ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM MUSA KAZlM EFENDi

SEMPOZYUMU (22-24 KASIM 2013 ERZURUM)

-TEBLİG ve MÜZAKERELER-

EDiTÖR PROF. DR. ÖMERKARA

ERZURUM- 2014

Musa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreselerin Islahı

Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz Atatürk Oniversitesi nahiyat Fakültesi

Giriş

XVI. yüzyılın sonu itibari ile Osmanlı Devletinde başlayan toprak kayıpları,

ülkede ekonomik zorlukları beraberinde getirmiş ve ekonomik zorluklar sosyal

değişime sebep olmuştur. Bu değişim ihtiyacı zamanla eğitim kurumlarına da yansı.m.ıştır. Medresderin II. Meşrutiyet başlarında kötü duruma düşmesi; modern tarzda okulların açılması ve devletin tamamen bu okullarla ilgilenmesi, medreseleri göz ardı etmeleri gibi nedenlerle ilmiye sınıfından yetişmiş olan Mfısa Kazun Efendi, tirsatını bulduğu her konumda dini eğitimi yeniden ele almış, ıslah çarelerini aramıştır. II. Meşrutiyet dönemindeki icraatlarından çokça söz ettiren Mfısa Kazım Efendi, bir anlamda içerisinde yer aldığı İttihat ve Terakki Partisinin din, yargı ve eğitim alanlarında gerçekleştirmeye çalıştığı ısiahat hareketlerinin uygulayıcısı konumunda bulunmuştur. Beş yıl gibi uzun bir süre şeyhülislam.Iık yapmak suretiyle hem bu makamın bahsi geçen ıslahadardaki siyasi rolünü yerine getirmiş, hem de bu siyasi rolün önemli bir parçası olan Meşihat makamının, halkın gözünde diğer

makamlardan ayrı bir yere sahip olduğunu ispatlamıştır.

Mfısa Kazun Efendi, gerek seviyeli yayın faaliyetleri yoluyla, gerekse medreselerde, program ve müfredata olan bakış açısını hemen her fırsatta ortaya koymuştur. Amaçladığı ısiahat çalışmalarıyla II. Meşrutiyet dönemi eğitim hareketleri içerisinde hem Batı pedagojisinin ülkemize girişinde, hem de daha sonraki reformist karakterdeki eğitim görüşlerinin oluşmasında hissedilir ölçüde rolü ~lmuştur. Esasen Osmanlı'nın bu son dönemde sancılı gerçekleşen eğitimde yenileşme politikası (ıslahatlar) daha sonraki §ınarda kurulacak olan Cumhuriyet'in de temelinin oluşturmuştur. 1

Mfısa Kazım Efendi'nin Erzurum'daki köyünde Kur'an ve temel dini bilgilerle başlayan ilim yolculuğu önce Konyaö.a sonrada Balıkesirö.e sürmüşse de İstanbulö.a tamamlanmıştır. İstanbul medreselerinin önde gelen müderrislerinden ders alarak tahsil hayatını devam ettiren Mfısa Kazım Efendi, ulema arasında saygın bir yere sahip olan Şakir Efendi adındaki meşhur müderristen 1890-1891 yıllarında kazetini alarak eğitimini tamamlamıştır.2

1 Hasan Cicioğlu, Tiirkiye Cıımlıııriyetinde İlk ve Orta Öğretim, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara ı985, s. 297 vd.

> AhmetŞamil Gürer, Gelenekle ModemiteArasında Bir Meputiyet ŞeyhıiUs/amı: Musa Kazım Efendi (1861-1920), Doktora Tezi, Hacette~ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003, s. ı2-14.

Mlısa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreselerin Is ialu 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

Eğitim hayatı boyunca İslami ilimlerde derinleşen Musa Kazını Efendi icazetini aldıktan sonraki yıllarında müderrislik yolunda çeşitli payeleri almıştır. Bu payeler Fatih Cami, Mekteb-i HukUk, Mekteb-i Sultaru, Daru'l-füniin ve Daru'l-muallim.in, Medresetü'l-kudat ve Medresetü'l-vruzin gibi önemli kurumlarda hocalık şeklinde karşunıza çıkmaktadır. Ayrıca da Bab-ı Fetha, Bab-ı Meşihat Tedkik-i Müellefat Meclisi, Meclis-iKebir-i İlmi ve Meclis-i A'yan üyelllderinde bulunlnuştur. İttihat ve Terakki'nin aydınları arasında yer aldı. 189S'te İstanbul ruusuna nail oldu. 1900'de Mekteb-i Hukuk'ta Mecelle dersi vermeye başladı. 1908e kadar bu görevi devam etti.3

Medresderin çeşitli alanlarında görevler ifa eden Musa Kazun Efendi hem ilmiye sınıfını hem de eğitim sistemini yakından tanunış, medreseleri daha ileri götürmek için samimi gayretler sarf etmiştir.

II. Meşrutiyetinilanından (1908) sonra İbrahim Hakkı Paşa, Mehmet Said Paşa, Said Halim Paşa, Talat Paşa kabinelerinde şeyhülislfunl.ık yapmıştır. 1910-1917 yılları arasında dört defa şeyhülislamlığa getirilerek yaklaşık beş yıl şeyhülislamıık makamında oturmuştur. 4 Maarif ve Meşihat bürokrasisinde de önemli görevlere getirilen5 Musa Kazım Efendi sahip olduğu ilmi kişiliği ve entelektüel derinliği ile bir taraftan dersler verip idari görevlerini yerine getirirken, diğer taraftan da oldukça değerli eserleri telif ve tercüme etmiştir. Onun müfessir, fakih, mutasavvıf ve kelamcılık gibi birçok özelliğini yazılarına da yansıtmış, bu alanlarla ilgili çok sayıda eseri günümüze kadar ulaşmıştır.6

Musa Kazım Efendi çeşitli eğitim öğretim ve idari görevleri yanında ilmi çalışmalardan da geri durmamış, telif ve tercüme olmak üzere birçok eser kaleme almıştır. Bu eserlerin bir kısmı basıldığı halde bazılan da el yazması olarak kalmıştır. Musa Kazını Efendi'nin yazmış olduğu makaleleri, genellikle Sırat-ı Müstakirn ve Sebilürreşad gibi dergilerde yayınlanmıştır. II. Meşrutiyet öncesinde kaleme almış olduğu yazılarında daha ziyade felsefi konularla ilgilendiği görülen Musa Kazını Efendi, bu yazılarında elinin, insanın bireysel ve toplumsal hayatındaki rolünü açıklamış ilaveten elinin, medeniyetin teşekkülü ve korunmasındaki etkilerini vurgulamıştır. Batılılaşma hareketleri ile birlikte Türkiye'ye girmeye başlayan din karşıtı modern felsefi akınılar, onun felsefi görüşlerini etkileyen faktörler arasındadır?

Şeyhülislamlık görevi, ilmiye sınıfının başındaki en yetkili kişi olarak günümüz Milli Eğitim Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve Diyanet İşleri Başkanlığının yerine

ı !smail Kara, TıirkiyeUe Islamalık Dıifüııcesi I, Kitapevi,lstanbul, 1997, s. 1 19·120. • Ferhat Koca, Külliyat, Dini ve lctimai Makaleler, Ankara Okulu Yayınlan, Ankara, 2002, s. 13; Abdülkadir

AJtunsu, Osmanlı Şey!ıiilisltimları, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1972, s. 230. s Ahmet Şamil GÜRER, ulttihat ve Terakki'nin Bir 'Fırka Şeyhülislamı' Arayışı ve Müsa KAzım Efendi'nin

Şeyhülisliiınlığa Getirilişi~ Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish, 5 (4), 2010, s. 1204.

'Koca,Külliynt,s. 15-18. 1 Giirer, "İttihat ve Terakki'nin .... , s. 1205.

Erzuruınlu Şeyhulislam Mılsa Kazım Efendi Sempozyumu

getirdiği görevleri deruhte eden kurum olarak açıklamak mümkündür. 8 Beş yılı aşkın olması yönüyle II. Meşrutiyet döneminde en uzun süre şeyhülisla.mlık makamında bulunma özelliğini taşıyan Musa Kazım Efendi, bu önemli görevini İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne olan sadakatine borçludur. Aralıklı olarak dört defa getirildiği

Şeyhüİislamlığı sırasında İttihat ve Terakki'nin politikaları doğrultusunda ilmiye teşkilatında medrese ve tekke reformlarını gerçekleştirmiştir.9

Şeyhülislamlığı esnasında, Musa Kazım, birçok önemli olay ve şahsiyetlerle karşılaşmıştır. Bu m eyanda Sultan Abdülhamit ve Sultan Reşat'ın cenaze namazlarını kıldırrnıştır. Ayrıca kendi döneminde yaşamış önemli din ve devlet adamlarıyla yakınlık kurmuş, onların evlilik vb. merasirnlerine aktif olarak iştirak etmiştir. 10

EGİTİM ÖGRETİM ANLAYIŞI

İdari ve ilmi alanda yukanda saydığımız etkin görevlerde bulunan Mılsa Kazım Efendi'nin içinde yer aldığı II. Meşrutiyet dönemi, hiç şüphesiz medreselerin Osmanlı Devleti'ndeki bütün varlıkları süresince, en önemli değişikliklere uğradıkları, üzerinde birçok tartışmaların yapıldığı bir zaman dilimine denk gelir. Bu devre araştırmacıların da dikkatlerini çekmiş ve konu farklı boyutlarıyla çeşitli araştırmalarda ele alınmıştır.11

Osmanlı Dönemi boyunca, devletin varlığını sürdürdüğü coğrafyanın tamamında gerçekleştirilen ilim ve fikir düzeyindeki faaliyetler "Osmanlı bilimi"ni oluşturmakta idi.12 Ttirk eğitim-öğretim tarihinde Osmanlı döneminde yaşanmış ve pek çok bilim adamı gibi bu bilim dünyasının bir parçası olarak, son dönem medreselerde yetişen Musa Kazım Efendi, içinden yetiştiği kurumun çok boyutlu bir değişime ihtiyaç duyduğurıu, gerek yazılarında gerekse konuşmalarında dile getiriyordu. Eğitim programlarında ve müderrislerde gördüğü eksikliklerin sistemi içinden çıkılmaz hale getirdiğini savunmaktaydı. Çünkü medreselerde öğretim metodu adına sistemli bir eğitim yok sayılırdı. 13 Medreselerdeki müfredat eksiklikleri, yabancı dil konusundaki olumsuz yaklaşım, Arapça öğretimindeki bilinçsizlik, hoca ve öğrencilerin geçimlerini nasıl kazanacaklarına kadar bir dizi ıslah 'önerileri Musa Kazım Efendinin hedefleri aı;asında idi.

Osmanlı eğitim politikasındaki açıkların farkında olan ve eğitime yön vermek isteyen Musa Kazım Efendi ve onun gibi düşünen ilim, fikir ve siyasi çevreler ilmiyede

1 M. Salih An, "OsmanWarda Şeyhülislaml.ık Müessesi~ Yiiziiudi Yıl Ouiversitesi Ila/ı iyat Fakiiliesi Dergisi, sayı: ı. cilt: ı. yıl: ı994, s. ı 70.

'Gürer, "Ittihat ve Terakki'nin .... , s. 1205 10 Sina Akşin, Jöu Tıirlder ve ltti/ıat ve Terakki, imge Kitabevi.,lstanbul, s. 257-258. 11 N esimi Yazıo, "İkinci Meşrutiyetten CumhuriyeteDin Görevlisi Yetiştiren Kuruluşlar Üzerine Bazı Gözlemler';

Tıirkiye<le Din E~timi ve Öğretimi (içinde), İstanbul,l993, s. 90·97. ız Mefail Hızlı, "Anadolu<laki Osmanlı Medreseleri: Bir lema!~ TıirldyeAraştınııalan Literatiir Dergisi, cilt 2, sayı

4, 2004. s. 371, 372. n Mustafa Ergün, "li. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islah Çalışmalan': Ankara Oııiversitesi

Dil ve Tarilı·Coğra.fya Fakıiltesi Dergisi, ı-2 ,1982, s. 60, 61.

Mtisa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreseterin Islahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

geniş çaplı kurumsal reformlar yapılmasını savunuyorlardı. Bu amaçla şeyhülislam başında bulunduğu makamın idari, hukuki ve eğitimle ilgili fonksiyonlannda yapılması gerekli değişiklikler üzerinde çalışıp t~klifler sunmak üzere birkaç komisyon kÜrdu.14 .

Musa Kazım Efendi zamanındaki eğitimsel sorunların kayna~a indiğimizde bu sorunların kronikleştiği ve yüzyıllar~ izlerini taşımakta olduğu söylenebilir. Tanzimatla başlayan medreselerde yenileşme tartışmalan ll. Meşrutiyet dönemine kadar çözülmeyi bekleyen bir sorun haline gelmiştir. II. Meşrutiyet sonrası medreselerini ıslah çalışmalan sırasında mevcut medreseler hakkında düzenlenen "Ders Vekaleti ve Müderris Defteri" raporlarına göre mevcut 185 medreseden pek çoğu harap halde içine girilrneyecek derecede bulunmuştur.15 Meşihatın başında bir ilim, fikir ve siyaset insanı olan Musa K~zım isim olarak ıslahatı gerçekleştirme makamında olduğu için onu bu durum yakından ilgilendirrniştir. Çünkü o İslam dünyasının yenilenme ve ilerlemesinin bu ıslahatlara bağlı olduğunu düşünüyordu. Şeyhülislamlığı zamanlarında sürekli bu amacın peşinde olarak yenileşme üzerinde kafa yoruyordu. 16

Yaşadığı dönernin öne çıkan toplumsal problemleri Mıisa Kazım Efendi'nin eğitime bakışı ve medreselerdeki ıslah fikrinin temellerini zamanla oluşturmuştu. Zira Tanzimat sou'rası ülkedeki eğitime bu açıdan bakıİdığında, medrese bütün etkinliğini kaybetmiş, İslam'ın birleştirid ve bütünleştirici ruhundan uzak, topluma faydalı olmaktan öte zararlı hale gelmiş bir görüntü içindeydi. Medresenin içine düştüğü bu duruma bakanlar, son ve en mükenunel din olarak gönderilmiş, insanlığa gerçek bir medeniyet sunmuş olan İslam Dini'nin "terakki.ye mani" olduğu kanaatini seslendiriyorlardı. Bu tarihi gerçek bir eğitim kurumunun kuruluşu ile çöküşü arasındaki süreci gözler önüne seriyordu.17

Konuya farklı bir pencereden bakacak olursak Mıisa Kazım Efendi'nin gerek siyasi, gerek fikri, gerekse medresderin ıslahatı konusundaki düşüncelerinin alt yapısını aslında II. Meşrutiyet'in içinde barındırdığı fikir akımlarında bulunan düşünsel alt yapıda aramak gerekmektedir. Zira dönemin şeyhülislamı dahil diğer ulema ve aydınlarının her biri, o dönemin bir fikir akımı içerisinde kendisirıe yer buluyordu. Sebilürreşad ve Sırat-ı Müstakirn gibi gazetelerin bu dönemki yazılarında bu fikir akımlannın savunucuları ve görüşlerini bulmak mümkündür. 18

"Amit Bein, Osmcııı/ı Weması ve Tıirl..iye Cımılıııriyeti, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 61. 15 Mübahat Kütükoğlu, MDers Vekaleti ve Müderris Defteri~ b Inm Telkikieri Erıstitiisii Dergisi, c. VII, İstanbul

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınlan,lstanbul, 1978, s. 204-207. 16 Gürer, Gelenekle Modenıite Arasmda Bir Mep1ıtiyet Şeyhiilis/limı ...• s. 44-45. 17 Suat Cebed, "Din Eğitiminde Medreseden Mektebe, Mektepten Nereye?~ Scıknrycı Oııiversitesi lleılıiyat Fcıkiilte..<i

Dergisi, 10/2004, s. 198. 11 Bkz. Yaşar Sankaya, Medreseler ve Modenılepne, İz yayıncılık, İstanbul, 1997, s. 104-106.

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu

EşrefEdib tarafindan kurulan Sebilürreşad'ın yayınlarında, öğrenim görmekte olan öğrencilerin görüşlerinin yanında dönemin aydınlarının eğitim öğretim hakkındaki düşünceleri de yer almaktaydı. Bu doğrultuda İttihat-Terakki hii..kütnetlerinde Şeyhülislclınlık görevinde bulunan ve refonnist söylemleri ile dikkat çeken Musa Kazun Efendi' nin, sözü geçen dergide medrese ıslahı konusunda bir dizi makalesi yaymlanmaktaydı. Geleneksel öğretim metotlarının ve ders kitaplarının tamamıyla lağvedilerek yeniden düzenlenmesini ve ders müfredatları arasında modern bilim dallarına da yer verilmesini belirten Musa Kazun, bu konudaki makalelerinde özellikle yabancı dil eğitimi üzerinde ısrarla durmaktaydı.19

Mfisa Kazım Efendi zamanında medreselerdeki eğitimi yöneten Ders Vekaleti ve Maarif-i Umtımiyye Nezareti, medresderin ana sorunlarına karşı uzak durduğu görülmekteydi. Onların ilgi gösterdikleri konular medrese öğrencilerinin kavgaları, müderrislere maaş, öğrencilere oda verilmesi idi. Maarif Nezareti kendi yönetimi altındaki okulların ders programlarını düzenli olarak hazırlayıp uyguladığı, Maliyeden geniş destekler aldığı halde; Meşihat ve Ders Nezareti bu işlerden hiç birini yapmıyordu. Medreseler için bir ders programı hazırlamak da bu kurumların hiç aklına gelmedi ği gibi, medreselerin mali kaynaklan olan valo.fların bazılarına "Maarif" (Nezareti) el koymuş, bazıları da taşrada rastgele kimselerin elinde kalmışb. Ders Vekaleti ve Meşihat İdaresi'nin sözü İstanbul dışında geçmiyordu. Zaten bu kuruluşların taşradaki medreseler, müderrisleri, medrese öğrencileri ve medrese vakı.flanyla ilgili hususlarda o yerlerle bağlantıları ve sayısal bilgileri bile yoktu. 20

Musa Kazun Efendi, dönemin eğitim anlayışı ve medreseleri ile ilgili olarak, Sireti Efendi'nin 19 ve 26 Nisan 1915 tarihli Karesi Gazetesinde arka arkaya bir makale yayınlaınışbr. Bu makalesinde yazar; Meşrutiyet'in başından beri medresderin ıslahı konusu çok konuşulduğu, birçok makalelerde ele alındığı halde, pek önemli bir gelişme kaydedilmediğini ifade ediyor. Ona göre medreseler kesin olarak ıslaha muhtaçbr. Çünkü prograrnlarda ilim ve fen yer almamakta, buna karşılık lüzurnsuz merasimlere öncelik verilmektedir.21

·

1 Mt1sa Kazım Efendi tekrar gözden geçirilmesini istediği medrese müfredab

için, Mısır' da beğendiği ve uygulanan bir programdan yaralanabileceğini

söylemektedir.22 Musa Kazım'ın bahsettiği bu program Muhammed Abduh'un el­Ezher'in ıslahı için haZırladığı program olduğu anlaşılrnaktadır.23 Zira Abdub kendi ülkesi Mısır<laki yenilikçi kanadın önde gelen ilim ve fikir adamı olmuş, "ulema kendi

19 Miısa Kazım, "Kütüb-i Kelamiyenin ihtiyacat-ı Asra Göre Islah ve Telifi. Beyne'l-Müslimin Mezahib-i MuhtelifeDin Tevhidi Medreselerde Tedrisatın Islahı-3 ': Sırat-ı Müstakim, c.3 s. 54, 1327, s. 22-23.

ıo Ergün, "II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ... , s. 60 11 N esimi Yaııcı, "Son Dönem T~ra Medreseleri Üzerine Bazı Diiiünceleı': Osmmılı Diinyasında Bilim ve Eğitim

Milletlerarası Kotıgresi (Tebliğler), İstanbul, 1999, (Ed:, Hidayet Yavuz Nuhoğlu), s. 437-445. n Gürer, Gelenekle Modenıite Arasında Bir Meşrutiyet Şeylıiilisli!mı ... , s. 51-52. lJ Gürer, Gelerıekle Modemile Arnsırıda Bir Meşrutiyet Şeylııilisltimı ... , s. 51.

Miisa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreselerin Islahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

başına değişmezse devletin onları aşmak zorunda kalacağı" yönündeki fikirlerini yıllarca savunrnuştur. Mısırlı reformcunun çok sayıda ulemanın dinin muhafızları kisvesine bürünmüş, cahilce taassubun engell~ri ve ahmaklığın muhafızları olduğu itharru, birçok İslami aydıru etkilediği gibi, yen.ileşmeyi savunan Osmanlı ulemasında da karşılık buluyordu. Bu sebeple Şeyhillislam Musa Kazım Efendi, II. Meşrutiyetten sonra reform yanlısı ulemanın sözcüsü durwnuna geldi.24 ı..

II. Meşrutiyetin temel anlayışı içinde Musa Kazım Efendi beş yılı aşan şeyhülislamlığı sırasındaki faaliyetleri, konuşmaları ve yazılarını dikkate aldığımızda, eğitim öğretiminin şu <ıJamalarında bir takım yenilikleri savunduğunu görmekteyiz:

Medresenin kuruluş sistemi/bölümleşme

Medreseye kayıt -kabul

Medrese öğretim prograrnları

Öğretim yöntemi ("Usulü Tedris")

Okutulan ders kitapları

Sınav sistemi

Medreseden çıkış sonrası hakları

Müderrisler Qo- o ••

Yukarıda ana başlıklar halinde verilen hususları şöyle detaylandırabiliriz:

Mılsa Kazım Efendi, medreseyi yine bir med.Ieseli olarak eleştirmekte, özellikle medrese müfredatında gördüğü eksiklikleri sık sık dile getirmekteydi. Örneğin okutulan klasik kelfun ilmine dair modern uyarılarda bulunuyordu. Bu mealde mutlaka kelfun ilminin yaşanılan çağdaki fikir akımları ve felsefeye yönelmesi, ondan istifade etmesi ve gereken yerlerini tenkit etmesinden bahsediyordu. Eski Müslümanların yabancı ilim ve felsefeye karşı aynı tavrı takındıklarını ileri sürüyor, onların kendi zamanlarında yaptıklarının benzerini şimdi bizim yapmamızın gerekli olduğunu şu sözlerle savunuyordu:

"Şu halde, bizim en çok ihtiyaç duyduğumuz şey, Kelam i/midir. Yani Kelam ilmine ait kitapları günün ihtiyaçlarına göre yeniden yazmaktır. Bu da ne ile olur? Bir kere karşıt görüştekilerin sahip oldukları bilgilere vakıf olmakla olur. Bilinmezse, onlara karşı söz söylenemez. Nitekim geçmiş ilim adamları öyle yapmış/ardı. Zamanlarındaki felsefecilerin ilimlerini elde ettiler; sonra da onların sözleriyle onları susturdulaı:" ... "Şimdi biz, kalkar da mevcut bilgilerimizle savunmaya yeltenirsek gülünç duruma düşeriz. Çünkü bilmiyoruz. Önce o ilimleri öğrenelim, sonra savunma yapalım." 'J\.rtık bu ihtiyacı hissetmeliyiz. Bu hususta taassup göstermenin faydası yok, bilakis zararı

2' Amit Bein, Osmmılı Uleması ve Türkiye Cumlıuriyeti, s. 49

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyuınu

vardır. Burada taassup olmaz. İşte eserler gösteriyor ki, bütün asırlarda da öyle yaptılar. Bütün u lema, her asrın ihtiyacına göre kitap yazmışlardır."25

Ayrıca Musa Kaıun'a göre medresedeki uygulanan eğitim anlayışı ve okutulan dersler, çağın ihtiyaçlan göz önüne alınarak düzeltilmelidir. Ayrıca çağdaş felsefecilerin görüşlerine cevap verilebilecek doğrultuda yeni kitaplar yazılınalı dır. Artık kaçınılmaz olan bu değişime, medreselerde önemli yere sahip olan özellikle kelam kitaplarıyla başlanmalı ve gerekli diğer alanları da kapsamalıydı. Bu hususta Şia'dan verdiği bir örnekle bunu şu şekilde açıklar:

"Sonra bir Şii mezhebi var. Şiiler/e Sünniler arasındaki husumet, adeta düşmanlık derecesine varmıştır. Belki daha da şiddetlidir. Bu, iyi bir şey değildir. Hele bugün, bu husumeti kaldırmalı. Bugün bütün İslamların birleşmesi lazım gelir. Katiyen ve tamamıyla böyledir. Çünkü bu birliği oluşturamazsak kesinlikle bilmeZiyiz ki, daha bir asır geçmeden Avrupalılar bizi yok edecek, bütün Müslümanlar mahvolacaktır. Bizim devamlılığımızı sürdürmemiz için bir/eşrnekten başka çare yoktur Şii olsun, Sünni olsun, kim "La ilahe illailah Muhammedün resulullah" diyor ve kendini Müslüman olarak görüyorsa, onu tevhid dairesine almak lazımdır." ... "Netice olarak, birçok açıdan KeZarn nmine ait kitaplarımızı yenileyerek düzeltmeliyiz ve eksiklerini giderme/iyiz. Bilhassa bu asırdaki felsefi görüşleri okumak, okutmak ve müdafaa etmek gerekir. Fakat her türlü müdafaamızı, "Onlarla en güzel bir şekilde mücadele et" yüce hükmüne uygun yapmalıyız. Yani edep dairesinde konuşmalı, münazara etmeliyiz. İhtilafları kaldırmalıyız. Çünkü Hz. Peygamber de böyle yapardı.26

Müfredat konusuna gelince; Musa Kazım Efendi yeni bir ders programı oluşturulması amacıyla kendi zamanındaki önde gelen ulemadan oluşan bir komisyon kurma ihtiyacı hissetmiştir. Fakat bu komisyonun kurulmasından daha önce tarih ve coğrafya derslerinirı Türkçe okutulmasına yönelik bir fetva yayınlamıştır.

Musa Kazım Efendi, zamanın fikir akımlarını bilmekle, felsefe okumakta İslamiyet'in müdafaasının mümkün olduğunu şu şekilde açıklar:

"Bir kere muarızımızfn fonununu bilmekle olur. Bilinmezse onlara karlı söz söylenmez. Nitekim ulam-i selef öyle yaptılardı. Zamanlarındaki felasifenin fenlerini tahsil ettiler. Sonra onların sözleriyle onları ilzam ettiler. Şimdi biz kalkar da malumat­i hazırarnızla müdafaaya yeltenirsek gülünç oluruz. Çünkü bilmiyoruz. Evvela o fenleri tahsil edelim sonra o fenlerin esasatı dairesinde isitırniyeti müdafaa edelim. Artık bu ihtiyacı hissetmeliyiz. Bu hususta taassup göstermenin faydası yoktur. Bilakis mazarratı vardır." . . . "el hasıl birçok nokta-i nazardan ilm-i keZtım kitaplarımızı ıslah ve ikmal etmeliyiz. Bilhassa asr-ı hazırdaki felasifenin mezahibini okumalı öğrenmeli akaidimize

"Sırat-ı Müstakim, sayı: 52, c: 2, Istanbul (17 Şaban 1327- 20 Ağustos 1325) 26 Sırat-ı Mııstakiın, aynı yer.

Môsa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreseterin Isialu 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

ait muhalif olan noktalara karşı kendimizi müdafaa etmelifakat her türlü müdafaamızı ... ed ep dairesinde mübahase ve münazara etme/i, ihtilafları kaldırmalı." 27

Musa Kazun Efendi'nin üzerinde durina gereği hissettiği bir başka konu ise yabancı dil öğrenimidir. Yabancı dil öğreniminin öneminden bahseden Mfısa Kazım Efendi, bu konuda ön yargı ve olumsuz fikirleri hertaraf etmek için İslam dinine dayandırıp yabancı dil öğrenimine karşı çıkanlara şiddetle cevap veriyor:

"Bir yabancı di/lazımdır. Bu hususta taassup göstermemelidir. Başka çare yoktur. Hem bunda sakınca da yok ... " '1şte, Türkçe ne ise Fransızca da İngilizce de odur. O da Arapçanın dışında bir lisandır. Türkçe caiz oluyor da İngilizce neden caiz olmasın. Aynı şekilde camide Tiirkçe diliyle ders okunuyor, günah oluyor mu? Hayır. Peki, Fransızca söylesek ne olur? Arapçaya nispetle Türkçe ne ise, Fransızca da odur. Fransızca başka bir şey mi? 28

"Şu halde farz edelim, bizim dinimize mahsus !isan ArapçaClır. Peki, ne demek isteniyor? Madem İslam diyanetine mahsus lisan ArapçaClır; bu diyanetten dolayı başka lisan konuşmayacağız mı? Konuşmayacağız, deniyorsa, o zaman biz günahkar olduk. Bunu hangi akıl, hangi mantık kabul eder? Hangi ayet, hangi hadis bunu söyler?'>ı9

·: .. Demek ki lisan meselesini din e karıştırmamak lazımdır. Din başka, li san başkadır. Bunları birbirinden ayırt etmek gerekir.- Çünkü hem ayıptır, hem de gülünç oluruz. Burada taassup göstermek, cehaleti açığa çıkarmaktan başka bir şey değildir.30

Musa Kazım Efendi, Daru'l-Ffınfın öğrencilerine verdiği "Medreselerde Tedrisatın Islahı" adlı konferansında, öğrencilerde zihinsel alt yapıyı sağlamak için şöyle der:

"Şimdi, medreselerimizin ıslahı cihetine gelince, o düşünülmektedir. Islahın gerekliliğini takdir etmeniz umulur. [Talebe: - Bu açık bir hakikat. Islahına gayret edilmesini 1ica ederiz.] Siz muhalefette bulunursanız, biz bir şey yapmayacağız. Siz bunu takdir idin, biz bu ıslahatı yapacağız. Her şeyden evvel bu ıslahatı yapmağa mecburuz.31

Musa Kazım Efendi yapmayı düşündüğü ıslahatın ipuçlarını ise aşağıdaki sözlerinde şöyle vermektedir:

"Her şeyden önce bu ıslahatı yapmaya mecbııruz diyen Musa Kazım Efendi "bugün zannederim ki yeni ilimlerden medreseZere hiç olmazsa beş altı tane konmalı. Şimdiye kadar ki takip ettiğimiz usulden birçokları değişmeli. Haşiye haşiye üstüne notlar. Bir defa onlar kaldırılmalı. Fakat metinler güzelce okunmalı, Lügat ve edebiyatla okunmalı" 32

zı Koca, Kiilliyat, s. 292-293. u Sırnt-ı Miistakim, sayı:54, c:3, İstanbul (ı Ramazan 1327 - 3 Eylüll325), s.22-23. 19 Sırat-ı Miistakim, aynı yer. » Sırat-ı Miistakim aynı yer. " Koca, Külliyat, s. 298. 31 Sırat-ı Miistakim, sayı:54, C:3 istanbul (1 Ramazan 1327 - 3 Eylüll325), s.22-23.

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu

Medresede önemli bir yere sahip olan Arapça öğrenimi üzerinde durup her öğrencinin "Arapça bilmesi zaruridir" diyerek söze başlayan Musa Kazım Efendi, özellikle dil öğreniminde haşiyeler ve ilgili notların gereğinden fazla okunmasını eleş~p yapılan yaygın hataları vurgulamaktadır. Bu nedenle asıl metni birinci planda tutup, yani metni okuyup şerhlere ikinci planda yer vermenin gerekliliğini şöyle vurgulamaktadır:

"Bir defa dil bi/inmeli. Sonra bunlar araştırma kitabı olmalı. Tenkit usulünü, daha doğrusu tenkit metodunu öğrenmek için birtakım felsefe düşünmüşler; bunları tertip etmişler. Maksad ı b ilmeli de ona göre eğitimde bulunmalı. Her şeyin sırası var, zamanı var. Fakat maalesefbiz bu sırayı, bu zamanı bilmiyoruz. İşte, onun için Arapça bilmiyoruz. Bir beyit gelir, şaşıp kalırsınız. Ne Abdulgafur'dan imdat var, ne İsamCian. Haydi, sözlüğe müracaat sözlükleri halledelim. Onun da araması için birçok zaman kaybediyoruz. Ne ise bulduk, fakat olmuyor. Tuhaf şey. Çünkü o sözcüğü layıkıyla anlamak için edebiyat lazım. Sonuç olarak, bu dersleri ıslah etmeli, metinlerle beraber lügat ve edebiyat okumal ı. Sonra layık olduğu şekilde fıkıh okumuyoruz. Zira zaman bulamıyoruz. Tefsir, Hadis, onlara hiç önem bile vernıiyoruz. Bu nasıl tahsil? Böyle şey olmaz.''33

"İyi ama biz Arapça okumuyoruz, belki Arabf !isan üzere yazılmış birtakım ilimler okuyoruz, deniyor; bu ne demek? Biz kitabımızı, Allah'ın kitabını bilmeyeceğiz mi? Dünyada hiçbir kavim yoktur ki kitabını bilmesin. Tevrat'ı Yahudiler bilir, çünkü kendi lisanlanyla yazılmıştır. Kuran-ı Kerim bizim lisanımız üzere n azil olmamıştır. O halde tercüme edelim. Bildiğimiz bir lisan varsa, o lisana tercüme edelim. Tercüme için ne lazım? Arapçayı iyi bilmek, eğer Arapça bilinmezse iyi tercüme de olmaz. Binaenaleyh ulemanın Arapça bilmesi zaruridir.''34

"Ne tuhafhale gelmiş: Önce bir şerh, sonra bir haşiye, bir haşiye daha; bir talikat, bir talikat daha ... Böyle bir kitabı ancak beş altı senede okuyabiliriz. Sonra: Bu kitaptan ne anladık, ne gibi konular öğrendik, diye sors ak, hiçbir şey yok. Bundan başka Arapça bir metnin bir mısraını anlamak şamndan değil. Çünkü bütün zaman tartışmalarla geçti. Gereksiz haşiye ve te~kitlerle uğraşmanın dil öğreniminde faydalı olmayacağını söyleyen MU.Sa Kazım Efendi "Vakıa, bu, pek boş değil. Fakat bu ne vakit olur? Bir kere, lisan bi/inmeli. Sonra bunlar mütalaa kitabı olmalıdır. Usul tenkidi, daha doğusu usul değerlendirmesi öğrenmek için bir takım felsefe düşünmüşler; bunlan tertip etmişler. Maksadı b ilmeli de ona göre tahsilde bulunmalı."35

ll Koca. Kiilliynt, s. 300. l< Sırat-ı Miistnkim, aynı yer. li Sırat-ı Mii.stnkim, ayru yer.

Mfisa Kazun Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreseterin Isialu 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

Özetle Musa Kazun Efendi'nin medreselerdeki eğitim öğretiine dair ıslah düşünceleri ana hatlarıyla şu şekilde sıralanabilir:36 ·

Medreselerdeki öğretim programiarına yeni ilimlerden en az 5-6 tane konulmalı,

Medreselerde şimdiye kadar kullanılan usullerin birço~ değiştirilmeli, özellikle başiyelerden ziyade metinler okunmalı, bunların iyi anlaşılması sağlanmalı,

İyi bir Arapça öğretimi yapılmalı, gereksiz dil felsefeleriyle oyalanmamalı,

Öğrencilerin Ar~ça eğitiminde çok fazla ayrıntılarla meşgul edilmeyip onların tefsir hadis, fıkıh gibi ilimlerde derinlemesine eğitim alması sağlanmalı,

Yabancı dil öğrenimine medreseler yer vermelidir.

MEDRESELER KONUSUNDAKi ÇALIŞMALARI

Medreselerde yenilik arayışları incelendiğinde aslında modernleşmenin eğitim alanına yansıyan yönünü görmek mümkündür. Eğitimin de zorunlu olarak içinde yer aldığı Türk modernleşme süreci, başından itibaren sancılı bir süreçtir. Esasen modernizmin kaynağı Batıöır ve modernleşme yolundaki diğer toplumlar, modern olabilmenin t.ek yolunun Batı'nın geçtiği aşamalardan geçmek olduğu düşüncesiyle hareket ederek moderrıleşmeye çalışmışlardır. Türk modernleşmesinin belli bir aşamadan sonra kabul edip uygulamaya çalıştığı dü.şünce d; bu· Ôİmuştur. Bu durum, toplumsal yapısı Batı toplumunun yapısına uymayan toplumlar için sıkıntılı bir sürece işaret eder.37

Isiahat fermanından sonra medrese mensupları, yaşayabilmelerinin yegane şartının gelişmelere -belirleyici karakterini bozmamak ve kaybetmemek şartıyla-ayak uydurmak olduğırnun farkına varmış ve çalışmalara başlamıştır. Düzenlemeler ile medreseler, geleneksel karakterleri dini eğitimi terk etmeden, şartların gerektirdiği öğretim alanlarını da programına alarak yaşama şansını kazanmaya çalışmıştır. Özellikle orta dereceli medreselerde meslek derslerinin yanı sıra kültür derslerine de yer verilmesi, öğretimin bu aşamasına genel eğitime oldukça yaklaştırınış; ancak dini karakterini de kaybettirmemiştir. Yüksek ve ihtisas öğretim aşamalarında ise din ilimlerine gerekli önem verilmiştir. Dolayısıyla son dönemlerde de medreselerirı, bütün öğretim aşamalarında dini karakterlerini muhafaza ederek asıl amaçlarının

öncelikle din görevlisi yetiştirmek olduğu görülmektedir.38 Yeniliklerin kaynağının,

36 Osman Demirci, Mıısa Kazım Efendi ve Kelam Ilmindeki Yeri, Y"ıiksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 200S, s. 7S-76.

37 M. Ça~ar Kurtdaş, "Osmanlıdan Cwnhuriyeıe Modernleşme Sürecine Kısa Bir Bakış': Hikmet Yurdıı Dergisi, ~ 2012, s (9), s. 112. ~ ,. Zeki Salih Zengin, "II. Meşrutiyet Döneminde OsmanWarda Medreselerin Islah Çalışmalan (Teşkilat ve Ders -§. Prograınlan)~ Diyaııet ilmi Dergi, 34 (2), 1998, s. SI. ~ ti.)

Erzuruınlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu

çıkış noktasıru irdelendiğinde devleti yönetenler, çarenin Batı tarzı modernleşmede -Batılılaşmada- olduğu kanaatindeydiler. Gerek Tarızimat ve Meşrutiyet dönemlerinde hiç kimse Batı'yı taklit etmek gibi bir düşünceyi açıkça ifade etmese de kaynağı ve referqnslan düşünüldüğünde eğitim ve diğer alanlardaki modernleşmenin bir çeşit taklit olarak değerlendirilmesi mümkündür.39

II. Meşrutiyet döneminde medresderin ıslahı konusunda zaman zaman Musa Kazım Efendi'nin de içinde yer aldığı resmi olarak dört çalışma yapılınıştır.40 Bunlar kronolojik sırayla ile şöyledir 41:

1. 16 Safer 1328/27 Şubat 1910 Medaris-i İlıniye Nizamnamesi

2. 10 Zilkade 1332/30 Eylül 1914 Islah-ı Medaris Nizamnamesi

3. 30 Cemaziydahir 1335/23 Nisan 1917 Medaris-i İlmiye Hakkında Kanun

4. 16 Zilhicce 1335/3 Ekim 1917 Daru'l Hilafeti'I Aliyye Medresesi lle Taşra Medaris Hakkında Nizamname.

Musa Kazun Efendi'nin müderrislikten şeyhülislamlığa kadar çeşitli görevler icra ettiği II. Meşrutiyet döneminde eğitim hayatı şöyleydi:

Modern eğitim kurumlannın hızla gelişme ve yaygınlaşmaya devam ettiği, devletin özellikle bu kurumlara önem vererek desteklediği görülmektedir. Buna karşılık geleneksel eğitim sisteminin devarnı medresderin ise en azından kendi hallerine terkedildikleri bilinmektedir. Ancak II. Meşrutiyet dönemi içerisindeki yaklaşık sekiz yıllık bir süre içerisinde medreseler resmi ve gayr-ı resmi sıfata sahip kişi ve kuruluşlarca ciddi olarak ele alınmış ve ıslah edilmeleri yönünde çalışmalar yapılmıştır.42

Isiahat girişimleriyle MCısa Kazım Efendi'nin de içinde bulunduğu İttihat ve Terakki yapılanması içinde medreselerde yapılması düşünülen yenilikler çerçevesinde bir hükümet politikasının da belirlendiğini görmekteyiz. Çünkü buridan sonra Şubat 1910Cia açıklanan Medaris-i İlıniye Nizamnamesi, İttihat ve Terakki'nin ağırlıklı olarak yer almış olduğu İbrahim Hakkı Paşa hükümeti tarafından hazırlanıp yürürlüğe konulacaktır. Esasen bu nizarnname programına bakıldığında Musa Kazım'ın öngördüğü şekilde Ulum-u Cedide adıyla ifade edilen fizik, kimya, cebir, hendese, kozmografya, tarih ve coğrafya gibi dersler bulunmakta idiY

39 Peyaıni Safa, Tiirk lııkılabma Bakış/ar, Ötüken Yayınlan, İstanbul, 1997, s. 101. -ıo Bu ıslah çalışmalanndan sadece 3. ve 4. Musa Kazun zamanında ilan edilmiş olup, diğerlerinin ise filai anlamda

geri planında yer almıştır. " Zengin, "II. M~rutiyet Döneminde Isiahat Çalışmalan Çerçevesinde Medreselerin .. . , s. 440-445 . .u Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet'in Başlannda Turkiye'de Medreseler ve Din Eğitimi~

Ankara Vniversitesi llahiyat FaJ.:iiltesi Dergisi, 43(2), 2002, s. 282 . .o Zeki Salih Zengin, Il. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ Yayınlan, Ankara, 2002 s. 90-93, Gürer,

Gelenekle Modemile Arasında Bir Meşrutiyet Şeylıülislômı ... , s. 52.

Mfisa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreseterin Islahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

Yukanda bahsedilen Il Meşrutiyet dönemi ıslah çalışmalannın bir kı.smını

sırasıyla ele alalım:

Medaris-i İlıniye Nizaınnamesi (27 Şubat 1910)

Modern eğitim kurumlarının hızla gelişme ve yaygınlaşmaya devam ettiği, devletin özellikle bu kurumlara önem vererek desteklediği görülmektedir. Buna karşılık geleneksel eğitim sistemirıirı deviınıı medreselerin ise en azından kendi hallerine terkedildikleri bilinmektedir. Ancak II. Meşrutiyet dönemi içerisindeki yaklaşık sekiz yıllık bir süre içerisinde medreseler resmi ve gayr-ı resmi sıfata sahip kişi ve kuruluşlarca her ıamankinden daha ciddi olarak ele.alınmış ve ıslah ediJ.n:ıeleri yönünde çalışmalar yapılmıştır. Dolayısıyla batılılaşmanın bir sonucu olarak da yorumlanabilecek medreselerdeki ilk resmi düzenleme, Şeyhülislam Hüseyin Hüsnü Efendi zamanında 1910 yılında ilan ed.ilmiŞtir.44

Isiahat girişimleriyle Musa Kazım Efendi'nin de içinde bulunduğu İttihat ve Terakki yapılanması içinde, medreselerde yapılması düşünülen yenilikler çerçevesinde bir hükümet politikasının belirlendiğini görmekteyiz. Çünkü bundan sonra Şubat 1910& açıklanan Medaris-i İlmiye Nizamnamesi, İttihat ve Terakki'nin ağırlıklı olarak yer alrruş olduğu İbrahim Hakkı Paşa hükümeti tarafından hazırlanıp yürürlüğe konulacaktır: Esasen bu nizarnname prograınlna bakıldığında Mılsa Kazım'ın öngördüğü şekilde Ulum-u Cedide adıyla ifade edilen fizik, kimya, cebir, hendese, kozmografya, tarih ve coğrafya gibi dersler bulunmakta idi.

Müderrislerin verecekleri dersler ihtisaslarına göre ayarlarnruş, fen derslerini vermek üzere medrese dışında öğretmenler görevlendirilmişti. Görevlendirilen müderrislerin ücretlerinde de iyileştirme yapılmıştı. Bu nizarnname, yalnızca Darü'l­Hilafeti'l-Aliye Medresesi'ni düzenlemekte, diğer medreseler, için bir talimatname çıkarılacağı belirtilmekteydi. Nizamname, Darü'l-Hilafeti'l-Aliye Medresesi'nin Ali kısmı üstünde ayrıca bu medreseyi bitirenler veya dışarıdan imtihan vererek bu seviyeye geldiğini ispat edenler için de ihtisas yapma imkanını sağlayacak olan Medresetü'l -Mütehassısin' e de yer vermektedir.45

Bu ıslah çalışması temelde kaliteli din görevlisi yetiştirmeyi amaçlasa da esasen batılı tarzdaki okullara muadil olmaya yönelik bir hazırlığın olduğu göze çarpmaktadır.

Islah-ı Medaris Nizaınnamesi

Osmanlı devletin ilmiye sınıfı içindeki güç dengeleri İttihatçıların desteği ile gittikçe reform yanlısı bir görünüm arz ediyordu. Bu görünüm 1910 yılında

'O .. Recai Doğan, "II. Me~rutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitim ve Öğretimi~ Anknrn Onivemtesi ~ ilahiyat Fakiiliesi Dergisi, c. 38, Ankara, ı998, s. 412,413. -§. 45 Zengin, II. MeşnttiyeNe Medreseler ve Din Eğitimi, s. 90,9ı; Doğan, agm, s. 413-4ı5. ~ til

Erzurumlu Şeyhulislam Musa .Kazım Efendi Sempozyumu

Şeyhülisla.mlık makamına Musa Kazım Efendi'nin atanmasıyla hayati bir dönüm noktasına ulaşmıştı. Çünkü reform yanlısı bir duruşla çok özdeşleştirilen Mfısa Kazrm Efendi, artık ilmiye teşkilatının başına geçmişti. Onun bu düşünce yapısı destekçileri arasında yeni umut ve beklentilere yol açarken, daha gelenekçi ve muhafazakar yapıdili çevreleri de endişelendirmişti. 46

' II. Meşrutiyet dönemi medrese ıslahat çalışmaları içerisinde özellikle devrio

ileri gelen bazı simalarının ve medrese mensuplarının özel gayretleri takdire şayandır. Bunlar arasında Şevketi'nin hazırladığı çalışmanın 1914 yılında hazırlanan Islah-ı Medaris Nizamnamesi üzerinde önemli tesirinin olduğu söylenebilir. Yine dönem boyunca Sırat-ı Müstak.im, Sebilürreşad ve Beyanü'l-Hak dergilerinde yayınlanan yazılar, en azından ıslahata duyulan ihtiyacın dile getirilmesi bakunından önemlidir. İşte bütün bu gayretler sonucu gündeme gelen, şekillenen ve uygulanan ıslahat çalışmalarının bir resmi olarak bir de gayrı resmi yönünün olduğunu belirtmeliyiz.

Islah- ı Medaris nizamnamesi medreselerin kuruluş yapısına dair bir dizi yenilikler taşır. 24 maddeden oluşan bu nizarnname ile öncelikle İstanbul medreselerini Daru'l Hilafeti'l Aliyye Medresesi adı ile tek bir medrese olarak düzenlenmiş ve orta öğretim birinci ve ikinci basamak (Tali Kısm-ı Evvel ve Sani) ve yü.ksek (Ali) kısırnlara ayrılarak her kısım dört sınıfa, her sınıf da dört şubeye ayrılmıştır. Her basamaktaki öğretim süresi de dörder yıl olarak tespit edilmiştir. Bunun da ötesinde Medresetü'l Mütehassısin adıyla bir ihtisas medresesi açılmıştır. Medreselerde son yıllarda eski önemini kaybeden ihtisas öğretiminin yeniden canlandırılması amacıyla yapılan bu çalışmanın 1911 yılından itibaren gündeme geldiği ve üzerinde çalışmaların yapıldığı bilinmektedirY

Nizamnamenin 'esbab-ı mücibesinde' belirtildiği üzere ulum-ı Aliye ve Aliye'nin hakkıyla öğrenilebilmesi için on iki senede tamamlanmak üzere on iki sınıf olarak tespit edilmişti. Her sınıfın da dört şubesi vardı. Tali kısırnlara 2080 öğrenci kabul edilecek, sınıflar 260, her bir şube de 65 öğrenciden teşkil edilecekti. Daru'l Hilafeti'l -Aliye Medresesi'nin her kısmında birer tane 'Müdir-i Umumi'; sınıf şubelerinde de birer müdür ~bulunacak ve bunlar aşamalı bir sırayla bir üsttekine ve Müdir-i Umumiler de Meşihata bağlı Ders Vekalet'ine bağlı olacaklardı. Daru'l­Hilafeti'l-Aliye Medresesi'nde öğretimi yapılacak dersler de Nizamnamedeki cetvelde gösterilmektedir. Elde edilecek sonuçlara göre derslerin artırılması veya değiştirilmesi, Meşihat makamının medrese müdür ve muallimlerinden seçeceği en az otuz kişiden oluşacak bir Encümen-i Mahsusöa Ders Vekili'nin gözetiminde yapılabilecekti. Medresenin Tali Kısımları Cumhuriyet döneminde açılacak olan İmam Hatip Okullarırun programını, Ali kısım ise Da.rül.fiinun bünyesinde açılmış olanİlahiyat Fakültesi'nin müfredat prograrnını anımsatınaktadır. 48

<6 Aroit Be in, Osmanlı Uleması . .. , s. 60·61. • 7 Zengin, II. Meşnıtiyette Medreseler ve Din Eğitimi, s. 94. " DoAan, "Il. Meşrutiyet Dönemi Eğilim Hareketlerinde ... , s. 4ı6-417.

MitsaKazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreseterin Islahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

Islahı Medaris Nizamnamesi incelendiğinde bugünkü okul düzeninin iyi bir · şekilde tespit edildiği görülür. Sınıfların müdürleri olduğu gibi sınıf şubelerinin ve müdürünün tayinini nizarnnameye almas~ ile düzeni gayet sıkı bir kontrol. ve sorumluluk altına alınış oluyordu. Bunu gerekçede şöyle ifade ediyordu: ((Bir müessese ne kadar iyi esaslara ibtina edilirse edilsin murakabe ve teftişten mahrum kalacak olursa matlup olan intizamı kemiliyle irae edem.iyeceği» düşüni.).lerek teftiş heyeti kurulmasırun gereği anlatılıyordu.49

1914 tarihli Nizarnname incelendiğinde görülecektir ki, 1910 tarihinde hazırlanan Medaris-i İlmiye Nizarnnamesinin, alınan kararlar, edinilen tecrübeler çerçevesinde değiştiril~bileceği ifadesinin bir sonucu olarak daha geliştirilmiş bir şekli olduğu görülür. İki nizarnname karşılaştırıldığında ise, 1914 nizamnamesi ile özellikle ders programlarının yanı sıra medreseni? kuruluş yapısında da önemli yenilikler getirdiği görülür. Medreseler çeşitli kısunlara ayrılmış, belirli alanlarda uzmanlaşacaklar için bir ihtisas medresesi açılması öngörülmüştür. Yine akutulacak program oldukça ayrıntılı düzenlenmiştir. Her dersin her sırufta, haftada kaç saat akutulacağı ve nizamnamedeki hükürnlerin uygulanmasına da açıklık getirmek amacıyla daha sonra bir talimatname hazırlanmıştır. Bu talimatnameye göre eskisi gibi programda dersler kitap adiarına göre değil, ihtiva ettiği bilimlerin adiarına göre tespit edilmiştir. Islah-ı Medaris Nizamnamesi bu· düzenlemelerle geleneksel medrese kuruluş yapısı ve ders programları konusunda köklü ve düzenli. yenilikler getirmiştir.50

Bunun sonucu olarak Islah-ı Medaris Nizarnnamesi ile önce İstanbul<ia sonra diğer illerde 29 adet Daru'l-Hilafe Medresesinin kurulması kararlaştırılmıştır.51

Şeyhillislam Musa Kazım Efendi, medresderin ıslahıyla ilgili yukarıdaki kanunla da yetirırneyerek, onun nesrinden yaklaşık 6 ay sonra, 16 ZUhicce 1335 ve 4 Teşrinievvel1333 (17 Ekim 1917) tarihli, "Darü'l-Hilafeti'l-Aliye Medresesiyle Taşra Medansi Hakkında Nizamnamenin yayımianmasını da sağlamıştır. Bu nizamnamede merkez ve taşrada bulunan bütün medreselerin eğitim ve öğretim sisteminde birlik ve bütünlüğe doğru gidildiği ve bu durumun halk ve idareciler tarafından da olumlu karşılandığı gözlenmektedir. Musa Kazım Efendi'nin şeyhülislfunlığı sırasında yaptığı önemli hizmetlerden bir diğeri ise, yaşadığı dönemde ortaya çıkan bazı çağdaş dini problemierin halledilmesi ve İslam dinine yapılan çeşitli saldırıların cevaplandırılabilmesi için 12 Ağustos 1918 tarihinde, şeyhülislılınl.ık merkezinde Daru'l- Hikmeti'l-İslamiyye adıyla bilimsel-akademik bir kurul (enstitü) oluşturması ve bu teşkilatın bir benzerinin bütün Osmanlı ülkesine bağlı taşra müftülüklerinde de kurulması için çalışmasıdır:'52

"Hüseyin Atay, Osınaıılılarda Yüksek Diıı Eğitimi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983, s. 267. 50 DoAan. un. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde ... , s. 4ı7 -4ı8. sı Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet'in Başlannda ... , s. 279, 280. "Ceride-i İlın.iye, IV/36 (Şaban; 1336), 1057-ı058, Derya Cömert, Şeylıülisltim Müsii Kt!zım Efeııdiiıiıı Hayah,

Eserleri ve Teftirdeki Metodu, Y"uksek lisans Tezi, Gaıi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006, s. ll, 12.

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu

Darü'l-Hilafe Medresesi, Islah-ı Medaris Nizamnamesi gereğince sonraki yıllarda örnek medrese tipi olarak Anadolu'nun çeşitli vilayetlerinde de açılmıştır. Taşrada açılan bu medresderin İstanbulöakinden öğretim süresi ve derecelerinin yanı sıra gers programları bakımından da farklı oldukları görülmektedir. Beş yıllık öğretim süreli bu medreseler orta dereceli öğretim kurumları olarak düzenlenerek programlarında İstanbulöakinden farklı olarak Farsça, Batı Dilleri ve Beden Eğitimi gibi derslere yer verilmemiş, buna karşılık UsUl-i Terbiye ve Talim (Eğitim ve Öğretim Metodu), İlahi, El İşleri ve Ziraat gibi derslere yer verilmiştir.53

Daru'l-Hilafeti'l-Aliye Medres esi'nin ilk sınıfına yeni öğrenci alınabilmesi için, bu öğrencilerin altı yıllık öğrenim görmüş olmaları şartı aranacaktı. Tali kısımları bitirenlere "şehadetname': Ali kısmı bitiren öğrencilere ise, Meşihatça tasdikli "icazetname, verilecek ve icazetname alanlar müderris unvanını kazanacak, İstanbul RuCıs-i Hümayunu'na nail olacaklardı. Demek oluyor ki, on iki yıllık öğrenimi bitirenler doktora öğrenimini de tamamlamış olacaklardı. s.ı

Atay, Şeyhillislam Mustafa Hayri Efendi'nin getirmiş olduğu ı914 medrese ıslahatının medresede yeni bir başlangıç teşkil edecek mahiyette olduğu ifade eder. Bir sene sonra yapılmış olan program değişikliği onu daha da mükemmel bir hale getirmeyi amaçlar. Eğer, Osmanlı ı. Dünya Savaşı çıkmamış veya ona fiilen katılmamış olsaydı ve Şeyhillislam olan Musa Kazım Efendi de Hayri Efendi'nin kurduğu nizarnı ileriye doğru tekemınili ettirmede muvaffak olsaydı, medresenin yıkılınası ile meydana gelen manevi bulıran ve çöküntünün gerçekleşmeyeceğini öngörmek­tedir.55

ı 9 ı 7 yılındaki çalışmalar içinde de mevcut teşkilat bazı değişikliklerle

muhafaza edilmiş, sadece derecelendirmede yer alan isimlerde değişiklik yapılarak Tali Kısm-ı Evvel Kısm-ı Sani, Ali ve Medresetü'l Mütehassısin adları yerine geleneksel yapıdan mülhem olarakİptida-i Hariç, İptida-i Dahil, Salın ve Medrese-i Süleymaniye isimleri kullanılmış, ayrıca orta öğretimden önce hazırlık sıruflarına yer verilmiştir. Yine ı9 ı2 yılından itibaren ;hliyetli ve imam ve hatipler yetiştirilmek üzere müstakil medreseler de açılrruştır. Yapılan düzenlemeler ile oluşturulan teşkilatın idaresi ise Meşihat'a b ırakılmakta dır. Bununla birlikte ı9ı 7 yılına kadarki dönemde medres el erin idaresi konusunda Me~ihat ile Evkaf arasında ikiliğin olduğu görülmektedir. 56

Islah-ı Medaris Nizamnamesinin uygulanmasının mali yönü de bulunmaktadır. Zira nizamnameye göre kendisine verilecek vazifeyi kabul etmeyen müderris işten çıkarılıyor ve maaşlan kesilerek başkalarının maaşlarına ilave

S> Zengin, ~Kurtul~ Savaşı Döneminde ve Cumhuriydin Başlarında ... , s. 280. 50 Doğan, ·n. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde ... , s. 417. ss Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s. 267. 56 Zengin, ~Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cwnhuriyet'in Başlarında ... , s. 279·281.

Müsa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Med.reselerin Islahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

ediliyordu (Madde 8) . Bu maddeye göre de aynı maaşla yeni ve daha zor görev yapacaklan belirtiliyor. Bu husus medresenin çok eleşti.rilınesinin sebeplerinde~ birini teşkil etmekteydi. Aslında medrese hükümetten mali hiç bir yardım görmüyor ve kendi yağı ile kavruluyordu. Bu mali irnkarisıılık problemleri medresenin ıslcih edilememesinin ana sebepleri arasında yer almaktadır. 57

Getirdiği yenilikler çerçevesinde Islah-ı Medaris Nizamnclın~si ile geleneksel medrese kuruluş yapısı ve ders programları konusunda köklü değişimler gerçekleşmiştir. Bu köklü değişimleri üzerindeki bazı küçük değişikliklerle

medresderin kaldırılmasına kadar devam ettiğini görmekteyiz. Bu yapıyla medresderin neredeyse Cumhuriyet döneminde kurulan İmam-Hatip okulları ve ll alıiyat fakültelerinin programiarına da örnek teşkil etmiştir. 58

Yeni müfredah beraberinde getiren bu Nizarnname ile medreseler, Maarif Nezareti'nin mekteplerine benzetilmek istenmiş, bu amaçla ders programiarına Batı Dilleri, Farsça, Tarih, Coğrafya, Heyet, Mekanik, Müsellesat, Hikmet-i Tabüye, Kimya, Resim, Terbiye-i Bedeniye, Hıfzısıhha, Usul-i Defteri, İlın-i İçtimai, İlın-i Nefs, Felsefe, Malumat-ı İktisadiye ve Maliye gibi dersler konulmuştur.

Medreselerde okutulan derslerin tayin edilmiş olan müderris ve muallirnlerin listesine bakaGak olursak, oldukça teferruata ka daı; inilmiş, programlardaki her derse bugün dahi bulmakta zorluk çektiğimiz yetenekli ve değer}lho~ı!lar bulmak ve tayin etmenin mümkün olduğunu görürüı.59

IL meşrutiyette medreseler üzerinde yapılan ısiahat çalışmaları üzerinde durulması gereken önemli noktalardan birisi de eğitim öğretim alanında yapılan çalışmalardır. Bu çerçevede hazırlanan yeni ders programlan birçok açıdan eskisinden farklı özellikler taşunaktadır. Hazırlanan programlar incelendiğinde daha önce medrese programlarında yer almayan batı dilleri Ttirkçe farsça, beden eğitimi resim derslerinin yansıra Tarızimat'tan itibaren çeşitli seviyelerdeki mekteplerde okutulan bir takun derslerin de programa alındıkları görülmektedir. Ytiksek dereceli ve ihtisas Medreselerinde Arapça ve din ilimlerine özellikle ağırlık verildiği, orta dereceli medreselerde ise yüksek dereceli medreseler hazırlık mahiyetinde din ilimlerinin yanı sıra matematik, fen ve sosyal derslere de önemli oranda yer verildiği görülmektedir. Diğer taraftan hazırlanan programların edinilen tecrübeler çerçevesinde sürekli değiştirilerek olgunlaştınlmaya çalışıldığı dikkat çekmektedir.60

Şeyhülislfun Musa Kazun efendinin medreseterin ıslah edilmesi konusundaki çok boyutlu çalışmalarını şu şekilde sıralayabiliriz 61:

57 Atay. Osmmılılarda Yiiksek Diıı Eğitimi, s. 268. 58 Osman Ergin, Tıirk MaarifTarilıi, ciltU, Eser Matbaası,lstanbul,l977, s. 122-129. " Atay. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s. 269. 60 Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet'in Başlarında ... , s. 280. 61 Gürer. Gelenekle Modemile Arasmda Bir Meşnıtiyet Şeylıülisliımı ... , s. 68.

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kılzun Efendi Sempozyumu

Daru'l-Hilafeti'l-Aliye medresesinin sınıflandırılmasında Hariç, Dahil, Salın, Süleymaniye gibi geleneksel isimlerin geri getirildiği göıülmüştür. Aslında isimlerdeki bu değişiklik reform içeriği taşımasa da Musa Kazım Efendi'nin ölçülü bir yenilik anlayı.şının pratikteki ilk uygulaması olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yeni medresede görev yapacak müderrislerirı bulundukları ilmi rütbelere uygun olarak maaş ve ücretlendirilmesi kesin bir şekilde bir sisteme oturtulmuştur. ttk defa maliyeden bu konuda yardım alınarak bu giderlere harcanmıştır.

Medrese öğrencilerinin mezuniyetten sonra elde edebilecekleri hak ve görevleri ayrıntılı bir şekilde bir usule bağlanmıştır.

Devlet sınırları içindeki büyük küçük demeden bütürı medreselerin bahsi geçen ıslah çalışmalarına dahil edilmesi bu işe verilen önemi göstermektedir.

Ders programlarında yapılan değişiklikler göz önüne alındığında medresedeki tüm öğretim faaliyetlerin kUrumun asıl amacına hizmet etmesirıi sağladığını göstermektedir.

Özellikle 1914 yılında yapılan çalışmalar ile medreselerin geleneksel yapılan terkedilerek idare, teşkilat ve ders programları konularında ciddi ve köklü bir yapılanmaya doğru gidişin öngörüldüğü anlaşılmaktadır. Ancak bu yeniliklerio dönem içinde aşamalar halinde gerçekleştirildiği de unutulmamalıdır.62

Isiahat konusunda ciddi ve köklü çalışmalar yapılmasına rağmen açık bir başarının elde edildiğini söyleyebilmek mümkün görünmemektedir. Ancak bunda devletin ekonomik, siyasi ve askeri yönlerden içinde bulunduğu fevkalade olumsuz şartların önemli payının bulunduğu bir gerçektir. Aynca, asırlardır varlığını belirli bir sistem içinde devam ettiren böylesi köklü bir eğitim kurumunu 8-1 O yıl gibi bir sürede çok farklı bir yapıya kavuştunnanın kolay olmadığını da gözden uzak tutmamak gerekir. Islah-ı Medaris Nizamnamesi ile bağlı olduklan makam hariç tutulursa medresenin bir ölçüde mektepleşmeye başladığı söylenebilir.63 ·

Daru-l'Hilafeti'l Alif e Medresesi ile Taşra Medreseleri Nizamnamesi

Daru'l-Hilafeti'l Aliye Medresesi ile Taşra Medreseleri Hakkırıda Nizarnname 1917 yılında Mftsa Kazım Efendirıin ikinci defa şeyhülisiamlık makamına atandığı dönemde hazırlanmıştır. Bu rıizamnamede özellikle bu konuya temas edilerek yukarıda sözünü ettiğimiz üç dereceli medreselerin nerelerde açılacaklan Meclis-i Mesllih-i Talebe tarafından yapılacak inceleme sonucuna göre, Meşihat tarafından

&ı Zeki Salih Zengin. "II. M~rutiyet Döneminde Isiahat Çalışmalan Çerçevesinde Medreselerin I<ııruluş Sistemi ve İdari T~kilaıı·: Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi ~a ve Uygulama Merke:ıi Dergisi (OTAM), 9, Ankara, ı999, s. 440,441.

61 Doğan, "II. M~rutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde ... , s. 417

Musa Kazım Efendi'de Eğitim Öi,'Tetiın ve Medreseterin ıslahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

kararlaştırılacağı beLirtilmektedir. Medresedeki her bir öğretim derecesi içip birer müdür tayin edilecek; aynca bu medreselerin açılacağı yerlerde mahallin müftüsünün başkanlığında medrese müdürü, evkaf memuru ve .ileri gelen iki müderristen oluşan, medresenin eğitim-öğretim ve idare işlerini düzenlenmesi yaru sıra her yıl yapılan tedrisatın neticesini rapor halinde Meşihat' a bildirmekle görevli birEncümen-i İlmi kurulacaktır. 64

ı 9 ı 7 yılında hazırlanan kanun ve nizarnname ile getirilen yeniliklere bakıldığında bir kısmının tamamen şekli yenilikler olduğu, beraberirlde önemli sayılabilecek yenilikleri de kapsadığı söylenebilir. Medrese isimlerinde değişiklik şekli gibi görünmekte; diğer· taraftan medreselerinidaresi hususunda meşihat makamına önemli görevler yüklemekteydi.65

Bu nizarnname tarihi süreçte Osmanlı Devleti zamanında yapılan medreseler konusundaki son ısiahat hareketi olması açısından da önemlidir.66

Musa Kazun Efendi'nin üzerinde önemle durduğu ıslah hareketierirlde medreseleriri derecelend.irilmesi, müfredatı, hoca ve öğrencileriri ödeneklerirıirı yaru sıra medreselerdeki öğretim kadrosunun nitelikleriyle de yakından ilgilendiğirıi görmekteyiz. Buralarda görev yapan müderrislere baktığımızda öğretici kadronun özenle seçildiğini görmekteyiz. Örneğirı Süleymaniye Medresesirlde

Hikmet-i İlahiyye- Şeyhillislam Musa K3.zırn'ın kendisi-···

Mantık- Elmalılı Harndi (Yazır)

Dm-i Nefs - Şevketi Efendi

Tarih-i Edyan - Şemseddirı (Günaltay) Bey

Felsefe-i İslamiyye Tarihi - İzmirli İsmail Hakkı Bey

Bunların dışında salın derecesinde ise;

'llirk Edebiyatı- Mehmet AkifErsoy

Fransızca - Cenab Şehabettin

İlın-i İctimai - Fuad Hulusi Demirelli gibi daha birçok önemli isimlerden oluşuyordu. 67

61 N esimi Yazıcı, "İkinci M~rutiyetten Cwnhuriyete Din Görevlisi Yetiştiren Kuruluşlar Üzerine Bazı Göıleınler~ TıirkiyeCie Din Eğitimi ve Öğretimi, İstanbul, 1993, s. 90-97; Zengin, Medreseler ve Din Eğitimi, 96,97, Zengin, Kurtuluş .... , s. 281-284; Doğan, 419-420.

65 Zengin, ll. MeşnıtiyeHe Medreseler ve Di11 Eğitimi, s. 96,97. 66 Doğan, ~n. M~rutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde .. . , s. 420. 67 Atay, Osmmılılarda Yiiksek Di11 Eğitimi, s. 294-296.

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu

Sonuç

Musa Kazun Efendi Memleketi olan Erzurum'da temel eğitimini aldıktan sonra geri kalan eğitimini İstanbulöaki Osmanlı medreselerinde tamamlamış, daha sonra eğitim ve öğretimini kendi uğraşlarıyla geliştirmiş, sosyal ve siyasi faaliyetlere katılmaktan kendini alamarruş bir şeyhillislam olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yaşadığı dönemde insanların vurdwnduymazlığından yakmarak bireysel ve toplwnsal sorunlarla ciddi olarak eğilmiştir. Bu tutwnu onun insanlan bilinçlendirme çabalarına somut bir örnek olmuştur. O, sadece bir şeyhillislam veya bir İslam alimi olarak kenara çekilmiş bir kişi değil, çağın problemlerine çözüm arayan bir aksiyon insanıdır. Bu nedenle, bir taraftan ülkenin ve diğer taraftan İslam dünyasının kurtuluşu için eserler yazmış, konferanslar vermiştir. Osmanlı Devleti'nin en sıkıntılı günlerinde yaşamış olan Musa Kazun Efendi, bu çöküşün olmaması için bütün gayretini sarf etmiş bir devlet adamı olarak değerlendirilebilir.

n. Meşrutiyet döneminde en uzun süre şeyhillislamlık makamında bulunma özelliğini taşıyan Musa Kazım Efendi, bu önemli görevini İttihat ve Terakki Cerniyeti'ne olan sıkı ilişkilerine borçludur. Aralıklarla beş defa getirildiği Şeyhülislamlığı sırasında İttihat ve Terakki'nin politikaları doğrultusunda ilmiye teşkilatında medrese ve tekke reformlarını gerçekleştirmiştir.

Isiahat ve yenileşme konusundaki temel yaklaşımlarıyla Musa Kazun Efendi, Osmanlı Devletinin ilerici ve gelişmed ulema tipinin bir temsilcisi olmuştur. Özellikle, İslam dinine dayanarak yabancı dil eğitimine karşı çıkanlara şiddetle cevap vermesi, yabancı dil eğitiminin günah olmadığını ispat etmek için çeşitli deliller getirmesi, onun içinde yaşadığı toplum, kültür ve anlayış seviyesi bakunından ne kadar ileri olduğunun bir göstergesidir.

II. Meşrutiyet döneminde yapılan yeniliklerdeki b~lıca amacın medresderin eğitimdeki yeni gelişmelere ve devrin şartlarına göre yeniden reorganizasyonu ve ihtiyaca cevap verebilecek kaliteli din görevlisi yetiştirebilme çabası olduğu görülmektedir. Çünkü medfeselerde meydana gelebilecek olumlu yöndeki değişim toplwnsal zilıniyetin gelişmesine katkıda bulunacaktı.

n. Meşrutiyet dönemi İslamcılık akımının önemli temsilcilerinden olan Mt1sa Kazım Efendi'nin siyasi konularla ilgili yazılarında işlemiş olduğu asıl düşünce İttihat ve Terakki'nin dinsel açıdan meşruiyetini savunmak ve bu cemiyetin meşruti yönetirnin getirilmesincieki rolünü vurgulamak olmuştur. Bunu yaparken de modem çağın birer ürünü olan demokrasi ve insan haklanrun İslam dini ile tam bir uywn içerisinde olduğunu ispatlamaya çalışnuştır.

M'fisa Kazım Efendi'de Eğitim Öğretim ve Medreseterin Islahı 1 Yrd. Doç. Dr. Macit Yılmaz

Kaynakça

Akşin, Sina (2003), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, imge Kitabevi, İstanbul

· Altunsu, Abdülkadir (1972), Osmanlı Şeyhülislamlan, Ayyıldız Matbaası, Ankara.

Arı, M. Salih {1994), "Osmanlılarda Şeyhülislaml.ık Müessesi~ Yüzüncü m Oniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı:1, cilt: ı, ss. 170-178.

Atay, Hüseyin (1983), Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları, İstanbul.

Bein, Amit (2013), Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti, Kitap Yayınevi, İstanbul.

Cebeci, Suat, (2004), "Din Eğitiminde Medreseden Mektebe, Mektepten Nereye?': Sakarya Universitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 10, Sakarya, ss. 197-203.

Cicioğlu, Hasan (1985), Türkiye Cumhuriyetinde İlk ve Orta Öğretim, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara.

Cömert, Derya (2006), Şeyhülislam Musa Kazım Efendi'nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi- Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Demirci, Osman (2005), Masa Kazım Efendi ve Keltim İlmindeki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Doğan, Recai (1998), "II. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitim ve Öğretimi': Ankara Oniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 38, Ankara, ss. 361-445.

Ergin, Osman (1977), Türk Maarif Tarihi, ciltll, Eser Matbaası, İstanbul.

Ergün, Mustafa (1982), "II. Meşrutiyet Döneminde Medreseterin Durumu ve Islah Çalışmaları", Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, ss. 59-89.

Gürer, Ahmet Şamil (2003 ), Gelenekle Modernite Arasında Bir Meşrutiyet Şeyhülislamı: Musa Kazım Efendi (1861-1920), Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

___ .2010, "İttihat ve Terakki'nin Bir 'Fırka Şeyhülislamı' Arayışı ve Musa Kazım Efendi'nin Şeyhülislamlığa Getirilişi': Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish, 5 ( 4), ss. 1186-1206.

Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu

Hızlı, Mefail, (2004), 'Mıadoluöaki Osmanlı Medreseleri: Bir İcmal'; Türkiye Araştırmalan Literatür Dergisi, cilt 2, sayı 4, ss. 371-409.

Kara, İsmail (1997), Türkiyelle İslamcılık Düşüncesi I, Kitapevi, İstanbul.

Koca, Ferhat (2002), Külliyat, Dini ve İctimai Makaleler, Ankara Okulu Yayınları, Ankara. '

Kurtdaş, M. Çağlar (2012), "Osmanlıdan Cumhuriyete Modernleşme Sürecine Kısa Bir Bakış'; Hikmet Yurdu Dergisi, S (9), ss. 101-114.

Kütükoğlu, Mübahat (1978), "Ders Vek.aleti ve Müderris Defteri': İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. VII, !stanbul Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, İstanbul, s. 204-207.

Safa, Peyami (1997), Türk İnkılabına Bakış/ar, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Sarıkaya, Yaşar (1997), Medreseler ve Modernleşme, İz Yayıncılık, İstanbul.

Yazıcı, Nesimi, "İkinci Meşrutiyetten Curnhuriyete Din Görevlisi Yetiştiren Kuruluşlar Üzerine Bazı Gözlemler~ Türkiyelle Din Eğitimi ve Öğretimi (içinde), İstanbul, 1993, ss. 90-97.

___ 1999 "Son Dönem Taşra Medreseleri Üzerine Bazı Düşünceler'; Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (Tebliğler), İstanbul, (Ed: Hidayet Yavuz Nuhoğlu), ss. 437-445.

Zengin, Zeki Salih, (1998), "II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlılarda Medreselerin Islah Çalışmaları (Teşkilat ve Ders Programları)'; Diyanet İlrni Dergi, 34 (2), ss. 43-52.

_ __ (1999) "II. Meşrutiyet Döneminde Isiahat Çalışmalan Çerçevesinde Medreselerin Kuruluş Sistemi ve İdari Teşkilatı': Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 9, Ankara, ss. 431-449. 1

_ _ _ (2002), II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ Yayınları, Ankara. ·

_ __ (2002) "Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet'in Başlarında Türkiyeöe Medreseler ve Din Eğitimi'; Ankara Üniversitesi nahiyat Fakültesi Dergisi, 43(2), ss. 277-313.