biblioteka Le Monde diplomatique

Etienne Balibar Filozofia Marksa

przeoyli

Andrzej Staro Adam Ostolski

Zbigniew Marcin Kowalewski

Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa Warszawa 2007

Tytu oryginau:

La philosophie de Marx Przekad:

Andrzej Staro, Adam Ostolski, Zbigniew Marcin Kowalewski

Opracowanie graficzne: Ireneusz Fraczek

Ksika ta, wydana w ramach programu wsparcia wydawniczego BOY-ELESKI, korzysta z pomocy

francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wydziau Kultury Ambasady Francji w Polsce.

Cet ouvrage, publie dans le cadre du programme d'aide d la publication BOY-ELESKI, beneficie du soutien du Ministere des Affaires etrangeres francais et du Service de Cooperation et dAction Culturelle de l'Ambassade de France en Pologne.

fiditions La Decouverte 1993, 2001

Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa 2007

ISBN 978-83-88353-17-8

Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa

ul. Twarda 60 00-818 Warszawa tel. 022-624-17-27 kip@medianet.pl http://www.iwkip.org

1/ Filozofia marksistowska czy filozofia Marksa?

Ogln ide przywiecajc tej ksieczce jest zrozumienie i wyjanienie, dlaczego Marksa bdzie czytao si jeszcze w XXI w., nie tylko jako pomnik przeszoci, ale rwnie jako autora aktualnego ze wzgldu na pytania, ktre zadaje filozofii, i pojcia, ktre jej proponuje. Ograniczajc si do tego, co wydaje mi si najbardziej istotne, chciabym uatwi czytelnikowi orientacj w pismach Marksa i wprowadzi go w debaty, jakie one wywouj. Chc take broni nastpujcej, poniekd paradoksalnej tezy: cokolwiek by si o tym mylao, prawda jest taka, e nie ma i nigdy nie bdzie filozofii marksistowskiej, natomiast znaczenie Marksa dla filozofii jest dzi wiksze ni kiedykolwiek.

Przede wszystkim naley porozumie si, co oznaczao wyraenie filozofia marksistowska". Wyraenie to mogo odnosi si do dwch do rnych rzeczy, ktre ortodoksyjna tradycja marksistowska, wypracowana w kocu XIX w., a po 1931 i 1945 r. zinstytucjonalizowana przez pastwowe partie komunistyczne, uwaaa za nierozczne: do wiatopogldu" ruchu socjalistycznego, opartego na idei historycznej roli klasy robotniczej, i do systemu przypisywanego Marksowi. Powiedzmy sobie od razu, e te dwie idee nie s ze sob cile zwizane. Jak wiadomo, stworzono rne wyraenia, ktre miay wyraa cigo filozoficzn midzy dzieem Marksa a powoujcym si na niego ruchem politycznym i spoecznym; najsynniejsze z nich to wyraenie materializm dialektyczny; powstao ono do pno, ale byo zainspirowane sposobem, w jaki Engels czyni uytek z rozmaitych formu Marksa. Byli

5

te tacy, ktrzy twierdzili, e prawd mwic u Marksa nie ma filozofii marksistowskiej i e powstaa ona po fakcie, jako oglniejsza i bardziej abstrakcyjna refleksja o sensie, zasadach, uniwersalnym wymiarze dziea Marksa. Byli nawet tacy, ktrzy gosili, e dopiero trzeba j stworzy, sformuowa w sposb systematyczny1. Podobnie, nigdy nie brakowao filologw czy umysw krytycznych podkrelajcych dystans, ktry dzieli tre tekstw Marksa od treci pism jego marksistowskich" kontynuatorw, i wykazujcych, e istnienie filozofii Marksa wcale nie pociga za sob istnienia filozofii marksistowskiej, ktra stanowiaby jej kontynuacj.

Debat t mona przeci prosto i radykalnie. Wydarzenia koczce wielki cykl (1890-1990), podczas ktrego marksizm funkcjonowa jako doktryna organizacyjna, nic nie wniosy do akt tej sprawy, ale w ich wyniku interesy, ktre kazay j ignorowa, przestay istnie. W rzeczywistoci nie ma filozofii marksistowskiej ani jako wiatopogldu jakiego ruchu spoecznego, ani jako doktryny czy systemu autora nazwiskiem Marks. Lecz, paradoksalnie, ten negatywny wniosek, zamiast anulowa czy umniejszy znaczenie Marksa dla filozofii, zapewnia mu o wiele wikszy wymiar. Uwalniajc si od zudzenia i szalbierstwa, zyskujemy cay wiat teoretyczny.

M A T E R I A L I Z M DIALEKTYCZNY

W oficjalnej doktrynie partii komunistycznych, a take u niektrych z jej krytykw (patrz Henri Lefebvre, Le materialisme dialectiue, Pary, PUF 1940) wyraenie materializm dialektyczny" oznaczao filozofi. Nie wystpuje ono ani u Marksa (ktry mwi o swojej metodzie dialektycznej"), ani u Engelsa (uywa-

1 Patrz G. Labica, Marxisme" Encyclopaedia Universalis, suplement II, 1980 oraz artykuy Marxisme" (G. Labica), Materialisme dialectiue" (P.Macherey) i Crises du marxisme" (G.Bensussan), w: G. Labica, G. Bensussan (red.), Dictionnaire critiue du marxisme, Pary, Presses Universitaires de France (PUF) 1985.

6

jcego wyraenia dialektyka materialistyczna"). Jak si zdaje, w 1887 r. wymyli je Jzef Dietzgen, ro-botnik-socjalista korespondujcy z Marksem. Jednak to do Engelsa nawizuje Lenin (patrz. Materializm a empiriokrytycyzm, 1908), opracowujc trzy wtki przewodnie materializmu dialektycznego": materia-listyczne odwrcenie" dialektyki heglowskiej, histo-ryczno podporzdkowanych walce klasowej zasad etycznych oraz zbieno praw ewolucji" w fizyce (Helmholtz), biologii (Darwin) i ekonomii politycznej (Marks). Tym samym Lenin zaj stanowisko pomidzy marksizmem historystycznym (Labriola) a marksizmem deterministycznym, bliskim socjaldarwini-zmowi" (Kautsky). Pniej, po rewolucji rosyjskiej, filozofi radzieck podzieli spr midzy dialektykami" (Deborin) i mechanistami" (Bucharin). Dyskusj uci autorytarnie sekretarz generalny Stalin, dekretujc w 1931 r. utosamienie materializmu dialektycznego z marksizmem-leninizmem (patrz Ren Zapata, Luttes philosophiqu.es en URSS 1922-1931, Pary, PUF 1983). Siedem lat pniej, w artykule pt. O materializmie dialektycznym i historycznym (1938) (Warszawa, KiW 1949), Stalin skodyfikowa jego tre wyliczajc prawa dialektyki i czynic z nich fundament dyscyplin szczegowych, a zwaszcza nauki historii, oraz gwarancj ich apriorycznej zgodnoci ze wiatopogldem proletariackim". System ten, nazywany w skrcie diamatem, zdominowa cae ycie intelektualne w krajach socjalistycznych, a take, z wiksz czy mniejsz atwoci, w zachodnich partiach komunistycznych. Suy do cementowania ideologii partii-pastwa i kontrolowania dziaalnoci uczonych (por. spraw ysenki, zanalizowan przez Dominique'a Lecourta w Lyssenko, histo-ire reelle d'une science proletarienne, Pary, Maspero 1976). Do tego monolitycznego obrazu naley jednak wprowadzi dwie poprawki. Po pierwsze, w artykule

7

W sprawie sprzecznoci" (1937) (Dziea wybrane t. 2, Warszawa, KiW 1954) Mao Tse-tung zaproponowa alternatywne ujcie, odrzucajc ide praw dialektyki" i kadc nacisk na zoono sprzecznoci (myl ta zainspirowaa pniej Althussera, patrz Contradiction et surdetermination", Pour Marx, 1965). Po drugie, co najmniej jedna szkoa uczynia materializm dialektyczny punktem wyjcia wartociowej epistemologii historycznej. Mam na myli koncepcj Geymonata we Woszech (patrz Andre Tosel, Ludovico Geymonat ou la lutte pour un materialisme dialectiue nouveau", Praxis. Vers une refondation en philosophie marxiste, Pary, Messidor/Editions Sociales 1984).

Filozofia i niefilozofia Tu czeka na nas nowa trudno. Myl teoretyczna Marksa wielokrotnie prezentowaa si nie jako filozofia, lecz jako alternatywa dla filozofii, niefilozofia, a nawet antyfilozofia. By moe bya najwiksz antyfilozofia epoki nowoczesnej. W oczach Marksa taka filozofia, jakiej nauczy si on w szkole tradycji prowadzcej od Platona do Hegla, nawet wczajc do niej takich mniej czy bardziej dysydenckich materialistw, jak Epikur czy Feuerbach, bya wanie tylko indywidualnym przedsiwziciem polegajcym na interpretowaniu wiata. W najlepszym razie pozostawiaa go bez zmian, a w najgorszym mistyfikowaa.

Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e Marks, bdc tak bardzo przeciwny tradycyjnej formie dyskursu filozoficznego i uytkom, ktre z niego robiono, sam przeplata swoje analizy historyczno-spoeczne i propozycje dziaa politycznych wypowiedziami filozoficznymi. Na og pozytywizm robi mu z tego powodu wymwki. Cay problem polega na tym, czy te wypowiedzi tworz spjn cao. Zgodnie z moj hipotez, wcale tak nie jest, przynajmniej jeli idea spjnoci,

8

do ktrej si odwoujemy, nadal zawiera w sobie ide systemu. Po zerwaniu z pewn form filozofii dziaalno teoretyczna nie zawioda Marksa ku ujednoliconemu systemowi, ale ku co najmniej potencjalnej wieloci doktryn, w ktrych zagubili si jego czytelnicy i nastpcy. Podobnie, nie doprowadzia ona do jednolitego dyskursu, ale do permanentnej oscylacji midzy dyskursem nie osigajcym poziomu filozofii a dyskursem wychodzcym poza filozofi. Mwic o dyskursie nie osigajcym poziomu filozofii mamy na myli wypowiadanie propozycji w rodzaju wnioskw bez przesanek", jak powiedzieliby Spinoza i Althusser. Na przykad ta synna formua z Osiemnastego brumaire'a Ludwika Bonaparte, ktr m.in. Sartre uwaa za podstawow tez materializmu historycznego: Ludzie sami tworz swoj histori, ale nie tworz jej dowolnie, nie w wybranych przez siebie okolicznociach, lecz w takich, jakie ju zastali, w okolicznociach danych i przekazanych"2. Natomiast mwic o dyskursie wychodzcym poza filozofi mamy na myli dyskurs, ktry pokazuje, e ona nie jest dziaalnoci samodzieln, lecz okrelon przez pozycj, ktr zajmuje na polu konfliktw spoecznych, a zwaszcza walki klas.

Jednak, powtrzmy, te sprzecznoci i wahania wcale nie stanowi o saboci Marksa. Podaj one w wtpliwo sam istot dziaalnoci filozoficznej: jej tre, styl lub metod, jej funkcje intelektualno-polityczne. Tak byo za czasw Marksa i zapewne jest tak i dzi. W rezultacie mona przyj, e po Marksie filozofia nie jest ju taka, jak dawniej. Zdarzyo si co nieodwracalnego, co, co nie sposb porwna z pojawieniem si nowego filozoficznego punktu widzenia, poniewa nie obliguje ono jedynie do zmiany idei lub metody, lecz do przeobraenia samej praktyki filozofii. Oczywicie, nie tylko Marks wywoa w dziejach takie skutki. Pozostajc w ramach epoki nowoytnej, nale-

2 K. Marks, Osiemnasty brumaire'a Ludwika Bonaparte, MED t. 8, s. 125 [MED to K. Marks i F. Engels, Dziea, 39 tomw, Warszawa, KiW 1960-1979]. Patrz J.-P. Sartre, Qucstion de methodc" Critiue de la raison dialectiue 1.1: Theorie des ensembles pratiues, Pary, Gallimard 1960.

9

y wspomnie przynajmniej o Freudzie, ktry dokona rzeczy podobnej, chocia w innej dziedzinie i w odmiennych celach. Jednak porwnywalne przykady s w gruncie rzeczy bardzo rzadkie. Dokonany przez Marksa przeom mg by mniej lub bardziej jasno rozpoznawany, mg by przyjmowany z mniejszym lub wikszym entuzjazmem, mg nawet wzbudza gwatowny sprzeciw i zajade prby unieszkodliwienia, ale tym pewniej drczy, tym gbiej wchania i rozpracowywa cay wspczesny dyskurs filozoficzny.

Taka antyfilozofia, jak w swoim czasie chciaa by myl Marksa, taka niefilozofia, jak zapewne bya z perspektywy wczesnej praktyki, wytworzya zatem skutek przeciwny do tego, o ktry jej chodzio. Nie tylko nie pooya kresu filozofii, ale stworzya w jej onie stale otwart kwesti, ktr odtd filozofia moe y i ktra przyczynia si do jej odnowy. W gruncie rzeczy nie ma czego takiego, jak zawsze tosama z sob filozofia wieczysta" W filozofii zdarzaj si nieodwracalne zwroty i progi. To wanie stao si z Marksem przenis on filozofi z jednego miejsca w inne, przemieci jej kwestie i cele. Mona zaakceptowa t zmian albo walczy z ni, ale jest ona na tyle potna, e nie mona jej po prostu zignorowa. Dlatego moemy wreszcie powrci do Marksa i nic mu nie odejmujc ani go nie zdradzajc czyta jako filozofa.

Gdzie wobec tego szuka owych filozofii Marksa? Po tym, co wczeniej powiedziaem, odpowied nie pozostawia adnych wtpliwoci: tylko w otwartej caoci jego pism. Nie dziel si one na pisma filozoficzne" i historyczne" czy ekonomiczne" Wprowadzanie takiego podziau byoby wrcz najpewniejszym sposobem niezrozumienia krytycznego stosunku Marksa do caej tradycji filozoficznej i rewolucyjnego wpywu, ktry na ni wywar. Nawet najbardziej techniczne wywody w Kapitale to take wywody, w ktrych kategorie logiki i ontologii, wyobraenia o jednostce i wizi spoecznej wyrwano z tradycyjnych definicji i przemylano na nowo pod ktem wymogw analizy historycznej. W nawet najbardziej

10

okolicznociowych artykuach napisanych przy okazji rewolucyjnych dowiadcze 1848 i 1871 r. lub bdcych gosami w wewntrznych sporach I Midzynarodwki, Marks odwraca tradycyjne stosunki midzy spoeczestwem a pastwem i rozwija ide radykalnej demokracji, naszkicowan pierwotnie ju w 1843 r. w krytycznych notatkach na marginesie heglowskich Zasad filozofii prawa. W nawet najbardziej polemicznych pismach wymierzonych w Proudhona, Bakunina czy Lassalle'a wida rozstp midzy teoretycznym schematem ewolucji gospodarki kapitalistycznej a rzeczywist histori spoeczestwa buruazyjnego; rozstp ten zmusza Marksa do naszkicowania oryginalnej dialektyki, ktra wcale nie jest prostym odwrceniem heglowskiej idei postpu ducha...

W gruncie rzeczy cae dzieo Marksa jest przepojone prac filozoficzn, a zarazem zajmuje konfrontacyjn postaw wobec sposobu, w jaki tradycja izolowaa, ograniczaa filozofi (co zreszt byo jedn z przyczyn jej idealizmu). To jednak pociga za sob pewn ostateczn anomali, ktrej Marks poniekd dowiadczy na wasnej skrze.

Cicie i zerwania Bardziej ni inni, Marks pisa w koniunkturze. Taka stronniczo nie wykluczaa ani heglowskiej cierpliwoci pojcia" o ktrej mwi Hegel, ani rygoru konsekwencji. Natomiast z ca pewnoci nie dawaa si pogodzi ze stabilnoci wnioskw. Marks to filozof wiecznego rozpoczynania, pozostawiajcy za sob wiele placw budw... Treci jego myli nie sposb oddzieli od jej przesuni. Dlatego nie mona studiowa Marksa poprzez abstrakcyjn rekonstrukcj systemu. Trzeba przeledzi jego ewolucj wraz z zerwaniami i rozwidleniami.

W lad za Althusserem, w dyskusjach lat szedziesitych i siedemdziesitych wiele miejsca zajmowaa sprawa zerwania" lub cicia", datowanego na 1845 r. Zbiego si ono w cza-

11

sie z pojawieniem si u Marksa pojcia stosunku spoecznego" i miaoby markowa spalenie za sob mostw odtd mia on coraz bardziej oddala si od wczeniejszego humanizmu teoretycznego (bdzie tu o nim mowa). To cige cicie wydaje mi si bezsporne. U jego podoa le bezporednie dowiadczenia polityczne, zwaszcza spotkanie z niemieckim i francuskim (a w przypadku Engelsa angielskim) proletariatem i aktywne wczenie si w walki spoeczne (w konsekwencji porzucenia filozofii akademickiej). W istocie jednak jego tre bya wynikiem pracy umysowej. Natomiast co najmniej dwa inne, rwnie wane zerwania w yciu Marksa byy wynikiem zdarze potencjalnie zgubnych dla jego teorii, cho by jej pewien do tego stopnia zgubne, e za kadym razem mona byo j uratowa" tylko za cen jej gruntownego przebudowania, czy to przez samego Marksa, czy przez kogo innego (Engelsa). Przypomnijmy pokrtce te kryzysy marksizmu" avant la lettre. Zarazem stworzy nam to oglne ramy do dalszej lektury i dyskusji.

Po 1848 r.

Pierwszy kryzys pokrywa si ze zmian epoki w caej myli dziewitnastowiecznej: chodzi tu o fiasko zryww rewolucyjnych 1848 r. Wystarczy przeczyta Manifest Partii Komunistycznej (napisany w 1847 r.), aby zrozumie, e Marks by gboko przekonany o rychym i nieuchronnym oglnym kryzysie kapitalizmu, dziki ktremu proletariat, stajc na czele wszystkich klas uciskanych we wszystkich krajach (Europy), mia ustanowi radykaln demokracj, prowadzc z kolei w krtkim czasie do zniesienia klas i do komunizmu. Sia i entuzjazm insurekcji Wiosny Ludw i republiki socjalnej" mogy mu si tylko wydawa realizacj tego programu.

Tym boleniejszy by upadek... Po masakrze czerwcowej cz francuskich socjalistw przystaa do bonapartyzmu, co wraz z biernoci robotnikw" wobec zamachu stanu nabra-

12

o szczeglnie demoralizujcego znaczenia. Pniej poka, jak dowiadczenie to zachwiao marksowsk ide proletariatu i jego rewolucyjnej misji. Nie sposb przeceni rozmachu wstrzsu teoretycznego, ktry wywoao ono u Marksa. Jego skutkiem byo porzucenie pojcia rewolucji w perrnanencji" ktre wyraao wanie ide bliskiego przejcia od spoeczestwa klasowego do spoeczestwa bezklasowego, a take odpowiadajcego mu programu politycznego dyktatury proletariatu" (przeciwstawionej dyktaturze buruazji")3. Jego skutkiem by rwnie trway zanik dopiero co zdefiniowanego i wdroonego pojcia ideologii pniej sprbuj wskaza przyczyny teoretyczne jego zaniku. Z drugiej strony rezultatem tego dowiadczenia byo take przyjcie programu bada nad ekonomicznym okrelaniem koniunktur politycznych i dugich trendw ewolucji spoecznej. To wtedy Marks powrci do projektu krytyki ekonomii politycznej, aby przepracowa jej podstawy teoretyczne i doprowadzi j do koca, a przynajmniej do opublikowania w 1867 r. pierwszej ksigi Kapitau... W wytonej pracy nad Kapitaem mamy prawo dopatrywa si przemonego pragnienia wzicia odwetu na zwyciskim kapitalizmie i przekonania, e do takiego odwetu dojdzie polegajcego na odsoniciu jego utajonych, niezrozumiaych dla niego samego mechanizmw i wykazaniu nieuchronnoci jego upadku.

TRZY RDA CZY CZTERECH MISTRZW? Prezentacja marksizmu jako wiatopogldu dugo krystalizowaa si wok formuy jego trzech rde": filozofii niemieckiej, socjalizmu francuskiego i angielskiej ekonomii politycznej. U jej pocztkw ley sposb, w jaki Engels (Anty-Diihring, 1878) podzieli swj wykad

3 W sprawie zmiennych losw dyktatury proletariatu" u Marksa i jego nastpcw patrz mj artyku na ten temat w Dictionnaire critiue du marxisme. Najlepszej prezentacji rnych rewolucyjnych modeli Marksa dokona S. Moore, Three Tactics: The Background in Marx, Nowy Jork, Monthly Review Press 1963.

13

materializmu historycznego i naszkicowa histori antytez materializmu i idealizmu, metafizyki i dialek-tyki. Kautsky usystematyzowa ten schemat w referacie zatytuowanym Trzy rda marksizmu: Dzieo historyczne Marksa (1907), w ktrym z punktu widzenia proletariatu" okreli on nauk o spoeczestwie" jako syntez myli niemieckiej, francuskiej i angielskiej" Chcia nie tylko rozbudzi internacjonalizm, ale rwnie przedstawi teori proletariatu jako totalizacj dziejw Europy, zaprowadzajc panowanie tego, co uniwersalne. Schemat ten powtrzy Lenin w referacie zatytuowanym Trzy rda i trzy czci skadowe marksizmu (1913, Dziea wszystkie t. 23, Warszawa, KiW 1987). W rzeczywistoci w tym symbolicznym modelu zespolenia rnych czci kultury nie byo nic nowego. Wynika on z uporczywej trwaoci wielkiego mitu triarchii europejskiej" stworzonego ongi przez Mojesza Hessa (ktry w 1841 r. tak zatytuowa jedn ze swoich ksiek) i przejtego przez Marksa w pismach modzieczych, w ktrych wprowadzi on termin proletariat.

Gdy zdystansujemy si od marzenia o totalizacji myli zgodnie z archetypem trzech czci wiata" (znamiennie sprowadzonych do przestrzeni europejskiej), kwestia rde" myli filozoficznej Marksa, to znaczy jej uprzywilejowanych zwizkw z teoretycznym dorobkiem przeszoci, stanie si kwesti otwart. W piknej ksice U fio di Arianna: Quindici lezioni difilosofia marxista (Mediolan, Vangelista 1990) przykad daje Constanzo Preve, wskazujc czterech mistrzw" Marksa: Epikura (Marks powici mu swoj prac doktorsk pt. Rnica midzy demokrytejsk a epiku-rejsk filozofi przyrody, 1841), twrc materializmu wolnoci zmetaforyzowanego doktryn clinamen, czyli aleatorycznego odchylenia atomw; Rousseau, od ktrego Marks przej egalitarny demokratyzm, czyli ide

14

zrzeszenia opartego na bezporednim uczestnictwie obywateli w podejmowaniu decyzji; Adama Smitha, od ktrego przej myl, e fundamentem wasnoci jest praca; wreszcie Hegla, najwaniejszego i najbardziej ambiwalentnego mistrza, inspiratora i staego adwersarza pracy Marksa nad sprzecznoci dialektyczn" i hi-storycznoci. Przewaga tego schematu polega na tym, e zwraca on uwag na wewntrzn zoono i kolejne przesunicia, markujce krytyczny stosunek Marksa do tradycji filozoficznej.

Po 1871 r.

I.ccz oto kolejny kryzys: wojna francusko-pruska, a nastpnie Komuna Paryska. Pogryy one Marksa w depresji, brzmic jak przywoanie do porzdku przez z stron historii" (o ktrej powiemy pniej), to znaczy przez jej nieprzewidywalny bieg, regresywne skutki i straszliwe koszty ludzkie (dziesitki tysicy zabitych podczas wojny, kolejne dziesitki tysicy zabitych plus deportacje podczas krwawego tygodnia" w ktrym po raz drugi w cigu wierwiecza rozprawiono si /, rewolucyjnym proletariatem francuskim i sterroryzowano proletariat w innych krajach). Po co to patetyczne przypomnienie? Poniewa trzeba sobie uwiadomi ogrom zniszcze, ktre to spowodowao. Wojna europejska zadaa kam wyobraeniom Marksa o przewodnich siach i podstawowych konfliktach polityki. Przynajmniej pozornie zrelatywizowaa znaczenie walki klas na korzy innych interesw i namitnoci. Wybuch rewolucji proletariackiej we Francji (a nie w Anglii) przeczy logicznemu" schematowi kryzysu, ktrego rdem jest sama akumulacja kapitau. Klska Komuny ujawnia dysproporcj si i pl manewru wystpujc midzy buruazj a proletariatem. I znw marsz aobny" robotnikw, jak w Osiemnastym brumairea...

Marks, rzecz jasna, stawi czoo sytuacji. Cho dowiadczenie Komuny byo tak krtkotrwae, w geniuszu pokona-

15

nych proletariuszy potrafi dostrzec wynalazek pierwszego rzdu klasy robotniczej" ktremu zabrako jedynie zorganizowanej siy. Tworzcym si part iom socjalistycznym przedstawi now doktryn dyktatury proletariatu, rozumianej jako rozmontowanie aparatu pastwowego w fazie przejciowej" w ktrej zasada komunizmu ciera si z zasad prawa buruazyjnego. Lecz jednoczenie rozwiza Midzynarodwk (prawd mwic, rozdzieran nieubaganymi sprzecznociami). Przerwa te redagowanie Kapitau, ktrego brudnopis urywa si przy rozdziale zatytuowanym Klasy..., aby nauczy si rosyjskiego i matematyki, i wtoku niezliczonych lektur zaj si korygowaniem swojej teorii ewolucji spoecznej. Przeplatao si to z zaatwianiem porachunkw i wypenio ostatnie dziesi lat jego ycia. Engelsowi, staemu partnerowi, a niekiedy inspiratorowi Marksa, przypado w udziale zadanie systematyzacji materializmu historycznego, dialektyki, strategii socjalistycznej.

Lecz wszystko w swoim czasie. Jestemy w 1845 r.: Marks ma 25 lat, jest doktorem filozofii Uniwersytetu Jenajskiego, byym redaktorem naczelnym koloskiej Rheinische Zeitung i paryskich Deutsch-Franzsische Jahrbucher. Na danie Prus zostaje wydalony z Francji jako agitator polityczny. Nie majc grosza przy duszy, polubia mod baronwn von Westphalen, rodzi si im creczka. Tak, jak cae pokolenie przyszych uczestnikw rewolucji 1848 r., widzi przed sob przyszo.

ALTHUSSER

Louis Althusser (ur. w Birmandreis w Algierii w 1918 r., zm. w Paryu w 1990 r.) jest znany szerokiej publicznoci bardziej z powodu osobistych tragedii, ktre naznaczyy ostatnie lata jego ycia (zabjstwo ony, pobyt w szpitalu psychiatrycznym, patrz jego autobiografia L'avenir dure longtemps, Pary, Stock/ IMEC 1992), ni z racji swojego dorobku teoretycz-

16

nego. Jego dzieo zajmuje jednak centralne miejsce w filozoficznych dyskusjach lat szedziesitych i siedemdziesitych od czasu publikacji w 1965 r. (w wydawnictwie Francois Maspero) ksiki Pour Marx i pracy zbiorowej Lir le Capital (L. Althusser, E. Balibar, Czytanie Kapitau", Warszawa, PIW 1975). Byl on wwczas, wraz z Claude Levi-Straussem, Jacues Lacanem, Michelem Foucault, Rolandem Barthesem jedn ze sztandarowych postaci struktura-lizmu". Zdajc sobie spraw z kryzysu marksizmu, ale odmawiajc upatrywania przyczyny po prostu w jego dogmatyzacji, powici si ponownemu odczytaniu Marksa. Zapoyczajc z epistemologii historycznej (Bachelard) pojcie cicia epistemologicznego", zinterpretowa marksowsk krytyk ekonomii politycznej jako zerwanie z humanizmem teoretycznym i historyzmem filozofii idealistycznych (z heglowsk wcznie) oraz jako stworzenie nauki historii, ktrej podstawowe kategorie to nadokrelona sprzeczno" sposobu produkcji i struktura z dominant" cechujca formacje spoeczne. Taka nauka przeciwstawia si ideologii buruazyjnej, a jednoczenie dowodzi materialnoci i skutecznoci historycznej ideologii, definiowanych jako wyimaginowany stosunek jednostek i klas do ich warunkw istnienia". Tak, jak nie ma koca historii, tak te nie moe by koca ideologii. Jednoczenie Althusser proponuje przewartociowanie leninowskich tez o filozofii, ktr definiuje jako walk klas w teorii" (Lenine et philosophie, Pary, Maspero 1969, przek. pol. Lenin i filozofia", Studia Filozoficzne nr 11/168, 1979) i posuguje si ni do analizy sprzecznoci midzy tendencjami materia-listycznymi" i idealistycznymi" w onie praktyki naukowej (Philosophie et philosophie spontanee des sa-vants, Pary, Maspero 1974). Pniej, pod wpywem chiskiej rewolucji kulturalnej" i ruchw majowych

1968 r., AIthusser krytykuje co, co teraz uwaa za odchylenie teoretystyczne" swoich pierwszych prac, przypisujc je wpywowi spinozyzmu kosztem dialek-tyki (Elements d'autocritique, Pary, Hachette 1974). Ponownie potwierdzajc rnic midzy marksizmem a humanizmem, zarysowuje ogln teori ideologii jako powoywania jednostek ludzkich do odgrywania roli podmiotw" i jako systemu instytucji, zarazem publicznych i prywatnych, zapewniajcych reprodukcj stosunkw spoecznych (Ideologie et appa-reils ideologiues d'Etat", Positions, Pary, Editions Sociales 1976; jest to fragment opublikowanej po mierci Althussera ksiki pt. Sur la reproduction, Pary, PUF 1995).

Tablica chronologiczna 1818 Marks urodzi si w Trewirze (pruska Nadrenia). 1820 Narodziny Engelsa. 1831 Umiera Hegel. Pierre Leroux we Francji i Robert

Owen w Anglii wymylaj sowo socjalizm". Bunt tkaczy lioskich.

1835 Fourier, Lafausse Industrie morcelee. 1838 Feargus 0'Connor pisze Peoples Charter (manifest

angielskiego czartyzmu). Blanui wprowadza termin dyktatura proletariatu"

1839 Marks studiuje prawo i filozofi na uniwersytetach w Bonn i w Berlinie.

1841 Feuerbach, Istota chrzecijastwa; Proudhon, Co to jest wasno?; Hess, Triarchia europejska; dysertacja doktorska Marksa Rnica midzy demo-krytejsk a epikurejsk filozofi przyrody.

1842 Marks redaktorem naczelnym Rheinische Zeitung. Cabet, Podr do Ikarii.

1843 Carlyle, Past and Present; Feuerbach, Zasady filozofii przyszoci; Marks w Paryu, redakcja Deutsch-Franzsiche Jahrbiicher (zawierajcych m.in. W kwestii ydowskiej \Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstp).

1844 Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej; Heine, Deutschland, ein Wintermarchen. Marks pisze Rkopisy ekonotnicznofilozoficzne i publikuje (z Engelsem) wit Rodzin. Engels wydaje Pooenie klasy robotniczej w Anglii.

1845 Stirner, Jedyny i jego wasno, Hess, Istota pienidza. Marks wydalony do Belgii, pisze Tezy o Feuerbachu i, wsplnie z Engelsem, Ideologi niemieck.

1846 Ndza filozofii (odpowied na Filozofi ndzy Proudhona). Marks wstpuje do Zwizku Sprawiedliwych, przeksztaconego wkrtce w Zwizek Komunistw, i wraz z Engelsem (w 1847 r.) pisze dla niego Manifest Partii Komunistycznej.

1847 Ustawa o dziesiciogodzinnym dniu roboczym w Anglii. Michelet, Le Peuple.

1848 Rewolucje europejskie (luty). Powrt do Niemiec. Marks zostaje redaktorem naczelnym Neue Rheinische Zeitung, organu rewolucyjnych demokratw. Czerwcowa masakra robotnikw francuskich. Gorczka zota w Kalifornii. Renan, UAvenir de la science (opublikowana w 1890 r.); John Stuart Mili, Zasady ekonomii politycznej; Thiers, De la properiete; Leroux, De 1'egalite.

1849 Poraka Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie i podbj Niemiec przez armie ksice. Marks emigruje do Londynu.

1850 Marks, Walki klasowe we Francji; Ryszard Wagner, Das Judentum in der Musik.

1851 Zamach stanu Ludwika Napoleona Bonaparte. 1852 Marks, Osiemnasty brumaireh Ludwika Bonaparte.

Rozwizanie Zwizku Komunistw. 1853 Hugo, Chosta; Gobineau, Essai sur l'inegalite des

races humaines. 1854-1856 Wojna krymska. 1857 Ruskin, The Political Economy of Art; Baudelaire,

Kwiaty za. 1858 Proudhon, De la justice dans la Revolution et dans

1'Eglise; Mili, O wolnoci; Lassalle, Die Philosophie Herakleitos des Dunkeln von Ephesos.

1859 Marks, Wprowadzenie do krytyki ekonomii politycznej. Pocztek budowy Kanau Sueskiego. Darwin, O pochodzeniu gatunkw. Stworzenie Englishwomans Journal (pierwszego pisma feministycznego).

1861 Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych. Zniesienie paszczyzny w Rosji. Lasalle, System der erworbenen Rechte.

1863 Powstanie styczniowe w Polsce. Hugo, Ndznicy; Renan, ycie Jezusa; Dostojewski, Skrzywdzeni i ponieni.

1864 Uznanie we Francji prawa do strajku. Powstanie Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw w Londynie, Marks zostaje sekretarzem generalnym.

1867 Disraeli wprowadza w Anglii powszechne prawo wyborcze dla mczyzn; ujednolicenie prawa celnego w Niemczech. Marks, Kapita: Krytyka ekonomii politycznej, ksiga I {Proces produkcji kapitau). Podbj Indochin przez Francuzw.

20

1868 Pierwszy kongres brytyjskich trade unions. Haeckel, Historia stworzenia naturalnego; William Morris, The Earthly Paradise.

1869 Utworzenie socjaldemokracji niemieckiej (Bebel, Liebknecht). Otwarcie Kanau Sueskiego. Mili, Poddastwo kobiet; Tostoj, Wojna i pokj; Matthew Arnold, Culture and Anarchy.

1870-1871 Wojna francusko-pruska. W Wersalu proklamowanie Cesarstwa Niemieckiego. Komuna Paryska. Marks, Wojna domowa we Francji; Bakunin, Bg i Pastwo.

1872 Kongres w Hadze (rozam w I Midzynarodwce, ktra przenosi siedzib do Nowego Jorku). Rosyjski przekad pierwszej ksigi Kapitau. Darwin, O pochodzeniu czowieka; Nietzsche, Narodziny tragedii.

1873 Bakunin, Pastwowo i anarchia. 1874 Walras, Elements d'economie pure. 1875 Kongres zjednoczeniowy socjaldemokracji nie

mieckiej (lasallowcw" i marksistw") w Gotha. Francuski przekad I ksigi Kapitau.

1876 Krlowa Wiktoria koronowana na cesarzow Indii. Spencer, Zasady socjologii. Oficjalne rozwizanie I Midzynarodwki. Dostojewski, Biesy. Inauguracja Festspielhaus w Bayreuth.

1877 Marks, list Do redakcji pisma Otieczestwiennyje Zapiski"; Morgan, Spoeczestwo pierwotne.

1878 Ustawodawstwo antysocjalistyczne w Niemczech. Engels, Anty-Duhring (z rozdziaem napisanym przez Marksa).

1879 Utworzenie przez Guesdea i Lafargue'a Francuskiej Partii Robotniczej. Utworzenie Irlandzkiej Ligi Agrarnej. Henry George, Progress and Poverty.

21

1880 Amnestia dla komunardw. 1881 We Francji ustawa o bezpatnym, wieckim

i obowizkowym szkolnictwie podstawowym. Zamordowanie Aleksandra II przez Narodn Wol. Diihring, Die Judenfrage ais Racen-, Sitten und Culturfrage; Marks, list do Wiery Zasulicz.

1882 Engels, Bruno Bauer i pierwotne chrzecijastwo. 1883 Umiera Marks. Plechanow tworzy grup

Wyzwolenie Pracy. Bebel, Kobieta i socjalizm; Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra.

11/ Zmienia wiat: od praxis do produkcji

W jedenastej i ostatniej Tezie o Feuerbachu czytamy: Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali wiat; idzie jednak o to, aby go zmieni." W tym rozdziale chc pokaza, dlaczego Marks nie zatrzyma si w tym miejscu, cho w pewnym sensie wszystko, co napisa pniej, nigdy nie wyszo poza horyzont problemw postawionych przez t formu.

Tezy o Feuerbachu Czym zatem s tezy"? To seria aforyzmw, ktre raz zarysowuj krytyczn argumentacj, to znowu wypowiadaj lapidarn propozycj, a czasem s niemal hasem. Ich styl czy terminologi filozofii niemieckiej (co dzi moe utrudnia ich lektur) z bezporednim wezwaniem, ze zdecydowanym ruchem, niejako imitujcym wyzwolenie: ponawiane wyjcie poza teori, w kierunku dziaalnoci {lub praktyki) rewolucyjnej. Zredagowano je w marcu 1845 r gdy pochodzcy z Nadrenii mody uczony i publicysta znalaz si w Brukseli, czciowo w areszcie domowym. Wkrtce doczy do niego jego przyjaciel Engels, co dao pocztek wsppracy, ktra trwaa a do jego mierci. Nie wydaje si, aby Tezy byy przeznaczone do publikacji. Stanowiy co w rodzaju memorandum", uwag rzuconych na papier, by mc do nich cigle powraca i znajdowa w nich natchnienie.

W tym czasie Marks zaangaowa si w prac, o ktrej mamy do cise wyobraenie dziki brulionom opublikowanym w 1932 r. pod tytuem Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne ub

23

Rkopisy z 1844 r* Ich celem jest fenomenologiczna (nastawiona na odkrycie sensu lub bezsensu) analiza wyobcowania pracy ludzkiej w formie pracy najemnej. Wpywy Rousseau, Feuerbacha, Proudhona i Hegla cz si tu cile z pierwsz lektur dzie ekonomistw (Adam Smith, Jean-Baptiste Say, Ricardo, Sismondi). Rezultatem jest humanistyczna i naturali-styczna koncepcja komunizmu, pomylanego jako pogodzenie si czowieka z wasn prac i z przyrod, a wic z jego istot wsplnotow" od ktrej oddziela go wasno prywatna, czynic w ten sposb obcym dla samego siebie"

Marks wkrtce przerywa t prac (wrci do niej duo pniej, ale ju na zupenie innych podstawach) i wsplnie z Engelsem zajmuje si pisaniem Ideologii niemieckiej. Jest to przede wszystkim polemika z rnymi uniwersyteckimi i pozauniwersyteckimi kierunkami filozofii modoheglow-skiej" (Ludwik Feuerbach, Bruno Bauer, Max Stirner, wszyscy mniej lub bardziej zwizani z ruchem krytyki Restauracji, zainspirowani lewicowym" odczytaniem dzie autora Fenomenologii ducha i Zasad filozofii prawa). Tezys powstay wanie podczas tej przerwy i prawdopodobnie ma ona co wsplnego z niektrymi ich treciami teoretycznymi. Jednak spraw o kluczowym znaczeniu s zwizki Tez z propozycjami Ideologii niemieckiej6. Powrc do tej sprawy.

Jeden spord sawnych czytelnikw Marksa, Louis Althusser, stwierdzi ongi otwierajc jedn z wielkich debat we wspczesnym marksizmie e stanowi one po-

4 Naley do nich doda cao notatek z lektur opublikowanych w nowym wydaniu Marx-Engels Gesamt-Ausgabet. IV/2, Berlin, Dietz Verlag 1981. Tekst znany jako Okonomisch-philosophische Manuskripte jest w istocie zbiorem najbardziej dopracowanych" fragmentw tych bada.

5 Tezy opublikowa w 1888 r. Engels jako aneks do wasnej pracy, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej.

6 Rwnie opublikowana jako dzieo pomiertne w 1932 r. jej pierwsza cz nosi tytu Feuerbach" szybko zacza uchodzi za najbardziej systematyczny spord oglnych wykadw materializmu historycznego" oczywicie pomijajc dziea Engelsa.

24

przedni krawd" cicia. Dla Althussera Rkopisy z 1844 r., z ich charakterystycznym humanizmem, sytuoway si poniej" cicia, natomiast Ideologia niemiecka czy te raczej jej pierwsza cz, ze swoj dedukcj kolejnych form wasnoci i pastwa, ktrej nici przewodni jest rozwj podziau pracy, oznaczaa prawdziwe, pozytywne wejcie nauki historii" na scen.

Nie miejsce tu na wyczerpujce objanienia. Odsyam do pracy Georgesa Labiki7, ktry drobiazgowo przestudiowa kade sformuowanie, traktujc pniejsze komentarze, ze wszystkimi ich rozbienociami, jako wywoywacze wewntrznych problemw, ktre stwarzaj Tezy. Labica z doskona jasnoci pokazuje struktur Tez. Od pocztku do koca chodzi w nich o przezwycienie tradycyjnej opozycji midzy dwoma obozami" filozofii: idealizmu, to znaczy przede wszystkim Hegla, ktry rzutuje ca rzeczywisto na wiat ducha, i dawnego materializmu, czyli materializmu intuicyjnego" sprowadzajcego wszystkie abstrakcje umysowe do zmysowoci, to znaczy do ycia, dozna i uczuciowoci, na wzr epikurejczykw i ich nowoytnych uczniw: Hobbesa, Diderota, Helwecjusza... Ich przezwycieniem miaby by nowy materializm" materializm praktyczny.

KAROL MARKS, TEZY O FEUERBACHU ( 1 8 4 5 )

1. Gwnym brakiem wszelkiego dotychczasowego materializmu (...) jest to, e przedmiot, rzeczywisto, zmysowo ujmowa on jedynie w formie obiektu czy te ogldu [Anschauung], nie za jako ludzk dziaalno zmysow, praktyk, nie subiektywnie. To sprawio, e stron czynn, w przeciwiestwie do materializmu, rozwija idealizm jednak tylko w sposb abstrakcyjny, poniewa idealizm, rzecz jasna, nie zna rzeczywistej, zmysowej dziaalnoci jako

7 G. Labica, Karl Marx: Les Theses sur Feuerbach, Pary, PUF 19S7-

25

takiej. Feuerbachowi chodzi o przedmioty zmysowe, rzeczywicie odmienne od przedmiotw mylowych; samej jednak dziaalnoci ludzkiej nie ujmuje on jako dziaalnoci przedmiotowej. [...] 3. Materialistyczna teoria, e ludzie s wytworami warunkw i wychowania, e wic zmienieni ludzie s wytworami innych warunkw i zmienionego wychowania, zapomina, e warunki s zmieniane wanie przez ludzi i e sam wychowawca musi zosta wychowany. Przeto dochodzi ona si rzeczy do tego, e dzieli spoeczestwo na dwie czci, z ktrych jedna jest wyniesiona ponad spoeczestwo (np. u Roberta Owena). Zbieno zmian warunkw i dziaalnoci ludzkiej moe by traktowana i racjonalnie rozumiana jedynie jako rewolucyjna praktyka. 4. Feuerbach bierze za punkt wyjcia fakt religijnej sa-moalienacji podwojenia wiata na wiat religijny, wyobraony, i na wiat rzeczywisty. To, co on robi, polega na sprowadzaniu wiata religijnego do jego ziemskiej podstawy. Przeocz on, e po dokonaniu tej pracy pozostaje jeszcze do zrobienia rzecz najwaniejsza. Mianowicie fakt, e owa ziemska podstawa odrywa si sama od siebie i utrwala w obokach niczym samodzielne pastwo, da si wytumaczy jedynie samo-rozdarciem i samozaprzeczeniem tej ziemskiej podstawy. Musi wic ona sama by najpierw zrozumiana w swojej sprzecznoci, nastpnie za, przez usunicie tej sprzecznoci, praktycznie zrewolucjonizowana. A wic na przykad po odkryciu, e ziemska rodzina jest tajemnic witej rodziny, musi ona sama by poddana krytyce w teorii i ulec rewolucyjnemu przeksztaceniu w praktyce. [...]

6. Feuerbach sprowadza istot religii do istoty czowieka. Ale istota czowieka to nie abstrakcja tkwica w po-

26

szczeglnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistoci caoksztatem stosunkw spoecznych. Feuerbach, ktry nie podejmuje krytyki tej rzeczywistej istoty, jest przeto zmuszony: 1. abstrahowa od przebiegu historycznego, uzna istnienie usposobienia religijnego [religises Gemut] jako takiego oraz za przesank wzi abstrakcyjn izolowan jednostk ludzk; 2. moe on zatem ujmowa istot czowieka tylko jako gatunek", jako wewntrzn, niem oglno czc wiele jednostek wizi li tylko przyrodnicz. [...} 11. Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali wiat; idzie jednak o to, aby go zmieni.

Krytyka alienacji Gwny wtek argumentacji bdzie do jasny, jeli wemie si pod uwag wczesne spory. Feuerbach 8 chcia wyjani alienacj religijn", a wic to, e rzeczywici, zmysowi ludzie szukaj zbawienia i doskonaoci w jakim innym, nadzmysowym wiecie (jako projekcji ich wasnych cech istotowych", zwaszcza wizi wsplnotowej, czyli jednoczcej rodzaj ludzki" wizi mioci, na wyimaginowane byty i sytuacje). Ludzie, uwiadamiajc sobie to nieporozumienie, bd zdolni ponownie przyswoi sobie" wasn istot wyalienowan w Bogu, a tym samym y na tej ziemi w prawdziwym braterstwie. W lad za Feuerbachem filozofowie krytyczni (w tym sam Marks) prbowali zastosowa ten schemat do innych zjawisk polegajcych na wyabstrahowaniu i wywaszczeniu" ludzkiej egzystencji, szczeglnie do zjawiska, ktre tworzy sfer polityczn oderwan od spoeczestwa jako wyidealizowanej wsplnoty, w ktrej ludzie

8 L. Feuerbach, O istocie chrzecijastwa, Warszawa, PWN 1959 oraz tene, Myli o mierci i niemiertelnoci, Warszawa, PWN 1988.

27

byliby rwni i wolni. Lecz jak mwi w Tezach Marks prawdziw przyczyn tej projekcji nie jest zudzenie wiadomoci, skutek jednostkowej imaginacji: jest nim panujce w spoeczestwie rozdarcie czy podzia, s ni praktyczne konflikty przeciwstawiajce sobie ludzi, konflikty, ktrych cudowne rozwizanie proponuje im niebo religii lub polityki. Naprawd mog je rozwiza tylko rwnie praktyczne przeobraenia, znoszce zaleno jednych ludzi od innych. A zatem pooenie kresu alienacji nie jest zadaniem filozofii (gdy filozofia zawsze bya tylko komentarzem do ideaw ugody midzy religi a polityk), lecz zadaniem rewolucji, dla ktrej warunki tkwi w materialnej egzystencji jednostek i ich stosunkach spoecznych. Tym samym w Tezach o Feuerbachu da si ostatecznego wyjcia (Ausgang) z filozofii jako jedynego rodka realizacji czego, co zawsze byo jej najwysz ambicj: emancypacji, wyzwolenia.

KRYTYKA EKONOMII POLITYCZNEJ

Wyraenie krytyka ekonomii politycznej" raz po raz pojawia si w tytule czy programie gwnych dzie Marksa, cho jego tre nieustannie si przeobraa. Ju rkopisy z 1844 r." stanowi brudnopis dziea, ktre miao nosi tytu Zur Kritik der politischen konomie. Nastpnie pojawia si ono w tytule pracy wydanej w 1859 r. jako pierwsza cz" wikszej caoci oraz w podtytule Kapitau (ktrego pierwsz, jedyn wydan przez samego Marksa ksig, opublikowano w 1867 r.). Dochodz do tego rozliczne inedita, artykuy, rozdziay pism polemicznych. Wydaje si zatem, e to wyraenie odzwierciedla stay stosunek umysowy Marksa do przedmiotu jego naukowego poznania. Pocztkowo celem bya krytyka alienacji politycznej w mieszczaskim spoeczestwie obywatelskim, a take krytyka materii spekulatyw-

28

nych", ktrych organiczn jedno stara si wyraa filozofia. Jednak bardzo szybko doszo do zasadniczego przesunicia: krytykowa" prawo, moralno i polityk oznacza teraz konfrontowa je z ich wasn baz materialn", z procesem tworzenia stosunkw spoecznych w pracy i produkcji. Na swj sposb Marks odnajduje w filozofii dwojakie znaczenie sowa krytyka: wyrugowanie bdu, poznanie granic jakiej zdolnoci czy praktyki. Lecz zamiast analizy operatorem tej krytyki staa si historia. To wanie pozwala Marksowi dialektycznie" powiza krytyk koniecznych zudze teorii (fetyszyzm towarowy"), rozwj wewntrznych, niemoliwych do pogodzenia sprzecznoci rozdzierajcych rzeczywisto gospodarcz (kryzysy, antagonizm pracy i kapitau oparty na wyzysku tego szczeglnego towaru, ktrym jest sia robocza"), a take zarys ekonomii politycznej klasy robotniczej" jako przeciwiestwo ekonomii politycznej bur-uazji (patrz Inauguracyjny manifest Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw, 1864, MED t. 16). O losach krytyki rozstrzygaj dwa odkrycia", ktre Marks sobie przypisuje: wyprowadzenie formy pienidza z samych tylko potrzeb cyrkulacji towarw oraz sprowadzenie praw akumulacji do kapitalizacji wartoci dodatkowej (Mehrwert). Odkrycia te odsyaj nas do definicji wartoci jako wyrazu pracy spoecznie niezbdnej, z ktrej wynika odrzucenie punktu widzenia abstrakcyjnego homo oeconomicus, okrelanego jedynie przez rachunek jego indywidualnej uytecznoci". Techniczne aspekty marksowskiej krytyki ekonomii politycznej prezentuj Pierre Salama i Tran Hai Hac, Introduction a leconomie de Marx, Pary, La Decouverte 1992.

29

Rewolucja przeciwko filozofii Trudnoci zaczynaj si wanie w tym punkcie. Niewtpliwie Marks nie zaryzykowa publikacji tych tez lub nie mia okazji tego uczyni. Wane, e je spisa i e ten skradziony list" do nas dotar... Omawiana wypowied jest do paradoksalna. W pewnym sensie jest absolutnie spjna. To, czego wymaga, natychmiast spenia (mona by rzec, uywajc pniejszej terminologii, e ma w sobie co performatywnego). Napisa: Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali wiat; idzie jednak o to, aby go zmieni" to spali za sob mosty, gdy chce si by jakkolwiek skuteczn, chodzc po ziemi lub bywa" myl. To rwnie zakaza samemu sobie powrotu do filozofii lub, jeli kto woli, w przypadku ponownego zajcia si interpretowaniem wiata, a zwaszcza wiata spoecznego, skaza si na podpadnicie pod zarzut uprawiania filozofii, poniewa w poowie drogi midzy filozofi a rewolucj nic nie ma. W kocu moe to wic by sposb skazania si na milczenie.

Brutalno tej alternatywy odsania nam jednak jej inne oblicze: jeeli powiedzie znaczy zrobi" to rwnie zrobi znaczy powiedzie" a sowa nigdy nie s niewinne. Nie jest na przykad niewinne twierdzenie, e s rne interpretacje wiata, gdy jednoczenie zakada si, e przeobraenie rewolucyjne jest jedno lub jednoznaczne. Znaczy to bowiem, e istnieje tylko jeden sposb zmiany wiata: zburzenie istniejcego adu, rewolucja, ktra z zaoenia nie moe by ani reakcyjna, ani antyludowa. Dodajmy na marginesie, e Marks bardzo szybko wyrzeknie si tej tezy. Poczynajc od Manifestu Komunistycznego i afortiori w Kapitale bdzie liczy si z si, z ktr sam kapitalizm przeobraa wiat" i kluczowe stanie si pytanie, czy istnieje wiele sposobw zmiany wiata lub jak jedna zmiana moe osadzi si w innej, czyli zwekslowa j na inne tory. Oznacza to zreszt, e to jedyne przeksztacenie jest tym samym rozwizaniem" wewntrznych konfliktw filozofii. To stara ambicja filozofw

30

(Arystotelesa, Kanta, Hegla...), ktr praktyka rewolucyjna" realizuje lepiej od nich!

Lecz chodzi o co jeszcze: odkryta przez Marksa formua, ten nakaz, ktry sam z siebie jest ju aktem wyjcia" nie przypadkiem uzyska rozgos filozoficzny. Z atwoci mona wykaza nie tylko jego gbokie pokrewiestwo z innymi hasami (na przykad zmienia ycie" Rimbauda wiadomo, e zwaszcza Andre Breton bdzie do tego nawoywa*), ale rwnie z innymi, rwnie lapidarnymi i tradycyjnie uwaanymi za fundamentalne" wypowiedziami filozoficznymi, ktre same prezentuj si raz jako tautologie, a innym razem jako antytezy. Zauwamy, e wszystkie te sformuowania, niezalenie od tego, jak bardzo rni si od siebie pod wzgldem treci i jak bardzo s sobie przeciwstawne pod wzgldem intencji, maj jedn wspln cech: odnosz si do kwestii stosunkw midzy teori i praktyk, wiadomoci i yciem. Od Parmenidesa (mylenie i byt s tym samym") poprzez Spinoz {Deus sive natura Bg, czyli natura")- Kanta (musiaem zawiesi wiedz, aeby uzyska miejsce dla wiary"), Hegla (to, co rozumne, jest rzeczywiste, a to, co rzeczywiste, jest rozumne") a do Wittgensteina (o czym nie mona mwi, o tym trzeba milcze"). Oto nasz Marks zainstalowany nie tylko w sercu filozofii, ale pord jej najbardziej spekulatywnego nurtu tego, ktry stara si myle o swoich wasnych granicach, czy to po to, aby je usun, czy te po to, aby po ich rozpoznaniu ona sama moga si w nich usadowi.

Zachowajmy w pamici t gbok dwuznaczno (wystrzegajc si uznania jej za jak wadliw sprzeczno, ale rwnie nie czynic z niej oznaki bezkresnej gbi, co wnet doprowadzioby nas do tego samego mistycyzmu", ktrego korzeni Marks tu wanie szuka...) i przyjrzyjmy si bliej dwm zawartym w Tezach newralgicznym kwestiom: kwestii stosunku midzy praktyk" (lub praxis) a walk klas" oraz kwestii antropologii, czyli istoty czowieka".

9 A. Breton, Discours au Congres des ecrivains" (1935),Manifestesdu sur-realisme, Pary, Gallimard 1985.

31

Praxis i walka klas W Tezach mwi si o rewolucji, ale nie uywa si wyraenia walka klas" Nie dopucimy si jednak samowoli, jeli domy-limy si jej pod warunkiem sprecyzowania, w jakim znaczeniu. Dziki pracy germanistw10, od pewnego czasu lepiej znamy otoczenie umysowe, w ktrym powstay te sformuowania, to tych sformuowa, dla ktrych Marks znalaz dobitne sowa, ale ktre w istocie wcale nie byy jego wasne.

Mylc o rewolucji, odnosi si on oczywicie do tradycji francuskiej. Jemu i innym modym, radykalnym demokratom chodzi o wznowienie ruchu, najpierw przerwanego, a nastpnie zawrconego po Termidorze, gdy (co kadorazowo byo dzieem pastwa) w sposb buruazyjny" ustanowiono republik, zaprowadzono dyktatur napoleosk, a w kocu przeprowadzono Restauracj i kontrrewolucj. Jeszcze cilej mwic, chodzi o to, aby w caej Europie doprowadzi do koca ruch rewolucyjny i go upowszechni, odnajdujc inspiracj i energi po jego lewej stronie" po stronie owego egalitarnego skadnika Rewolucji (reprezentowanego zwaszcza przez Babeufa), ktry wanie na pocztku XIX w. stworzy ide komunizmu11. Marks bdzie kad silny nacisk na to, e nie chodzi tu o jak spekulatywn koncepcj, o idealne czy eksperymentalne pastwo (w rodzaju Ikarii"

10 We Francji szczeglnie dziki badaniom M. Espagne'a i G. Bensussana nad Mojeszem Hessem, przyszym teoretykiem syjonizmu, a wwczas bliskim Marksowi i Engelsowi socjalist, ktry rwnoczenie z nimi odkry komunizm jako rozwizanie zagadki historii". Patrz G. Bensussan, Moses Hess, la philosophie, le socialisme (1836-1845), Pary, PUF 1985; M. Hess, Triarchia europejska", Pisma filozoficzne 1841-1850, Warszawa, KiW 1963.

11 Patrz J. Grandjonc, Communisme/Kommunismus/Communism, origi-ne et dereloppement International de la terminologie communautaire premarxiste des utopistes aux neo-babouvistes, 1785-1842, 2 t., Trier, Schriften aus dem Karl-Marx-Haus 1989; E. Balibar, Quel communis-me apres le communisme?" w: E. Kouvelakis (red.), Marx 2000, Actes du Congres Marx International II, Pary, PUF 2000.

32

Cubeta), lecz o ruch spoeczny, ktrego postulaty po prostu polegaj na konsekwentnym zastosowaniu zasady Rewolucji, mierzc realizacj wolnoci realizacj rwnoci i na odwrt, aby osign braterstwo. W sumie, Marks i inni stwierdzaj, >,i' rozwizanie porednie nie istnieje: jeeli rewolucja zatrzyma si po drodze, moe tylko cofn si i ustanowi now arystokracj posiadaczy posugujcych si pastwem reakcyjnym albo liberalnym dla obrony ustalonego adu. Tak wic, jedyna szansa dokoczenia rewolucji i zapewnienia jej nieodwracalnoci polega na jej pogbieniu, uczynieniu z niej rewolucji spoecznej.

Kim s zatem nosiciele tej rewolucji spoecznej, spadkobiercy jakobinw i Babeufa? Wystarczy przyjrze si biecej sytuacji europejskiej i posucha krzykw rozpaczy wydawanych przez posiadaczy: to angielscy robotnicy-czartyci" (opisani przez Engelsa w Pooeniu klasy robotniczej w Anglii z 1844 r., dziele, ktre nadal czyta si z podziwem i ktrego wpyw na Marksa by absolutnie decydujcy), to tkacze lio-scy, rzemielnicy z paryskich przedmie i jaski Lille" opisanych przez Wiktora Hugo, to tkacze lscy, ktrym Marks powici tyle uwagi na amach swojej koloskiej gazety Rheinische Zeitung... Krtko mwic, to ci wszyscy, ktrych odtd okrela si starym rzymskim mianem proletariuszy. Tworzeni masowo przez rewolucj przemysow, skupieni w miastach, spychani w ndz, swoimi strajkami, koalicjami", powstaniami zaczynaj jednak wstrzsa adem buruazyj-nym. S, by tak rzec, ludem ludu, jego najbardziej autentycznym odamem, zapowiedzi jego przyszoci. Gdy peni dobrej wiary i zudze intelektualici krytyczni zastanawiaj si jeszcze, jak zdemokratyzowa pastwo i w tym celu owieci co, co nazywaj mas", sami proletariusze weszli ju do akcji, faktycznie zaczli ju na nowo rewolucj.

W decydujcej formule, przewijajcej si przez wszystkie teksty z tego okresu, od witej rodziny (1844) po Manifest Komunistyczny (1847), Marks mwi, e w proletariat jest faktycznym zniesieniem buruazyjnego spoeczestwa oby-

33

watelskiego" (burgerliche Gesellschaft). Rozumie on przez to: i) e warunki egzystencji proletariuszy (dzi nazwalibymy to wykluczeniem) pozostaj w sprzecznoci ze wszystkimi zasadami tego spoeczestwa; 2) e sami proletariusze yj zgodnie z innymi wartociami ni wasno prywatna, zysk, patriotyzm i mieszczaski indywidualizm; 3) e ich narastajcy sprzeciw wobec pastwa i klasy panujcej jest nieuchronnym, ale na krtk met zabjczym skutkiem nowoczesnej struktury spoecznej.

Dziaanie w teraniejszoci Szczeglnie wane jest tu sowo faktyczny" {in der Tai). Z jednej strony przywouje ono aktualno, efektywno, fakty" (Tatsache), a wic wyraa gboko anty utopijn orientacj Marksa i pozwala zrozumie, dlaczego w jego oczach tak decydujce jest odniesienie do pierwszych form walki klasowej organizujcego si proletariatu. Przywoywana w Tezach praktyka rewolucyjna nie ma realizowa jakiego programu czy planu przebudowy spoeczestwa, a tym bardziej nie powinna zalee od wizji przyszoci proponowanych przez teorie filozoficzne i socjologiczne (takie, jak koncepcje filantropw z XVIII i pocztkw XIX w.). Powinna natomiast stanowi rzeczywisty ruch, ktry znosi stan obecny" jak Marks nie omieszka napisa w Ideologii niemieckiej, wyjaniajc, e jest to jedyna materialistyczna definicja komunizmu.

Jednak w ten sposb dochodzimy do drugiego aspektu: faktyczny" oznacza take, e chodzi tu o dziaanie (Tdtigkeit), o przedsiwzicie podejmowane w teraniejszoci, w ktre jednostki angauj si ze wszystkich si fizycznych i umysowych. Dokonuje si wic znamienne odwrcenie. Mojesz Hess i inni modoheglici" adwersarze rozmaitych filozofii dziejw cigle przeuwajcych sens przeszoci oraz filozofii prawa komentujcych ustalony ad, zaproponowaliyz/ozo-fi czynu (ze swojej strony Feuerbach opublikowa manifest na rzecz filozofii przyszoci). W gruncie rzeczy Marks chce

34

powiedzie: dziaanie powinno dzia si" w czasie teraniej-N7,ym, a nie by komentowane czy zapowiadane. Lecz w takim rn/.ie filozofia powinna ustpi pola. Nawet filozofia czynu" nic odpowiada wymogom rewolucji i ruchowi rewolucyjnemu, jest nim sam czyn, po prostu dziaanie.

jednak ten nakaz ustpienia pola nie moe by filozofii obojtny. Jeli jest ona konsekwentna, paradoksalnie powinna dostrzec w nim swoje wasne urzeczywistnienie. Oczywicie, Marks myli przede wszystkim o tradycji niemieckiego idealizmu, ktr sam jest przesiknity i ktrej zwizki z francusk Ide rewolucyjn s bardzo cise. Myli o kantowskim nakazie spenienia obowizku", o dziaaniu w wiecie zgodnie z imperatywem kategorycznym (ktrego treci jest ludzkie brater-Ntwo). Myli o sowach Hegla z Fenomenologii ducha: To, co ma by, istnieje te faktycznie {in der Tat), natomiast to, co tylko by powinno, a nie istnieje, nie ma adnej prawdziwoci"". Bliej polityki myli o tym, e filozofia nowoytna utosamia uniwersalno z zasadami Deklaracji praw czowieka i obywatela. Lecz wanie te uwicone przez teori zasady albo s bezustannie ignorowane i gwacone przez spoeczestwo bur-uazyjne, w ktrym nie ma ani rwnoci, ani nawet wolnoci, nie wspominajc ju o braterstwie, albo zaczynaj stawa si faktem, ale w praktyce rewolucyjnej, powstaczej" (w praktyce tych wszystkich, ktrzy razem powstaj, w razie potrzeby zastpujc or krytyki" krytyk orem"). Gdy Marks mwi o odwrceniu idealizmu w materializm, trzeba widzie w tym t wanie nieco prostack w oczach filozofii, ale wynikajc z jej wasnych zasad konsekwencj.

Dwa oblicza idealizmu Zatrzymajmy si znw w tym miejscu. Jeli te wskazwki s suszne, znaczy to, e materializm Marksa nie ma nic wsplnego z odniesieniem do materii i tak bdzie dopty, dopki

12 G.W.F. Hegel, Fenomenologia ducha, Warszawa, Aletheia 2002, s. 175.

35

Engels nie podejmie prby poczenia marksizmu z naukami przyrodniczymi z drugiej polowy XIX w. Na razie jednak mamy do czynienia z osobliwym materializmem bez materii". A zatem po co to sowo?

Tu swoje prawa odzyskuje historyk filozofii, mimo ciosw zadanych mu wanie przez Marksa. Musi wyjani ten paradoks, co prowadzi go take do ukazania wynikajcego std zamieszania (to zamieszanie, powtrzmy raz jeszcze, mona rnie traktowa, ale nie jest ono arbitralne). Jeli Marks owiadczy, e zmiana wiata to zasada materialistyczna, a zarazem stara si odrni swj materializm od wszelkiego istniejcego materializmu (okrelanego przeze jako dawny" wanie oparty na idei, e materia jest zasad wszelkiego wyjanienia co take jest interpretowaniem wiata" a wic podlega zakwestionowaniu), to czyni tak wyranie po lo, by przeciwstawi si idealizmowi. Klucz do zrozumienia Marksa nie tkwi w sowie materializm, ale w sowie idealizm. Znw pytanie: dlaczego?

Przyczyna pierwsza: poniewa proponowane przez filozofw idealistyczne interpretacje przyrody i historii odwouj si do takich zasad, jak duch, rozum, wiadomo, idea... i poniewa ich praktyczn konsekwencj nigdy nie jest rewolucja, lecz wychowywanie (a nawet pouczanie") mas i to wanie filozofowie wielkodusznie proponuj, e si tego podejmuj. Od czasw Platona, jako rzecznicy pastwa idealnego, chcieli doradza wadcom, a w naszej epoce demokratycznej, w imi rozumu i etyki, pragn wychowywa obywateli (albo wychowywa wychowawcw" obywateli: sdziw, lekarzy, profesorw zasiadajc, przynajmniej moralnie, na samym szczycie hierarchii uniwersyteckiej).

To prawda, lecz za ow funkcj idealizmu kryje si jeszcze powaniejsza trudno. W filozofii nowoczesnej (tej, ktra swj prawdziwy jzyk znalaza u Kanta) mwi si o wiadomoci, o duchu czy o rozumie i te wyraajce uniwersalno kategorie maj zawsze podwjne oblicze, do ktrego Marks nieustannie czyni w Tezach aluzje. cile wi one ze sob

36

dwie idee: przedstawienia i podmiotowoci. Oryginalno i sia wielkiego idealizmu (niemieckiego) polega na tym wanie, e w sposb systematyczny przemyla t kombinacj.

Pojcie interpretacji", do ktrego odnosi si Marks, z pewnoci jest wariantem idei przedstawienia. Dla krytykowanego tu idealizmu wiat jest przedmiotem kontemplacji poszukujcej jego spjnoci, sensu" a tym samym, chcc nie chcc, prbujcej narzuci mu pewien porzdek. Marks zdaje sobie doskonale spraw ze cisego zwizku midzy faktem mylenia o porzdku wiata" (zwaszcza w sferze politycznej i spoecznej) a faktem waloryzowania porzdku w wiecie przeciw anarchii", ale rwnie przeciw ruchowi" (ruch jest mi nienawistny, bowiem linie psuje", napisze Baudelaire13)... Widzi te wyranie, e z tego punktu widzenia dawne materializmy" czy filozofie przyrody, zastpujce ducha materi jako zasad organizacji, zawieraj silny element idealizmu, a w ostatecznoci s tylko zakamuflowanymi idealizmami (niezalenie od tego, jak bardzo rni si od siebie skutkami politycznymi, ktre powoduj). Pozwala nam to zrozumie, dlaczego idealizm z tak atwoci rozumie" materializm, a wic odrzuca go lub wchania (jak to wida u Hegla, ktry nie ma adnego problemu z materializmami, moe z wyjtkiem Spinozy, ale Spinoza jest do nietypowym materialist...). W kocu Marks zdaje sobie spraw, e trzonem nowoczesnego, porewolucyjnego idealizmu jest odsyanie porzdku wiata, przedstawienia" do aktywnoci podmiotu, ktry go tworzy czy te, mwic po kantowsku, konstytuuje".

Tym samym podchodzimy do idealizmu z innej strony nie jako filozofii przedstawienia (czy, jeli kto woli, prostej filozofii prymatu idei"), ale jako filozofii podmiotowoci/subiektywnoci (co dobrze wyraa decydujce znaczenie, ktrego nabrao pojcie wiadomoci). Wedug Marksa ta podmiotowa/subiektywna aktywno, o ktrej mwi idealizm, jest w gruncie rzeczy ladem, zakwestionowaniem (jed-13 Ch. Baudelaire, Pikno" (w przekadzie M. Piechala), Kwiaty za, Krakw,

Wyd. Literackie 1990.

37

noczenie rozpoznaniem i zapoznaniem) bardziej realnej, bardziej efektywnej" by tak rzec, aktywnoci, ktra byaby zarazem tworzeniem wiata zewntrznego oraz ksztatowaniem (Bildung) czy przeksztacaniem samej siebie. wiadczy o tym nacisk Kanta, a jeszcze bardziej Fichtego na sownictwo czynu, dziaania, aktywnoci (Tat, Tdtigkeit, Handlung) (faktycznie std wanie wywodzi si propagowana przez modoheglistw filozofia czynu"). wiadczy sposb, w jaki Hegel opisuje sposb bycia wiadomoci jako aktywne dowiadczenie, a funkcj pojcia jako prac (prac negatyw-noci"). W sumie, jeli tylko zechce si przyzna, e midzy ide przedstawienia (interpretacji, kontemplacji) a ide dziaalnoci (pracy, praktyki, przeobraenia, zmiany) zachodzi utajony konflikt, w aforyzmach Marksa nietrudno doczyta si nastpujcej hipotezy: tak, jak tradycyjny materializm w rzeczywistoci opiera si na ukrytym fundamencie idealizmu (przedstawienie, kontemplacja), tak te w funkcji, ktr nowoczesny idealizm przypisuje dziaajcemu podmiotowi, kryje on w sobie orientacj materialistyczn, a sam Marks po prostu postawi sobie za cel doprowadzi do wybuchu tej sprzecznoci, oddzieli przedstawienie od podmiotowoci oraz sprawi, aby sama przez si pojawia si kategoria dziaalnoci praktycznej.

Podmiot to praktyka Czy to mu si udao? Pod pewnym wzgldem jak najbardziej, bo z ca pewnoci mona powiedzie, e jedynym prawdziwym podmiotem jest podmiot praktyczny czy podmiot praktyki lub, jeszcze lepiej, e podmiotem jest wanie praktyka, ktra zawsze ju si rozpocza i trwa bez koca. Czy jednak w ten sposb wychodzi si z idealizmu? To wcale niepewne, wanie dlatego, e historycznie rzecz biorc idealizm" jednoczenie obejmuje punkt widzenia przedstawienia i punkt widzenia podmiotowoci. W rzeczywistoci mamy tu do czynienia z krgiem czy z wymiennikiem teoretycznym dziaaj-

38

cym w obie strony. Mona powiedzie, e Marks, utosamiaa: istot podmiotowoci z praktyk, a rzeczywisto praktyki t rewolucyjn dziaalnoci proletariatu (nieodczn od samego jego istnienia), przenis kategori podmiotu z idealizmu do materializmu. Mona jednak rwnie powiedzie, e tym samym przygotowa sta moliwo wyobraania sobie proletariatu jako podmiotu" w idealistycznym znaczeniu tego sowa (i wychodzc od tego, nawet jako przedstawienia c/.y abstrakcji, ktra znw moe suy interpretowaniu" rtwiata lub zmiany wiata: czy nie to wanie wydarzy si pniej, gdy uzbrojeni w ide walki klas teoretycy marksistowscy apriorycznie wydedukuj z niej sens dziejw"?).

Te gry dialektyczne wcale nie s bezinteresowne. Wi si Acile z histori pojcia rewolucji, a w rezultacie maj jednoczenie aspekt polityczny i filozoficzny. Od pocztku okresu nowoczesnego okresu rewolucji okrelanych jako buru-azyjne: angloamerykaskiej i francuskiej wynalazek podmiotu jako centralnej kategorii filozofii obejmujcej wszystkie dziedziny konkretnego dowiadczenia (nauk, moralno, prawo, religi, estetyk) i pozwalajcej je zjednoczy wie si z ide, e ludzko sama ksztaci si lub edukuje, z ide, e sama sobie nadaje prawa, a wic w rezultacie z ide, e sama wyzwala si z rozmaitych form ucisku, ignorancji, przesdw, ndzy itd.u A gatunkowy podmiot tej dziaalnoci zawsze ma dwa oblicza: jedno teoretyczne, drugie za konkretne i praktyczne, ktrym u Kanta bya ludzko, u Fichtego w pewnej chwili sta si nard, a w kocu u Hegla stay si nim narody historyczne, kolejno ucieleniajce ducha wiata", to znaczy ruch postpu cywilizacji.

To, e z kolei Marks rozpozna w proletariacie (bdcym, jak widzielimy, autentycznie ludzkim i wsplnotowym ludem ludu") prawdziwy podmiot praktyczny, ktry jest faktycznym zniesieniem istniejcego porzdku", a tym samym, zmieniajc 14 Patrz I. Kant, O wiecznym pokoju, Wrocaw, Wyd. Uniwersytetu Wroca

wskiego 1991, oraz tene, Co to jest Owiecenie?", w: T. Kroski, Kant, Warszawa, Wiedza Powszechna 1966.

39

si sam {Selbsttatigkeit, Selbstveranderung), zmienia wiat, a wreszcie to, e Marks posuy si t konstatacj (w ktrej w zadziwiajcy sposb lekcja bezporedniego dowiadczenia nakada si na najstarsz tradycj spekulatywn), aby z kolei stwierdzi, e podmiot to praktyka, wcale nie sytuuje go poza histori idealizmu. Wrcz przeciwnie. Fichte nie powiedzia nic innego. Nie igrajc ze sowami, mona by nawet wysun sugesti, e to wanie uczynio z marksowskiego materializmu praktyki" najdoskonalsz form tradycji idealistycznej, co bardziej ni cokolwiek innego pozwala zrozumie uporczyw ywotno idealizmu a po dzi dzie, wanie dlatego, e ta transpozycja jest cile zwizana z prb przeduenia dowiadczenia rewolucyjnego i ucielenienia go w spoeczestwie nowoczesnym, z jego klasami i konfliktami spoecznymi.

Tak oto mona by zrozumie to, e rezultatem przyjcia punktu widzenia proletariuszy pozostajcych w stanie permanentnej" insurekcji byo nie tyle pooenie kresu idealizmowi, ile usytuowanie dylematu materializmu i idealizmu, wiecznie odradzajcej si kwestii, czym materializm rni si od idealizmu, w samym sercu teorii proletariatu i jego uprzywilejowanej roli dziejowej. Lecz mona si spodzie^ wa, e filozofia, wyrzucona za drzwi wraz z tym dylematem, powrci oknem...

Realno istoty czowieka" Powrmy do litery Tez o Feuerbachu, aby przywoa drug postawion w nich wielk kwesti kwesti istoty czowieka. Oczywicie, obie kwestie s ze sob zwizane. Feuerbach sprowadza istot religii do istoty czowieka" to znaczy szczeglnie w Istocie chrzecijastwa z 1841 r. pokazuje, e idea Boga jest tylko syntez uosobionych i rzutowanych poza wiat ludzkich doskonaoci. Ale istota czowieka to nie abstrakcja tkwica w poszczeglnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistoci caoksztatem stosunkw spoecznych" {das

40

Ensemble der gesellschaftlichen Verhaltnisse, pisa Marks w swoistej mieszance niemieckiego z francuskim). Na temat tego zdania z tezy 6 wylano nie mniej atramentu ni na temat tezy 11. jeli dobrze przyjrzymy si literze tekstu, dostrzeemy w nim kilka godnych uwagi kwestii.

Marks stawia zatem pytanie o istot czowieka a w kadym razie na nie odpowiada. C bardziej naturalnego? Ale to pytanie, ktre mona uzna za konstytutywny problem antropologii, wcale nie jest oczywiste. W pewnym sensie jest ono rwnie stare, jak filozofia. Gdy jednak w naszych czasach Claude Levi-Strauss wyjania, e istot czowieka jest konflikt natury i kultury, albo gdy Jacues Lacan tworzy sowo parletre", by powiedzie, e istot czowieka od pocztku do koca stanowi mowa, to wpisuj si oni w t sam tradycj, co Arystoteles definiujcy czowieka poprzez dysponowanie mow i przynaleno do pastwa czy w. Augustyn definiujcy go jako obraz i podobiestwo Boga na ziemi". Jeli zreszt popatrzymy z dostatecznie wysokiego poziomu oglnoci, to okae si, e w rzeczywistoci mwi oni o tej samej sprawie. Od czasw staroytnych do dzi mamy do czynienia z kolejnymi definicjami natury ludzkiej czy istoty czowieka. Sam Marks zaproponuje kilka, obracajcych si wok stosunkw midzy prac a wiadomoci. W pierwszej ksidze Kapitau zacytuje charakterystyczn definicj Benjamina Franklina (czowiek jako a toolmaking animal", zwierz wytwarzajce narzdzia) nie po to, aby j odrzuci, lecz aby uzupeni precyzujc, e technologia ma histori, ktra zaley od sposobu produkcji", a nastpnie przypominajc, e bez wiadomoci, refleksji, eksperymentowania, wiedzy nie ma technologii i postpu technicznego. W Ideologii niemieckiej, napisanej nazajutrz po sformuowaniu myli, ktr tu badamy, powie: Ludzi mona odrnia od zwierzt ze wzgldu na wiadomo, religi albo na cokolwiek si zreszt zechce. Sami oni poczynaj si od zwierzt odrnia, gdy tylko zaczynaj wytwarza sobie rodki do ycia krok uwarunkowany ich organizacj cielesn.

41

Wytwarzajc rodki do ycia wytwarzaj ludzie pored nio samo swoje ycie materialne"15). Oto sposb poszukiwania odpowiedzi na pytanie o istot czowieka w samych rzeczach, ktry zreszt sta si punktem wyjcia wszelkiej marksistowskiej czy niemarksistowskiej antropologii biologicznej i technologicznej.

Humanizm teoretyczny

Tymczasem niuans, kluczowy dla zrozumienia doniosoci tekstu Marksa, odrnia prosty fakt zdefiniowania czowieka czy natury ludzkiej od otwartego postawienia pytania kim jest czowiek?" (albo: jaka jest natura ludzka") i, fortiori, uczynienia z niego podstawowej kwestii filozoficznej. Wkraczamy wic w now problematyk, ktr za AIthusserem mona nazwa humanizmem teoretycznym. Cho moe to wydawa si zdumiewajce, jest ona stosunkowo niedawna, a w czasach Marksa bya zupenie wiea, poniewa pojawia si dopiero w kocu XVIII w. W Niemczech do jej najwaniejszych przedstawicieli nale Kant {Antropologia z pragmatycznego punktu widzenia, 1798), Wilhelm Humboldt16 i Feuerbach, co pokazuje, e trajektoria humanizmu teoretycznego czy si z trajektori idealizmu i jego odrzucenia. Ta paralela wiele wyjania. Jak zobaczymy, wobec konkurencyjnych teorii natury ludzkiej (spirytualistycznych, materia-listycznych) Marks zastosuje krytyk tego samego rodzaju, co wobec teorii podmiotu, dziaalnoci i naocznoci zmysowej. Powiedzenie, e w swojej rzeczywistoci" (in seiner Wirklichkeit) istot czowieka jest caoksztat stosunkw

15 K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach jej przedstawicieli Feuerbacha, B. Bauera i Stirne-ra, MED t. 3, s. 21.

16 W 1810 r. Humboldt zaoy w Berlinie uniwersytet noszcy dzisiaj jego imi. Jego podstawowe monografie jzykoznawcze i filozoficzne ukazay si po jego mierci w 1835 r. (patrz Introduction d l'ozuvre sur le Kavi et autres essais, Pary, Seuil 1974).

42

Ipoecznych, wcale nie oznacza odrzucenia kwestii. Jest to prba radykalnego przesunicia sposobu, w jaki dotychczas J4 rozumiano, nie tylko jeli chodzi o czowieka", lecz jeszcze bardziej zasadniczo jeli chodzi o istot".

Filozofowie wytworzyli sobie faszywy pogld na to, czym )et istota (i ten bd jest dla nich tak... istotny, e bez niego trudno sobie wyobrazi filozofi). Sdzili oni, po pierwsze, te istota jest ide lub abstrakcj (uywajc jeszcze innej terminologii powiedzielibymy: powszechnikiem), pod ktr w porzdku malejcej oglnoci mona uszeregowa rnice gatunkowe i w kocu rnice indywidualne, i po drugie, te ta gatunkowa abstrakcja jest w jaki sposb ulokowana" (tnwohnend) w jednostkach tego samego rodzaju, czy to jako waciwo umoliwiajca ich klasyfikowanie, czy te nawet jako forma lub moc, ktra pozwala im istnie jako kopie tego Marnego modelu.

Wida wic, co znaczy osobliwe rwnanie Marksa. W gruncie rzeczy sowa caoksztat", stosunki" i spoeczne" mwi jedno i to samo. Chodzi o odrzucenie jednoczenie dwch stanowisk (nazywanych realistycznym i nominalistyrznym), wok ktrych tradycyjnie grupuj si filozofowie: zgodnie z jednym, rodzaj (gatunek) czy istota poprzedza istnienie jednostek, a zgodnie z drugim to jednostki s rzeczywistoci pierwotn, z ktrej w formie abstrakcji wydobywa" si po-wszechniki. Rzecz zdumiewajca adne z tych stanowisk nie jest zdolne do mylenia o czym, co w ludzkim istnieniu jest wanie istotne: o wielorakich i aktywnych stosunkach ustanawianych midzy sob przez jednostki (chodzi o mow, prac, mio, reprodukcj, panowanie, konflikty itd.), i o tym, e te stosunki okrelaj co wsplnego dla jednostek ich rodzaj". Okrelaj go, poniewa to one w kadej chwili konstytuuj go na rne sposoby. W zastosowaniu do czowieka (to znaczy do ludzi) zaopatruj wic pojcie istoty w jedyn efektywn" tre.

43

Transindywidualno

Nie dyskutujemy tu o tym, czy ten punkt widzenia jest absolutnie oryginalny, waciwy tylko Marksowi. Pewne jest natomiast, e to on pociga za sob konsekwencje zarwno w polu dyskusji filozoficznej (na poziomie czego, co nazywa si on-tologi"17), jak i w polu polityki. Sowa, ktrymi posuguje si Marks, wykluczaj jednoczenie indywidualistyczny punkt widzenia (prymat jednostki, a przede wszystkim fikcj indywidualnoci, ktr mona by definiowa dla niej samej, w izolacji, czy to w kategoriach biologii, czy te psychologii, zachowania ekonomicznego itp.) oraz organistyczny punkt widzenia (obecnie, na wzr anglosaski, nazywany holistycznym: prymat caoci, a zwaszcza spoeczestwa ujmowanego jako niepodzielna jedno, w ktrej jednostki s tylko funkcjonalnymi czonkami)18. W rezultacie ani monada" Hobbesa i Benthama, ani byt oglny" Comtea. Jest rzecz znamienn, e Marks, (ktry po francusku mwi niemal tak pynnie, jak po niemiecku) wybra obce sowo caoksztat" [ensemble], niewtpliwie po to, aby unikn terminu das Ganze cao lub caociowo.

By moe byoby to formalnie (cho nie treciowo) bardziej zrozumiae, gdybymy my sami z kolei dorzucili do tekstu sowo wynalezione ad hoc, aby scharakteryzowa t koncepcj relacji konstytutywnej, ktra przesuwa pytanie o istot czowieka, udzielajc na nie odpowiedzi formalnej (a tym sa-

17 Termin ontologia" powsta w XVII w. na oznaczenie czego, co Arystoteles nazwa nauk o pierwszych zasadach i przyczynach" i utosamia z refleksj o bycie jako bycie" (on he on), odmienn od bada poszczeglnych rodzajw bytu.

18 Patrz L.Daumont, Homo aeualis i. Genese et epanouissement de 1'ideologie economiue, Pary, Gallimard 1977, wedug ktrego Marks wbrew pozorom (...) jest w istocie zwolennikiem indywidualizmu". Do podobnej konkluzji doszed odmiennymi drogami J. Elster, jeden z gwnych przedstawicieli marksizmu analitycznego" (Making Sense of Marx, Cambridge, Cambridge University Press 1985), a take J. Bidet, Theorie de la modernite, poprzedzone Marx et le marche, Pary, PUF 1990.

44

mym w zalku zawiera inn problematyk ni problematyka humanizmu teoretycznego). To sowo faktycznie istnieje, lecz u mylicieli XX w. (Kojeve'a, Simondona, Lacana...): chodzi o mylenie o ludzkoci jako rzeczywistoci transindywidual-nej (ponad i pozajednostkowej), a ostatecznie o mylenie o translndywidualnoci jako takiej19. Nie chodzi o to, co idealnie znajduje si w" kadej jednostce (jako formie lub substancji), ani o to, co suyoby z zewntrz do jej klasyfikacji, lecz o to, co istnieje midzy jednostkami, ze wzgldu na ich wielorakie interakcje.

Ontologia relacji Trzeba przyzna, e zarysowuje si tu pewna ontologia". Lecz dyskusj o stosunkach midzy jednostk i gatunkiem zastpuje ona programem bada nad t wieloci relacji, ktre s przejciami, przeniesieniami czy przejazdami i w ktrych zawizuje si i rozwizuje wi jednostek ze wsplnot; wieloci, ktr zwrotnie konstytuuj same jednostki. Najbardziej uderzajca w tej perspektywie jest cakowita wzajemno w stosunkach midzy obu tymi biegunami, ktre nie mog istnie bez siebie nawzajem i ktre kady na wasny rachunek s jedynie abstrakcjami, ale jeden i drugi s konieczne do mylenia o stosunku lub relacji {Verhaltnis).

Ten punkt moe wydawa si spekulatywny, a tymczasem, za porednictwem charakterystycznego krtkiego spicia, znajdujemy si o krok od odnalezienia kwestii polityki. W rzeczywistoci nie tylko relacje, o ktrych mowa, s jedynie zrnicowanymi praktykami, pojedynczymi wzajemnymi oddziaywaniami jednostek. Wontologii transindywidual-nej pobrzmiewa co najmniej echo takich wypowiedzi, jak Deklaracja praw czowieka i obywatela (czsto jake niesusznie uwaana za tekst indywidualistyczny"), awjesz-

iy Patrz zwaszcza G. Simondon, L'individuation psychiue et coi Pary, Auber 1989.

45

cze wikszym stopniu pobrzmiewa echo praktyki ruchw rewolucyjnych: praktyki, ktra nigdy nie przeciwstawia realizacji jednostki interesom spoecznoci, a nawet ich nie rozdziela, lecz zawsze dy do realizacji jednej poprzez drug. To prawda, e w ostatniej instancji tylko jednostki mog by nosicielami praw i formuowa postulaty, lecz zdobycie tych praw czy wyzwolenie (a nawet insurekcja) ma nieodzownie zbiorowy charakter.

Niewtpliwie mona powiedzie, e takie sformuowanie nie opisuje istniejcego stanu rzeczy ani tym bardziej systemu instytucji, lecz raczej pewien proces (przynajmniej taki, jaki przeywaj jego uczestnicy). Lecz to wanie mwi Marks. W tych warunkach staje si zrozumiae to, e teza 6, utosamiajca istot czowieka z caoksztatem stosunkw spoecznych" i tezy 3, 8 czy 11, ktre podporzdkowuj wszelkie mylenie praktyce rewolucyjnej, zmianie, zasadniczo mwi o tym samym. Miejmy wic odwag powiedzie, e wskazane tu stosunki spoeczne nie s niczym innym, jak tylko nieustannymi przeobraeniami, rewolucj permanentn" (niewtpliwie to nie Marks stworzy to wyraenie, ale a do 1850 r. bdzie ono odgrywa w jego myli decydujc rol). Marksowi z marca 1845 r. nie wystarczy powtrzenie za Heglem, e to, co rzeczywiste, jest rozumne" i e to, co rozumne, nieuchronnie si urzeczywistnia: trzeba powiedzie, e nie ma nic rzeczywistego, nic racjonalnego oprcz rewolucji.

Obiekcja Stirnera Czeg chcie wicej? A jednak, jak ju mwiem, Marks nie mg zatrzyma si w tym miejscu. Teraz trzeba zrozumie, dlaczego. To by si nie udao, gdybymy zadowolili si wykazaniem, e zastpujc podmiot praktyk tworzy si krg, trudno logiczn, lub gdybymy mwili, e pojcie istoty naraa si na utrat rwnowagi midzy wewntrzn krytyk tradycyjnej ontologii a rozpuszczeniem si w wieloci konkret-

46

nyi'h bada stosunkw spoecznych. Bez wtpienia Ideologia niemiecka jest tekstem bardzo bliskim Tezom o Feuerbachu, A (trdnak przemawia si w niej ju innym jzykiem. Wzgldy formalne, o ktrych mowa, nie wystarczaj, aby to wyjani.

Myl, e jest jeden bardzo precyzyjny, koniunkturalny powd, ktry jednak posuy za wywoywacz istotnej trudnoci. Niektrzy badacze myli Marksa (zwaszcza August Cornu) wyranie go dostrzegli, lecz wielu innych zignorowao lub nie docenio, szczeglnie dlatego, e powszechnie czyta si tylko pierwsz cz tekstu Ideologii niemieckiej (1. Feuerbach"), ktr duga tradycja przyzwyczaia nas traktowa jako samodzielny wykad materializmu historycznego", gdy tymczasem znsadniczo jest to odpowied, i to odpowied nieatwa (kady czytelnik dowiadczy tego na wasnej skrze) na wyzwanie /.c strony innego teoretyka. Tym teoretykiem, ktrego znaczenie czas ju najwyszy doceni, jest Max Stirner (pseudonim Caspara Schmidta), autor ksiki Jedyny i jego wasno.10. Wysza ona pod koniec 1844 r., lecz dopiero kilka miesicy pniej, nazajutrz po napisaniu Tez i za namow Engelsa, Marks zacz kruszy na niej zby.

Kim z teoretycznego punktu widzenia jest Stirner? To przede wszystkim anarchista, obroca autonomii spoeczestwa zoonego z cakowicie odrbnych jednostek, wacicieli" swoich cia, potrzeb i idei w obliczu nowoczesnego pastwa, w ktrym w jego oczach skupia si wszelkie panowanie i ktre przejo na wasny uytek wite atrybuty wadzy wypracowane przez teologi polityczn redniowiecza. Lecz nade wszystko Stirner jest radykalnym nominalist, to znaczy wszelka oglno", kady powszechnik" jest wedug niego fikcj stworzon przez instytucje w celu zdominowania" jedynej naturalnej rzeczywistoci (poprzez jej organizowanie, klasyfikowanie, upraszczanie czy po prostu nazywanie), a mianowicie wieloci jednostek, z ktrych kada jest jedyna w swoim

20 M. Stirner, Jedyny i jego wasno, Warszawa, PWN 1995. Patrz te wyjanienia G. Deleuze'a, Nietzsche i filozofia, Warszawa, Spacja 1997, s. 170-173-

47

rodzaju" (std kluczowa dla Stirnera gra sw, majca zreszt za sob dug histori: dla kadego waciwa jest jego waa wo/wasno).

Przed chwil widzielimy, e Marks wanie rozwija poj cie stosunku spoecznego, ktre przynajmniej w zasadzie odprawia zarwno nominalizm, jak i esencjalizm. Lecz krytyka Stirnera jest dla niego grona, gdy nie jest wymi rzona jedynie w tradycyjne gatunki" metafizyczne (mniej lub bardziej zwizane z teologi: Byt, Substancj, Ide, Rozum, Dobro...), ale we wszystkie bez wyjtku powszechniki, czym antycypuje pewne pomysy Nietzschego i co, co dzi nazywa si postmodernizmem. Stirner nie chce adnej wiary, adnej Idei, adnej wielkiej narracji": ani o Bogu, ani o Czowieku, ani o Kociele, ani o Pastwie, ani nawet o Rewolucji. A zatem nie ma logicznej rnicy midzy chrzecijastwem, ludzkoci, ludem, spoeczestwem, narodem czy proletariatem, podobnie jak nie ma rnicy midzy prawami czowieka a komunizmem, bo wszystkie te powszechniki s abstrakcjami, co z punktu widzenia Stirnera znaczy, e s fikcjami. Rola tych fikcji polega na zastpowaniu jednostek i ich myli. Dlatego wanie ksika Stirnera nie przestanie inspirowa krytykw z prawa i z lewa, wyjaniajcych, e ludzie nic nie zyskuj zamieniajc kult abstrakcyjnej ludzkoci na rwnie abstrakcyjny kult rewolucji czy praktyki rewolucyjnej i e czynic tak by moe naraaj si na ryzyko jeszcze bardziej perwersyjnego panowania.

Marks i Engels z pewnoci nie mogli zignorowa tej obiekcji. Chcieli by jednoczenie krytykami idealizmu i esencjali-zmu filozofw oraz komunistami (a cilej komunistami humanistycznymi). Ta podwjna perspektywa leaa w samym sercu kategorii, ktra pojawia si u Marksa jako rozwizanie" zagadek filozofii: praktyki rewolucyjnej. Jak wic odpowiedzia on na to wyzwanie? Przeksztacajc swoje symboliczne pojcie praxis" w historyczne i socjologiczne pojcie produkcji i stawiajc kwesti bez precedensu w filozofii (nawet jeeli samo sowo wcale nie byo nowe): kwesti ideologii.

48

Ideologia niemiecka fg dwa ruchy s oczywicie cile ze sob zwizane. Nieustannie zakadaj si nawzajem i to stanowi o intelektu-lllicj spjnoci Ideologii niemieckiej, mimo jej niedokoczonej i niezrwnowaonej redakcji (na powicony Stirnerowi fO/.tlzia III, zatytuowany wity Max", przypada prawie dwie trzecie tekstu, a jego tre stanowi popisowy spr kra-lomwczy z typowo ironiczn" argumentacj Jedynego i jego Wasnoci, przy czym z czysto retorycznego punktu widzeniu sedno sporu jest do niejasne). Dzieo to jest cakowicie zorganizowane wok pojcia produkcji, rozumianej oglnie, w znaczeniu wszelkiej dziaalnoci ludzkiej polegajcej na kNztatowaniu i przeksztacaniu przyrody. Nie bdzie przesada, jeli powiemy, e po zapowiedzianej w Tezach o Feuerbachu ontologii praxis" w Ideologii niemieckiej Marks wykada ontologi produkcji". Sam mwi, e to wanie produkcja ksztatuje byt czowieka {Sein, ktremu przeciwstawi wiadomo, Bewusst-sein, dosownie bycie wiadomym"). cilej mwic, to produkcja wasnych rodkw egzystencji, dziaalno zarazem osobista i zbiorowa (transindywidualna), przeobraa byt czowieka, jednoczenie przeobraajc przyrod i w ten sposb konstytuujc histori".

Lecz z drugiej strony Marks pokae rwnie, e ideologia zanim stanie si samodzieln struktur produkcji (ktrej produktami" s idee, wiadomo zbiorowa przedmiot teorii pracy umysowej) sama jest wytwarzana. Krytyka ideologii jest niezbdn przesank poznania bytu spoecznego jako rozwoju produkcji, poczynajc od jej form bezporednich, zwizanych z przetrwaniem jednostek, a po najbardziej porednie formy odgrywajce tylko poredni rol w reprodukcji ycia ludzkiego. Aby mie dostp do tego wtku przewodniego wszelkiej historii, nie wystarczy obserwacja faktw. Trzeba przej przez krytyk panujcej ideologii, gdy jest ona zarazem odwrceniem rzeczywistoci i autonomizacj wyrobw umy-

49

sowych" w ktrej zatraci! si lad rzeczywistego pochodzenia idei i ktra wrcz zaprzecza temu pochodzeniu.

Dlatego powiedziaem, e dwa wspomniane ruchy nawzajem si zakadaj. Lecz tym samym mona odeprze obiekcj Stirnera, bo ju nie chodzi o krytyk abstrakcji powszech-nikw" oglnoci", idealnoci" poprzez ukazanie, e zastpuje ona rzeczywiste jednostki ludzkie, lecz moliwe staje si badanie ich genezy, ich wytwarzania przez jednostki pod ktem warunkw zbiorowych lub spoecznych, w ktrych jednostki myl i pozostaj ze sob we wzajemnych stosunkach. Dziki temu, zamiast nieustannie bdzi midzy wszystkim a niczym (przyjciem lub odrzuceniem en Moc wszelkich abstrakcji), dysponujemy kryterium pozwalajcym odrni abstrakcje reprezentujce rzeczywiste poznanie od tych, ktrych funkcj jest ignorancja i mistyfikacja, a jeszcze lepiej, odrni okolicznoci, w ktrych posugiwanie si abstrakcjami jest lub nie jest mistyfikujce. W ten sposb mona sprosta nieodcznemu od stanowiska Stirnera nihilizmowi, nie kwestionujc przy tym koniecznoci radykalnej krytyki panujcych idei. Wrcz przeciwnie.

Odwrcenie historii W Ideologii niemieckiej wykad prezentuje si wic jako zarazem logiczna i historyczna geneza form spoecznych, ktrej nici przewodni jest rozwj podziau pracy. Kady nowy etap podziau pracy cechuje pewien sposb produkcji i wymiany. Std periodyzacja, ktra oczywicie kae nam usilnie pomyle o heglowskiej filozofii dziejw. Nie chodzi o prost narracj o etapach historii powszechnej, lecz raczej (podobnie jak u Hegla) o typowe momenty procesu, w ktrego toku historia si zuniwersalizowaa, staa si histori ludzkoci. Tre tego wykadu ley jednak na antypodach heglowskiego ducha obiektywnego, bo u Marksa uniwersalizacja nie polega na tworzeniu pastwa prawa, ktre swoj wadz racjonalnie obejmuje cae spoeczestwo i zwrotnie totalizuje" jego

50

dziaalno. Przeciwnie, taka prawno-pastwowa uniwersalizacja wyda si Marksowi, w penym tego sowa znaczeniu, Ideologicznym odwrceniem stosunkw spoecznych. Chodzi raczej o to, e historia staa si interakcj, wspzalenoci wszystkich jednostek i wszystkich grup nalecych do ludzkoci.

Marks zmobilizowa swoj ju wwczas ogromn erudycj, aby wykaza, e drug stron podziau pracy jest ewolucja form wasnoci (od wasnoci wsplnotowej czy statusowej a po formalnie dostpn dla kadego wasno prywatn). Kady sposb produkcji pociga za sob historycznie okrelon form zawaszczania i wasnoci, bdc po prostu jego rewersem. W rezultacie podzia pracy jest zasad tworzenia si i rozkadu coraz szerszych i coraz mniej naturalnych" grup spoecznych od wsplnot pierwotnych poprzez najrozmaitsze statusy, cechy, warstwy czy stany (Stdnde) a po klasy. Kad z tych grup, panujc" czy uciskan", trzeba ujmowa jako rzeczywisto o dwch obliczach, kontradyktoryjn: jako form wzgldnej uniwersalizacji i jako form ograniczenia czy partykularyzacji stosunkw midzyludzkich. Ich seria nie jest zatem niczym innym, jak tylko wielkim procesem negacji osobliwoci i partykularyzmu, dokonujcej si poprzez dowiadczenie i pene urzeczywistnienie ich form.

Punktem wyjcia rozwoju bya dziaalno produkcyjna ludzi zmagajcych si z przyrod. Marks nazywa to rzeczywist przesank {wirkliche Voraussetzung), ktrej przez dugi czas uywa jako argumentu przeciw iluzjom filozofii bez przesanek". Punktem dojcia jest natomiast buruazyjne spoeczestwo obywatelskie {burgerliche Gesellschaft), oparte na rnych formach handlu (Verkher, co moe rwnie oznacza komunikacj) midzy konkurujcymi ze sob prywatnymi wacicielami. A raczej punktem dojcia jest zawarta w tym spoeczestwie sprzeczno. W praktyce, dla masy indywidualno uwaana za absolut rwna si absolutnej niepewnoci i przypadkowoci" warunkw egzystencji, podobnie

51

jak wasno (samego siebie, przedmiotw) rwna si dla niej powszechnemu wywaszczeniu,

jedn z wielkich tez ideologii niemieckiej, bezporednio przejta z tradycji liberalnej, ale zwrcon przeciw niej, jest teza, e spoeczestwo buruazyjne konstytuuje si nieodwracalnie dopiero wtedy, gdy rnice klasowe staj si waniejsze ni wszelkie inne i praktycznie je zacieraj. Samo pastwo, niewane jak bardzo rozbudowane, jest ju tylko funkcj tego spoeczestwa. To wtedy najostrzejsza jest sprzeczno midzy osobliwoci a powszechnoci, kultu r a ogupieniem, otwartoci a zamkniciem, stajc si wybuchow sprzecznoci midzy bogactwem a ndz, midzy powszechn cyrkulacj dbr a ich ograniczon dostpnoci, midzy nieograniczon wydajnoci pracy a zamkniciem robotnika w ramach wskiej specjalnoci... Kada jednostka, niezalenie od tego, jak jest ndzna, staje si potencjalnie przedstawicielem rodzaju ludzkiego, a funkcj kadej grupy okrela si w skali wiatowej. Historia jest wic w punkcie wyjcia ze swojej wasnej prehistorii".

Caa argumentacja Ideologu niemieckiej zmierza do wykazania, e tej sytuacji jako takiej nie da si utrzyma, ale e zgodnie z rozwojem swojej wasnej logiki zawiera ona przesanki przeomu (Umwalzung), ktry po prostu polegaby na zastpieniu buruazyjnego spoeczestwa obywatelskiego przez komunizm. Gdy formy i sprzecznoci tego spoeczestwa s ju w peni rozwinite, przejcie do komunizmu staje si przeto bliskie. Faktycznie spoeczestwo powszechnej wymiany jest take spoeczestwem, w ktrym siy wytwrcze (...) rozwiny si w pewn cao"11. Na przestrzeni dziejw spoeczne siy wytwrcze" przejawiajce si we wszystkich dziedzinach, od techniki po nauk i sztuk, zawsze byy tylko siami wielu jednostek. Teraz jednak jako siy jednostek izolowanych staj si one nieskuteczne. Odtd mog si one ksztatowa i dziaa tylko w niemal nieskoczonej sieci in-

21 K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka, s. 75.

52

ternkcji midzyludzkich. Rozwizanie" sprzecznoci nie moe polega na nawrocie do bardziej ograniczonych" form ludzkiej dziaalnoci i ycia, lecz wycznie na rbiorowym opanowaniu caoci sit wytwrczych"

Proletariat klasa uniwersalna

'Ib wszystko mona powiedzie jeszcze inaczej: proletariat stanowi klas uniwersaln historii. Marks nigdzie nie wyrazi tej idei w sposb tak wyartykuowany i peny jak tutaj. Nieunikniono przeobrae rewolucyjnych i komunizmu opiera si na tej doskonaej zbienoci uniwersalizacji dwch zjawisk w tym samym czasie teraniejszym: stosunkw wymiany i powstania naprzeciw buruazji, wynoszcej swj osobliwy interes jako taki do rangi interesu powszechnego - klasy", ktra nie ma adnego osobliwego interesu do obrony. Proletariat, wyzuty z wszelkich praw i wszelkiej wasnoci, 11 wic wszelkiej szczeglnej waciwoci" (Eigenschft), potencjalnie posiada )e wszystkie. Nie istniejc ju praktycznie sam przez si, potencjalnie istnieje przez wszystkich innych ludzi. Zauwamy, e pozbawiony wasnoci" to po niemiecku tigentumslos. Mimo sarkastycznych uwag Marksa pod adresem Stirnera, nie podobna nie dostrzec tu tej samej gry sw, ktrej uywa i naduywa Stirner, lecz zwrconej w przeciwnym kierunku, przeciwko wasnoci prywatnej", Jedynie wspczeni proletariusze, cakowicie pozbawieni moliwoci wszelkiej dziaalnoci wasnej, potrafi wywalczy sobie cakowit, ju nie ograniczon, dziaalno wasn, polegajc na przywaszczeniu sobie caoksztatu si wytwrczych i idcym za tym rozwoju caoksztatu zdolnoci."21 Negatywna uniwersalno obraca si w uniwersalno pozytywn, wywaszczenie w zawaszczenie, utrata jednostkowoci w wielostronny" rozwj jednostek, z ktrych kada jest unikaln wieloci stosunkw midzyludzkich.

fi Tame, s. 76.

53

Takie ponowne zawaszczenie moe zaistnie dla kadego tylko pod warunkiem, e rwnolegle zaistnieje dla wszystkich. Nowoczesne uniwersalne stosunki nie mog by w inny sposb podporzdkowane jednostkom ni przez podporzdkowanie tyche stosunkw wszystkim pospou"23 Dlatego wanie rewolucja jest komunistyczna nie tylko w swoim rezultacie, ale rwnie w formie. Czy znaczy to, e nieuchronnie pomniejszy ona wolno jednostek? Wrcz przeciwnie wanie ona przyniesie prawdziwe wyzwolenie. To buruazyjne spoeczestwo obywatelskie niszczy wolno w tym samym momencie, w ktrym proklamuje j jako zasad. Natomiast w komunizmie, bdcym jego odwrceniem/wywrceniem, wolno staje si czym rzeczywistym, poniewa odpowiada wewntrzpochodnej koniecznoci, dla ktrej spoeczestwo to tworzy warunki. Miejsce dawnego spoeczestwa bur-uazyjnego z jego klasami i przeciwiestwami klasowymi" zapowiedz Marks i Engels w Manifecie Komunistycznym, zajmuje zrzeszenie, w ktrym swobodny rozwj kadego jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich"

Tak oto teza, e proletariat jest klas uniwersalna" konden-suje argumenty pozwalajce Marksowi przedstawi sytuacj robotnika czy raczej pracownika najemnego jako zwieczenie caego procesu podziau pracy, jako rozkad" spoeczestwa obywatelskiego14. Jak w otwartej ksidze, pozwala rwnie Marksowi odczyta w teraniejszoci bliskie nadejcie rewolucji komunistycznej. Partia" o takiej nazwie, partia" ktrej Manifest Marks napisa wraz z Engelsem, nie bdzie wic parti odrbn" nie bdzie miaa adnych interesw odrbnych od interesw caego proletariatu" nie bdzie wysuwa odrbnych zasad" Po prostu bdzie rzeczywistym ruchem, ktry osign dojrzao, sta si oczywisty dla samego siebie i spoeczestwa w ogle.

23 Tame.

24 Klas, ktra we wszystkich narodach posiada te same interesy i u ktrej narodowo jest ju zniweczona klas, ktra znajduje si poza caym starym wiatem i jednoczenie mu si przeciwstawia" Tame, s. 67.

54

Jedno praktyki Tym samym zostaa zarysowana teoria, ktra cho broni si energicznie przed byciem filozofi dla filozofii stanowi nowy punkt wyjcia. Marks wyszed z wyjcia", lecz nie wrci