου. Οί άρμοστές άσκοΰσαν μία μορφή στρατιωτικής διοίκησης. Οί διάφορες στρατιωτικές εκστρα­τείες εντός καί έκτός τής Πελοποννήσου καί κυρίως οί ναυτι­κές εκστρατείες στό Αιγαίο κατά τή διάρκεια τοΰ Πελοποννη- σιακοΰ πολέμου (431-404) οδήγησαν στή θέσπιση νέων άξιω- μάτων. "Αξια μνείας είναι τό άξιωμα~το ΰ ναυάρχου, καί τοΰ έπιστολέα, άναπληρωτή τοΰ~ναυάρχου. Ό σημαντικότερος ναύαρχος ήταν ό Λύσανδρος (408-404). Ή παρακμή τής σπαρ­τιατικής ηγεμονίας κατά τόν 4ο αί. οδήγησε βαθμιαία στήν εξαφάνιση τών άξιωμάτων αυτών.

Τό σπαρτιατικό πολίτευμα άναδεικνύει γνωρίσματα τά όποια χαρακτηρίζουν τήν άρχαϊκή περίοδο. Ή ρήτρα δριζε νέα διανομή τής ώρας_σέ φυλές καί κώμες, δπως γνωρίζουμε καί γιά άλλες έλληνικές πόλεις. Ή νέα άναδιοργάνωση άπέ- βλεπε στό νά γίνουν πλησιέστεροι καί στενότεροι οί δεσμοί τών πολιτών πρός τήν πόλη καί τούς θεσμούς της. Οί προσω­πικοί δεσμοί μεταξύ τών σημαντικών εύγενών οικογενειών έχασαν έδαφος. Τό ίδιο ισχύει καί γιά τήν ’Απέλλα. Ό ρόλος της ίσχυροποιήθηκε μέσψ τής ρήτρας καί ό θεσμός τών Έφό-

32

Η ΠΟΛΓΠΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

ρων, οΐ όποιοι έκλέγονταν άπό τά μέλη της, έξασφάλιζαν τή διάρκεια της. Ή έξέλιξη τοΰ σπαρτιατικού πολιτεύματος άπό τόν 8ο πρός τόν 6ο αί. όδηγοΰσε βαθμιαία στήν άποδυνάμωση τής έπιρροής μεμονωμένων προσώπων, δπως π.χ. τών βασιλέ­ων.

Τό σπαρτιατικό πολίτευμα περιελάμβανε στοιχεία άπ’ δλα τά γνωστά πολιτεύματα. Δέν ήταν μοναρχία, παρ’ δλο πού ύφίστατο ό θεσμόςτής_6ασιλείας. Άκόμα καί ό θεσμός τής ολιγαρχίας, έννοουμένης ώς ύπαρξη εύγενών, δέν έμφανίζεται στή Σπάρτη. ΟΙ Σπαρτιάτες αντιμετώπιζαν τούς άριστοκράτες τών έλληνικών πόλεων κατά τόν 5ο αί. ώς φυσικούς συμμά­χους τους στόν άγώνα κατά τής δημοκρατικής Αθήνας, έτσι ώστε είχαν χαρακτηριστεί άπό τήν πολιτική προπαγάνδα τής έποχής ώς ολιγαρχικοί καί έχθροί τής δημοκρατίας. Παρ’ δλα αυτά τό σπαρτιατικό πολίτευμα δέν .μπορεϊ νά έρμηνευτεΐ ώς άριστοκρατικό μέ τήν παραδοσιακή έννοια τού δρου. Τέλος δέν ήταν ούτε δημοκρατία, παρ’ δλο πού ή Απέλλα καί κυ­ρίως οί Έ φοροι ώς άντιπρόσωποι τοΰ συνόλου τού λαού άσκοϋσαν σημαντική πολιτική έπιρροή. Δημοκρατία σύμφω- να_μέ τά.έλληνικά έθιμα σημαίνει δτι ό λαός έχει έπιρροή σέ δλους τούς θεσμούς. Ή Αθήνα τοΰ 6ου αΓ. παρέχει πλούσιο ύλικό γιά τή λειτουργία τών δημοκρατικών θεσμίων. Αντίθε­τα ή σχέση τών θεσμών μεταξύ τους στή Σπάρτη ήταν σημα­ντικά έξισωμένη καί λόγω τής θεϊκής προέλευσης τού πολιτεύ­ματος δέν χειραφετούνταν. Απόρροια αύτής τής ιδιόμορφης κατάστασης ήταν άφ’ ένός ό άσταθής χαρακτήρας τοΰ πολι­τεύματος, καί άφ’ έτέρου ό πολύ εύμετάβλητος χαρακτήρας, στόν όποιο μποροϋσαν νά έπικρατήσουν τόσο τό προσωπικό στοιχείο στή μορφή σημαντικών βασιλέων, δσο καί τό θεσμικό στό άνάστημα τών Εφόρων, έτσι ώστε νά μήν έμφανίζονται έσωτερικές στάσεις, δπως σέ άλλες πόλεις. Ό Πλάτων έπαι- νοϋσε τό σπαρτιατικό πολίτευμα, γιατί οί νόμοι του δέν έπι- τρεπόταν ποτέ νά έλεγχθοΰν γιά τήν ποιότητά τους, άλλά πά­ντοτε τούς σέβονταν, άκόμα καί άν είσάγονταν νέοι· καί αύτό,

33

ΣΠΑΡΤΗ

γιατί οί σπαρτιατικοί νόμοι ήταν θεϊκής προέλευσης.Ό πληθυσμός τής Λακεδαίμονος διακρινόταν σέ τρία μέρη.

Τό μικρότερο τμήμα τού πληθυσμού ήταν οί Σπαρτιάτες, πού είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Τό δεύτερο σέ πληθυσμό τμήμα ήσαν οί περίοικοι, οί όποιοι ήταν βέβαια έλεύθεροι, δέν είχαν δμως πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Τέλος τό τρίτο καί πολυπληθέστερο τμήμα τοΰ πληθυσμού ήταν οί είλωτες, οί όποιοι δέν ήταν έλεύθεροι. Οί Σπαρτιάτες πολίτες πού είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα όνομάζονταν «όμοιοι» καί άποτε­λοΰσαν μειονότητα. Ή πλειονότητα ώς μή έλεύθερη άναγκα- ζόταν νά έργάζεται γιά τή συντήρηση τών πολιτών μέ πλήρη δικαιώματα, έτσι ώστε οί τελευταίοι νά έχουν άρκετό έλεύθερο χρόνο γιά νά απασχολούνται στήν προετοιμασία τού πολέμου ή στά κοινά συσσίτια.

Οί κάτοικοι τής Σπάρτης μέ πλήρη πολιτικά δικαιώματα όνομάζονταν Σπαρτιάτες. "Οποιος ήθελε νά άνήκει σ’ αύτή τήν κατηγορία, όφειλε νά πληροί συγκεκριμένες προϋποθέ­σεις. Ό έλεγχος κάθε πολίτη ξεκινούσε μέ τή γέννησή του. Οί Σπαρτιάτες πού είχαν γεννηθεί άπό Σπαρτιάτες γονείς καί πού διατηρούσαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα όνομάζονταν «όμοιοι». Πολύ ούσιαστικό στοιχείο θεωρούνταν ή συνεχής συναναστροφή τών «όμοιων» μεταξύ τους μέσα σέ πνεύμα Ισό­τητας, Αυτό έπιδιωκόταν νά έξασφαλιστεΐ μέ τή συνεχή καί άνελλιπή συμμετοχή τών ένηλίκων Σπαρτιατών στά συσσίτια ή φειδίτια. Κάθε άντρας ήταν ύποχρεωμένος νά συνεισφέρει κά­θε μήνα μία όρισμένηίποσότητα τροφίμων καί ένα όρισμένο μικρό ποσό χρημάτων, ίσα γιά δλους, στίς κοινές δαπάνες τοϋ συσσιτίου. Ή άδυναμίασυμμετοχής στίς κοινές αύτές δαπάνες κάποιου Σπαρτιάτη τόν στερούσε άπό τό δικαίωμα νά άνήκει στήν τάξη_τών«όμοίων», καί συντελούσε στόν υποβιβασμό του στήν τάξη τών «ύπομειόνων», οί όποιοι είχαν χάσει τά-πολιτι­κά δικαιώματα τους.

Ή πόλη τής Σπάρτης ήταν μικρή. Κατά τή διάρκεια τών Περσικών πολέμων στίς άρχές τού 5ου αί. υπολογίζονταν 8.000

34

Η ΠΟΛΓΠΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

μάχιμοι Σπαρτιάτες· ό άριθμός τους συνεχώς μειωνόταν. "Οταν στά μέσα τοΰ 3ου αί. ό άριθμός τους μειώθηκε κάτω άπό 1.000, ήταν άναγκαΐες οί μεταρρυθμίσεις, έτσι ώστε νά κα­ταστεί ή πόλη λειτουργική. Ή Ισότητα τών Σπαρτιατών βασι­ζόταν στήν Ιδιοκτησία -ή τουλάχιστον έπρεπε νά βασίζεται στήν ιδέα αύτή. Ή παράδοση συνδέει με τό όνομα τοΰ Λυ­κούργου τή διανομή τής λακωνικής γήςμέ μερίδια ίσης έκτα- σης σέ 39.000 άκτήμσνες, έκ τών όποιων 30.000 περίοικοι καί 9.000 Σπαρτιάτες. Οί περίοικοι έγκαταστάθηκαν στήν «περιοί- κιδα χώρα», πού ήταν ωστόσο λιγότερο εύφορη άπό τή γή πού άνήκε στούς Σπαρτιάτες. Στούς Ιστορικούς χρόνους παραδίδε- ται άπό τούς συγγραφείς δτι παρουσιαζόταν βαθμιαία μία οικονομική άνισότητα μεταξύ τών «όμοιων»· παραμένει δμως σημαντικό τό γεγονός δτι ή ιδέα τής ισότητας τών πολιτών προείχε σέ δλους τούς τομείς τοΰ βίου, στόν πολιτικό, τόν κοι­νωνικό, άκόμα καί στόν οίκονομικό. Ή ιδέα αύτή δημιουρ- γοΰσε σημαντικές υποχρεώσεις σέ κάθε Σπαρτιάτη. 'Ολόκλη­ρη ή δραστηριότητά του ήταν δοσμένη στήν πόλη. Ή δυνατό­τητα γιά μιά τέτοια ζωή ύλοποιοΰνταν μέ τούς είλωτες, τούς δημόσιους δούλους, οί όποιοι συντηρούσαν τούς Σπαρτιάτες καί_τίς οικογένειές τους. Δέν έπιτρεπόταν στούς Σπαρτιάτες νά άσχολοΰνται μέ όποιοδήποτε έπάγγελμα, άλλά καί τόν και­ρό τής ειρήνης υποχρέωσή τους ήταν νά γυμνάζονται καί νά εϊναι έτοιμοπόλεμοι. Μέ άλλα λόγια, τοποθετούσαν τήν πόλη στό κέντρο τής σκέψης καί τών δραστηριοτήτων τους.

Στή Λακεδαίμονα άνήκαν καί οί περιοχές έκεΐνες, οί όποιες βρίσκονταν στούς πρόποδες τοΰ Ταΰγετου καί τοΰ Πάρνωνα ή ήταν παράλιες. Οί κάτοικοι τών περιοχών αυτών όνομάζσνταν περίρικοιιήταν δωρικής καταγωγής, μιλούσαν τή δωρική διά­λεκτο τών Σπαρτιατών καί κατοικούσαν στήν «περιοίκιδα χώ­ρα», πού δέν συμπεριελάμβανε δμως τήν κοιλάδα τοΰ Ευρώτα. Οί περίοικοι δέν είχαν πολιτικά δικαιώματα στή Σπάρτη, ζοΰσαν δμως σέ αύτοδιοικούμενες κοινότητες. Πλήρωναν τα- κτικές,είσφορές-σχήν πόλη χαί ήταν υποχρεωμένοι, δταν

35

ΣΠΑΡΤΗ

υπήρχε άνάγκη, νά στρατεύονται μαζί μέ τούς Σπαρτιάτες. Καλλιεργοΰσαντά λιγότερο εύφορα έδάφη καί άσχολσΟνταν μέ τά έπαγγέλματα έκεΐνα, τά όποια ήταν άπαγορευμένα γιά τούς Σπαρτιδτες: έμποροι, κάπηλοι ή χειροτέχνες. Ή δημιουρ­γία τών πόλεων στήν περιοίκιδα χώρα, περίπου ΙΟΟ τόν άριθ- μό, άνάγεται άφ’ ένός στήν έποχή τών μεταναστεύσεων, άλλά καί στήν προστασία τής πόλης τής Σπάρτης τόσο άπό τούς είλωτες δσο καί άπό τούς γείτονές της Μεσσηνίους, ’Αρκάδες καί Άργείους. Ή σχέση δμως τής Σπάρτης μέ τίς πόλεις αύτές ήταν έγγύτερη άπ’ δ,τι μιβς μητρόπολης πρός τήν άποικία της. Μπορεϊ νά συγκριθεϊ μέ τή σχέση πού είχαν οί πόλεις τής ’Ιτα­λίας μέ τή Ρώμη κατά τόν 4ο αί.: Ή ταν πόλεις μέ περιορισμέ­νη αύτονομία, ή έξωτερική πολιτική έξαρτιόταν άμεσα άπό τήν πρωτεύουσα (άντίστοιχα παραδείγματα είναι σήμερα ή ’Ανδόρα καί τό Μονακό πού έξαρτώνται άπό τή Γαλλία). Ή περιοίκιδα χώρα σχημάτιζε ένα ένδιάμεσο μέλος άνάμεσα στούς είλωτες καί τούς Συμμάχους τής Πελοποννησιακής Συμ­μαχίας, οί όποιοι έπίσης ήταν αυτόνομοί' κάτι άντίστοιχο πα- ρατηρεΐται άνάμεσα στόν ager Romanus, τή ρωμαϊκή ένδοχώ- ρα, καί τούς socii, τούς συμμάχους τής Ρώμης.

Τό μεγαλύτερο πληθυσμιακό μέγεθος στή Λακωνία καί τή Μεσσηνία τό άποιελοΰσαν ο ί είλωτες. παύ_ήταν υποτελείς τής Σπάρτης. Ό δρος σημαίνει αύτούς πού κατακτήθηκαν, πού συνελήφθησαν, καί είναι δηλωτικός τού δτι ό πληθυσμός-ϊής Μεσσηνίας κατακτήθηκε άπό τούς Δωριείς. Τά δημόσια έγγραφα τούς χαρακτηρίζουν ώς δούλους. Ά ξια μνείας είναι ή διάκρισή τους σέ είλωτες τής Λακωνίας καί τής Μεσσηνίας. Οί είλωτες τής Μεσσηνίας ύποτάχθηκαν μετά άπό δύο μακρο­χρόνιους πολέμους κατά τόν 8ο καί τόν 7ο αί. Μακροχρόνια πολεμσϋσαν γιά νά έξασφαλίσουν τήν έλευθερία τους καί νά καταστήσουν τή Μεσσηνία άνεξάρτητο κράτος. Μέ τόν τρόπο αυτόν άποτελούσαν μόνιμη άπειλή γιά τή Σπάρτη. Ό στόχος τους ύλοποιήθηκε μόλις τό 371 π.Χ., δταν οί Σπαρτιάτες ήττή- θηκαν άπό τούς Θηβαίους στήν καθοριστική μάχη τών Λεύ-

36

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

κτρων.Ό θεσμός τής δουλείας σπάνια άμφισβητήθηκε κατά τήν

’Αρχαιότητα. ΤΗταν κοινή πεποίθηση δτι έπρεπε νά υπάρχουν δούλοι. Τόν θεσμό τών ειλώτων οί άρχαΐοι συγγραφείς τόν χα­ρακτήριζαν ώς μία ιδιαιτέρα άποκρουστική μορφή καταπίε­σης. Αυτό έξηγείται άφ’ ένός λόγφ τής μεγάλης ανισότητας άνάμεσα στόν άριθμό τών έλεύθερων πολιτών καί στόν άριθμό τών ειλώτων, καί άφ’ έτέρου μέ τήν έχθρικά προσκείμενη όργάνωση τών Σπαρτιατών πρός τούς είλωτες. Κάθε χρόνο π.χ. οί Έφοροι κήρυτταν τόν πόλεμο στούς είλωτες, έτσι ώστε αυτοί θανατώνονταν σάν άγρια ζώα. Έ να άπό τά πιό κατα­πιεστικά μέτρα πού έφάρμοζαν οί Σπαρτιάτες έναντίον τών ειλώτων ήταν ή «κρυπτεία», ή μυστική άστυνόμευσή τους.

Οί είλωτες ανήκαν στό κράτος τής Σπάρτης καί ήταν^ημό- σιοι δοΰλίΗ. Ή χρησιμοποίησή τους συνδέονταν με τήν καλ­λιέργεια τοΰ «κλήρου», τής γής πού παραχωρήθηκε σέ κάθε σπαρτιατική οικογένεια. Ή ταν. δεμένοι _μέ τόν «κλήρο», τό κτήμα δηλ. πού καλλιεργούσαν αύτοί καί ή οικογένεια τους, καί είχαν ύπογοέωση νά δίνουν iva μέρος τής συγκομιδής τους στόν Σπαρτιάτη, κύριο τοΰ κτήματος11. Δέν μποροϋσαν νά πουληθοΰν^ξω_άπό_τή.Λακωνία.καί. τή Μεσσηνία. Σέ περιορι­σμένο .ποσοστό οί είλωτες στρατεύονταν, κυρίως ώς έλαφρά όπλισμένοι ή ώς-κωπηλάτες. Ώ ς άνταμοιβή γιά τήν ύπηρεσία τους αύτή μποροϋσαν νά έλευθερωθούν καί νά «κατοικοΰν δπου αύτοί έπιθυμοϋν». Παρ’ δλη τήν καταπιεστική συμπερι­φορά τών Σπαρτιατών πρός τούς είλωτες, ήταν δυνατό νά δη- μισυργηθοϋν προσωπικές σχέσεις άνάμεσα στούς είλωτες καί τούς Σπαρτιάτες. Κυρίως έμφανίζονταν στόν οϊκο καί στούς άγρούς. Τά παιδιά πού προέκυπταν άπό τόν γάμο Σπαρτιάτη μέ είλωτα ονομάζονταν «μόθακες», τά όποια, άν καί δέν άνα- γνωρίζονταν ώς Σπαρτιάτες μέ πλήρη πολιτικά δικαιώματα, λάμβανανμέρος στή σπαρτιατική άγωγή.

Ή έκμετάλλευση τών ειλώτων καί ή παράλληλη άνασφά- λεια άπέναντί τους καθόριζαν τή μορφή τής σπαρτιατικής πο­

37

ΣΠΑΡΤΗ

λιτείας. Ά φ ’ ένός οι Σπαρτιάτες τούς άντίκρυζαν ώς έχθρούς, άφ’ έτέρου οί είλωτες έργάζονταν στά άγροκτήματα τών Σπαρτιατών. Μέ τόν τρόπο αυτόν είχαν οί Σπαρτιάτες τή δυ­νατότητα νά ασχολούνται με τά κοινά καί τόν πόλεμο, δέν θά πρέπει νά παραγνωριστεί δμως δτι βρίσκονταν σέ διαρκή άνα- σφάλεια γιά τυχόν έξεγέρσεις τών ειλώτων. Οί είλωτες τής Μεσσηνίας άπέκτησαν όριστικά τήν έλευθερία τους μετά τή μάχη στά Λεΰκτρα τό 370, άλλά μέχρι τή ρωμαϊκή κατάκτηση τής Σπάρτης» τό 146/5 π.Χ., υπήρχαν στη Λακωνία είλωτες. Ό άριθμός τους μειώθηκε δραστικά στίς άρχές τοΰ 2ου αί. π.Χ. μέ τήν πολιτική τοΰ Νάβιτος.

Ή διάκριση τής κοινωνίας σέ είλωτες, περίοικους καί Σπαρτιάτες δέν έχει δμοιά της σέ καμιά πόλη τής Ελλάδας. Γιά τή μικρή ομάδα τών Σπαρτιατών πού διοικούσε ύφίστατο πάντοτε ό κίνδυνος νά χειραφετηθοΰν οί περίοικοι καί κυρίως οί είλωτες. Ό σπαρτιατικός τρόπος ζωής ειχε ρυθμιστεί έτσι ώστε νά άποτραπεϊ αυτός ό κίνδυνος. Ή εκπαίδευση τών Σπαρτιατών γιά πολεμικές έπιχειρήσεις τούς προστάτευε άπό πιθανές έξεγέρσεις, καί παράλληλα τούς δημιούργησε τίς προ­ϋποθέσεις γιά ηγεμονία κατ’ άρχήν στήν Πελοπόννησο καί στή συνέχεια σέ όλόκληρη τήν Ελλάδα. Γιά τήν άνοδο τής Σπάρτης γίνεται λόγος στό έπόμενο κεφάλαιο.

3Ή άνοδος τής Σπάρτης ώς ηγετικής δύναμης στην Ελλάδα άπό τόν 8ο έως τόν 6ο αί. π.Χ.

ΟΙ διηγήσεις τών Ελλήνων, όχι δμως καί Σπαρτιατών συγ­γραφέων, άποτελοΰν τή βάση γιά τήν περιγραφή του πολιτεύ­ματος της Σπάρτης. Ή άνοδος τής πόλης άποτέλεσε τό κίνη­τρο γιά τή μελέτη τοΰ πολιτεύματος της, τό όποιο περιγράφη- κε ώς κάτι τό έξαιρετικά ένδιαφέρον. Γιά τή σύσταση τοΰ πο­λιτεύματος είχαν μιά πολύ λίγο σαφή άντίληψη. Εμπιστεύο­νταν τούς μύθους καί τίς μυθικές διηγήσεις πού διέδιδαν οί Σπαρτιάτες γιά νά χαρακτηρίσουν τόν θεϊκό χαρακτήρα προέ­λευσης τοΰ πολιτεύματος τους. Μέ τόν τρόπο αυτόν βρισκόμα­στε ενώπιον ενός προβλήματος πού δέν έχει λύση, δταν έπιθυ- μοΰμε νά άνασυνθέσουμε τήν άνοδο τής Σπάρτης κατά τήν ιστορική της εξέλιξη. Ή ιστορία αυτής τής άνόδου όμοιάζει μέ ?να κακοσυντηρημένο βιβλίο, τόν επίλογο τοΰ όποιου μπο- ροΰμε νά τόν διαβάσουμε, τό περιεχόμενό του διασώζεται σέ άποσπάσματα, ενώ ή κεντρική ιδέα του καθώς καί ορισμένες λεπτομέρειες έχουν άπωλεσθεϊ καί μόνο νά τίς συμπεράνουμε μποροΰμε.

Στό κεφάλαιο αύτό έξετάζεται μία χρονική περίοδος πού καλύπτει 250 έτη: άπό τά μέσα τοΰ 8ου αί. μέχρι τό 500 π.Χ. Ό μελετητής τοΰ παρελθόντος άποκομίζει τήν εντύπωση δτι ή ιστορία της Σπάρτης άποτελεΐ μία ευθεία οδό, ή οποία οδήγη­σε μετά τήν κατάληψη τής Λακωνίας καί τής Μεσσηνίας στή δημιουργία τής Πελοποννησιακής Συμμαχίας καί στήν πρω­τεύουσα θέση τής πόλης στήν Ελλάδα. Ή εντύπωση δμως

39

ΣΠΑΡΤΗ

αυτή ένέχει τό στοιχείο τής πλάνης.Ή έποχή τής άνόδου τής Σπάρτης ύπήρξε έποχή μεγάλων

άλλαγών στήν Ελλάδα. Ή περίοδος αύτή άπό τόν 19ο αί. και μετά χαρακτηρίζεται ώς «Αρχαϊκή έποχή» £800-500 «.,ΧΛ νηί όποτελεΐ πρόδρομο τής μεγάλης άνθήσεως τής Έλλαδας, τής «Κλασικής έποχής» (500 336 π.Χ·). Ή πολιτική γεωγραφία τής όρχαΐκής Ελλάδας χαρακτηρίζεται άπό έκατοντάδες πόλεων, οί όποιες άλλες περισσότερο, άλλες λιγότερο, μέ τά διαφορετι­κά ή κάθε μιά προβλήματά τους ήταν άνεξάρτητες καί συχνά μάχονταν άνα μεταξύ τους. Υπήρχαν δμως καί έξελίξεις τέτοι­ες πού ήσαν όρατέςσέ δλες τίς έλληνικές πόλεις.

‘Ως πρώτο σημείο πρέπει ν’ άναφερθεϊ ή συγκρότηση τής «πόλης», θά μποροΰσε νά χαρακτηριστεί ώς ή σύγχρονη μορ­φή τοΰ κράτους, δταν οί έξουσίες τών προσώπων (βασιλείς, εύγενεϊς) τοΰ κράτους άνταποκρίνονται στούς θεσμούς τής πό­λης. Ή διαδικασία τής μεταβίβασης τών έξουσιών άπό τά με­μονωμένα άτομα σέ θεσμούς ήταν μακράς διαρκείας καί όχι όμοιόμορφη· συνοδευόταν άπό κοινωνικούς άγώνες, κρίσεις, τυραννίες. "Ολα τά φαινόμενα έμφανίζονταν σέ μία έποχή άντινομιών. Στό τέλος αυτής τής διαδικασίας συγκροτείται ό θεσμός τής «πόλης». Ώ ς δεύτερο σημείο όφείλουμε ν’ άναφέ- ρουμε δτι ή Ελλάδα, παρ’ δλο πού φαίνεται κατατετμημένη, καταλήγει δλο καί περισσότερο ένωμένη. Σ’ αύτό συνετέλεσαν οί κοινοί Ιεροί χώροι, δπως οί Δελφοί καί ή ’Ολυμπία, δπου σύμφωνα μέ τόν μΰθο τό 776 π.Χ. έλαβαν χώρα οί ’Ολυμπιακοί Άγώνες πρός τιμήν τοΰ μεγαλυτέρου θεοΰ τοΰ έλληνικοΰ Δω­δεκαθέου. Οί πόλεις πού λάμβαναν μέρος στούς ’Ολυμπιακούς Άγώνες ήσαν υποχρεωμένες νά προστατεύουν τούς άθλητές καί τούς θεατές κατά τή μετάβασή τους στόν χώρο τών άγώ- νων. Μέ τόν τρόπο αυτόν διασφαλιζόταν ή άπρόσκοπτη καί άσφαλής διεξαγωγή τών Αγώνων (ή γνωστή «’Ολυμπιακή έκεχειρία»). Οί τόποι αύτοί ένέπνεαν καί προήγαγαν τό αίσθημα τής κοινής καταγωγής. Ό Απόλλων (Δελφοί) καί ό Δίας (Όλυμπία) άνήκαν στό ’Ολυμπιακό Πάνθεον, τό όποιο

40

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΩΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

, μέ τό Ιργα τοΰ Όμηρου καί τοΰ Ησιόδου ήταν γνωστό σέ όλό- κληρη τήν Ελλάδα καί έπιδροϋσε ένωτικά. Τήν ίδια έπίδραση ) είχε έπίσης ό,έλληνικός άποικισμός, ή ίδρυση πόλεων άπό ; "Ελληνες έντός καί έκτός Ελλάδας. Εκτός Ελλάδας, περιτρι- } γυρισμένοι άπό άλλοεθνεΐς, οί "Ελληνες άποικοι αισθάνονταν I Ιδιαίτερα δεμένοι καί ένωμένοι μέ τή μητέρα πατρίδα.

Ό άποικισμός άναδεικνύει ενα τρίτο χαρακτηριστικό γνω- I ρισμα τής άρχαϊκής έποχής, τήν έξάπλωση τοΰ Ελληνισμού σέ ! δλα τά τμήματα τοΰ Μεσογειακοΰ χώρου. Ά πό τά μέσα τοΰ I 8ου αί. -δπως εχει ήδη άναφερθεϊ- πόλεις, δπως ή Κόρινθος, I τά Μέγαρα, ή Αθήνα καί ή Σπάρτη ίδρυαν άποικίες στά πα­

ράλια τής Σικελίας, Ιταλίας, Γαλλίας, στή Μαύρη θάλασσα ι καί τήν Αφρική -μία κίνηση πού άποδεικνύει πόσο αύξανε ό

πληθυσμός στή μητρόπολη καί πώς μπορούσε κανείς νά λύσει κοινωνικά καί οικονομικά προβλήματα. Μέ αύτή τή γεωγρα­φική έπέκταση καί μέ τά ταξίδια σέ μακρινούς τόπους διευρυ- νόταν έπίσης καί ό πνευματικός ορίζοντας τών Ελλήνων· πα-

t} ρατηρήσεις στή Φυσική_ καί τή Φιλοσοφία όδήγησαν σέ §να ° έπίπεδο δρθολογιστικό καΓλίγότερο μυθικό. Μέ τόν τρόπο

αύτόν δημιουργήθηκαν οί προϋποθέσεις γιά τή δημιουργία τής ιωνικής φυσικής φιλοσοφίας τοΰ 6ου αί. π.Χ. (Θαλής ό Μιλήσιος).

Στό πλαίσιο τών παραπάνω έξελίξεων πού διαδραματίστη­καν στούς άρχάϊκούς χρόνους στήν κυρίως Ελλάδα όφείλσυμε νά έντάξουμε καί τή Σπάρτη. "Qtav^άνουμελόγο,γιά τόν ίδι- αίτερο χαρακτήρα τής «όλης αυτής, δέν σημαίνει_δτι.ή_Σπάρ- τη Ιμεινε άνέπαφή άπ’ αυτές τίς έξελίξεις· άντίθετα μάλιστα, άντέδρασε μέ £ναν διαφορετικό τρόπο.

Στήν άρχή τής σπαρτιατικής Ιστορίας έντάσσονται οί δύο Μεσσηνιακοί πόλεμοι, μέ τούς όποιους ή Σπάρτη καθυπέταξε τή δυτική γείτσνά της Μεσσηνία καί κατέστησε είλωτες τούς κατοίκους της. Οί πόλεμοι ήταν μακροχρόνιοι, έξαντλητικοί καί καταστρεπτικοί, άπειλητικοί άκόμα καί γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τής Σπάρτης, τελικά δμως στέφθηκαν μέ έξαιρετική

41

ΣΠΑΡΤΗ

έπιτυχία. Συγκρίνονται μέ τή σημασία τών Καρχηδονιακών πολέμων γιά τήν άνοδο τής Ρώμης ώς μεγάλης δύναμης.

Σημαντική πηγή πληροφοριών γιά τόν Πρώτο Μεσσηνιακό πόλεμο άποτελεΐ £να ποίημα τοϋ Τυρταίου, ό όποιος ώς αΰτό- πτης μάρτυρας τοΰ Δευτέρου Μεσσηνιακοϋ πολέμου κατά τόν 7ο αί. θυμάται τόν Πρώτο. Γράφει ό Τυρταίος:

«Είναι καλό τή Μεσσηνία νά τήν καλλιεργοΰμε καί νά τή φυτεύουμε· γ ι’ αυτήν δεκαεννέα χρόνια πολεμοϋσαν συνέχεια δίχως διακοπή, μέ άπτόητη καρδιά, γενναίοι αγωνιστές οί πα­τέρες τών πατέρων μας! Καί πάνω στό εικοστό άφήνοντας τά εύφορα χωράφια έφυγαν άπ’ τό μεγάλο δρος τής Ίθώμης»12.

Πληροφορούμαστε κατά συνέπεια, δτι ή πρώτη αυτή διαμά­χη άνάμεσα στή Σπάρτη καί τή Μεσσήνη συνέβη τρεις γενεές πρίν άπό τόν Τυρταίο καί διήρκεσε 20 χρόνια. Έ πί πλέον άνα- φέρεται δτι ή ευφορία τοΰ μεσσηνιακοϋ έδάφους καί τών άγρών άφύπνισε τή βουλιμία καί τή διάθεση τών Σπαρτιατών, καί τέλος, δτι ό πόλεμος ειχε ώς θέατρο τών επιχειρήσεων τό δρος Ίθώμη, πού βρίσκεται στή βόρεια Μεσσηνία. Μία άλλη, χρονικά μεταγενέστερη πηγή -ό Παυσανίας- άναφέρει τό όνο­μα τοΰ Σπαρτιάτη βασιλιά Τελεκλή. Ό βασιλιάς αυτός ειχε ήδη καταλάβει κατά τό δεύτερο μισό τοϋ 8ου αί. τό χωριό Άμΰκλαι καί τήν πόλη "Ελος στή νότια Λακωνία. Μετά τήν κατάληψη άπό τόν ίδιο καί τής νότιας Μεσσηνίας, δολοφονή- θηκε, πιθανότατα, άπό τούς Μεσσηνίους. Ό πόλεμος πρέπει νά έξερράγη κατά τά τέλη τοϋ 8ου αί., ίσως άνάμεσα στό 735 καί τό 715 π.Χ.

Γιά τούς λόγους αυτής τής διαμάχης -έκτός άπό τήν έπιθυ- μία γιά Ιδιοκτησία γής- γνωρίζουμε λίγα πράγματα. Οί μϋθοι, οί όποιοι έχουν διαδοθεί καί άπό τίς δύο πλευρές, χρησιμεύ­ουν, ώστε νά έπιβεβαιώσουν τή μία πλευρά καί νά αποδώσουν άδικο στόν άντίπαλο. Άναφέρονται ή κλοπή τών θηρευτικών ζώων καί οί δολοφονικές άπόπειρες καί άπό τίς δύο πλευρές. Δέν γνωρίζουμε, έπομένως, έάν οί Σπαρτιάτες άποσκοποΰσαν

42

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΩΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ- ....................... .............................. * ______________

άπό τήν άρχή στήν κατάληψη καί κατοχή τών ευφόρων έδαφών, γνωρίζουμε όμως πόσο σκληρά άντιμετώπισαν τούς ήττημένους Μεσσηνίους. Όρισμένοι Μεσσήνιοι εύγενείς κα- τώρθωσαν νά διαφύγουν. Κατέφυγαν σέ πόλεις, δπως στή Σι- κυώνα καί τό Άργος, εϊτε στήν Αρκαδία, δπου φιλοξενήθη- καν άπό φίλους, καί ήταν άσφαλείς. Όλόκληρη ή μεσσηνιακή γή διανεμήθηκε άπό τή Σπάρτη καί παραχωρήθηκε εϊτε στούς Σπαρτιάτες πολίτες εϊτε σέ συμμάχους τους. Οί Μεσσήνιοι ήταν υποχρεωμένοι νά καλλιεργούν τή γή αύτή καί νά άποδί- δουν τό μισό τής παραγωγής στή Σπάρτη,

«βασανισμένοι σάν τά ζώα άπ’ τό βαρύ φορτίο, πληρώνοντας στ’ άφεντικά άπό πικρή άνάγκη»13.Οί νέοι αύτοί είλωτες άναγκάστηκαν νά άναγνωρίζουν σέ

μόνιμη βάση τήν κυριαρχία τοΰ σπαρτιατικοΰ κράτους, καί έπίσης ήταν ύποχρεω|ΐένοι νά παρευρίσκονται στίς κηδείες των .Σπαρτιατών βασιλέων καί νά εκφράζουν τή λύπη τους. Αύτό σήμαινε γιά τή Μεσσηνία, δτι είχε πάψει νά υπάρχει πο­λιτειακά καί γιά τή Σπάρτη, δτι είχε έπιβαρυνθεί μέ μία βα- ρειά υποθήκη γιά τό μέλλον. Καί αύτό, γιατί ή ζωντανή άνά- μνηση τής προηγούμενης ελευθερίας καί ή συνεχής καταπίεση τών κατακτηθέντων ώς είλωτες, όδηγοΰσαν τούς Μεσσηνίους, περισσότερο άπό τούς είλωτες τής Λακωνίας, νά έπαναστα- τσΰν. Σιγά - σιγά έγιναν γιά τή Σπάρτη μία μόνιμη πηγή φό- __ βου καί άπειλής.

Ά πό άλλη άποψη δμως ή έπιτυχία τής Σπάρτης κατά τών Μεσσηνίων μέτρησε θετικά. 'Ως πρώτη συνέπεια, ύπήρξε ή αύξηση τής Σπάρτης σέ γόητρο καί δύναμη. 'Ένα μέτρο σύ­γκρισής γιά τό γόητρο μιάς χώρας ήταν τότε, δπως καί σήμε­ρα, ή έπιτυχία της στούς ’Ολυμπιακούς Άγώνες. Ή Σπάρτη είχε έπιτυχίεςΓ*Από τό 716 π.Χ., δηλαδή μετά τή λήξη τοΰ Μεσσηνιακοΰ πολέμου, οί Σπαρτιάτες άθλητές κατακτοΰσαν πρώτες νίκες στήν ’Ολυμπία. Αρχαιολογικά ευρήματα δει- χνουν, ότι αύτή άκριβώς τήν εποχή είσάγονταν στή Σπάρτη πρώτες ύλες καί εϊδη τέχνης άπό διάφορες περιοχές τής Έλλά-

43

ΣΠΑΡΤΗ

δας, τή Μακεδονία, τή Μικρά Ά σία καί τήν Αίγυπτο* αύτό άποτελεΐ μιά άπόδειξη γιά τόν αυξανόμενο πλούτο τής πόλης. Στόν κατασκευασμένο γύρω στά 700 π.Χ. ναό πρός τιμή τής Άρτέμιδας Όρθίας βρίσκει κανείς μία σειρά άπό όναθήματα, κατασκευασμένα άπό χρυσό, άργυρο, έλεφαντόδοντο, χαλκό καί γυαλί, πράγμα πού πιστοποιεί τόν πλοΰτο τής Σπάρτης. ’Αλλά τή σημαντικότερη θέση κατείχε ένας άλλος πλούτος: τά εύφορα έδάφη. Μέ τά έδάφη αύτά ή Σπάρτη ήταν σέ θέση νά Ικανοποιήσει τίς άνάγκες τών πολιτών της. Σέ μιά έποχή κατά τήν όποια άλλες πόλεις όδηγσΰνταν στή δημιουργία άποικιών καί στήν άποστολή κατοίκων τους σ’ αύτές γιά τήν έπίλυση τοΰ προβλήματος τής διατροφής τους, ή Σπάρτη διένειμε τή μεσσηνιακή γή στούς κατοίκους της. Ή πόλη ίδρυσε μία καί μόνο όποικία, τόν Τάραντα στήν Κάτω ’Ιταλία. Ή Ιδρυση τής άποικίας αυτής τό 706 π.Χ. συνδέεται άμεσα καί άρρηκτα μέ τόν Μεσσηνιακό πόλεμο. Ό μΰθος γιά τήν ίδρυσή της συνδέε­ται μέ τίς παρθένες, γιά τίς όποιες θά γίνει λόγος στό Κεφά­λαιο 6 καί άποδεικνύει δτι κυρίως λόγοι κοινωνικοί παρά πο­λιτικοί ήταν ύπεύθυνοι γιά τήν άποστολή άποίκων.

Ή κατάχτηση τής Μεσσηνίας καί ό πλούτος πού προερχό­ταν άπό τή μεσσηνιακή γή είχαν υψηλό κόστος. Οί γείτονες τής Σπάρτης στόν Βορρά καί στά άνατολικά, οί ’Αρκάδες καί οί Άργεΐοι, ήσαν τρομαγμένοι, καί οί Μεσσήνιοι ξεσηκώνο­νταν συχνά γιά ν’ άποκτήσουν τήν έλευθερία τους. Ή κατάλ­ληλη εύκαιρία γιά μιά έξέγερση παρουσιάστηκε τό 699 π.Χ., δταν ή Σπάρτη ήττήθηκε άπό τό 'Αργος. Ή έξέγερση αύτή έχει χαρακτηριστεί ώς Δεύτερος Μεσσηνιακός πόλεμος. Ό πό­λεμος κατά πάσα πιθανότητα έξερράγη λίγο μετά τό 669 π.Χ. καί τελείωσε μόλις στά τέλη τοϋ αίώνα. Ή ταν ένας πόλεμος φονικός. Γιά τή Σπάρτη ή ένθύμηση αύτοΰ τοΰ πολέμου ίσο- δυναμοΰσε μέ κακό όνειρο. Τό μέγεθος τοϋ κινδύνου καί οί πολυποίκιλες συνέπειές του γιά τή Σπάρτη προσιδιάζουν μέ τή σημασία καί τήν έκταση τοϋ πολέμου τής Ρώμης κατά τοΰ ’Αννίβα, 400 χρόνια άργότερα. Ή Σπάρτη κατώρθωσε νά έπι-

44

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΩΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

βληθεί στούς έξεγερμένους καί Ισχυροποίησε τή θέση της στή Μεσσηνία. Σημαντικότερες ή σαν οΐ συνέπειες τοΰ πολέμου γιά τό σπαρτιατικό πολίτευμα. Ό ’Αριστοτέλης μνημονεύει δτι ό πόλεμος δημιούργησε σοβαρά κοινωνικά προβλήματα στή Σπάρτη, καί δτι έντείνσνταν οί φωνές γιά όναδασμό τής γής, μέ λίγα λόγια, ή πόλη βρισκόταν σέ άναταραχή14. Τά ίδια πε­ρίπου όναφέρει ένας αΰτόπτης μάρτυρας τοϋ πολέμου, ό ποιη­τής Τυρταίος, στό ποίημά του «Ευνομία»15. Ό δρος «ευνομία» ήταν ευρύτατα χρησιμοποιούμενος αυτή τήν έποχή καί άποτε­λοϋσε κοινό τόπο. ’Εξέφραζε τήν έπιθυμία γιά τήν έπαναφορά στήν τάξη καί τήν ήρεμία, σέ μία κατάσταση, δπου θά έπικρα- τοΰν οί νόμοι καί θά έχει έκλείψει ή άναταραχή καί ή άνομία. Μία παρόμοια νόμιμη τάξη προπαγάνδιζε στήν ’Αθήνα τοΰ 6ου αί. π.Χ. καί ό Σόλων16, ό όποιος άνέλαβε, ώς συμφιλιωτής άνάμεσα στούς πλουσίους καί τούς πένητες, νά βγάλει τήν πα­τρίδα του άπό τή βαθειά κρίση. Τό γεγονός δτι άργότερα ό Σόλων τιμήθηκε ώς ιδρυτής τής δημοκρατίας δέν όφείλεται ούτε στίς προθέσεις του ούτε στίς άπάψεις του γιά τή δίκαιη διανομή τού εισοδήματος. Ή «άνομία», ή όποια έπικρατοϋσε στίς έλληνικές πόλεις υπήρξε, σύμφωνα μέ τόν Σόλωνα καί άλλους νομοθέτες, ή αίτία γιά τήν έμφάνιση τής τυραννίας, δπως π.χ. τό 650 π.Χ. οι Κυψελίδες έγκαθίδρυσαν στήν Κόριν­θο τήν τυραννία. Ή τυραννία έκπροσωποΰσε τήν εξουσία ένός προσώπου, τό όποιο ειχε καταλάβει τήν άρχή σέ μία πόλη - κράτος, χωρίς νά νομιμοποιείται γι’ αύτό είτε άπό τούς πολί­τες είτε άπό όποιονδήποτε άλλον. Ή Σπάρτη διέφυγε άπό τόν κίνδυνο έπιβολής μιας τυραννίας. Έμεινε μακριά άπό τόν θε­σμό αυτόν, γιατί κατώρθωσε νά όργανώσει τό πολίτευμά της άπό τήν άρχή. Αύτή ή νέα όργάνωση τοΰ πολιτεύματος, ή εύνομία, ήταν άπαραίτητη μετά άπό τήν κρίση πού ένέσκηψε στήν πόλη μετά τόν Δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο. Ή όργάνω­ση τοΰ πολιτεύματος συνέβαλλε άφ’ ένός στή λήξη τής κοινω­νικής κρίσης καί άφ’ έτέρου στόν άκριβή καθορισμό τοΰ ρό­λου τής Γερουσίας, τών βασιλέων καί τής ’Απέλλας· οί φορείς

45

ΣΠΑΡΤΗ

αύτοί συνέβαλλαν άπό κοινοί στή βελτίωση τής θέσης τής πό­λης - κράτους. Ό Σόλων προσπάθησε νά ισχυροποιήσει τήν πολιτεία έναντι τών άτομικών φιλοδοξιών, κάτι τέτοιο δμως δέν εύοδώθηκε. ’Αντίθετα στή Σπάρτη ή εύνομία πέτυχε. Άπό τήν έπιτυχία αύτή έξαρτιόταν καί ή ύπαρξη τής πόλης - κρά­τους.

Τό νέο πολίτευμα τής Σπάρτης στηριζόταν στά έπιτυχή άποτελέσματα τών δύο πολέμων. Στά μέσα τοΰ 7ου αί., δηλαδή κατά τήν έποχή τοΰ Δευτέρου Μεσσηνιακοΰ πολέμου, έπιβλή- θηκε στή.Σπάρτη καθοριστικά μία νέα μέθοδος πολέμου: Μία σειρά άπό βαρειά όπλισμένους στρατιώτες -όπλίτες- προσπα­θούσε, σέ κλειστό σχηματισμό, νά διασπάσει μέ δλη τήν όρμη- τικότητα τοΰ πλήθους της τόν έχθρό. Ή έξέλιξη αύτή ήταν τό άποτέλεσμα ήττών πού ύπέστησαν οί Σπαρτιάτες άπό τούς Άργείους καί τούς Μεσσηνίους, καί ειδικά άπό τό Άργος, πού τήν έποχή έκείνη ήγεΐτο στρατιωτικά στήν Ελλάδα. Άπό τό Ά ργος παρέλαβε ή Σπάρτη τή συγκρότηση όπλιτών σέ σχηματισμούς. Μέ τή διαφοροποίηση αύτή δέν προέκυψαν μό­νον οί στρατιωτικές έπιτυχίες, άλλά- μεταβλήθηκε καί τό πρό­σωπο τής σπαρτιατικής πολιτείας. Καί αύτό γιατί έκεΐνοι οί πολίτες, οί όποιοι λάμβαναν μέρος στόν πόλεμο, άπαιτοΰσαν ώς άνταμοιβή νά έκφράσουν τήν άποψή τους, άν θά επρεπε νά διεξαχθεΐ κάποιος πόλεμος. Βαθμιαία οί έπιτυχίες τών έπιδό- σεών τους ώς στρατιώτες - όπλίτες όδηγοΰσαν σέ μιά αύξηση τής έπιρροής τους στήν πολιτεία. Εκπαιδεύονταν συνεχώς μέ άπώτερο σκοπό νά βελτιώνονται, καί κατώρθωσαν ν’ άναδει- χθοΰν ώς οί καλύτεροι όπλίτες δλων τών άλλων πόλεων, γιατί δέν έπιδίδονταν σέ καμιά άλλη βιοποριστική άσχολία, παρά μόνο στή στρατιωτική έκπαίδευση, χάρη στήν ύπαρξη τών δη­μοσίων δούλων, τών ειλώτων. Έτσι, οί Σπαρτιάτες ζοΰσαν μό­νο γιά τόν πόλεμο καί τήν πολιτική. Έχοντας συνείδηση τής δύναμής τους καί τοΰ άναντικαταστάτου όνομάζονταν «οί δμοιοι»* μόνο δποιος άνήκε στούς όμοιους, χαρακτηριζόταν πολίτης μέ πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Ή πόλη έγινε έτσι Ινα

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΩΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

κράτος οπλιτών ειδικού τύπου.Ή Σπάρτη βρέθηκε μετά τόν Δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο

σέ μιά δυναμική άναπτυξιακή διαδικασία, ή όποια σηματοδό­τησε τήν άκμή στήν τέχνη, τή λογοτεχνία καί τή μουσική. Ή έπιτυχία ειχε δύο πλευρές: προσεκόμισε πλοΰτο, δόξα καί δύ­ναμη στή Σπάρτη καί τήν κατέστησε γνωστή καί έξω άπό τήν Πελοπόννησο. ’Αντιπροσωπείες άλλων πόλεων καί πρεσβείες προσπαθοΰσαν νά δώσουν τό παρόν τους στή Σπάρτη, γιά νά άποκτήσουν τούς Σπαρτιάτες ώς συμμάχους. Συνέπεια αύτοΰ τοΰ γεγονότος ήταν νά αύξηθεΐ ή αυτοπεποίθηση τών Σπαρ­τιατών καί νά τούς όδηγήσει σέ νέες ηρωικές πράξεις. Υπήρχε δμως καί μιά άλλη πλευρά τής έπιτυχίας: Ή αύξηση τοΰ μί­σους τών ήττημένων Μεσσηνίων, οί όποιοι έπεδίωκαν νά άπο- τινάξουν τόν ζυγό τους. Έ πί πλέον οί έπιτυχίες τών Σπαρ­τιατών προκάλεσαν τόν ζήλο καί τόν φόβο τών γειτόνων τους, οί όποιοι φοβοΰνταν ενδεχόμενη μελλοντική έπίθεση έκ μέ­ρους τής Σπάρτης. Ό φόβος αυτός ήταν δικαιολογημένος, άν άναλογιστοΰμε δτι ξένες δυνάμεις καί βασιλείς έπεδίωκαν τή συμμαχία τής Σπάρτης προσφέροντας άκριβά δώρα, καί δταν τήν ίδια στιγμή ήταν αύξημένο τό δέλεαρ γιά τή δημιουργία στρατιωτικών συνασπισμών. Ή Σπάρτη δέν υπήρξε φυσικά ή πρώτη πόλη, στήν όποια κυοφορήθηκαν οί ιδέες γιά τήν υλο­ποίηση μιας μεγάλης δύναμης. Ή έπιτυχία της έπρεπε νά έπι- δράσει στό έσωτερικό της, στό πολίτευμα, τό έρώτημα πού προέκυπτε ήταν μόνο, μέ ποιό τρόπο θά μποροΰσε νά πραγμα­τοποιηθεί αύτό.

Ή Σπάρτη προσαρμόστηκε στή νέα κατάσταση πραγμάτων. Ίσχυροποιήθηκε ή θέση τών οπλιτών, έκείνων πού συνέβαλ­λαν στήν έπιτυχία, καί άναγκάστηκαν νά τελειοποιήσουν τόν όπλισμό τους. Οί ξένοι δέν ήσαν εύπρόσδεκτοι στήν πόλη. Με­τέφεραν τόν πνευματικό τους πλοΰτο, ό όποιος άμφισβητοΰσε τίς αύστηρές προδιαγραφές τοΰ σπαρτιατικού τρόπου ζωής. Ταυτόχρονα ΰποχωροΰσε ή λογοτεχνία, ή μουσική καί ή ζω­γραφική άπό τή φιλοσοφία μιάς «στρατοποιημένης» πόλης,

47

ΣΠΑΡΤΗ

δπως ή Σπάρτη -γύρω στό 500 π.Χ. έξαφανίστηκε όποιαδήπο- τε πολιτιστική παραγωγή τής πόλης. Αύτή ήταν ή τιμή πού έπρεπε νά πληρώσει ή όλιγάνθρωπη Σπάρτη γιά τόν Ιδιαίτερο δρόμο στήν Ελλάδα, πού έκείνη έπέλεξε. Δέν είμαστε σέ θέση νά Ισχυριστούμε, ποιός είσήγαγε αύτή τήν έξέλιξη στή Σπάρ­τη. Σύμφωνα μέ μιά άποψη, ώς πρωτεργάτης άναγνωρίζεται ό Χίλων, έφορος τοΰ έτους 556/5 π.Χ. Μιά άλλη άποψη, στήν όποία συγκλίνουν άρκετοί Ιστορικοί, είναι δτι ό Δεύτερος Μεσσηνιακός πόλεμος είσήγαγε μιά διαδικασία άλλαγών, ή όποία όλοκληρώθηκε κατά τά μέσα τοϋ 6ου αί. π.Χ.

Ή έπικέντρωση τοΰ σπαρτιατικού βίου σέ πολεμικές προ- παρασκευές έπέδρασε θετικά στήν έξωτερική πολιτική τής πό­λης. Γύρω στά 500 π.Χ. ή Σπάρτη είχε τήν όκτίνα δράσης της άπό τή Σικελία καί τήν ’Ιταλία στά δυτικά έως τήν Περσία στά άνατολικά καί τήν ’Αφρική στά νότια. Ναυπηγήθηκε στόλος, ό όποιος -δπως προκύπτει άπό κόποια μεταγενέστερη πηγή- κυριαρχοΰσε στή θάλασσα όνάμεσα στό 517 καί τό 515 π.Χ. Στόν έλλαδικό χώρο ή Σπάρτη λειτουργούσε ώς ένα είδος χω­ροφύλακα, άφοΰ άναμιγνυόταν στίς έσωτερικές ύποθέσεις πολλών πόλεων. Σπάνια ύψώνονταν φωνές άντιπολίτευσης στή Σπάρτη, ot όποιες τήν προειδοποιούσαν νά μή ύπερβεΐ καί νά μήν υπερεκτιμήσει τίς δυνάμεις της.

Στά μέσα τοϋ 6ου αί. τοποθετείται ή Ιδρυση τής Πελοποννη- σιακής Συμμαχίας, ένα κορυφαίο γεγονός στήν έξωτερική πο­λιτική τής πόλης. Δέν ήταν καθόλου τυχαίο τό γεγονός δτι ή Σπάρτη έγινε ή ήγεμονεύουσα δύναμη στήν Πελοπόννησο. Τόσο ή ’Αρκαδία δσο καί τό ’Αργος έμφανίζσνταν ώς Ιδανι­κότερες περιπτώσεις γιά τή συγκρότηση μιάς Ισχυρής πόλης καί δύναμης στήν Πελοπόννησο. "Ομως ή Σπάρτη κατώρθωσε μέ τούς δύο νικηφόρους Μεσσηνιακούς πολέμους νά ισχυρο­ποιήσει τή θέση της, δχι μόνο έξωτερικά, άλλά καί στό έσωτε- ρικό της. Άναδείχτηκαν νέες δυνάμεις, οί όποιες κατώρθωσαν νά όλοκληρώσουν νικηφόρα τούς άγώνες τους εναντίον τοϋ Άργους καί τής Αρκαδίας. Σέ μία μάχη τό 546 π.Χ. κατά τοϋ

48

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΩΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

'Αργους ή άναμέτρηση έληξε νικηφόρα γιά τή Σπάρτη. ΟΙ Σπαρτιάτες γιόρταζαν κάθε χρόνο τήν έπιτυχία τους αυτή μέ άγώνες πρός τιμή τοΰ θεοΰ ’Απόλλωνα. Μέ τή νίκη αυτή ή Σπάρτη κατώρθωσε νά καταστρέψει τό «κράτος τών Άργεί- ων»· τό Ά ργος άπώλεσε τή θυρεάτιδα -μιά άμφισβητσύμενη καί διαφιλονικούμενη άνάμεσα στίς δύο πόλεις περιοχή, βό­ρεια τσΟ Πάρνωνα- καί τά Κύθηρα. Τό Ά ργος δέν κατώρθω­σε έκτοτε νά άνανήψει.

‘Ιστορικά πιό σημαντικές χαρακτηρίζονται γιά τή Σπάρτη οί έπιτυχίες της στά μέσα τοΰ 6ου αί. κατά τών Αρκάδων, για­τί μέ τίς έπιτυχίες της αύτές έθεσε τόν θεμέλιο λίθο γιά τή δη­μιουργία τής Συμμαχίας. Ύπαρχε ένδεχομένως ή πρόθεση νά καταστήσει τούς Αρκάδες είλωτες. Άλλά ή άντίστάση ήταν μεγάλη καί τελικά οί Σπαρτιάτες κατώρθωσαν νά συνάψουν συμφωνίες μέ τήν Τεγέα καί άλλες άρκαδικές πόλεις. Μέ τίς συμφωνίες αύτές οι Αρκάδες ύπσχρεώνσνταν νά άναγνωρί- ζουν «τούς Ιδιους έχθρούς καί φίλους, δπως καί οί Λακεδαιμό­νιοι»· έτσι διασφαλιζόταν ή παροχή στρατιωτικής βοήθειας στή Σπάρτη σέ ένδεχόμενη έξέγερση τών ειλώτων. Ή Πελο- ποννησιακή Συμμαχία Ιδρύθηκε (βλ. καί Κεφάλαιο 9). Κατά τόν τρόπο αυτόν ή Σπάρτη άναδείχτηκε ήγεμονεύουσα δύνα­μη στήν Πελοπόννησο καί τήν Ελλάδα. Γιά νά νομιμοποιή­σουν μέ «θεϊκό» τρόπο τή συγκρότηση τής Συμμαχίας οί Σπαρτιάτες έπινόησαν τήν άκόλουθη διαδικασία. 'Οταν οι σχέσεις μέ τήν Τεγέα δέν πήγαιναν καλά, οί Σπαρτιάτες ρώτη­σαν τό μαντείο τών Δελφών, τό όποιο τούς προφήτευσε έπιτυ­χία, έάν άνακαλύψουν τά όστά τοΰ Όρέστη καί τά μεταφέρουν στή Σπάρτη. Ό ’Ορέστης ήταν ό γιός τοΰ Άγαμέμνονα, τοΰ Έλληνα άρχιστρατήγου καί διοικητή τών δυνάμεων κατά τής Τροίας. Μετά άπό τήν παρέλευση άρκετοΟ χρόνου χωρίς έπι- τυχή άνεύρεση τών όστών, ένας Σπαρτιάτης έπέτυχε νά «βρει» τά όστά στήν Τεγέα καί νά τά μεταφέρει στή Σπάρτη. Μέ τόν τρόπο αυτόν ή Τεγέα άναγκάστηκε νά συμμαχήσει μέ τή Σπάρτη. Ή Ιστορία νομιμοποίησε τόν ήγετικό ρόλο τής Σπάρ­

49

ΣΠΑΡΤΗ

της στήν Πελοπόννησο. Τά όστδ τοΰ Όρέστη ώς σύμβολο τής Πελοποννήσου πρίν τήν κάθοδο τών Δωριέων άνακαλύφθη- καν άπό τούς Σπαρτιάτες, καί μέ τόν τρόπο αύτόν ή δωρική Σπάρτη άνέλαβε τόν ρόλο τής κυρίαρχης δύναμης στή χερσό­νησο, δπως νωρίτερα ό ’Αγαμέμνων. Τό μαντείο τών Δελφών νομιμοποίησε τήν έρμηνεία αύτή.

Ή άκτίνα δράσης τής σπαρτιατικής πολιτικής διευρυνόταν δλο καί περισσότερο. ’Από τά μέσα τοΰ 6ου αί. ή Σπάρτη περι­τριγυριζόταν άπό ξένες δυνάμεις, δπως ό Κροΐσος τής Λυδίας άπό τούς Σκΰθες ή τόν Άμασι τής Αίγυπτου. Ή Σπάρτη άνα- μειγνυόταν στά έλληνικά θέματα, δταν καί δποτε ήθελε. ’Απέ­κτησε τή φήμη μιας δυνάμης πού άντιστρατευόταν τούς τυ­ράννους. ΟΙ Σπαρτιάτες κατώρθωσαν νά έκδιώξουν τούς τυ­ράννους, δπως άπό τήν Κόρινθο, τήν ’Αθήνα, τή Σάμο καί τή Νάξο.

Ή Τύχη, ή έλληνική παραλλαγή τής ρωμαϊκής θεάς Fortuna, δώρισε στούς Σπαρτιάτες, τήν έποχή τής άνόδου ώς ισχυρής δύναμης, τόν βασιλιά Κλεομένη. Ό Κλεομένης καταγόταν άπό τόν βασιλικό οικο τών ’Αγιαδών καί καθόρισε τήν έξωτερική πολιτική τής Σπάρτης άνάμεσα στά 520 καί 490. Ή ταν άρκετά διορατικός γιά νά άναγνωρίσει, δτι υπάρχουν δρια στίς δυνα­τότητες τοΰ σπαρτιατικού κράτους. Γιά τόν ίδιο τά δρια αυτά περιορίζονταν μέσα στόν έλλαδικό χώρο. Τό Αιγαίο καί ειδι­κότερα οί "Ελληνες τής Μικράς ’Ασίας βρίσκονταν έκτός τών ένδιαφερόντων του. Τό ένδιαφέρον τοΰ Κλεομένη στράφηκε στήν έπίλυση τών εσωτερικών προβλημάτων καί φιλονικιών, δπως ή σχέση του μέ τόν συμβασιλιά. Κάτι τέτοιο δμως ύπήρξε μάταιο. ΤΗταν ειλικρινής, διέθετε ισχυρή θέληση καί χρησιμο­ποίησε τίς προσωπικές του σχέσεις πρός τούς εύγενείς σέ δλες τίς πόλεις τής 'Ελλάδος, ώστε νά διαμορφώσει άνάλογη πολι­τική καί στούς θεσμούς τής πατρίδας του. Σέ καμιά άνάλογη περίπτωση δέν άπεικονίζονται καθαρότερα οί πολιτικές άντι- φάσεις στή Σπάρτη στό τέλος τής άρχαϊκής έποχής, τής μετα­βατικής φάσης στό «Κράτος τών Λακεδαιμονίων», δσο τώρα

50

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΩΣ ΗΓΕΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

με τή βασιλεία τοΰ Κλεομένη. IV αυτόν άναφερόταν π.χ. δτι «κατώρθωνε παντοΰ νά στρατολογεί άνδρες καί δέν έλεγε, γιά ποιο λόγο θά τούς χρησιμοποιοΰσε». Γιά τόν λόγο αυτόν δέν εκπλήσσει τό γεγονός δτι ό συμβασιλιάς καί οί θεσμοί τής πό­λης αισθάνονταν μειωμένοι καί δημιουργοΰσαν συνέχεια προ­βλήματα. Ό Κλεομένης συνέχισε τήν πολιτική τής Σπάρτης πού ειχε έντονα θρησκευτικό χαρακτήρα καί άναζητοΰσε γιά δλες τίς ένέργειές του τή δικαίωση μέσψ τών θεϊκών δυνάμε­ων. ’Ιδιαίτερο ρόλο έπαιζε στήν περίπτωση αυτή τό μαντείο τών Δελφών, στό όποϊο προσέτρεχε ή Σπάρτη. Ή θέληση τών θεών είχε καθολική ισχύ -άκόμα καί γιά έναν βασιλιά, δπως ό Κλεομένης. Γιά τόν λόγο αυτόν υπήρχε κριτική καί σκεπτικι­σμός έναντι έκείνων τών θεών, οί όποιοι στήν ’Ιωνία, τήν ίδια περίοδο μέ τή βασιλεία τοΰ Κλεομένη, νομιμοποιοΰσαν τήν ένασχόληση μέ τίς φυσικές επιστήμες. Ή εξωτερική πολιτική του ήταν προγραμματισμένη μέ τρόπο διορατικό. Ό Κλεομέ­νης άποδεχόταν ενα σύστημα ηγεμονίας μέ έπικεφαλής τή Σπάρτη, τό όποιο δλες οί πόλεις θά τό Αποδέχονταν καί πα­ράλληλα θά διατηρούσαν τήν αυτονομία τους. Γιά τόν λόγο αυτόν έδειξε έπιείκια σέ κάποιο βαθμό στό "Αργος, δταν τό κατανίκησε στήν Τίρυνθα τό 494 π.Χ., καί μέ τήν έννοια αυτή συγκρότησε μέ προοπτική στό μέλλον τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία. Ό Κλεομένης παραιτήθηκε άπό όποιεσδήποτε φι­λοδοξίες τών Σπαρτιατών γιά δημιουργία συνασπισμών καί συμμαχιών εκτός τοΰ μητροπολιτικοΰ εδάφους. Βέβαια υπήρξαν ορισμένες δελεαστικές προτάσεις, δπως αυτή τοΰ Μαιάνδρου, έπίδοξου τυράννου τής Σάμου, ό όποιος ζήτησε σπαρτιατική προστασία, ή τοΰ ’Αρισταγόρα τής Μιλήτου, ό όποιος τό 500 π.Χ. χρειαζόταν βοήθεια γιά τήν έξέγερση τών πόλεων τής Μικράς ’Ασίας κατά τής περσικής κυριαρχίας* ό Κλεομένης δμως άρνήθηκε μιά τέτοια πρόταση, παρ’ δλο πού θά άπέφερε δόξα καί πλοΰτο. Παράλληλα άρνήθηκε τό 514 μιά πρόταση τών Σκυθών γιά άπό κοινοΰ εκστρατεία κατά τών Περσών. Ταυτόχρονα ό Κλεομένης προσπάθησε νά εμποδίσει

51

ΣΠΑΡΤΗ

όποιαδήποτε έπίθεση κατά τής Ελλάδας. Γιά τόν λόγο αύτόν Αγανάκτησε τό 491 άπό τήν Αδικαιολόγητη άπαίτηση τοΰ Πέρση μονάρχη νά δώσουν δλες οί πόλεις, καί ή Σπάρτη, γή καί δδωρ, ώς σύμβολο τής ύποταγής τους στήν Περσία. Ό Κλεομένης είχε κατά νοΟν μιά πραγματική ή σιωπηρή διαίρε­ση τών σφαιρών έπιρροής -ή Μικρά Άσία καί τό Αιγαίο θά περιέρχονταν στούς Πέρσες, ή Ελλάδα στή Σπάρτη. "Οταν δμως oi Πέρσες άρνήθηκαν μιά τέτοια διανομή, ξέσπασε ό πό­λεμος.

Βέβαια, ή παρεμβατική πολιτική πού άσκσβσε ό Κλεομένης δέν είχε παντού στήν Ελλάδα έπιτυχίες. Είδικότερα, ή άποτυ­χία τής στρατηγίας του στήν ’Αθήνα κατά τήν περίοδο 511-506 είχε πολλές καί σημαντικές συνέπειες γιά τίς σχέσεις άνάμεσα στίς δύο πόλεις. Ό Κλεομένης σχεδίαζε νά συμπεριλάβει τήν ’Αθήνα στήν Πελοποννησιακή Συμμαχία. Κατ’ άρχήν έξεδίω- ξε τόν τύραννο 'Ιππία -τό τελευταίο μέλος ένός γένους τυράν­νων, τό όπόϊο γιά δεκαετίες κυριαρχούσε στήν πόλη- καί στή συνέχεια, κατά τή διένεξη πού ξέσπασε άνάμεσα στόν Ίσαγό- ρα καί τόν Κλεισθένη, ύποστήριξε τόν πρώτο. "Ομως ή έπι- κράτηση τού Κλεομένη καί οί μεταρρυθμίσεις πού είσήγαγε, Ακρογωνιαίος λίθος γιά τήν ’Αθηναϊκή Δημοκρατία, όδήγη- σαν σέ διακοπή τών σχέσεων τών δύο πόλεων. 'Ορισμένες βέ­βαια περιπτώσεις, δπως ό κοινός κίνδυνος άπό τήν Περσία, όδηγούσαν τίς πόλεις σέ συμμαχία, δμως κάτι τέτοιο είχε πρό­σκαιρο μόνο χαρακτήρα.

4«Ή ισχυρότερη καί ηιό ένδοξη πόλη τής Ελλάδας»:

'Ηγεμονία τής Σπάρτης (490-404 κ Χ )

Μετά τήν άπόκρουση τοΰ περσικοΰ κινδύνου άπό τίς έλληνι­κές πόλεις (500-479 π.Χ.), ξεκινούσε μιά νέα περίοδος γιά την Ελλάδα γενικά καί είδικότερα γιά τή Σπάρτη. Κατά τή διάρ­κεια τών Περσικών πολέμων ή Σπάρτη άπέκτησε τή φήμη τής άνίκητης δύναμης καί κατ’ έπέκταση άπέκτησε τή δόξα έκείνης τής πόλης πού συνέβαλε στήν έλευθερία δλων τών Ελλήνων. Μόνο λίγο άργότερα, δταν ξέσπασε ή διαμάχη άνάμεσα στήν ’Αθήνα καί τή Σπάρτη, ή φήμη αυτή έγινε £να άπό τά σημαντι­κά κεφάλαια τής πολιτικής τής Σπάρτης. Ό 5ος αί. π.Χ. άποτε- λεΐ τήν περίοδο άνθησης τής κλασικής έλληνικής τέχνης καί τής φιλοσοφίας καί παρατηρούμε, δτι ή Σπάρτη δέν έλαβε μέ­ρος στίς έξελίξεις πού πραγματοποιήθηκαν στόν πολιτιστικό τομέα.’Αντίθετα οί έξελίξεις αύτές έλαβαν χώρα στήν ’Αθήνα. Τραγωδία ή κωμωδία, τέχνη καί άρχιτεκτσνική, Ιστοριογραφία ή φιλοσοφία, πολιτική καί οίκονομία: Ή ’Αθήνα έμφανιζόταν νά γίνεται τό νέο κέντρο τής Ελλάδας, ένώ τήν ίδια στιγμή ξε­θώριαζε άπό τή δυναμική, δημιουργία, αύτοπεποίθηση καί πειθαρχία του τό παλαιό κέντρο, ή Σπάρτη.

’Ας έξετάσουμε δμως τήν έξέλιξη αυτή χρονολογικά. Βρι­σκόμαστε στήν έποχή τοΰ βασιλιά Κλεομένη, δταν άπειλοΰσαν τήν Ελλάδα οί Πέρσες, οί όποιοι έπί μισό αίώνα κυριαρ- χοΰσαν στά παράλια τής Μικρας ’Ασίας. Στά μέσα τοΰ 6ου αί. ό βασιλιάς τών Περσών Κΰρος ίδρυσε στά έδάφη τοΰ μηδικοΰ κράτους τήν περσική αυτοκρατορία. Ό Κΰρος καί οί διάδοχοί

53

ΣΠΑΡΤΗ

του Καμβύοης καί Δαρειος, άπό τό γένος τών ’Αχαιμενιδών, κυριαρχούσαν σέ μία περιοχή ή όποία έπεκτεινόταν άπό τή Μικρά ’Ασία στά δυτικά, τήν Αίγυπτο στά νότια μέχρι τόν Ίνδό καί τή Βακτριανή στά άνατολικά. Ή περσική ιδεολογία, δπως τή γνωρίζουμε άπό περσικές πηγές, ταυτιζόταν μέ τήν παγκόσμια κυριαρχία, καί γι’ αύτό διεκδικοϋσε δλο καί περισ­σότερα. Γιά τόν λόγο αύτόν, ό Μέγας Βασιλιάς Δαρειος εθεσε νέους στόχους. Πρόκειται γιά περιοχές πού βρίσκονταν βόρεια καί δυτικά τοϋ κράτους του. Έτσι, άπειλοϋσε τήν Ελλάδα, στήν όποία ή Σπάρτη εμφανιζόταν ώς σημαντική δύναμη. Μία συνάντηση τών δύο πλευρών ήταν θέμα χρόνου.

’Αφορμή γιά τή μεγάλη καί -δπως άποδείχτηκε στή συνέ- χεια- κοσμοϊστορική σύρραξη άνάμεσα στήν περσική αύτο- κρατορία καί τούς Έλληνες ύπό τήν άρχηγία τής Σπάρτης (500-479 π.Χ.) δέν ήταν ή περσική επίθεση στό ελληνικό μη- τροπολιτικό έδαφος, άλλά ή επανάσταση τών ελληνικών πόλε­ων τής ’Ιωνίας ύπό τήν άρχηγία τής Μιλήτου κατά τής περ­σικής κυριαρχίας. Τά αίτια γιά τήν «ιωνική επανάσταση» (500-494 π.Χ.) άποδίδονται στό γεγονός, δτι οί Έλληνες πού ζοϋσαν κάτω άπό τήν περσική κυριαρχία αισθάνονταν πολιτι­κά καί οικονομικά παραγκωνισμένοι. Οί έπαναστάτες προσέ- τρεξαν στήν άναζήτηση συμμάχων πρώτα στή Σπάρτη καί στόν βασιλιά της Κλεομένη ώς τόν προστάτη17 τής Ελλάδας. Εκείνος δμως άπέρριψε όποιαδήποτε βοήθεια μέ τήν αιτιολο­γία, δτι τό περσικό κράτος ήταν πολύ δυνατό καί άρκετά μα­κριά. Ή Σπάρτη δέν είχε τή δυνατότητα νά άποστείλει έκστρατευτικό σώμα γιά μεγάλο χρονικό διάστημα, τή στιγμή πού οί περιστάσεις άπαιτοϋσαν νά βρίσκεται στήν Πελοπόννη­σο. Έ τσι ή επανάσταση, δπως άναμενόταν, κατεστάλη άπό τούς Πέρσες τό 494 -καί έκτος άπό τούς Έρετριεις καί τήν ’Αθήνα κανείς δέν προσέτρεξε σέ βοήθεια τών Ίώνων. Τέσσε­ρα χρόνια άργότερα, οί Πέρσες μέ εναν στρατό άπό 20.000 άνδρες εισέβαλαν γιά πρώτη φορά στήν Ελλάδα καί κατέ­στρεψαν τήν Ερέτρια ώς άντίποινα γιά τή βοήθειά της πρός

54

τούς "Ιωνες καί άπείλησαν τήν ’Αθήνα άπό τήν πεδιάδα τοΰ Μαραθώνα· τά γεγονότα αύτά δημιούργησαν εναν σεβασμό, άλλά παράλληλα καί φόβο τών εγχωρίων δυνάμεων γιά τόν ξέ­νο εισβολέα. Οί σπαρτιατικές δυνάμεις ήσαν άπασχολημένες μέ μιά έξέγερση τών ειλώτων καί γιά τόν λόγο αύτόν ή βοή- θειά τους άπό δύναμη 2.000 οπλιτών έφθασε καθυστερημένα στήν ’Αθήνα. Ή επίσημη δικαιολογία πού διατυπώθηκε γιά τήν καθυστέρηση αυτή δέν ήταν ή υπεράσπιση τής πόλης, άλλά θρησκευτικοί λόγοι πού καθυστέρησαν τήν άναχώρηση τοΰ έκστρατευτικοΰ σώματος. ’Αλλά ή ’Αθήνα κατώρθωσε υπό τήν άρχιστρατηγία τοΰ Μιλτιάδη νά νικήσει τούς πολυάριθ­μους άριθμητικά Πέρσες χωρίς τή βοήθεια τής Σπάρτης. Ή ήττα τών Περσών στόν Μαραθώνα, πού συνοδεύτηκε άπό τή συντριβή τους, προκάλεσε ισχυρό άντίκτύπο, γιά τόν όποιο ήθελαν νά πάρουν εκδίκηση. ’Εννέα χρόνια άργότερα ό νέος Πέρσης βασιλιάς Ξέρξης έξεστράτευσε άπό ξηρά καί θάλασ­σα, μέσω Ελλησπόντου κατά τής Θράκης, Μακεδονίας, Θεσ­σαλίας, Βοιωτίας μέχρι τήν ’Αττική -ή κατάληψη ολόκληρης τής Ελλάδας ήταν γεγονός σχεδόν βέβαιο. Τώρα έλαχε στή Σπάρτη νά άναλάβει τήν ευθύνη γιά τήν προστασία τών Ελλήνων καί δέν άποποιήθηκε αυτή τήν ευθύνη. ‘Έναν χρόνο νωρίτερα, ή Σπάρτη συνεκάλεσε σέ συνέλευση στήν Κόρινθο τά μέλη τής Πελοποννησιακής Συμμαχίας, στήν όποια άνήκε καί ή ’Αθήνα, μέ τήν είδηση δτι οί Πέρσες προχωροΰν σέ έξο- πλισμό. Τό άποτέλεσμα αυτής τής συνέλευσης ήταν ή συγκρό­τηση μιας στρατιωτικής συμμαχίας κατά τών Περσών. Ή άρχηγία καί τό γενικό πρόσταγμα στόν πόλεμο δόθηκε φυσικά στή Σπάρτη. Ή διεύθυνση τών πολεμικών επιχειρήσεων στή θάλασσα άνατέθηκε στόν ’Αθηναίο Θεμιστοκλή* αύτό άποδει- κνύει τήν ελαστικότητα τής σπαρτιατικής διοίκησης. Ή ήττα καί ό ήρωϊκός θάνατος τών 300 Σπαρτιατών υπό τόν Λεωνίδα στίς Θερμοπύλες, στήν κεντρική Ελλάδα, δέν ειχε σημασία γιά τήν έξέλιξη τοΰ πολέμου, δημιούργησε δμως εναν μΰθο. Ό μΰθος δτι ό πολεμιστής παραμένει στή θέση του, δταν είναι

Η ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ ΚΑΙ Π ΙΟ ΕΝΔΟΞΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

55

ΣΠΑΡΤΗ

Αντιμέτωπος μέ τήν Αριθμητική υπεροχή τής περσικής ύπερ- δύναμης, ή όποία ύστερα Από προδοσία κατώρθωσε νά κατα­τροπώσει τούς Σπαρτιβτες, δημιούργησε τή βάση γιά τή δόξα τής Σπάρτης στίς μελλοντικές γενιές. Ή Σπάρτη πλήρωσε γιά τό έλληνικό ζήτημα τό υψηλότερο κόστος καί μέ τόν τρόπο αύτόν Αποδείχτηκε Αξια στό μέλλον νά Αναλάβει τόσο ήθικά δσο καί πολιτικά τήν ήγεμονία τής 'Ελλάδας.

Καθοριστικό ρόλο γιά τή νίκη κατά τών Περσών διεδραμά- τισαν δύο μάχες. Ή ναυμαχία τής Σαλαμίνας τό 480 π.Χ., κατά τήν. όποία καταστράφηκε όλοσχερώς ό περσικός στόλος καί έναν χρόνο Αργότερα ή μάχη τών Πλαταιών τό 479 π.Χ., δπου oi 'Ελληνες ύπό τήν Αρχηγία τοϋ Λακεδαιμόνιου βασιλιδ Παυσανία έξεδίωξαν τά περσικά στρατεύματα Από τήν Ελλά­δα. Γιά τήν υλοποίηση αυτής τής έπιτυχίας συνεισέφεραν καί ot δύο πόλεις, ή Σπάρτη καί ή ’Αθήνα, στόν Ιδιο περίπου βαθ­μό. Τό Αχθος καί τό βάρος τής εισβολής τών Περσών έπεσε στήν ’Αθήνα. ΟΙ Πέρσες εισέβαλαν στήν ’Αττική, τήν όποία κατέστρεψαν καί λεηλάτησαν. Γυναίκες, παιδιά καί ήλικιωμέ- νοι Αναγκάστηκαν νά μετακινηθούν σέ γειτονικά νησιά· 200 περίπου τριήρεις πού κατασκευάστηκαν μετά τό 487 π.Χ. μετέ­φεραν τόν πληθυσμό. ΟΙ τριήρεις αύτές Απετέλεσαν τόν πυρήνα γιά τή ναυπήγηση τοϋ στόλου, ό όποιος κατανίκησε τόν περσικό στή Σαλαμίνα ύπό τήν Αρχηγία τοΰ ’Αθηναίου Θεμιστοκλή. Γιά τόν λόγο αύτόν δέν πρέπει νά πρσκαλεΐ έντύ- πωση &τι ή ’Αθήνα θεωρούσε μετά τήν έπιτυχία αύτή -τόσο στρατιωτικά δσο καί ήθικά- τόν έαυτό της ώς νικητή τών Περσών. Δέν ήταν δμως μόνοι σ’ αύτή τή θεώρηση οί ’Αθη­ναίοι. ΟΙ Ίωνες άσκησαν έπίσης κριτική κατά τών Σπαρ­τιατών, oi όποιοι μέ τή στρατηγική τους έναντι τών Περσών θεώρησαν τήν ευκολότερα προστατευομένη Πελοπόννησο ώς όρμητήριο τής Αμύνης. Ή κριτική αύτή δημιούργησε λύπη καί μείωσε τή δόξα ώς έναν βαθμό, παρ’ δλο πού ή Σπάρτη Αναδείχτηκε ώς ή Ανωτάτη στρατιωτική δύναμη, ώς ό νικητής τών Πλαταιών, ώς ή πόλη τών καλυτέρων όπλιτών καί Απέκτη­

56

Η ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΠΙΟ ΕΝΔΟΞΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ.

σε Ιδιαίτερη θέση καί σεβασμό μέ τό ήρωϊκό θάρρος τών πεσό- ντων στίς Θερμοπύλες.

Ή διαμάχη γιά τό ζήτημα, ποιά άπό τις δύο πόλεις, ή ’Αθή­να ή ή Σπάρτη, συνέβαλε περισσότερο στήν άναχαίτιση τών Περσών, άπστελεΐ §να άπλό σύμπτωμα μιάς πολύ βαθύτερης, ύποβόσκουσας κρίσης άνάμεσα στίς δύο πόλεις. Μπορεΐ κα­νείς νά υποστηρίξει δτι τό 479/8, μετά τή μάχη τών Πλαταιών, δημιουργήθηκαν οί προϋποθέσεις γιά τήν έμφύλια σύρραξη άνάμεσα στούς συμμάχους. Βέβαια μέ τήν εισβολή καί τήν άποχώρηση τών Περσών άπό τήν Ελλάδα σώθηκε τό μητρο- πολιτικό έδαφος, δμως τά νησιά τοϋ Αιγαίου καί κυρίως οί πόλεις τών μικρασιατικών παραλίων δέν είχαν άκόμη άπελευ- θερωθεϊ. Σύμφωνα μέ τό δόγμα τοΰ Κλεομένη, κατά τό όποιο τά ένδιαφέροντα τών Σπαρτιατών περιορίζονται έντός τοΰ έλλαδικοΰ χώρου, οί Πελοποννήσιοι μέ τή μάχη τών Πλαταιών άναγνώρισαν τό τέλος τών έχθροπραξιών, τή στιγμή πού οί Ίωνες ήλπιζαν σέ συνέχιση τοΰ πολέμου.

Σέ μία συνέλευση τών συμμάχων τό 478 π.Χ. στή Σάμο, μετά άπό πίεση τής άθηναϊκής πλευράς καί παρά τίς άντιρρήσεις τής Σπάρτης, οί πόλεις τής ’Ιωνίας Ιγιναν δεκτές στόν συμμα­χικό συνασπισμό. Γιά νά μήν άπωλέσει τόν ήγεμονικό ρόλο της, ή Σπάρτη άνέλαβε τή διεύθυνση αύτοΰ τοΰ διευρυμένου συνασπισμοΰ. Παρ’ δλα αύτά οί Έλληνες τών μικρασιατικών παραλίων καί τών νησιών έμπιστεύονταν περισσότερο τή ναυ­τική δύναμη τών ’Αθηνών, άπό τότε πού ό Παυσανίας, ό Σπαρτιάτης στρατηγός στό Βυζάντιο στόν Ελλήσποντο, συ­μπεριφέρθηκε ώς Πέρσης σατράπης παρά ώς Έλληνας. Γιά τόν λόγο αύτόν στήν πατρίδα του δημιουργήθηκε καί μιά Αντιπολίτευση έναντίον του. Ή διένεξη άνάμεσα στή Σπάρτη καί τόν Ελληνισμό τής ’Ιωνίας οδήγησε τελικά σέ διάλυση τοΰ έλληνικοΰ συνασπισμοΰ τό 478 καί στή δημιουργία τής όνομα- ζομένης ’Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ή Συμμαχία αύτή, περιλαμ­βάνοντας τούς Έλληνες τών νησιών καί τών μικρασιατικών παραλίων, συνέχισε τόν πόλεμο κατά τών Περσών. Βέβαια δέν

57

ΣΠΑΡΤΗ

εκδηλώθηκε κάποια τελική ρήξη άνάμεσα στήν ’Αθήνα καί τή Σπάρτη, ή έξέλιξη δμως άπό τόν διευρυμένο συνασπισμό τών Ελλήνων στήν ’Αθηναϊκή Συμμαχία είναι ενδεικτική γιά τίς διαφορετικές φιλοδοξίες άνάμεσα στήν ’Αθήνα καί τή Σπάρ­τη. Ή Σπάρτη έπιθυμοΰσε νά παραμείνει στό δόγμα τοΰ Κλεο­μένη, ή ’Αθήνα άντίθετα, ένισχυμένη καί άπό τους νικηφόρους Περσικούς πολέμους, άνέλαβε τόν ρόλο τής «μητέρας - πόλης» γιά τούς "Ιωνες τών μικρασιατικών παραλίων καί δεσμεύτηκε νά συνεχίσει τόν πόλεμο γιά τήν άπελευθέρωση δλων τών Ελλήνων. Ή ’Αθήνα υλοποίησε αύτόν τόν στόχο. Τριάντα χρόνια μετά τή μάχη τών Πλαταιών, οί Πέρσες άναγκάστηκαν νά άπομακρυνθοΰν άπό τή δυτική Μικρά ’Ασία καί τό Αιγαίο (μέ τήν έπονομαζόμενη είρήνη τοΰ Καλλία 449/8 π.Χ.).

Άνάμεσα στούς Περσικούς πολέμους καί τόν Πελοποννη- σιακό πόλεμο μεσολαβοΰν 50 χρόνια, μία περίοδος, ή όποία άπό τήν έποχή τοΰ ίστορικοΰ Θουκυδίδη ορίζεται ώς «Πεντη­κονταετία». Ό Θουκυδίδης επιθυμεί νά δείξει στό έργο του γιά τόν Πελοποννησιακό πόλεμο, δτι ή «νέα» δύναμη, ή Αθή­να, έξανάγκασε σέ πόλεμο τήν «παλαιά» δύναμη, τή Σπάρτη. Έχει πράγματι δίκαιο. Άπό τήν έποχή τών Περσικών πολέ­μων βρίσκονταν άντιμέτωπα δύο διαφορετικά «πολιτικά μο­ντέλα». Άπό τή μιά πλευρά ήταν ή Αθηναϊκή Συμμαχία, ή όποία μέ τήν άρχηγία τής Αθήνας βαθμιαία έχανε τόν συμμα­χικό χαρακτήρα της καί έξελισσόταν σέ ένα άττικό κράτος* άφ’ ετέρου ή Πελοποννησιακή Συμμαχία παρέμενε στόν παρα­δοσιακό χαρακτήρα της καί ήταν σχεδιασμένη ώς στρατιωτική συμμαχία μέ αύτονομία τών μελών της.

Οί δυνάμεις τής Σπάρτης ύστεροΰσαν μπροστά στή δυναμι­κότητα τής Αθήνας. Οί Περσικοί πόλεμοι δέν άφησαν χωρίς έπιδράσεις τήν έσωτερική οργάνωση καί τό πολίτευμα τής Σπάρτης. Οί σημαντικές άπώλειες στίς διάφορες μάχες καί κυ­ρίως τών Θερμοπυλών δημιούργησαν τήν άνάγκη μεταρρυθμί­σεων στό στράτευμα καί τή συμπερίληψη τών περίοικων στό σπαρτιατικό στράτευμα. Παράλληλα, ό Παυσανίας, ό νικητής

58

τής μάχης τών Πλαταιών, έγκατέλειψε τό σπαρτιατικό έδαφος καί έγινε ενας «οιονεί» τύραννος στό Βυζάντιο καί ίσως δια­πραγματεύτηκε μέ τούς Πέρσες. Όδηγήθηκε άπό τίς άρχές της Σπάρτης σέ δίκη, μέ τήν κατηγορία, δτι συνεργάστηκε μέ τούς είλωτες. Ό Παυσανίας πέθανε τό 470, άποκλεισμένος ζω­ντανός στό ναό τής Χαλκιοίκου "Αθήνας, δπου κατέφυγε γιά νά βρεί άσυλο. Ή τύχη αυτή τοΰ βασιλιά σηματοδότησε, κατά παρόμοιο τρόπο μέ τίς άπώλειες τών Σπαρτιατών στόν πόλεμο, τήν έσωτερική συνοχή τοΰ πολιτεύματος καί τής θέσης τών «όμοιων». Ή προσωπική δύναμη τών μεμονωμένων βασιλέων μειώθηκε αισθητά. Ή αυστηρή πειθαρχία τών οπλιτών καί τό πολίτευμα τοΰ Λυκούργου ισχυροποίησαν τή θέση τής Σπάρ­της στόν έλλαδικό χώρο.

Τά προβλήματα τής Σπάρτης εμφανίστηκαν ευθύς άμέσως μετά τή λήξη τών Περσικών πολέμων. Τό 464 επαναστάτησαν οί είλωτες -ό ονομαζόμενος Τρίτος Μεσσηνιακός πόλεμος-, γιατί φαντάζονταν δτι οί Σπαρτιάτες είχαν έξασθενήσει λόγω ένός σεισμοΰ. Ή Σπάρτη κινητοποίησε τούς συμμάχους της* άκόμα καί ή ’Αθήνα προσέφυγε σέ βοήθεια τής Σπάρτης. Μέ κόπο καί δυσκολία κατέστη δυνατό νά κατασταλεΐ ή άνταρ- σία, επίκεντρο τής όποίας ήταν ή Τθώμη. Ταυτόχρονα εμφανί­στηκαν προβλήματα στήν Πελοπόννησο, καί αύτό γιατί ή Σπάρτη δέν κατώρθωσε μετά τούς Περσικούς πολέμους νά ενοποιήσει τή χερσόνησο σέ μία δύναμη. νΟχι μόνο τό έχθρικά διακείμενο ν Αργος, άλλά καί οί σύμμαχες πόλεις τής Ήλιδας, τής Μαντινείας καί τής Αρκαδίας δημιουργοΰσαν προβλήμα­τα στή Σπάρτη. Εκτός δμως άπό τά υπάρχοντα προβλήματα, προκλήθηκαν μετά τό 462 πολεμικές συρράξεις άνάμεσα στούς Πελοποννησίους καί τήν Αθήνα, κατά τίς όποιες ή Σπάρτη δέν προσέτρεξε σέ βοήθεια καί άναγκάστηκε σέ άπώλεια τής συμμάχου πόλης τών Μεγάρων.

Παρ’ δλα αύτά δμως τό έπαπειλούμενο τέλος τής σπαρτια­τικής ηγεμονίας άπετράπη γιά άλλη μιά φορά, έξαιτίας τών σφαλμάτων πού διέπραξε ή Αθήνα ώς ηγεμονική δύναμη τής

Η ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΠΙΟ ΕΝΔΟΞΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

59

ΣΠΑΡΤΗ

’Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ή κατασκευή τών Μακρών Τειχών έκανε άδύνατη τήν κατάληψη τών ’Αθηνών ή ύπαρξη άλλά καί ή ναυπήγηση ένός Ισχυροί) στόλου κατέστησε τήν ’Αθήνα παράγοντα μόνιμης άπειλής, δχι μόνο γιά τή Σπάρτη, άλλά καί γιά όλόκληρη τήν Ελλάδα. Ή πολιτική τών ’Αθηνών μέσα στήν ’Αθηναϊκή Συμμαχία καί σέ σχέση μέ τούς συμμάχους της, όδήγησε δλες τίς έλεύθερες καί τίς ουδέτερες πόλεις νά προσεγγίσουν τή Σπάρτη. Έτσι ή ’Αθήνα όδηγήθηκε σέ μιά άκαμπτη πολιτική έναντι τών συμμάχων της. Ό απώτερος στό­χος τής συγκρότησης τής ’Αθηναϊκής Συμμαχίας ήταν ή άπο- τροπή τοΰ περσικού κινδύνου· έπειδή δμως ό κίνδυνος αυτός είχε παρέλθει πλέον, ή εισφορά πού κατέβαλλαν oi σύμμαχοι θεωρήθηκε ύπερβολική, καί όρισμένοι άποψάσισαν νά άποχω- ρήσσυν. Ή ’Αθήνα δέν έπέτρεψε μιά τέτοια διαδικασία άπο- χώρησης καί τιμώρησε τίς πόλεις πού έπανέστησαν μέ βαρειές ποινές. Oi σύγχρονοι όνόμασαν τήν πράξη αύτή «έκδουλοποί- ηση». Άνάμεσα στίς πόλεις πού έπανήλθαν στή Συμμαχία μέ βίαιο τρόπο μνημονεύονται ή Νάξος (470 π.Χ.) καί ή Θάσος (462 π.Χ.). Οί θίγόμενες πόλεις στράφηκαν πρός τή Σπάρτη, ή όποία υποσχόταν υποστήριξη στά σχέδιά τους, σπάνια όμως όνελάμβανε πρωτοβουλία. Τό 446/5 ή Σπάρτη συνήψε μέ τήν Αθήνα μία μακρόχρονη είρήνη διαρκείας 30 έτών, σύμφωνα μέ τήν όποία ή κάθε πόλη υποχρεωνόταν νά σεβαστεί τίς σφαίρες έπιρροής τής άλλης. Μέ τή συμφωνία αύτή ή Αθήνα, ή όποία βρισκόταν κάτω άπό τήν έπιρροή τοΰ Περικλεούς, κα- τώρθωσε νά Ισχυροποιήσει τή θέση της. Ό δρόμος, τόν όποιο άκολούθησε ήταν άσυνήθης καί Ιδιαίτερα ριζοσπαστικός. Στήν Αθηναϊκή Συμμαχία υπήρχαν πόλεις, oi όποιες ήταν άποικίες πόλεων τής Πελοποννήσου ή είχαν σχέσεις μέ πόλεις έκτός τής Συμμαχίας. Oi παλαιοί αύτοί δεσμοί άνάμεσα στίς πόλεις, oi όποιες άνήκαν σέ διαφορετικές συμμαχίες, άποκό- πηκαν βίαια μετά τή συνθήκη τοΰ 446/5 π.Χ. Αύτό άφορούσε πόλεις, δπως τά Μέγαρα ή ή Κόρινθος, oi όποιες ώς μέλη τής Πελοποννησιακής Συμμαχίας άποκόπηκαν άπό τίς άποικίες

60

Η ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΠΙΟ ΕΝΔΟΞΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

τους πού ήσσν μέλη τής ’Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ή έξέλιξη αυτή Ιφθαοε στό πλέον κρίσιμο σημείο της τό 432. Ή Κόριν­θος πίεζε συνεχώς, στό τέλος μέ τήν άπειλή νά άποχωρήσει άπό τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία, γιά νά κηρύξει τόν πόλε­μο κατά τής ’Αθήνας. Τίς άπειλές αύτές διοχέτευσαν καί άλλες πόλεις - σύμμαχοι τής Σπάρτης, καί τελικά τό 432 λήφθηκε στή λαϊκή συνέλευση τής Σπάρτης ή άπόφαση γιά τήν κήρυξη τοϋ πολέμου, μέ τήν αίτιολογία δτι ή ’Αθήνα παραβίασε τή συνθή­κη τοϋ 446/5.

Ό πόλεμος αύτός, ό Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.Χ.), δίκαια χαρακτηρίστηκε ώς «παγκόσμιος πόλεμος». Πί­σω άπό τούς δύο βασικούς πρωταγωνιστές, τήν ’Αθήνα καί τή Σπάρτη, άκολούθησε όλόκληρη ή Ελλάδα. Τό θέατρο τών έπι- χειρήσεων έκτεινόταν καί έκτός τοΰ έλλαδικοϋ χώρου, δπως στήν ’Ιταλία, τή Σικελία, τήν ’Αφρική, τή Μικρά ’Ασία, τή Μακεδονία* άκόμα καί αυτή ή περσική αυτοκρατορία άναμί- χθηκε πότε μέ τήν μία καί πότε μέ τήν άλλη πλευρά. Ό πόλε­μος διήρκεσε συνολικά είκοσιεπτά δτη καί διακρινόταν σέ δύο φάσεις: Ή πρώτη φάση (431-421 π.Χ.) όνομάζεται σήμερα, άπό τό όνομα τοϋ Σπαρτιάτη βασιλιά ’Αρχιδάμου, «Άρχιδά- μειος πόλεμος», ή δεύτερη φάση (413-404 π.Χ.) καλείται, άπό τό όνομα τής περιοχής, δπου στρατοπέδευσαν οί Σπαρτιάτες, «Δεκελεικός πόλεμος». ’Ανάμεσα στίς δύο αύτές φάσεις ύπήρξε μία περίοδος ειρήνης (421-413), μέ βάση τή συνθήκη πού ύπογράφηκε, καί όνομάζεται «Νικίειος ειρήνη». Τό γεγο-

νός δτι σήμερα μιλούμε γιά £ ν α ν μεγάλο Πελοποννησιακό πό­λεμο, τό όφείλουμε στόν Θουκυδίδη18.

Ή κατάσταση πού έπικρατσϋσε κατά τή διάρκεια τοΰ πολέ­μου ήταν ή άκόλουθη: Μέ τό μέρος τής Σπάρτης βρίσκονταν δλες οί πόλεις τής Πελοποννήσου μέ έξαίρεση τό Άργος καί τήν Άχαία στό βόρειο τμήμα τής χερσονήσου, τά Μέγαρα, ή Βοιωτία, δπως καί τμήματα τής κεντρικής καί ΒΔ Ελλάδας. Στό πλευρό τής ’Αθήνας βρίσκονταν τά νησιά τοϋ Αίγαίου, καθώς καί τά παράλια τής Μικρός Άσίας καί τής Ελλάδας,

61

ΣΠΑΡΤΗ

με εξαίρεση τή Μήλο καί τή Σαντορίνη, πού ήταν άποικίες τής Σπάρτης. Κατά τόν πόλεμο αύτόν βρίσκονταν άντιμέτωποι οί όπλίτες καί οί κωπηλάτες, ή φάλαγγα καί ό στόλος. Οί στρα­τιωτικές έπιχειρήσεις τής Σπάρτης άποσκοποΰσαν στήν έρή- μωση τής ’Αττικής κατά τήν έποχή τής συγκομιδής. Αύτό ση­μαίνει, δτι κάθε χρόνο κατά τή διάρκεια τοΰ θέρους οί Σπαρ­τιάτες όπλίτες εισέβαλαν στήν ’Αττική, έτσι ωστε οί γεωργοί τής ’Αττικής νά όπισθοχωροΰν μέσα στά τείχη. Ή στρατηγική τών ’Αθηνών, ή όποία ειχε σχεδιαστεί άπό τόν Περικλή, τόν πρώτο άνδρα τής άθηναϊκής δημοκρατίας, άποσκοποΰσε στήν άποφυγή μιάς σύρραξης Σπαρτιατών καί ’Αθηναίων οπλιτών, καί κυρίως στόχευε στήν προστασία τοΰ πληθυσμοΰ μέσα στά τείχη, στή συντήρηση τοΰ πληθυσμοΰ μέσω τής ’Αθηναϊκής Συμμαχίας καί στήν έκστρατεία μέ τή βοήθεια τοΰ στόλου στά παράλια τής Πελοποννήσου -μέ άλλα λόγια ό άπώτερος στό­χος ήταν ή άμυνα τής ’Αττικής. Ή άμυντική αύτή στρατηγική κρίθηκε έπιτυχής, γιατί, παρ’ δλο πού ένέσκυψε ενας βαρύς λοιμός στήν ’Αττική τό 429, κατά τόν όποιο έχασε τή ζωή του καί ό Περικλής, οί Σπαρτιάτες όπλίτες δέν κατώρθωσαν νά εισβάλουν στήν ’Αθήνα. ’Αντίθετα, μία καί μοναδική μάχη στή δυτική άκτή τής Πελοποννήσου θά όδηγοΰσε στά 425 π.Χ. τήν ’Αθήνα παρά λίγο στή νίκη. Οί ’Αθηναίοι κατώρθωσαν μέ τόν στόλο τους νά συλλάβουν στήν Πύλο γύρω στούς 120 Σπαρτιάτες. 'Ως συνέπεια αυτής τής μάχης καί τής εξέλιξης τοΰ πολέμου, ή Σπάρτη ήταν έτοιμη νά υπογράψει είρήνη - γιά τήν αιχμαλωσία τών 120 Σπαρτιατών ή πόλη ήταν διατε­θειμένη νά παραιτηθεί καί τοΰ ήγετικοΰ ρόλου της στήν Ελλάδα. Γιά νά κατανοήσει κανείς τό μέγεθος αυτής τής άπό- φασης, άρκεΐ νά άναλογιστεϊ, δτι ή Σπάρτη έκείνη τή χρονική στιγμή διέθετε μόνο 4-5 χιλιάδες «όμοιους», οί όποιοι ήταν έτοιμοπόλεμοι.

Παρ’ δλα αυτά δμως οί ’Αθηναίοι έχασαν τήν εύκαιρία αύτή. Δέν εφάρμοσαν τά δόγματα καί τίς υποθήκες τοΰ Περι­κλή. Μέ τή βεβαιότητα, δτι ό πόλεμος θά κατέληγε μέ δική

62

Η ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΠΙΟ ΕΝΔΟΞΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

τους νίκη, οί ’Αθηναίοι δέν Αποδέχτηκαν τήν προσφορά τών Σπαρτιατών γιά είρήνη. Γιά τόν λόγο αύτόν οί Σπαρτιάτες δη­μιούργησαν άλλα θέατρα πολέμου στή Θράκη, τή Χαλκιδική καί τό βόρειο Αιγαίο, δπου κατώρθωσαν μέ τήν άρχηγία τοϋ Βρασίδα νά έχουν σημαντικές έπιτυχίες. Μετά άπό διαδοχικές διαπραγματεύσεις κατέστη δυνατή τό 421 π.Χ. ή υπογραφή μιάς ειρήνης, ή βάση τής όποίας ήταν ή θέση τών δύο άντιμα- χομένων πρίν τήν έκρηξη τοΰ πολέμου. Γιά τή Σπάρτη ή συν­θήκη αύτή δέν άπετέλεσε έπιτυχία. Οί Πελοποννήσιοι καί οί υπόλοιποι "Ελληνες πολέμησαν γιά τήν έλευθερία, πράγμα πού άποδείχτηκε θερμός άέρας. Ή ’Αθήνα άντίθετα πέτυχε περισσότερα άπό τόν άρχικό της στόχο, τή διασφάλιση τών θέ- σεών της. Οί συνέπειες τής συνθήκης ειρήνης ήταν τραγικές γιά τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία, σέ τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε ή Σπάρτη υπέγραψε συμμαχία μέ τήν ’Αθήνα. Οί πόλεις τής Μαντινείας καί τής Ήλιδας διαχώρισαν τή θέση τους άπό τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία, ένώ ή Κόρινθος, ή Θήβα καί άλλες πόλεις ήταν δυσάρεστημένες μέ τή Σπάρτη. Παράλληλα, έπανήλθε στό προσκήνιο ή άντιπαράθεση μέ τό Άργος. Δυ­στυχώς δέν εχουμε καμιά πληροφορία γιά τήν περίοδο αύτή καί σέ ποιό βαθμό εξελισσόταν ή κατάσταση στή Σπάρτη, άλλά θά πρέπει νά ήταν ιδιαίτερα τεταμένη.

Στήν κρίσιμη αύτή φάση τής ιστορίας τής Σπάρτης, τρεις καθοριστικοί παράγοντες έμπόδισαν τή διάλυση τής πόλης. Πρώτα, ή άκλόνητη πίστη πού συνέχιζε νά υπάρχει στή Σπάρ­τη γιά τόν ρόλο της ώς ηγετικής δύναμης. Δεύτερον, ή έπεκτα- τική πολιτική τής Αθήνας, ή όποία καθοδηγουμένη άπό τόν Αλκιβιάδη άνέλαβε μία έκστρατεία στή Σικελία (415-413 π.Χ.) μέ τραγικές συνέπειες γιά τήν πόλη, καί τρίτον ή ύλική βοή­θεια πού προσέφεραν οί Πέρσες, οί όποιοι μέ αύτόν τόν τρόπο άποκτοΰσαν έπιρροή στήν Ελλάδα.

Ό πόλεμος ξέσπασε έκ νέου τό 413 π.Χ. μέ διαφορετικές συνθήκες. Ή Σπάρτη άνέδειξε τή μεγάλη της δύναμη καί τή στρατιωτική εύελιξία της. Στήν άρχή κατασκεύασε ενα οχυρό

63

ΣΠΑΡΤΗ

στή Δεχέλεια -γύρω στά 20 χλμ. άπό τήν ’Αθήνα- άπ’ δπου οί Σπαρτιάτες μπορούσαν δλο τόν χρόνο νά άπειλοϋν τήν ’Αττι­κή. Στή συνέχεια κατεσκεύασαν μέ τή χρηματοδότηση τών Περσών στόλο, μέ τόν όποιο μπορούσαν νά πολεμήσουν τούς άντιπάλους τους μέ τά Ιδια μέσα καί ήταν σέ θέση νά έγγυη- θοΰν όποιαδήποτε προστασία στούς συμμάχους τών ’Αθηναί­ων πού έπιθυμοϋσαν νά άποχωρήσουν άπό τήν ’Αθηναϊκή Συμμαχία. ’Από τήν άλλη πλευρά, ή ’Αθήνα άπώλεσε §να με­γάλο τμήμα τού στόλου της μετά τήν άτυχή έχστρατεία της στή. Σικελία. Ή άποφασιστική ναυμαχία έγινε τό 404 π.Χ. στούς Αίγός Ποταμούς, στόν Ελλήσποντο, δπσυ ό σπαρτιατι­κός στόλος κατανίκησε καί κατέστρεψε όλοχληρωτικά τόν άθηναϊκό πού είχε άπομείνει. Ή σπαρτιατική πολιτική βασι­ζόταν στή φάση αυτή στή στρατιωτική καί όργανωτική Ικανό­τητα τού ναυάρχου Λυσάνδρου, δ όποιος έθεσε τό Αιγαίο υπό σπαρτιατική ήγεμονία καί τοποθέτησε άρμοστές σέ πολλές πό­λεις. 'Ορισμένοι άρχαΐοι συγγραφείς υπέθεσαν δτι ό Λύσαν­δρος άποσκοποϋσε νά καταστεί μόνος του κυρίαρχος στήν άνατολική ‘Ελλάδα, ίσως άκόμα καί στήν πατρίδα του.

Ή ήττα τής ’Αθήνας ήταν πλήρης καί όλοκληρωτική. Ό χρόνος τής έκδίκησης είχε φτάσει, καί άρκετές πόλεις τής Πε- * λοποννησιαχής Συμμαχίας άπαιτούσαν τήν πλήρη καταστρο­φή τού μισητού έχθροϋ. Ή Σπάρτη δέν συναίνεσε σ’ αύτές τίς άπαιτησεις. "Οπως τό 494 δέν άξιοποίησε τή νίκη της κατά τού ’Αργους, τό ίδιο συνέβη καί τώρα. Ή συνθήκη πού υπέ­γραφε μέ τήν ’Αθήνα προέβλεπε τήν παράδοση τού στόλου, έκτός άπό 12 πλοία, τό γκρέμισμα τών τειχών, τήν έπιστροφή τών έξορίστων καί τήν είσοδο τής ’Αθήνας στήν Πελοποννη- σιακή Συμμαχία. Έκτός άπ’ αύτά, ή Σπάρτη έπεχείρησε τήν κατάργηση τής δημοκρατίας στήν ’Αθήνα καί τήν έπιβολή ένός όλιγαρχικοϋ καθεστώτος, φιλικά προσκείμενου στή Σπάρτη. ’Αποτέλεσμα αυτής τής πολιτικής ήταν ή έπιβολή τής τυραννίας τών «Τριάκοντα», ένός τρομερά άπολυταρχικοΰ κα­θεστώτος (404-403 π.Χ.). Ή κατάσταση έγινε πολύπλοκη έξαι-

64

Η ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΠΙΟ ΕΝΔΟΞΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

τίας τών ζηλοφθόνων άντιθέσεων καί προστριβών άνάμεσα στόν βασιλιά Παυσανία καί στόν Λύσανδρο. Τό δημοκρατικό πολίτευμα έπανήλθε στην ’Αθήνα τό 403 καί σ’ αύτό συνέβαλε καί ή σπαρτιατική πολιτική τής άμνηστίας πού δόθηκε. Στην έξισορρόπηση δυνάμεων καί άντιθέσεων άνάμεσα στούς όλι- γαρχικούς καί στούς δημοκράτες έλαβε μέρος ό Παυσανίας. ΟΙ ’Αθηναίοι συνήλθαν άπό τόν πόλεμο καί άπό τίς έσωτερι- κές διενέξεις έντυπωσιακά γρήγορα. Βέβαια στό μέλλον ή ’Αθήνα δέν έπαιξε τόν καθοριστικό, σημαντικό ρόλο πού ειχε κατά τό παρελθόν, κατείχε δμως σημαντική θέση άνάμεσα στίς έλληνικές δυνάμεις τής έπσχής.

Ή Σπάρτη βρισκόταν στό άπόγειο τής δύναμής της. Ή Πε- λοποννησιακή Συμμαχία ήταν κάτω άπό τόν άπόλυτο έλεγχό της καί στίς παλαιότερες συμμάχους-πόλεις τής ’Αθήνας στό Αίγαΐο καί στή Θράκη είχε έγκαταστήσει άρμοστές. Παράλλη­λα, στήν πόλη τού Εύρώτα είσέρρεαν κάθε είδους χορηγίες: λάφυρα, είσφορές, περσικό χρήμα. Μόνον ό Λύσανδρος κα- τώρθωσε νά εισφέρει στό θησαυροφυλάκιο 470 τάλαντα.

’Αρκετοί σκεπτόμενοι Σπαρτιάτες διερωτώνταν άν ή Σπάρ­τη ήταν σέ θέση νά διατηρήσει τά κεκτημένα. Μήπως δέν άπο- δείχτηκε ή κυριαρχία της σ^ούς συμμάχους της κατά τή διάρ­κεια τοϋ πολέμου καί κατά τή Νικίειο είρήνη εύθραυστη; Οί πόλεις πού ξέφυγαν άπό τήν άθηναϊκή ηγεμονία, θά ήταν δια­τεθειμένες νά ΰποστοϋν τή σπαρτιατική κυριαρχία; Μήπως δέν άπειλοΰνταν καί ό σπαρτιατικός, λιτός τρόπος ζωής άπό τήν εισαγωγή ηθών καί έθίμων άπό τήν ’Ιωνία; θά ήσαν σέ θέ­ση οί άρμοστές τής Σπάρτης στίς κατακτημένες πόλεις -δπου αίσθάνονταν τόν έαυτό τους ώς μικροί βασιλείς καί έπηρεάζο- νταν άπό τόν τρόπο διαβίωσης τών κατοίκων- μέ τήν έπιστρο- φή τσυς στήν πατρίδα τους νά ένταχθοΰν στόν σπαρτιατικό, λιτό τρόπο ζωής καί νά συνηθίσουν νά είναι ύποταγμένοι στούς «όμοιους»; Πώς θά ήταν δυνατό νά οίκοδομηθεΐ ?να είδος αύτοκρατορίας μέ εναν μικρό άριθμό πολιτών με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, δταν οί πόλεμοι καί οί φυσικές κατα­

65

ΣΠΑΡΤΗ

στροφές προκάλεσαν τή μείωση τοΰ άριθμοΟ αύτοΰ; ΤΗταν άρκετή καί μόνον ή θέληση γιά τήν άνάληψη μιάς ήγεμονίας; Οί έρωτήσεις αύτές ταλάνιζαν τή σπαρτιατική κοινωνία, ή όποια είχε χωριστεί σέ δύο τάσεις, τήν Ιμπεριαλιστική καί τή συντηρητική, μέχρι καί τό 404 π.X. Ή συνέχεια θά δείξει δτι ή Σπάρτη δέν είχε τίς δυνάμεις νά σηκώσει τό βάρος τής νέας κατάστασης, καί ουσιαστικά ή νέα τάξη πραγμάτων συνέβαλε στήν παρακμή της.

5Ή ζωή στή Σπάρτη:

Ή έκπαίδευση καί ή διαβίωση των Σπαρτιατών

Ή Σπάρτη βρισκόταν σέ εναν μονόδρομο. Τό 404 π.Χ., έτος λήξης τοΰ Πελοποννησιακοΰ πολέμου, βρήκε τή Σπάρτη στό ΰψιστο σημείο τής δύναμής της, παράλληλα δμως καί μέ έμφανή τά σημάδια τής άδυναμίας της. Γιά τόν Ιστορικό τά έρωτήματα αύτά άποτελοϋν τήν πρόσφορη αφορμή γιά νά διε- ρευνήσει τά αίτια γι’ αύτή τήν άνοδο τής Σπάρτης καί γιά τήν παρακμή πού έπακολούθησε. Γιά τόν λόγο αύτόν, στά έπόμενα κεφάλαια έξετάζεται ή καθημερινή κοινωνική, θρησκευτική, πολιτιστική καί οικονομική ζωή στή Σπάρτη. Οί σύγχρονοι τής Σπάρτης, κάτοικοι άλλων πόλεων, θεωρούσαν τόν τρόπο ζωής καί άγωγής τών Σπαρτιατών, ώς τά αίτια έκεϊνα πού δη­μιούργησαν τή φήμη καί τήν έπιτυχία τής Σπάρτης. Προσωπι­κότητες τής έποχής, δπως ό φιλόσοφος Πλάτων, ό ιστορικός Ξενοφών καί ό ρήτορας ’Ισοκράτης άναγνώριζαν στήν άγωγή, στή διαπαιδαγώγηση τών Σπαρτιατών, δχι μόνον τή βάση γιά τήν έπιτυχία τής πόλης τους, άλλά τήν έβλεπαν καί ώς υπό­δειγμα, τό όποιο θά μποροΰσε νά χρησιμεύσει καί στίς άλλες πόλεις.

Ή Ιστορική, δηλαδή ή άληθινή περιγραφή αύτής τής «άγωγής» δημιουργεί προβλήματα γιά δύο κυρίως λόγους: Κατ’ άρχήν τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ ύλικοΰ καί τών πληροφο­ριών πού διαθέτουμε γιά τήν «άγωγή» άνήκει σέ μεταγενέστε­ρη έποχή, δταν ή Σπάρτη ειχε παρακμάσει καί ειχε παρέλθει ή σημασία της. Μέ άλλα λόγια, οί πηγές αύτές δέν περιγράφουν

69

ΣΠΑΡΤΗ

τήν «άγωγή» τής κλασικής Σπάρτης, άλλά άποτυπώνουν τήν ιδανική εικόνα. Κατά δεύτερο λόγο ή κλασική Σπάρτη ήταν γνωστό δτι δέν έδινε πληροφορίες πρός τούς ξένους, έτσι ώστε είναι δύσκολο νά έχουμε άκριβή καί λεπτομερή στοιχεία γιά τήν καθημερινή ζωή της. Οί άναφορές τών συγχρόνων δέν είναι λεπτομερείς καί άξιόπιστες. Έξιδανικεύουν τό πολίτευ­μα τής Σπάρτης, προβάλλοντάς το ώς τήν προϋπόθεση γιά τίς έπιτυχίες τής πόλης. Μέ τόν τρόπο αύτόν προκύπτει μιά μή πραγματική εικόνα τής Σπάρτης, άπό τήν όποία ό σύγχρονος

. ιστορικός οφείλει νά άπομακρύνει τό πέπλο τής έξιδανίκευ- σης. Αύτοί οί περιορισμοί πρέπει νά ληφθοϋν ύπόψη, δταν άσχοληθοϋμε έκτενέστερα μέ τήν καθημερινή ζωή.

Ή μικρότερη μονάδα τής σπαρτιατικής κοινωνίας ήταν ή οικογένεια, ή όποία συγκροτήθηκε μέσω τοϋ γάμου. Ό οίκος άποτελειτο άπό τόν σύζυγο, τή σύζυγο, τά νόμιμα τέκνα, κα­θώς καί τούς δούλους. Τά κτήματα, τά όποια άνήκαν στόν οικο*, βρίσκονταν στή Λακωνία καί τή Μεσσηνία καί καλλιερ- γοϋνταν άπό τούς είλωτες. ’Από τά εισοδήματα συντηροϋνταν κάθε οικογένεια καί κατέβαλλε τόν «φόρο», τόν οποίο κάθε Σπαρτιάτης δμοιος ήταν υποχρεωμένος νά πληρώνει στήν πό­λη. 'Όταν ό Σπαρτιάτης δέν ήταν σέ θέση νά καταβάλλει τήν εισφορά του στήν κοινότητα, έχανε τά πολιτικά δικαιώματα. Ούσιαστικά ό κύριος τοϋ οϊκου δέν έξασκοϋσε κάποιο επάγ­γελμα μέ τή σύγχρονη έννοια τοϋ δρου, άφοϋ δέν χρειαζόταν νά είναι γεωργός, λαμβανομένου ύπόψη δτι ή γή καλλιερ- γοϋνταν άπό τούς είλωτες, ούτε μποροϋσε νά ήταν έμπορος καί βιοτέχνης, γιατί κάτι τέτοιο τό άπαγόρευε ή νομοθεσία τοϋ Λυκούργου. Έτσι είχε άρκετό ελεύθερο χρόνο, τή «σχό­λη», τόν όποιο άξιοποιοϋσε στά κοινά συσσίτια, τίς στρατιωτι­κές άσκήσεις ή τήν άγορά.

Στόν οικο βρισκόταν σπάνια μέ τή γυναίκα του, άκόμα καί σέ ειρηνική περίοδο, καί γιά τόν λόγο αύτόν τά βάρη καί οί υποχρεώσεις γιά τή διαχείριση τοϋ οϊκου έπεφταν στή σύζυγό του. Ή διαχείριση περιελάμβανε τόν έλεγχο τοϋ προσωπικοϋ,

70

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

τή διευθέτηση τών Αντικειμένων καί τόν οικονομικό προγραμ­ματισμό. Μία σύζυγος Σπαρτιάτη ήταν σέ θέση νά διευθύνει δύο ή περισσότερους οίκους.

Άπό τήν ιδιωτική ζωή μιάς σπαρτιατικής οικογένειας δέν είναι τίποτε γνωστό. Αύτό δέν πρέπει νά μάς προκαλεΐ εντύ­πωση, γιατί στόν μϋθο τής Σπάρτης άνήκε καί τό δτι κανείς δέν ζοΰσε «ιδιωτικά», άλλά μόνο γιά τήν πολιτεία. «Φυσιολο­γική» έγγαμη ζωή, οικογενειακή ζωή, δέν υπήρχε στήν πράξη. Έκτός άπό τή συνεχή άπουσία τών άνδρών σέ έκστρατεΐες καί στρατιωτικά γυμνάσια, ή έκπαίδευση είχε άνατεθεΐ στήν πολι­τεία. Τά νεογέννητα εξετάζονταν καί έλεγχονταν γιά τή σωμα­τική τους διάπλαση άπό μία επιτροπή, καί σέ περίπτωση θε­τικής κρίσης τά παιδιά γίνονταν δεκτά στήν κοινωνία τών Σπαρτιατών καί τούς παρείχετο ό κλήρος. Αντίθετα, τά παι­διά πού ήταν άσθενικά εϊτε κρίνονταν ώς άκατάλληλα, ρίχνο­νταν στόν Ταΰγετο. Τά άγόρια καί τά κορίτσια περνούσαν τά πρώτα έπτά χρόνια τής ζωής τους στό σπίτι, μαζί μέ τούς γο­νείς τους, δπου έπρεπε νά μυηθοΰν στόν σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Ή έκπαίδευση αύτή δέν άποσκοποΰσε νά δημιουργήσει Σπαρτιάτες πολίτες μέ κριτικό πνεΰμα, ούτε φυσικά ό στόχος ήταν νά άποκτήσουν τά παιδιά μιά γενική, καλή άγωγή καί γνώσεις γιά νά έξασκήσουν ένα έπάγγελμα. Στό έπίκεντρο τής έκπαίδευσης βρίσκονταν, τουλάχιστον γιά τά άγόρια, ή άσκη­ση τοΰ σώματος καί ή ικανότητα τοΰ άνθρώπινου οργανισμού νά υπομένει τό κρύο, τή ζέστη, τήν πεϊνα, τή δίψα καί τόν πό­νο. Ή σπαρτιατική άγωγή άπαιτοΰσε άπό τά μικρά παιδιά νά είναι υπάκουα. Μέ τόν τρόπο αυτόν, έτσι τουλάχιστον γινόταν άποδεκτό, βελτιωνόταν ή δυνατότητα νά διοικήσει ό νέος τήν πολιτεία. Τό παιδαγωγικό - εκπαιδευτικό υπόδειγμα είχε ώς έπίκεντρο τήν πολιτεία, καί οί άρετές πού άποκτοΰσαν οί πο­λίτες έπρεπε νά είναι χρήσιμες στήν πολιτεία. Ή φροντίδα γιά τήν άνατροφή τών παιδιών καί ή εκπαίδευσή τους κατά τά έπτά πρώτα χρόνια ήταν έργο τών γονέων.

Μετά άπό τό έβδομο έτος τής ηλικίας διαχωρίζονταν οί

71

ΣΠΑΡΤΗ

δρόμοι τών άγοριών άπό τά κορίτσια, έπειδή οί άνδρες έπρό- κειτο νά άσκήσουν διαφορετικές λειτουργίες άπό τίς γυναίκες στην πολιτεία. Τά κορίτσια αποκτούσαν μία συνεχή καί φρο­ντισμένη έκπαίδευση άπό τίς μητέρες τους, τά άγόρια άνατρέ- φονταν άπό δημόσιους έπιτρόπους. Μέ τόν τρόπο αυτόν έκπαιδεΰονταν γιά τό μελλοντικό «έπάγγελμά» τους, τά κορί­τσια γιά τόν ρόλο τους ώς διαχειριστές το© οίκου καί μητέρες, τά άγόρια γιά τόν πόλεμο.

Στό σημείο αύτό τής έξιστόρησής μας θά έγκαταλείψουμε τό σπίτι καί θά άκολουθήσουμε τήν πορεία τών άγοριών, δη­λαδή θά τά παρακολουθήσουμε άπό τή νεότητά τους μέσφ τής εφηβείας καί τής ένηλικίωσής τους μέχρι τόν θάνατο. Ή έκπαίδευση τών κοριτσιών καί ή διαβίωση τών γυναικών άπο- τελούν τό θέμα τοΰ έπόμενου κεφαλαίου.

Ή κρατική έκπαίδευση τών παιδιών, τήν όποία άποκα- λοΰμε άγωγή, ξεκινούσε σέ ήλικία 8 ετών. "Οπως οί ένήλικες καί οί στρατιώτες, έτσι καί οί νέοι χωρίζονταν σέ τάξεις, οί οποίες διοικοΰνταν άπό έναν έπίτροπο, γευμάτιζαν, κοι- μούνταν καί άσκούνταν μαζί. Ή βασική αυτή έκπαίδευση πε- ριελάμβανε άγώνες δρόμου καί πάλης, καί άποσκοπούσε στήν άσκηση τοΰ σώματος, ένώ παράλληλα δίδασκε τήν ύπακοή καί τόν άσκητικό τρόπο διαβίωσης. Φυσικά, διδάσκονταν ή γρα­φή καί ή άνάγνωση, άλλά ή πνευματική έκπαίδευση υπολειπό­ταν τής σωματικής. Στόχος τής σπαρτιατικής άγωγής ήταν ή έκμάθηση τών σπαρτιατικών άρετών, στίς όποιες άνήκε άναμ- φίβολα ό λακωνικός τρόπος έκφρασης, δείγμα τών συντόμων άπαντήσεων. Ό έπικεφαλής τής έκπαίδευσης ήταν ό παιδονό- μος, ό όποιος ύποβοηθοΰνταν στό έργο του άπό νέους μαστι- γοφόρους. Συζητήσεις καί προβληματισμοί σχετικά μέ τήν άναγκαιότητα ή μή τής ποινής πού άπαντώνται στήν Αθήνα, ήταν άγνωστα στή Σπάρτη.

Μετά τό πέρας τής βασικής αυτής έκπαίδευσης, ό νέος μέ τή συμπλήρωση τών 14 έτών εισερχόταν σέ άνώτερη τάξη. Έδώ άσκοΰνταν συστηματικά στίς ιδιότητες καί τίς άρετές, τίς

72

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

όποιες χρειαζόταν γιά τή στρατιωτική ζωή. 'Ως τέτοια παρα­δείγματα άναφέρονται ή σκληραγωγία τον νέου, δπως τό νά κοιμάται στήν ΰπαιθρο καί νά μην φορά περισσότερο άπό εναν χιτώνα τόν χρόνο, έπίσης οί τεχνικές τής πάλης σέ πολυά­ριθμους άγώνες. Ό κύριος σκοπός τών άγώνων αύτών ήταν νά αυξηθεί τό αίσθημα άνταγωνισμοϋ μεταξύ τών νέων. Επιπρό­σθετα, οί άγώνες λάμδαναν χώρα κατά τή διάρκεια πολιτι­στικών έκδηλώσεων, γεγονός πού σημαίνει δτι ή έκπαίδευση καί ή άγωγή τών νέων ήταν στενά συνδεδεμένη μέ τή λατρεία τών ηρώων καί τών θεών. Κατά συνέπεια, έάν οί Σπαρτιάτες αίσθάνονταν άπό βαθύ θρησκευτικό αίσθημα πολίτες μιάς πε­ριούσιας πόλης, αύτό τό θρησκευτικό αίσθημα τούς ειχε έμφυ- τευτεΐ κατά τήν παιδική καί νεανική τους ήλικία. ’Αντί ν’ άπα- λύνει τά πόδια του μέ ύποδήματα, ό νέος περπατούσε άνυπό- δητος· ό λόγος ήταν δτι, άν συνηθίσει σ’ αύτό, θά περπατεΐ ευκολότερα σέ άνηφορικά μέρη καί μέ περισσότερη άσφάλεια θά κατεβαίνει τόν κατήφορο· καί νά πηδήσει, καί νά τιναχτεί καί νά τρέξει ταχύτερα μπορεΐ άνυπόδητος, άν εχει γυμνάσει τά πόδια του, παρά φορώντας υποδήματα19. Γιά νά μήν στενο- χωροΰνται οί νέοι πολύ με τήν πείνα, δέν άφησε ό Λυκούργος νά λαμβάνουν χωρίς κόπο όσα έχουν άνάγκη, έπέτρεψε δμως νά κλέβουν μερικά πράγματα γιά νά Ικανοποιούν τήν πείνα. Οί νέοι μπορούσαν νά καταφεύγουν σέ τεχνάσματα γιά τήν εύρεση τής τροφής. Καί είναι φανερό δτι, δταν πρόκειται κα­νείς νά καταφύγει στήν κλοπή, πρέπει καί τή νύκτα νά άγρυ­πνε! καί τήν ήμερα νά άπατά καί νά ένεδρεύει καί νά έτοιμά- ζει κατασκόπους, δταν πρόκειται νά λάβει κάτι. Οί νέοι προε­τοιμάζονταν καί γυμνάζονταν, ώστε νά καταστούν περισσότε­ρο έφευρετικοί γιά τήν προμήθεια τής τροφής, έτσι ώστε νά καταστούν πολεμικότεροι20. Οί δραστηριότητες αύτές τής κλοπής τροφής λάμδαναν χώρα ύπό τήν προστασία τής θεάς ’Αρτέμιδας, τής προστάτιδας τοϋ κυνηγιού. ’Αντίστοιχες περι­πτώσεις μαρτυροϋνται καί γιά άλλες περιοχές τής Ελλάδας, δπως στή Σάμο. 01 νέοι πού όλοκλήρωναν μέ έπιτυχία αύτές

73

ΣΠΑΡΤΗ

τίς δοκιμασίες, τιμοϋνταν άπό τήν πολιτεία, π.χ. μέ σχετική επιγραφή σε κάποιο άπό τά ιερά.

"Οταν συγκρίνεται τό παιδαγωγικό υπόδειγμα τής Σπάρτης με άντίστοιχα παιδαγωγικά συστήματα άλλων ελληνικών πό­λεων, προκύπτει ή διαπίστωση δτι ή σπαρτιατική άγωγή δια­φοροποιείται κατ’ άρχήν άπό τό γεγονός δτι ή έκπαίδευση ήταν κάτω άπό κρατική έπίβλεψη. Κατά δεύτερο λόγο, δτι ήταν συνυφασμένη με θρησκευτικά στοιχεία. Κατά τρόπο επι­τυχή άναμιγνύονταν στοιχεία άρχαϊκά, δπως οί δοκιμασίες κλοπής, καί σύγχρονα, δπως ή υποχρεωτική έκπαίδευση δλων.

Μέ τή συμπλήρωση τών 18 έτών, οί νέοι είχαν ολοκληρώσει τό μεγαλύτερο μέρος τής έκπαίδευσής τους, μέχρι τήν ήλικία δμως τών 30 έτών κατοικούσαν σέ στρατόπεδα. Οί συνθήκες δέν μεταβάλλονταν μέ τόν γάμο καί τή συγκρότηση τής οικο­γένειας. Στά χρόνια αυτά, έπρεπε οί νέοι νά έφαρμόσουν στήν πράξη τά δσα είχαν μάθει. Μποροϋσαν τώρα νά όρκιστοϋν ώς εϊρενες^ή νά άσχοληθοϋν μέ τήν επίβλεψη τής κρυπτείας.

Οί νέοι Σπαρτιάτες συναναστρέφονταν μαζί τους ώς έρα- στές, οί άριστοι τών νέων. Τότε μάλιστα τούς έπέβλεπαν οί πρεσβύτεροι, παρευρισκόμενοι στά γυμνάσιά τους καί ήταν παρόντες, δταν άγωνίζονταν μεταξύ τους καί δταν περιεπαί- ζονταν άστειευόμενοι. Ώ ς μέσο άριστης άνατροφής άναγνωρι- ζόταν ή συναναστροφή τοϋ νέου μέ τόν παιδονόμο* άν δμως παρουσιαζόταν κανείς έπιθυμητής τοϋ παιδικοϋ σώματος, σχετικός νόμος δριζε νά άπέχουν οί έραστές άπό τά άγαπώμε- να παιδιά, δσον άπέχουν άπό άφροδισιακές σχέσεις οί γονείς άπό τά παιδιά τους καί οί άδελφοί άπό τούς άδελφούς τους23. Έπίσης, καί γιά τά κορίτσια έχουν διασωθεί μαρτυρίες γιά στενές σχέσεις με τίς «διδασκάλισσές» τους.

Μέ τή συμπλήρωση τών τριάντα έτών ολοκληρώνονταν ή έκπαίδευση καί ή άπό κοινοϋ συγκατοίκηση σέ στρατόπεδα. Τότε ό νέος άποκτοϋσε τά πλήρη δικαιώματα τοϋ Σπαρτιάτη πολίτη. Παρ’ δλα αυτά ιδιωτική ζωή δέν νοείται. Ό χρόνος τοϋ Σπαρτιάτη πολίτη άφιερώνεται στήν υπηρεσία στόν στρα­

74

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

τό, στά δημόσια άξιώματα καί σέ δραστηριότητες, δπως τά κοινά συσσίτια. "Οσον άφορά τά πολιτικά δικαιώματα καί τίς υποχρεώσεις έγινε ήδη λόγος. Ά ς έρθουμε τώρα στά περιώνυ­μα άπό τήν5 Αρχαιότητα συσσίτια.

Ό θεσμός τών συσσιτίων δέν άποτελοϋσε γιά τήν Ελλάδα κάτι τό άσύνηθες. Μάς είναι γνωστά άπό τά έπη τοΰ Όμήρου καί άπό πολλές πόλεις τής Κρήτης24. Στή Σπάρτη άποτε- λοΟσαν έναν ιδιόμορφο θεσμό. Διάφορες ονομασίες έχουν πα- ραδοθεΐ, άλλά ή επικρατέστερη ήταν συσσίτια25. Ή συμμετοχή στά κοινά συσσίτια άποτελοϋσε βασική προϋπόθεση, άνα- γκαία καί ικανή συνθήκη, γιά νά άποκτήσει ό Σπαρτιάτης πλήρη δικαιώματα. Παρ’ δλα αύτά θά μποροΰσε κανείς νά γί­νει μέλος τών συσσιτίων, μόνον δταν είχε ολοκληρώσει τή δη­μόσια έκπαίδευση καί κατείχε κλήρο, ό όποιος τοϋ έπέτρεπε νά συνεισφέρει στά συσσίτια. Δέν είναι γνωστό πότε καί πώς είσήχθη ό θεσμός αυτός καί γιά ποιόν λόγο. Ενδεχομένως ή ύπαρξή του άνάγεται στήν περίοδο τής μετανάστευσης καί άποσκοποϋσε στή συντήρηση τών στρατιωτών. Δέν άποκλείε- ται βέβαια ό θεσμός νά βρισκόταν κάτω άπό τήν προστασία κάποιου θεοϋ. "Οπως καί νά έχουν τά πράγματα, ή συμμετοχή στά συσσίτια κατά τούς άρχαϊκούς καί τούς κλασικούς χρό­νους ήταν υποχρεωτική. Άπό τόν 5ο αί. ή υποχρέωση αυτή αυξήθηκε σημαντικά. Ακόμα καί οί βασιλείς ήταν υποχρεω­μένοι νά συνεισφέρουν. Τά δεδομένα αύτά όδηγοϋν στό συ­μπέρασμα δτι ολόκληρη ή σπαρτιατική κοινωνία συμμετείχε υποχρεωτικά στίς άπαιτήσεις τής πολιτείας.

Συνέρχονταν γύρω στούς δεκαπέντε ή ίσως λιγότεροι ή καί περισσότεροι. Καθένας άπό εκείνους πού μετείχαν στά συσσί­τια, έφερνε κάθε μήνα έναν μέδιμνο άλεύρου, οκτώ χόες οϊνου, πέντε μνές τυρί καί πέντε ήμιμναϊα σϋκα, επίσης καί πολύ λίγα χρήματα γιά τήν άγορά προσφαγιού. Στά συσσίτια προσέρχο­νταν καί τά παιδιά, όδηγούμενα εκεί ώς σέ σχολεία σωφροσύ­νης καί άκουαν λόγους πολιτικούς καί έβλεπαν ελεύθερα παι­γνίδια26. Ή συμμετοχή στά συσσίτια ήταν υποχρεωτική, ϊση

75

ΣΠΑΡΤΗ

γιά δλους, εϊτε ήταν φτωχοί εϊτε πλούσιοι, καί τόσο δαπανηρή, ώστε βαθμιαία δλο καί περισσότεροι Σπαρτιάτες νά μήν είναι σέ θέση νά μετέχουν καί νά ύποβιβάζονται στήν κατηγορία τών «ύπομειόνων».

Ή ποικιλία τής κουζίνας τοΰ συσσιτίου ήταν κατά κανόνα πενιχρή. Μεταξύ τοΰ φαγητοΰ συμπεριλαμβάνονταν ή «μάζα» (κρίθινο 'ψωμί) καί ό περίφημος σ’ δλη τήν Ελλάδα «μέλανας ζωμός» (σούπα άπό χοιρινό κρέας). ’Από τά φαγητά προτι­μούσαν κυρίως τόν μέλανα ζωμό* οί πρεσβύτεροι δέν ήθελαν κρέας27, άλλά τό άφηναν στούς νεανίες, καί καθήμενοι κατά τάξη έτρωγαν τόν ζωμό. Τό έπιδόρπιο άποτελοΰνταν άπό τυρί, σΰκα ή κυνήγι. ’Επιπρόσθετα χορηγούνταν κρασί.

Στά συσσίτια δέν συγκεντρώνονταν φυσικά μόνο γιά φαγη­τό. Κατά τή διάρκεια τών συσσιτίων δίνονταν βραβεία. "Οποι­ος πολίτης είχε προσφέρει πολλά στήν πολιτεία, άπολάμβανε τιμητικές θέσεις καί τιμές παρόμοιες μέ αύτές τών βασιλέων. Παράλληλα μέ τήν άρχή τής κοινωνικής Ισότητας έμφανιζό- ταν στά συσσίτια, δπως καί σέ άλλες πτυχές τοΰ σπαρτιατικού κράτους, ή άρχή τής ύπεροχής, τής διαταγής καί τής ύπακσής, τής τιμής καί τής περιφρόνησης, μέ μιά λέξη: ή άρχή τής άνι- σότητας. Οί νέοι καί οί νέες άνταγωνίζονταν γιά τή λήψη ειδικών τιμών καί τιμητικών θέσεων στήν πολιτεία, άποσκο- ποΰσαν νά έκλεγσΰν ώς «εϊρενες». Ή κοινωνική άνοδος άπο- κτοΰνταν μέσφ άνταγωνισμοΰ καί έπιδόσεων. Ή συνηθισμένη διαδικασία τής κλήρωσης τών άξιωμάτων πού ύπήρχε στήν ’Αθήνα καί σέ άλλες πόλεις, ήταν άγνωστη στούς Σπαρτιάτες.

Μέ άρκετή άκριβολογία μποροΰν νά χαρακτηριστούν τά συσσίτια ώς θεμέλιο τής σπαρτιατικής πολιτείας. Στά συσσίτια γίνονταν συζητήσεις γιά πολιτικά ζητήματα, γίνονταν οί σχε­τικές προετοιμασίες γιά τήν άπονομή τιμών σέ έξέχοντα πρό­σωπα, υπήρξαν ό στίβος τοΰ άνταγωνισμοΰ γιά τή χρησιμότη­τα καί δφελος τής Πολιτείας.

Γιά νά άνταποκριθοΰν οί Σπαρτιάτες σέ κάθε πτυχή τής ζωής τους στίς σκληρές άπαιτήσεις τής πολιτείας τους,

76

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

υπήρχαν νομικές ρυθμίσεις, οί όποιες, κρινόμενες μέ τά σύγ­χρονα δεδομένα, έπενέβαιναν βαθειά στήν ιδιωτική ζωή. 'Ως τέτοιες ρυθμίσεις άναφέρονται διατάξεις που Αφορούν τόν υποχρεωτικό γάμο καί τήν ποινή έκείνων πού δέν νυμφεύο­νταν, περιορισμούς στήν έλεύθερη διάθεση τών κλήρου, άπα- γόρευση σέ ταξίδια (ώστε νά μήν εΙσέρχονται ξένες, βλαβερές έπιδράσεις στή Σπάρτη είτε νά προδίδονται μυστικά), Απαγο­ρεύσεις σέ έπαγγέλματα, άπαγορεύσεις νά έκτυπώνονται χρυσά ή άργυρά νομίσματα καί περιορισμοί στήν πολυτέλεια. Οί ρυθμίσεις αύτές ήσαν έπιβεβλημένες, γιατί είχαν είσαχθεϊ μέ τή βεβαιότητα, δτι ό «σπαρτιατικός» τρόπος ζωής υπήρξε ή μοναδική προϋπόθεση γιά τή δυνατότητα τής Σπάρτης νά έπι- τύχει τήν ήγεμονία τής Ελλάδας. Γι’ αύτόν τόν λόγο θά έπρε­πε νά δημιουργηθοΰν οί προϋποθέσεις πού θά όδηγοϋσαν στή διαφύλαξη τής νομοθεσίας. Ή άνάγκη αύτή, νά διαφυλαχθεΐ τό πολίτευμα μέ νόμους, έμφανιζόταν άπό τούς Σπαρτιάτες τό­σο πιό έπιτακτική, δσο Ισχυρότερα κινδύνευε ή άπλότητα καί ή πειθαρχία τοϋ σπαρτιατικού τρόπου ζωής. 'Ως χαρακτηρι­στικό παράδειγμα μιάς έποχής πού όδηγοϋσε σέ κίνδυνο τό πολίτευμα ήταν ή νίκη κατά τών ’Αθηνών τό 404 π.Χ. "Ολοι οί Αρνητικοί παράγοντες, οί όποιοι συμπλέουν μέ μιά ήγέτιδα δύναμη, μπόρεσαν νά έμφανιστοϋν σέ δλη τους τήν έκταση. Ή συνεχής Απουσία πολλών Σπαρτιατών άπό τήν πατρίδα τους, ή άνάγκη νά άποσταλοϋν διοικητικοί υπάλληλοι στίς Ιωνικές πόλεις, ή εισροή υλικών καί πνευματικών άγαθών άπό τά έδά­φη πού είχαν κατακτηθεί -δλα αύτά έπέδρασαν, δπως στή Ρώ­μη τοϋ 2ου αί. π.Χ., Αρνητικά γιά τούς Σπαρτιάτες. Οί νόμοι, παρ’ δλο πού υπήρχαν σέ μεγάλο Αριθμό, δέν ήταν σέ θέση νά σταματήσουν τήν έξέλιξη αυτή.

Ή σπαρτιατική όργάνωση τοϋ στρατού λάμβανε ύπάψη τήν Αρνητική σχέση άνάμεσα στόν μικρό άριθμό τών στρατιωτών καί τήν Ιδιαίτερα αύξημένη φροντίδα γιά τήν προετοιμασία τους. Βάση τής στρατιωτικής οργάνωσης Αποτελοϋσαν ή στρατιωτική άσκηση, ή επίδοση, ή πειθαρχία, οί αυστηρές

77

ΣΠΑΡΤΗ

ποινές στους «δειλούς», οι όποιοι έγκατέλειπαν τό πεδίο τής μάχης καί τή σημαία. ΟΙ Σπαρτιάτες άπό μόνοι τους δεν μπο­ρούσαν νά ικανοποιήσουν τίς άνάγκες τους σε καλά γυμνα­σμένους καί βαρειά, δπως καί έλαφρά οπλισμένους* υπήρχαν ακόμα 8.000 έτοιμοπόλεμοι Σπαρτιάτες οπλίτες, άλλά ό άριθ- μός αυτός μειωνόταν βαθμιαία μέχρι τίς αρχές του 4ου αί. π.Χ. σέ 2.000 - 3.000. Γιά τον λόγο αυτόν στηρίζονταν στή βοήθεια των περίοικων, των ελευθέρων ειλώτων - νεοδαμώδων - των συμμάχων πόλεων καί τέλος άπό τον 4ο αί. π.Χ. στους μισθο­φόρους. Τή διαρκώς αυξανόμενη άνάγκη γιά στρατιώτες καί τήν άπορρέουσα άνισορροπία άνάμεσα στους Σπαρτιάτες καί τούς άλλοδαπούς όπλίτες προκάλεσαν διάφορες μεταρρυθμί­σεις στό στράτευμα. Ό έλεγχος δμως του στρατεύματος παρέ­μενε στά χέρια των Σπαρτιατών.

Ό σπαρτιατικός στρατός ήταν οργανωμένος ίεραρχικά. Στήν κορυφή τής ιεραρχίας βρισκόταν ενας άπό τούς δύο βα­σιλείς, στόν όποιο υπάγονταν οι εξι πολέμαρχοι καί οι διοικη­τές τών διαφόρων σχηματισμών. «Σχεδόν ολόκληρος ό στρα­τός τών Λακεδαιμονίων άποτελεΐται άπό άρχηγούς πάνω σέ άρχηγούς», περιγράφει μέ σεβασμό τήν ίεραρχική δομή τής σπαρτιατικής στρατιωτικής οργάνωσης ό Θουκυδίδης. Ιδιαί­τερο σώμα άποτελουσαν οι τριακόσιοι ιππείς, οί όποιοι συ­γκροτούνταν άπό νέους ηλικίας 20-30 έτών καί σχημάτιζαν τή σωματοφυλακή του βασιλιά κατά τήν εκστρατεία.

Οι Σπαρτιάτες όπλίτες δέν ήταν φημισμένοι μόνο γιά τήν έκπαίδευση καί τήν πειθαρχία τους, άλλά κυρίως γιά τόν τρό­πο πού πολεμούσαν, μέ ιδιαίτερη προσοχή στόν ρυθμό. Δέν έτρεχαν άτακτα, άλλά άρχιζαν τόν άγώνα όδεύοντας μέ τή συ­νοδεία του ήχου του αύλου. Γιά τόν λόγο αυτόν οί αυλητές είχαν άποκτήσει στή Σπάρτη μεγάλη εκτίμηση. ΟΙ Σπαρτιάτες άνέθεταν στούς καλύτερους συνθέτες τους τή σύνθεση έμβατη- ρίων γιά τίς μάχες. "Ενας γνωστός συνθέτης τέτοιων εμβατη­ρίων ήταν ό ποιητής Τυρταίος.

Έπισημαίνεται ή σύνδεση τής στρατιωτικής προετοιμασίας

78

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

με τό θρησκευτικό στοιχείο. Πρώτα άπ’ δλα πρίν αναχωρήσει ό βασιλιάς με τό στράτευμα, αυτός καί ή άκολουθία του προ- σέφερε θυσία στόν άρχηγό Δία. *Αν μάλιστα ή θυσία άποβεϊ ευνοϊκή, ό πυρφόρος παίρνει φωτιά άπό τόν βωμό καί προπο­ρεύεται μέχρι τά σύνορα τής χώρας· έκεϊ ό βασιλιάς θυσιάζει καί πάλι στόν Δία καί τήν Άθηνά. "Οταν καί ή θυσία στούς δύο αύτούς θεούς άποβεϊ εύνοϊκή, τότε έξέρχεται άπό τά σύνο­ρα τής χώρας, ένώ προηγείται ή φωτιά άπό τίς θυσίες αυτές χωρίς ποτέ νά σβήσει, καί άκολουθοΰν κάθε είδους ζώα πρός θυσία. “Οσες φορές μάλιστα κάνει θυσία, άρχίζει αυτό τό έργο πάντοτε πρίν ξημερώσει, θέλοντας νά προλαμβάνει τήν εύνοια τοϋ θεοϋ28. Ή εύνοια τού θεοΰ άποτελοϋσε τήν προϋπόθεση γιά τήν έναρξη τής μάχης. Οί οπλίτες δέν πολεμούσαν, άν τό άποτέλεσμα τής θυσίας δέν ήταν ευνοϊκό.

Με τή συμπλήρωση τών έξήντα έτών ό Σπαρτιάτης αποχω­ρούσε άπό τήν ένεργό στρατιωτική ζωή, συνέχιζε όμως νά με­τέχει στήν πολιτεία είτε ως σύμβουλος είτε ως έπίτροπος ή παιδονόμος τών νέων. Ή άναγνώριση τής τιμής στούς γέρο­ντες ήταν μεγάλη καί έκφραζόταν δημόσια, τόσο στίς οδούς, όσο καί στά συσσίτια, δπου προηγούνταν. "Οποιος άπολάμβα- νε τή δημόσια άναγνώριση στή Σπάρτη, εισερχόταν στή Γε­ρουσία, δπου είχε ιδιαίτερα δικαιώματα καί έλάμβανε μέρος στά πολιτικά δρώμενα μέχρι τό τέλος τής ζωής του. ’Ανήκε

• στούς «ωραίους καί καλούς», μία σχέση, ή όποια είναι ταυτό­σημη στήν έλληνική γλώσσα μέ τήν «άριστοκρατία». Σύμφωνα μέ τήν κρίση τού περίφημου ποιητή Πινδάρου (γύρω στά 500 π.Χ.), ή Γερουσία άποτελοϋσε τόν Ισχυρό στύλο τοϋ σπαρτια­τικού πολιτεύματος.

’Αλλά καί έκεΐνα πού άφορούσαν τήν ταφή καί τούς νε­κρούς είχαν διακανονιστεί. Δέν άπαγορευόταν νά θάβουν τούς νεκρούς μέσα στήν πόλη καί νά έχουν τά μνήματα κοντά στούς ναούς. Μέ τόν τρόπο αυτόν οί νέοι καθίσταντο οικείοι καί συνήθιζαν σέ τέτοια θεάματα, ώστε νά μήν τούς ταράσσει ό θάνατος, ούτε νά τόν φοβούνται, ούτε νά νομίζουν ότι μιαί-

79

ΣΠΑΡΤΗ

νεται δποιος άγγισει σώμα νεκρό ή περάσει άπό νεκροταφείο. ’Απαγορευόταν νά θάβεται ό,τι δήποτε μαζί μέ τόν νεκρό, άλλά περιτύλιγαν τό σώμα σέ κόκκινο ΰφασμα καί σέ φύλλα έλιάς καί έτσι τό έθαβαν. Δέν έπιτρεπόταν έξ άλλου νά έπιγράφουν τό δνομα τοΟ νεκρού, έκτός άν ήταν άνδρας πού έπεσε στό πε­δίο τής μάχης ή γυναίκα λεχώνα. Ό χρόνος γιά τό πένθος ήταν έντεκα μέρες. Τή δωδέκατη έπρεπε νά προσφέρουν θυσία στή Δήμητρα καί νά παυσουν τό πένθος· γιατί τίποτε δέν ήταν άσκοπο καί τυχαίο, άλλά σέ δλες τίς άνάγκες τού βίου άναμει- γνυόταν είτε κάποια προτροπή πρός άρετή είτε άπστροπή άπό κακία. Μέ τόν τρόπο αυτόν γέμιζε ή πόλη μέ πλήθος παρα­δειγμάτων, τά όποια ήταν άναγκασμένοι δλοι νά τά συναντούν παντού καί νά ζούν μαζί τους καί νά διαμορφώνουν τόν χαρα­κτήρα τους βαδίζοντας πρός τό καλό29.

Τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό Σπαρτιάτης περνούσε τή ζωή του άπό τή νεότητά του μέχρι τό γήρας τόν περιγράψαμε διεξοδι­κά. Μέ τί ζούσε δμως; Ποιες ήταν οί οικονομικές δυνατότητες τής σπαρτιατικής πολιτείας; Τόν βασικό πυρήνα τής οίκονο- μικής ζωής στή Σπάρτη, δπως καί στίς άλλες πόλεις τής Ελλά­δας, τόν άποτελούσε ό οίκος, στόν όποιο ζούσαν ό άνδρας - σύζυγος, ή γυναίκα - σύζυγος, τά παιδιά (μέχρι έπτά έτών) καί οί οίκέτες - δούλοι, καί στόν όποιο άνήκαν τά χωράφια, τά ζώα καί τά διάφορα έργαλεΐα. Δέν άνήκαν άμεσα στόν οίκο οί είλωτες, οί όποιοι άπασχολούνταν στή γεωργία καί έργάζο- νταν στά χωράφια, άνήκαν δμως στήν πόλη. Ή διοίκηση τού οίκου είχε άνατεθεΐ, σέ άντίθεση μέ τίς άλλες πόλεις, στή γυ­ναίκα. Ή Ικανότητα λειτουργίας τής σπαρτιατικής πολιτείας έξαρτιόταν άπό τή διαίρεση τών λειτουργιών τών δύο φύλων (πρβ. Κεφάλαιο 6). Οί άνδρες - σύζυγοι άσχολούνταν μέ τόν πόλεμο καί τήν πολιτική, ένώ οί γυναίκες - σύζυγοι άσχο- λούνταν μέ τόν οίκο. ’Από τίς ικανότητες τής συζύγου έξαρ­τιόταν ή θέση τής οίκογένειας. ’Εάν ό οίκος δέν άπέδιδε, έτσι ώστε ό κύριος τού οίκου νά συνεισφέρει στά συσσίτια, τότε ό κύριος έχανε τά πλήρη πολιτικά δικαιώματα του. Ήδη άπό

80

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

τάν 5ο αΐ., καί κυρίως άπό τόν 4ο, οί ύπάρχουσες πηγές μάς δείχνουν μιά συνεχιζόμενη διόγκωση τών εισοδηματικών άνι- σοτήτων άνάμεσα στους Σπαρτιάτες, ένα φαινόμενο που δέν ταιριάζει στό Ιδανικό τής κοινωνίας τών «ίσων». Παραδίδεται ή πληροφορία, δτι πολλοί άπ’ αυτούς τούς «ίσους» εγιναν φτωχοί, καί υποβιβάστηκαν στούς «ύπομείονες», ένώ άντίθετα άλλοι πλούτισαν. Ή έξέλιξη αυτή άπομάκρυνε τή Σπάρτη άπό τήν άρχική της θέση καί οργάνωση. Σύμφωνα μέ τή μαρτυρία τοΰ Πλουτάρχου30, ό ΛυκοΟργος διένειμε βέβαια τήν υπόλοι­πη λακωνική γή στούς περίοικους, διαιρώντας αυτήν σέ τριά­ντα χιλιάδες κλήρους, αύτή δμως πού άνήκε στήν πόλη τής Σπάρτης τή διαίρεσε σέ έννέα χιλιάδες, γιατί τόσες ήσαν οί μερίδες τών Σπαρτιατών. Τίθεται λοιπόν τό έρώτημα, μήπως ή πληροφορία αύτή άποτελεΐ μεταγενέστερη προσθήκη, ωστε νά έξιδανικευτεΐ τό πολίτευμα τών προγόνων; Πολλοί, κυρίως σύγχρονοι ιστορικοί, άποδέχονται τήν άποψη αύτή. 'Ως άπό- δειξη γι’ αύτό, λαμβάνουν ύπόψη τήν άνισότητα τών περιου­σιών τών Σπαρτιατών κατά τούς κλασικούς χρόνους. Βέβαια, υπάρχουν πολλές έρμηνεΐες, οί όποιες είναι σέ θέση νά έξηγή­σουν τις συνθήκες γαιοκτησίας μέσα σέ μία περίοδο 200 έτών. Μία έρμηνεία, π.χ., θά μπορούσε νά ήταν, δτι βαθμιαία ή έκτα­ση τής Σπάρτης αύξήθηκε μέ τήν προσάρτηση τής εύφορης Μεσσηνίας, καί οί ρυθμίσεις γιά τήν ισότητα τών κλήρων ϊσχυαν μόνο στή Σπάρτη, ένώ στή Μεσσηνία ή διανομή τοϋ κλήρου εγινε μέ τρόπο όχι όρθό. Έάν δεχτούμε αύτή τήν έρμη­νεία, τότε συνυπάρχουν «παλαιές» καί «νέες» ρυθμίσεις γιά τόν κλήρο (παρόμοια προβλήματα είναι γνωστά στά γερμανι­κά κράτη πού διαδέχτηκαν τή ρωμαϊκή κυριαρχία). Βέβαια, καί άλλες έρμηνεΐες μπορούν νά δοθούν γιά τή βαθμιαία αυξανόμενη οικονομική άνισότητα μέσα στή σπαρτιατική κοι­νωνία. 'Ως τέτοιες έρμηνεΐες μπορούν νά προβληθούν οί πόλε­μοι καί οί φυσικές καταστροφές, ή αύξανόμενη έλλειψη Ανθρώπινου δυναμικού, οί όποιες προκάλεσαν τήν άνάγκη νά τεθούν νέες ρυθμίσεις, πού άλλαξαν τήν ιδέα καί τό ιδανικό

81

ΣΠΑΡΤΗ

τής Ισότητας τοϋ κλήρου. Γνωρίζουμε μία τέτοια ρύθμιση, ή αυθεντικότητα τής όποίας αμφισβητείται άπό ορισμένους συγ­χρόνους έρευνητές: Γύρω στό 400 π.Χ. ό Έπιταδεύς διευκόλυ­νε μέ σχετική διάταξη τήν άπαλλοτρίωση τοΰ κλήρου μέσφ διαθήκης καί κατ’ αυτόν τόν τρόπο προωθήθηκε ή διαδικασία συγκέντρωσης τοΰ κλήρου στά χέρια λίγων έμπορων* κατ’ αυτόν τόν τρόπο μπορούσαν πολλοί νά έπενδύσουν τό κεφά­λαιό τους στόν κλήρο. Ε π ’ αύτοΰ μπορούμε νά άναδείξουμε μία παράλληλη ρύθμιση στή δημοκρατική Ρώμη: "Οταν τό 218 π.Χ. Ινας νόμος άπαγόρευε στούς συγκλητικούς τό έμπόριο καί τίς εμπορικές έπιχειρήσεις, δλοι έπένδυσαν στή γή. Τό άποτέλεσμα ήταν νά συγκεντρωθεί ό κλήρος στά χέρια λίγων, οί χωρικοί έχασαν τόν κλήρο τους καί τό εισόδημά τους μειώ­θηκε. Μπορούμε νά φανταστούμε μιά άνάλογη έξέλιξη στή Σπάρτη τοΰ 5ου καί 4ου αί. π.Χ., παρ’ δλο πού δέν μπορούμε νά δώσουμε απάντηση στό συνολικό έρώτημα.

Τό μέγεθος τοΰ «λυκουργείου» κλήρου στήν «παλαιά γή» τής Λακωνίας έχει υπολογιστεί άπό σύγχρονους έρευνητές, χωρίς δμως νά καταλήξουν σέ όριστικά συμπεράσματα. Οί υπολογισμοί κυμαίνονται ανάμεσα σέ 70 Ιως 30 έκτάρια άνά- λογα μέ τή γονιμότητα τοΰ κλήρου. Ήταν τόση ή έκταση τοΰ κλήρου, ωστε, σύμφωνα μέ τόν Πλούταρχο31, ν’ άποφέρει στόν άνδρα εισόδημα έβδομήντα μεδίμνων32 κριθών, καί στή γυ­ναίκα δώδεκα, καί άνάλογη ποσότητα άπό τά υγρά προϊόντα. Ά πό τό εισόδημα αυτό έπρεπε κάθε μήνα νά γίνεται ή συνει­σφορά στά συσσίτια: ενας μέδιμνος άλεύρου, όκτώ χόες33 οίνου, πέντε μνές τυρί καί πέντε ήμιμναϊα σΰκα, έπίσης καί πο­λύ λίγα χρήματα γιά τήν άγορά προσφαγιού34. Τό σύνολο τής παραγωγής προερχόταν άπό τήν έργασία τών ειλώτων. Ή πα­ραγωγή έπρεπε νά μεταφερθεΐ άπό δλα τά μέρη τής Λακωνίας καί τής Μεσσηνίας στή Σπάρτη καί νά διανεμηθεί έκεΐ. "Ολες οί έργασίες καί οί μεταφορές οργανώνονταν καί έπιτηροϋνταν άπό τίς γυναίκες.

Εκτός άπό τά γεωργικά προϊόντα πού παρήγε ή Σπάρτη

82

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

καί ήταν προγραμματισμένα γιά τή συνεισφορά τών συσσι­τίων, υπήρχαν καί άλλα άγαθά. Στά συσσίτια άνήκε καί ό μέ- λας ζωμός, ό όποιος μαγειρευόταν άπό χοιρινό κρέας, άπό χοί­ρους πού είτε εκτρέφονταν άπό τούς Σπαρτιάτες εϊτε είσάγο- νταν. Έκτος άπό τούς χοίρους, εκτρέφονταν άλογα καί πρόβα­τα. Έξ άλλου ή σπαρτιατική οικονομία δέν ήταν τόσο στατι­κή, ετσι ωστε νά μην άντιδρά στις άλλαγές τών προτιμήσεων τών καταναλωτών. Ώ ς παράδειγμα άναφέρεται, κατά τόν 4ο αί., ή εισαγωγή τής καλλιέργειας του σιταριού. Περισσότερες πληροφορίες γιά τή σπαρτιατική οικονομία είναι ελάχιστες. Γνωστή είναι ή επεξεργασία του δέρματος, ή οποία είχε άνατε- θει στούς περίοικους.

Ή βασική άρχή τής σπαρτιατικής οικονομίας ήταν ή αύτάρκεια. Πραγματικά, οί Σπαρτιάτες κατώρθωσαν νά πετύ- χουν τόν στόχο αυτόν, άφοΰ ή Σπάρτη άποτελοΰσε γιά τήν ’Αρχαιότητα τό υπόδειγμα αύτάρκους πόλης. Αυτό δμως δέν σημαίνει δτι ή πόλη ήταν πλήρως άπομονωμένη καί δέν είχε εμπορικές σχέσεις μέ άλλες πόλεις-κράτη. Ή διάδοση τών προϊόντων τής λακωνικής κεραμικής στόν μεσογειακό χώρο - Έτρουρία, Λυδία, Αίγυπτο, λοιπή Ελλάδα - Υποδεικνύει δτι ή Σπάρτη, ιδιαίτερα κατά τήν έποχή τής ευημερίας της, μετά τόν Δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο, στό πρώτο μισό του 6ου αί., ειχε τάσεις έμπορικής άνάπτυξης. Βέβαια, ή Σπάρτη δέν εγινε ποτέ εμπορική πόλη, δπως ή ’Αθήνα ή ή Κόρινθος.

Τό γεγονός δτι ή Σπάρτη ειχε ρυθμίσει τήν κοινωνική ζωή της άποβλέποντας στόν πόλεμο καί όχι στό έμπόριο, άποδει- κνύεται άπό τήν ύπαρξη ένός ειδικού σίδηρου νομίσματος. Στό σιδηρουν νόμισμα ό Λυκοΰργος προσέδωσε λίγη άξια σέ πολύ βάρος καί πολύ όγκο, ώστε άμοιβή δέκα μνών χρειαζό­ταν άποθήκη μεγάλη στόν οικο καί ενα ζεύγος ίππων γιά νά τή μεταφέρει35. Βέβαια, υπάρχουν έξαιρέσεις άπό αυτή τήν ιδανική κατάσταση. Ή Σπάρτη έφερνε σέ πέρας μέ επιτυχία τούς πολέμους* μέ τόν τρόπο αυτόν τά λάφυρα, οί εισφορές καί οί συνεισφορές άποτελουσαν τά μέσα, μέ τά οποία εισερχόταν

83

ΣΠΑΡΤΗ

τό ξένο νόμισμα στήν πόλη. Τά ξένα νομίσματα ήταν άργυρδ είτε χρυσά. Έκδοση χρυσών ή άργυρών νομισμάτων μαρτυ- ρεϊται στή Σπάρτη άπό τίς άρχές τοΰ 3ου αί. π.Χ.

'Ολοκληρώνοντας τό κεφάλαιο τό σχετικό μέ τή σπαρτιατι­κή οικονομία, θά έστιάσουμε τήν προσοχή μας στόν προϋπο­λογισμό. Τελείως διαφορετικά άπό τήν ’Αθήνα, ή Σπάρτη προσπαθούσε μέ μεγάλο κόπο νά χρηματοδοτήσει τούς πολέ­μους κατά τόν 5ο αί. Ό τρόπος χρηματοδότησης τών δαπανών τοΰ πολέμου ήταν άμεσα συνδεδεμένος μέ τόν αύξομειούμενο αριθμό τών πολιτών, μέ τήν δχι όρθή φορολογική ήθική τών Σπαρτιατών, δπως καί μέ τό σύστημα τών είσφορών. Κάθε Σπαρτιάτης ώφειλε νά καταβάλλει τό ίδιο ποσό στά συσσίτια, ανεξάρτητα άπό τίς μεταξύ τους εισοδηματικές διαφορές. ’Αποτελεσματικές πηγές έσόδων, δπως οί λεγάμενες λειτουρ­γίες, δέν υπήρχαν στή Σπάρτη. Κατά τίς λειτουργίες αύτές, τίς όποιες γνωρίζουμε πολύ καλά άπό τήν ’Αθήνα, εύποροι πολί­τες άναλάμβαναν σημαντικές υπηρεσίες· κατά τόν τρόπο αύτόν χρηματοδοτούνταν γιορτές ή ναυπήγηση πλοίων. Ή Σπάρτη δέν είσέπραττε τόν φόρο τών συμμάχων, δπως ή ’Αθή­να. "Ομως οί δημόσιες δαπάνες ήταν υψηλές. Υπάρχουν ενδείξεις δτι ή Σπάρτη, σέ άντίθεση μέ άλλες έλληνικές πόλεις, άνελάμβανε τόν έξοπλισμό τών ειλώτων. Αυτό συνέβαινε, δταν σέ έξαιρετικά κρίσιμες περιπτώσεις οί είλωτες έπρεπε νά έξο- πλιστσΰν. Γιά τόν λόγο αύτόν δίκαια ό ’Αριστοτέλης χαρακτη­ρίζει τή Σπάρτη ώς μιά «πόλη άχρήματο, οί δέ πολίτες φιλο­χρήματοι»36, 2νας χαρακτηρισμός πού άπηχεΐ μέ έπιτυχία τή διαφοροποίηση άνάμεσα στίς άπαιτήσεις τοΰ άτόμου καί τής πόλης.

Ή ζωή στή Σπάρτη λάμβανε χώρα κατά τρόπο ιδανικό καί σέ εναν χώρο πλήρως σχεδιασμένον άπό τήν πολιτεία. Τά κο­ρίτσια, δπως καί τά άγόρια, άπό τή στιγμή τής γέννησής τους άνατρέψονταν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε νά είναι σέ θέση νά άνταποκριθοΰν στόν μελλοντικό ρόλο τους. Οί έφηβοι εισέρ­χονταν στή ζωή τής κοινότητας, υποβαλλόμενοι σέ σκληρή

84

Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

σωματική δοκιμασία, έκγύμναση, άσκήσεις καί άγωνες, ώστε νά είναι προετοιμασμένοι γιά πόλεμο. Δέν μάς είναι γνωστό, άν άπό τήν πλευρά τών Σπαρτιατών υπήρξε όποιαδήποτε κρι­τική γι’ αυτό τό είδος τής έκπαίδευσης. Έν τούτοις ό δρος «σπαρτιατικός» τρόπος ζωής ήταν δηλωτικός τής μεγάλης τα­λαιπωρίας καί τών κόπων. Οί ποικίλες έπιδράσεις πού δεχό­ταν ή Σπάρτη άπό τό έξωτερικό καί πού ήταν δυνατό νά άντι- μετωπιστοΰν μόνο έν μέρει μέ τίς άπελάσεις τών ξένων, συντε­λούσαν στή διατάραξη τής άρμονίας τής κοινωνίας της. Ή έσωτερική τάξη πού άποσκοπουσε στήν ισότητα δλων τών πο­λιτών, ήταν δσον άφορά τή συστατική άρχή της άντιφατική καί στηριζόταν στήν άνισότητα. Ώ ς δύο διαμετρικά άντίθετες τάσεις τής σπαρτιατικής κοινωνίας έμφανίζονταν άφ’ ενός οί τιμές καί οι διακρίσεις πρός τούς νικητές, καί άφ’ έτέρου ή διαπόμπευση καί ό έξευτελισμός τών ήττημένων. Ώς άντίφα- ση έπίσης έμφανίζεται τό δτι τά πλήρη δικαιώματα σχετίζο­νταν μέ επιτυχία στόν οικονομικό τομέα, ένώ ταυτόχρονα ή κρατική παρέμβαση διαφοροποιούσε τήν οικονομική συναλ­λαγή. Γιά τόν λόγο αυτόν εύνοήθηκαν φαινόμενα ζηλόφθονου άνταγωνισμου καί συσσώρευσης πλούτου μέ κάθε τρόπο πού μπορει νά φανταστεί κανείς. Παρ’ δλες δμως τίς εσωτερικές άντιφάσεις καί τίς έξωτερικές πιέσεις τό σύστημα λειτουρ­γούσε γιά πολύ μεγάλο διάστημα, καί άφου ειχε άποτέλεσμα, λειτουργούσε καλά. Άλλά έπίσης άπό νωρίς παρουσιάστηκαν καί οί πρώτοι τριγμοί. ΤΗταν εμφανείς σέ περιόδους πολέμιον ή σεισμών, άλλά ήταν εγγενείς στό σύστημα, δπως διαπίστωσε ήδη ό ’Αριστοτέλης, θά δοΰμε δμως δτι οί τριγμοί αυτοί, μέ ένα καί μόνο ισχυρό πλήγμα, τήν ήττα δηλαδή τής Σπάρτης άπό τή Θήβα στά Λεΰκτρα τό 371 π.Χ., θά οδηγήσουν σέ μιά σχεδόν ολοκληρωτική κατάρρευση του δλου οικοδομήματος.

85

Οί γυναίκες στή Σπάρτη

Μιά άρχαία κοινωνία άποτελοΰνταν, δπως όποιαδήποτε άλλη, άπό ίσο περίπου άριθμό άνδρών καί γυναικών. Ή γυ- ναίκα-σύζυγος καί ό άνδρας-σύζυγος άποτελοϋσαν τήν οικο­γένεια, ή όποία συγκροτούσε τόν οικο. "Ενας άριθμός αυτών τών οίκων συγκροτούσε τήν πόλη-κράτος, ή όποία περιελάμ- βανε καί άτομα, τά όποια δέν άνήκαν στόν οικο: Μέτοικοι, άκληροι, ήμερομίσθιοι έργάτες, ξένοι. Γιά νά «λειτουργεί» μιά πόλη, νά άποτελεϊ δηλ. πραγματική κοινωνία, πρέπει νά κατα- νεμηθεΐ τό έργο άνάμεσα στούς πολίτες, νά υπάρξει ό άντί- στοιχος κοινωνικός καταμερισμός τών έργων: νά άσχολοΰνται μέ τή γεωργία, τήν κτηνοτροφία, τό έμπόριο, τήν πολεμική τέ­χνη, τήν πολιτική, τή διοίκηση τού οίκου, τήν άνατροφή τών παιδιών. Κάτω άπό αύτή τήν οπτική γωνία περιέγραψαν ό Πλάτων καί ό ’Αριστοτέλης τή συγκρότηση τής πολιτείας. ΟΙ έργασίες κατανέμονταν άνάμεσα στούς άνδρες καί τίς γυ­ναίκες. Ό άνδρας άσχολούνταν μέ τίς έξωτερικές έργασίες, δπως μέ τόν πόλεμο ή τήν πολιτική, ένώ ή γυναίκα άσχο- λσϋνταν με τά θέματα τοΰ οίκου. Βέβαια, μία τέτοια διάκριση καί καταμερισμός τών έργων δέν υπήρχε πάντα. ’Αρχικά ή έργασία τών γυναικών $έν ήταν καθόλου ύποτιμητικότερη άπό εκείνη τών άνδρών. "Ενας καταμερισμός τών έργων άνά­μεσα στά δύο φΰλα, ό όποιος στηρίζεται στή μεταξύ τους Ισό­τητα, άνευρίσκεται ήδη στά έπη τοΰ 'Ομήρου. Τό φαινόμενο όμως αύτό δέν έμεινε άμετάβλητο. Ή δραστηριότητα τοΰ άνδρα-συζύγου ως «τροφοΰ» καί υπερασπιστή τής οίκογενεί- ας, άποκτοΰσε βαθμιαία μεγαλύτερη κοινωνική άναγνώριση,

6

87

ΣΠΑΡΤΗ

άπ’ δ,τι ή δραστηριότητα τής γυναίκας-συζύγου μέσα στόν οίκο. Ή άρχαία πολιτική θεωρία άνέπτυξε στό έπακρο τήν άποψη αυτή γιά τήν προτεραιότητα τών έργασιών τοΰ άνδρα καί υποστηρίχτηκε ή άποψη, δτι ό σύζυγος είναι άπό τή φύση του προορισμένος γιά τή διοίκηση τοϋ οίκου καί γιά τήν πολι­τική. ’Αντίθετα, οί έργασίες τής γυναίκας-συζύγου περιορίζο­νται στίς οικιακές έργασίες καί τόν ρόλο τής μητέρας, καί οί γυναίκες ώς υποδεέστερες κοινωνικά δέν μπορούν νά άσχολη- θοϋν μέ τήν πολιτική. Αυτή ή θεωρητική κατασκευή τοΰ ’Αρι­στοτέλη είναι ριζοσπαστική, καί δέν είναι σέ καμιά περίπτωση σίγουρο, δτι άπηχεΐ τίς πραγματικές συνθήκες τής έποχής του. Στίς περισσότερες δμως πόλεις τής Ελλάδας μόνο οί άνδρες είχαν πολιτικά δικαιώματα, δπως π.χ. στήν Εκκλησία τοΰ Δή­μου, στή Γερουσία, καί κατ’ έπέκταση ήταν υπεύθυνοι, κατά κανόνα, γιά τήν οίκονομική συντήρηση τών οικογενειών τους. Χειρότερη ήταν ή θέση τής γυναίκας στίς περιπτώσεις έκεΐνες, δταν ό οίκος είχε άπωλέσει τόν ρόλο του ώς τό κέντρο συντή­ρησης τής οίκογενείας ή ώς προμηθευτής τών μέσων δια­τροφής. Ά ξια παρατήρησης είναι ή έξέλιξη αυτή στή δημο­κρατική ’Αθήνα τοΰ 5ου καί 4ου αί. Στήν περίπτωση αυτή δλο καί περισσότεροι άρρενες άπασχολοΰνταν στούς θεσμούς τής πόλης, κέρδιζαν τά χρήματα γι’ αυτούς καί τούς οικείους τους, ώφελοΰνταν άπό τή «σχόλη» πού προσέφερε ή ένασχόληση μέ τά πράγματα τής πόλης καί έξαρτώνταν λιγότερο άπό τόν οίκο. ’Επειδή οί γυναΐκες-σύζυγοι είχαν άποκλειστεΐ άπό τή συμμετοχή στά κοινά, καί οί δραστηριότητές τους άξιολο- γοΰνταν βαθμιαία υψηλότερα. 'Ως έκφραση τής έπιδοκιμα- σίας τών έργασιών καί δραστηριοτήτων τής γυναίκας-συζύ­γου υπάρχουν οί άπόψεις πολιτικών πού μας έχουν παραδοθεϊ καί οί άπόψεις συγγραφέων τής έποχής.

Στή Σπάρτη τόσο οί άντρες δσο καί οί γυναίκες βρίσκονταν σέ μιά ίσόκυρη καί συμπληρωματική σχέση. Αύτό άποτελοϋσε μία άσυνήθιστη κατάσταση γιά τήν Ελλάδα, καί γι’ αύτό πολ­λοί σύγχρονοι παρατηρητές έξεδήλωναν τήν κοροϊδία στό πο­λίτευμα, υποθέτοντας δτι οί γυναίκες, ισότιμες μέ τούς άνδρες,

88

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

Αντικατόπτριζαν τόν κόσμο τής Σπάρτης. Στό προηγούμενο κεφάλαιο περιγράφηκε ή ζωή καί ή άγωγή τών άνδρών· σ’ αυτό τό κεφάλαιο θά άσχοληθοΰμε μέ τήν άγωγή τών γυ­ναικών καί τή θέση τής γυναίκας στήν οικογένεια καί τήν πο­λιτεία -μέ τόν περιορισμό δτι οί πληροφορίες πού διαθέτουμε είναι πολύ λιγότερες άπό δ,τι οί σχετικές μέ τούς άνδρες.

’Οφείλουμε νά έπισημάνουμε δτι τά κορίτσια μέ τή γέννησή τους άνατρέφονταν μέ τόν ίδιο τρόπο δπως τά νεογέννητα άγόρια. Τό γεγονός αυτής τής Ισότιμης καί ΐσόκυρης άγωγής ήταν πρωτόγνωρο γιά τά έλληνικά δεδομένα, καί γι’ αυτό τόν λόγο οί άρχαΐοι ιστορικοί, δπως ό Ξενοφών καί ό Πλούταρχος, άναζητούσαν νά έξηγήσουν τούς λόγους, γιά τούς όποιους τά κορίτσια άποκτούσαν τήν ίδια άγωγή μέ τά άγόρια. «Καί γι’ αυτό πρώτα άπ’ δλα ό Λυκούργος δρισε τά κορίτσια νά γυμνά­ζονται έξίσου μέ τά άγόρια», γράφει ό Ξενοφών «επειτα, δπως τούς άνδρες, διέταξε καί τίς γυναίκες νά συναγωνίζονται μεταξύ τους στόν δρόμο καί τήν άντοχή· γιατί, δταν καί οί δύο είναι δυνατοί, πίστευε δτι καί τά παιδιά θά γίνονται δυνατότε­ρα»37. Τά σώματα τών κοριτσιών τά ένδυνάμωσε, γυμνάζοντάς τα στό τρέξιμο καί στήν πάλη καί στό ρίψιμο δίσκων καί άκο- ντίων, θέλοντας ώστε ή πρώτη ρίζωση τών παιδιών πού θά γεννηθούν, νά λαμβάνει ρωμαλέα άρχή καί στά σώματα38. Ή έκπαίδευση καί ή έκγύμναση τών γυναικών δημιούργησε αίγλη καί πανελλαδική φήμη. Σέ άντίθεση μέ τά άγόρια, είναι πιθανόν τά κορίτσια νά περνούσαν τή νεότητά τους στό σπίτι μέ τούς γονείς τους. Μεμονωμένες ειδήσεις καί άναφορές γιά ίδιαίτερα στενές σχέσεις άνάμεσα σέ μαθήτριες καί διδασκά- λισσες οδηγούν στήν υπόθεση δτι υπήρχε κάποια μορφή δη­μόσιας έκπαίδευσης.

Ή έκπαίδευση τών κοριτσιών πού στηριζόταν στήν άσκηση τοΰ σώματος άπαιτοΰσε καί τούς άντίστοιχους άγώνες, δπου άνταγωνίζονταν. Τέτοιου είδους άγώνες γιά κορίτσια καί γυ­ναίκες είχαν είσαχθεί στή Σπάρτη στά πλαίσια τών θρησκευ­τικών τελετών. Οί γυναίκες δέν μπορούσαν νά λαμβάνουν μέ­ρος στούς ’Ολυμπιακούς Άγώνες, γιατί κάτι τέτοιο άπαγορευ-

89

ΣΠΑΡΤΗ

όταν. Δέν γνωρίζουμε, άν στή Σπάρτη υπήρχαν τάσεις γιά νά παραμεριστούν ή καί νά άρθοΰν οί περιορισμοί αυτοί, γνωρί­ζουμε μόνο τήν ευχή Σπαρτιατισσών νά λάβουν μέρος στήν Όλυμπία. Γύρω στά 400 π.Χ. μιά Σπαρτάτισσα, ή Κυνίσκα, κό­ρη τοΰ βασιλιά Άρχιδάμου, στέφθηκε ώς πρώτη Όλυμπιονί- κης. Ό άγώνας στόν όποιο νίκησε ήταν ή άρματοδρομία. Ή Κυνίσκα ήταν γνωστή γιά τήν έκτροφή ίππων σύμφωνα μέ τούς κανονισμούς, νικητής στόν άγώνα τής άρματοδρομίας δέν άναδεικνυόταν ό ίππέας-άρματοδρόμος -ό όποιος ήταν πάντα άνδρας- άλλά ό ιδιοκτήτης τών ίππων καί έκεΐνος πού

' τά συντηρούσε. Ή έπιτυχία τής Κυνίσκας στήν Όλυμπία είναι σίγουρα μιά μικρή τομή στήν άθληση τών γυναικών, έπειδή άκολούθησαν καί άλλες γυναίκες Όλυμπισνίκες· οί περισσότε­ρες κατάγονταν άπό τή Σπάρτη.

Ή έκπαίδευση τών κοριτσιών άποσκοποϋσε στό νά κατα­στούν γυναίκες μέ υψηλό αίσθημα ευθύνης καί συνείδησης. Τά φαινόμενα αύτά προσδιόριζαν τή ζωή τους στόν γάμο καί τήν οικογένεια. Μιά Σπαρτάτισσα παντρευόταν, κατά μέσο δρο, πέντε ή §ξι χρόνια μεγαλύτερη άπ’ δ,τι μιά γυναίκα στήν ’Αθήνα ή τήν Κρήτη (συνήθως 19 μέ 20 έτών). ΤΗταν νομοθε­τημένο οί άνδρες νά παντρεύονται στόν καιρό τής σωματικής άκμής39 -περίπου 20 μέ 30 έτών- καί κατά συνέπεια ή διαφορά τής ήλικίας τών δύο συζύγων ήταν μικρότερη άπ’ δ,τι σέ άλλες πόλεις. Ή γυναίκα ήσαν ισότιμη στόν γάμο μέ τόν άνδρα. Οί ιστορικοί άλλων πόλεων χαιρετίζουν αύτή τή ρύθμιση, ή όποία άποσκοποϋσε στήν καλύτερη έκπαίδευση τών παιδιών. Καί τά δύο φϋλα ΰποχρεώνονταν σέ γάμο. Ή άγαμία τιμω­ρούνταν μέ πρόστιμο.

Ή διαδικασία γιά τή σύναψη γάμου καί ή ζωή τής γυναί- κας-συζύγου πιστοποιούν τήν ισότιμη καί ίσόκυρη θέση τής γυναίκας στή Σπάρτη. Οί σωζόμενες πηγές δέν μάς παρέχουν μία συνολική εικόνα, δμως οφείλουμε νά έπισημάνουμε τρία σημεία σέ σχέση μέ τό θέμα αύτό: 1. Ό πατέρας τής γυναίκας έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο κατά τή σύναψη τού γάμου. Σημα­ντικό καί πρωτεύοντα ρόλο έπαιζε ή θέληση τών νυμφευομέ-

90

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

νων. 2. Στή Σπάρτη δέν είναι γνωστό άν ϊσχυε ό θεσμός τής προίκας, δπως στις άλλες πόλεις. Τά κληρονομικά δικαιώματα συνέχιζε νά τά κατέχει ή σύζυγος-γυναίκα καί μετά τόν γάμο της. 3. ’Αρχαίες πηγές μαρτυρουν δτι μόνο ή Σπάρτη άναγνώ- ριζε στίς γυναίκες νά έχουν συζύγους περισσότερους άπό εναν ή άκόμη οί γυναίκες έπιτρεπόταν νά έχουν πολλούς εραστές40.

Οί έλευθεριότητες πού υπήρχαν στη ζωή των Σπαρτιατών χαρακτηρίστηκαν άρνητικά άπό τούς συγχρόνους συγγραφείς πού ζουσαν εκτός Σπάρτης. Οί Σπαρτάτισσες ήσαν αυτοδύνα­μες. Σέ άντίθεση μέ τή Ρώμη, δέν βρίσκονταν κάτω άπό τήν ε­ξουσία (manus) του συζύγου τους. Κατά συνέπεια μπορούσαν νά κατέχουν μεγάλη καί σημαντική περιουσία, τήν όποία μπο­ρούσαν νά διαθέτουν κατά τή βούλησή τους. Ό 5Αριστοτέλης άναφέρει χαρακτηριστικά δτι τά 2/5 τής έκτασης τής γης τής Λακεδαίμονος άνήκε στίς γυναίκες41, καί περίπου 100 χρόνια άργότερα -στά μέσα του 3ου αί. π.Χ.- μνημονεύονται δύο γυ­ναίκες, ή Αίγιστράτη καί ή ’Αρχιδάμεια, οί όποιες κατείχαν τόν μεγαλύτερο πλούτο στά χέρια τους καί είχαν υπηρέτες καί όφειλέτες. Ό πλούτος, συγκεντρωμένος στά χέρια τών γυ­ναικών, εξηγείται έπίσης καί άπό τό σπαρτιατικό κληρονομι­κό δίκαιο. Ή διαφορά άνάμεσα στή Σπάρτη καί τήν ’Αθήνα ήταν έμφανής: ή γυναίκα στή Σπάρτη κληρονομούσε δλη τήν περιουσία, άκόμα καί άν είχε άδέλφια. Κάτι τέτοιο ήταν άδια- νόητο στήν ’Αθήνα, δπου ή περιουσία μιας χήρας δίνονταν στά άδέλφια της καί περιέρχονταν στά παιδιά της, μόλις πα­ντρευόταν καί άποκτουσε παιδιά. Μιά άλλη δυνατότητα νά άποκτήσουν οί γυναίκες στή Σπάρτη περιουσία ήταν ή έπιλο- γή τους νά τεκνοποιήσουν μέ διαφορετικούς άνδρες. Έκφρά-

ι ζεται ρητά δτι οί γυναίκες μπορούν νά διευθύνουν δύο ή πε­ρισσότερα νοικοκυριά.

Ή υποχρέωση τών άνδρών νά άσχολουνται μέ τήν εκγύμνα­σή τους, τά συσσίτια, τήν πολιτική καί τόν πόλεμο, δημιούργη­σε τήν άνάγκη νά άσχολεΐται ή γυναίκα-σύζυγος μέ τήν οικο­νομική συντήρηση τών οικογενειών τους, δηλαδή μέ τή διοί­κηση τού οίκου. Ό άνδρας-σύζυγος είχε τήν υποχρέωση νά

91

ΣΠΑΡΤΗ

υποδεικνύει στή γυναίκα του νά γνωρίζει τή διαχείριση των πραγμάτων πού άπαρτίζουν τόν οίκο καί νά έλέγχει τούς οικιακούς δούλους καί είλωτες. Άπό τήν απόδοση του κτήμα­τός του έξαρτιόταν σέ σημαντικό βαθμό καί ή θέση του άνδρα - συζύγου στήν κοινωνία. Ή ένασχόληση τής Σπαρτιάτισσας συζύγου μέ τόν οίκο πιστοποιείται άπό τήν έκφραση «τόν αύτου οικον ευ οίκειν», ή οποία άνταποκρίνεται στή σπαρτια­τική πραγματικότητα. Ή σημασία πού άποδιδόταν στή γυ­ναίκα τήν άνέδειξε ώς «δέσποινα», ή όποια, δπως παραδίδεται άπό Ιστορίες καί άνέκδοτα, άπολάμβανε τόν σεβασμό της κοι­νωνίας. Παράλληλα, τό γεγονός αύτό άναδείκνυε καί τόν κυ­ρίαρχο ρόλο της.

Οι πληροφορίες πού διοχετεύονταν στήν Αθήνα καί άλλου άναφερόμενες στήν Ιδιόμορφη υψηλή θέση τής γυναίκας, στά δικαιώματα καί στόν ιδιωτικό βίο είναι γεμάτες σύγχυση. Ή άνεξαρτησία της άπό τόν άνδρα-σύζυγό της καί τόν πατέρα της ερμηνεύεται ώς παρεκτροπή, άσωτεία, ό ρόλος της στήν πολιτεία ώς μητριαρχία. Ό Αριστοτέλης πίστευε μάλιστα, δτι ό Λυκουργος πρέπει νά μέμφθηκε τό γυναικείο ζήτημα, καί νά άσχολήθηκε μόνο μέ τίς συνήθειες καί τά ήθη τών άνδρών καί έγκατέλειψε τίς γυναίκες στήν τύχη τους. *Όμως συνέβη τό άντίθετο. Σέ καμιά άλλη ελληνική πόλη δέν είχαν ένταχθεί οί γυναίκες στά δημόσια πράγματα καί ή συμμετοχή τους στά δρώμενα τής πολιτείας δέν ήταν τόσο άποφασιστική. Γιά τόν λόγο αυτόν τιμουνταν μετά τόν θάνατό τους άπό τούς συζύ­γους τους. Ειδικό μνήμα είχαν οί γυναίκες καί οί άνδρες πού θυσίαζαν τή ζωή τους στήν υπηρεσία της πόλης, καί πάνω του χαράσσονταν τά άκόλουθα λόγια: «Γυναίκες πού πέθαναν στήν κλίνη, τιμήθηκαν δπως οί άνδρες πού επεσαν στό πεδίο τής μάχης».

Ή Σπαρτιάτισσα ήταν επομένως ισότιμη καί ίσόκυρη μέ τούς άνδρες. Πώς άξιολογείται ή πολιτική επιρροή τών γυ­ναικών; Γιά τήν απάντηση του ερωτήματος αύτοΰ, δέν πρέπει νά μάς διαφεύγει τό γεγονός, δτι οί γυναίκες, κατά κανόνα, άσχολοΰνταν μέ τή διαχείριση τοΰ οίκου, ένώ οί άνδρες άσχο-

92

01 ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

λοϋνταν μέ τόν πόλεμο καί τήν πολιτική. Γιά τόν λόγο αυτόν άρκετά πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά στή Σπάρτη σέ σχέ­ση μέ άλλες πόλεις· παρ’ δλα αυτά οί Σπαρτιάτισσες δέν με­τείχαν στήν ’Απέλλα ούτε στή Γερουσία. Μέ διαφορετικό τρό­πο μιλούν οί αρχαίοι συγγραφείς, δπως ό Πλάτων, ό ’Αριστο­τέλης καί ό Πλούταρχος, γιά τή θέση τής γυναίκας, υποστηρί­ζοντας δτι είχαν άσυνήθως ισχυρή πολιτική έπιρροή καί λάμ- βαναν μέρος στή λήψη σημαντικών αποφάσεων. Οί άπόψεις αύτές θέλουν νά δείξουν, δτι οί Σπαρτιάτισσες, παρ’ δλο πού δέν ή σαν έπίσημα μέλη τών θεσμικών όργάνων τής πολιτείας, λάμβαναν μέρος στή λήψη τών σημαντικών άποφάσεων. έπει- δή είχαν, έλευθερία λόγου καί μέ τόν τρόπο αύτόν μπορούσαν νά άσκήσουν έπιρροή στίς άποφάσεις αυτές. Ώς Ιναν βαθμό ή κωμωδία τοϋ ’Αριστοφάνη «Έκκλησιάζουσαι» άπηχεΐ τόν πο­λιτικό ρόλο τών Σπαρτιατισσών. Τό εργο αύτό διδάχτηκε κατά τήν τελευταία φάση τοϋ Πελοποννησιακοΰ πολέμου, δταν ή σύρραξη άνάμεσα στήν ’Αθήνα καί τή Σπάρτη είχε φθάσει στό πλέον κρίσιμο σημείο της. Ό ’Αριστοφάνης είσάγει στή σκηνή τίς γυναίκες, οί όποιες λαμβάνουν μέρος στήν Εκκλησία τοϋ Δήμου, όδηγοϋν τό στράτευμα στή μάχη. Παράλληλα εισάγει τούς συγχρόνους του θεσμούς τής σπαρτιατικής κοινωνίας: ή κοινωνικοποίηση τής ιδιοκτησίας, τό χάλκινο νόμισμα -ως παράλληλο τοΰ σιδερένιου νομίσματος- οί δημόσιοι δοϋλοι, τά συσσίτια, ή έλευθερία τών γυναικών. Ή περιγραφή άπό τόν ’Αριστοφάνη τής κατάστασης μιας γυναικοκρατούμενης κοι­νωνίας καί οί άπηχήσεις στή Σπάρτη θέλουν νά υποδείξουν, κατά πάσα πιθανότητα, στό άθηναϊκό κοινό, δτι ή άντίπαλος Σπάρτη διοικεΐται άπό γυναίκες. Στόν ιδιωτικό βίο τρομάζει ό ’Αριστοφάνης τούς ’Αθηναίους στό έργο του «Λυσιστράτη» μέ τό δραμα ένός στρατεύματος γυναικών.

Οί Σπαρτιάτισσες λάμβαναν μέρος έπίσης καί στή λατρεία. Αύτό δέν άποτελοϋσε πρωτοτυπία τής Σπάρτης. Στόν "Ομηρο, οί νοικοκυρές καί οί ιέρειες φροντίζουν τίς λατρευτικές τελε­τουργίες καί οργανώνουν τελετές πρός τιμήν τών θεών τους. ’Από τίς πηγές, έπιβεβαιώνεται δτι οί γυναίκες άναλάμβαναν

93

ΣΠΑΡΤΗ

τέτοιου είδους έργασίες στή Σπάρτη. Ειδικότερα, στίς γυ­ναίκες ειχε άνατεθεϊ ή οργάνωση τών λατρευτικών τελετών πρός τιμήν τής Άρτέμιδας καί τής Δήμητρας.

Ένας μΰθος ιδιαίτερης μορφής είναι ένα έπί πλέον δείγμα γιά τήν πολιτικά σημαντική θέση τής γυναίκας στή Σπάρτη. Πρόκειται γιά τόν μυθο πού άναφέρεται στήν ίδρυση τοΰ Τά- ραντα, τής μοναδικής άποικίας τής Σπάρτης στήν Κάτω Ιτα­λία. "Οσο μαινόταν ό Πρώτος Μεσσηνιακός πόλεμος καί οί Σπαρτιάτες άπουσίαζαν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άπό τά σπίτια τους, οί γυναικες-σύζυγοί τους έπαναστάτησαν, άναφέ- ρει ό μΰθος, καί ζωγράφιζαν στόν τοίχο τής κατοικίας τό τέλος τής Σπάρτης άπό τήν έλλειψη γεννήσεων. ΟΙ Σπαρτιάτες έστειλαν στά σπίτια τους τούς νεότερους σέ ήλικία πολεμιστές, οί όποιοι δέν ήταν έπιφορτισμένοι νά μείνουν στή Μεσσηνία μέχρι τό τέλος τοΰ πολέμου καί έπρεπε νά φροντίσουν γιά τήν άπαραίτητη αύξηση τοΰ πληθυσμοΰ. Οί άπόγονοι -οί ονομα­ζόμενοι παρθένιαι- είχαν σχεδιάσει, μόλις ένηλικιώθηκαν, νά συνωμοτήσουν κατά τής πατρίδας τους κατά τή διάρκεια τών εορτών τών Ύακινθείων, στίς Άμΰκλες. Τελικά, υπό τήν καθο­δήγηση ένός άποίκου, μετοίκησαν στήν ’Ιταλία καί ίδρυσαν τόν Τάραντα.

Οί πληροφορίες καί οί μαρτυρίες γιά τίς Σπαρτιάτισσες πα­ρέχουν μία καλύτερη εικόνα γιά τή σπαρτιατική κοινωνία. 'Όπως οί άνδρες, έτσι καί οί γυναίκες έπρεπε νά έκπληρώσουν τίς συγκεκριμένες λειτουργίες στήν κοινωνία καί ήσαν ένταγ- μένες στόν κόσμο τής Σπάρτης. Κατά συνέπεια, θεωρείται ιστορικά άνεπίκαιρο καί άκαιρο, νά συγγράφει μία ιστορία τής Σπάρτης χωρίς νά άναγνωριστεί ό ρόλος τών γυναικών καί ή συμμετοχή τους στά δρώμενα τής πόλης, άν καί πάρα πολλοί σύγχρονοι συγγράφεις δέν λαμβάνουν ύπόψη μιά τέ­τοια άντιμετώπιση.

94

7

θρησκεία καί δίκαιο

Ή θρησκεία άποτελοϋσε τήν ψυχή τής άρχαίας πόλης. Αύτή προσδιόριζε τή συνολική πολιτική, κοινωνική καί ιδιω­τική ζωή. Οι θεοί καί οί ήρωες ήταν άρωγοί στήν άνάγκη, σύμβουλοι καί μάρτυρες, έκδικητές καί τιμωροί, πολίτες μέ εναν λόγο: φρόντιζαν γιά τό κοινωνικό σύνολο καί γιά τόν κα­θένα πολίτη άνεξάρτητα. Ή θρησκεία έμφανίζεται σέ δλες τίς άνθρώπινες βιωματικές πτυχές. Τό έλληνικό Πάνθεο ενωνε δλους τούς 'Έλληνες, δπως καί ή κοινή γλώσσα. 'Ορισμένα άξιώματα, δπως στή Σπάρτη τό άξίωμα τοϋ βασιλιά, μποροϋσε νά καταληφθεί άπό συγκεκριμένες οικογένειες, οί όποιες εΐλκαν τήν καταγωγή τους άπό θεότητες. Οί θεοί καί οί ήρωες ήγειραν άξιώσεις γιά τήν κατάληψη συγκεκριμένων περιοχών καί χωρών καί δικαιολογοϋσαν τήν κατοχή τους. Γιά τόν σκο­πό αύτόν ήταν δυνατόν οί θεότητες μιας πόλης νά «έντα- χθοϋν» στήν πόλη πού καταλήφθηκε. 'Ένα άλλο μέσο κυριαρ­χίας άποτελοϋσε ή άνάμιξη ή παραλλαγή τών τοπικών θρη­σκευτικών λατρειών. Ή εμφάνιση θρησκευτικών κοινών ση­μείων άνάμεσα στούς κυριάρχους καί τούς υποτελείς είχε μιά ισχυρή άφομοιωτική δύναμη.

Οί λατρευτικές έκδηλώσεις μιας πόλης πρός τιμήν τών θεών της είναι άμεσα συνδεδεμένες μέ τίς άνάγκες καί τίς ιστορικές εξελίξεις στή συγκεκριμένη πόλη. Δέν είναι δυνατό νά σκια- γραφηθεΐ ό σπαρτιατικός κόσμος χωρίς νά μελετηθοϋν τά λα­τρευτικά έθιμα. Ό Πλάτων, π.χ., είχε ως υπόδειγμα τή Σπάρ­τη, δταν άναγνώρισε ώς βασικό νόμο τής πόλης τήν ορθή λα-

95

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ

τούς Ήρακλειδες.Ή σχέση των Σπαρτιατών μέ τούς Διοσκούρους Κάστορα

καί Πολυδεύκη φέρει τή σφραγίδα της σπαρτιατικής αύτοσυ- νειδησίας καί τή λατρεία του θεοϋ-πατέρα* αύτό μεταφράζεται ως γιοι τοϋ Δία. ’Αδελφές τους ήταν ή Ελένη, σύζυγος τοϋ όμηρικοϋ Σπαρτιάτη βασιλιά Μενελάου. Οί Διόσκουροι άντι- προσώπευαν τίς άρετές τών Σπαρτιατών* ό Κάστωρ καί ό Πο­λυδεύκης ήσαν οί προστάτες-ήρωες τής Σπάρτης.

Οί Διόσκουροι συνδέονται μέ τήν Όρθια Άρτέμιδα, στό ιε­ρό τής όποίας, νότια τής Σπάρτης, έχουν άνευρεθεΐ πολλές άπεικονίσεις άλογων. Ή νΑρτεμις, μαζί μέ τόν άδελφό της ’Απόλλωνα, ήταν μία άπό τίς θεότητες πού λατρεύτηκε περισ­σότερο στόν έλληνικό χώρο. Μιά πληθώρα άπό γιορτές, τελε­τουργίες καί άναθήματα πρός τιμήν τής Άρτέμιδας Όρθιας δίνουν πληροφορίες γιά τή δημόσια σημασία της στά πλαίσια τής γέννησης καί έκπαίδευσης τής νεότητας. Πρός τιμή της διοργανώνονταν στή Σπάρτη άγώνες, κατά τούς οποίους οί νέ­οι έπρεπε νά κλέβουν τυρί44. Μιά άλλη γνωστή τελετουργία, πού λάμβανε χώρα στόν ναό τής Άρτέμιδας, ή μαστίγωση τών νέων, προσείλκυε γιά αιώνες άργότερα πολλούς ξένους στή Σπάρτη. Ό ναός τής Άρτέμιδας κατασκευάστηκε τό 700 π.Χ., δταν ή Σπάρτη εφερε σέ πέρας μέ έπιτυχία τόν Πρώτο Μεσση- νιακό πόλεμο. Ή άνακατασκευή τοϋ ναοϋ κατέστη άναγκαία μετά άπό &ναν κατακλυσμό μεταξύ τών ετών 600 καί 580 π.Χ.

Ό άδελφός τής Άρτέμιδας, ό Απόλλων, λατρεύτηκε άπό δλους τούς 'Έλληνες ως ό θεός τοϋ φωτός, ό όποιος μπορει νά διαλύσει τό σκότος, δπως επίσης καί ως θεός τής θεραπευ­τικής καί τής μουσικής. Όπως στήν περίπτωση τής Άρτέμι­δας, ή λατρεία τοϋ Απόλλωνα άνταποκρινόΐρν στίς άνάγκες τής Σπάρτης. Ώ ς θεός τών Δελφών, οί χρησμοί τοϋ όποιου ήταν άποδεκτοί άπό δλη τήν Ελλάδα ώς άδιαμφισβήτητοι, άναγνωριζόταν ώς ή πηγή τοϋ σπαρτιατικοϋ πολιτεύματος καί τών ρυθμίσεών του* άκόμα καί αύτή ή ρήτρα τοϋ Λυκούρ­γου είχε προέλευση άπό τόν θεό Απόλλωνα45. Γιά τόν λόγο

97

ΣΠΑΡΤΗ

τρεία τών θεών της. Αύτό σημαίνει δτι πρέπει νά γίνονται λα­τρευτικές τελετές. Στην πρώτη θέση βρίσκονταν οί θεοί τοϋ Όλυμπου, στή συνέχεια ακολουθούσαν οί συγκεκριμένοι τοπι­κοί θεοί, οΐ θεοί τοϋ Κάτω Κόσμου, οί δαίμονες, οί ήρωες καί οί θεότητες προστάτιδες τών οικογενειών.

Ή θρησκευτικότητα άποτελοϋσε ταυτόχρονα καί την πηγή τοΰ σπαρτιατικοί) πολιτεύματος. Ή ύπαρξη τής Σπάρτης στό σύνολό της, οί Ιδιομορφίες τοΰ πολιτεύματος της, δπως τό γαι- οκτητικό καθεστώς, ή διπλή βασιλεία, ή άγωγή άκόμη καί ή εξωτερική πολιτική νομιμοποιούνταν μέσω τής λατρείας τών θεών καί τών ηρώων, θά άποτελοϋσε σφάλμα νά συμπεράνου- με δτι ή θρησκεία στή Σπάρτη άποτελοϋσε ενα όργανο γιά τή λήψη συγκεκριμένων πολιτικών αποφάσεων. Ή θρησκεία καί ή πολιτική άποτελοΰσαν τίς δύο όψεις τού ίδιου νομίσματος, τό όποιο όνομάζεται Σπάρτη.

Οί πληροφορίες πού διαθέτουμε γιά τή θρησκεία τών Σπαρ­τιατών προέρχονται άπό διαφορετικές πηγές. Οί άνασκαφές στή Λακωνία καί στήν ίδια τή Σπάρτη άνέδειξαν πολλά ιερά, τά όποια είχαν κτιστεί γιά θεούς καί ήρωες, καί άπό τά άναθή- ματα καί τίς έπιγραφές πού άνευρέθηκαν κατέστη δυνατό νά γίνει άναγνώριση καί χρονολογική κατάταξή τους. Άλλες πληροφορίες προέρχονται άπό γραπτές μαρτυρίες καί πηγές, μεταξύ τών όποιων καίρια θέση κατέχει ό περιηγητής Παυσα­νίας, ό όποιος κατά τόν 2ο αί. μ.Χ. ταξίδεψε στή Λακωνία42 καί περιέγραψε τούς τόπους λατρείας καί τά ιερά πού συνά­ντησε. Έτσι, είμαστε σήμερα σέ θέση νά εχουμε πληροφορίες γιά τίς σημαντικότερες θεότητες καί τούς ήρωες.

Ό ΰψιστος θεός τοΰ Όλύμπου, ό Δίας, λατρευόταν ώς ’Ολύ­μπιος θεός καί πατέρας τοΰ Ηρακλή, ό όποιος, δπως τραγου­δούσε ό Τυρταίος τόν 7ο αί., «ό Δίας εδωσε αυτή τήν πόλη στούς Ήρακλεΐδες»43. Άπό τόν Ηρακλή καί δι’ αύτοΰ άπό τόν Δία εϊλκαν τήν καταγωγή τους οί βασιλείς. Οί Δωριείς τής Σπάρτης εύγνωμονοΰσαν τόν Δία, γιατί ή κυριαρχία τους πά­νω στή Λακωνία κατέστη δυνατή χάρη στή συμμαχία τους μέ

96

ΣΠΑΡΤΗ

αύτόν ή Σπάρτη προσπαθούσε νά έχει τήν εΰνοια τών Δελφών καί έπιρροή στό Ιερό.

Τρεις σημαντικές σπαρτιατικές γιορτές συνδέονταν μέ τόν θεό ’Απόλλωνα: τά Κάρνεια, τά Ύακίνθεια καί οί Γυμνοπαι- δίες. Ό Κάρνειος ’Απόλλων, §νας κερασοφόρος θεός, προήλθε άπό τόν συγκερασμό τοϋ ’Απόλλωνα μέ τόν εγχώριο θεό Κάρ- νο. Οί γιορτές πρός τιμήν του λάμβαναν χώρα τόν Αύγουστο, διαρκουσαν έννέα μέρες καί άντανακλοϋσαν τόν σπαρτιατικό κόσμο: ή γιορτή τοϋ τρύγου καί ταυτόχρονα μία γιορτή στρα­τιωτικής συμβίωσης, συμβολίζει τήν έξάρτηση τής Σπάρτης άπό τή συγκομιδή καί ταυτόχρονα άπό τίς πολεμικές πράξεις της. Παράλληλα, τά Κάρνεια συμβόλιζαν τήν εισβολή τών Δω­ριέων μέ τούς Ήρακλειδεις στή Λακεδαίμονα. Ύπό αύτή τήν οπτική γωνία ή γιορτή συγκρίνεται μέ τήν έβραϊκή γιορτή τής σκηνοπηγίας.

Μέ τούς Σπαρτιάτες έφήβους συνδέονται οί Γυμνοπαιδίες, οί «Γυμνοί Άγώνες». Πρόκειται γιά χορικούς άγώνες, οί όποιοι λάμβαναν χώρα κατά τά τέλη ’Ιουλίου καί σ’ αυτές συμμετείχαν τρεις ομάδες άνδρών διαφορετικής ηλικίας -άγό­ρια, νέοι καί γέροντες.

Ή τρίτη γιορτή πρός τιμήν τοϋ Απόλλωνα ήταν τά Ύακίν- θεια. Ή γιορτή αύτή τελοϋνταν κάθε χρόνο -τέλη Μαΐου, άρχές ’Ιουνίου-, διαρκοϋσε τρεις μέρες καί άποτελοϋσε άνά- μνηση γιά τόν τραγικό θάνατο τοϋ όμορφου άγοριοϋ Υακίν­θου, τό όποιο έρωτεύθηκε ό θεός καί θανατώθηκε μέ τραγικό τρόπο.

Μία άλλη σημαντική θεότητα στή Σπάρτη ήταν ή Άθηνά, μιά θεά τοϋ πολέμου καί ώς τέτοια «προστάτιδα της πόλης». Γιά τόν λόγο αύτόν οί ’Έφοροι, ώς θεματοφύλακες τοϋ πολι­τεύματος, είχαν ιδιαίτερη σχέση πρός τήν Άθηνά. θυσίαζαν στόν ναό τής Χαλκιοίκου Άθηνάς.

Ώ ς θεοί, καί όχι μόνον ώς ήρωες, λατρεύονταν ό Μενέλαος καί ή Ελένη, τό βασιλικό ζεϋγος τών Όμηρικών επών τής προδωρικής Σπάρτης. Στά νοτιοδυτικά τής -Σπάρτης είχε κτι-

98

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ

στεί πρός τιμήν τους τό Μενελάίον. βΩς ήρωας λατρευόταν ό Λυκουργος, εκείνος πού κατά τήν παράδοση θέσπισε τό σπαρ­τιατικό πολίτευμα.

Περιγράψαμε όχι όλους, άλλά τούς πλέον βασικούς θεούς, ήρωες καί τίς γιορτές πρός τιμήν τους. Ή θρησκευτικότητα τής Σπάρτης ειχε ριζωθεί στόν δημόσιο βίο μέσφ τών ναών, τών εορτών καί τών αφιερωμάτων. 'Όπως άναφέρθηκε, οί άξιώσεις τοΰ λαοΰ δικαιολογούνταν μέ βάση τόν μυθο, όπως π.χ. ότι ή σπαρτιατική πολιτεία χρωστούσε τήν ύπαρξή της στόν Δία. Ό μΰθος γιά τήν έπιστροφή τών Ήρακλειδών σκοπό του ειχε νά εξηγήσει πώς έκπληρώθηκε ή νόμιμη αυτή άπαίτηση.

Πρίν άπό όποιαδήποτε εκστρατεία, πρίν άπό τό πέρασμα τών συνόρων τής χώρας καί πρίν άπό κάθε μάχη γίνονταν θυ­σίες πρός τούς θεούς καί άναμένονταν σήματα ευνοϊκά άπ’ αυτούς. Είναι αυτονόητο δτι στόν σημαντικό ρόλο πού ειχε ή θρησκεία στή δημόσια ζωή, οι ιερείς καί οι ιέρειες άνήκαν στίς πλέον τιμώμενες προσωπικότητες τής Σπάρτης. Σ’ αυτούς άποδίδονταν τιμητικές θέσεις, ειδικές μερίδες καί συσσίτια καί άλλες ειδικές τιμές. Τό ιδιωτικό καί προσωπικό οπισθοχω­ρούσε καί υπολειπόταν μπροστά στο θρησκευτικό.

Ή ένταξη τής θρησκείας στόν δημόσιο βίο τής Σπάρτης άναδεικνύεται καί μέσω του δικαίου. Σύμφωνα μέ τόν Πλάτω­να, τά πράγματα έπρεπε νά είναι ετσι ρυθμισμένα, ώστε έκεΐ δπου λατρεύονται οί θεοί, εκεί πρέπει νά προσέξει κάποιος τά άτομικά δικαιώματα τών συνανθρώπων του: «Καί δέν παύει νά τόν άκολουθει πάντοτε ή δίκη πού τιμωρεί τούς παραβάτες του θεϊκού νόμου, καί τήν οποία έκεϊνος πού θέλει νά ευτυχή­σει τήν άκολουθει πιστά μέ ταπεινοφροσύνη καί κοσμιότη­τα»46.

"Αν εχει πεισθεΐ κανείς άπό τή σχέση άνάμεσα στό δίκαιο καί στόν φόβο πρός τά θεία, τότε σέ μιά τέτοια πόλη δέν εχει κανένα νόημα ή διάκριση τών εξουσιών, σέ δικαστική, νομο­θετική καί εκτελεστική. Ή διάκριση τών εξουσιών προέρχεται άπό τή θέση ότι δέν ρυθμίζουν τή συμβίωση τών πολιτών οί

99

ΣΠΑΡΤΗ

θεοί ή ?νας θεός, καί δέν τιμωρούν, αλλά οί άνθρωποι οί ϊδιοι εισάγουν νόμους γιά τή ρύθμιση τής δημόσιας καί Ιδιωτικής ζωής τους. Σέ μιά πόλη δμως δπου ήταν έντονη ή παρουσία τοϋ φόβου τοϋ θεοϋ, δπως στή Σπάρτη, τά πράγματα ήταν τε­λείως διαφορετικά. Οί πληροφορίες πού διαθέτουμε γιά τό δί­καιο καί τά δικαστήρια τής πόλης αυτής είναι λίγες.

Ή δικαιοσύνη άσκοϋνταν, άφοϋ άπουσίαζε ή διάκριση τών εξουσιών μέ τή σύγχρονη έννοια τοϋ δρου, άπό τούς πολιτι­κούς θεσμούς: Τό άνώτατο δικαστήριο ήταν ή Γερουσία, ή όποία άσχολοϋνταν μέ τίς δίκες καί μποροϋσε νά επιβάλλει άκόμη καί τή θανατική ποινή. Οί Έφοροι, ώς θεματοφύλακες τών νόμων, άσχολοϋνταν μέ δλα έκεινα τά θέματα πού άφο- ροϋσαν τήν πολιτεία, δπως συνωμοσία κατά τής πολιτείας, προδοσία, υπέρβαση καθήκοντος. Παράλληλα, λειτουργοϋσαν καί ώς άντιπρόσωποι τοϋ λαοϋ σέ ιδιωτικές δίκες καί μάλιστα άσχολοϋνταν μέ τέτοια θέματα σέ καθημερινή βάση καί άτομι- κά, δχι δηλαδή μόνον ώς συνολικό όργανο. Οί βασιλείς άσκοϋσαν τή δικαστική έξουσία σέ έκστρατείες, άλλά έπίσης «δικάζουν [...] άν ό πατέρας μιας κόρης δέν τήν έχει άρραβω- νιάσει καί αύτή τόν κληρονομήσει, αυτοί άποφασίζουν ποιός θά τήν πάρει», δπως άφηγειται ό Ηρόδοτος47.

Ώ ς άξιόποινη πράξη άναγνωριζόταν εκτός άπό τόν φόνο καί ή παραμέληση τών κρατικών υποθέσεων, γιατί στήν άντί- ληψη τών Σπαρτιατών οί υποθέσεις αυτές ταυτίζονταν μέ τά ένδιαφέροντα τών θεών. "Οποιος Σπαρτιάτης δέν σεβόταν τό θεόπνευστο πολίτευμα τής Σπάρτης, έχανε τή ζωή του. Εκτός άπό τή θανατική ποινή, ώς τιμωρίες μνημονεύονται ή εξορία, υψηλά χρηματικά πρόστιμα, ή κοινωνική άποδοκιμασία, κα­θώς καί ή άπώλεια τών πολιτικών δικαιωμάτων.

Τό δίκαιο στή Σπάρτη λειτουργοϋσε προσαρμοσμένο μέ τό πολίτευμά της. Οί κακοποιοί άπομακρύνονταν κοινωνικά, γιατί μέ τίς πράξεις τους προσέβαλλαν τή θεϊκή τάξη.

100

8Ό σπαρτιατικός πολιτισμός

«Έκεΐ άνθεΐ τό δόρυ τών νέων άνδρών καί ή φωτεινή μούσα καί ή δικαιοσύνη, ή όποια βαδίζει σέ πλατύ δρόμο», γράφει ό Τέρπανδρος, Ινας άπό τούς πλέον σημαντικούς μουσικούς τής Αρχαιότητας. Έζησε στή Σπάρτη τόν 7ο αί. π.Χ. Οί παραπά­νω στίχοι περιγράφουν τή ζωή στή Σπάρτη, καί στή ζωή αυτή συμπεριλαμβάνονται έκτός άπό τόν πόλεμο, τή θρησκεία καί τό δίκαιο, καί ή καλλιέργεια τών Μουσών. Αύτό δέν είναι κάτι άπροσδόκητο, γιατί ή καλλιέργεια τών Μουσών συνέδεε τούς Σπαρτιάτες μέ τούς θεούς, οί όπόϊοι, δπως είδαμε στό προη­γούμενο κεφάλαιο, λατρεύονταν στή Σπάρτη. "Ολες οί γιορτές πρός τιμήν τών θεών άπαιτοΰσαν τήν ύπαρξη μουσικής, ώστε μέσφ τής μουσικής νά έκφραστεΐ ή χαρά καί ή ευγνωμοσύνη τών άνθρώπων. "Ενα άλλο είδος μουσικής έπρεπε νά προετοι­μάσει τίς καρδιές τών στρατιωτών γιά μιά δύσκολη μάχη. Ό Τυρταίος καί ό ’Αλκμάν, οί σημαντικότεροι καί περισσότερο γνωστοί ποιητές καί συνθέτες τοΰ 7ου αί. π.Χ. στή Σπάρτη, άντιπροσώπευαν τίς δύο αύτές φαινομενικά άντίθετες τάσεις τής σπαρτιατικής λυρικής ποίησης. Στήν πραγματικότητα καί οί δύο αύτές τάσεις ήταν παρόμοιες: Ό έρωτικός, λυρικός, χα­ρούμενος, χορικός ’Αλκμάν καί ό σοβαρός, πολεμικός, πολιτι­κός Τυρταίος. Ή μουσική καί ή λυρική ποίηση ήταν πολιτι­κές, άποτελοΰσαν τό θεμέλιο τοΰ σπαρτιατικού βίου. Τήν πολι­τική διάσταση τής μουσικής άπεικονίζει τό άνέκδοτο πού έχει διασωθεί γιά τόν Έφορο Έκπρέπη, ό όποιος ως «έπόπτης τών νόμων», παρακολουθούσε καί τήν ορθή κατασκευή τών μου-

101

ΣΠΑΡΤΗ

σικών όργάνων. Ή παράδοση διηγείται δτι άπαγόρευσε στόν μουσικό Φρύνι νά εισάγει μία λύρα μέ έννέα χορδές, άντί τής λύρας τών έπτά χορδών πού χρησιμοποιούνταν. Ή λυρική ποίηση καί ή μουσική Ιφθασαν στό άπώγειό τους στή Σπάρτη τόν 7ο αί. π.Χ. Ή περίοδος αύτή χαρακτηρίζεται άπό τή δημι­ουργία τής σπαρτιατικής πολιτείας καί δέν είναι τυχαίο πού έμφανίζονται παράλληλα καί τήν ίδια έποχή τά φαινόμενα αύτά. "Οταν ίσχυροποιήθηκε τό πολίτευμα στή Σπάρτη άπό τόν 5ο αί., ή Σπάρτη έχασε τή φήμη ώς θεραπαινίδα τών Μουσών. Βέβαια τραγουδούσε κανείς στόν πόλεμο καί κατ’ οικον τραγούδια τσΟ Τυρταίου καί τσΰ Άλκμάνα, δέν υπήρχαν δπως πλέον στή Σπάρτη περιθώρια γιά τήν άνάπτυξη τών Μουσών.

Ό ’Αλκμάν δέν ήταν Σπαρτιάτης, έζησε όμως κατά τό δεύ­τερο μισό τού 7ου αί. στή Σπάρτη. Τά τραγούδια του άκσύγο- νταν σέ δλες τίς γιορτές τής πόλης. Τό γεγονός αύτό έξηγεΐται άπό τό δτι, παρ’ δλο πού ήταν ξένος, χρησιμοποιούσε τήν έγχώρια, λακωνική διάλεκτο. Τά ποιήματά του άναφέρσνται στούς θεούς καί τούς ήρωες, στόν έρωτα καί τήν ευγνωμοσύνη, τή φύση, τήν όμορφιά καί τό κάλλος. Κατασκευασμένα μέ άρι- στστεχνικό ρυθμό καί μέ μέτρο κατά στίχο, πλαισιώνονταν άπό τή λύρα, τραγουδιούνταν στόν χορό, χρησιμοποιούνταν στίς γιορτές καί τίς τελετές πρός τιμήν τών θεών. Πολύ άργότερα τά ποιήματά του συγκεντρώθηκαν σέ πέντε βιβλία, άπό τά όποια διασώζονται σήμερα μερικά μόνο άποσπάσματα.

Τελείως διαφορετικά, άλλά όχι λιγότερο σύμφωνα μέ τά ήθη καί τά έθιμα τής Σπάρτης, συνέθετε τά ποιήματά του ό Τυρταίος, τήν ίδια έποχή μέ τόν Άλκμάνα. Δέν καταγόταν ούτε αύτός άπό τή Σπάρτη· ύπήρχε φήμη δτι πατρίδα του ήταν ή ’Αθήνα. Ή ποίησή του άκολούθησε τήν παράδοση τής έλεγείας, πού ήταν βέβαια Ιωνική. Γι’ αύτό καί στίς έλεγεΐες του χρησιμοποιεί τήν ιωνική διάλεκτο μέ πολύ λίγους μόνο διορισμούς. Ό σκοπός τών ποιημάτων τοϋ Τυρταίου ήταν νά παρακινήσει τούς συμπατριώτες του καί νά τούς πείσει δτι

102

Ο ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------%.

πρέπει νά θυσιαστούν γιά τήν πατρίδα. Άπό τίς έλεγεΐες του μάς εχει διασωθεί ό τίτλος μιας πού έπιγραφόταν Ευνομία, στήν όποια ύμνου σε τήν όργάνωση τής Σπάρτης ώς πολίτευμα δοσμένο άπό τους θεούς. Ό Τυρταίος ήταν τόσο πολεμικός δσο καί πολιτικός ποιητής.

Οί δύο αυτοί φημισμένοι ποιητές τής Σπάρτης καί άρκετοί άλλοι, δπως ό προαναφερθείς Τέρπανδρος, προέρχονταν άπό τό «έξωτερικό», άπό τή Λέσβο, τήν Κρήτη ή τήν Ιωνία, έρχο­νταν στή Σπάρτη, καί οί άρχές τούς άνέθεταν νά συνθέσουν μουσική γιά τόν θρησκευτικό, πολιτικό καί στρατιωτικό το­μέα. Ή μεγαλοπρεπής ένίσχυση τών Γυμνοπαιδιών μέ μιά όμάδα μουσικών άπό διαφορετικές πόλεις δείχνει τήν υψηλή σημασία καί άξία πού προσέδιδε ή Σπάρτη δσον άφορά τήν ένταξη τής μουσικής στόν δημόσιο βίο.

Αξίζει νά μνημονευτεί καί ενας άλλος τομέας τής σπαρτα- τικής τέχνης δίπλα στήν ποίηση καί τή μουσική, γιατί οί Σπαρτιάτες καλλιτέχνες είχαν άποκτήσει φήμη καί στό έξωτε- ρικό: οί καλές τέχνες, ζωγραφική καί γλυπτική. Ή σπαρτιατι­κή τέχνη ήταν βέβαια στή σκιά τής αντίστοιχης τής Κορίνθου ή τής Αθήνας, παρ’ όλα αύτά όμως άνέπτυξε μία δική της δυ­ναμική. Τήν προσοχή έπισύρει ή βαθεΐα διάδοση τών προϊό­ντων τής σπαρτιατικής τέχνης στίς άρχές τοΰ 6ου αί. σέ όλό- κληρο τόν κόσμο. Προϊόντα τής κεραμικής, δπως δοχεία, άγγεϊα, χάλκινα κατασκευάσματα, τερρακότες καί προϊόντα άπό έλεφαντοστοΰν σπαρτιατικής προέλευσης βρέθηκαν στήν Ελλάδα, ’Ιταλία, 'Ισπανία, Γαλλία, Ελβετία, Ουγγαρία, Ουκρανία, Αφρική καί Μικρά Άσία. Τά ευρήματα αύτά μάς έπιτρέπουν νά διατυπώσουμε τίς σκέψεις μας σχετικά μέ τήν τεχνοτροπία τής σπαρτιατικής τέχνης καί τήν ποιότητά της.

Έκεΐνο τό όποιο εντυπωσιάζει μέ τήν πρώτη ματιά τόν με­λετητή τής σπαρτιατικής τέχνης είναι δτι κατά τόν 6ο αί. ή τέ­χνη αυτή είχε γίνει γνωστή καί στά πλέον άπομακρυσμένα μέ­ρη. Είναι όρατές σίγουρα ξένες έπιδράσεις στή σπαρτιατική τέχνη, δλα τά προϊόντα της έξάγονταν σ’ όλόκληρο τόν κόσμο.

103

ΣΠΑΡΤΗ

"Οπως στή μουσική, έτσι καί στίς καλές τέχνες προσκαλοϋνταν καλλιτέχνες στή Σπάρτη. Ή ένασχόληση τοΰ Άλκμάνα, τοϋ Τερπάνδρου καί τοΰ Τυρταίου μέ τή μουσική καί τήν ποίηση άντιστοιχοΰσε μέ τήν ένασχόληση ένός Βαθυκλή μέ τή γλυπτι­κή, ένός θεοδώρου Σαμίου μέ τήν άρχιτεκτονική. Αύτά άποτε- λοΰν όρισμένα, άλλά πλέον Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που δείχνουν μία δυναμική πολιτιστική πολιτική πού ξεπερνά τά δρια τής Λακεδαίμονος. Ό Πλάτων άπαιτοΰσε στήν ιδανι­κή πολιτεία του, μέ άναφορά στό σπαρτιατικό υπόδειγμα, δη ή πολιτεία πού πρόκειται νά ιδρυθεί πρέπει οπωσδήποτε νά προσκαλέσει ξένους καλλιτέχνες.

Οί αναφορές στήν πολιτιστική καί τήν καλλιτεχνική πολιτι­κή τής Σπάρτης άποδεικνύουν μία διαφορετική εικόνα άπό μία Σπάρτη πού ήταν άρνητική καί έχθρική στούς ξένους. Μπορεΐ κανείς νά κάνει λόγο γιά μιά «άλλη Σπάρτη», μιά πό­λη τής μουσικής, τής ποίησης, τών καλών τεχνών καί τοΰ πολι- τισμοϋ; Ό δρος «άλλη Σπάρτη» είναι άπατηλός. θά πρέπει νά ληφθοΰν νπ' όψη δύο βασικοί παράμετροι πού άφοροΰν τή σπαρτιατική τέχνη στούς άρχαϊκούς καί κλασικούς χρόνους στήν Ελλάδα:

Πρώτον, ή τέχνη άνθοΰσε στή Σπάρτη κάτω άπό εναν σο­βαρό περιορισμό -θά έπρεπε νά προσπορίσει όφελος στήν πο­λιτεία. Οί καλλιτέχνες προσκαλοϋνταν στή Σπάρτη γιά νά συν­θέσουν μουσική καί τραγούδια γιά τίς γιορτές καί γιά τόν πο­λιτισμό, νά κατασκευάσουν άγάλματα, να φιλοτεχνήσουν έργα κεραμικής καί γλυπτικής. Κατά συνέπεια ή τέχνη υπήρχε στή Σπάρτη χωρίς άμφιβολία, άλλά έπρεπε -γιά νά χρησιμοποιή­σουμε §ναν σύγχρονο όρο- νά έξυπηρετεΐ τό πολίτευμα.

Κατά δεύτερον, ή διανόηση, ή φιλοσοφία, ή ιστοριογραφία, ή κωμωδία, ή τραγωδία καί ή ρητορική δέν βρήκαν πρόσφορο έδαφος στή Σπάρτη. Μάταια θ’ άναζητήσουμε έδώ εναν Πλά­τωνα ή Αριστοτέλη, Ιναν Ηρόδοτο ή Θουκυδίδη, έναν Ευρι­πίδη ή Σοφοκλή, καθώς καί έναν Αριστοφάνη. Ή έπιδίωξη γιά βαθύτερη γνώση μέ συζήτηση καί ρητορεία χρησιμεύουν

104

Ο ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

μόνο στο άτομο, δέν έξυπηρετοΰν τό θεσμοθετημένο πολίτευ­μα.

’Έτσι ή τέχνη προσαρμοζόταν καί υποτασσόταν στο πολί­τευμα τής Σπάρτης. Δέν υπάρχουν δύο πρόσωπα τής πόλης καί καμιά άντίφαση εϊτε διαφορά άνάμεσα στή Σπάρτη τοΰ πολέμου καί στή Σπάρτη τής τέχνης καί τοΰ πολιτισμού* πολύ περισσότερο καί τά «δύο» μέρη της άποτελοΰν τμήμα τοΰ συ­νόλου τοΰ κόσμου, τμήματα τοΰ σπαρτιατικοΰ πολιτεύματος. Γιά τόν λόγο αυτόν καί τά δύο μέρη είχαν παράλληλες πο­ρείες: *Όταν μετά τό 500 τό πολίτευμα τής Σπάρτης πάγωνε μέ αυξανόμενο ρυθμό, χωρίς νά άκολουθει τίς άλλαγές, ολοκλη­ρωνόταν καί ή καλλιτεχνική δημιουργία. Άπό τήν έποχή εκεί­νη δέν υπάρχει παραγωγή καλλιτεχνημάτων, καμία παραγωγή γιά εξαγωγή, καμιά εισαγωγή καλλιτεχνών καί έργων τέχνης καί τραγουδοΰνταν μόνο τά παλαιά τραγούδια.

105

9Τό όργανο τής ηγεμονίας; Ή Πελοποννησιακή Συμμαχία

Ό δρος «Πελοποννησιακή Συμμαχία» είναι σύγχρονος. Ή έπίσημη έκφραση στήν Αρχαιότητα ήταν «Οί Λακεδαιμόνιοι καί οί σύμμαχοί τους», άλλά οί "Ελληνες έκαναν λόγο τίς περισ­σότερες φορές γιά «Πελοποννησίσυς», έπειδή ή Πελοπόννησος άποτελοϋσε τή σπονδυλική στήλη τής Συμμαχίας. Ή έπίδραση τής Σπάρτης ξεπερνσϋσε τά δρια τής Λακεδαίμονος καί τής Πε- λοποννήσου. Ή μεγίστη έπέκταση τής Συμμαχίας συντελέστη- κε κατά τή διάρκεια καί μετά τόν Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.Χ.), δταν ή Σπάρτη όσκοΰσε τήν έξουσία της σ’ όλό- κληρη τήν Ελλάδα. Ή ίδρυση τής Συμμαχίας τοποθετείται στό δεύτερο μισό τοΰ 6ου αί. π.Χ., ένώ τό τέλος της σηματοδστεΐται μέ τήν ήττα τής Σπάρτης στά Λεϋκτρα τό 371 π.Χ.

Ή σύγχρονη όνοματοθεσία καί ό χαρακτηρισμός πού εχει δοθεί ώς Πελοποννησιακή Συμμαχία όχι μόνον δέν είναι όρθός, άλλά όδηγεΐ καί σέ άπατηλά συμπεράσματα. Καί αύτό γιατί τό σύστημα συμμαχίας τής Σπάρτης δέν μπορεϊ νά συ- γκριθεΐ μέ όποιοδήποτε σύγχρονο, δπως π.χ. τό ΝΑΤΟ. Δέν ύπήρχαν όποιαδήποτε κοινά όργανα τής Συμμαχίας, τά όποϊα συνέρχονταν σέ τακτικά χρονικά διαστήματα. Ή Σπάρτη συνήπτε συνθήκες μέ τίς διάφορες πόλεις χωριστά, κάτι τό όποιο σημαίνει, δτι οι πόλεις είχαν σχέσεις σύνδεσης καί συμ­μαχίας μόνο μέ τή Σπάρτη καί δχι άναμεταξύ τους.

"Οταν κατ’ αύτόν τόν τρόπο σχεδόν ολόκληρη ή Πελοπόν­νησος -οί σημαντικότερες πόλεις ήταν Κόρινθος, Μέγαρα καί Ήλιδα- κυριαρχείτο άπό τήν Σπάρτη, ή Συμμαχία είσήλθε σέ μιά νέα φάση. Φαινόταν έξαιρετικά κατάλληλη στιγμή νά δο-

107

ΣΠΑΡΤΗ

θεΐ έμφαση στις φιλοδοξίες τής Σπάρτης στόν τομέα της έξω- τερικής πολιτικής έκτός Πελοποννήσου. Γιά τόν σκοπό αύτό ή Σπάρτη θεσμοθέτησε συγκεντρώσεις τών Συμμάχων στήν πρω­τεύουσα, οί όποιες λάμβαναν χώρα σέ όχι τακτά χρονικά δια­στήματα καί κατόπιν προσκλήσεως. Γιά πρώτη φορά μία τέ­τοια συνέλευση έλαβε χώρα τό 506 π.Χ., δταν ό βασιλιάς Κλεο­μένης ήθελε νά έκδιώξει άπό τήν ’Αθήνα τόν 'Ιππία καί έπιθυ- μοϋσε νά έξασφαλίσει τή συγκατάθεση τών Συμμάχων. ’Από τότε συνερχόταν ή Συνέλευση τών Συμμάχων μόνον, δταν γι­νόταν κάποιος Συμμαχικός πόλεμος, δπως π.χ. τό 481 έναντίον τών Περσών ή τό 432 κατά τής ’Αθήνας.

Ή δομή τής Πελοποννησιακής Συμμαχίας προκύπτει άπό τά προηγούμενα. Ή βασική ρήτρα τών συμμαχικών συμφω­νιών δριζε, δτι ή πόλη X «έπρεπε νά έχει τόν ίδιο σύμμαχο καί τόν ίδιο έχθρό, δπως οί Λακεδαιμόνιοι». Μέ τή ρήτρα αυτή οί Σύμμαχοι ήσαν δεσμευμένοι στόν πόλεμο τής Σπάρτης κατά τών ειλώτων, ό όποιος κηρυσσόταν κάθε χρόνο άπό τούς Εφό­ρους. "Οσο χρόνο διαρκοΰσε αύτός ό πόλεμος, ϊσχυαν οί συμ­μαχικές συμφωνίες. Μία δεύτερη ρήτρα άνέθετε τήν ήγεμονία τών στρατιωτικών δυνάμεων τών Συμμάχων στή Σπάρτη. Ειδι­κότερα, ή ρήτρα άναφέρει: «[...] νά άκολουθοΰν, δπου οδη­γούν οί Λακεδαιμόνιοι, κατά ξηρά καί κατά θάλασσα». Συν­θήκες ειρήνης μεταξύ μεμονωμένων πόλεων φυσικά άπαγο- ρεύονταν. Φυγάδες έχθροί δέν ήταν δυνατό νά γίνουν δεκτοί καί νά τούς χορηγηθεί άσυλο. Τελικά, άπό τά μέσα τού 5ου αί. π.Χ. διευρύνθηκε ή άρχική πρωτογενής ρήτρα μέ μιά έπισή- μανση, δτι θά υπάρξει έκδήλωση βοήθειας στήν περίπτωση πού τό έδαφος καί τών δύο συμμάχων πόλεων άπειληθεΐ άπό μία τρίτη δύναμη.

Οί διατάξεις αύτές άποδεικνύουν δτι οί συμμαχικές πόλεις θά προστρέξουν σέ βοήθεια τής Σπάρτης σέ περίπτωση έξέ- γερσης τών ειλώτων καί έξωτερικής έπιβολής, άλλά καί ή Σπάρτη θά προστρέξει σέ βοήθεια τών Συμμάχων, δταν αυτοί άπειληθούν. Ή διαμόρφωση τής Συμμαχίας δέν ένδεικνυόταν

108

ΤΟ ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ: Η ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ

γιά άνάμειξη τής πολιτικής τής Σπάρτης στις εσωτερικές υπο­θέσεις τών έλληνικών πόλεων, πού δέν άνηκαν στήν Πελοπον- νησιακή Συμμαχία, μία πρακτική πού άκολουθοΰνταν άπό τά τέλη του 6ου αί. π.Χ. Γιά τόν λόγο αυτόν είσήχθη ενα δοκιμα­σμένο μέσο, ή συνέλευση τών Συμμάχων, δπως προαναφέραμε* μέ τή βοήθεια τοΰ θεσμοΰ αύτοΰ καταβαλλόταν προσπάθεια νά διευρυνθεΐ ή άκτίνα δράσης τής Συμμαχίας. Τό δικαίωμα σύγκλησης συνέλευσης είχαν μόνον οί Σπαρτιάτες. Μετά τήν κατά πλειοψηφία άπόφαση γιά τήν κήρυξη πολέμου άκολου- θοΰσε ή υπογραφή τών συμφωνιών. Έτσι, π.χ. συνέβη τό 431, δταν μετά τήν άπόφαση γιά τήν κήρυξη πολέμου κατά τής ’Αθήνας, ή Σπάρτη υπέγραψε συνθήκες μέ τούς Συμμάχους της, σύμφωνα μέ τίς όποιες δέν θά έπερχόταν όποιαδήποτε με­ταβολή στά έδαφικά κυριαρχικά δικαιώματα τών Συμμάχων.

Ή νομική αυτή ρύθμιση τής Συμμαχίας άποδεικνύει, δτι τό δργανο αυτό ήταν περισσότερο ένδεδειγμένο γιά τά ενδιαφέ­ροντα τής Σπάρτης στήν έξωτερική πολιτική. Καί αυτό, γιατί οί μέν Σύμμαχοι υποχρεώνονταν νά προστρέχουν σέ βοήθεια γιά τήν κατάπνιξη τής έξέγερσης τών ειλώτων, οί δέ συνελεύ­σεις τών Συμμάχων έξασφάλιζαν τή δυνατότητα στούς Σπαρ­τιάτες νά άναμιγνύονται σέ δλη τήν Ελλάδα. *Όλα αύτά βρί­σκονταν μέσα στά πλαίσια τών σχέσεων μεταξύ τών πόλεων καί άφηναν τήν αυτονομία στούς Συμμάχους. Γιά τόν λόγο αυτόν, δταν τόν 5ο αί. π.Χ. οί ’Αθηναίοι συγκρότησαν τήν ’Αθηναϊκή Συμμαχία σέ ενα μέγεθος άγνωστο εως τότε γιά τήν Ελλάδα καί άσκοΰσαν τήν εξουσία τους, οί «έλεύθερες» ελλη­νικές πόλεις πού είχαν σχέσεις μέ τή Σπάρτη αίσθάνθηκαν δτι βρίσκονται σέ καλύτερη θέση καί συνέβαλαν, οΰτως ώστε ή Σπάρτη, παρά τήν εσωτερική της άδυναμία νά κερδίσει τή νί­κη κατά της ’Αθήνας, μέ τό σύνθημα «Αυτονομία γιά όλους», καί νά επιτύχει τήν κυριαρχία σέ ολόκληρη τήν Ελλάδα. Κατά τόν 4ο αί. ή Σπάρτη μεταρρύθμισε τό σύστημα τής Συμμαχίας πολλές φορές έξαιτίας έσωτερικών άλλαγών στήν πόλη. Ειδι­κότερα, κάθε μέλος τής Συμμαχίας μπορούσε νά καταβάλλει

109

ΣΠΑΡΤΗ

χρήματα άντί νά άποστέλλει στρατεύματα, καί ή συνολική συμμαχική έκταση διαιρέθηκε σέ δέκα τομείς. Οί μεταρρυθμί­σεις αύτές δέν έπέφεραν καμιά σημαντική καί ριζική βελτίωση στό σύστημα διοίκησης, καί αύτό γιατί τά πραγματικά προ­βλήματα δέν βρίσκονταν στή Συμμαχία, άλλά στή Σπάρτη. “Οταν οί Θηβαίοι νίκησαν τούς Σπαρτιάτες στά Λεΰκτρα τό 371 π.Χ., ή Συμμαχία κατέρρευσε, καί τό 366 ή πολιτική τής συμμάχου Σπάρτης διέλυσε πρακτικά τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία.

Έν κατακλείδι, θέτουμε τό έρώτημα γιατί δέν κατέστη δυ­νατό στή Σπάρτη, παρ’ δλες τίς έπιτυχίες της, νά ένώσει κάτω άπό τή διοίκησή της όλόκληρη τήν Πελοπόννησο; Γιά ποιόν λόγο δέν υπήρξε §να «Πελοποννησιακό κράτος», δπως υπήρξε τό «’Αθηναϊκό κράτος» στό Αιγαίο ύπό τή διοίκηση τής ’Αθή­νας; Τήν άπάντηση στά έρωτήματα αύτά θά πρέπει νά τήν άναζητήσουμε στή μορφή τής Συμμαχίας καί στήν άπόκλιση άνάμεσα στά ένδιαφέροντα τής Σπάρτης άφ’ ένός καί τών Συμμάχων της άφ’ έτέρου. Σκοπός καί ιδέα τοΰ συστήματος τών συνθηκών ήταν ή συμπόρευση τών Συμμάχων στό πρό­βλημα τής Σπάρτης, τόν φόβο δηλαδή γιά τήν έξέγερση τών ειλώτων· άρα ή Συμμαχία άποσκοποΰσε στό ίδιο όφελος τής Σπάρτης. Μέ τόν τρόπο αύτόν δέν μπορεΐ νά δημιουργηθεϊ ένας όλοκληρωμένος σύνδεσμος μεταξύ τής πρωτεύουσας καί τών Συμμάχων της. 'Η ιδέα τής ’Αθηναϊκής Συμμαχίας ήταν ή συνολική προσπάθεια έκδίωξης τών Περσών, δηλαδή ή ευδαι­μονία όλων τών Συμμάχων. Ή Σπάρτη, άντίθετα, συμπεριφε- ρόταν έγωιστικά καί μέ οκνηρία, δταν έπρόκειτο νά λάβει θέ­ση γιά ζητήματα τών Συμμάχων. Στήν δεκαετία τοΰ ’30 κατά τόν 5ο αί. π.Χ., ή Κόρινθος καί άλλες πελοποννησιακές πόλεις άπέκτησαν τήν εμπειρία, δτι ή σπαρτιατική βοήθεια κατά τής ’Αθήνας ήταν δυνατή μόνο κάτω άπό άπειλές.

110

Κυριαρχία καί παρακμή: Ή Σπάρτη άπό τό 404 εως τό 244 π.Χ.

Ώ ς άποτέλεσμα τής νίκης κατά τής ’Αθήνας είσέρρευσε στή Σπάρτη πλούτος υπό τή μορφή λείας, προσωπικών συνει­σφορών καί φόρων. Συνέπεια τής νίκης ήταν νά έρθουν άντι- μέτωποι με τά πνευματικά ρεύματα έξω άπό τά εδάφη τους, κάτι πού άποτελοϋσε γεγονός έντελώς νέο γιά τόν σπαρτιατι­κό θρησκόληπτο τρόπο ζωής. Οί Σπαρτιάτες στρατηγοί δέν μπόρεσαν νά άντισταθοϋν στό φαινόμενο τής έπιορκίας καί τής άπάτης προκειμένου νά έξασφαλίσουν πολιτικά οφέλη, ένώ ήταν γνωστές προσπάθειες δωροδοκίας. Σ’ αύτό συνέτεινε τό γεγονός, δτι πολλοί Σπαρτιάτες στρατηγοί έπρεπε ν’ άναλά- βουν τή διοίκηση τών πόλεων γιά νά έπιτύχουν νά κυριαρχή­σουν σ’ αυτές. Μέ τήν έπιστροφή στήν πατρίδα τους δέν ήταν εύκολο οί άνδρες αυτοί νά ένταχθοϋν στή φάλαγγα τών «ίσων». Ένα ιδιαιτέρως έξέχον παράδειγμα πού δείχνει τήν έξέλιξη τών πραγμάτων άποτελεϊ ό ναύαρχος Λύσανδρος, ό όποιος κατά τά τελευταία έτη τοϋ Πελοποννησιακοϋ πολέμου συνέβαλε άποφασιστικά στή νίκη κατά τής ’Αθήνας καί οργά­νωσε τή σπαρτιατική κυριαρχία στή Θράκη καί τό Αιγαίο. ’Αποδείχτηκε δμως δτι δέν ήταν ό ένδεδειγμένος άνθρωπος, ό όποιος θά μετέφερε τήν οργάνωση τής Σπάρτης στίς καταλη- φθεΐσες πόλεις. Ένδιαφέρθηκε περισσότερο νά τοϋ άποδο- θοϋν θεϊκές τιμές στή Σάμο καί σκέφτηκε νά άνατρέψει τήν άρχαία καί έκ θεών προερχομένη οργάνωση τής Σπάρτης, έτσι ώστε νά δοθοϋν σέ άνθρώπους δπως αυτός οί τιμές πού τοϋ

10

111

ΣΠΑΡΤΗ

άρμόζουν. Οί παραπάνω σκέψεις δμως βρήκαν τή σθεναρή άντίσταση τών Έφορων καί προκάλεσαν πολιτικές διαμάχες καί έριδες γιά νά βρεθεί ό ορθός δρόμος γιά τό μέλλον. Πα­ράλληλα μέ τό «ιμπεριαλιστικό» κόμμα του Λυσάνδρου δημι- ουργήθηκε μία συντηρητική, αντίθετη κίνηση υπό τόν βασιλιά Παυσανία, ή δποία φοβούνταν τούς κινδύνους γιά τήν έσωτε- ρική τάξη τής Σπάρτης. Τέλος, υπήρχε γενική παραδοχή άπό τά τέλη του 6ου αί. π.Χ. δτι τό σπαρτιατικό ένδιαφέρον θά πε­ριοριζόταν στήν πατρίδα, έπειδή διαφορετικά υπήρχαν φόβοι γιά υπερβολική διασπορά τών σπαρτιατικών δυνάμεων -ενας φόβος πού έγινε πραγματικότητα μετά τό 404 π.Χ.5Αλλά οί Σπαρτιάτες δέν μπορούσαν μόνοι τους νά άποφασίσουν γιά τήν πορεία τους. Στήν νίκη κατά τής ’Αθήνας συνέβαλαν διά­φορες πολιτικές δυνάμεις, οί όποιες άνέμεναν πολιτικά οφέλη: οί Σύμμαχοι, οί Πέρσες πού χρηματοδότησαν τήν τελευταία φάση τσϋ πολέμου, οί ουδέτερες έλληνικές πόλεις καί οί πρώ­ην σύμμαχοι τών ’Αθηναίων. ’Επίσης ή Σπάρτη είσήλθε στόν πόλεμο μέ τό σύνθημα «Ελευθερία καί αυτονομία σέ δλες τίς έλληνικές πόλεις», ύποσχέθηκε νά κατατροπώσει διά παντός τόν άθηναϊκό ιμπεριαλισμό καί παράλληλα έγγυήθηκε τή δια­τήρηση τής άσφαλείας. ’Επί πλέον σχεδίασε μία πολιτική ειρήνης καί εύημερίας, άλλά παράλληλα διαβεβαίωσε καί τούς Πέρσες, οί όποιοι τήν υποστήριξαν οικονομικά, δτι δέν έπιθυ- μεί νά άμφισβητήσει τήν κυριαρχία τους στις πόλεις τών πα­ραλίων τής Μικράς ’Ασίας. "Ολες αύτές τίς άντιφατικοΰ χαρα­κτήρα προσδοκίες ή Σπάρτη δέν ήταν δυνατό νά τίς ικανοποι­ήσει. Οί συζητήσεις πού λάμβαναν χώρα, γιά τό πώς θά έπρε- πε νά κινηθεί ή πολιτική τής πόλης, αύξαναν τίς έντάσεις στό έσωτερικό της.

Βέβαια δέν έλειπε ή θέληση τών Σπαρτιατών γιά μιά νέα θέ­ση στήν Ελλάδα. Αυτό τό άποδεικνύουν οί επιχειρήσεις τής Σπάρτης κατά τής αυτόνομης νΗλιδας στά βορειοδυτικά της Πελοποννήσου καί ή έκστρατεία τοΰ ’Αγησιλάου (399-360). Ό Σπαρτιάτης αυτός βασιλιάς ήταν μία μορφή τραγική. Προικι­

112

ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ

σμένη στρατιωτικά ίδιοφυΐα, με πολιτική έπιτηδειότητα, θέλη­σε ή πόλη του νά διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο. θά ήταν άσκοπο νά υποθέσουμε, δτι ή Σπάρτη μέ τίς κατάλληλες μεταρρυθμίσεις θά ήταν δυνατό νά άποφύγει τήν ήττα στά Λεϋκτρα, γιατί ό ’Αγησίλαος δέν ήταν άνδρας μέ ιδέες γιά τίς Απαραίτητες άλλαγές. Βέβαια ώς γνήσιο τέκνο τής Σπάρτης μέ τήν περιορισμένη δυνατότητα, κατανόησε άπό νωρίς, δτι τή σπαρτιατική στρατιωτική δύναμη δέν θά τή βελτιώσουν οί πο­λιτικές καί κοινωνικές άλλαγές, άλλά οι καλοί στρατηγοί. Κα­λός στρατηγός σήμαινε στή Σπάρτη, αυτός πού ήταν σέ θέση μέ λίγους Σπαρτιάτες καί μέ τή συμμετοχή τών συμμάχων νά φέρει σέ πέρας μεγάλες επιτυχίες. Ό ’Αγησίλαος άντιπροσώ- πευε τόν ιδανικό στρατιωτικό ήγέτη: Μέ μόνο 30 Σπαρτιάτες, περίπου 2.000 νεοδαμώδεις, δηλαδή άπελευθερωθέντες είλω­τες, 6.000 συμμάχους καί μέ ενα «εθνικό» πρόγραμμα γιά τήν άπελευθέρωση τών Μικρασιατών Ελλήνων, κατώρθωσε νά φέρει τό Περσικό κράτος σέ δυσχερή θέση (396/95) καί επέτυχε μετά τήν άνάκλησή του στήν Ελλάδα σημαντικές νίκες. Ή τραγικότητα του ’Αγησιλάου βρίσκεται στό γεγονός, δτι οί νί­κες αυτές δέν είχαν άξία. Καί αύτό γιατί δέν υπέδειξαν στή Σπάρτη μέ ποιό τρόπο θά μπορούσε νά έξέλθει άπό τά προ- βλήματά της στόν έσωτερικό καί τόν εξωτερικό τομέα.

Δύο γεγονότα έλαβαν χώρα στίς άρχές τής βασιλείας τοΰ ’Αγησιλάου, τά όποια συνετέλεσαν στή διόγκωση τής κρίσης: Ό Κορινθιακός πόλεμος (395-386 π.Χ.) καί ή συνωμοσία τοϋ Κινάδωνα (398 π.Χ.). Ό Κινάδων δέν ήταν Σπαρτιάτης, έπι- θυμοϋσε δμως νά έχει τά πλήρη δικαιώματα ένός Σπαρτιάτη. Γιά τόν λόγο αύτόν προσπαθούσε νά οργανώσει συνωμοσία μέ εκείνες τίς ομάδες τής κοινωνίας τής Σπάρτης πού δέν είχαν πλήρη δικαιώματα, δηλαδή τούς είλωτες, τούς νεοδαμώδεις, τούς ύπομείονες καί τούς περίοικους. Τό σχέδιο άνακαλύφθη- κε άπό τούς Έφορους πρίν τήν εφαρμογή του. Ό Κινάδων είχε υπολογίσει πολύ ρεαλιστικά τίς προοπτικές επιτυχίας του, άφοϋ συναντοϋσε καθημερινά στήν άγορά τής Σπάρτης τούς

113

ΣΠΑΡΤΗ

δυσαρεστημένους κατά τών λίγων Σπαρτιατών μέ πλήρη δι­καιώματα.

Μέ τόν ίδιο τρόπο οκέφτηκαν καί οί Θηβαίοι, οί όποιοι κι- νήθηκαν στό πλαίσιο τών δυσάρεστη μένων πόλεων. Γρήγορα δημιούργησαν 2ναν συνασπισμό, στόν όποιο ανήκαν ή Κόριν­θος, τό Άργος καί ή Αθήνα. Ό πόλεμος, ό όποιος άρχισε ένα- ντίον τής Σπάρτης, ονομάστηκε Κορινθιακός, γιατί τό θέατρο τών έπιχειρήσεατν ήταν κατά τό μεγαλύτερο μέρος ή Κορινθία. Ό σκοπός τής σύρραξης ήταν νά κλονιστεί ή ίσχύς τής Σπάρ­της σέ δλόκληρη τήν Ελλάδα. Ό πόλεμος ήταν αμφίρροπος, δέν υπήρξε νικητής, δμως τό άποτέλεσμά του ήταν ή σημαντι­κή συρρίκνωση τής δύναμης τής Σπάρτης σέ σύγκριση μ’ αυτήν πού είχε άποκτήσει μετά τή νίκη στόν Πελοποννησιακό πόλεμο (404). Ή ναυμαχία στήν Κίνδο, κοντά στή Ρόδο τό 394, έληξε μέ νίκη τοΰ άθηναϊκοΰ στόλου υπό τόν ναύαρχο Κόνω- να* ό στόλος είχε ναυπηγηθεί μέ περσική χρηματοδότηση καί όδήγησε στήν άπώλεια τής σπαρτιατικής κυριαρχίας στό Αιγαίο. Ή «Βασίλειος ειρήνη» πού ύπογράφηκε τό 386 π.Χ. - ή Άνταλκίδειος είρήνη- δημιούργησε στή συνείδηση τών Ελλήνων τή βεβαιότητα δτι ή Σπάρτη δχι μόνο στή θάλασσα, άλλά καί στήν ξηρά δέν είναι σέ θέση νά κυριαρχήσει στήν ’Ελλάδα μέ τά δικά της μέσα.

Ή «Βασίλειος ειρήνη» υπήρξε μέγα πρόβλημα γιά τή Σπάρ­τη καί σηματοδότησε τήν αρχή τοϋ τέλους τής κυριαρχίας της στήν Ελλάδα. Συνήφθη μέ τόν Πέρση βασιλιά, ό όποιος έμφα- νίστηκε ώς συμφιλιωτής, διαιτητής τών διενέξεων άνάμεσα στίς έλληνικές πόλεις καί διατήρησε τόν έλεγχο τής έξουσίας του στίς μικρασιατικές πόλεις. Ή Σπάρτη έπρεπε νά όμολογή- σει δτι χωρίς τήν περσική βοήθεια δέν μποροϋσε νά άσκήσει έξουσία στήν Ελλάδα. Ή φήμη πού είχε άποκτήσει κατά τούς Περσικούς πολέμους καί τόν Πελοποννησιακό ώς προστάτιδα τών άπειλουμένων πόλεων, ειχε χαθεί. Στήν προσπάθειά της νά διασώσει τό γόητρό της ή Σπάρτη -κάτι πού δέν ήταν δυ­νατό νά γίνει- διακήρυξε τήν αυτονομία δλων τών έλληνικών

114

ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ

πόλεων καί τοποθετήθηκε έγγυητής τής συνθήκης. Είρήνη καί αυτονομία - αυτές ήταν οί δύο έννοιες τής «Βασιλείου ειρήνης», γιά τίς όποιες προέβαλε ή Σπάρτη τή θέση της στήν Ελλάδα. Ή προσπάθεια νά δημιουργηθεϊ ενα είδος σπαρτια­τικής αύτοκρατορίας (imperium) μέ τή συνδρομή τού Πέρση βασιλιά άπέτυχε. Ή Σπάρτη μεταρρύθμισε μεταξύ 383 καί 377 π.Χ. δύο φορές τήν Πελοποννησιακή Συμμαχία (πρβ. Κεφά­λαιο 9), καί παρίστανε στό δνομα τής αυτονομίας πού διεκή- ρυξε ή «Βασίλειος είρήνη» τόν χωροφύλακα στήν Ελλάδα. ’Αλλά όμως δταν έσβηνε μία εστία, άναβε κάπου άλλοϋ φωτιά. Οί παλαιές δυνάμεις, όπως ή ’Αθήνα καί ή Θήβα, άπέκτησαν καί πάλι δύναμη, ένώ νέες δυνάμεις, δπως ό Ίάσων τών Φερών στή Θεσσαλία, είσήλθαν στήν έλληνική σκηνή. "Ολοι προσπα­θούσαν νά έπεκτείνουν τήν πολιτική τους έπιρροή σέ βάρος τής Σπάρτης. Τό 377 π.Χ. ή ’Αθήνα συγκρότησε μία δεύτερη ’Αθηναϊκή Συμμαχία, ό Καταστατικός Χάρτης τής όποίας στρεφόταν κατά τής Σπάρτης, καί γι’ αύτόν τόν λόγο ή Συμμα­χία είχε ταχεία άνάπτυξη. Στή δύσκολη αύτή κατάσταση συνο­μολόγησε ή Σπάρτη μία νέα Βασίλειο εΙρήνη (371), γιά μιά άκόμη φορά, δπως τό 386* διαβεβαίωσε δτι άποσύρει τούς αρμοστές καί τούς στρατιώτες της άπό τίς έλληνικές πόλεις· καί πάλι τά συνθήματα ήταν ή αύτονομία καί ή ειρήνη. Οί Θηβαίοι ονειρεύονταν νά καταστούν μεγάλη δύναμη στήν Ελλάδα καί δέν άνεγνώρισαν τήν αύτονομία τών πόλεων τής Βοιωτίας, μέ άποτέλεσμα νά έκραγεΐ πόλεμος μεταξύ Σπάρτης καί Θηβών. Δόθηκε άπό τήν ’Απέλλα έντολή στόν βασιλιά Κλεόμβροτο νά έκστρατεύσει μέ 700 Σπαρτιάτες κατά τών θηβών. Ή σύγκρουση έγινε στά Λεϋκτρα, 30 χλμ. νότια τών θηβών. ’Αρχηγός τών δυνάμεων τών θηβών ήταν ό ’Επαμει­νώνδας. Ή ήττα τών Σπαρτιατών ήταν όλική καί καταστροφι­κή - 400 άπό τούς 700 Σπαρτιάτες έπεσαν στό πεδίο τής μάχης. Οί συνέπειες τής ήττας ήταν τρομακτικές. Ή ήττα σήμαινε όλοκλήρωτικά τήν άποχώρηση τής Σπάρτης ώς μεγάλης δύνα­μης στήν Ελλάδα, μία άποχώρηση πού καί γιά τίς δύο πλευ­

115

ΣΠΑΡΤΗ

ρές, τήν Ελλάδα καί τή Σπάρτη, θά έχει όδυνηρές συνέπειες. Ή άμεση συνέπεια τής μάχης τών Λεύκτρων ήταν δτι ή Σπάρ­τη διέθετε πλέον λιγότερους πολίτες μέ πλήρη δικαιώματα, εξαφανίστηκε ό μΰθος τοϋ άήττητου τής Σπάρτης, οί είλωτες καί οί περίοικοι άποσκίρτησαν, ή Πελοποννησιακή Συμμαχία βρισκόταν λίγο πρίν τή διάλυσή της, ή Μεσσηνία χωρίστηκε άπό τήν πολιτεία τών Λακεδαιμονίων, καί τελικά ή Λακωνία κινδύνευε άπό ξένα στρατεύματα -μία εξέλιξη πού 30 χρόνια νωρίτερα μετά τήν ένδοξη νίκη κατά τής ’Αθήνας ούτε ό χει­ρότερος έχθρός δέν θά μπορούσε νά φανταστεί. Τά Λεϋκτρα σηματοδοτούν τό τέλος τής σπαρτιατικής ήγεμονίας στήν Ελλάδα.

Στήν Ελλάδα τήν έποχή αύτή δέν υπάρχει καμιά πόλη ώς μεγάλη δύναμη. Ή Θήβα ήταν πολύ άδύναμη, ώστε νά καλύ­ψει τό κενό. ’Αλλά στήν πραγματικότητα δλες οί μεγάλες πό­λεις, ή ’Αθήνα, ή Σπάρτη καί ή Θήβα, ήσαν άδύναμες. Ή Θή­βα καί ή Σπάρτη βρέθηκαν όντιμέτωπες γιά μιά άκόμη φορά, τό 362 στή Μαντίνεια, στήν Πελοπόννησο. Στήν άποφασιστική αυτή μάχη καί οί δύο δυνάμεις βγήκαν ζημιωμένες: Ή Σπάρτη ήττήθηκε έκ νέου, ενώ οί νικητές Θηβαίοι έχασαν τόν Επαμει­νώνδα.

Έτσι, κατά τό διάστημα 371-362 ό μύθος τής Σπάρτης έχασε τή βάση του: Ή Μεσσηνία δέν άνήκε πιά στό κράτος τών Λα­κεδαιμονίων, καί δέν χρειάζεται καθόλου φαντασία γιά νά άναλογιστεϊ κανείς, ποιές συνέπειες θά ειχε στή Σπάρτη ή άπώλεια τοϋ μεγαλύτερου άπό τό ένα τρίτο τοϋ έδάφους της.

"Ο,τι γνωρίζουμε γιά τή Σπάρτη τών έτών 362 μέχρι τό 244 είναι λίγα. Αύτό όμως δέν πρέπει νά προκαλεΐ έντύπωση, γιατί μία πόλη, ή όποια δέν διαδραματίζει πλέον πρωταγωνιστικό καί ήγετικό ρόλο, δέν προξενεί τό ένδιαφέρον τών συγχρόνων μελετητών, ιστορικών, ποιητών καί ρητόρων. Αύτοί επικε­ντρώνουν τό ένδιαφέρον τους στίς σημαντικές άλλαγές πού συμβαίνουν στήν Ελλάδα μετά τό 360 π.Χ., καί στίς όποίες ή Σπάρτη έχει παθητικό ρόλο. Ή Ιμπεριαλιστική πολιτική τοϋ

116

ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ

Φιλίππου Β', βασιλιά τών Μακεδόνων (359-336 π.Χ.), ήταν ή έμφανής έκφραση αυτών τών μεταβολών, οί όποιες προετοιμά­ζονταν άπό τό 386 π.Χ. Ό Φίλιππος κάλυψε τό κενό, πού άφη­σε ή Σπάρτη. Στή σκιά τής μακεδονικής κυριαρχίας ή Σπάρτη άκολουθοΰσε τή δική της μοναχική πορεία. Πιστή στήν ιστο­ρία της καί τά περασμένα μεγαλεία προσπάθησε νά άποστα- σιοποιηθεΓ άπό τίς έξελίξεις καί νά οργανώσει άντίσταση στούς νέους κυριάρχους. ’Έτσι, τό 362 άρνήθηκε νά υπογρά­ψει τήν «Είρήνη» καί τό 338 δέν συμμετείχε στό «Συνέδριο τών Συμμάχων» πού οργάνωσε ό Φίλιππος στήν Κόρινθο. Οί συν­θήκες αυτές νομιμοποιούσαν τή Μεσσηνία ώς αυτόνομη πολι­τεία, καί ή Σπάρτη άρνήθηκε επίμονα ν’ άναγνωρίσει τή Μεσ­σηνία -πού κάποτε άποτελοϋσε τμήμα τής σπαρτιατικής πολι­τείας. Έπτά χρόνια άργότερα οί Σπαρτιάτες τόλμησαν νά επα­ναστατήσουν κατά του Αλεξάνδρου του Μεγάλου, γεγονός πού προξένησε μόνο χλευασμό. Καί οί διάδοχοι τοΰ ’Αλεξάν­δρου στήν Ευρώπη, Δημήτριος ό Πολιορκητής (294) καί ’Αντίγονος Γονατάς (264) άνέτρεψαν τά σπαρτιατικά σχέδια νά άποκτήσει καί πάλι ή πόλη έπιρροή στήν Ελλάδα. Οί άνα- μνήσεις παλαιών μεγαλείων ήταν ένα πράγμα, οί πραγματικές συνθήκες ενα άλλο φαινόμενο. Μετά τή μάχη στή Μαντίνεια τό 362 π.Χ., ή Σπάρτη άλλαξε τήν πορεία της καί άναγκάστηκε νά προσαρμοστεί στήν ϊδια πολιτική πορεία καί μοίρα μέ τίς άλλες πόλεις* ήταν πλέον μία πόλη δπως δλες οί άλλες.

Κατά τόν 3ο αί. π.Χ. ή Σπάρτη κλονίστηκε έκ νέου άπό μία κρίση, ή όποία κατά ένα μέρος όφειλόταν στίς δικές της άδυ- ναμίες, άλλά καί στίς γενικότερες έξελίξεις στόν έλλαδικό χώρο. Ό άριθμός τών πολιτών με πλήρη δικαιώματα μειωνό­ταν συνεχώς, άφοΰ τό χάσμα άνάμεσα σέ πλούσιους καί πτω­χούς αύξανε. Ό «Χρεμωνίδειος πόλεμος» -άπό τό όνομα τοΰ ’Αθηναίου πολιτικοΰ- υπήρξε ένα πραγματικό «φιάσκο» γιά τή Σπάρτη. Μία συμμαχία άπό τήν ’Αθήνα, Σπάρτη καί τόν Πτολεμαίο Β' τής Αίγύπτου στράφηκε κατά τής Μακεδονίας. Τό 264 ήττήθηκε ό συνασπισμός αυτός τών δυνάμεων, καί ό

117

ΣΠΑΡΤΗ

βασιλιάς τής Σπάρτης Άρευς σκοτώθηκε στήν Κόρινθο. Ή Σπάρτη έξαντλήθηκε όριστικά μετά τόν πόλεμο αυτόν. Έάν ήθελε νά παραμείνει Ανεξάρτητη, επρεπε νά γίνουν άμεσες με­ταρρυθμίσεις. ΟΙ μεταρρυθμιστές στράφηκαν στό ένδοξο πα­ρελθόν. Μέ τους μεταρρυθμιστές βασιλείς Ά γ ι καί Κλεομένη, οί όποιοι άπό τό 244 π.Χ. στράφηκαν πρός τόν μυθικό νομοθέ- τη Λυκούργο, άρχίζει ή τελευταία φάση τής ιστορίας τής αυτόνομης Σπάρτης. Τό ζήτημα αυτό άποτελεΐ τό θέμα τοΰ έπόμενου κεφαλαίου.

118

11Μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στή σκιά των μεγάλων

δυνάμεων: Ή Σπάρτη από τό 244 έως τό 146 π.Χ.

Παρ’ δλες τίς κρίσεις πού διήλθε, ή πολιτική δομή τής Σπάρτης παρέμεινε χωρίς νά ύποστεϊ άλλαγές. Ή ’Απέλλα, ή Γερουσία καί οί δύο βασιλείς άποτελοΰσαν δπως πάντα τόν άκρογωνιαΐο λίθο του κράτους. Μέ συστηματικές μεταρρυθμί­σεις οί Σπαρτιάτες βασιλείς ΤΑγις Δ\ Κλεομένης Γ καί Νάβις προσπάθησαν γιά περισσότερο άπό μισό αιώνα (244-192 π.Χ.) νά έκμεταλλευτοΰν τά διδάγματα του παρελθόντος καί νά προ­στατεύσουν τή Σπάρτη άπό τήν άρπακτική διάθεση τών μεγά­λων δυνάμεων της εποχής, τής Μακεδονίας, τής ’Αχαϊκής Συ­μπολιτείας καί τής Ρώμης. Τήν άρχή τών μεταρρυθμίσεων εκα- νε ό Τ Αγις Δ'. Ό Ύ Αγις, ώς άπόγονος τών Εύρυποντιδών48 -γυιός τοΰ Εύδαμίδα, έκτος άπόγονος τοΰ ’Αγησιλάου- άνέ- βηκε νέος στόν θρόνο τό 244 π.Χ. καί άρχισε τήν έπεξεργασία ενός μεταρρυθμιστικοΰ προγράμματος, ή πρακτική εφαρμογή τοΰ οποίου ήταν έδώ πλέον έπείγουσα άπό όποιαδήποτε άλλη περιοχή τής Ελλάδας. Ή οικονομική άθλιότητα, ή συνύπαρξη υπερβολικής φτώχειας καί ύπερμέτρου πλούτου, τό γενικό αίτημα γιά άφεση χρεών καί άναδασμό τής γής όδηγοΰσαν σέ στάσεις. Τό πρόβλημα έπιδεινωνόταν στή Σπάρτη λόγψ τής όλιγανθρωπίας της. Έμειναν δχι περισσότεροι άπό 700 Σπαρ­τιάτες49, καί αυτοί βρίσκονταν σέ κίνδυνο. Οί πλούσιοι μεγά­λωναν άσυγκίνητα τίς περιουσίες τους καί άπειλοΰσαν τήν οικονομική υπόσταση τής πλειοψηφίας. Μέ αύτές τίς συν­θήκες, ή Σπάρτη δέν ήταν σέ θέση νά άσκήσει εξωτερική πολι-

119

ΣΠΑΡΤΗ

τική. Ό Τ Αγις, οί νέοι συνοδοιπόροι του, καθώς καί οί συγγε­νείς του ήθελαν νά άλλάξουν τήν κατάσταση. Πρότειναν ενα κοινωνικό πρόγραμμα, τό όποιο θά έφερνε ριζικές άλλαγές. Οί σπουδαιότερες διατάξεις του προγράμματος ήταν ν’ άπαλλα- γοϋν άπό τά χρέη τους δσοι χρωστούσαν καί νά γίνει νέα δια­νομή τής γής50. Νά χωριστεί ή γή σέ 4.500 κλήρους καί άλλη γή νά χωριστεί σέ 15.000 καί νά μοιραστεί στούς περίοικους, εκείνους πού μπορούσαν νά πολεμήσουν. Ό άριθμός τών νέων Σπαρτιατών νά συμπληρωθεί άπό τούς περίοικους καί τούς ξέ­νους. Γιά νά εγκλιματιστούν καί νά ενσωματωθούν στή σπαρ­τιατική κοινωνία μέ τούς παλαιούς πολίτες, άναβίωσε ό Ά γις παλαιούς θεσμούς, δπως τήν άγωγή καί τά συσσίτια, καί δρισε νά κατανεμηθουν δλοι σέ δεκαπέντε συσσίτια άπό 200-400 καί νά ζοΰν δπως ζουσαν οί πρόγονοί τους51.

Τελικά δμως τό μεγαλεπήβολο σχέδιο τοΰ Ά γ ι κατέληξε σέ άποτυχία, γιατί ή άντίδραση τών πλουσίων άποδείχτηκε ισχυ­ρή, καί ορισμένοι έπιφανεΐς σύντροφοί του φάνηκαν άναξιό- πιστοι. Ό άνταγωνισμός μέσα στή σπαρτιατική πολιτεία οδή­γησε μάλιστα στή σύλληψη καί τή θανάτωση τοΰ "Αγι.

Ό διάδοχός του βασιλιάς Κλεομένης F (235-222 π.Χ.) συνέ­χισε καί διεύρυνε τό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα τοΰ Ά γι, έχοντας τελικά μεγαλύτερη έπιτυχία άπό τόν προκάτοχό του. Ή αίτια άποδίδεται στό γεγονός, δτι ό Κλεομένης έπέλεξε χρόνο πλέον κατάλληλο γιά τή μεταρρυθμιστική πολιτική του άπ’ δ,τι ό Τ Αγις. Ή έπιτυχημένη εξωτερική πολιτική τοΰ βασι­λιά ήταν έκείνη, ή όποία άπεσόβησε όποιαδήποτε άντίδραση στίς άλλαγές.

Οί πολιτικές μεταρρυθμίσεις του άποσκοποΰσαν νά εξουδε­τερώσουν τούς εσωτερικούς άντιπάλους καί κυρίως νά κατα­στήσουν τόν τρόπο λήψης άποφάσεων περισσότερο δυναμικό καί γρήγορο. Μέ τόν τρόπο αύτόν άπεμπόλησε τίς συνέπειες άπό τήν άποτυχία τοΰ Ά γι. Οί "Εφοροι δολοφονήθηκαν -οί τέσσερις άπό τούς πέντε52-, περιορίστηκαν οί άρμοδιότητες τής Γερουσίας, είσήχθη ό θεσμός τών πατρονόμων καί άπενερ-

120

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ

γοποιήθηκε ό θεσμός της διπλής βασιλείας (ό Κλεομένης το­ποθέτησε τόν άδελφό του ώς δεύτερο βασιλιά)53. Γιά τή δημι­ουργία ευνοϊκών προϋποθέσεων μέ σκοπό τήν έπιτυχία τών μέτρων του, διέταξε νά θανατωθούν δέκα Σπαρτιάτες πού τόν άντιπολιτεύονταν, ενώ εξόρισε άλλους 8054. Σχεδίασε συμφι­λίωση μέ τούς άντιπάλους του καί μέ εκείνους πού ό ίδιος προ­σωπικά είχε έξορίσει.

Στή συνέχεια προχώρησε στίς οικονομικές καί κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Ειδικότερα, προέβη σέ χάρισμα τών χρεών55, σέ άναδασμό τής γής, ούτως ώστε «τήν Σπάρτην ϊσην γενομέ- νην έγείρειν»56, σέ αύξηση τοϋ πληθυσμού τών ελευθέρων πο­λιτών μέ τήν άναγνώριση τοϋ δικαιώματος τοϋ πολίτη στούς καλυτέρους περίοικους57. Μέ τόν τρόπο αύτό δημιούργησε εναν άξιόμαχο στρατό άπό 4.000 οπλίτες. "Οταν ό Κλεομένης, στό τέλος τής διακυβέρνησής του βρέθηκε ολοένα καί περισ­σότερο κάτω άπό πίεση, άπελευθέρωσε δσους είλωτες πλήρω­σαν πέντε άττικές μνές. Μέ τόν τρόπο αύτό συγκέντρωσε πε­ντακόσια τάλαντα, αυξήθηκε δμως καί ό άριθμός τών πολι­τών58. Μέ τά παραπάνω κοινωνικά μέτρα συνδέονται καί οί στρατιωτικού χαρακτήρα μεταρρυθμίσεις, πού βελτίωσαν τό άξιόμαχο τοϋ στρατεύματος. Παράλληλα έξεγύμναζε τούς πο­λίτες κατά τά πρότυπα τής περίφημης λιτής λακωνικής ζωής59.

Ή έπιτυχία τών μέτρων αύτών άπό τήν άποψη τής έξωτε- ρικής πολιτικής ήταν καταπληκτική καί δέν όφείλεται μόνο στίς βελτιώσεις στρατιωτικού χαρακτήρα πού ήσαν άμεσα ορατές. Τό κοινωνικο-οικονομικό πρόγραμμα τοϋ Κλεομένη δημιούργησε πολλές έλπίδες στίς πόλεις τής Πελοποννήσου καί τής ’Αχαϊκής Συμπολιτείας. Ό βασιλιάς προχωρούσε άπό έπιτυχία σέ έπιτυχία: Μαντινεία, Τεγέα, Δύμαι, τΗλις καί άλλες πόλεις προσχωρούσαν στή Σπάρτη. Γιά πέντε χρόνια ό Κλεομένης μπόρεσε νά επαναφέρει τήν ήγετική θέση τής Σπάρτης στήν Πελοπόννησο. Ό ν Αρατος, στρατηγός τής ’Αχαϊκής Συμπολιτείας, βρισκόταν ενα βήμα πρίν άπό τό πολι­τικό του τέλος καί φαινόταν νά είναι άντιμέτωπος άκόμη καί

121

ΣΠΑΡΤΗ

μέ έπιδιώξεις δικών του συμμάχων, νά άναθέσσυν στόν Σπαρ­τιάτη βασιλιά, άντί γι’ αυτόν, τήν άρχηγία τής ’Αχαϊκής Συ­μπολιτείας. Στή δύσκολη αύτή θέση άποφάσισε ό Άρατος νά προβεΐ σέ μιά άπελπισμένη προσπάθεια -συμμάχησε μέ τόν βασιλιά τών Μακεδόνων ’Αντίγονο Δώσωνα (227-221 π.Χ.). Ό ’Αντίγονος άποδέχτηκε τήν πρόσκληση, κάτι πού δέν περίμε- νε, νά καταβάλει τόν Κλεομένη. Ό Κλεομένης, δμως, δέν κα- τώρθωσε νά πραγματοποιήσει τίς άπαιτήσεις τών πόλεων πού «Απελευθερώθηκαν» άπ’ αύτόν, νά προχωρήσει δηλαδή σέ αναδασμό τής γής καί άφεση χρεών τών πολλών πτωχών, άκληρων καί χρεωμένων πολιτών. Έτσι δέν έκπλήρωσε τίς προσδοκίες τού 'Αργους, ούτε καί ήταν δυνατό νά τίς εκπλη­ρώσει. Ή κοινωνική δομή τής Σπάρτης -είλωτες, περίοικοι- ήταν πολύ διαφορετική άπό τίς άλλες πόλεις τής Ελλάδας καί έτσι δέν ήταν δυνατό νά μεταφερθεΐ τό μεταρρυθμιστικό κοι­νωνικό πρόγραμμα τής Σπάρτης σέ άλλες πόλεις. Ή Σπάρτη δέν υπήρξε υπόδειγμα γιά δλους. ’Αλλά καί οί ίδιοι οί Σπαρ­τιάτες δέν ένδιαφέρονταν νά έξυπηρετήσουν δημοκρατικού χαρακτήρα έξεγέρσεις. Έτσι, τό 222 π.Χ. στή Σελλασία, βό­ρεια τής πόλης τους, ήττήθηκαν άπό τόν συνασπισμό ’Αχαιών καί Μακεδόνων. 'Ο Κλεομένης σώθηκε καί διέφυγε στήν Αίγυπτο, δπου ό βασιλιάς Πτολεμαίος Γ' Εύεργέτης (246- 222/21 π.Χ.) τόν δέχτηκε μέ χαρά. ’Αλλά ή ήττα στή Σελλασία έβαλε τέλος στό μεγάλο όνειρο γιά μιά νέα Σπάρτη, ή όποία θά μπορούσε νά κερδίσει έκ νέου τήν ηγετική θέση της στήν Ελλάδα.

Οί άμεσες συνέπειες γιά τή Σπάρτη ήταν δτι ή πόλη τοϋ Εύρώτα γιά πρώτη φορά στήν ιστορία της καταλήφθηκε άπό μιά ξένη δύναμη, τούς Μακεδόνες. ’Επιπρόσθετα έγιναν ορι­σμένες -δέν γνωρίζουμε άκριβώς πόσες- άλλαγές στό πολίτευ­μα. "Οσον άφορά τήν εξωτερική πολιτική ή Σπάρτη βίωσε κα­τά τό διάστημα 222-206 μία περίοδο ύφεσης, κατά τήν όποία συνέβησαν οί πρώτες έπαφές μέ τή Ρώμη, καί στόν έσωτερικό τομέα όριστικοποιήθηκε ή κατάργηση τοϋ θεσμού τής διπλής

122

MET ΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ

βασιλείας. Τό 206 άνήλθε στόν θρόνο ή τελευταία σημαντική προσωπικότητα τής Σπάρτης, ό Νάβις. ΤΗταν βασιλιάς, δπως μαρτυρουν τά νομίσματα πού έκοψε ό ίδιος καί οί έπιγραφές* δμως μιά έλληνο-ρωμαϊκή πληροφορία του «τύπου» καί τών «μέσων επικοινωνίας», έχθρική πρός αυτόν, τόν άναγνωρίζει ώς τύραννο. Τό γεγονός δτι ό Νάβις -πρόκειται γιά δνομα πού δεν μπορεΐ νά άνιχνευθεϊ σε άλλον άνδρα στή Σπάρτη- προερ­χόταν άπό έναν βασιλικό οίκο -τών Εύρυποντιδών ίσως- είναι πιθανό, δέν είναι δμως δυνατό νά άποδειχθεί σήμερα μέ βεβαι­ότητα.

Ό Νάβις ήταν επαναστάτης. "Οταν πέθανε τό 192 π.Χ., δέν είχε μείνει τίποτα πιά άπό τό παραδοσιακό σπαρτιατικό πολί­τευμα. *Ως διάδοχος του "Αγι καί του Κλεομένη, έτσι καί αυτός έθεσε ώς πρωταρχικό σκοπό νά καταστήσει τή Σπάρτη πολιτικά άνεξάρτητη καί στρατιωτικά ισχυρή. Μέ τόν τρόπο αύτό θά άποκτοΰσε ισότιμο ρόλο άνάμεσα στίς μεγάλες δυνά­μεις της εποχής, τή Μακεδονία, τήν9Αχαϊκή καί τήν Αίτωλική Συμπολιτεία καί τή Ρώμη. Γιά νά επιτευχθεί αύτός ό στόχος χρησιμοποιήθηκαν δλα τά μέσα: βία καί πειθώ, «κεραυνοβό- λοι πόλεμοι» καί χρησιμοποίηση παντός μέσου κατά τών άντι- πάλων, υπόθαλψη κοινωνικών συγκρούσεων καί συντηρητική συμπεριφορά πρός τίς παραδόσεις. Ό Νάβις είχε έπιτυχία μέ τήν πολιτική πού εφάρμοσε. Τό 197 π.Χ. κατέλαβε, συμμαχώ­ντας μέ τόν βασιλιά Φίλιππο Ε' τής Μακεδονίας (221-179 π.Χ.) -ό όποιος χρειαζόταν επειγόντως κάθε είδους υποστήριξη καί βοήθεια στόν πόλεμο κατά της Ρώμης- τό * Αργος. Στήν πόλη αυτή ό Νάβις έκανε τίς μεταρρυθμίσεις του. 'Όμως δύο χρόνια άργότερα κάτω άπό τήν πίεση τής Ρώμης άναγκάστηκε νά έγκαταλείψει τό "Αργος καί νά περιοριστεί στή λακωνική πε- ριοίκιδα χώρα. Αύτό συνέβη, γιατί λίγο νωρίτερα, τό καλοκαί­ρι τοΰ 1% π.Χ., ό Ρωμαίος στρατηγός Φλαμινίνος, μετά τή νί­κη του κατά τοΰ Φιλίππου Ε' στίς Κυνός Κεφαλές τής Θεσσα­λίας, διεκήρυξε τήν έλευθερία καί τήν αυτονομία δλων τών ελληνικών πόλεων. Ή επεκτατική πολιτική τοΰ Νάβιδος δέν

123

ΣΠΑΡΤΗ

ήταν δυνατό νά εφαρμοστεί πλέον* μιά τέτοιου είδους πολιτι­κή μόνο ή Ρώμη μπορούσε ν’ άσκήσει. Οί Ρωμαίοι τό 195 π.Χ. διεξήγαν ένα είδος άπελευθερωτικοΰ πολέμου κατά τοϋ Νάβι- δος. Παρ’ δλα αυτά, όμως, μπόρεσε νά κρατηθεί στήν έξουσία καί αύτό, γιατί οί Ρωμαίοι δέν αποφάσισαν νά άποκτήσουν άμεσα τόν έλεγχο σέ ολόκληρη τήν Ελλάδα. Ό Νάβις δολοφο- νήθηκε τό 192 π.Χ., καί ή Σπάρτη άναγκάστηκε νά είσέλθει στήν Αχαϊκή Συμπολιτεία, τήν όποία διηύθυνε ό Φιλοποίμην. Τό 188 π.Χ. άναγκάστηκε νά παραιτηθεί τοϋ πολιτεύματος πού είχε θεσπίσει ό Λυκοϋργος καί νά προσαρμοστεί στίς άρχές καί στήν πολιτική δομή τών5 Αχαιών. Ή χρήση τοϋ ονό­ματος τοϋ Λυκούργου σήμαινε, γιά τούς άντιπάλους τής Σπάρτης, έξουσία τής πόλης αυτής σ’ δλη τήν Πελοπόννησο.

Οί πρώτες δεκαετίες τοϋ 2ου αί. π.Χ. σήμαιναν γιά δλες τίς πόλεις καί πολιτικές δυνάμεις τής Ελλάδος τήν έναρξη μιας νέας έποχής. Ή Μακεδονία, ή ’Αχαϊκή καί ή Αίτωλική Συμπο­λιτεία, ή Σπάρτη καί ή ’Αθήνα, δλες αυτές οί πόλεις καί οί συ­νασπισμοί, έπρεπε νά άναγνωρίσουν τή Ρώμη ώς μόνο κυρίαρ­χο γιά πολλούς αιώνες σ’ δλη τήν έλληνική επικράτεια (146 π.Χ.). Ή Σπάρτη παρέμεινε τυπικά κάτω άπό τόν ρωμαϊκό τρόπο διοίκησης τών επαρχιών ώς μιά έλεύθερη έλληνική πό­λη. Μόλις μετά άπό εναν αιώνα, τήν έποχή τοϋ Αύγούστου, κατώρθωσε ό Σπαρτιάτης Γάϊος ’Ιούλιος Εύρυκλής -νά προσε­χθεί τό όνομα- νά άποκτήσει έπιρροή στή νότια Λακωνία καί σέ μερικές πόλεις τής περιοίκιδας χώρας. Βέβαια τό γεγονός αύτό δέν άλλαξε σέ τίποτα τήν υπαγωγή τής Σπάρτης στή Ρώ­μη*

"Ετσι φθάσαμε στό τέλος τής ιστορίας τής Σπάρτης. Μόνο μερικές πληροφορίες καί ειδήσεις υπάρχουν πού άναφέρονται στήν κατοπινή μοίρα τής Σπάρτης, δπως ή λεηλασία της άπό Βησιγότθους τό 395 μ.Χ., ή μετανάστευση τών Σλάβων στή Λακωνία, ή φραγκική κατάκτηση άπό τόν Γουλιέλμο Β' Βιλ- λαρδουΐνο τό 1248. Ό Βιλλαρδουΐνος έκτισε δυτικά τής Σπάρ­της τόν Μυστρά, ό όποιος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στή

124

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ

βυζαντινή Ιστορία κατά τούς αιώνες 13ο-15ο καί έγινε σκηνι­κός χώρος πολύ γνωστών ποιητικών συνθέσεων, δπως ό Ύπε- ρίων τοΰ Hftrderlin καί ό Φάονστ (2ο μέρος) τοΰ Γκαϊτε. Ή σύγχρονη Σπάρτη οίκοδομήθηκε τό 1834.

Ώς τουριστικός χώρος δμως καί ώς ιδέα ή Σπάρτη έπέζησε. Αύτό άποτελεΐ τό θέμα τοΰ τελευταίου κεφαλαίου. 'Ως τουρι­στικός χώρος προσφερόταν καί κατά τή ρωμαϊκή εποχή, δταν πολλοί έπισκέπτες άπό δλα τά μέρη τής αυτοκρατορίας προσέ- τρεχαν νά τήν έπισκεφτοΰν. Άποτελοϋσε πόλη - μουσείο, πού ξετυλίγει στούς έπισκέπτες της έναντι άμοιβής τόν δικό της μΰθο άπό τήν προηγούμενη ζωή της. Πολλές έπιγραφές καί σύγχρονες ταξιδιωτικές άναφορές μαρτυροΰν γ ι’ αυτή τή Σπάρτη, άλλά αυτή δέν είναι ή Σπάρτη, τήν ιστορία, κοινωνία καί πολιτισμό τής οποί ας σκοπό του ειχε νά πραγματευτεί αύτό τό βιβλίο.

125

12Ό μΰθος τής Σπάρτης

Άμεσα συνδεδεμένος μέ τήν Ιστορία τής Σπάρτης είναι ό μΰθος τής Σπάρτης. Ή έλληνική λέξη μΰθος σημαίνει άρχικά «λέξη», στή συνέχεια «διήγηση». Ό Πλάτων χρησιμοποιούσε τόν όρο τότε καί μόνον τότε, δταν ήθελε νά έξηγήσει ένα περι­στατικό είτε ένα γεγονός όχι μέ όρθολογικό, «λογικό» τρόπο, άλλά μέ τή διήγηση μιάς Ιστορίας, ένός μύθου, που θά μπο- ροΰσε νά είναι κατανοητός στόν καθένα. Ή Σπάρτη ήταν καί είναι ύπό τήν έννοια αύτή ένας μΰθος καί μιά Ιδέα. Πολλοί χρησιμοποίησαν τήν ιδέα αύτή σέ δλες τίς έποχές γιά νά έκφράσουν τίς δικές τους άντιλήψεις, δπως πολιτικοί, φιλόσο­φοι, παιδαγωγοί καί Ιστορικοί. Άποτελεΐ ζήτημα έρίδων ή όποιαδήποτε συζήτηση γιά τούς σπαρτιατικούς θεσμούς, τά ήθη καί έθιμα, τά ιδανικά. Στά προηγούμενα κεφάλαια άπο- δείχτηκε ότι ή άρχαία Σπάρτη άποτελεΐ μία ένότητα πού πε­ριέχει πολλά θέματα γιά έρευνα καί συζήτηση. Καμιά πόλη τής Αρχαιότητας -μέ έξαίρεση τή Ρώμη- δέν άπέκτησε τόσο μεγάλο ένδιαφέρον, καμιά πόλη δέν δοξάστηκε τόσο δσο ή Σπάρτη, άλλά καί καμιά δέν άποκρούστηκε μέ τέτοια σφοδρό- τητα όσο αύτή.

Οί πολιτειακού καί πολιτικοΰ χαρακτήρα συζητήσεις καί προβληματισμοί τών μεγάλων φιλοσόφων Πλάτωνα καί Αρι­στοτέλη, καθώς καί οί βιογραφίες τοΰ Πλουτάρχου πού έξιδα- νικεύουν σημαίνοντα πρόσωπα τής σπαρτιατικής Ιστορίας, άποτελοΰν τό ύπόβαθρο, πάνω στό όποιο μπόρεσε νά οίκοδο- μηθεϊ ό μΰθος τής Σπάρτης. Περιέγραψαν μέ θαυμασμό άλλά καί κριτικά τήν Ιστορία καί παρουσίασαν τό πολιτικοκοινωνι-

127

ΣΠΑΡΤΗ

κό σύστημα τής Σπάρτης ώς κάτι μοναδικό, ιδιαίτερα ιδιόμορ­φο, στόν έλληνικό κόσμο. Άπό τό περιεχόμενο τών προηγού­μενων κεφαλαίων μπορεΐ νά διαφανεΐ ποιά θέματα τής σπαρ­τιατικής ιστορίας, μπορούν νά δώσουν εναυσμα στή φαντασία τών συγχρόνων καί τών μεταγενεστέρων. Ά ς μνημονευτεί ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα: Τό πολίτευμα τού Λυκούργου περιείχε δημοκρατικά, μοναρχικά καί ολιγαρχικά στοιχεία άναμεμειγμένα κατά τόν καλύτερο τρόπο, γιατί ήταν γιά μεγά­λο χρονικό διάστημα σταθερό καί μακριά άπό πολιτικές καί κοινωνικές συγκρούσεις, στοιχεία τά όποϊα συνετέλεσαν στίς μεγάλες έπιτυχίες στόν έξωτερικό τομέα. Αντίστοιχο θαυμα­σμό προκαλούσε ή σπαρτιατική άγωγή καί ό τρόπος έκπαί- δευσης, ό όποιος βρισκόταν ύπό τήν κηδεμονία καί τόν έλεγχο τής πολιτείας. Ή παιδεία καί ό τρόπος διαβίωσης δημιουρ­γούσε τίς προϋποθέσεις γιά τήν άγάπη τών Σπαρτιατών πρός τήν πατρίδα τους, πράγμα πού θά βρει τήν καλύτερη έκφρασή του στήν ήρωΐκή μάχη τών Θερμοπυλών τό 480 π.Χ. Άλλοι θεμέλιοι λίθοι πού οίκοδόμησαν τόν μύθο τής Σπάρτης ήταν ή παράδοση τών Σπαρτιατών στά θρησκευτικά τους καθήκοντα, ή άγάπη τους γιά τήν έλευθερία καί πρός μία πολιτική καί οικονομική άνεξαρτησία καί ό άπότοκος αύτής πόλεμος πρός τούς βαρβάρους καί τυράννους, ή ιδέα τής Ισότητας μεταξύ τών πολιτών, ό περιορισμός τής οικονομίας στά άπολύτως άναγκαϊα, ή άποποίηση τοΰ χρήματος, ή κοινωνική θέση τής γυναίκας, ό σεβασμός στούς ήλικιωμένους, ή όργάνωση τής δημόσιας δουλείας, ή άξιολόγηση τής γυμναστικής καί τής σωματικής ρώμης, ό λακωνικός τρόπος όμιλίας. Ά ν τό κάθε ενα άπό τά χαρακτηριστικά αύτά γνωρίσματα ένταχθεΐ στήν Ιστορική συγκυρία, τότε προκύπτει στόν έλληνικό κόσμο μία μοναδική, πλήν δμως άληθινή, εικόνα τής ιστορίας καί τοΰ πο­λιτεύματος τής Σπάρτης.

Δέν ήταν μόνον οί "Ελληνες, οί όποιοι άνέδειξαν τό πολί­τευμα τής Σπάρτης σέ μύθο. "Οπως σέ πολλούς τομείς, έτσι καί έδώ, τούς άκολούθησαν οί Ρωμαίοι. Πολιτικοί, δπως ό Κάτων

128

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

(234-149) καί ό Κικέρων (107-44/3) χρησιμοποιούσαν τό διάση­μο υπόδειγμα τής Σπάρτης γιά τήν περίοδο τής Δημοκρατίας (287-31 π.Χ.)· τό έπικαλοϋνταν οί ίδιοι ώς άριστοκράτες, ανα- φέροντας ότι ή λαχεδαιμονική κοινωνία διοικεΐτο άπό τους «βέλτιστους», τούς Σπαρτιάτες. Στό σημείο αύτό προκύπτουν oi διαφορετικές έρμηνεΐες γιά τό πολίτευμα τής Σπάρτης. Oi δημοκρατικοί, μοναρχικοί, δημοκράτες, σοσιαλιστές, έθνικο- σοσιαλιστές, όλοι αΰτοί, χωρίς περίσκεψη, χρησιμοποίησαν τό σπαρτιατικό υπόδειγμα. "Οπως οί Γάλλοι διαφωτιστές τοϋ 18ου αί. προπαγάνδιζαν τή διάκριση τών έξουσιών, κατά τόν ίδιο τρόπο ύπήρχαν Ιστορικοί καί πολιτικοί, οί όποιοι άπό τήν δεκαετία τοϋ 1920 έλάμβαναν τό σπαρτιατικό πολίτευμα ώς υπόδειγμα τοϋ άπολυταρχικσϋ κράτους. Ό έλεγχος τών Εφό­ρων στούς Βασιλείς ή ή διάκριση τών λειτουργιών μέσφ τών θεσμών τοϋ σπαρτιατικού πολιτεύματος άποτελοϋσαν τήν πα­ντοδυναμία τοϋ κράτους στή ζωή κάθε ένός Σπαρτιάτη. Άλλά καί ή σοσιαλδημοκρατική καί μαρξιστική κίνηση βρήκε στίς όρχές τοϋ 20οϋ αί. στή Σπάρτη ένα Ιστορικό προηγούμενο καί μετέφερε στόν περιβάλλοντα καπιταλιστικό χώρο ώς άντίστοι- χα δεδομένα σοσιαλιστικού χαρακτήρα τίς μεταρρυθμίσεις τών βασιλέων Ά γ ι καί Κλεομένη. Καί οί δύο έμφανίζονται ώς θεωρητικοί τού σοσιαλισμού, οί (λυκούργειες) Ιδέες τών όποι­ων διαλύθηκαν μπροστά στή σκληρή άντίστάση τού κεφαλαί­ου. 'Οδηγός τών μεταρρυθμίσεων υπήρξε ή σοσιαλιστική φι­λοσοφία τής Στοάς. Αύτή ή άνάδειξη τού λυκουργείσυ πολι­τεύματος ώς σοσιαλιστικού είναι ή συνεπέστερη έξέλιξη μιάς θεωρίας, ή όποία άναγνώριζε στήν Ιδέα τής οίκσνομικής ισό­τητας ένα βασικό γνώρισμα τού σπαρτιατικού πολιτεύματος - καί μιά τέτοια θεώρηση δέν είναι έντελώς νέα. Ή δη τόν 18ο αί. ό Jean Jacques Rousseau διετύπωσε τό άκόλουθο δόγμα, άναζητώντας έκεΐνο τό πολίτευμα, τό όποιο μπορούσε νά έγγυηθεΐ τή φυσική έλευθερία τού άνθρώπου μέσα σ’ ενα κρά­τος: «Τό κράτος είναι ό κύριος τών άγαθών μέσφ τοΰ κοινωνι­κού συμβολαίου (contrat social). Οί κάτοχοι τών άγαθών έχουν

129

ΣΠΑΡΤΗ

τήν έπικαρπία καί μόνο. Ό κυρίαρχος μπορεΐ νά εχει τόν άπό- λυτο έλεγχο σέ δλα τά άγαθά, δπως συνέβαινε στή Σπάρτη». Φυσικά, ό Rousseau είχε ύπόψη του μέ τά λόγια αύτά τήν ανα­διανομή τής γής πού είχε κάνει ό Λυκούργος.

Τό άντίθετο τής Ισότητας είναι ή άνισότητα. Ή έλληνική φιλοσοφία καί Ιδιαίτερα ό ’Αριστοτέλης προσπάθησαν νά άποδείξουν «έπιστημονικά», δτι οί "Ελληνες είναι καλύτεροι άνθρωποι άπό τούς βαρβάρους καί γι’ αύτό τόν λόγο διοικούν τούς βαρβάρους. Ή ταραγμένη αυτή θεωρία έπανήλθε στό .προσκήνιο κατά τόν 19ο καί 20ό αί. καί προσαρμόστηκε στίς νέες, «σύγχρονες» άπαιτήσεις. Τό πολίτευμα τής Σπάρτης υπήρξε τό υπόδειγμα. ’Εκείνοι πού μιλούσαν «γιά καθαρότη­τα φυλής» πίστευαν, δτι ή περίπτωση τής Σπάρτης υπήρξε τό Ιστορικό προηγούμενο γιά τήν άνωτερότητα τής «βόρειας φυλής» (200 χρόνια πρίν συζητήθηκε έντονα ή όποιαδήποτέ συγγένεια ή σχέση τών Σπαρτιατών μέ τούς Εβραίους, κάτι πού γιά πρώτη φορά τίθεται στό Α' βιβλίο τών Μακκαβαίων). Ό Άδόλφος Χίτλερ καί ή έθνικοσοσιαλιστική Ιδεολογία έξέ- λαβε ώς πρότυπο τόν τρόπο διαπαιδαγώγησης τών νέων στή Σπάρτη καί τόν υιοθέτησε γιά νά υποστηρίξει τή φυλετική κα­θαρότητα τών Σπαρτιατών. Γιά τόν λόγο αύτόν 6.000 Σπαρ­τιάτες κατώρθωσαν νά κυριαρχήσουν σέ 350.000 είλωτες, καί ή σύγχρονη έθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία ώφειλε νά λάβει τά διδάγματά της. "Οταν δμως ή έθνικοσοσιαλιστική τυραννία συνετρίβη στή μάχη τού Στάλινγκραντ τό 1943, τότε άντέστρε- ψαν οί δημαγωγοί τόν μύθο τής Σπάρτης πρός δφελός τους καί τόν συνέκριναν μέ τήν κατάσταση στίς Θερμοπύλες: «’Ερχεσαι στή Γερμανία, τότε λάβε ύπάψη σου, δτι είδες καί άντίκρυσες τή μάχη στό Στάλινγκραντ, δπου άναγκάστηκες νά πολεμήσεις, δπως διατάζει ό νόμος, ό νόμος γιά τήν άσφάλεια τού λαού μας». Μέ τά λόγια αύτά, τά όποια άποτελούν μιά πα- ραποίηση τοϋ έπιγράμματος τών Θερμοπυλών, ό GOring πί­στευε, δτι θά μπορούσε νά παρακινήσει τούς στρατιώτες.

Τή μεταμόρφωση τοϋ σπαρτιατικού Ιδεώδους, τή δημιουρ­

130

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

γία του καί μερικές μορφές έκφρασής του μπορούν νά Αποσα­φηνίσουν αυτά τά παραδείγματα. Μπορούν έπίσης νά λη- φθοϋν καί ώς παραδείγματα γιά τήν Απόρριψη τής Σπάρτης άπό τούς φιλοσόφους, πολιτικούς καί ιστορικούς. Τό συνολικό καθεστώς τής Σπάρτης ήταν ευθυγραμμισμένο μέ τή διατήρη­ση καί τήν ώφέλεια τοϋ κράτους. "Οποιος δέν έβλεπε τό κρά­τος ώς σκοπό τής άνθρωπότητας, άλλά μόνο «ώς εναν θεσμό μέσα στόν όποιο έκπληρώνεται ό σκοπός τής άνθρωπότητας», αυτός άρνείται τή σπαρτιατική νομοθεσία στό σύνολό της, έπειδή άκριβώς δέν έκπληρώνει τόν παραπάνω σκοπό. Αύτή ή πνευματώδης κριτική γιά τή Σπάρτη, έπηρεασμένη άπό τή φι­λοσοφία τής ιστορίας τοϋ Κάντ, προέρχεται άπό τόν Φρίντιχ Σίλλερ. "Οπου τό συμφέρον τοϋ κράτους είναι τό μόνο πού έχει σημασία, υποχωρεί άναγκαστικά τό άτομο* δποιος κρίνει άπό τή σκοπιά αύτή δέν μπορεϊ νά επιδοκιμάσει τή σπαρτιατι­κή νομοθεσία.

Ή έξέλιξη καί ιστορική πλοκή τοϋ «μύθου» τής Σπάρτης κατά τή διάρκεια τών τελευταίων δυόμισυ χιλιάδων ετών δέν μπορεϊ νά άναπαρασταθει σέ λίγες σελίδες. Υπάρχει άκόμα πολύ έργασία γιά τή σύγχρονη έρευνα. Όφείλουμε δμως νά έπισημάνουμε, δτι τό ιδιόρρυθμο, μυστικό, επιτυχημένο καί σταθερό σπαρτιατικό πολίτευμα, τό όποιο επηρέασε πολλαπλά τήν ιστορία, έγινε ενας μϋθος, καί ή πραγματικότητα μπορεϊ νά διακρίνεται άμυδρά μόνον μέσα άπό τήν άχλύ τοϋ μύθου. Ελπίζουμε δτι τό βιβλίο αύτό έχει συμβάλει νά ρίξει κάποιο φώς καί νά συνεισφέρει στή διαλεύκανση ορισμένων παραμέ­τρων τοϋ κόσμου τής Σπάρτης.

131

Χρονολογικός πίνακας

Γύρω οπτά 900 Ίδρυση τής Σπάρτης750 - 650 Γεωμετρική έποχή καί τέχνη στή Σπάρτηπερ. 735 - 715 Α' Μεσσηνιακός πόλεμος706 "Ιδρυση τοΰ Τάραντα άπό τούς Σπαρ­

τιάτες669 Μάχη τών Ύσιών: ΤΗττα τής Σπάρτης

άπό τό'Αργος650-570 Δαιδαλική τεχνοτροπία στή Σπάρτη7ος αί. ’Αλκμάν καί Τυρταίος, ποιητές τής

Σπάρτης2ο ήμισυ Β' Μεσσηνιακός πόλεμοςτοΰ 7ου αί.6ος αί. Λακωνική τεχνοτροπία στή Σπάρτηπερίπου 550 "Ιδρυση τής Πελοποννησιακής Συμμα­

χίας546 Νίκη τής Σπάρτης κατά τοΰ Άργους520-490 Κλεομένης Α', βασιλιάς τής Σπάρτης511-505 Ό Κλεομένης άναμειγνΰεται στά έσωτε-

ρικά τής ’Αθήνας506 Πρώτη συνέλευση τών συμμάχων τής Πε-

λοποννησιακής Συμμαχίας494 Νίκη τοΰ Κλεομένη κατά τοΰ Άργους

στή Σέπεια.500-479 Οί Μηδικοί πόλεμοι. 499 Αρισταγόρας ό

Μιλήσιος στή Σπάρτη* 490 ή μάχη τοΰΜαραθώνα· 481 ίδρυση τοΰ συνασπι­σμού τών Ελλήνων υπό τήν άρχηγία τής

133

ΣΠΑΡΤΗ

478/77

470464

περ. 462-446 449

446/45

435-432

431-404

404-371399-360398395-386394

386

Σπάρτης· 480 ή μάχη τών Θερμοπυλών* 480 ναυμαχία τής Σαλαμίνας καί κατα- ναυμάχηση τοϋ περσικοϋ στόλου άπό τίς ένωμένες έλληνικές δυνάμεις ύπό τόν Θε­μιστοκλή· 478 ή μάχη τών Πλαταιών ύπό τήν άρχηγία τοϋ Σπαρτιάτη Παυσανία. Διάλυση τοϋ συνασπισμού τών Ελλήνων καί ίδρυση τής ’Αθηναϊκής Συμμαχίας θάνατος τοΰ Παυσανία ’Εξέγερση τών ειλώτων στή Σπάρτη* ό λεγόμενος F Μεσσηνιακός πόλεμος Α' Πελοποννησιακός πόλεμος Καλλίειος ειρήνη* οί Πέρσες παραι­τούνται άπό τίς έλληνικές πόλεις τής Μι­κρός ’ΑσίαςΣυνθήκη 30 έτών άνάμεσα στή Σπάρτη καί τήν’ΑθήναΚρίσεις άνάμεσα στήν Κόρινθο καί τήν ’ΑθήναΠελοποννησιακός πόλεμος: 431-421 Άρχιδάμειος πόλεμος· 425 έπιτυχία τών ’Αθηναίων στήν Πύλο, δπου συλλαμβά- νονται 125 Σπαρτιάτες* 421 Νικίειος είρήνη άνάμεσα στή Σπάρτη καί τήν ’Αθήνα- 413-404 Δεκελεικός πόλεμος· 404 νίκη κατά τών Σπαρτιατών στούς Αίγός Ποταμούς.Κυριαρχία τής Σπάρτης στήν Ελλάδα ’Αγησίλαος, βασιλιάς τής Σπάρτης Συνωμοσία τοϋ Κινάδωνος στή Σπάρτη Κορινθιακός πόλεμος Ναυμαχία τής Κνίδου. 'Οριστικό τέλος τής ναυτικής υπεροχής τής Σπάρτης ’Ανταλκίδειος είρήνη

134

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

371 Μάχη στά Λεΰκτρα καί ήττα τής Σπάρ­της άπό τούς Θηβαίους. ’Ακολουθεί απόσχιση τής Μεσσηνίας άπό τή Σπάρτη

362 Μάχη τής Μαντινείας καί δεύτερη ήτταάπό τή Θήβα

359 'Ανοδος τοΰ Φιλίππου Β' στόν θρόνοτοΰ βασιλείου τής Μακεδονίας

338 Συνέδριο τής Κορίνθου υπό τόν Φίλιπ­πο. Ή Σπάρτη δέν λαμβάνει μέρος

331 ’Εξέγερση τής Σπάρτης ύπό τόν Ά γ ι Β'κατά τής Μακεδονικής κυριαρχίας. ΤΗττα στή Μεγαλόπολη

306-264 'Αρευς, βασιλιάς τής Σπάρτης264 ΤΗττα καί θάνατος τοΰ Άρεως στήν Κό­

ρινθο244-241 Ά γις Δ', βασιλιάς τής Σπάρτης235-222 Κλεομένης Γ', βασιλιάς τής Σπάρτης222 Μάχης τής Σελλασίας. ΤΗττα τοΰ Κλεο­

μένη άπό τόν συνασπισμό ’Αχαιών καί Μακεδόνων

206-192 Νάβις, βασιλιάς (καί τύραννος) τήςΣπάρτης

197 Συμμαχία Νάβιδος καί Φιλίππου Ε' τήςΜακεδονίας. ΤΗττα τοΰ Φιλίππου άπό τούς Ρωμαίους στίς Κυνός Κεφαλές

192 Δολοφονία τοΰ Νάβιδος. Είσοδος τήςΣπάρτης στήν ’Αχαϊκή Συμπολιτεία

146 Διάλυση τής ’Αχαϊκής Συμπολιτείας. ΉΣπάρτη γίνεται civitas libera. Τέλος τής αύτονομίας τής Σπάρτης.

ΥποσημειώσειςΟΙ υποσημειώσεις έχουν προστεθεί άπό τόν μεταφραστή.

1. Ξενοφώντος Λακεδαιμονίων πολιτεία 11.2. Πλάτωνος Φαίδων 1096: βατράχους περί τήν Θάλατταν

οίκοϋντας.3. θουκυδίδου 7στορίαι 110.4. Τυρταίου όπόσπ. 2D = 2W.5. Πλουτάρχου Λνκοϋργος 1.6. Άριστστέλους Πολιτικά A 2 ,1252b 28-307. Πλουτάρχου Λυκούργος 6,1.8. Πλουτάρχου Λυκούργος 6,2.9. Πλουτάρχου Λυκούργος 6,1* 6,410. Άριστστέλους Πολιτικά Β 9 ,1270b 39-1271al.11. Τό μέρος τής συγκομιδής πού άποτελοϋσε τήν είλωτική προφο­

ρά ποίκιλλε. Οί είλωτες τής Λακωνίας ήσαν υποχρεωμένοι νά δίνουν μία όρισμένη ποσότητα γεωργικών προϊόντων κάθε χρόνο (70 μεδί­μνους σιταριοϋ καί άνάλογο ποσό άπό τά υπόλοιπα προϊόντα γιά τόν Σπαρτιάτη κύριο τής γής καί 12 μεδίμνους γιά τή γυναίκα του· ό μέ­διμνος ήταν μέτρο σιτηρών πού Ισοδυναμοϋσε πρός 51,84 λίτρες). Αύτό είχε ώς συνέπεια, σέ περιόδους κακής συγκομιδής, νά είναι πο­λύ βαρύ τό φορτίο. Μακροχρόνια δμως, δπως άποδείχτηκε μέ τήν αύξηση τής γεωργικής παραγωγικότητας, τό φορτίο γινόταν έλαφρύ- τερο. Αντίθετα, οί είλωτες τής Μεσσηνίας ήταν υποχρεωμένοι νά δί­νουν στόν κύριο τοϋ κτήματος τή μισή συγκομιδή τους, «ήμισυ πα­ντός δσον καρπόν άρουρα φέρει», δπως άναφέρει ό ποιητής τής Σπάρτης Τυρταίος, 5, 1-3D = 6W. Πρβ. Ρ. Δ. θεοχάρης, ’Αρχαία καί Βυζαντινή Οικονομική Ιστορία, Αθήνα, Παπαζήσης, 1983, σ. 84.

12. Τυρταίου 4D = 5W.13. Τυρταίου 5 ,1-3D = 6W.14. Άριστστέλους Πολιτικά Ε 7 ,1307a 1-4.

137

ΣΠΑΡΤΗ

15. Τυρταίος, άπόσπ. 2 ,3a-b Diehl.16. Σόλων, δ.π., σσ. 100-102.17. Ό δρος χρησιμοποιείται Ελληνικά στό πρωτότυπο.18. θουκυδίδσυ Ιστοριών Βιβλία Β-Γ* Στό πρωτότυπο ό δρος στήν έλληνική γλώσσα.19. Ξενοφωντος Λακεδαιμονίων πολιτεία I I 3.20. Ξενοφωντος Λακεδαιμονίων πολιτεία I I7.21. Ά ς σημειώσουμε δτι ό Λυκούργος, ένώ θεώρησε καλό ν’ άρπά-

ζουν δσα περισσότερα κομμάτια τυριοΰ άπό τόν βωμό τής Όρθιας Άρτέμιδος, στό Λιμναίο τής Σπάρτης (Παυσανίου Λακωνικά 3,16), διέταξε άλλους νά τούς μαστιγώσουν, θέλοντας μέ αύτό νά δείξει δτι μέ όλιγοχρόνιο πόνο είναι δυνατόν, άν κανείς γίνει έπιτήδειος, νά ευφραίνεται πολύ καιρό. Πρβ. Πλουτάρχου Λυκούργος 17.

22. Καλούνται εϊρενες, όσοι ύπερέβησαν πάνω άπό δύο χρόνια τήν παιδική ήλικία. Πλουτάρχου Λυκούργος 17.

23. Πλουτάρχου Λυκούργος 14.24. Οί Κρήτες τά άποκαλοΰσαν άνδρεία. Πρβ. Άριστστέλους Πο­

λιτικά Β' 1270 bl2,1272a 3, καί Πλουτάρχου Λυκούργος 12.25. Στή Λακεδαίμονα καλούνταν καί φιδίτια, εϊτε γιατί γίνονται

άφορμή φιλίας καί φιλοφροσύνης, λαμβάνοντας τό δ άντί τοΰ λ, εϊτε γιατί τούς συνηθίζουν σέ έγκράτεια καί φειδώ. Τίποτε άλλωστε δέν έμποόίζει νά ήσαν έδίτια, δηλώνοντας τήν δίαιτα καί τήν τροφή· βλ. Πλουτάρχου Λυκούργος 12.

26. Πλουτάρχου Λυκούργος 12.27. Πλουτάρχου * Ηθικά 236e. Κικέρωνος Tusculanae disputationes 5,

98.28. Πρβ. Ξενοφωντος Λακεδαιμονίων πολιτεία XIII2-8.29. Πλουτάρχου Λυκούργος 27.30. Πλουτάρχου Λυκούργος 8.31. Πλουτάρχου Λυκούργος 8. *32. Τό συνηθισμένο μεγαλύτερο μέτρο τών ξηρών καρπών, ό μέδι­

μνος, περιελάμβανε 48 χοίνικες ή 192 κοτύλες.33. Χοεύς ή χοΰς ήταν τό §να τέταρτο τοΰ άμφορέα, σχεδόν ίσον

πρός τήν όκά.34. Πλουτάρχου Λυκούργος 12.35. Πλουτάρχου Λ υκούργος 9. Πλουτάρχου ’Ηθικά 226c.

Ξενοφωντος Λακεδαιμονίων πολιτεία VII5.

138

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

36. Άριστστέλους Πολιτικά Β 9 ,1271b 15-16: τήν μέν γάρ πόλιν πε- ποίηκεν άχρήματον, τούς ό ’ ιδιώτας φιλοχρημάτονς.

37. Ξενοφώντος Λακεδαιμονίων πολιτεία 14.38. Πλουτάρχου Λυκούργος 14.39. Ξενοφώντος Λακεδαιμονίων πολιτεία I 6.40. Ξενοφώντος Λακεδαιμονίων πολιτεία 19.41. Άριστστέλους Πολιτικά Β 9 ,1270a 23-24.42. Τίς εντυπώσεις του κατέγραψε ό Παυσανίας στό σημαντικό του

έργο'Ελλάδος περιήγησις (Λακωνικά),43. Ε. Diehl (ed.), Anthologia Lyrica Graeca 2 = 2C = 2W.44. Ξενοφώντος Λακεδαιμονίων πολιτεία I I9-10.45. Πλουτάρχου Λυκούργος 4,5.46. Πλάτωνος Νόμοι Δ 716a.47. Ηροδότου Ίστορίαι ΣΤ 57,4.48. Πλουτάρχου Τ Αγις 3.49. Πλουτάρχου r Αγις 5.50. Πλουτάρχου ΤΑγις 8.51. Πλουτάρχου ΎΑγις 8.52. Πλουτάρχου Κλεομένης 8-9.53. Πλουτάρχου Κλεομένης 11: “Ομως δέ τό τής μοναρχίας δνομα

παραμυθούμενος απέδειξε μεθ* εαυτού βασιλέα τών άδελφόν Ενκλεί- δα,

54. Πλουτάρχου Κλεομένης 10.55. Πλουτάρχου Κλεομένης 10.*56. Πλουτάρχου Κλεομένης 7.57. Πλουτάρχου Κλεομένης 11.58. Πλουτάρχου Κλεομένης 23.59. Πλουτάρχου Κλεομένης 11.