Eski ehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

iSLAM DUNY ASINDA KUTUPHANECiLiGiN DOGU~U VE iLK ORNEKLERi

OZET

(BEYTU'L-HiKME'DEN DARU'L-HiKME'YE)

Yrd.Dof.Dr. Necati AVCI

Osmangazj tlniv. ilahiya/ Fak.

lslamiyet' in geli~i ile birlikte A rap toplumunun dUnyast de~i~mi~. gizli yetenek­leri ayt~a ylkmt~ ve hayatm ala~1 bamba~ka bir kU!tUrle taru~maya ba~lamt~tlr. Islam' m, topluma verdiAi dinamizm sayesinde 90k ktsa denebilecek bir sUrede MUsiUmanlar U9 kltaya yaytlmt~. 90k eski medeniyetlerin be~iklerini ele ge9irmi~. bOylece bu medeni­yetlerin sorunlartyla da kar~t kar§tya gelmi~lerdir.

DOrt halife doneminde (632-660) fetihler sonucu ortaya 91kan bu durum kar§tsm­da yozlllmesi oncelikli olan sorunlar olduAundan, sosyal baktmdan goze yarpacak kay­da deAer bir lctilttirel ah~veri~ ve ilerleme kaydedilememi§tir.

Emeviler doneminde (660-750) ise, bilimsel eserlerin ortaya ylkt§t, yabanct bilim adamlarmm degi§ik dillerden yeviriler yapmaya yonelmesi, halifelerin ve devlet ileri gelenlerinin bilimsel eserlere ve kitap edinmeye egilim gostermeleri artrnt§ ve ileriki donemlerin ktittiphaneciligine bir zemin haztrlanmt§tlr.

Abbasi donemine gelindiginde (750-1258), ozellikle de bu donemin ba§langtcm­da once ilk ozel ktittiphaneler sonra da gene! ktittiphaneler te§ekktil etmeye ba§lamt§, halife. vezir ve devletin diger ileri gelenlerinin te§vikiyle de bazt bilim adamlart, §irn­diki ktittiphanelerimizin temelini atmaya ba§lamt~lardtr. Bunlarm en goze yarpan nti­muneleri; Batlamyusogullannm iskenderiye'de kurdugu iskenderiye, Abbasilerin Bag­dat'ta kurdugu BeytU'I-Hikme ve Faumilerin Kahire'de kurdugu Daru'I-Hikme; yazt· mtzda ele altnmt§ ve okuculara sunulmu~tur.

Anahtar Kelimeler

Kiitiiphanelerin dogu~u. Daru'l-Hikme, Beytu'l-Hikme, Emevf, Abbasi, Fatzmfler.

l.G~ islamiyet'in b~langtct, arkasmdan DOrt Halife donemi (632-660) veE­

mevllerin ozellikle ilk donemlerinde (660-750), islam dininin taruttlmasJ ve fetihlerle ugra§tlmast sonucunda, sosyal ve killtilrel konulara gerekli zaman aynlam1yordu. Emevi doneminin ortalanndan itibaren kayda deger killtilrel ferdi k.JpJrdanmalar ba§lamJ§ttr. Mesela bu donemde, iktidardaki beklentisini yitiren Halid b.Yezid'in tercilme yall§malarmJ gosterebiliriz. Nitekim Halid, Mlstr'dan ~am'a gelen ve Yunanca'y1 iyi bilen bir kiSJm miltercimlere kimya, astroloji ve ttp ile ilgili bazi kitaplan tercilme ettirmi§tir (tbn en-Nedim, 1988, 303; lbn Hallikan, 1969, Il/226.). Arkasmdan Abdulmelik b.Mervan ve oglu

Velid laraftndan Fars~ ve Grekye divanlar Arapya'ya yevrilmi~; Abbasilerin iktidara gelmesiyle de MtisiUrnanlar, l rak, Iran, Mlsu, Yunan ve Hint medeni­yetlerinin bilimsel ve ktilttirel mahsullerinden istifade etmeye ~lamJ~Iard1r. B<>ylece daha evvel lskenderiye ve Cundi~abur'da olduAu gibi Bagdat'la da ktitUphaneler kurulmaya ~lanm1~Ur. Bu kUitUr merkezlerinde ye~itli bilim­lerde Yunanca, Hintye, Grek~e. Stiryanice, Fars~a ve Nebatice'den Arapya'ya tercUmeler yap1lrru~ , bu terctime i~inde yine bu milletlere mensup pek ~ok kimse yer alrru~tlr.

Birer kUitUr merkezi olan bu ktittiphaneler; Emevi-Abbasi devirlerinde bilim adamlanrun, bilimi yaymak Uzerc, ba~vurduklan en onemli kUittir yerle­riydi. Zira bu d6nemlerde yazma eserlerin nadir ve fiyatlarmm ~ok yilksek ol­mas• nedeniyle, say1h bilimsel eserleri zenginlerden b~kas1 saun alam1yordu. Bu durumu g<>ren o zarnarun baz1 varhkh bilim perver insanlar1, iyerisinde )C­

Ieri kadar kilap toplayan ktittiphaneler yapllrarak, kapllanru halka a~ma yoluna gitmi~lerdir. Batlamyusogullar• iskenderiye, Faumiler Daru'I-Hikrne ve Abba­siler ise Beytil'I-Hikme'yi bu arna~la kurmu~lard1r (Zeydan, 1902, III/21 0).

Kilaplann toplandJg• merkezler, Abbasiler doneminde Bagdat'taki Bey­tti'I-Hikme ve Fat1mller doneminde Kahire'deki Daru'l-Hikme gibi ktiliipha­neler idi. 0 zaman i~in mtikemmel say1labilccek bu ktittiphaneler, sonralan ti­niversitelerin yekirdegini olu~turmu~tur. Bu gibi merkezlerin staltilerinin tari­fi haki<Jnda bilim adamlart gorti~ aynhgtnda bulunm~lardJ, bunlan ktittiphane mi yoksa medrese mi kabul edeceklerdi? Ancak ~Uphe gottirmeyecek bir ger­~ek vard1 ki, o da bu merkezler hem medreselerin hem de ktittiphanclerin g~ revini bir arada tistlenmekte ve yerine getirmekteydi.

Ozellikle bir I<Jstm islam tarih~ileri; Islam devletlerinin en parlak done­minde kurulan bahsini edecegimiz ktitilphanelerin, gtinlimliz bilim enstitil ve ti­niversitelerinin yapllg• gorevi yerine getirdigi konusunda, tamarn1yla herntikir­dirler. Kitaplar; matbaalar icat edilmeden once, sadece zenginlerin tekelinde ve elde etmeye gU~Ierinin yettigi,ltiks vc pahah el yazmalanndan ba~ka bir ~ey de­gildi. Bilim, Islam medeniyetinin ~ansmdan olacak ki, onu seven bazt varhk11 kimselerin, ktittiphaneler kurmaya yonelmeleri sayesinde, bilimden istifade et­me arzusunda bulunan ogrenci ve aydmlarm hizmetine sunuldu. B<>ylece gil gi­de ~ok btiytik bir oneme sahip pek ~k ozel ktittiphane ortaya ~•km1~ oldu.

Bu <>zel ktiltiphanelerden biri; Bagdat yakmlanndaki, Kufs beldesinde. Kerker adh bir arazide, Ali b.Yahya el-Mtineccim'in (ei-Mtineccim (201-275/816-888). Iran II bir ail eden gelmekte idi. Haber ve ~iir rivayet~isi, usta bir ~air olup, Abbasi Halifesi Mtitevekkil'in ve ondan sonrakilerden Mutemid'in zamanma kadar, saray nedimi idi. Samcrra'da vefat ederek orada gomtildU. E­scrleri: Kitab et-Tablh, Ahbar Ishak b.lbrahim, e~-~u'ara ei-Kudema ve'l -l sla­miyyOn. Bk. Ibn Asakir, Tarih Dima~k. Dima~k h.l324, I/283; Ibn Hallikan, a.g.e., Kahire h.l275, l/449; Kehhale, 1957, VII/261; 1984, 686.) muhte~em bir ~iftligi ve i~inde ~irin bir saray1 ile birlikte in~a ettirdigi "Hizanetu'I-Hik­me" kitaphg. idi (ei-Harnevi, 1936, V /467; ~elebi, 1966, 111/230; Ibn en-Ne­dim, 1971, 243). Bu ktitUphaneye ayn1 zarnanda "Hizanetu Kutubi'I-Hikme" de denirdi. Tanmm1~ edebiyat~1lardan Yakut ei-Hamevi'nin (575-62711 179-

8

1229) anlatu~ma gore (ei-Hamevi, h.1323, XV /12; k:r~. Ahmed Em in, 1935, I­U65); insanlar her tilkeden buraya alan akm geliyor; kendilerine comert~ su­nulan kitaplardan ve ortamw huzurundan yararlarup ~§itli bilim dallarmda her ttirli.l bilgiyi o~reniyor; bunlann bi.ittin giderleri ise, Ali b.Yahya'run Ozel mal variJgJndan kar§llaruyordu.

Bu Ozel ki.iti.iphanelerden bir di~eri de Hamdanilerin hi.iki.imdarhgJ sJrasm­da, ~air ve §lim biri olan Ebu Kas1m Cafer b.Muhammed b.Hamdan el-MavsJ­Ii'nin (Cafer b.Muhammed b.Hamdan Ebu'I-Kas1m e~-~afii ei-Mavsili (240-323/854-935). Edebiyatyl, §air, ele~tirmen, f1kih, usul, felsefe, hendese, fizik, nahiv ve dil alimidir. ~ati-i f1khJ ile ilgili bir ka9 eseri vardir. Edebiyat eserleri i­se ~unlard1r: ei-Bahlr Fi q'ar ei-Muhaddjsin, e~-~iir ve'~-~u'ara (yanm kalrru~ bir eser), es-Serikat (yanm kalms~ bir eser), Mehasin ~·ar ei-Muhaddisin. ibn en-Nedim, 1971, 1/149; Yakut, VII/190-205; Katip (.:elebi, 1941, 1/219; Kehha­le, 1957, III/147; ~elebi, 1976, 134) Musul'da in~a ettirdi~ "Daru'l-tlm"dir (Muncid, 278). Ebu Kassm; yapurdJgJ bu ki.iti.iphanenin i9indeki eserleri, arzu e­den bi1im adamlan ve O~rencilerin ruzmetine vakfetmi~ti. Ktiti.iphaneye giri~ herkese serbest ve i.icretsizdi. Buraya bir yoksul veya uzak bir yerden biri u~ra­ds~l zaman, varhkh o1an ki.iti.iphane sahibi ona bir rniktar kirtasiye ve biraz da pa­ra verirdi. Ki.iti.iphanede, o donemde tarunmJ~ bi.iti.in bilim dallanna ait kitaplar mevcuttu ve senenin her gi.ini.i a91kU (~elebi, 1976, 135). Buna benzer bir kiiti.ip­hane de Basra'da, Ha.Jid b.Yezid'in kiiti.iphanesi idi. Muhammed Kurd Ali'nin ri­vayetine gore (M.K. Ali, 1934, 112); lslam tarihlnde ozel ki.iti.iphanesi bulunan ve ayru zamanda bir kiiti.iphaneci olan ilk §ahJs Ibn Sivar idi. Burada, eski a.J im­lerin kitaplar1ru ortaya 91karmaya ozen gosteren ve Yunanistan'dan getirtHen bir grup Yunan bilim adarrurun, Latince bilim kitaplar1m Arapya'ya ~virmeleri is­tenrni~ti. Bu ozel ki.iti.iphanelerden baz~lar1 da "Nas1r Lidinillah", "Mu'tas1m Bil­lah", "Feth b.Hakan", "Huneyn b.ishak", "Klfti", "ibn H~~ab", "lsfahani", "tb­nu'1-Em1d" ve daha pek 90k benzeri varhkl1 a.Jimlerin ozel kiiti.iphaneleri idi. Bunlardan ibnu'l-Emid'in ki.iti.iphanesi dikkate de~erdi. Burada bulunan eserler hayli zengin ve de~erli idi. Kitaplar1m yak severdi, saray1 ya~alandJ~J zaman, ki.iti.iphanesine dokunulmadJ~mJ duyunca pek yak sevindi (ibn Miskeveyh, 1914, IV/301). Yukanda ad! geyen bu kiiti.iphaneler, bilim adamlar1 ve o~renci­lerine her 9e~it bilimin de~i~ik eser1erini sunmas1 yanmda birer e~itim-o~retim kurumu, yani medrese gorevini de yapmaktayd1 (~elebi , a.g.e., 135). Bu ki.iti.ip­haneler, her ti.irli.i ihtiyac1 en iyi ~ekilde ka~llamak i9in planlanrru§ ve teferrua­una kadar onem verilmi§ti. Ba~dat, Basra, Musul, Kurtuba, Kahire, ~iraz ve benzeri yerlerde ki.iti.iphaneler i9in ozel ve belirli planlarda binalar yaptlrru~tJ. Kitap salonlar1, holler, odalar, raflar ve dinlenme ile saghk yerleri itina ile ve dinlendirici olmak lizere dtizenlenmi~ ve tefri~ edilmi~ti.

Ki.iti.iphanelerde, eserlerin kataloglanmas1 ve Odlin9 verilmesi bu gorev­leri yapan gerekli uzman personel tarafmdan ylirtiti.ilmekteydi. Bu personeller genellikle §unlardan olu~urdu:

Hazin veya kliti.iphane sorumlusu, Mlitercimler, Mlistensihler, Mticellit­ler, Mlinaviller, Mi.i§rifler (bu gorevliler genellikle bi.iyi.ik ki.itliphanelerde go­rev yaparlard1) (~e1ebi, a.g.e., 152; Demirci, 19%, 79).

7

Aynca bu ktitilphaneler, kurucusu, kurulu~ amact ve hizmet ozelliklerine gore de ~u ~ekilde ele almabilirler:

Genet ktittiphaneler: BeylU'I-Hikme, Necef Haydariyye Ktiltiphanesi, Basra ibn Sivar Ktiltiphanesi, Sabur'un Hazinesi (Daru'l-llm), Zeyd:i Mescidi Valuf Hazinesi, Kahire Daru'I-Hikme, Medrese ktilUphaneleri.

Yan genel ktitUphaneler: Nam Lidinillah'm kUtUphanesi, Musta'stm Bil­lah'm kUtUphanesi, Faumi halifelerinin ktiltiphaneleri.

Ozel ktiti.iphaneler: Fetih b.Hakan'm ktittiphanesi, tbnu'I-H~~ab'm kti­lUphanesi, Muvaffak Ibn Mutran'm ktitilphanesi, Cemaluddin Ktfti'nin ktiltip­hanesi, MUbe~~ir b.Fatik'in ktittiphanesi, Efraim b.Zeffan'm ktitilphanesi, 1-madu'd-Din lsfahani'nin ktiltiphanesi.

2. isKENDERiYE KUTUPHANESi

Genel ktittiphanelere gelince, belki de en me~huru ve ~Uphesiz en eski ve onemlisi; kokeni Makedonyalt lskender'e (m.o. 356-323) dayanan lskende­riye eski Universitesine baglt ve milattan once 3. ytizythn ilk yansmda (~elebi, Ill/227; Zeydan, 1967, IV/468.) Batlamyuslann in~a ettigi; Kayzer donemin­de yanan "lskenderiye Ktittiphanesi"dir (Ebu'l-Ferec, 1945 U116). 0 stralarda, bu ktittiphane iyerisinde yakJ~tk be~ytizbin cilt eser bulunuyordu. Antonyo, Ktiytik Asya'da bulunan "Berjamun" ktiltiphanesindeki kitaplan oraya ta~ttUr­dt. Bir iddiaya gore "Antonyo", lskenderiyc ktittiphanesindeki zarann bir lus­mmm telafi edilmesi iyin, ikiytizbin cilt eseri kapsayan bu kitaplan, Kleopat­ra'ya hediye etmi~tir.

islam devletinin gtiylti oldugu ytizytllarda parlayan ba~ka ktiltiphancler de vardt; bunlardan bir tanesi, Bagdat'ta bulunan "BeytU'I-Hikme" ve biri de Kahire'deki "Daru'I-Hikme" idi.

3. BEYTU'L-HiKME

Emevi devletinin orta donemlerinde ba~layan, genelliklc bireysel bir il­gi ile devam eden yeviri yalt~malan, Abbasi devletinin kurulu~una kadar da­gmtk bir ~ekilde stirmti~ttir. Bu dagmtk yalt~malar daha sonra bazt Abbasi ha­lifelerinin ozel ilgi gostermesi ve Beytti'I-Hikme'nin kurulmastyla bir araya getirilerek derlenip toplanmt~ttr (R. Muhammed, 1980, 317 vd; Olken, 1935, 64). Beytti'l-Hikme'nin kurulmasmm astl sebeplerine gelince, bunlar daha yOk fikri ve manevi sebeplerdir.

BeytU'l-Hikme'nin kurulu~unda ilk Abbasi halifelerinin; Mansur, Harun Re~id ve Me'mun'un gayret, destek ve te~vikleri yOk onemli bir unsur olmu~­tur. Halife Mansur'un, Islam devleti stmrlan iyinde bulunup unutulmak Uzere olan bilimlerin, muhafaza edilebilmi§ eserlerini toplatmast ve bu eserlerin ter­cUmesini emretmesi; alirnleri ve edebiyatytlan saraymda banndtrarak onlara comertye davranmast; lip, manuk, matematik, astronomi ve benzeri bilimler­deki yah~malan te~vik etmesi; fikr'i, bUytik bir hareketi ba§latmt§lir. Boylece

•

halife Mansur zamanmda ( 137-1581754-774) Beytu'I-Hikme'nin ilk ~ekirdegi olu~turulmu~ (Ataullah, ts., 151), Harun Re~id zamanmda (170-1941786-809) desteklenmi~, Me'mun (198-218/813-833) taraftndan ise, 217 (832) ytlmda Bagdat'ta tamamlanmJ~, son ~eklini al m1~ ve kurulmu~tur <Selebi, 1960, 159; O'Leary, 1972, 99; Mazhar, 1969, 67; Ali i. Hasan, 1972, 407. Young, 1979, 112; Ataullah, ts. 41; Rufa'i, 1927, 1/379; Hitti, 1989, l/478; el-Behiy, 1992, 185; Selebi, 1976, 76). Halife Cundi§abur medresesinden hocalar getirttigi gi­bi, saraymda tranll, Ermeni, Stiryani, Nasturi, Hintli, Yunanh vb. 9e~itli mil­letlere mensup alimleri de banndtrml§llr (Usaybi'e, 1882, 1/193). limleri koru­ma ve te~vik i§i, Harun Re§id zamamnda da devam etmi§tir. Halife Me'mun ise bilim te§vildne, kendinden onceldlerden kat kat fazla onem verrni§tir (ibn en-Nedim, 1970, 206; Rom Lando, 1977, 81; er-Rufa'i, 1971, 348; W. Bart­hold, 1973, 31). Bu ktittiphane, 1skenderiye Oniversitesi ktittiphanesinden sonra kurulan en btiytik ktittiphane olmu§tur. c;agm geli§rni§ ktittiphanelerin­de bulunan rasathane, yC§itli bilimler ile ilgili ktittiphane bOIUmleri, yeviri he­yetleri gibi klstmlar bu bilim kurumunda da bulunmakta idi. Burada Yunanca, Farsya, Hintye, Klptice ve Aramice yazJirnl§ ye~itli bilimlerden yap1lan yeviri­ler ve diger yah§rnalar Me'mun doneminde zirveye ula§ll. Harun Re§id ise, bu ktittiphaneye; Mtisli.imanlann gaza yapuklan Ankara, Amuriye ve Bizans Ul­kelerinden saglad1klan kitaplart naklettirdi (Usaybi'e, 1882, 1/175). Aynca Me'mun, Bahti§u'un ogrencisi olan Nasturi tabip Yuhanna b. Maseveyh'i ( 161-243/777-857), eski kitaplar1 terctime etme dam§rnanhgma tayin ettigi gi­bi bu ktittiphanenin reisligine de getirmi§tir (~elebi, 1966, Ill/228). Ayru za­manda Me'mun, ktilttirlti ve bilim sevgisiyle dolu veziri, Sehl b.Harun'u da bu ktittiphanenin ba§ danJ§rnanhgma atam1~t1r. Buraya, Me'mun'a Klbns Adast yo­neticisinden hediye edilen, bir hayli Yunanca kilap da geldi. Aynca istan­bul'dan ba§ka eserler de gonderildi ; Me'mun bu kitaplan Bizans imparatorun­dan istemi§ti. Kitaplar, konulanna gore tasnif edilmi~ti. Bu ktittiphaneye; ye­virisini yapuklan konularda bilimsel deneyimleri olan, Arap~a ve Yunanca dil­lerini yok iyi bilen miilercimler, ozenle se9ildi.

Halife Harun Re§id donemindeki en me§hur mtitercimJerden "Ebu Sehl Fadl", "Yuhanna b.Maseveyh", "ibn Batrik", "Huneyn b.ishak", "Orner b.Fer­han", "Sabit b.Kurra" ve daha ba§kalanm sayabiliriz. Ktittiphanede gorev ya­pan bu mtilercimler 9e§itli din ve milletlere mensup idiler. Ktittiphanede ayn­ca mtistensihler de bulunuyordu, bunlara ldtaplar getirtiliyor, onlar da bu eser­leri ve i9indeki resimleri naklediyorlardt; ldtap sahibi, ldtabmt vermekte tered­dtit eder veya nazlarursa, mtistensihler onun ayagma kadar giderlerdi. Mtisten­sihler, geceli gtindtizli.i nobetle§erek, vardiyah ~ah§mayla gorev degi§ikligi yaparlard1.

Beytti'l-Hikme Ki.ittiphanesi, Me'mun zamarunda, en parlak donemine, zirvesine ula§ll. Se9kin bir bilim merkezi haline gelerek, isteklilerine 9e§itli bilimleri sunrnaya ba§lad1. Bu bilimler lip, felsefe ve hikmeti de kapsamakta idi. Me'mun ise, bilime vaktini veren ve ozen gosteren a!imlere ilgi , destek ve §efkat gosteren, meclislerini onlarla si.isleyip gtizelle§tiren, onlara bo1ca ba­gt§larda bulunan; bilgin bir halife numunesi idi. Bazen degerli ldtaplan yevi­renlere, yevirdikleri kitaplann agtrhgt kadar allln Odenirdi. Me'mun, Beytti'l-

•

Hikme'nin ~aiJ~malannda, yalnJzca halifelerin ,·e vezirlerin harcamalanna bagll kalmmamaSJnl soyleyen belki de ilk ki~idir. Buna dayanarak bu kUtilpha­nede siirekli ~al1~1p iireten alimler i9in, vak1nardan alacaklan sabit gelirler te­min etme yoluna gidilmi~tir.

Beytii'I-Hikme. islam diinyasmda bUyiik ~Cihret ve gticti olan ilk umumi ktitiiphane sayll tr. Abbasi Devleti buraya, hi9 bir destegini klsulamaksiZin, bol harcamalarda bulunmu~tu. Burada alimler ara~ttrma, inceleme ve 9alt~malan­m yapmak iizere, bir araya gelirdi. Bu bilim adamlan, uzmanhk alanlanna gb­re ktimele~i r, 9alt~malanm o ~ekilde stirdtirtirlerdi. Bunlar, bugiin Univcrsite­lerimizdc de oldugu gibi kendi makam, rtitbe ve payelerine mahsus ctibbeler giyerlerdi (Emcer Ali, 1916, 614). bgrenciler ise, okumak ve Cigrenmck i9in oraya akm akin giderlerdi. Ne yaz1k ki. Mu'tastm, bu btiytik kUttiphancnin de­gerini ihmal etmi~. ondan sonra olaylar bu bilimsel kurum aleyhinde olacak ~ekilde geli~mi~tir. Boylece bu bilim mcrkezi sonradan Mutezile'nin si)aSi propaganda merkezi haline gelmi~. ancak yinc de ,·arltgm1 uzun sUre koruma­ya devam etmi§tir. Timur'un Bagdat'a sald1rmasJyla da onemini ve gUcilnti ta­mamtyla kaybetmi~. bbylece yC§itli yabanc1 eser ve bilgileri Ara!)9a'ya aktar­makta muazzam bir rol oynayan bu bliyUk enstitii, yok olmaya ytiz tutmu~tur.

4. DARU'L-HiKME

"Daru'I-Hikme"ye gelince, Kahire'de 10 Cemazilahir 395 (24 Mart 1005) ytltnda, Mtstr'da htiktim stircn Fat1milerin altmct halifesi Hakim Biem­rillah (386-411/996- 1021) tarafmdan in§a ettiri lmi§tir (~elebi, 1976, 133: Zeydan, 1967, 111/455; 1902. lll/2 1 0; Muncid, 227). Bu ktittiphanenin kapl la­n VI. astr (m.Xll. as1r) ba~lanna kadar a91k olarak kalmJ~tJr. Boylecc Daru'I­H ikme fonksiyonunu, Salahuddin EyyGbT'nin zamanma kadar si.irdlirmti~ ve bu sultan tarafmdan )'Jktmlarak yerine, ~Millere mahsus bir medrese yaptml ­mt~ ve Abbasilcr iyin hutbe okutturu lmu~tur (ibn Haldun, 1968. IV/164). Ta­rih9ilerc gbrc kitaplar oraya, saraylardan ve ozellikle de halife Hakim Biem­ri llah'm saray dcpolanndan nakledilmi§tir. Bu kU!Uphanede biriken kitap mik­tan. hicr bir sultan ,·cya halifenin kitapllgmda toplu olarak bir arada gorUime­mi~. hi9 bir kimseyc de nasip olmamt~ttr. Hakim Bicmrillah: Daru'I-H ikme'de gbrC\' yapan al imler. f lklhytlar \ 'C tabiplcrc bdcnckler \·erilmesini cmrctmi~ \ 'C

insanlann, Orada okuma, yazma. istinsah etmC. ogrcnme \"C yCViriJcr )3pma­lartOJ kolayla~t•rmak tizere her tiirlil ihtiya~lanm tcmin etmi~tir. Aynca orada bilimscl toplantllann yapllmas1nt da scrhcst turakm1~. bbylccc oraya. bilimst:l mesclcleri taru~mak tizere alimler gclmcyc ragbctctmi~tir. Hal ife Hakim isc. bu lOplantllara bizzat gelmcyc 07.Cll g()Sicrmcktc. bu \ esile ilc de alimlcrc dc­gerli hediyclcr bag1~lama imkanm1 bulmaktayd1. Hakim Biemrillah, Daru'I­Hikmc'yc btiyuk ,·aklflar bag,~llyor.) ll lann gc\mesinin orasm1 zaydlatamaya­cagml ispat ctmck i9in de. ebcdT oldugunu her f1rsat ta ,·urguluyordu. Ancak donen 7.aman r;ark1 onu da aglanna du~tirmek i~in pusuda bckli)ordu. Bb)lc­ce h. VI. (m.Xll) aSJrda onun da doncmi kapanmt~ oldu.

Daru'I-Hikmc. )ada Daru'l-ilm. kuruldugu ilk donemlcrde her daldan a­l imi bir araya getiren ,.e yalnJzca bilimscl ama~lar gtidcn bir kurum iken (~c-

10

lebi, 1976, 87), k1sa bir mtiddet sonra de\'lctin resmi mczhebi olan lsmaill ta­rikatmm ara~tmldJgJ, siyasi propagandasmm yapJldlgJ ,·c yaytldJgJ bir kurum haline getirilmi~tir (Makrizi, h.l270, 1/458; ~elebi, 1976. 213). Boylecc bura­S! da bilimsel hedeflerinden uzakla~arak, siyasl hedeflere hizmet ctmeye alet edilmi~ ve yonelmi~tir.

5. TARiH<:i BLiNTON'UN, iSLAM UMUMI KUTUPHANELERi HAKKINDAKi NOTLARI

Tarihr;i Blinton; Miisliimanlarm genet kiitUphane binalanna vcrdikleri btiytik oncm hakkmda r;ok ~eyler anlatmakta ve bu ctimleden ~oyle demekte­dir: "Mtisliimanlarm yapurdJklan ktitUphane binalan. muteaddit odalan ihth·a etmekte, bunlar da gen i ~ koridorlarla bi rbirine baglanmakta idi. Ozerine ki­taplarm konmas1 iryin raflar. duvarlara saglam bir ~ekilde tutturulmu~tu . Baz1 koridorlar bilgi edinilmek uzcre tahsis ,.e tertip edilmi~ti . Aynca baz1 salonlar istinsah icrin tahsis edilmi~. bir ba~kas1 da incelemc ,.e tartJ~ma toplanulanmn yapt1mas1 i9in diizenlenmi~ti. Bunlann yamnda baz1 ozel odalar musikiye ay­nlmJ ~tJ. Okuyucular oralara dinlcnmek, gii9lerini ycnilemck ,.e toplamak iize­re giderlerdi. Biitiin odalar son derece giizel ,.c degerli mobilyalarla tefri~ c­dilmi~ti. Yerler hall lar i le do~enmi~. pencerelcr \'C kapllar giizel ortiilcrle kap­lanrm~ vc stislenmi~ti. Aynca kapllarm oniinde, giri§i kapatan \ 'C k1~1n soguk havalann aklmmJ onlcyen, ~ok kaltn bir ortU de bulundurulmu~tu".

6. MAKRiZI'NiN DARU'L-HiKME HAKKINDAKi GORU~U

Aynca Makrizl (766-845113CH.- 1441): "Kahire'deki Daru'I-Hikmc. kapl­lanru. ancak siislenip. bezenip ve biitiin kap1 ,.c koridorlarma perdeler asJ!dJk­tan. bakJCJ \ 'C gorevlileri tayin edildikten sonra halka a91lmJ~tJr" diye ri,·ayct etmekte ve soziine ~byle devam etmektedir: "Bina 90k gorkcmli idi. Zira. k i.i­tiiphanedcki kitap depolanrun sayJSJ, sair bilimlerden kitap konulrnak iit.ere ..U)

adet idi. Bu depolann her biri yakla~Jk onsekizbin kitap all)ordu. Raflar isc a-91k sistemli idi, kitaplar da herkcsin rahat~a ula~abilecegi ) erlcrde hulunuyor­du. isteyen, arzu eden hcrkes, istcdigi kitab1 kola) !J kla kcndisi ula~1p alabili­yordu. Okuyucu. koridoru veya raf1 ~a~ • rd1g1 ya da kaybcttigi takdirdc. klitlip­hanenin bOIUm gbrcdilerindcn birindcn )ard1m alabiliyordu" (Makrizi. h. l 270, ll.t58). Makrizi. Kahire'dc kurulan bu kUHiphancnin ) ap1111111111. Bag­dat'taki BcyHi'l-Hikmc') c bcn1..cdigini hatJra gctirmektcdir.

7. DUZENLi FiHRiSTLER

Yukanda bahsi gc9en bu ktitiiphanelcrin ister gcncl istcrsc iizcl olsun. hcmen hepsinin de son dcrece duL.cnli fihristlcri hulunu) ordu. Bunun) an1 SJ­ra kitaplann korundugu dolaplarda da a) nca i<.:indcki escrlcrin bir listcsi me'­cuttu. (Pinto. 1929. 11 11229). l bn-i Sina. Hasan b.Schl, Be~ haki. ibn Cc' 1.'1 \l' daha ba~ka lan da, bu fihrisllcrin inccl ik 1'1.! titizlikleri hnkkmda pck 90k ~c~ ·

ll!r anlatmaktadJrlar. ! ~Jeri kola~ la~t1rmak i~in baz1 ufak tcfek kurallar d1~mda.

11

odiin~ kitap almak serbcstti. Bazen odiiny alandan bir miktar teminat bdcme­si istenirdi_ ancak at imler Ye de' letin ileri gelen ki~i l eri bu teminattan muaf tutulurdu.

Bu kUtliphaneler in genet yoneticiligini, yani sahipligini; Sehl b.Harun gibi se~kin alimler, i.istlenmekteydi. Beyti.i'l-Hikme'nin gene! yoneticisi de bu zat idi. Ali b.Muhammed Sabe~ti ise, Daru'l-Hikme'nin genet yoneticisi idi.

Bu iki ki.iti.iphane, bilim, ki.iltiir ve irfan1, islam tilkelerinde yayma vazi­felerini yerine getirmeye devam etselerdi durum gtintimtizde ne olurdu? Bun­lann, ister dogu ister bat1 islam di.inyasmda olsun, bilimi, kalkmma ruhunu ko­ri.iklemekte btiytik tesi rleri vard1; halbuki o malarda Anupa cehalet ve karan­ltgm en derinliginde, orta~aglarmda bocalay1p duruyordu. Bu iki ktittiphane­nin, si.isleyip zenginle~tirdigi bu donem, islam bilim ve medeniyetinin en par­lak donemlerinden biri sayJ!JrdJ. Bu donemin goklerinde; her am ve devirde, gerek bilgilerini nakledip kaydeden, bunlara eklerde bulunup artt1ran; t1p, as­tronomi, kimya, cebir, felsefe, bitki bilimi, canhlar bilimi, madenler ,.e benze­ri ktilttir ve bilimler icat eden; pek ~ok bil im adam1, parlamJ~tH. Bi.iti.in bunlar, haliyle, din ve dil bilimleriyle paralel olarak ger~ekle~mi~tir. Avrupa iilimleri ise uzun si.ire bunlardan nakillerde bulunmu~ ve yararlanmi~Iardtr. Hatta baz1 islam alimlerinin kitaplan, ortayagdaki pek yOk Avrupa tiniversitelerinde sa­nayi erbab1 insanlann dayand1g1 kaynak olarak devam etm i ~tir. Bu kitaplann baz1S1 da o i.iniversitelerde 17. asra kadar okutulmu~tur.

Sayet bu ktitiiphanelerin ktilttirii; Bagdat'taki Beytli'l-Hikme ,.e Kahi­re'deki Daru'l-Hikme'den yay1lmaya de,·am ctmi~ ,.e aydmiJgJ, islam Ulkeleri­ni saran karanllk as1rlarda da insanlara 1 ~1k tutup parlamasm1 siirdi.irmti~ olsay­dJ; bugtinlerde BatJIJlann bize rchberlik euikleri bu bil imsel kalkmmanm lide­ri, islam tilkeleri olacakt1.

12

KAYNAK~A

* Siireli Yaymlar

Muhammed, R. (1980). Beytii ' I-Hikmeti ' I-Bagdadi ve Eseruhu fi'I-Hareke­

ti'l-ilmiyyc, Miierrihu 'l-Arab D., XIV, Bagdat.

* Kitaplar

Ali, M.K. (1934). el-islam ve'l-Hadaretu'l-Arabiyye, Kahire: Daru'I-Kutub.

Ataullah, H. A. (trz.). Beytii'l-Hikme fi Asri'I-Abasiyyfn, Kahire: Daru'I-Fik-ri'l-Arabl.

Barthold, W. (1973). islam Medeniyeti Tarihi, (9ev. KoprUlU, F.), Ankara: Diyanet t~Jeri Ba~kanhg1 Yaymlan.

el-Behiy, M. ( 1992)./slam Du~uncesinin llahi Yonu, (9ev. Hizmetli, S.), An­kara: Fecr Yaymlan.

Demirci, M. (1996). Beyrii'l-Hikme, istanbul: insan Yaymlan.

Ebu'l-Ferec. (1945). Tarih, (9ev. Dogrul, 0. R.), Ankara: Ttirk Tarih Kurumu Yaymlan.

Emeer Ali, S. (1916). A Short History of the Saracens, London: Thames and Hutson.

Emin, A. ([935). Duha'l-islam, Beyrut: Daru'I-Kutubi ' I-Arabiyye.

ei-Hame,·i. Y. (J936). Mucem el-Udeba, (thk. Rufa' i, A.F.), Kahire: Mekte­betu'I-Halebl.

Hasan, i. H. ( 1972). et-Tarih el-islami el-Amm, Kahire: Mektebetu'n-Nah­da.

Hitti , P. ( 1972). Siyasi ve Kiilti.irel islam Tarihi. (9ev. Tug, S.), istanbul: Bo­gazi~ i Yaymlan.

ei-Hudari. M. ( 1970). Tarih el-Umem el-islamiyye. Kahire: ei-Mektebetu ' t-Ticariyye.

ibn Asakir. (132~). Tarih Dima~k. Dima~k: ei-Mektebetu't-Tidiriyye.

ibn Ebi Usaybi ·e. ( 1882). Uyun el-Enbcl, Kahire: Mektebetu '1-Hayat.

ibn Miske\'eyh. (J914). Tecaribu 'l-Umem. Kahire: Daru·I-Kutub.

ibn en-Nedim. (1988). Fihrisr. (thk. Sezgin F.). Bcyrut: Daru'I-Meslrc.

ibn Haldun. (1968). Kitabu 'l-iber, Be) rut: Daru '1 -Kitab.

ibn Hallikan. ( 1969). Vefemru'I-E'yan. (thk. Abbas. i.), Beyrut Daru·s-Sadr.

Kchhalc. O.R. ( 1957). Mucmw'I-Miiellijin. Dima~k: Daru ih) ai .,. Tura<;.

Lando. K. ( 1977). el-islclm ,.t> 'I-A.rah. (<;n. ci-Ba'alhaki. M.). Be~ rut: Dftru't-Tali·a.

Makri1.i. ( 1270). Mel'lb'u'l-iribar .fi Zikri'I-Hirat rP'I-Asar. Bulak: Matba­atu Burak.

13

Mazhar. C. (1969). PI-Hadare el-lslamiyye. Kahirc: Ki tabu '~-~arld'I -A,·sat.

Muncid. ( 198-+). (Komisyon). Beyrut: Daru'I -Ma~rik .

O' Leary. D.L. ( 1972). ei-Fikru '/-Arabi l 't" MerkP:ultu fi 't-Tarih. (~c,-. el­Be)lar i.) , Bcyrut: Daru' t-Tati ·a.

Pinto. 0. ( 1929). Islamic Culture, London: Thames and Hutson.

Rufa'i. A. F. ( 1927). Asru 'I-Me 'mun, Kahire: Daru' I-Kutub.

------ -- ( 1971 ). el-insan ei-Arnbi 1·e'r-Tarih , Dima~k: el-Matbaatu' t­Ticariyyc.

,Selebi. A. ( 1966). er-Tarih el-islami ve 'l-Hadare el-islamiyye. Kahire: Mektbctu ' n-Nahda.

Olken. H.Z. (1935). Uyam~ De1•irlerinde Terciimenin Rolii , istanbul: Vakil Matbaas1.

Young, L. (1979). el-Arab ve Avrubba, (~e,·. Ezrak, M.), Beyrut: Daru 't-Ta­li 'a.

Zeydan, C. (1902). Tarihu 'r-Temedduni'l-islami, Kahire: Matbaatu '1-Hilal.

-- - - -- -- - (1967). Tarih Adab el-Luga el-Arabiyye, Beyrut: Matbaatu'l­HiHil.

14