Eurasian education №2, 2016

97

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

1

¹2 (10) 2016"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ"

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналМеждународный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal¹2 (10) 2016¹2 (10) 2016

ШЫҒУ ЖИІЛІГІПЕРИОДИЧНОСТЬPERIODICITY:айына бір ретодин раз в месяц1 time per month

МЕНШІК ИЕСІСОБСТВЕННИК / OWNER:"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОРГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРEDITORIAL - IN CHIEF:Арафат МамырбековArafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬГЛАВНОГО РЕДАКТОРАASSISTANT EDITOR:Азамат Азатов / Azamat Azatov

РЕДАКЦИЯНЫҢМЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:0 7 1 4 0 0

Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму

министрлігініңБайланыс, ақпараттандыружәне ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановкена учет выдано Комитетом

связи, информатизации иинформации Министерства по

инвестициям и развитиюРеспублики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry ofInvestment and Development of

the Republic of Kazakhstan,Communication and Information

Committee 24.11.2014.Certificate No. 14770-Ж.

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45,2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева,45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45,2nd floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail:

[email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы,профессорБелгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессорБерікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторыБіләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңқауымдастырылған профессоры (АҚШ)Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,қауымдастырылған профессор.Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессорКаримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)Сельчүк Топрак, техника ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты, доцент(РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысыЧунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор(Россия)Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессорБерикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургскогогосударственного университета (США)Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированныйпрофессор.Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессорКаримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)Сельчук Топрак, доктор технических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Сунарчина Мунира Мунировна, кандидат социологических наук, доцент (РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.СемейЧунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственногоуниверситета (США)

EDITORIAL BOARDERS:Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professorBilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university(Turkey)Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciencesGulnar Iskakova, doctor of political sciences, professorGulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciencesGwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)Karlygash Aubakirova, PhD student.Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professorMukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professorMunira Sunarchina, candidate in social sciences, docent (Russia)Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.Selcuk Toprak, doctor of technical sciences, professor of the Pamukkale university (Tur-key)Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

2

¹2 (10) 2016МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

Ахметкалиев Н.Н., Курмашева А.А. Педагогикалық мониторинг негізінде оқыту сапасын басқару............................................5

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORYGÜRKAN K., OSPANOVA A. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN ORTA ASYA POLİTİKASI.................................................................................8Танбаева Б. Қазақстан халқы Ассамблеясы ұлтаралық татулық пен саяси тұрақтылық кепілі............................................12

ПСИХОЛОГИЯ ПСИХОЛОГИЯ PSYCHOLOGYАхмад В. Все взрослые сначала были детьми, только мало кто из них об этом помнит.............................................................15Садвакасова А.Қ., Абдишева З.В. Студенттердің психологиялық даму ерекшеліктерін бағалау.............................................17

ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА ECONOMIC SCIENCEБельгибаев М.Е., АнарбековаА.Б. Индустриально-инновационное развитие Восточного Казахстана (на примере проекта"Центр цветной металлургии").....................................................................................................................................................19Бельгибаев М.Е., Улыкпанова М.М. Перспективы развития экологического туризма в Восточном Казахстане.............................21Джаббаров Р. Состояние и перспективы экологической политики Казахстана, Германии и Турции.........................................24Бельгибаев М.Е., Кумашева А.Ж. РАДИАЦИОННАЯ ОБСТАНОВКА ТЕРРИТОРИИ СЕМИПАЛАТИНСКОГО ЯДЕРНОГОПОЛИГОНА..................................................................................................................................................................................28

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICSZhumabekov K., Bermaganbetova S. TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE HAYVAN ADLARI İÇEREN ATASÖZLERİN KAZAK TÜRKÇESİNDEKİKARŞILIKLARI VE DENKLİK İLİŞKİLERİ.......................................................................................................................................32

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICSАганасова Г.Ж. Жалпы білім беретін орта мектепте математика сабағынан өткізілетін сабақтың жоспары..............................35Беркова О.Н. Современные подходы к компетентностно-ориентированному уроку..................................................................37Румянцева Е.Ю. Развитие функциональной грамотности на уроках русского языка в начальной школе .................................40Баязова М.К. Открытый урок по алгебре в средней школе........................................................................................................42Жұманиязова Ә.Ж., Садыкова Р.А. Пәнаралық байланыстар негізінде интеграциялық сабақтардың жоспарлануы және жүзегеасуы..............................................................................................................................................................................................44Камбарова А.К., Мақсұтова А.Б. Білім беруде жаңа инновациялық технологиялар...................................................................46Москаленко О.Е. Использование компетентностно - ориентированных заданий на уроках литературного чтения в начальнойшколе...............................................................................................................................................................................................47Сагадиева Р.М., Жаканова К.М., Салихова А.Р. Қазіргі нарықтың талабы - экономикалық білімдендіру................................49Сулейменова К.Б., Күнслямова М.М. Бастауыш сыныптағы таңдау сабақтарында зерттеу - ізденушілік жұмыстарынұйымдастыру.................................................................................................................................................................................51Узбекова Б.Х., Рамьянова А.М. "Мамандықтың бәрі жақсы" кіріктірілген ашық тәрбие сағатының үлгісі ...............................55Камалова З.Т., Джумабекова Г.Х. Открытое интегрированное занятие логопеда и воспитателя "Путешествие в мир сказок"Звук [ж]. Буква Ж"........................................................................................................................................................................57Альмухаметова К.Б.Урок русской литературы в 10 классе. Взаимоотношение Базарова с Кирсановым по роману И.С. Тургенева"Отцы и дети".................................................................................................................................................................................59Какимова А.Р. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Мәңгілік ел" ұлттық идеясын дамытудағыүлесі..............................................................................................................................................................................................62Камажанова Н.М., Коппаева Н.К. Халықтық педагогика - тәрбие жұмысының ажырамас бөлігі.............................................65Мамырбаева С.Е. Орта мектепте тарих пәнінен өткізілетін сабақтың жоспар-үлгісі....................................................................67Мухиева А.К. Орта мектептің 11 сыныбында тарих пәнінен өткізілетін сабақтың жоспар-үлгісі..................................................69Омаргазина М.К. Орта мектептің 11 сыныбында тарих пәнінен өткізілетін сабақтың жоспар-үлгісі.............................................72Сабырбекова А.Ж. Урок литературного чтения по произведению Г. Сапгира " Леса чудеса".....................................................74Смаилова Ғ. Орта мектепте тарих пәнінен өткізілетін сабақтың жоспар-үлгісі.............................................................................76Кәрібай Қ.Б. Интеллектуальная игра как инструмент повышения мотивации учащихся...............................................................78Хасенова Н.С.ІІІ - тарау. "Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы" тақырыбындағы сабақ жоспары......................................81Ыскакова М.Ы. "Қосымша білім беру арқылы рухани-адамгершілік тәрбиенің негізін қалыптастыру" .........................................85Бекбосынова А.М., Киыкбаева А.З., Адаева Н.Б. Ызғарлы желтоқсан (ашық тәрбие сағатының жоспар-үлгісі) .........................87Ахмадиева А.С., Берікханқызы Ә. Батырлар жырын бастауыш білім беру жүйесінде оқытудың ерекшеліктері ............................90Балғабаева Б.Ү. Инновациялық технологияларды қазақ тілі сабағында қолданудың тиімді жолдары ............................................92Курбатова Н.В. Приемы постановки цели на уроке и включения учащихся в процесс целеполагания ............................................94

Білім беру мәлелері The issues of educationВопросы образования

3

¹2 (10) 2016

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетінэкономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымныңсапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістерімен нарықтық экономикалық қатынастар,қарқынды дамып келе жатқан технологиялықжетістіктер күннен күнге педагогтар менғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсібисауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағымәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар менұстаздардың бәсекелестік жағдайында өзорнын таба алатын, өз мүмк індіктерінкөрсететін маман болуға итермелейді. Солсебепті де ғылым мен біл ім беру саласымамандарының кәсіби біліктілігінің жоғарыболуын қамтамасыз ету бағытында әр алуаншаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрітәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуітиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар менжиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралықдеңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз.Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететінқұрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар менпедагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журналбеттерінде таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудіңкәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндікбереді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

4

¹2 (10) 2016

Семей қаласының №3жалпы орта мектеп-

кешені директоры

АХМЕТКАЛИЕВНУРЖАН

НИГМЕТОЛЛАЕВИЧ

Автор мақалада педагогикалық мониторингініңмаңызын білім берудің сапасы ретінде қарастырған.Автор педагогикалық диагностикалардың әдістерінұсынған. Мақала педагогикалық бағытта оқитынстуденттерге және білім беру саласыныңқызметкерлеріне арналады.

В данной статье автор рассматривает значениепедагогического мониотринга как контролькачества образования. Автором представленыметоды педагогической диагностики. Статьябудет полезна студентам педагогических ВУЗов иработникам сферы образования.

Тhe author considers the pedagogical value of the moni-toring and control of the quality of education. The authorpresents the pedagogical diagnostic methods. The articlewill be useful for students of pedagogical universities andeducation professionals.

"Мониторинг" термині өндірістік-экономикалық және медициналық аймақтан алынған. Жүйелі түрде қандай-дабір нысананы бақылау және қалыпты нормадан ауытқуын бақылау мағынасында қолданылады. Ағылшын тілінен("monitor") "сақтандырушы" деп аударылады. Педагогикада қолданғанда тек бақылау ғана емес, нормаданауытқушылықты түзетуге үйрету мақсатында жүргізіледі. Білімдегі мониторинг-білім жүйесіндегі белгілі бір уақытаралығындағы аралық және қорытынды бақылау жұмыстарының диагностикалық әдістемелермен (мүмкіндігіншестандартталған) кешенді және анықталған критерийлер,эмпирикалық индикаторлармен анықталған білім жүйесінбақылау.

Мониторингтік зерттеу жүйелі түрде жоспарланған жағдайда ғана жүзеге асырылуы тиіс.Сонда ғана әдістемелікқызметтің тиімділігін арттыруға болады.Білім жүйесіндегі мониторингті өткізуде практикада кездесетін қиындықтартөмендегідей:

*Мониторинг обьектісінің басқару обьектісіне сәйкес келмеуі;*қолданылған бақылау жүйесінің басқару мақсаты мен қызметіне сай еместігі;*білімнің жағдайын обьективті және сенімді түрде барлық деңгейде бағалау үшін теориялық негізделген білімді

бағалаудың тиімді құралдарының жетіспеуі.Қазіргі кезде білім сапасының критерийлері ретінде оқушының жан-жақты интеллектісінің дамуын сипаттайтын

білім,білік,дағдыларды қалыптастыру алынған. Білім нәтижесі ретінде оқушының оқу жетістіктері әр пән бойыншабілім,білік дағдыларымен (біздің еліміздегі сияқты), немесе оқушының қабілеттілігі және құзыреттілігіменайқындалады (Батыстың дамыған мемлекеттері). Қазақстандық оқымыстылар болашақта оқытудың нәтижесі ретіндеоқушыларда құзыреттіліктің қалыптасуы болатынын айтады. А.Хуторский білім,білік,дағды мен құзырлылық бір-біріне қайшы келмейді,керісінше олар белгілі бір арналарда бір-біріне қосылады дейді.

Сондықтан да оқыту сапасын басқаруды бағалау үшін соңғы нәтижені мақсат етіп қою керек (алынған білім менқалыптасқан дағды немесе құзырлылық).Мониторингтің негізгі мақсаты да алынған нақты нәтиженің жоспарланғаннәтижемен және оқыту мақсатымен сәйкестігі. ГОСО-ны жүзеге асыруға арналған оқыту сапасын бағалауға арналғанмониторинг жүйесі сондай-ақ білім беру орнының стандарттың барлық талаптарына сай болуын да қадағалайды.Осы талаптарды сақтай отырып айқындалған индикаторлар, диагностика көрсеткіштері мен жүйесі ұсынылады:

Оқыту сапасының мониторинг жүйесі (ГОСО 2012)

Семей қаласының №3жалпы орта мектеп-

кешені директорыыныңоқу-тәрбие ісі жөніндегі

орынбасары

КУРМАШЕВААЛМАГУЛЬ

АМАНТАЕВНА

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МОНИТОРИНГ НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУСАПАСЫН БАСҚАРУ

индикаторлар Көрсеткіштер Диагностика жүйесі

1

Оқушыларды пән бойынша дайындауда ГОСО талаптарының

орындалуы.

-оқыту сапасы; -оқытуды деңгейлі саралау; - ГОСО талаптары туралы

оқушыларды ақпараттандыру;

-бүкіл оқу үрдісінде диагностикалық өлшеу (тексеру және бақылау

жұмыстары); -оқу кезеңінің қорытынды

аттестациясы (9,11 сынып).

2

Бейінді оқыту жағдайында оқу жоспары

мен оқу бағдарламаларының

мазмұны сәйкес келуін қамтамасыз ету.

-оқыту жүйесінің бейінді бағытталуы;

-пән бойынша оқу жүктемесі (инвариант,вариатив);

-факультативтік курстар; -педтехнологияларды қолдану;

Оқу аралығында ақпараттар жинау (сауалнама,мектеп

құжаттарымен жұмыс).

3 ГОСО талаптарына

сәйкес пәнге қойылатын талаптар.

-кадрлармен толықтыру; -оқу-әдістемелермен

жабдықтау; -материалды-техникалық

жабдықтау.

ÁIËIÌ ÁÅÐÓ ÌÝÑÅËÅËÅÐI

5

¹2 (10) 2016

Индикаторлар - нысанның іріленген,таратылған жағдайының кешенді сипаттамасы.Бұндай индикаторларға оқытумекемелеріндегі зерттеу нәтижелері жатады.

Көрсеткіштер - әрбір индикаторға сәйкес келетін құрылымдық элемент.Диагностика мақсаты - оқушылардың нақты көрсеткіштерінің ГОСО талаптарына сәйкестігі.Диагностика жүйесі - өткізетін өлшегіштердің жүйелілігі мен әдістерін жазып көрсету.Диагностика әдістемелері - оқу бағдарламаларын оқу, анализ жасау, сауалнама жүргізу, тестілеу, бақылау жұмысы.Оқу мониторингін жүргізудің бір формасын көрсетуге болады:Оқушылардың математика сабағынан оқу сапасын анықтаудың

Ақпараттық картасы Оқу пәні мазмұны 1 тоқсан 2 тоқсан 3 тоқсан 4 тоқсан қорытынды 1 Геометриялық

фигураларды ажырата білуі

2 Кеңістік түсінігі 3 Сандарды салыстыру 4 Ауызша сандар мен

белгілерді атау

"+"- оқушының білімі бағдарламадан жоғары"х"- оқушының білімі бағдарламаға сай"0"- бағдарламадағы минимумды меңгерген"-"- бағдарламаны меңгермеген.Басқару басқарылатын үрдістің қалай жүретініне және реттеуді,түзетуді енгізу шешімдеріне негізделеді.Бұл үшін

білім жүйесінде мониторинг жасалынады, яғни білім жүйесіндегі аралық нәтижені, әсер ететін факторларды соныменқатар басқару жүйесін реттеу және түзету шешімдері қабылданады. Мониторинг-мақсатты ұйымдастырылған, білімүрдісін уақтылы басқару мақсатында жинақталған ақпараттардың анализі және педагогикалық болжамы .

Білімдегі мониторингтің көптеген қызметі бар: адаптациялық (А.А.Орлов), диагностикалық(В.и.Андреев,А.С.Белкин т.б), интегративті, прагматикалық (В.Г.Попов), қалыптастырушы, жүйе түзуші(Г.Т.Емельянова,С.Н.Силина) және басқа қызметтер. Осы функциялардың біреуінің ескерусіз қалуы іс жүзіндебасқару тиімділігінің төмендеуіне әкеледі, өйткені өзінің болжау және жетекші күшін жоғалтады.Сол себепті білімсапасын басқару барлық рөлдерді орындағанда ғана толық мәнді өз қызметін атқарады деуге болады. Негізгібасқару қызметі функциясының мазмұны -жоспарлау, ұйымдастыру, жүйелеу және бақылау.

Педагогикалық мониторинг жүргізудің мүмкіндіктері:* ақпарат алмасуға және оған тиімді қол жеткізуге арналған бірыңғай база құру;* ақпаратты жинау және оңтайландыру жүйесі;* білімді басқару үрдісін жүзеге асыруға арналған ақпараттық негізді құру;* оқыту үрдісін болжау;Сол себепті де педагогикалық мониторинг жүйесін қалыптастырудың ерекшеліктерінің бірі болып, жаңа ақпараттық

және коммуникативтік технологияларды жүйелеу , қолдану қажеттігі болып табылады.Мониторингтың бағыттары:1. Педагогикалық ұжымның ,басшылардың сапалық құрамы (білімі, еңбек өтілі, санаты).Педагогтардың біліктілігі, санатының өсу динамикасы.Кадрлармен қамтамасыз етілуі. Кадрлардың тұрақты болмауы, себебі.2. Мұғалімнің, сынып жетекшісінің кездестіретін қиыншылықтары. Педагогтардың кәсіптік құзырлылығы.3. Мектептің, мұғалімнің, әдістемелік бірлестіктің өзекті тақырыбы, өзара байланысы.Тақырыптың өзектілігі.

Тақырыппен жұмыстың сатылылығы, шешімнің дұрыстығы.Әдістемелік жұмыстың мақсаты мен міндеттері, өзекті тақырыппен байланысы, тиімділігі, өсуі, нақтылығы.4. Мектептегі әдістемелік жұмыстың құрылымы, оның қалыптасуы, тиімділігі, өсуі.5. Әдістемелік жұмыстың мазмұны, мектептің қажеттілігіне сәйкестігі (әдістемелік тақырыптың мақсатына

сәйкестігі).Әдістемелік жұмыстың формалары, тиімділігі. Тақырыптық педкеңестің, әдістемелік бірлестіктің маңызы және

рөлі. Әдістемелік жұмыстың белсенді және интерактивті формалары.6.Педагогтардың біліктілігін арттыру жүйесі: курстық дайындық, семинарлар, конференциялар, педоқулар.

Олардың педагогтың кәсіптік деңгейінің өсуіне,мектептің жұмыс нәтижесіне әсері. Курстар,семинарлардан кейінгіжұмыстар.

7. Аттестация, оның мұғалімнің құзыреттілігіне, өзін-өзі дамытуына әсері.8. Сабақты қазіргі талаптарға сай жетілдіру. Әкімшіліктің, әдістемелік бірлестік жетекшілерінің, ұстаздардың өзара

сабаққа қатысуы, ашық сабақтар, консультациялар.9.Алдыңғы қатарлы озық технологияларды зерделеу, мектеп ішінде, қала көлемінде тарату.10. а) Мұғалімнің шығармашылық потенциялының деңгейі.Ұжымдағы шығармашылық атмосфераны

қалыптастыру. Шағын топтардағы шығармашылық жұмыс. б)Мектептегі инновациялық үрдіс. Алдыңғы қатарлы озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және таратутехнологиялары, білімге жаңаша көзқарас, оларды қолдану тиімділігі. в) Білім беру үрдісін ақпараттандыру жәнебасқару. Мұғалім жұмысындағы ақпараттық технологиялар. г) Педагогтардың іздену-зерттеу және эксперименттікәрекеті (авторлық бағдарламалар, курстар, тәжірибелік оқу бағдарламалары).

11. Мұғалімдердің өзіндік білім көтеруі (дайындығы, өзін дамытуға қабілеттілігі, шығармашылық есеп, конкурс,педоқулар, жинақтар шығару).

12. а) Дарынды балалармен әдістемелік және ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу, нәтижесі. б) Инклюзивті оқытудыұйымдастыру және дамыту.

13. Жас мамандармен жұмыс жүйесі. Олардың кәсіптік өсу динамикасы.14. Педагогтардың кәсіптік әрекетінің мотивациясы, жүйесі.Мұғалімнің шығармашылығын қолдау.15. Педагогтың кәсіптік өсуінің картасы, мұғалімнің, сынып жетекшінің рейтингісі.Мониторинг және оны зерделеудің технологиясы


6

¹2 (10) 2016

Сараптама мектептің даму жүйесіне қысқашамінездеме берумен басталады. Педагогикалық ұжымжұмысының негізгі бағыттары, мұғалімнің қалыпта-суындағы әдістемелік қызметтің рөлі айтылады.

1. Сапалық құрам (3-5 жылғы), курстық дайындық,аттестация негізінде осы оқу жылындағы өсуі.Педұжымның сапалық құрамына әсер етуші факторлар(мұғалімдердің сапалық өсуіне әсері немесе кері әсері).Кадрлардың тұрақтылығы жыл бойына және жылдаркөлемінде қаралады.

2. Мұғалімде кездесетін қиындықтар алынған өзектітақырып бойынша сауалнамалар арқылы анықталады.Сараптамада бүкіл ұжымдағы саулнаманың нәтижесіберіледі. Педагогтың қиындыққа тап болуы, мұғалімніңэксперттік бағасы. Эксперттік диагностика мектепбасшыларымен немесе әдістемелік бірлестікжетекшісімен жүргізіледі.

3. а ) Мектептің өзекті тақырыбы, оның сатылыжүргізілуі, жылдар бойынша шешімі, жыл бойғы түзетужұмыстары, таңдап алған тақырып бойынша жетістіктеріашылады. Бұл жұмыстың мектеп ұжымын қалып-тастырудағы мәні талданады, бекітіледі.

Б) Әдістемелік жұмыстың, әдістемелік бірлестіктің,мұғалімнің диагностикасы арқылы кәсіптік қажеттілігін, оқу-тәрбие жұмысының үдерісін диагностикалау және болжау,мектеп оқушылары білімінің дамуы. мектеп тақырыбыныңмақсаты мен міндеттерімен әдістемелік бірлестікбайланысы қалай өзгерді, 3-5 жылдар арасындағы өсуі.

4. Әдістемелік қызметтің құрылымы бойынша оныңқысқаша мінездемесі, оның әрекеті және тиімділік деңгейібағаланады. Педкеңестің, әдістемелік бірлестіктің,шығармашылық топтың, психологиялық қызметтіңқұрылымын түзетуге негізделеді.

5. Әдістемелік жұмыстың мазмұндық жағынзерделегенде әрбір компоненттің мазмұнына бағаберіледі (неге ерекше көңіл аударылды, мектепте неқағыс қалды, қандай қиындықтар болды). Әдістемелікбірлестік жұмысының мектептің қажеттілігіне,міндеттеріне, өзекті тақырыбына және білім дамуыныңқазіргі кезеңіне сай болуы.

6.Курстық дайындықтардың, семинарлардың, конферен-циялардың статистикалық мәліметтері. Мұғалімнің курс,конференция,семинарлар тақырыбы бойынша өзініңпедагогикалық шеберлігі, курстан соңғы жұмысыныңсараптамасы болуы керек. Мына белгілерді қолдануғаболады: әрекетсіз-"-",қанағат-"+",жетістікке жету: "+!".

Аттестация бойынша: сол оқу жылындағы, аттестацияалдында және аттестациядан соңғы 1-3 жыларалығындағы өздік білім жетілдіру жұмысы бағаланады.Жылына 1 рет мұғалімнің мотивациясы, оған әсер ететінфакторлар зерделенеді. Бұл параметрде текаттестацияның мұғалімнің өздік дамуына әсер ететінмотивтері, себебі көрсетіледі.

8. Оқу жылының соңында мұғалімнің сабағысапасының әдістемелік бірлестік, мектеп бойыншамониторингі картасы толтырылады. Цикл бойыншасабаққа қойылатын талаптар бөлініп алынады.Жетістіктер,сабақта шешімін таппай жатқан мәселелер,себебі көрсетіледі.

9. Жұмыстың қиындықтарына сараптама беріледі. Өсунемесе кері динамика көрсетіледі.

10.а) Жыл бойғы сауалнамалар жүйеленеді,таратылады, шығармашылық даму мектеп бойыншаанықталады.

б) Инновациялар, қолданылатын жаңа педагогикалықжәне басқару технологияларын меңгеру тиімділігі, қолдану(салыстырмалы анализдер, кесінділер нәтижесінде)

в) Ақпараттық технологияларды қолдану, компью-тердің, мультимедиялық құралдарды меңгеру,электронды құралдарды толықтыру.

г) Мұғалімдердің ғылыми-зерттеу және экспери-ментальдық әрекеттерінің мінездемесі беріледі (ізденубағыты, автор, тәжірибе жетекшісі, педагогикалық

жетістіктері).11. Мұғалімдердің өзіндік даму қабілеті және оған кері

әсер етуші факторлар. Мұғалімдердің, ұжымның өзіндікдамуға дайындықтары бағаланады, зерделенеді. Жылдарбойынша және осы оқу жылындағы өзіндік білім көтерузерделенеді. Бағалау оқу жылының соңында мұғалімніңөзіндік анализ жасауы ескеріле отырып жүргізіледі.

12. Дарынды балалармен жұмыс әдістемелік тұрғыданзерделенеді. Мектеп ұжымының, ӘБ-тің, мұғалімдердіңбағытталған жұмыстары (педкеңес , ӘБ, шығармашылықтоп, семинарлар, конференциялар).

Мұғалімдердің, мектептің қажетті ғылыми-әдістемелікәдебиеттермен қамтылуы. Мектептегі ғылыми қоғам,үйірмелер жұмыстары, мұғалімдердің дарындыоқушылармен нақты жұмысының болуы. Ғылыми жоба,олимпиада, конкурстар бойынша нәтижелер.

13. Жас мамандардың жылдар бойынша сапалық,кәсіптік дамуы зерделенеді.

14. Мектеп басшылары, ӘБ, шығармашылықтоп,тәлімгерлер жұмыстары бойынша мұғалімдерменжеке жұмыс зерделенеді.Кәсіптік дамуды ынталандыруформалары,олардың тиімділігі қарастырылады.

15. Әр педагог Басқару папкасы негізінде кәсіптік өсукартасын толтырады. Карта оқу ісі меңгерушісі, ӘБжетекшісімен дайындалады.

Мұғалімнің, сынып жетекшісінің рейтингісі сауалнама,оқу жылындағы мұғалім әрекеті бойынша анықталады.

Қорытындылағанда әдістемелік бірлестік басшылығы,шығармашылық топтар әдістемелік жұмыстыңжүйелілігіне, ғылымилығына баға береді.

Әдістемелік жұмыстың мониторингі не үшін қажет?Ол қандай болу керек?

Бүгінде әр мектеп педагогикалық (білім беру)мониторингімен жұмыс жасайды.

Бірақ мұғалімнің кәсіптік шеберлігінің өсуі зерделенебермейді. Егер зерделенсе де, тек кесте түріндесеминарға, жиналысқа т.б қатысулары есептеледі.Педагогтың кәсіптік өсуіне, коммуникативтіқұзыреттілігінің артуына тиімділігі қандай екеніескерілмейді. Ал мұғалімнің шығармашылық деңгейі,потенциалы, оның дамуы қарастырылмайды деугеболады. Мектептерде мұғалімнің шығармашылығын,кәсіптік өсуін қолдау ережелері жасалмаған. Көпшілікмектептерде мұғалімнің, сынып жетекшісінің рейтингісіжүргізілмейді, жүрсе де қажетті дайындықсыз,психологиялық ілеспесіз жүргізіледі.Әдістемелікжұмыстар және басшылардың рөлі жұмыстарыныңсараптамасы есеп түрінде беріледі. Ең негізгісі- көптегенмектептерде тұтас, толыққанды және тиімді жүйедегіәдістемелік жұмыс жоқ.

Әдістемелік жұмыс мониторингісінің негізгі міндеті -әр мұғалімнің потенциалын және жұмыс жүйесінанықтау, өзіндік дамуын қамтамасыз ету. Сауалнамаларжүргізе отырып, оған өзінің кемшіліктерін, жетістіктерінкөруге мүмкіндік жасау, кәсіптік құзыреттілігін арттыруғакөмек жасау.

Мониторингтің маңызды міндеті - ұжымдарефлексивтік қатынас негізінде мақсат қою, педагогтыңжеке даму бағдарламасын даярлау.

Мониторингтің қызметі - әдістемелік жұмыстың барлықбағыттарын ықшамдау, ең белсенді және тиімдіформалары мен әдістерін таңдап алу, оның мазмұнынқалыптастыру.

Мониторингтің жиынтығы мен формаларының көрсет-кіштері шектеулі және тұрақты (3-5 жыл) болу керек.

Пайдаланып жүрген көрсеткіштерді түзету талапқажәне жағдайларға байланысты жүру керек.

Жинақталған материалдар әр мұғалімнің текқозғалысын көрсету емес, оның педагогикалықжұмысындағы айтарлықтай өзгерістерді көрсетуі қажет.

Барлық мониторинг көрсеткіштері жыл бойы жәнежылдар көлемінде ашылады.

Әдістемелік жұмыстың мониторингі мектептегі


7

¹2 (10) 2016

ақпараттық және негізгі жүйесі -мектепті тиімді басқарудың басты талабы. Мұғалімнің кәсіби өсуі -ұжымның кәсібимәдениетінің дамуына мониторингтік ақпараттың сәйкестігі (нақтылығы, уақыты, қолжетімділігі, үздіксіздігі,құрылымы) және ол ақпараттардың жиналуы, жүйеленуі.

Директордың оқу-тәрбие ісі жөніндегі орынбасарының мониторинг жұмысының мазмұнына:1. Балалар және олардың ата-аналары жайлы ақпарат: денсаулығының жағдайы, оқу жетістіктері (білім

стандартының минималдық деңгейі, тереңдетілген білім деңгейі, жалпы оқу біліктілігі және білім деңгейініңқалыптасуы), интеллектуалдық даму деңгейі, оқу жүктемесінің қалыптылығы, үй тапсырмасының мөлшері, мектептіңдеңгейіне қанағаттануы, ата-ана мен оқушының пікірі, тәрбие деңгейі, сыныптағы климаттық ахуал.

2. Мұғалімдер туралы ақпарат - пәннің жағдайы, кәсіптік құзыреттілігінің деңгейі, қарым-қатынас стилі, мұғалімнің дамужәне өздік дамуы, әдістемелік және ғылыми-әдістемелік жұмыстарға қанағаттануы, мектептің деңгейіне қанағаттануы.

3. Әдістемелік бірлестік жетекшілері туралы ақпарат - педагогикалық ұйымдастыру, аналитикалық қалыптасуы,зерттеу дағдылары, шығармашылық әрекеттерге қатысу мотивтері.

Білім мекемесінің қазіргі басқару жүйесіндегі білім сапасын басқару және білім сапасы мониторингін жүзегеасыруға дайындығын бағалау:

Кедергілер Оларды жеңуге дайындығы Ішкі бақылауды білім сапасын басқаруға

құру, атқарушы режимнен инновациялық дамуға көшуге айналдырады.

Сіз және Сіздің ұйымыңыз инновациялық режимге дайын ба?

Оқушының дамуындағы білім нәтижелерінің білім сапасын басқару (әр балаға арналған мүмкін болатын нәтижелер )

Сіздің жеке саралап оқыту, оқушының жеке жетістіктеріне есептелген жұмыс жасауда тәжірибеңіз бар ма?

Білім сапасын басқару басқаруға және нәтижеге бағытталады.Соған байланысты басқару мекемелерінің ,ата-аналардың,оқушылардың және де басқа субьектілердің алдында білім мекемелері есеп беру кезінде тек оқу үрдісі жайлы емес оның нәтижесі де айтылады.Негізгі көңіл аударатын мәселе оқыту сапасы және оның нәтижесіне аударылады.

Сіз өзіңіздің БМ-дегі әрекеттің нәтижесі туралы (мысалы басқару мекемелері алдында) есеп беруге дайынсыз ба?( тек сипаттама түрінде ғана емес (қанша ашық сабақ,қанша ӘБ отырысы өтті,білімділік нәтижелері қандай) сонымен қатар жеткен нәтиженің сипаттамасы (тіпті жағымсыз жақтары болса да)

Білім сапасының тұтас мониторингі жүйесінің нәтижесі үш жыл уақыт көлемінде жүргізіледі және нәтижесі де осы уақыттан соң байқалады.

Сіз күтуге дайынсыз ба?

Мониторинг – өте ауқымды және қымбат іс.

Мониторинг білім сапасы нәтижесі және жетістіктері туралы қажетті ақпаратты бере ала ма?

Мониторинг БМ-нің өзіне ақпарат беруі керек (басқаруға шешім қабылдау үшін,мұғалімнің жұмысын оңтайландыруда) және ақпараттың бір бөлігін сыртқы ортаға беру керек:(білім беру басқармасы,әлеуметтік әріптестер,ата-аналар) .

Сіздің ойыңызша сыртқы ортада кімдерді бұл ақпараттар қызықтыруы мүмкін?

Мониторинг жүргізуден алынған ақпараттар ағымы нормативтік құжаттар аясында жүргізілуі керек.

Сіз нормативтік құжаттардың өзгеруіне дайынсыз ба, соның ішінде әкімшіліктің және педұжымның міндеттерінің өзгерісіне ше?

Егер Сіз сұрақтардың көпшілігіне нақты жауап берсеңіз, білім сапасы мониторингі бағдарламасын жасауғакірісуіңізге болады.

Мектеп мұғалімдерінің іс-шараларға қатысу мониторингісі_________________

Қаз

ақ т

ілі,ә

деби

еті

Ағы

лшы

н ті

лі

Оры

с ті

лі,ә

деби

еті

Рус

.яз.

, лит

ер.

МО

гум

анит

арлы

қ ци

кл

Мат

емат

ика

Хим

ия .

Геог

раф

ия

Физ

ика

Инф

орм

атик

а

Био

логи

я .

Мат

емат

ика,

жар

а

ты

лыс

тану

цик

л

2 сы

нып

4 сы

нып

Бас

тауы

ш

сыны

птар

клас

сов

. (ф

из-р

а)

(муз

., Н

ВП

) П

анкр

атов

а С

.Н.

(чер

чен.

рисо

вани

е)

Сре

дний

бал

л

Сре

дний

бал

л по

шко

ле

Іс-шараларға қатысу Директор Оқу ісі меңгерушісі Тәрбие ісі меңгерушісі Әріптестер

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Белая К.Ю. Контрольно-диагностическая функция.-М: ТЦ Сфера. 2003 г.2. Волкова В.А.,Соколова М.Б. Создание системы мониторинга как средства управления. 2006 г.3. Никишина И.В. Диагностическая и методическая работа в дошкольных образовательных учреждениях.-Волгоград: Учитель. 2007 г.


8

¹2 (10) 2016

Dokuz Eylül ÜniversitesiAvrupa Birliği A.B.D.Tezli Yüksek Lisans

Öğrencisi

GÜRKAN KANAT

Dokuz Eylül ÜniversitesiKarşılaştırmalı TarihDoktora Öğrencisi

AKMARALOSPANOVA

AVRUPA BİRLİĞİ’NİN ORTA ASYAPOLİTİKASI

GİRİŞOrta Asya ülkeleri bağımsızlıklarını kazandıkları 90’lı

yılların başından itibaren, 11 Eylül 2001 saldırılarına kadaruluslararası basında çok bahsedilen bir coğrafya değildi.Bu yıllarda bölge ülkeleri, “nation building” (ulus inşası)bağlamında Sovyet koloniyal mirasından kurtulma süreciiçindeydi. Nitekim AB’nin de, 90’lı yıllarda atom silahlarınasahip olması dolayısıyla daha ziyade Kazakistan’a ilgigösterdiği, diğer Orta Asya ülkeleri ile ise zayıf bir ilişki içindeolduğu gözlemlenmektedir. 11 Eylül 2001 saldırılarıardından, Batılı devletlerin Amerika’nın yanında Afganistan’aOperation Enduring Freedom (Sürekli ÖzgürlükOperasyonu) adlı askeri müdahalede bulunmaları veardından Kırgızistan ve Özbekistan’da ISAF (InternationalSecurity Assistance Force – Uluslararası Güvenlik YardımKuvveti ) çerçevesinde askeri üs kurmaları, Orta Asya’yıuluslararası politikada önemli bir stratejik konuma getirirken,güvenlik politikaları açısından da AB’nin ilgi alanınasokmuştur.

AB’nin Orta Asya’ya yönelik politikalarının genelçerçevesini, Almanya’nın 2007’nin ilk yarısındaki AB dönembaşkanlığında hazırlanan ve Avrupa Konseyi’nin Temmuz2007’de kabul ettiği ‘Orta Asya ile Yeni Bir Ortaklık İçinStrateji’ adlı belge çizmektedir. 2007-2013 yılları arası 750Milyon Avroluk proje ödeneği öngören ortaklık stratejisi ileAB’nin, bölgede aktif rol oynayacağı tescil edilmiştir.Ekonomik ve güvenlik hedeflerinin ön planda tutulduğubelgede, öncelik li olarak AB’nin bölgede varlığınınkuvvetlendirilmesi, Birliğin ilgili programlarının daha iyikoordine edilmesi amaçlanmaktadır.

Orta Asya Avrupa Birliği için önemlidir. Çünkü Orta Asya;Süper güç Rusya, yükselen güçler Çin ve Hindistan’ınyanında Afganistan ve Pakistan gibi stratejik önemi haizülkelerle komşudur. Orta Asya, Hazar havzası ile birlikte,Ortadoğu'nun ardından en zengin enerji kaynaklarına sahipolmakla birlikte Doğu ve Batı’yı bağlayabilecek köprükonumundan dolayı güzergah rekabeti açısında daönemlidir. Dünya hakimiyeti için bölgeye odaklanan ‘karahakimiyeti’ gibi jeopolitik teoriler de bölgenin coğrafi öneminiortaya koymuştur. Belki de son olarak şunu da ifade etmekgerekir k i Orta Asya; Hazar enerj i kaynakları, nüfusyoğunluğunun az oluşu ve stratejik hammadde kaynaklarınasahip olması bakımından önemlidir.

AB’nin Orta Asya politikaları, tipik bir “yumuşak güç”yaklaşımı üzerine bina edilmektedir. AB için Orta Asya’nınistikrarsızlaşmaması ve enerji arzı konusunda güvenliğin

sağlanması, yani “istikrar ve güvenlik”, demokrasi, insanhakları, hukuk devleti, sivil toplum gibi değerlerin bölgedeyer etmesi, temel ve hatta “yeterli” ilkelerdir.

Bu anlamda AB bölgede yönetimler için rahatsız edici olsada toplum için “sempatik” ancak “yeteneksiz” bir güç olarakalgılanmaktadır. Ancak üye ülkelerin farklı politikaları olsada AB’nin hem doğasından ve sorunlu yapısındankaynaklanan dış politika tavrı, Orta Asya için bir şans olarakda nitelenebilir. AB’nin ısrarla ön planda tuttuğu “ideal vedeğerlere” sadık kalması da son derece değerli bir dışpolitika pratiğidir ve önemsenmelidir. AB’nin bölgeyönetimlerini çoğunlukla rahatsız eden, içişlerine müdahaleolarak nitelenen hatta bazen ilişkilerin kopmasına nedenolan bu ilke-değer temelli politikasından kısa vadede sonuçalması beklenemez. Ancak bu tavrın korunmasının uzunvadede demokratik altyapının hazırlanmasında önemli katkısağlayacağı bir gerçektir. AB dışındaki güçlerin değerlerdenbüyük ölçüde arınmış jeostratejik-jeoekonomik çıkarlarçerçevesinde yürüttükleri politikaların başarısının, orta veuzun vadede bölge insanına nasıl bir bedele dönüşeceğininde sorgulanması gerekir. Yani AB’nin bölgedeki politikalardagöreli “başarısızlığı” ve “pasifliği” her zaman bir zaafa işaretetmeyebilir.

1 Avrupa Birliği’nin Orta Asya’ya Yönelik EnerjiPolitikaları

Avrupa ‘ilk çekirdeğini 1951’deki Avrupa Kömür ve ÇelikBirliği ve 1957’deki EURATOM-Antlaşması’nınoluşturduğunu düşünürsek, Birliğin temelinin enerj isorununun giderilmesi ile başladığını ileri sürebiliriz. Amerikave Asya’da ulusal enerji politikası dış politika ve güvenlikpolitikasının bir alanı olarak algılanırken, AB’de bu durumuzunca bir süre serbest piyasa mekanizmasının bir parçasıolarak görülmüştür. Ancak 90’lı yılların ortalarından itibarenAvrupa Komisyonu’nun enerji güvenliği meselesini üyedevletler nezdinde tartışma konusu olarak gündemegetirdiğini görmekteyiz. AB’de asıl stratejik dönüşüm.

2006 yılının başında, Rusya ve Ukrayna arasındakidoğalgaz sevkiyatı konusundaki anlaşmazlıktan sonrayaşanmıştır. Aynı anlaşmazlık kısa bir süre sonra Rusya-Gürcistan arasında da cereyan etmiştir. Her iki olay, ABnezdinde Rusyanın güvenilirliğini sorgulanır hale getirmiştir.Rusya’nın enerji kaynaklarını bu şekilde dış politik baskıunsuru olarak kullanması, enerji piyasasınıliberalleştirmemesi, Avrupalı enerji firmalarının ve bunlaraait altyapı tesisleri (boru hattı, rafineri, gaz dolum vepompalama tesisleri vb.) hisselerinin sistematik bir şekilde

Мақалада халықаралық саяси және экономикалықбірлестік Еуропа одағының Орталық Азиямемлекеттері арасындағы байланыстарына шолужасалып, TACIS NABUCCO, TRACECA жобаларыныңмақсаттары мен негізгі қызметтеріқарастырылған.

В данной статье сделан обзор, международногополитико-экономического объединения АссоциацииЕвросоюза в государствах Центральной Азии. Атакже отдельно остановились на целях и основныхфункциях проектов ТACIS, NABUCCO, TRACECA.

This article provides an overview of international po-litical communication and economic association betweenthe European Union and Central Asian countries. Themain accent is given to the investigations on objectivesand basic functions of TACIS, NABUCCO, TRACECAprojects.

History

9

¹2 (10) 2016

satın alınması, AB’nin orta ve uzun vadede dış politikaseçeneklerini kuvvetli bir şekilde sınırlandırabileceğiihtimalini ortaya koymaktadır. Rusya ve tekel şirketiGazprom’a karşı tek çözüm, AB ülkelerinin enerj ipolitikalarında ortak hareket etmeleri ve alternatif enerjiyollarını devreye sokmalarıdır. (Leinen jo,2009) GünümüzdeRusya, AB’nin en büyük doğal gaz ve petrol ithalatçısı olanülke konumundadır. AB, 2009 yılı verilerine göre petrolihtiyacının % 33ünü, doğalgaz ihtiyacının ise % 34.2siniRusya’dan ithal etmektedir. 27 üyeli Birliğin dışarıya olanpetrol bağımlılığı % 84,1 iken, doğalgaz bağımlılığı ise %64,2 oranındadır. Rusya’nın da petrol ve gaz ihracatının %90’ı AB bölgesinedir. (Götz, Roland,2009) Söz konusuistatistikler Rusya’ya olan enerji bağımlılığının, önümüzdekiyıllarda da devam edeceğini göstermektedir. Bu bağlamdaAB, gelecekte Rusya’ya olan enerji bağımlılığını azaltmakamacıyla yeni arayışlar içindedir.

Günümüzde Hazar Havzası’nın enerji kaynakları, AB’ninihtiyaçlarını karşılamada önemli bir orana tekabületmemektedir. Bugünkü verilere göre, Hazar Bölgesi’ninpetrol ve gaz kaynakları Ortadoğu ile karşılaştırıldığındaaz olmakla beraber, Kuzey Denizi rezervlerinden fazla olduğuanlaşılmaktadır.

Ancak, Hazar Havzası henüz tam olarak araştırılmamışolduğu için, ileride büyük rezervlerin bulunması ihtimaldahilindedir. Bölge rezervlerini stratejik kılan en önemliözelliklerden birisi ise OPEC Karteli haricinde olmasıdır. Buda, fiyat düzenlemelerinde OPEC ülkelerine karşı etkin birmüdahale imkanı vermektedir. Bölgedeki petrolün önemlibir kısmı Azerbaycan ve Kazakistan’da olup, belirlenenrezerv 47 milyar varildir.

Ancak bu miktarın keşfedilmeyen rezervlerle birlikte 85milyar varile çıkabileceği tahmin edilmektedir.( Warkotsch,Alexander, 2006) Doğalgazda ise, önemli rezervlerTürkmenistan ve Kazakistan’da bulunmaktadır.

Jeofizik uzmanlarınca, bölgedeki 9 trilyon m3lük kesinrezervlerin 11 trilyon m3e çıkabileceği büyük ihtimaldahilinde olduğu belirtilirken, buradaki enerji üretiminin ise

2015 yılında dünya ihtiyacının % 5ini karşılayacağısanılmaktadır. 2020 yılında bölgeden yapılacak ihracatın120 milyar m3’e ulaşacağı, bunun da AB’nin gaz ihtiyacının1/3’üne tekabül edeceği tahmin edilmektedir. Eğer HazarHavzası’ndaki rezervler Ortadoğu ülkelerinin hatları ileentegre olursa (örneğin İran, Katar), bu durumda AB’nindünya rezervlerinin % 40’ına ulaşabileceğini; böylece, AB’ninhemen yanı başında OPEC ve Rusya’ya alternatif stratejikönemi haiz yeni bir tedarikçi bölgenin oluşmakta olduğunusöyleyebiliriz.

AB bu amaçla pek çok ülkenin kendi iç pazarınaentegrasyonunu hedeflemekte ve farklı projelere destekvermektedir. Hazar Havzası ile ilgili olarak bunlardan biri2006 yılında faaliyete geçen Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boruhattıdır. BTC’nin hayata geçirilmesinde önemli rol oynayanAmerika, proje ile Hazar Havzası’nda, Rusya ve İran’ı devredışı bırakarak, aynı zamanda NATO ülkesi olan Türkiye’ninbölgesel konumu güçlendirilerek petrol sevkiyatınınAvrupa’da gerçekleştirilmesini sağlamıştır. BTC’ye paraleldoğal gaz hattı olarak Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) projesiplanlanmıştır. Yapımı süren bir başka önemli proje, Nabuccodoğalgaz boru hattıdır. AB’nin en önemli enerji projesi olarakda nitelendirilen Nabucco ile Hazar Havzası ve Ortadoğugaz rezervleri Türkiye üzerinden Avrupa’ya sevk edilecektir.

Sonuç olarak, Hazar Havzası enerji tedarikinde AB içinOPEC ve Rusya’nın yerini ikame edebilecek büyüklükteolmamakla birlikte, AB’ye yakın bir coğrafyada bulunmasıve yeni bir alternatif kaynak olması, enerj i güvenliğiaçısından stratejik önem taşımaktadır.

Avrupa Birliği’nin Orta Asya’ya Yönelik GüvenlikPolitikaları

Orta Asya, uluslararası alanda zengin enerji kaynaklarıile stratejik bir öneme sahip iken, uyuşturucu ticareti, terör,insan ticareti, nükleer ve konvansiyonel silah ticareti gibipek çok güvenlik tehlikesini de içinde barındırmaktadır. AB

bu alanlarda da çözüm içeren politikalar üretmektedir. OrtaAsya iklim yapısı itibariyle, afyon ekimine oldukça müsaitbir bölgedir. Fergana Vadisi, Kırgızistan’ın doğusu, güneyKazakistan, Türkmenistan-İran sınır bölgesi gelenekselolarak afyon ekiminin yapıldığı yerlerdir. Ancak, buralardaafyon ekimi devlet kontrolüyle yapılmaktadır.

Afganistan’da ise afyon ekimi, işlenmesi, kaçakçılığıkurumsallaşmış olup, devlet içindeki güçler tarafından or-ganize edilir hale gelmiştir. Öyle ki, uyuşturucu devlet içinen önemli gelir kaynağı olarak görülmektedir. Afganistan’danyurt dışına çıkarılan afyonun yıllık değeri yaklaşık olarak 3-4 milyar dolar olarak hesaplanırken, bu da ülkenin 1/3GSMH’ye tekabül etmektedir.( Kühn, Florian, 2010)

AB için Orta Asya’nın güvenlik politikaları açısından riskteşkil etmesinin nedeni, Afganistan’da üretilenuyuşturucunun, Orta Asya ülkeleri üzerinden dünyapazarlarına ve özellikle Avrupa’ya ulaşmasıdır. Kaldı ki,zaten dünyadaki bütün eroin bağımlısı kullanıcıların yarısıAvrupa’da bulunmaktadır. AB içindeki tüketilen eroinin %80i de Afganistan kökenlidir. Afganistan’daki çökmüş olandevlet yapısı ve uyuşturucudan elde edilen gelir, komşu Orta

Asya ülkeleri için de güvenlik riski taşımaktadır. Rusyave Avrupa’ya olan uyuşturucu koridorundaki Orta Asyaülkeleri genç cumhuriyetler olup, zayıf devletselliğesahiptirler. İdare, meşruiyet ve kontrol alanlarındaki devletintemel fonksiyonlarına ait zayıflık, bu ülkelerdeki kamugörevlilerinin (parlamenter, asker, polis, yargı mensupları,mahalli idareciler, gümrük görevlileri, mali görevliler vb.)organize suç örgütleri tarafından satın alınmasınıkolaylaştırmaktadır. Afganistan’dan illegal yollarla (hükümet,gümrük, askeri şahıslar, güvenlik görevlileri) Orta Asya’yasokulan afyon, buradaki laboratuvarlarda eroin halinedönüştürüldükten sonra genel olarak Rusya (KuzeyGüzergahı) ya da Kafkasya-İran-Türkiye (Balkan Güzergahı)üzerinden Avrupa’ya kaçırılmaktadır. Balkan güzergahıüzerinde kilit ülke konumundaki Türkiye üzerinden,Avrupa’ya (özellikle Almanya, Hollanda, İtalya ve İngilterepazarına) yılda 80-85 ton civarında uyuşturucukaçırılmaktadır. Türkiye’ye giren bütün uyuşturucunun Vanve Hakkari illerinden dağılımı gerçekleştirilmektedir.(UNODC World Drug Report 2010,)

Sonuç olarak, Orta Asya coğrafi konumu nedeniyle sonyıllarda Afganistan’da üretilen uyuşturucunun AB veRusya’ya olan kaçakçılığında esas transit bölge konumunukazanmıştır diyebiliriz. Ülke sınırlarının dağlık ve kontroledilmesinin imkansızlığı, sınır boylarındaki etnik-dilselyakınlık, Orta Asya’da uyuşturucu kaçakçılığınıkolaylaştırmaktadır. Yine Orta Asya ülkelerinin zayıfdevletselliği, gerek Birleşmiş Milletler’in, gerekse Batılıorganizasyonların uyuşturucu ile mücadelede bölgedebaşarılı olmalarını engellemektedir. Bölge devletlerininuyuşturucu ile mücadelede kendi siyasi iradeleri açıkçaortaya çıkmadıkça, AB’nin yardımları da sınırlı kalacaktır.Afganistan’da uyuşturucuya alternatif, sağlam bir ekonomikyapı kurulmadıkça, Orta Asya ülkelerinde uyuşturucu ağınıniçeride zayıf olan siyasal sistemleri ciddi bir biçimde tehditedeceğini ileri sürebiliriz.3 Bir başka güvenlik sorunu olanterörist faaliyetler de, AB açısından bölgenin istikrarınıbozabilecek potansiyel tehlike olarak görülmektedir.Afganistan’da Avrupa ülkelerine ait birliklere düzenlenensaldırılarda, Taliban ve El-Kaide ile birlikte Orta Asya’lı islamiörgütlerin de işbirliği yaptığı tahmin edilmektedir. Yine ABaçısından Orta Asya enerji kaynaklarını taşıyan ve taşımasıdüşünülen altyapı projelerine (boru hattı, rafineriler, dolumve basınç tesisleri vb.) terörist saldırıların olması ihtimaldahilindedir.

Avrupa Birliği’nin Orta Asya’ya Yönelik NormatifPolitikaları

AB uluslararası ilişkilerde sivil güç olarak kendinigöstermektedir. 1980’lerin ikinci yarısından itibaren, AvrupaParlamentosu demokratik normları ve insan haklarınabağlılığı dış siyasetinde önemle vurgulamaktadır. Bu amaçlaAB üçüncü ülkelerde demokrasi, iyi yönetişim, insan hakları

History

10

¹2 (10) 2016

gibi normatif alanlarda teşvik edici politikalar izlemektedir.Orta Asya’daki politikalarını da bu bağlamda değerlendirmekgerekir. Demokratik ve hukuk devleti ilkelerine sahip birülkede, ekonomik kalkınma daha kolay sağlanmaktadır.Empirik veriler de otokrasilerden, demokrasilere geçişyaşayan ülkelerde refah seviyesinin arttığını göstermektedir.Yine demokratik ülkeler birbirlerine karşı barışçı politikaizlemektedir. AB, bu nedenle demokrasi ve hukuk devletinormlarının Orta Asya’da yerleşmesi ile ilgili projelere destekvermektedir. Orta Asya’daki pek çok kalkınma projesinidestekleyen birimler arasında Dünya Bankası, AsyaKalkınma Bankası, AB, Avrupa Kalkınma Bankası, BMKalkınma Fonu, ABD, Japonya, Almanya, İsviçre, İngiltereve Türkiye gibi ülkeler yer almasına rağmen, uluslararasıbu yapı içinde çatışmayı önleyici programları sadece ABdesteklemektedir. Bu çerçevede uzmanlaşmış olan AvrupaGüvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Orta Asya’da çatışmaönleyici rol oynayan en önemli uluslararası kuruluştur. OrtaAsya ülkelerinin tamamı 1992 yılında resmi olarak AGİT’eüye olmuşlardır. Öyle ki, 2010 yılı AGİT dönem başkanlığınıilk kez bir Orta Asya ülkesi olan Kazakistan yapmıştır.

Orta Asya ülkeleri, AGİT Sözleşmesi’ndeki değerleriuygulamakla yükümlüdürler. Ancak bu yükümlülük AvrupaKonseyi’nde olduğu gibi hukuki nitelikte olmayıp, siyasiniteliktedir. AGİT Sözleşmesi’ne göre, teşkilatın faaliyet alanıgenel olarak insani, siyasiaskeri ve ekonomik-ekolojik olmaküzere üç esas temel üzerinde yoğunlaşmaktadır. Buçerçevede AGİT silahların kontrolü, seçimlerin denetimi,çatışma önleyici diplomasi, güven ve güvenlik sağlayıcıoluşumlar, demokrasinin teşviki, çevre sorunlarına karşıduyarlılık, kadın hakları gibi pek çok alanda projegeliştirmekte ve uygulamaktadır. Teşkilat son yıllarda,özellik le din ve inanç özgürlüğü ile ilgili bölgesel vedevletlerarası problemler üzerine yoğunlaşmıştır. AGİT’inbu bağlamda en büyük başarısı, Tacikistan’da iç savaşınbitirilişinde oynamış olduğu aktif roldür.( Kästner, Antje,2010)

Sonuç olarak AB’nin bugüne değin uygulamış olduğunormatif alanlardaki demokrasi, insan hakları, iyi yönetişim,sosyal reformlar gibi politikalarının bölge ülkelerinin sosyo-ekonomik, tarihsel ve kültürel yapısı dolayısıyla başarılıolamadığı ve uzun bir gelecekte de başarı şansının çoksınırlı kalacağı ileri sürülebilir.

2. AVRUPA BİRLİĞİ ve ORTA ASYA POLİTİKSASININENSTRÜMANLARI

AB’nin Orta Asya politikası hem ikili, hem bölgeselişbirlikleri aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Şimdiye kadarkiuygulamada daha fazla verim alınan ikili ilişkiler, “Ortaklıkve İşbirliği Antlaşmaları” (Partnership and CooperationAgreement -PCA) ile sağlanmaktadır. AB’nin Orta Asyabölgesine yönelik politika araçları ise her geçen günçeşitlenmektedir. Bunların başında da TACIS (TechnicalAssistance to CIS), gelmektedir. Ayrıca TRACECA (Trans-port Corridor Europe-Caucasus-Asia – Avrupa Kafkasya-Orta Asya Ulaştırma Koridoru), INOGATE (Interstate Oiland Gas Transport to Europe –Ülkelerarası Gaz ve PetrolTaşınması Programı) ve NABUCO projeleri gündemdedir.Bu poltikaların temel kaygısı bölgenin istikrarının korunması,enerji başta olmak üzere AB için önemli olan kaynaklarınmakul güzergahlarla taşınması için altyapı çalışmalarınınyapılması, başta Rusya Federasyonu olmak üzere OrtaAsya ülkelerini etkileyecek bölgesel ve küresel güçlerin etkialanlarının daraltılması ve böylece enerji kaynaklarıbakımından yüksek derece bağımlılık içinde bulunan AB’ninkaynaklarını çeşitlendirmesinin sağlanması, uluslararasıterörizm ve uyuşturucu kaçakçılığı ve illegal göçlemücadelede işbirliği ve karşılıklı ticaret alanlarının açılmasıolarak sıralanabilir.

TACIS: ‘ Bağımsız Devletler Topluluğu ÜlkelerineTeknik Yardım’

1991 yılından bu yana, Avrupa Birliği – Orta Asya devletleriarasındaki ilişkilerin hukuki temelini “Ortaklık ve İşbirliğiAntlaşmaları, idari ve mali temelini de “Bağımsız Devletler

Topluluğu Ülkelerine Teknik Yardım” (TACIS) programıoluşturmuştur. Bu anlaşmalar, Avrupa Birliği ile Orta Asyadevletleri arasında, siyasi, ticari, ekonomik, sosyal, mali,bilimsel, teknolojik ve kültürel işbirliği zemini oluşturmuştur.Her bir ülke ile ikili olarak imzalanan bu anlaşmalar, karşılıklıilişkileri düzenlemekte, işbirliği alanlarını ortaya koymaktave ilişkinin kurumsal mekanizmasını oluşturmaktadır.Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmaları’nın içeriği ülkelerin farklıyapılarına göre bazı değişiklikler gösterse de temelde siyasidiyalog, ticaret ve yatırımdan, ekonomik işbirliğine kadarpek çok konuyu kapsamaktadır. AB’nin Orta Asyapolitikasının en önemli enstrümanı olan TACIS programınınbu dönemdeki amacı, bölge ülkelerinin pazar ekonomisinegeçişlerini kolaylaştırmak ve bu ülkelerde demokrasi vehukukun üstünlüğünü geliştirmek olarak belirlenmiştir.(Çayhan, Esra, 2003) Bu bağlamda, Avrupa Birliği, ekonomikkalkınmayı sağlamayı ve demokratik kurumlarıgüçlendirmeyi, bölgede siyasi ve ekonomik istikrarınsağlanmasında izlenmesi gereken tek yol olarak görmüştür.Bu anlayışla uyumlu olarak TACIS programı 2001 yılınakadar beş temel sektörün iyileştirilmesi üzerindeyoğunlaşmıştır. Eğitim, Enerji, Taşımacılık, Endüstriyel veticari girişimcilik, Gıda üretimi.

1991-2006 Arasında Orta Asya Devletlerinin TACIS veDiğer İmkanlar Çerçevesinde Teknik Yardım Aldıkları Alanlar:

Kazakistan:• Makroekonomik ve sektörel politikalar,• Üretimin geliştirilmesi,• Sürdürülebilir orta vadeli kalkınma,• Sosyal grupların korunması,• Bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması,• Gümrüklerin yeniden yapılandırılması,• Çevresel sorunlar,• Yüksek eğitimde reform,• Ulusal petrol şirketinin yapılandırılması• Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeliğe hazırlanma· Orta Asya’da Sınır Yönetimi Girişimi· Orta Asya Uyuşturucu Eylem Planı ProgramıKırgızistan:• Özel tarım sektörünün geliştirilmesi,• Taşımacılık ve altyapının güçlendirilmesi,• Posta hizmetlerinin, ulusal havayolu şirketinin,tarım endüstrisinin geliştirilmesi,• Yüksek öğrenim reformuTacikistan•İnsani yardım,• Rehabilitasyon projeleri.TürkmenistanÇiftçinin durumunun düzeltilmesi,• Vergi reformu,• Yüksek eğitimde reform,• Özelleştirme,• Bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması,• Petrol ve doğal gaz sektörlerinin geliştirilmesi,• Küçük ve orta boy işletmelerin geliştirilmesi,• Pamuk sektörünün kalkındırılması,• Gümrükler,• Tarım ve tarıma dayalı endüstri.Özbekistan• Eğitim Bakanlığının yeniden yapılandırılması,• Bölgesel projeler (TRACECA, INOGATE),• Hükümet kurumlarının daha işler hâle getirilmesi,• Sağlık reformu,• Dünya Ticaret Örgütü’ne üyelik için hazırlanma.1991 yılından 2002 yılına kadar olan dönemde, Avrupa

Birliği’nin Orta Asya devletlerine sağladığı yardımın tutarı,944.4 milyon Avro’dur. Bu yardımın 366,3 milyon Avro’su,TACIS programı; 153.5 milyon Avro’su, insani yardım(Tacikistan ve Kırgızistan);

137.4 milyon Avro’su, Gıda Güvenliği Programı(Tacikistan, Türkmenistan ve Kırgızistan); ve 265,7 milyonAvro’su da, makro mali yardım kapsamında yapılmıştır.

Özbekistan 1992’den bu yana TACIS programından

History

11

¹2 (10) 2016

yararlanmaktadır.Özbekistan’ın 1992 – 2000 döneminde aldığı mali

yardımın tutarı, 118 milyon Avro’dur. Özbekistan,TACIS programı bağlamında, mali reform, Dünya Ticaret

Örgütü’ne üyelik, şirketlerin geliştirilmesi, insan kaynakları,eğitim, sivil toplum ve bölgesel girişimlerin teşvik edilmesi,enerji, taşımacılık ve iletişim altyapılarının geliştirilmesi,tarım ve tarım endüstrisi konularında destek almıştır. AB’ninÖzbekistan’da desteklediği projeler daha çok kamuyönetiminin, resmî istatistiklerin ve gümrüklerin iyileştirilmesiile eğitim, sivil toplum ve bölgesel girişimlerin teşvikedilmesine yöneliktir. Özbekistan da Kırgızistan gibi FerganaVadisi’ndeki yoksulluğun azaltılması ile ilgili olarak AB’dendestek almaktadır Kazakistan’ın aldığı malî yardımın tutarı,134 milyon Avro’dur. Kazakistan da, Özbekistan ile benzerşekilde, özel sektörün desteklenmesi, ekonomik kalkınma,çevrenin korunması, doğal kaynakların iyileştirilmesi gibikonulara öncelik vermiştir. AB’nin Orta Asya’ya sağladığıdestekten Kırgızistan da önemli ölçüde yararlanmış veyararlanmaya devam etmektedir. Kırgızistan 1991’den buyana hem TACIS Bölgesel Eylem Programlarından, hemde TACIS Ulusal Tahsisat (Paylar) Programındanfaydalanmaktadır. Kırgızistan bu anlamda Batken eyaleti,Fergana Vadisi’ndeki yoksulluğu azaltmak amacına yönelikolarak 2001’den bu yana AB’den yıllık 3 milyon Avrolukdestek ve 74,2 milyon Avro Gıda Güvenliği Programıkapsamında insani yardım almıştır. Kırgızistan AB’ninDIPECHO (Afete Hazırlık) Programı ve EIDHR (Demokrasive İnsan Hakları Avrupa İnisiyatifi)’den de destek almaktadır.

Türkmenistan’a sağlanan teknik yardımın tutarı, 42 milyonAvro’dur. Türkmenistan ayrıca Avrupa’ya Ülkelerarası Gazve Petrol Taşınması Programı (INOGATE), Avrupa-Kafkasya-Orta Asya Ulaştırma Koridoru (TRACECA) su veHazar Denizi’ne ilişkin çevre programları gibi TACIS bölgeselprogramlarının da önemli bir katılımcı ülkesi olup, OrtaAsya’da Sınır Yönetimi Girişimi ve Orta Asya UyuşturucuEylem Planı programlarından da faydalanmaktadır.Görüldüğü gibi, Orta Asya devletleri, TACIS programlarında,demokratikleşme, insan hakları gibi siyasi konulardanziyade, devlet kurumlarının güçlendirilmesi, yabancıyatırımların teşvik edilmesi, eğitim reformunungerçekleştirilmesi, tarım sektörünün geliştirilmesi vehukuksal düzenlemelerin yapılması gibi konularda yardımalmayı tercih etmişlerdir.

NABUCCO: AB’nin Orta Asya’ya Yönelik alternatifEnerji Nakil Politikası

Avrupa Birliği için Orta Asya’nın en önemli özelliklerindenbirisi, enerji kaynaklarına sahip olmasıdır. Bu çerçevedeAB, Orta Asya’da yeni petrol, gaz ve sugücü kaynaklarınınişletilmesi ve mevcut enerji altyapısının yenilenmesi ile yeniboru hatlarının ve enerji yollarının kurulmasınıdesteklemektedir. Bunun yanı sıra, bölgesel enerji güvenliğive işbirliğini teşvik ederek, bölge ülkelerine yeni bir HazarDenizi-Karadeniz-

Avrupa enerji ulaşım ağı geliştirmeleri konusunda siyasidestek sağlamaktadır. AB’nin AB enerji politikasınınamaçlarından biri de, arz güvenliğini güvence altına almaktır.Diğer amaçlar arasında rekabet gücünü ve toplam enerjitüketiminde kömürün payını korumak, doğal gazın payınıartırmak, nükleer enerji santralleri için azami güvenlik şartlarıoluşturmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payınıyükseltmektir. Avrupa Birliği’nde en çok ithal edilen enerjikaynağı, petroldür. AB’de tüketilen petrolün yüzde 78’i ithalatile karşılanmaktadır. Avrupa’nın enerji tüketimi çoğaldıkçabu bağımlılık da artacaktır. Kuşku yok ki enerji arzınıngüvenliğinin sağlanması, AB’nin Orta Asya stratejisinin enhassas konularından birisi hâline gelmiştir. Günümüzde OrtaAsya ülkelerinden Avrupa’ya yapılan doğal gaz ihracatıtümüyle Rusya üzerinden gerçekleşmektedir. Orta Asya’yaenerji alanındaki bağımlılığın giderek artması karşısındaAB, enerji hatlarının güvenliğine öncelik vermeyebaşlamıştır. Bunun sonucunda NABUCCO Doğal Gaz BoruHattı Projesi ortaya çıkmıştır.

Babil Kralı Nabucco’dan ismini alan hattın yaklaşık yarısıTürkiye’den geçmektedir. NABUCCO boru hattı projesinde,BOTAŞ’ın dışında yüzde 20 ortaklıkla Almanya’dan RWE,Avusturya’dan OMV, Macaristan ’dan MOL, Bulgaristan’danBulgargaz ve Romanya’dan Transgaz şirketlerinin payıvardır. Projenin tamamlanması için Nabucco Gas PipelineInternational adlı firma, 2004 yılında Viyana’da kurulmuştur.Altıncı ortak olarak RWE Almanya, 5 Şubat 2008 tarihindeprojeye katılım anlaşmasını Viyana’da imzalayarak dahilolmuştur. Hatta Fransız Gaz de France, Total ve Alman E.ONRuhrgas, RW E firmaları da ortak olmak istedikleriniaçıklamıştır. Projenin durumuna göre Rus Gazprom’un daileride katılımının söz konusu olduğu bildirilmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanıHilmi Güler, NABUCCO projesiyle ilgili hazırlananhükümetlerarası anlaşma taslağının ilgili ortaklaragönderildiğini 11 Temmuz 2008 tarihinde açıklamıştır.Avrupa Birliği, 26 Haziran 2006 tarihinde Nabucco ismiverilen ve Hazar Havzası’nda çıkarılan doğalgazı Avrupa’yataşıyacak 3 bin 300 kilometrelik, 7,9 milyar Avro maliyetiolacağı belirtilen boru hattını hayata geçirmeyi onaylamış,13 Temmuz 2009’da Ankara’da AB Komisyonu BaşkanıBorosso’nun da katıldığı bir törenle proje imzalanmıştır.76

Arz çeşitliliği sağlamayı ve Rusya’ya olan bağımlılığınıazaltmayı amaçlayan NABUCCO doğal gaz boru hattıinşaatının 2013’de başlaması, 2017’de de ilk gazınAvrupa’ya ulaştırılması hedeflenmektedir. 2020 yılında 31milyar metreküp doğal gaz taşıyacağı varsayılan hat, aynızamanda AB’nin Trans-Avrupa Enerji Hattı’nın bir parçasıolarak öngörülmüştür. Fizibilite ve mühendislik çalışmalarıiçin AB fonlarından da faydalanılmıştır. Hat, Erzurum’daTürkiye-İran Doğalgaz Hattı ile birleşerek, yapımı düşünülenTrans-Kafkas Gaz Hattı’na bağlanacaktır. Bu özellikleriylehem Orta Asya’yı, hem de Orta Doğu’yu bağlayacak ve Batıucunda Avusturya’nın temel doğal gaz taşıyıcı hattı ilebirleşecektir. Karluk’un da vurguladığı gibi hattıntamamlanması durumunda Avrupa Birliği’nin enerji arzgüvenliğine büyük katkı sağlanmış olacaktır.( KARLUK,Sadık Rıdvan, 2009)

TRACECA: Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaştırma KoridoruProgramı

AB’nin Orta Asya Cumhuriyetlerini ilgilendiren önemli birdiğer programı da TRACECA programıdır (Transport Cor-ridor Europe Caucasus Asia - Avrupa, Kafkasya ve AsyaUlaşım Koridoru). TRACECA, kısaca İpek Yolu’nun yenidencanlandırılması amacıyla çok modlu ulaşım içinşekillendirilen ve geliştirilen bir doğu-batı koridorudur. ABTACIS-TRACECA Programı, 1993 yılında AvrupaKomisyonu, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan,Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan veÖzbekistan hükümetlerinin katılımı ile Brüksel’dedüzenlenen Konferansta, bu ülkelerin ticareti ve ulaştırmayıgüçlendirmek ve uluslararası ekonomiyle bütünleşmelerinisağlamak için formüle edilmiştir. “Brüksel Deklarasyonu”olarak anılan Mayıs 1993 uzlaşısı ile başlatılan TRACECAprogramı, beş Orta Asya ve üç Kafkasya ülkesiyle ABarasında, doğu-batı doğrultusunda, Avrupa’dan başlayarak,Karadeniz, Kafkasya ve Hazar Denizi’nden geçerek OrtaAsya’ya bir ulaşım koridoru açacak olan ve AB fonları veteknik desteğiyle yürütülen bir projedir.( Bozdemir, İsmail,)8 Eylül 1998 tarihinde Türkiye, Ukrayna, Moldova, Romanyave Bulgaristan’ın da katılımıyla toplam 12 ülkenin Devletve Hükümet Başkanları tarafından, Avrupa-Kafkasya-AsyaUlaşım Koridorunun Geliştirilmesi İçin “Çok-Taraflı TemelAnlaşma (MLA)” imzalanmış olup, bu anlaşma, TRACECAProgramının uygulanmasına temel teşkil etmektedir.Türkmenistan TACISTRACECA Programına katılımcıolmakla birlikte, MLA’ya taraf değildir. 2009 yılında İran daMLA’yı imzalamış ve TRACECA üyesi olmuştur. 2000yılında, Temel Anlaşmanın (MLA) hükümlerini uygulamakve tamamlamak için TRACECA HükümetlerarasıKomisyonu (IGC), 2001 yılında ise IGC’nin yürütme organıolarak görev yapan IGC TRACECA Daimi Sekreterliği (PS)

History

12

¹2 (10) 2016

Azerbaycan / Bakü’de kurulmuştur. Daimi Sekreterliğin herüye ülkede daimi temsilc ileri (Ulusal Sekreterlikler)bulunmaktadır.

SONUÇAB’nin ortak bir dış politika geliştirme konusundaki temel

sorunları, kuşku yok ki Orta Asya politikasında da kendinigöstermektedir. Yani AB’nin kurumsallaşmış ve etkin bir OrtaAsya politikasından söz etmek mümkün değildir. Orta Asyaülkelerinin bağımsızlıklarını ilan etmelerinden hemen sonrabu ülkelerle Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmaları yapan AB,aralarında Orta Asya ülkelerinin de bulunduğu BağımsızDevletler Topluluğu üyesi ülkelere yönelik olarak başlattığıTACIS programı ile bölgede etkin olmaya çalışmıştır. AB’ninyirmi yıllık süreçte Orta Asya konusunda en kapsamlıçalışması, 2007’de yapılan “AB ve Orta Asya: Yeni OrtaklıkStratejisi olmuştur. AB’nin Orta Asya politikası, başındanberi hem bölge, hem de bölge üyesi ülke ile doğrudançalışmalar yapmak şeklinde iki farklı düzeydegerçekleşmiştir. Ancak AB’nin bir yumuşak güç refleksi ilepolitika üretmeye çalıştığı Orta Asya’da, diğer küresel vebölgesel güçlere göre oldukça etkisiz kaldığı da bir gerçektir.AB’nin Orta Asya politikalarında asıl büyük “sorunu” ise,kurum olarak benimsediği ilke ve değerleri politikasının hemhedefi, hem de koşulları olarak tanımlamasıdır. AB-OrtaAsya ilişkilerinde Kazakistan’ın ön plana çıktığı bilinmektedir.Bölgede Kazakistan’ın ekonomik gücü ve yer altı-üstükaynakları itibari ile özel bir öneme haiz olduğu da ayrı birgerçektir. Tek başına diğer Orta Asya ülkelerinintamamından daha fazla ticaret hacmine sahip olanKazakistan’ın, AB’nin toplam ticaretindeki payı % 0.7düzeyindedir. Yani ülke AB’nin en önemli ticaret ortaklarısıralamasında 30. sırada yer almaktadır. AB ise, 2006rakamlarına göre, Kazakistan’ın, Rusya ve Çin’in önündebirinci sıradaki ticaret ortağıdır ve Kazakistan’ın toplamticaretinde AB ile ticaretinin payı %36.1’dir. Bu durum, bölgepolitikalarında Kazakistan’ın ön plana çıkmasında, hattabazı AB üyesi ülkelerin sadece Kazakisan ile çalışmasındaetkili olmaktadır. AGİT Zirvesine ev sahipliği yapmak gibibüyük bir prestije de sahip olan Kazakistan, siyasi açıdanda AB için önemlidir. Kazakistan’ın çok yönlü dış politikasıbütün bölge için önemli bir örnek teşkil etmektedir.

11 Eylül 2001 saldırıları AB-Orta Asya ilişkilerini dederinden etkilemiştir. 11 Eylül öncesinde bölgeye demokrasi,

insan hakları, sivil toplum, liberal ekonomi vb. değerlerintaşınması ve ikili ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi yönündeprojeler üreten AB’nin, 11 Eylül sonrasında “uluslararasıterörizm”i engellemesi konusunu ön plana çıkardığınıgörmekteyiz. Hatta yardımların verilmesi ile bu alandagösterilecek performans arasında doğrudan bağkurulmuştur. 11 Eylül’ün asıl büyük etkisi ise, ABD baştaolmak üzere bölgeye doğrudan müdahalede bulunmakisteyen güçlerin artmasıdır denilebilir. AB’nin Orta Asyapolitikasının bir başka önemli alanı ise, 2006 yılında Rusyaile Ukrayna arasında yaşanan doğal gaz krizi ile ön planaçıkan enerji arzı güvenliğidir. Petrol ve doğal gaz ihtiyacının% 70’inden fazlasını dışarıdan karşılamak zorunda olan AB,kendisi dışında gelişebilecek çatışmalar nedeni ile ciddisorunlar yaşayabileceğini görmek zorunda kalmıştır.Ukrayna tecrübesinden ve Rusya Federasyonu’nuntehditvarî tutumundan son derece rahatsız olan, daha daönemlisi bu ülkeye yönelik güveni sarsılan AB için bugünen önde gelen hedef, Rusya Federasyonu’nun Orta Asyave Kafkaslarda diğer petrol ve doğalgaz sahibi ülkelerüzerindeki hegemonyasını azaltmaya çalışmak olmuştur.Alman Dışişleri Bakanı Steinmayer’in “Orta Asya konumuitibariyle Rusya ve Çin sınırında yer alıyorsa da, bölgeninher iki büyük komşunun tekeline girmesi arzuedilmemektedir” sözleri, yeni AB politikasının özüne işaretetmektedir.Bu durum AB’nin öncülüğünde NABUCCO,TRACECA, INOGATE projelerin üretilmesinde etkiliolmuştur.

AB’nin Orta Asya politikasında bu güne kadar ön plandatuttuğu ve genelde “etkin” olmayı “ilkeli” olmaya tercih ettiği(ya da etmek zorunda kaldığı) Orta Asya politikasının dengelive özellikle de bölgenin içindeki farklılıkları da gözeterekyeniden yapılandırılması için, Birliğin kendi içinde evrilmesigerekmektedir. Yani “yeteneksizlik” ya da “kapasitesizlikten”değil, “sadık kalınan değerler” üzerinde kararlı bir politiktercih son derece önemlidir ve ancak gerekli donanımlamümkün olacaktır. İlkelerini araçları ile donatarak ortak birdış politika üreteme yeteneğini ve kapasitesini geliştirecekbir AB, bugün bazı bölgelerde fantezi gibi görünen birey/toplum merkezli evrensel değerlerin yerleşmesine büyükkatkıda bulunabilir. Bu hedefler konusunda ilerlemelerinkaydedilmesi, kuşku yok ki öncelikle Orta Asya toplumlarınakatkı sağlayacaktır.

KAYNAKÇA1. ÇAYHAN, Esra, “The European Union’s Central Asia Strategy”, Bilig, Sayı: 26-Yaz, 2003, s.11-43.http://bilig.yesevi.net/2. Götz, Roland. “Russland als Energieversorger Europas und Deutschlands”. WeltTrends. Mai/Juni 2009. s. 33-43,

2009 a.3. KARLUK, Sadık Rıdvan [2009] “Küreselleşen Dünyada Avrupa Birliği’nin Orta Asya Ülkeleri ile Olan İlişkileri ve

Bölgeye Yönelik Stratejisi”, 2009, (http://bildiri.anadolu.edu.tr/ papers/bildirimakale/ 1073_b220p82.doc) 4. Kastner, Antje. “Russland: Begunstigung autoritarer Tendenzen im postsowjetischen Raum”. Deutsches Institut fur

Entwicklungspolitik. Analysen und Stellungnahmen No 2. 2010.5. Kuhn, Florian P. Afghanistan als sicherheitspolitischer Prufstein. Liberales Paradigma und Statebuilding in Afghani-

stan, Wiesbaden: VS Verlag, 2010.s.321 6. Leinen, Jo. gEnergieaussenpolitik fur Europa h. Zeitschrift fur AuƒÀen- und Sicherheitspolitik. No 2 , 2009 s. 427-

4367. UNODC World Drug Report 2010, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC), New York: United Nations,

20108. Warkotsch, Alexander. Die Zentralasienpolitik der Europaischen Union, Interessen, Strukturen und Reformoptionen,

Frankfurt/M: Peter Lang, 2006.

History

13

¹2 (10) 2016

Семей қаласы,Бөкенші орта мектебінің

тарих пәнінің мұғалімі

ТАНБАЕВА БАРШАГҮЛ

Бүгін Қазақстанда бейбітшілік пен өзара келісім ішінде140 этника мен 40 конфессия өмір сүруде.Республикамыз көпұлтты және көпдінді қоғамнантұрады. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевайтқандай: "Қазақстан - бұл ортақ мекен, ортақ ұлт пендіннің тоғысқан жері. Барлық қазақстандықтардыұлтаралық және дінаралық келісімдерді сақтауғашақырамын. Бұл біздің мәңгі құндылығымыз. Бұл біздіңмәңгі еліміз бен Астанамыздың мақтанышы".

Қазақстан Республикасының Конституциясына сай,еліміз құқықтық, зайырлы және демократиялы ел. Елбасына күн туған қилы замандарда да халқымыздыұлт ретінде сақтап қалған ынтымағы мен бірлігі.Жаугершілік заманда басы ауған жаққа көшіп жүріпте берекесі мен қазанын ортайтпаған қасиеттіқанағатшыл ағаш бесік пен жер бесік арасындағыбіреуге ұзақ, біреуге шолақ өмір жолдарында біреудіөзекке теппей, өзгенің қызылына қызықпай, ұтымдыіспен, орамды оймен, терең кемеңгерлікпен, ешқашандатарылмаған кеңдігі мен еліміздің тамырын жаза,бұтағын жайқалтып, құшағын кеңейтіп келеді. Достықпен ынтымақ бар жерде береке мен ырыс боларыайдан анық.[2]

"Бірлік бар жерде - тірлік бар" дейді біздің халық.Дана жұрт мұны тегіннен-тегін айта салмаса керек.Ауызбірлік пен түсіністік, қарапайым сыйластықүстемдік құрған жерлерге қашанда нәтижелі істердіңүйір болатыны белгілі. Біздің елімізде қалыптасқанұлттар тұтастығы мен халықтар достығының арқасындабүгінде мемлекетіміз өркендеп, ілгері басып келеді.Қазақстанның көпұлтты халқының татулығы,ынтымақтастығы, бейбітшілігі біздің еліміздің ең бастыбайлығы. Оны көздің қарашығындай сақтауғатырысуымыз керек.[7]

Біздің мемлекетіміздің басты жетістігі еліміздіңхалықтарының ұлтаралық және конфессияаралықкелісімі, өзара түсіністігі мен сыйластығы болыптабылады.

Астанадағы Бейбітшілік және келісім сарайындаҚазақстан халқы Ассамблеясының ХV сессиясы болды.Онда Мемлекет басшысы, Қазақстан халқыАссамблеясының Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев"Ұлттық бірлік - біздің стратегиялық таңдауымыз" дегентақырыпта баяндама жасаған болатын.

Ассамблея - еліміздегі бірлік пен келісімнің киелібесігі, тұтастық пен тұрақтылықтың құтты шаңырағы.

Ассамблея осы жылдар ішінде байсалды жолданөтіп, байыпты тәжірибе жинақтады. Ол еліміздегі

этносаралық қарым-қатынасты дамытудың іргеліинститутына, татулық пен сыйластықтың берекелібекетіне айналды.

Ең бастысы, Ассамблеяның әрбір сессиясынқарапайым халық тағатсыздана күтеді. Өйткені барлықэтносты бауырына басып, құшағына алған бұлқұрылымның әрбір жиынында ортақ Отанымыздыңкелешегіне қатысты аса маңызды ой-пікірлер,ұсыныстар ортаға салынады. Сессияның бүгінгімәжілісінде де осындай өзекті мәселелер талқыланып,шешім қабылданады деп сенемін - деп атап көрсеткенболатын.

Мемлекетіміздің басшысы Нұрсұлтан Назарбаевбылай дегені бар еді: "Егемен еліміздің мемлекеттілігін,тәуелсіздігін, демократиялық құндылықтарынайғақтайтын бірден-бір құжат бұл - Конституция. АтаЗаңымыздың алдында ала-құласы жоқ бәріміз дебірдей жауапты, бәріміз де бірдей міндеттіміз!"

Ата Заңымыз тұтастықтың, татулықтың кепіліболғандықтан Қазақстан халқы түсіністік, достықжағдайында өмір сүріп келеді.Статистика деректерібойынша, елде 140 этнос пен 46 діни қауымдастықбар екендігі белгілі. Осылардың арасында ешқандайда келіспеушілік, дүрдараздық жоқ. Олар Қазақстандыортақ Отаны санайды. Елімізде он бір тілде газет-журнал жарық көріп отыр. Олар ағылшын, неміс,әзірбайжан, корей, ұйғыр, өзбек, татар және басқада тілдерде. Театрлар алты тілде өнер көрсетіп жүр.Олардың барлығын мемлекет өзі қаржыландыруда.Осындай өнегелі істі әлемдегі өзге мемлекеттерденкездестіру қиын. Осының өзі арамыздағы өзге ұлтөкілдерінің тілі мен дініне, мәдениеті мен өнерінедеген қамқорлық нышаны.[8]

Ел ішіндегі ұлтаралық татулықты нығайтудамаңызды конституциялық орган болып саналатынҚазақстан халқы Ассамблеясының орны айрықшаекенін атап өткен жөн. Бұл Ассамблея - бейбітшілікпен келісімді тиімді насихаттаушы қоғамдықинститутқа, этносаралық және конфессияаралықтолеранттылықтың қазақстандық үлгісінің негізінеайналды. Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік пенынтымақтастық ұйымына төрағалығы, Астанақаласында мемлекет басшыларының Саммитін өткізудідүниежүзінің қолдауы мемлекетіміздің Конституциянегізінде жүргізіп отырған салиқалы саясатыныңбелгісі.[1]

Мемлекет басшысының бастамасымен құрылғанҚазақстан халқы Ассамблеясы мәдениетаралық және

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ ҰЛТАРАЛЫҚТАТУЛЫҚ ПЕН САЯСИ ТҰРАҚТЫЛЫҚ КЕПІЛІ

Аталған мақалада қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасыныңазаматтары үшін Қазақстан халқы Ассамблеясының маңыздылығы, оныңидеясы, құндылығы, қызметтері жайында ақпарат берілген. АвторҚазақстан халқы Ассамблеясының төрағасының айтқан сөздерінен мысалкелтірген.

В данной статье представлена информация об идеях, ценностях, функцияхАссамблеи народа Казахстана и её современной роли и значимости для всехграждан Республики Казахстан. Автором приведены высказыванияпредседателя Ассамблеи народа Казахстана.

This article contains information about the ideas, values, functions of the Assem-bly of Peoples of Kazakhstan and its modern role and significance for those who liveon the territory of the Republic of Kazakhstan. The author highlighted statements ofChairman of the Assembly of Peoples of Kazakhstan.

Òàðèõ

14

¹2 (10) 2016

этносаралық үнқатысудың ерекше тетігіне, халықтықдипломатияның, мемлекет пен азаматтық қоғамныңөзара іс-әрекетінің нақты құралына айналды.

Аталған бағытта жүргізілген шаралардың арқасындаҚазақстанда сенім мен төзімділіктің, ниеттестік жәнеөзара түсіністіктің ерекше үлгісі қалыптасты. Соныменқатар қазіргі таңда, бүкіләлемдік экономикалықдағдарыстың әсеріне байланысты Қазақстанның

алдына жаңа міндеттер қойылып отыр. Дағдарыссалдарын еңсеру үшін, дағдарыстан кейінгі кезеңдежүйелі, сәтті дамуды жүзеге асыру үшін қоғам дықбірлік пен ұйымшылдық қажет.[6]

Қазақстанда тұрып жатқан тілі басқа болса дажүргегі бір жұрт "Менің Отаным - Қазақстан!" - депдостықты, ұлтаралық келісімді нығайтуға күшсалуда.

Òàðèõ

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ассамблея народа Казахстана: исторический очерк / Тугжанов Е.Л., Кан Г.В., Коробков В.С., Шаяхметов Н.У. -Алматы: Раритет, 2010. - 304 б.2. "Бiз тұратын үй" - "Дом, в котором мы живём" Павлодар: Типография Сытина, 2011. - 352 б.3. Назарбаев Н.Ә. "Тарих толқынында". Атамұра 2003ж.4. Назарбаев Н.Ә. "Ғасырлар тоғысында". Атамұра 2003ж.5. Жүсіп Н. Айқын газеті 13 қараша 2010ж6. Тоғжанов Е. "Ел бірлігі жылы" әдебиет порталы7. Тұрсынов А. "Қазақстан халқы Ассамблеясы - әлем елдерінің үлгісі" Ана тілі 9,3н,3-4 бет.8. Нысанбаев С. "Ассамблея асулары" Егемен Қазақстан 2015ж 04.02.

15

¹2 (10) 2016

Психолог, Специалист поразвитию ребёнкаБаку, Азербайджан

ВУСАЛЯ АХМАД

Воспитание это индивидуальный процесс, как и самасемья. Ну как же воспитать ребенка и тем временем неошибиться. На самом деле в отношениях с детьми всёне так сложно: хотите хороших детей - будьте самихорошими родителями. Взрослые должны определитьи установить свою образовательную программывоспитания.

Любовь для ребенка заключается в чуткой заботематери о его потребностях.

Первый период: года в 2-3, ребенок учится бытьавтономным. Запрещать ничего нельзя, толькоотвлекать. Если он делает что-то опасное, то сделатьиспуганное лицо и издать испуганный возглас. Ребеноктакой язык понимает прекрасно. В это времязакладываются активность, любознательность иинтерес. Ребенок еще не способен выстраивать длинныелогические цепочки. Например, он разбил дорогую вазу.Он не понимает, что для покупки такой вазы нужно многоработать, заработать денег. Наказание он воспримет какподавление с позиции силы. Вы научите его не битьвазы, а подчиняться тому, кто сильнее. А если родителипостоянно чрезмерно опекают ребенка и тем самымостаются глухими к его истинным потребностям, уребенка возникает сомнение в своей способностиконтролировать окружающий мир и владеть собой.

Второй период: в возрасте 3-6 лет, любовь дляребенка заключается в поощрении самостоятельныхдействий. Например, для мальчишек очень важно,чтобы вы их самолет показывали, сделанный из лего,всем приходящим гостям. "Посмотрите, что он сделал,угадайте, кто это сделал. Правильно, это сделал сынмой", - это большая похвала, больший стимул дляребенка. В это время активно развивается интеллект.Ребенок должен научиться прогнозировать реакциюлюдей на его поступки, вызывать положительноеотношение к себе и избегать проявленияотрицательного. В это время не бойтесь нагружатьребенка знаниями. Если подавлять ребенка до 6 лет,то вы подавите его жизненную активность, интерес кжизни, интеллект.

Третий период: А как обращаться с ребёнком вшкольном возрасте? Как с равным. Бытье с ними не наравных, а именно "как с равным", так как вы все равноимеете больше опыта и знаний. Советуйтесь с ним повсем важным вопросам. В это время формируетсясамостоятельность и независимость мышления. Есливы будете опекать ребенка как маленького после 10, тоон вырастет неуверенным, будет зависимым от болеесамостоятельных друзей, которые не всегда могутоказывать нужное влияние.

В этом возрасте у детей формируется и трудолюбие.Если в этот период родители сомневаются в

способностях ребенка или в статусе среди сверстников,это может отбить охоту учиться дальше, а также можетсформироваться чувство неполноценности, которое вдальнейшем убьет уверенность в своей способностиэффективно функционировать и существовать в мире.Всем нам очень хорошо знакома картина "Опятьдвойка". Думаю что, она нарисована для взрослых.Чтобы они увидели, что так ребёнка принимать нельзя.А надо принимать так, как собака его принимает. Длянеё всё равно, с чем он пришёл. С двойкой пришёл -друг, с пятёркой пришел - друг. Не надо приниматьребёнка с отметкой. Не цифры решают, а нашеотношение к ребёнку. Именно отношение междувзрослым и ребёнком должен быть душевно привязано.Если ребенка часто позорят - он учится чувствовать себявиноватым. A если ребенок живет в атмосфере дружбыи чувствует себя необходимым - он учится находить вэтом мире любовь.

Последний период: в возрасте 15 лет относитесь кнему с уважением и не мучьте себя, если не можетесделать что-то для своего ребенка, просто помните: дляребенка сделано недостаточно, если не сделано всевозможное. Воспитывать ребенка уже поздно, и вамостается только пожинать плоды своих трудов.

ВСЕ ВЗРОСЛЫЕ СНАЧАЛАБЫЛИ ДЕТЬМИ, ТОЛЬКО МАЛО КТО

ИЗ НИХ ОБ ЭТОМ ПОМНИТ

В статье подробно рассмотрены главные этапы взросления ребёнка, атакже приведены примеры его поведения. Рассмотрено несколько пословици выражений с пояснениями, касаемо воспитания детей.

Мақалада баланың есею кезеңдері егжей-тегжейлі қарастырылған, соныменқатар нақты мінез-құлықтық мысалдар келтірілген. Бала тәрбиесінеқатысты бірнеше мақалдар түсініктемесімен берілген.

The article gives detailed information on the main stages of maturation of the childwith some examples of his behavior. It is considered some proverbs and expres-sions with explanations relating to parenting.

Ïñèõîëîãèÿ

Картина: Паоло ДоменикониИтальянский иллюстратор,

Специализирующийся на детских иллюстрациях- Не забывайте, что самые важные встречи человека -

его встречи с детьми. Уделяйте как можно большевнимания ребенку: его чувствам, желаниям ипотребностям. Mы никогда не можем знать, кого мывстречаем в ребенке.

"Совершенная ваза никогда не выходила из рукплохого мастера".

16

¹2 (10) 2016

- Если ребенка часто хвалят - он учится оценивать.Из-за этого поощрений должно быть значительнобольше, чем наказаний. Обязательно, если за что-либоотрицательное критикуете ребенка, то за тоже самое,но положительное - нужно хвалить.

"Одно доброе слово может согревать три зимнихмесяца"

- Если ребенка часто подбадривают - он приобретаетуверенность в себе. Относитесь к ребенку с уважениемего развивающейся личности, чувству собственного "Я"и идентичности.

"Легче найти десять тысяч солдат, чем одногогенерала".

- Не говорите плохо о ребенке - ни при нем, ни безнего. Если ребенка часто критикуют - он учитсяосуждать. Исключите любое косвенное воздействие наребенка, и не сравнивайте его третьим лицом.

"Семь раз проверь, прежде чем усомниться вчеловеке".

- В обращении с ребенком всегда придерживайтесьлучших манер. Уважайте ребенка, который сделалошибку и сможет сейчас или чуть позже исправить ее.Не допускайте семейные ссоры и конфликты приребенке. Предлагайте ему лучшее, что есть в вас самих.

Он (она) одинаково любит и маму и папу."Солнце не знает правых. Солнце не знает

неправых. Солнце светит без цели кого-то согреть.Нашедший себя подобен солнцу."

- Стройте воспитательный процесс на основедоброжелательности и сотрудничества. Всегдаприслушивайтесь и отвечайте ребенку, которыйобращается к вам. Будьте готовы помочь ребенку,который находится в поиске и быть незаметным для тогоребенка, который уже все нашел. Используйтеавторитетный стиль, но никак не авторитарный илистиль попустительства и вседозволенности.

"Какая душа в три года, такая она и в сто".- И самое главное искренне любите, и принимайте

ребенка таким, какой он есть. Не ждите, что ваш ребенокбудет таким, как вы или таким, как вы хотите. Помогитеему стать не вами, а собой.

"Без обыкновенных людей не бывает великих".Роль родителя проста - вовремя поливать, не

закрывать от солнца и оберегать от вредителей. Адальше ребенок, как цветок, уже сам справится ипроявит все лучшее, что в нем уже заложено свыше ивами. Вам остаётся просто любить своих детей досамой-самой луны... и обратно.


ЛИТЕРАТУРА

1. Корчак Януш. Как любить ребёнка2. Монтессори Мария. Помоги мне сделать это самому3. Грей Джон. Дети с небес4. Мудрость японской культуры в народных пословицах

17

¹2 (10) 2016

Государственныйуниверситет имени

Шакарима города Семей,кафедра "Биологии",магистрант 2 курса

САДВАКАСОВААКМАРАЛ

ҚАБДЫҒАЛИҚЫЗЫ

Мақалада студенттерінің психологиялықерекшеліктерін зерттеу нәтижелері ұсынылған.Зерттеу жұмысында студенттердің психологиялықерекшеліктері ретінде зейін, қабылдау және естесақтау үрдістері қарастырылған.

В статье представлены результаты изученияпсихологических особенностей студентов.

Процессы рассматриваются как психологическиехарактеристики студентов в изучении внимания,восприятия и памяти.

The article illustrates the results of the study of the psy-chological characteristics of students. Processes are con-sidered as psychological characteristics of students in thestudy of attention, perception and memory.

Семей қаласыныңШәкәрім атындағы

мемлекеттікуниверситеті

АБДИШЕВАЗУХРА

ВАЛИЕВНА

СТУДЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БАҒАЛАУ


Зерттеу жұмысы келесідей міндеттер қойылып,төмендегі әдіс арқылы жүргізілді [3; 4]:

1. Ұяшықта берілген сандарың ішінде жоқ сандардыбайқау арқылы зейінді анықтау "Сандарды іздеу" (Поискчисел);

2. Ретсіз орналасқан әріптерден берілген тапсырмабойынша әріпті сызып тастау әдісін пайдалана отырып,"В.Я. Анфимова кестесі" арқылы зейінді анықтау.

Зерттеу жұмысы Семей қаласының Д. Қалматаеваатындағы медициналық колледж (20-21 жасатағыстуденттер), Семей медициналық университеті жәнеСемей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттікуниверситетінің 20-21 жас аралығындағы студенттералынды. Студенттер жасына және жынысынабайланысты топтастырылды. Тәжірибеге қатысқанстуденттер саны 67 құрады, оның 32 ұл бала және 35қыз бала болды.

1 жұмыс бойынша, яғни "Сандарды іздеу" әдістемесібойынша жүргізілген анкеталық жұмыс нәтжесі бойынша1, 2 диаграммада көрсетілген.

1 диаграмма - зейінді анықтау бойыншастудент ұл балалардың психофизиологиялық

көрсеткіштері:

Халықтың денсаулық жағдайы қоғамдық дамудыңөлшемі ғана емес, сонымен қатар еліміздің мықтыэкономикалық, мәдени және қоғамдық негізі. Елбасшымыз өз жолдауында ең маңызды бөлім ретіндеөсіп келе жатқан ұрпақтың денсаулығын қарастырған.Еліміздің болашағы дені сау, ақыл-есі дұрыс, ойлауқабілеті мықты жастарымыздың қолында. Еліміздің негізімықты болуы үшін жастарымыздың денсауық жағдайынаерекше назар аударуымыз керек.

Студенттеріміздің, яғни жастардың сапалы білім алуыүшін ең маңызды фактордың бірі ол - оқырмандардыңпсихофизиологиялық жағдайы. Сол себепті білімменқатар денсауық Ел басымыз жолдауында аталып өткенөзекті мәселе болып қала бермек.

Адам баласының жас шақтарына байланыстыпсихологиялық функциялардың дамуы өте күрделі жәнежоғары қарама-қайшылықта болатыны белгілі. Адамныңжеке даму қасиеттері мен қоршаған ортаның әсерінбойында тоғыстыра білу ерекшелігіне байланысты. Соңғыжылдардағы деректер бойынша адам денсаулығыныңэкологиялық жағдайларға тәуелді болып отырғаны анықбайқалады. Балалар - экологиялық жағдайлардың жәнетіршілік ету ортасының басқа да факторларының ықпалетуі тұрғысынан айрықша осал контингент.Заманауи университеттерде оқустуденттердің кең көлемдегі ақпараттардымеңгеру қажеттілігімен байланысты.Сонымен бірге соңғы нәтиже де маңызды:алған білімін тек пайдалануды ғана білмей,сондай-ақ баланың денсаулығын сақтапқала білу де қажет [1].

Ұзақ мерзімді ақыл-ой жүгі балаға еңсесінкөтерпейтіндей ықпалын тигізеді, соныңсалдарынан жұмысқа деген қабілеттіңсандық және сапалық көрсеткіштері, көруанализаторының тұрақтылығы төмендейді,назар аудару, зейін қызметтерініңнашарлауы байқалады. Бұл үлкен қателікке,қарапайым және өте күрделі сенсомоторлықреакциялардың жасырын кезеңінің артуынаәкеледі [2].

Зерттеудің мақсаты - студенттердіңпсихологиялық ерекшеліктерін, зейіндіанықтау.

18

¹2 (10) 2016 Ïñèõîëîãèÿ

2 диаграмма - зейінді анықтау бойынша студент қыз балалардың психофизиологиялықкөрсеткіштері:

Ұяшықта берілген сандарың ішінде жоқ сандарды байқау арқылы зейінді анықтау "Сандарды іздеу" (Поиск чисел)әдісі бойынша зерттелген психофизиологиялық көрсеткіштерден ұл балалар мен қыз балалардың көрсеткіштеріндебіршама айырмашылық болатыны көрінді.

1-2 баллдық төмен көрсеткіш бойынша ұлдардан 4 студент, яғни 12 % құраса, ал қыздардан 9 студент, яғни 26 %қанағаттанарлық нәтиже көрсетті. 3-5 баллдық орташа көрсеткіш бойынша ұлдардан 14 студент (33%), ал қыздардан17 студент (48%) жақсы нәтиже көрсетті. 6-8 баллдық жоғары көрсеткіш бойынша ұлдардан 13 студент (42%), алқыздардан 7 студент (20%) жоғары нәтиже көрсетті. Ал 9 баллдық көрсеткіш бойынша 1 ұл бала және 2 қыз балаөте жақсы нәтиже көрсетті. Жоғары көрсеткіш бойынша ұл балалар басым нәтижелерге ие болып, қыз балаларғақарағанда зейін қоюы жоғарырақ болатыны анықталды.

2 жұмыс бойынша "В.Я. Анфимова кестесі" бойынша зейінді анықтауда жүргізілген зерттеу жұмыстары бойыншақорытынды нәтижесі 1 кестеде көрсетілген.

1 кесте - зейін мен қабылдау деңгейін "В.Я. Анфимова кестесі" арқылы анықталған психофизиологиялықкөрсеткіштері:

Жынысы, қатысқан студенттер саны

Жұмыс істеу қабілетінің орташа жалпы көрсеткіші

К диферецирленген қоздырғыш

Q өнімділік

коэффиценті Ұлдар 32 725 1,5 54,3 Қыздар 35 636 1,3 52,6 t 4,8 2,4 3,3

t - Стьюдент кестесі бойынша ақиқаттылық мәні. Егер t көрсеткіші 3-тен көп болса, онда айырмашылығы бар депсаналса, t көрсеткіші 3-тен аз болған жағдайда айырмашылығы жоқ деп саналады [5, 22].

Қатысқан студенттердің көрсеткіштері бойынша жұмыс істеу қабілетінің орташа жалпы көрсеткіші және Q өнімділіккоэффиценті бойынша ақиқаттылық мәні 3-тен жоғары болғандықтан айырмашылық бар деп есептелінеді. Жұмысістеу қабілетінің орташа жалпы көрсеткіші және Q өнімділік коэффиценті бойынша ұл балалар қыз балаларғақарағанда басымдылық көрсеткіштеріне ие. Сондай-ақ К диферецирленген қоздырғышы бойынша t көрсеткіші 3-тен аз болғандықтан айырмашылық жоқ деп есептеледі.

Жұмысты қорытындылай келе төмендегідей сараптама жасалынды:1. Ұяшықта берілген сандарың ішінде жоқ сандарды байқау арқылы зейінді анықтау "Сандарды іздеу" (Поиск

чисел) әдісі бойынша зерттелген психофизиологиялық зерттеулерде ұл балалар мен қыз балалардыңкөрсеткіштерінде ұл балалардың зейіні жоғары болатыны анықталды.

2. Ретсіз орналасқан әріптерден берілген тапсырма бойынша әріпті сызып тастау әдісін пайдалана отырып зейінмен қабылдау деңгейін анықтау нәтижесінен байқағанымыз ұл балалардың көрсеткіштері қыз балалардыңкөрсеткіштеріне қарағанда жоғарырақ, яғни ұлдардың зейіні мен қабылдау процесстері жоғары болатыны анықталды.

Зерттеу нәтижелеріне назар аударсақ студенттер арасында қыз балаларға қарағанда ұл балалардың қабылдауымен зейіні жақсырақ болады деген қорытындыға келдік.

ӘДЕБИЕТТЕР1. Ыжикова Елена Анатольевна. Психофизиологическая и морфофункциональная характеристика подростковалтайской и русской национальности: автореферат дис. кандидата биологических наук: 03.00.13. - Новосибирск,2000. - 23 с./ http://new.search.rsl.ru/ru/record/0032050422. Рубанович В.Б., Р.И. Айзман. Онтогенез мальчиков в зависимости от типа конституции - Монография.Новосибирск: издательство НГПУ, 2004.- с.195-1963. Абдишева З.В., Беликова Р.М, Возрастная анатомия, физиология и гигиена. Практикум, г.Бийск, 2006, с 23-284. Чернобой А.Д., Федотова Ю.Ю., Практические указания к курсу "Психология и педагогика" методика диагностикисвойств восприятия, внимания и памяти. г.Владивосток, 2005, с 13-305. Карташев Н.Н., Соломатин С.С., Трегубов Е.М. Руководство к учебно-исследовательской работе по возрастнойфизиологии и школьной гигиене в межсессионный период. - М., 1985.

19

¹2 (10) 2016

доктор географическихнаук, профессор

Государственногоуниверситета имениШакарима г. Семей

БЕЛЬГИБАЕВМУХИТ

ЕСЕНОВИЧ

В статье рассматривается современное состояниегорно-металлургической отрасли и общие запасыполиметаллических руд в Восточно-Казахстанскойобласти. Дается характеристика и географическоеположение рудных районов геолого-промышленноготипа и номенклатура продукции выпускаемойметаллургическими предприятиями. Рассмотреныосновные проблемы горно-металлургическогокомплекса и условия для технологического развитиягорно-металлургической отрасли. Приводятся данныепо деятельности опытно-экспериментальногокомплекса "Центр металлургии".

Мақалада қазіргі таңдағы Шығыс Қазақстаноблысының тау-кен саласының және полиметаллкендерінің қорлары қарастырылған. Гелогиялық-өндірістік типтегі аудандарының сипаттамасыжәне географиялық орналасуы берілген. Тау-кенкешендерінің және тау - кен саласын технологиялықтұрғыда дамытуға арналған жағдайлардың негізгімәселелері қарастырылған. "Центр металлургии"тәжірибелік-сынақ кешенінің қызметі жайындамәліметтер келтірілген.

The article discusses the current state of the miningindustry and the general reserves of polymetallic ores inthe East Kazakhstan region. The characteristics and geo-graphical location of ore areas of geological and industrialtype and the range of products manufactured by metal-lurgical enterprises. The text gives valuable informationon the main problems of mining and metallurgical com-plex and the conditions for the technological developmentof the mining industry. It is considered the activities of anexperimental complex "Center of metallurgy".

магистрант 2 курсаГосударственного

университета имениШакарима города

Семей

АНАРБЕКОВААКЕРКЕ

БЕКМУРАТКЫЗЫ

ИНДУСТРИАЛЬНО-ИННОВАЦИОННОЕ

РАЗВИТИЕ ВОСТОЧНОГОКАЗАХСТАНА

(НА ПРИМЕРЕ ПРОЕКТА"ЦЕНТР ЦВЕТНОЙМЕТАЛЛУРГИИ")

Для реализации стратегии индустриально-инновационного развития важная роль, отводится горно-металлургическом комплексу страны. Необходимо при помощи государства создавать условия для развитиянаукоемких и высокотехнологических производств; обеспечить глубокую переработку минерального сырья внутристраны для вывоза за рубеж конечной продукции с высокой добавленной стоимостью. В общереспубликанскомобъеме промышленного производства доля горно-металлургической отрасли составляет - 17,5 %. Доля добычиметаллических руд - 3,8 %, добыча руд цветных металлов - 2,3 %, доля металлургической промышленности - 11,8%, доля производства готовых металлических изделий - 1,2 %. На долю металлургической промышленностиприходится свыше 35 % всего объема обрабатывающей промышленности. Практически все производимые в странеметаллы и металлопродукция экспортируются, а производство продукции более высоких переделов находится зарубежом. По итогам 2013 года экспортировано металлургической продукции на 13,21 млрд. долл. США (1 таблица)[1,2].

Выступая на I Казахстанском международном конгрессе по минеральным ресурсам и металлургии, Главагосударства Нурсултан Назарбаев отметил, что металлургическая отрасль должна стать в первых рядахфорсированного индустриально-инновационного развития (ФИИР) [3,4]. Стратегия индустриально-инновационногоразвития страны легла в основу создания принципиально новой политики использования высокого потенциалагорно-металлургического комплекса (ГМК) Восточного Казахстана.

1 таблица. В общереспубликанском объеме промышленного производства составляет:

Ýêîíîìèêà

№ Название % 1 горно-металлургической отрасли 17,5 2 добычи металлических руд 3,8 3 добыча руд цветных металлов 2,3 4 металлургической промышленности 11,8 5 готовых металлических изделий 1,2

Общие запасы полиметаллических руд в Восточно-Казахстанской области (ВКО) на начало 2014 г. составляли175 млн. тонн. Всего в области находится 254 объектов недропользования. На государственном балансе числится35 месторождений. Полиметаллическую руду добывают ТОО "Казцинк" и ТОО "Казахмыс". По данным специалистовДГП "ВНИИцветмет" в области имеется 55 хранилищ отходов горного, обогатительного и металлургическогопроизводств. Общие запасы техногенных отходов составляют порядка 1500 млн. тонн. В общем объемепромышленного производства горнодобывающая отрасль региона составляет 17,6 %. В объектах Лениногорского,Зыряновского, Прииртышского рудных районов геолого-промышленного типа учтено около 24% запасов свинцапромышленных категорий и около 47,5% цинка. Основной объем добычи свинца (79,8%), и цинка (84,8%) в

20

¹2 (10) 2016

Республике Казахстан приходится на полиметаллические месторождения ВКО. Наличие уникальных месторожденийпредопределило развитие в области цветной металлургии, на ее долю приходится 55% промышленного потенциалаобласти [5,6]. В номенклатуре продукции выпускаемой металлургическими предприятиями высокую долю занимаетсвинец, цинк, золото, серебро, титан и магний. Инвестиции в недропользование ВКО за 2014 год составили 819,4млн. долларов, в том числе на разведку 26,2 млн. долларов. При этом объем иностранных инвестиций составил69,34% от общего объема инвестиций, на отечественные инвестиции приходится 30,66%. По отрасли "Цветныеметаллы" инвестиции составили 603,1 млн. долл. Всего в данной отрасли занято 9615 человек.

К основными проблемам ГМК Восточного Казахстана относятся: истощение сырьевой базы, низкая комплексностьиспользуемого сырья, высокая степень износа основных производственных фондов, высокая степень загрязненияокружающей среды и технологическое отставание. Отмечается отсутствие интегрированных комплексов с полнымциклом производства от добычи до выпуска продукции с высокой степенью товарной готовности, малая емкость ирассредоточенность внутреннего рынка, высокая энерго-, трудо- и материалоемкость продукции [7].

1 диаграмма. В общереспубликанском объеме промышленного производства составляет:

Ýêîíîìèêà

В рамках проекта "Зона высоких технологий" для решения вышеперечисленных задач создан "Центр металлургии".Его деятельность позволит создать условия для технологического развития горно-металлургической отрасли. Напредприятиях цветной металлургии будет налажено производство чистых металлов (медь, золото, титан) и изделийиз них (катанки, проволоки, проката, профиля и сплавов, а также ювелирных изделий). Для работы в Центрепривлекаются специалисты, ВКГТУ им. Д. Серикбаева, ВКГУ им. С. Аманжолова и других научных учреждений. Набазе научно-технологического парка "Алтай" функционирует конструкторское бюро, что позволилосконцентрировать проведение проектно-конструкторских работ для нужд горнодобывающей и металлургическойотраслей и проводить работы по освоению казахстанскими предприятиями сложной техники, что в разы сократитсроки разработки и освоения производства новых перспективных образцов машин и оборудования. В процессеработы конструкторского бюро планируется активное взаимодействие с проектными организациями ипредприятиями других стран [8,9].

В ближайшей перспективе Центр металлургии позволит решить важные проблемы ГМК и региона в целом. Это,отход от сырьевой направленности, развитие металлургического сектора путём внедрения инновационныхразработок, увеличение объёмов производства на базе существующих заводов и создание малых и среднихпредприятий. Эффективность производства в перспективе возрастет за счёт снижения энергоёмкости и повышенияизвлечения полезных компонентов в концентратах с учётом мирового передового опыта, технологического итехнического перевооружения предприятий горно-металлургического комплекса. Создание металлургическихпроизводств последующих переделов будет способствовать мультипликативному эффекту для развитиямашиностроения, стройиндустрии и других отраслей промышленности и экспорта, значительно скажется наснижении безработицы и росте благосостояния населения, снизит техногенный прессинг на окружающую среду.

ЛИТЕРАТУРА1. Программа развития горно-металлургической отрасли Республики Казахстан на 2013-2015 годы (в рамкахФИИР).2. Материалы I Казахстанского международного конгресса по минеральным ресурсам и металлургии. 30 июня-1 июля 2014 г. г. Астана.3.Материалы Международной конференция "Большой Алтай - уникальная редкометалльно-золото-полиметаллическая провинция Центральной Азии".г.Усть-Каменогорск.16.09.2014.4. Кокетаев А., Мейрманова А., и др. Стратегические ориентиры развития горно-металлургического комплекса // "Промышленность Казахстана" №8-10, 2014 г. С.31-345. Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РеспубликаКазахстана // Аль-Пари, - 2014 г.-№6.6. Шокоманов Ю.К. Состояние и перспективы экономического развития Казахстана переходной период // ВестникКазНУ, Серия экономическая:- 2014 г.- №4.7. Инновации: теория, механизм, государственное регулирование. Учебное пособие / Под ред. Ю.В.Яковца. - М.:Изд-во РАГС, 2014 г.8. Назарбаев Н.А. Новое время - новая экономика // Казахстанская правда, 2013 г. 4 декабрь.9. Назарбаев Н.А. Новое время - новая экономика // Казахстанская правда, 23 ноябрь, 2014 г.

21

¹2 (10) 2016




ЕСЕНОВИЧ

Мақалада ШҚО-дағы экологиялық туризмдідамытудың мүмкіншіліктері қарастырылған,"экологиялық туризм" терминіне түсініктеме берілген.Туризм, демалыс секторы бола отырып, экономиканыңірі индикаторларының біріне айналуда. Экологиялықтуризм туризмнің мүмкіншілігі мол саласының біріболып, өзіне орасан зор назар аудартуда.

В статье рассмотрены перспективы развитияэкологического туризма в ВКО, дана интерпретациятермина "экологический туризм". Туризм, являясьсектором развлечения, превращается в один изкрупнейших индикаторов экономики. Экологическийтуризм является одним из перспективных отраслейтуризма, в связи с чем привлекает к себе особоевнимание.

The article deals with the prospects for the developmentof ecological tourism in the East Kazakhstan region, the in-terpretation of the term "ecotourism". Tourism, being theentertainment sector, becoming one of the leading indica-tors of the economy. Eco-tourism is one of the promisingsectors of tourism, and therefore attracts attention.

магистрант 2-го курсаГосударственного

университета имениШакарима г. Семей

УЛЫКПАНОВАМЕРУЕРТ

МУРАТОВНА

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ТУРИЗМА ВВОСТОЧНОМ КАЗАХСТАНЕ

Термин "экологический туризм" был введен вмеждународный обиход мексиканским экономистом-экологом Гектором Цебалассом - Ласкурейном, которыйопределяет экотуризм как "путешествие сответственностью перед окружающей средой поотносительно неразрушенным природным территориямс целью изучения и наслаждения природой и культурнымидостопримечательностями, которое содействует охранеприроды, оказывает "мягкое" воздействие наокружающую среду, обеспечивает активное социально-экономическое участие местных жителей и получение имипреимуществ от этой деятельности" [9].Ученый подэкотуризмом подразумевал "путешествие сответственностью перед окружающей средой", котороеоказывает "мягкое" воздействие на окружающую среду ипозволяет местным жителям получить от него социально-экономические выгоды. Необходимо заметить, чтоопределение международного общества экотуризма никакне противоречит первоначальному, добавив в него лишькультурный аспект [3].

Дагмар Шрайбер, эксперт информационногоресурсного центра экотуризма в Алматы, в одном изсвоих докладов на научной конференции отмечала, чтоодной из бед экотуризма в Казахстане является его узкоепонимание - по ее словам, казахстанцы склонныошибочно вкладывать в это понятие "весь отдых наприроде". Государство в своих попытках датьопределение всемирно известному термину такжедалеко не продвинулось: на официальном ресурсеминистерства туризма и спорта "экологический туризм"определяется как "разновидность природного туризма,объединяющего людей, путешествующих с научно-познавательными целями" [10].

В действительности для каждой области Казахстанауже давно определены виды экологического туризма,которые могут привлечь сюда желающих отдохнуть, иони, отнюдь, не ограничиваются "познавательным"туризмом. Например, для Западного Казахстана средипрочих выделяют "паломнический" вид экотуризма, дляВосточного Казахстана - "лыжный", для ЦентральногоКазахстана - "водный", а для Южного Казахстана -"исторический". Уже около четырех лет назад

Ýêîíîìèêà

отечественные эксперты, занимающиеся вопросамиэкотуризма в Казахстане, говорили о том, что интересна данный вид туристического продукта составляет чутьболее 60% от общего потенциала, что в абсолютномвыражении составляет почти 9 млн. человек. Осовременном положении вещей остается толькодогадываться, если учесть, что, предположительно,объем рынка услуг экотуризма во всем цивилизованноммире ежегодно возрастает на 20-30% [3].

Целью классического экотуризма являетсяэкологическое просвещение туристов, хотя он ипредполагает знакомство с историческим и культурнымнаследием региона или страны в целом.

На практике экотуризм зачастую ассоциируется срасширением возможностей для посещения туристамиособо охраняемых природных территорий (ООПТ) исельских территорий, увеличением национальных имеждународных потоков таких туристов, созданиемсоответствующей инфраструктуры туризма. При этом непринимается во внимание, что экологический туризм неявляется массовым видом туризма, не ориентирован наподдержку больших потоков туристов на ООПТ. Онявляется скорее альтернативой такому подходу,позволяющей сохранить природные богатства страны,принести выгоду от осуществления туризма местномунаселению и природе [9].

По данным экспертов Всемирной туристскойорганизации, экологический туризм за последние десятьлет становится наиболее популярным и является однимиз инструментов устойчивого развития любогогосударства [8].

Экологический туризм в настоящее время являетсяприоритетной отраслью и способствует устойчивомуразвитию экономики. Анализ туристского рынкаКазахстана, проведенный Казахстанской ТуристскойАссоциацией (КТА) и экспертами компании IPK в 2005 г.показал, что Казахстан обладает огромным потенциаломнетронутой природы с большим количествомнациональных парков и заповедников, а также богатымкультурным наследием [1].

Экотуризм в Казахстане имеет хороший потенциал, ноне достаточно развит. Это объясняется, в частности тем,

22

¹2 (10) 2016

что в республике не установлены четкие критерии вотношении экотуризма, нет единства по поводу того, чтопод ним понимается. В условиях отсутствия такихкритериев затруднено объективное определениесубъектов, организующих деятельность по развитиюэкотуризма. Кроме того, отсутствует возможность дляосуществления объективного мониторинга и оценкидеятельности экономических агентов по развитиюэкотуризма в Казахстане [8].

В настоящее время в Казахстане в сфере развитияэкотуризма работают более двух десятковнеправительственных организаций, при участии которыхразрабатываются новые туры по заповедным местам,проводятся обучающие семинары и тренинги поэкотуризму, местные жители узнают о выгодах данноговида туризма, получают базовые знания о гостиничномбизнесе. Из них готовят гидов для родного края.

В процесс развития экотуризма вовлекается сельскоенаселение, которое может зарабатывать предостав-лением различных услуг - гостевых домов, юрт, органи-зацией домашнего питания, арендой лошадей и т.д. [9].

Восточный Казахстан имеет все перспективы статьцентром экологического. Власти ВКО планируютсоздание к 2020 году нескольких баз отдыха и большогоколичества маршрутов для путешествий.

Власти области планируют привлечь к развитиютуризма сверх существующих, еще 15 тысяч рабочих мест.На местных курортах смогут отдыхать одновременно еще10 тыс. человек, ведь именно такое количество новыхкойко-мест, как свидетельствуют данные профильногоуправления, появятся здесь до 2020 года [2].

В Восточно-Казахстанской области выявлено шестьнаиболее значимых рекреационных зон: северо-восточная (Белухинская); восточная (Маркакольская);северная (Риддерская); западная (Семейская);центральная (Бухтарминское водохранилище, озераСибинские и Дубагалинские); южная (Алакольская) [5].

Самыми конкурентоспособными местами являются:Бухтарминское водохранилище, Катон-Карагайскаядолина, бассейн реки Иртыш и Центральный Алтай,так как это самые живописные места, имеющиеинтересные культурные и исторические достопри-мечательности, представляющие широкий спектр разв-лечений и огромный потребительский потенциал. Имен-но на этих территориях располагаются приоритетныетуристские кластеры Восточного Казахстана.

Большое внимание следует уделить научнойзначимости экологического туризма, так как натерритории Восточного Казахстана существуютобъекты, представляющие интерес в этомнаправлении. Один из таких объектов - Тарханскийопорный геологический разрез (рис. 1), имеющиймировое значение, но, к сожалению, утратившийсвой официальный статус [6].

Ýêîíîìèêà

Рис. 1 Тарханский опорныйгеологический разрез

Восточно-Казахстанская область обладаетнеобходимыми ресурсами для развития внутреннегои въездного туризма. На сегодняшний день регионхарактеризуют:

- высокие темпы развития экономики;- инвестиционная привлекательность;- выгодное геополитическое и географическое

положение;- транспортная доступность;- индустрия развлечений;- благоприятные природно-климатические условия;- богатейшее историческое и культурное наследие;- вековые традиции гостеприимства;- наличие образовательных учреждений, готовящих

профессиональные кадры туристской индустрии [6].Современная туристская индустрия мира шагнула

далеко вперед. Восточному Казахстану важно не толькопытаться догнать другие страны в этом направлении,но и учитывая высокую конкуренцию для привлечениятуристов, искать новые подходы, современные методыработы на опережение развития отрасли.

В целях реализации государственной политики попривлечению инвестиций в туристскую индустрию вреспублике создано рабочая группа, в которойпринимают участие разработчики инвестиционныхпроектов со всего Казахстана, в том числе и нашейобласти. Среди представленных проектов, особоевнимание уделено 5 из них: лечебно-оздоровительныйкомплекс "Ана" на озере Алаколь (рис. 2),оздоровительно-туристский комплекс пантолечения"Катон-Карагай", база отдыха "Климовка", разработкаказахстанского участка "Номады Алтая",трансграничного маршрута "Алтай-Золотые горы",модернизация базы отдыха "Алтайские Альпы". [2]

Рис. 2 Озеро Алаколь

Перспективным стал трансграничный проектГлобального Экологического Фонда "Сохранениебиоразнообразия Алтай-Саянского экорегиона" присодействии ООН. В рамках проекта будет разработанопрограмма развития устойчивого туризма, какинструмента обеспечения финансовой эффективностиособо охраняемых природных территорий и улучшениясоциально-экономического местного населения.

Восточный Казахстан располагает благоприятнымивозможностями для экологического туризма.Разнообразен мир живой природы. Ее флоранасчитывает около 3000 видов высших сосудистыхрастений. Среди них свыше 100 видов эндемичных иреликтовых растений. Фауна области богата: здесьобитают 110 видов млекопитающих и около 400 видовптиц. На территорий ВКО обычный медведь, белка,горностай, ласка, бурундук, летяга, рысь, соболь,росомаха, волк, лисица, заяц, лось, марал, косуля, барс,архар, сибирский горный козел, дикий кабан, многиевиды грызунов, пресмыкающихся. Из птиц встречаются

23

¹2 (10) 2016

лебедь-кликун, черный аист, реликтовая чайка, журавли,пеликаны, редкие хищные птицы (беркут, сапсан,балобан и др.). В регионе обитают около трех десятковпресмыкающихся и земноводных.

В 2012 году Восточный Казахстан посетили 403 396туристов. Сегодня Восточный Казахстан занимает третьеместо по республике после городов Астана и Алматыпо количеству обслуженных посетителей, сообщаетИнформационный центр ВКО [7].

Этот регион уникален по своим туристскимрекреационным возможностям. В силу географическихособенностей значительная часть его территорииосталась малодоступной и экологически чистой. Богнаделил территорию Восточного Казахстана богатымспектром природных ландшафтов: пустыней, степью,тайгой, высокими горами, многочисленными реками иозерами.Особого внимания заслуживает территорияКазахстанского Алтая, являющегося частью Алтайско-Саянского экологического региона. Благодаря своемууникальному ландшафту и биологическомуразнообразию данный регион входит в 200 приоритетныхглобальных экологических регионов, определенныхмеждународной организацией "WWF LivingPlanet"[4].

На территории области действует 14 особоохраняемых природных территорий. Примечательнафлора и фауна Маркаколького, Западно-Алтайскогогосударственного природных заповедников, Катон-Карагайского государственного национальногоприродного парка.

Туроператоры области проводят экологические турыразличного характера: автомобильные, альпинистские,пешие, рафтинг, конные, велосипедные, горнолыжные,научные, комбинированные, культурно-познавательные,рыболовные, охотничьи.

Один из популярных туров называется "Алтайскимитропами". Это незабываемое путешествие в седле вгорах Южного Алтая, где на альпийских лугах и вкедровых лесах можно встретить медведей и маралов.Маршрут путешествия проходит у подножия горы

Экологический туризм в Восточном Казахстане - этов первую очередь заповедные зоны. Следует отметитьсравнительно высокую первозданную сохранностьтерриторий в восточной части области, где находятсядевственные кедровые и лиственничные леса,естественные высокогорные луга и зона тундры,большое количество рек и озер, в том числе горных,отсутствие населенных пунктов и высокуюпривлекательность ландшафтов.

Здесь находятся памятники природы мировогозначения: гора Белуха, один из самых крупных икрасивых водопадов Алтая - Коккольский, озераМаркаколь и Зайсан, река Иртыш. Что позволяетговорить о мировом значении этой части области

Рис. 3 Гора Белуха (Алтай)

Южного Алтая - Беркутаул.Также популярен сплав по горным рекам. Это рафтинг

по рекам Малая Ульба от устья реки Сержихи, по рекамБелая Берель-Бухтарма и Уба.

Пешеходный тур или треккинг можно совершить кподножью величественной, знаменитой горы Белухи(рис. 3).


1) Шайкенова P. P., Мамутова К.Р. Современное состояние экологического туризма в Казахстане // Сборникстатей Всероссийской научно-практической конференции "Экологический и этнографический туризм: становление,проблемы и перспективы развития", Хабаровск, 20092) Кайгородцев А.А. Перспективы кластерного развития туризма в Восточном Казахстане // Наука иобразование в современном мире: Сб. материалов Междунар. науч.-практ. конф. Вып. 4. Усть-Каменогрск-М.: Медиа-Альянс, 2012-2013. - С. 182-1913) Руководство по развитию экологического туризма в Казахстане / Под ред. АлииТонкобаевой. - Алматы:Общественный фонд "Азиатско-Американское партнерство, 2009.4) Флек Анатолий. Развитие экотуризма в Центральном Казахстане. - www. aef/kz. Руководство по развитиюэкологического туризма в Казахстане / Под ред. АлииТонкобаевой. - Алматы: Общественный фонд "Азиатско-Американское партнерство, 2009.5) Бельгибаев М.Е. Рекреационные ресурсы и развитие туризма на озере Алаколь (Казахстан).//Рекреационноеприродопользование, туризм и устойчивое развитие регионов. Материалы Международной научно-практическойконференции.- Барнаул: Изд-во Алтайского университета. 2007.-С.52-56.6) Бельгибаев М.Е., Егорина А.В. Природные предпосылки развития туризма в Восточном Казахстане: тенденциии перспективы.// География в школах и вузах Казахстана, 2013 №5. С.17-197) Бельгибаев М.Е., Егорина А.В. Развитие экологического туризма в Восточном Казахстане. // ХІІІ-яМеждународная научная конференция "Актуальные вопросы современной экономической науки". Россия, г.Липецк.23 августа 2013.- С.13-21.8) Канапина Н.Б. Экологический туризм в Алтайском регионе. Усть-Каменогорск, 2005.-С.509) Туристский паспорт. Туризм в Восточном Казахстане. Усть-Каменогорск, 2006.-С.104.10) Дагмар Шрайбер. Как улучшить экологическую культуру и сохранить природу. // Сборник Международнойнаучно-практической конференции Современные проблемы географии: образование, наука, практика. Семей.19-20 ноябрь 2015.-С.83-85

Ýêîíîìèêà

24

¹2 (10) 2016

Магистрант кафедрыгеографии Эгейского

Университета,город Измир, Турция

ДЖАББАРОВРАМАЗАН

ВведениеДвадцатый век охарактеризовался оскудением

окружающей среды, невиданными экологическимизагрязнениями природы, а также истощением многихприродных ресурсов. Можно полагать, что именно в этотпериод человечество вступило в новую, чрезвычайноопасную фазу своего развития. Подобные выводы изаключения вытекают из научных исследований ианализов большинства современных исследователей,а также выходят на первый план в программахполитических партий, международных форумов иорганизаций. В связи с нарастанием напряженностиэкологической ситуации многие страны, в том числе иРеспублика Казахстан начали целенаправленные,комплексные мероприятия по решению экологическихпроблем.

Практически все государства земного шара признаютнеобходимость теоретических разработок ипрактических шагов в формировании особой,экологической, сферы государственной деятельности,предусматривающей заботу о сохранении природы иокружающей среды обитания, рациональномиспользовании существующих и потенциальныхэнергетических источников и т. д. [1].

Актуальность рассматриваемой темы заключается втом, что в современный период, в условиях рыночнойэкономики одной из насущных проблем являетсясовершенствование государственного управления вобласти охраны окружающей среды и природо-пользования. Окружающая среда, природные ресурсыи экология представляют собой основу для дальнейшегосоциально-экономического развития страны и еёотдельных регионов, гарантию нормальной жизне-деятельности настоящего и будущих поколений.

Формирование и нынешнее состояние экологическойполитики необходимо анализировать с учетом общегои особенного в культурно-историческом, экономическоми политическом развитии каждой страны. К тому илииному состоянию природоохранительного регулиро-вания каждое государство пришло путем долгой исвоеобразной эволюции. Однако в общем виде вэкологической политике присутствуют два главныхуровня:

1. природный фактор /охрана природы, окружающаячеловека среда обитания, поддержание экологическогоравновесия и его естественного состояния/;

2. фактор социальной активности /механизмы

государственного управления социально-экологическихотношений, процессы и методы правовогорегулирования, бюджетно - финансовые рычаги/ [2, 38].

Нашей целью является, акцентирование вниманияименно на 2-ом уровне (факторе социальной активности,т.е. механизме государственного управления социально-экономических отношений). Поскольку, именногосударственное управление в сфере экологии являетсячастью социально-политического управленияобществом и проявляется в государственномрегулировании экологических отношений. Посредствомгосударственного управления государство осуществляетэкологическую функцию государства и реализуетэкологическую политику. Государственное управлениев сфере экологии направлено на обеспечениеэкологической безопасности, прав граждан на здоровуюокружающую среду, на организацию рациональногоприродопользования в стране, охрану, сохранение,воспроизводство и восстановление природных объектови комплексов.

Конечно же, из этого вытекает вопрос, а что мыподразумеваем под этим понятием и что онопредставляет из себя. На наш взгляд, государственноеуправление в сфере экологии, можно обозначить какгосударственная экологическая политика, поскольку воснове данных понятий лежат четыре основные цели:защита окружающей среды; охрана здоровья людей;рациональное использование природных ресурсов;содействие международному экологическомусотрудничеству.

Понятие и определение государственногоуправления в сфере экологии

Итак, государственным управлением в сфере экологииследует понимать исполнительно-распорядительнуюдеятельность государственных органов по организациииспользования природных ресурсов и охраныокружающей природной среды. Государственноеуправление направлено на обеспечение реализациизаконодательных и других нормативно-правовых актов,обеспечение правопорядка при природопользовании иохраны окружающей природной среды. Исходя из этого,деятельность государственных органов являетсяисполнительной [3, 16].

В процессе осуществления государственногоуправления в сфере экологии государственные органынаделены определенными властными полномочиями,посредством которых реализуется их распорядительная

СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙПОЛИТИКИ КАЗАХСТАНА, ГЕРМАНИИ И ТУРЦИИ

Ғылыми мақалада Қазақстан Республикасының заңнамасы негізге алынаотырып, экология мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттікреттеу тақырыбы қолға алынған. Сондай - ақ, бұл еңбекте шет елдердің,атап айтқанда, Түркия және Германияның мемлекеттік экологиялық саясатыжан-жақты қарастырылып, жалпы анализдері көрсетілген.

В научной статье была раскрыта и проанализирована темагосударственного регулирования сферы экологии и окружающей среды наоснове законодательства Республики Казахстан. Также, в данной работебыла рассмотрена экологическая политика в зарубежных странах, вчастности акцент был сделан на анализ экологической политики Турции иГермании.

In the scientific article has been disclosed and analyzing the theme of state regu-lation of the sphere of ecology and environment on the basis of legislation of theRepublic of Kazakhstan. Also, in this study it was considered environmental policy inother countries, in particular the focus was on the analysis of environmental policy inTurkey and Germany.

Ýêîëîãèÿ

25

¹2 (10) 2016

деятельность. Решения государственных органов,принятые в пределах их полномочий, являютсяобязательными для юридических и физических лиц -субъектов экологических отношений. Более того,государственные органы наделены полномочиями поизданию нормативно-правовых актов общеобяза-тельного характера. Например, инструкции, правила,положения и т. д. Такие акты принимаются в целяхобеспечения реализации законов и других нормативно-правовых актов, имеющих более высокую юридическуюсилу, и применяются для регулирования однородныхобщественных отношений по определенным вопросам.

Государственные органы наделены полномочиями попрекращению или приостановлению незаконногоприродопользования или иного вредного воздействияна окружающую природную среду, а также правомдавать обязательные указания по устранению причин ипоследствий правонарушений. Распорядительнаядеятельность государственных органов проявляетсятакже в решении ими вопросов планированияиспользования и охраны природных ресурсов,распределения и перераспределения природныхресурсов [4, 17].

Учитывая тот факт, что каждый человек не можетсуществовать вне окружающей среды, то есть это некийсимбиоз человека, окружающей среды и государства.Для полноценного развития необходимо участие всехтрёх компонентов, но большая ответственность, конечноже, ложиться на государство. Поскольку, именногосударственное регулирование позволяет сдерживатьэтот баланс. Государство ставит запреты, государствопринимает новые меры и всевозможные новые методыи технологии для улучшения окружающей среды, ачеловек в то время неприкосновенно следует этимтребованиям и обязательствам.

Законодательство в сфере государственногорегулирования экологией и окружающей средой

За годы независимости в Республике Казахстансложилось достаточно развитое, системноезаконодательство, регулирующее общественныеотношения в области охраны природы и рациональногоиспользования природных ресурсов.

На основе международных экологических конвенций,ратифицированных Парламентом РеспубликиКазахстан, в республике приняты фундаментальныенормативные акты, создающие правовую базу дляэффективного государственного экологическогоуправления и оптимальной деятельностиприродопользователей.

Законодательство любого государства являетсяформальным выражением экономических отношений ипроводимой государственной политики. Учитываяуровень экономического развития, республика должнаобозначить собственные приоритеты - создать модельсоциально-экономического развития и определить пути,методы, средства реализации этой модели. Обозначениеэкологического приоритета в качестве основногопринципа для государства означает переориенти-рование или реформирование экономики на иномкачественном уровне. К примеру, добыча природныхресурсов осуществляется на территории других стран,сокращается добыча собственных ресурсов,производится перенос наиболее экологически "грязных"производств за пределы собственной страны, вредныеотходы вывозятся для захоронения на территориюдругих государств. Данному переориентированиюмодели развития способствует экономическаянезащищенность и социальная нестабильностьэкологически эксплуатируемых государств. Полезнымопытом является создание экономической модели, вкоторой учитывается принцип комплексного развитиягосударства, его регионов, где использование природныхресурсов, развитие производственных сил, решение

социальных проблем подчинено основной цели -экологическому оздоровлению [5, 41].

Экономические преобразования на основеэкологических приоритетов выражаются в проведениисоответствующей государственной политики.Официальная экологическая политика республикидолжна отражаться в политических документах -доктринах, концепциях, которые определяют цели,средства выполнения, правомочия участников,этапность реализации. В области экологии Казахстанаприсутствуют отдельные программные документы, кпримеру, стратегия "Казахстан - 2050: новыйполитический курс состоявшегося государства",Концепция экологической безопасности РеспубликиКазахстан на 2004-2015 годы, постановленияПравительства Республики Казахстан "О концепцииразвития и размещения, особо охраняемых природныхтерриторий Ре-спублики Казахстан до 2030 года", "Оконцепции по переходу Республики Казахстан к зелёнойэкономике" и другие [6].

Зарубежный законодательный опыт содержитпримеры, когда на уровне закона в государствепринимается акт о государственной экологическойполитике. Так, в США был принят Акт об экологическойполитике США (1969 г.), в Российской Федерации УказомПрезидента был принят Акт об экологической политике(1994 г.) [7]. Возможно, в Республике Казахстан такжеследует рассмотреть вопрос о принятии Закона "Обэкологической политике Республики Казахстан".

Экологическая политика в зарубежных странахВ настоящее время человечество реально осознало

необходимость бережного отношения к окружающейприродной среде. Законы, по которым развиваетсяприрода, были всегда, и лишь в конце ХХ в. людипрактически осознали их противоречие с основныминаправлениями социальной жизни, пытаясь что-тоделать, чтобы воскресить погибшее, исправитьиспорченное, не допустить и ограничить дальней-шееразрушение природы.

Но в то же время, сохранение экологическогоравновесия на планете требует от всех странполитической воли и больших усилий. Проявление такихусилий должно начинаться с качественно новогоотношения между природой и обществом.Экологическое воспитание и образование - процессдлительный: необходимо изменить устойчивое"завоевательное" отношение к природе. Ведь все, чточеловек может создать для удовлетворения своихпотребностей, он заимствует из природы. Человек неможет существовать как биологический вид, непотребляя природных ресурсов, а значит, он не можетжить без окружающей природной среды какестественной основы его бытия.

Реалии современного мира показывают, чтонеблагоприятное состояние современногоприродопользования связано во многом снеэффективным использованием природных ресурсов,что является следствием непоследовательнойэкологической политики правительства, игнорированияпринятых экологических законов и государственныхпрограмм, недооценки вопросов планирования иреального финансирования природоохранныхмероприятий в бюджетах всех уровней.

Во второй половине ХХ столетия государственноерегулирование охраны природы занял прочные позициив большинстве стран. Если в начале 70-х гг. ХХ в.насчитывалось не более 10 стран, в которых имелисьгосударственные органы регулирования различныхаспектов взаимоотношений общества и природы, то всередине 1970-х гг. их уже было более 60, а к началу2000-х гг. - более 150 стран. Экологическая политиказарубежных стран отличается последовательностью,целенаправленностью, она является неотъемлемой

Ýêîëîãèÿ

26

¹2 (10) 2016

составной частью общей государственной политикигосударств. "Зеленый" бизнес в этих странах сталглавным механизмом ресурсосбережения, внедренияновых экологических технологий и оздоровленияокружающей среды и населения [8, 13].

Экологическая политика ГерманииСтоит отметить, что лидером среди стран ЕС в области

охраны окружающей среды считается Германия.Правовое регулирование в области охраны окружающейсреды и использовании природных ресурсов здесьсосредоточено на уровне федеральных земель иместных органов власти. Сфера полномочийфедеральных органов в области охраны окружающейсреды и регулирования использования природныхресурсов ограничивается разработкой и реализациейфедеральной экологической политики; законо-оотритворчеством; нормативно-правовым регулиро-ванием; координацией природоохранной деятельности,экологическим мониторингом, международнымсотрудничеством, включая работу с Европейскимсоюзом; регулированием производства и использованиявсех видов радиоактивных веществ и атомной энергии[9, 30].

Федеральному министерству по охране окружающейсреды, наделенному не столько исполнительными,сколько управленческими функциями, подчинен рядфедеральных органов. Среди них Экологическаяфедеральная служба (ответственная за экспертизу),Федеральная служба защиты природы (в отличие отпервой ее компетенция распространяется и на охрануприроды и ландшафтов), Федеральная служба позащите от радиационного воздействия, ИнститутРоберта Коха (ответственен за введение в оборот генно-модифицированных организмов) и др. На уровне земельэкологическое управление организовано по-разному, чтосвязано с различиями в размере и структуре земель.Но различия заключаются в названии, а не функциях.На уровне правительств все земли располагаютсобственным экологическим министерством как высшейступенью в организационной иерархии [9, 32].

На сегодняшний день нормативная база охраныокружающей среды в Германии включает в себямногочисленные законодательные акты, правовыеположения. Среди них федеральный закон об охранеприроды и ландшафтном планировании, законы обэмиссиях, о генной технике, о включении в планыэкономического развития вопросов охраны окружающейсреды. Следует отметить, что нормативная системапроведения экологической экспертизы действовалаздесь задолго до принятия соответствующей ДирективыЕС 1985 года. Особое внимание в Германии уделяетсяэкологическому обучению производственногоперсонала. Охрана окружающей среды являетсясферой, обеспечивающей рабочие места значительнойчасти немецкого населения [9, 33].

Ежегодно возрастает число предприятий,занимающихся разработкой экологичных иресурсосберегающих технологий или предлагающихуслуги в области охраны окружающей среды. Целый рядпредприятий привлекает покупателей знакамиэкологически чистой продукции. Немецкийэкологический знак "Голубой ангел" стал успешныминструментом обозначения экологической продукции.Экологические критерии раздачи этого знакаопределяются жюри, состоящим из представителейорганов управления и общественных объединений. Приэтом критерии формируются так, что только особоэкологически чистые продукты получают право ввестиэтот знак и рекламировать свою экологическую чистоту.Важным инструментом для создания экологическойпрозрачности рынка служит обязанность обозначенияэкологически релевантных качеств продукции.

В последние годы главные акценты в политике охраны

окружающей среды были сделаны на постепенный отказот использования атомной энергии, сокращениевыбросов углекислого газа, развитие производства сзамкнутым циклом. Германия занимает ведущиепозиции по сокращению эмиссии углекислого газа. Всфере защиты климата немецкая экополитикапредусматривает эффективное производство энергии;её рациональное использование; увеличениеиспользования возобновляемых источников энергии.Причем поощряется не только применениеэнергосберегающих технологий, но и активностимулируются капиталовложения в технологии,основанные на использовании солнечной энергии иэнергии ветра (в последнем Германия также занимаетлидирующее положение). Предполагается к 2020 годуувеличить производство электроэнергии за счётиспользования возобновляемых до десяти процентов.Для содействия энергосбережению и расширениюиспользования возобновляемых источников энергиипредусмотрены льготные кредиты и дотации [9, 35].

На сегодняшний день Германия является одной изведущих стран-экспортеров безопасных дляокружающей среды технологий.

Следует отметить, что одновременно увеличилось ичисло неправительственных организаций и учрежденийэкологического профиля: к началу 1990-х гг. в мире былоболее 15 тыс. "зеленых" организаций, представляющихдесятки миллионов человек. Активно идет рост правовыхсредств регулирования: развитые в промышленномотношении страны имеют свои своды и кодексыэкологического законодательства - отдельные странынасчитывают по 100-300 природоохранных актов.Достаточно строгие гocyдapcтвeннo-пpaвoвые меры вСША, Германии, Японии и других странах вполнеоправданы и необходимы в современных условияхбыстро развивающейся эконо-мики и ухудшениякачества окружающей среды [8, 15].

Экологическая политика ТурцииРассматривая и исследуя экологическую политику

Турции следует отметить, что первый законодательныйакт, в котором впервые упоминулась проблема повопросам охраны окружающей среды, был ГражданскийКодекс Турции (статья 661), принятый в 1926 году. Встатье впервые было оговорено положение об охранеокружающей среды и экологии, а также обантропогенном воздействии, которое может нанестивред эколгической среде [10, 128].

В Конститутуции Турецкой Республики (1982 г)сказано, что каждый гражданин имеет право жить вздоровой и сбалансированной окружающей среде.Улучшение окружающей среды, охрана здоровьячеловека и предотвращение загрязнения окружающейсреды была определена как основная задачагосударства и каждого гражданина Турции. В след заэтим в 1983 году был принят Экологический закон, вкотором была определена основа экологическогоменеджмента и экологического законодательства [10,129]. Следует подметить, что во многих из этихмеханизмов регулирования в основу были взятыстандарты Германии.

В 1983 году в Турции был принят Закон "Об охранеокружающей среды", который на сегодняшний день,можно считать каркасом экологической политикиТурции.

Но одним из самых важных моментов, определяющихэкологическую политику Турции являются, такназываемые "пятилетки" - планы по охране окружающейсреды, подготовленные государственнымиорганизациями.

Первая (1963-1972 гг.) и вторая (1968-1972 гг.)пятилетка не имеют прямого раздела об охранеокружающей среды. Части, которые касались охраныокружающей среды были, но к сожалению они были

Ýêîëîãèÿ

27

¹2 (10) 2016

недостаточно эффективны. Третий пятилетний план(1973-1977 гг.) считается самым концентрированным наустранение экологических проблем. Основным курсомэтой пятилетки являлось "логическое снижение/удаление загрязнения окружающей среды". В четвертой(1979-1983 гг.) и пятой пятилетке (1985-1989 гг.), такжебыли нацелены курсы на дальнейшее устранениеэкологических проблем. Основным направлениемшестой (1990-1995 гг.) и седьмой (1996-2000 гг.)пятилетки было "Эффективное и рациональноеиспользование природных ресурсов; предотвращениедальнейшего загрязнения окружающей среды;сохранение окружающей среды для будущегопоколения". В восьмой пятилетке развития (2001- 2005гг.) акцент был сделан на участие граждан в сохранениии улучшении окружающей среды. В ходе этого былиприняты "Корпоративные экологические нормы" и"Национальная экологическая стратегия и пландействий". Также Министерством охраны окружающейсреды и других соответствующих учреждений с широким

Ýêîëîãèÿ

участием физических лиц был подготовленНациональный план действий по охране окружающейсреды. В девятой (2006 - 2010 гг.) и десятой (2011 - 2015гг.) пятилетке акцент был сделан на политикуэкологического равновесия, учитывая охрану здоровьячеловека и в тоже время культурные, исторические иэстетические ценности путем защиты экологическойсреды [10, 137]. И в это же время был созданНациональный Комитет по биобезопасности.

Анализируя экологическую политику Турции, вытекаетследующее, что в целом государство уделяет особыйакцент на защиту охраны окружающей среды, спомощью принятия всевозможных стратегическихпланов и вышеуказанных пятилеток. Но в тоже время,особенным является то, что и сами граждане являютсячастью всех этих государственных планов. Посколькуна устранение любой проблемы необходимо активноеучастие не только самого государства, но и самихграждан. Только совместные усилия и старания могутдать эффективный результат.

ЗаключениеНа сегодняшний день для успешного и равномерного осуществления экополитики в Казахстане были созданы

специальные фонды, комитеты и комиссии, призванные осуществить разработку механизмов реализации решенийв области охраны окружающей среды.

В связи с ухудшением экологической ситуации, произошла резкая активизация действий Казахстана в областиохраны среды, которые нашли своё концентрированное выражение в сфере административного контроля и вметодах экономического и правового регулирования. Были выработаны конкретные программы по осуществлениюэкополитики на территории Казахстана. В этих программах дан подробный анализ экологических проблем ипредложены методы и способы их решения. Приведенная выше информация об экологической политике РеспубликиКазахстан, Германии и Турции свидетельствует о том, что государства стремятся к выработке единой экологическойстратегии и политики, тем самым осуществляя правильное регулирование экологической сферы.

На основе вышеизложенного следует отметить, что экологическая политика, выделилась в самостоятельную исерьёзную отрасль политики и права. Решение экологических проблем, как на местном, национальном либо вобщемировом масштабе весьма актуально. Таким образом, экологические проблемы относятся к такому типупроблем, разрешение которых не терпит отлагательств. Экополитика в данной ситуации является закономерными логичным следствием сложившейся в мире экологической обстановки, а также повышением уровня интересаиндивида и общества в целом к продлению и улучшению качества жизни на Земле. Без мира и стабильности неможет быть экологически здорового континента. И аналогичным образом улучшение состояния окружающей средысамо по себе не может обеспечить мир и процветание в регионе. Только разумное сочетание локальной,государственной, региональной и международно-глобальной экополитики, охватывающей все сферы человеческойдеятельности, может гарантировать смягчение экологического кризиса и одновременно сохранение природно-ресурсного базиса устойчивого развития народов и государств.

ЛИТЕРАТУРА.

1. Балабиев К.Р. "Правовые аспекты экологической политики Республики Казахстан в эпоху глобализации",Казахстан. http://www.rusnauka.com/15_NNM_2012/Pravo/2_110727.doc.htm2. Балашенко А. Н. Государственное управление в области охраны окружающей среды. - Монография.: БГ ,2000. - 341 с.3. Байдельдинов Д.Л., Бекешева С.Д. "Экологическое право РК", Алматы 2004 г.4. Культелеев С. Т. "Экологическое право Республики Казахстан". 2007 г., 432 с.5. Байдельдинов Д.Л. "Правовой механизм государственного управления в экологии". - Алматы: 1998. - 98 с.6. Концепция по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике" http://led-ca.net/assets/files/Concept_Rus-GreenEcon-Kaz.pdf7. Тундикбаев А.Д. Правовые аспекты государственного управления в области охраны и использования животногомира, Материалы Международной научно-практической конференции, Алматы, 2004 год.8. Акишин А.С. Экологическая политика зарубежных стран и России: Учебное пособие. - Волгоград: ИздательствоВолГУ, 2003. - 228 с.9. Гусев А.А. Региональная политика. Европейская политика. // Учебник для вузов. т. 2. М., ГУ-ВШЭ. 2004.10. Prof.Dr. Recep Akdur. Avrupa Birliği ve Türkiye’de çevre koruma politikaları «Türkiye’nin Avrupa Birliğine uyumu»,Ankara, 234 s. Перев. Джаббаров Рамазан.

28

¹2 (10) 2016




ЕСЕНОВИЧ

Мақалада Семей ядролық полигонытерриториясының радиациялық жағдайы келтірілген.Территорияның цезий, стронций, америций, европий,плутоний, кобальт сияқты жасандырадиоизотоптармен ластану деңгейлерініңкөрсеткіштері келтірілген.

В данной статье дается радиационная обстановкатерритории Семипалатинского ядерного полигона.Приведены показатели уровня загрязнениятерритории искусственными радиоизотопами какцезий, стронций, америций, европий, плутоний икобальт.

This article provides the radiological situation of theSemipalatinsk nuclear test site. The indexes of the level ofcontamination by artificial radioisotopes like cesium, stronzi,americium, europium, plutonium, cobalt.

магистрантГосударственный

университет имениШакарима г. Семей,

Казахстан

КУМАШЕВААСЕМ

ЖУМАГЕЛДЫЕВНА

РАДИАЦИОННАЯ ОБСТАНОВКА ТЕРРИТОРИИСЕМИПАЛАТИНСКОГО ЯДЕРНОГО ПОЛИГОНА

Семипалатинский полигон (см.рис.1) располагался на территории Семипалатинской, Павлодарской иКарагандинской областей Казахской ССР и занимал площадь 18,5 тыс.км2. 54% этой территории принадлежалоСемипалатинской, 39% - Павлодарской, 7% - Карагандинской областям. Протяженность полигона с севера на югсоставляла 175 км, с запада на восток - 115 км. Это территория сухостепных возвышенных равнин, понижений ссолеными озерами, мелкосопочником, отдельных изолированных невысоких горных массивов, таких как Муржик,Дегелен, Жангызтау. Именно здесь 29 августа 1949 г. в 6 ч 30 мин был проведен первый ядерный взрыв плутониевойбомбы Красной Советской Империи мощностью 20 кт [1].

Ýêîëîãèêà

Рисунок 1. Карта территории Семипалатинскогоиспытательного полигона

29

¹2 (10) 2016Ýêîëîãèÿ

На территории Семипалатинского испытательного полигона (СИП) располагались следующие объекты:а) Испытательные площадки:"Дегелен" (Д) - опытная площадка на юге полигона для проведения подземных испытаний в штольнях

(горизонтальных горных выработках), в границах горного массива "Дегелен"-общей площадью 331 км2. Онаиспользовалась, как правило, для проведения испытаний небольшой мощности (не более десятков килотонн), винтересах создания или совершенствования ядерного оружия (СЯО), исследование аварийных режимов и аварийныхситуации , а также с целью решения вопросов материаловедения, радиационной стойкости материалов, изучениявопросов взаимодействия излучения с различными веществами, отработки методик регистрации параметров ядерноговзрыва и т.д.;

"Балапан" (Б) - опытная площадка на юго-востоке полигона на левобережье реки Чаган. Общая площадь площадки- 100 км2. Она использовалась для проведения подземных испытаний в скважинах (вертикальных горных выработках)мощностью до 120 кт и отдельных единичных испытаний мощностью до 150 кт. Основные работы на этой площадкепроводились в интересах СЯО;

"П" ("опытное поле") - площадка на северо-западе полигона с общей площадью ~ 300 км2. Она использоваласьдля проведения испытаний ядерных зарядов в атмосфере (воздушные и наземные взрывы). Основные работы наопытном поле проводились в интересах СЯО, а также исследование действия поражающих факторов ядерноговзрыва (ИПФ), ИАР;

"С" (урочище Сары-Узень) - площадка в степи на юго-западе полигона общей площадью 500 км2 для проведенияподземных ядерных испытаний в скважинах;

"Т" (урочище Телькем) - площадка на юге полигона для проведения подземных ядерных испытаний в скважинах.б) Жилые поселки для персонала полигона и технические комплексы для обслуживания и хранения специальной

техники:пункт "М" - город Курчатов, бывший административно-хозяйственный центр полигона, зона расположения опытно-

научной части (ОНЧ), расположен на левом берегу реки Иртыш, в 130 км к северо-западу от города Семипалатинска.Общая площадь города Курчатова - 32 км2.

пункт "Г" - базовый поселок испытателей, горных и строительно-монтажных организаций, обеспечивавших работына площадке "Дегелен", располагался северо-западнее этой площадки;

пункт "Новый Балапан" - базовый поселок испытателей, буровых и строительно-монтажных организаций,обеспечивавших работы на площадке "Балапан", располагался к северо-западу от этой площадки;

пункт "Ш" - жилой поселок для размещения участников атмосферных испытаний на площадке "П", находился ксеверо-востоку от площадки "П";

пункт "Н" - комплекс стационарных сооружений для размещения измерительной аппаратуры и аппаратурыуправления для проведения испытаний в атмосфере, находился к востоку от площадки "П".

в) Технические комплексы для сборки и хранения ядерных зарядов, были расположены в пунктах "М", "Г", "НовыйБалапан" и "Н".

г) Аэродром в пункте "М" (город Курчатов) [1,2].Из общего количества ядерных испытаний, проведенных на полигонах бывшего Советского Союза, 6,6% приходится

на СИП. За весь период деятельности СИЯП на нем было проведено 456 ядерных испытаний. 118 атмосферных иназемных - за период с 1949 по 1962 гг. Общее энерговыделение при атмосферных испытаниях на СИП приблизительноравно 6,6 мегатонн; для всех наземных ядерных взрывов - 550 килотонн [3]. Подземные испытания проводились наСИП с октября 1961 г. по октябрь 1989 г, за этот период их было проведено 347. При проведении подземных ядерныхиспытаний на СИЯП имели место 13 нештатных радиационных ситуаций. Уровни радиации на технологическихплощадках, где проводились испытания, повлекшие нештатные радиационные ситуации, превышали значениядопустимого уровня [4].

В последние годы появились квалифицированные научные издания, в которых представлены основные сведенияо параметрах ядерных испытаний, проведенных на Семипалатинском полигоне [6]. Обобщенные данные о ядерныхиспытаниях и о количестве радионуклидов, выброшенных в атмосферу представлены в табл.1.

Таблица 1. Краткие сведения о ядерных испытаниях, проведенных на Семипалатинском полигоне, ихтротиловом эквиваленте и количества 137Cs, инжектированного в окружающую среду

Вид испытания

Количества испытаний

Энерговыделение (ТЭ), Мт

Количество 137 Cs, выброшенного

в атмосферу, МКи

Воздушное 86 2,9 0,10

Наземное 30 3,4 1,10

Подземное 340 11,1 0,04

ВСЕГО 456 17,4 1,24

По указанию президента РК Н.А.Назарбаева принято решения о закрытии СИЯП.После закрытия СИЯП в 1989 г., начались радиоэкологические исследования территории полигона и прилегающих

к нему территорий.В настоящее время изучается радиоактивное загрязнение в районах, прилегающих к полигону. По

предварительным данным уровень загрязнения цезием - 137 и стронцием - 90 собственно полигона в пределахфоновых значений, 137Cs составляет 5.5 105 Ku (2 o 106 Бк), а Sr-90 составляет 3.6 105 Ku (1,3 1016 Бк), заисключением отдельных участков, составляющих в сумме порядка 2160 кв.км из общего количества 18 тыс.кв.км.Однако остается слабо изученной ситуация с уровнем загрязнения плутонием - 239 и другими трансурановымиэлементами [1].

По данным материалов исследования территории Семипалатнского полигона установлена следующаяинформация по его радиационной характеристике. На территории полигона имеет место распространениеследующих искусственных радиоизотопов:

30

¹2 (10) 2016

цезия - 137стронция - 90америция - 241европия - 152, 155плутония - 239, 240кобальта - 60.Дополнительные исследования, проведенные НЯЦ РК

совместно с учеными и специалистами США, Франции,России и экспертами МАГАТЭ в 1994 г., привлечение иобобщение дополнительных материалов, полученных изРоссии и США, позволили сделать вывод о большойсерьезности и опасности радиационной обстановки наполигоне, чем предпологали ранее [5].

Выездными бригадами ученых Японии и Казахстанаотбирались образцы почвы в районах, расположенныхза пределами территории полигона. Уровни содержанияцезия - 137 в почве колеблются от 2 103 до 104 Бк/м2 вмаксимуме. Содержание цезия-137 значительноварьирует среди образцов почвы, собранных примернона одном и том же участке. По этим результатам можнопредположить очень неравномерное распределениецезия-137.

По данным Комплексной аэросъемочной экспедиции,в целом по отснятой территории плотность загрязнения137Cs в пределах от уровня глобальных выпадениий (1,8ГБк/км2) до 18,5 ГБк/км2. В среднем плотностьзагрязнения цезием-137 составляет 3,7- 7,4 ГБк/км2.Повышенная плотность загрязнения цезием-137наблюдается на двух участках. Первый из них являетсяпродолжением следа, имеющегося на полигоне(Рис.2,3).

Ýêîíîìèêà

Рисунок 2. Плотность загрязнения территорииСемипалатинского полигона 137Cs по даннымаэрогамма-спектрометрической съемки

Рисунок 3. Карта изолиний плотностиповерхностного загрязнения 137Cs территории,прилегающей к Семипалатинскому полигону

На восточном крае этого следа, где плотностьсоставляет ~ 11 ГБк/км2, расположен поселок Саржал.След обрывается в 15 км от поселка Карааул. Впределах этого следа имеется пятно эллипсоиднойформы площадью ~ 4 км2, с плотностью загрязнениядо ~ 18 ГБк/км2. Второй участок загрязнениярасположен южнее полигона. Он более размыт, и посути, - это три пятна загрязнения с плотностьюзагрязнения по 137Cs ~ 11 ГБк/км2. На западном пятнерасположен поселок Кайнар.

Мощности дозы на отснятой территории лежат винтервале 10-50 мкР/ч, в средном 20-30мкР/ч. Есливычесть из общей дозы вклад естественного излучения,то окажется, что по мощности дозы есть превышениена 10мкР/ч в юго-восточном направлении. В пос.Саржал, Карааул и Кайнар вклад искусственныхрадионуклидов в суммарную мощности экспозиционнойдозы (МЭД) не превышает 5 мкР/ч [5] (Рис.4).

Рисунок 4. Карта изолинй МЭД на территории,прилегающей к полигону, мкР/ч

В отличии от цезия - 137, содержание плутония 239,240 (102-103 Бк/м2) на большинстве участков в несколькодесятков раз выше, средний предпологаемый уровеньглобальных выпадений в Семипалатинском регионе(50Бк/м2) [6].

Средняя плотность глобальных выпадений Puсоставляет 0,5 мКи/км2 или 0,2 Бк/кг грунта. При этомсодержание природных альфа-активных радионуклидовв грунте в 500 раз превышает среднию глобальнуюконцентрацию Pu [3].

Распределение Sr-90 носит более сложный характер.В основном, прослеживается распределение подобноцезию - до 86 % стронция находится в верхнем слоепочвы. Накоплениие Sr-90 прослеживается на участках0-10 см и 30-45 см. На участке от 10 до 30 см Sr-90распределен равномерно. Частицы стронция бываютслаборастворимыми, так называемые "остеклованныечаастицы", и хорошо растворимыми, которые могутпроникать внутрь почвы.

Максимальные содержание стронция наблюдается вслое 0-5 см. Миграция следов по Sr-90 прослеживаетсяпо всей глубине отбора почвы. Суммарное накоплениеSr-90 - 31,5+- 9,4 Бк/кг [8].

Основное накопление изотопа Eu-152 наблюдается вдвух слоях 5-20см и 35-40 см. Eu-154 ведет себя подобноEu-152. Максимальное накопление Eu-155 в слое почвы20-40 см можно объяснить тем, что у него большерастворимых форм.

Максимальное накопление Am-241 наблюдается вслое 5-30 см. Скорее всего это объясняется тем, чтоамериций многократно выпадал на изучаемойтерритории. Слой почвы 0-5 см обеднен америцием.После 30 см америций равномерно убывает.Радиоизотоп Am-241, предположительно, можетпопадать в грунт либо при распаде продуктов не

31

¹2 (10) 2016Ýêîíîìèêà

прореагировавшего делящегося материала взрывныхустройств, либо за счет активации конструктивныхматериалов, находившихся в изделиях. Am-241прослеживается практически по всей глубине шурфа смаксимальной концентрацией в слое 10-20 см [7].

Основным фактором формирования радиационнойобстановки на территории СИП явились, безусловно,локальные выпадения из радиоактивных облаковназемных и воздушных взрывов. Выпавшиерадионуклиды с течением времени проникают вгоризонты почвы, измеряемые сантиметрами. Времяэтого проникновения может быть весьма значительным,учитывая относительно слабую выщелачиваемостьрадионуклидов из верхного слоя грунта.

Как отмечает Султан Картоев, вице-президент

Международного антиядерного движения "Невада-Семей" заслуженный работник атомной отрасли РК,радиационный фон в Семейском регионе спустя почтичетверть века, благодаря огромному вкладу Лидеранации в строительство безъядерного мира, практическивосстановлен и теперь не отличается от других регионовстраны [9].

Аким ВКО Даниал Ахметов сообщил о строительствев городе Семей уникального медицинского комплекса,которы й основывается на ядерных медицинскихтехнологиях. В 2016 году этот проект будет завершен. Вцентре установят два позитронно-эмиссионныхтомографа, которые позволят определятьпредрасположенность человека к онкозаболеваниям[10].


1. Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана.- Алматы: Издательство "Ғылым", 1997-745 с.2. Смагулов С.Г. Отработка ядерно-взрывной технологии в мирных целях на Семипалатинском полигоне.Бюллетень по атомной энергии. -2005г. №1,-С. 24-29.3. Дубасов Ю.В. Хронология ядерных испытаний в атмосфере на Семипалатинском полигоне и их радиационнаяхарактеристика /Ю.В. Дубасов, С.А.Зеленцов, Г.А. Красилов и др. // Вестник научной программы "Семипалатинскийполигон - Алтай". -1994.-№4.-С.78-86.4. Горин В.В., Красилов Г.А., Матущенко А.М. и др. Семипалатинский полигон: хронология подземных ядерныхвзрывов и их первичные радиационные эффекты (1961-1989 гг.) // Бюлл. Центра обществ. инф. по ат. энергии.- 1993. - № 9. - С. 21-32.5. Дубасов Ю.В., Пахомов С.А., Шагин Б.О. Радиационная обстановка вокруг Семипалатинского полигона иприлегающих поселках // Вестник НЯЦ РК. 2003.Выпуск 3 - №3. - С. 23-296. Ядерные испытания СССР. Семипалатинский полигон: обеспечение общей и радиационной безопасностиядерных испытаний. // Колл. авторов под. рук. В.А.Логачева., М.: 2-я типогр., ФУ "Медбиоэкстрем" при МинздравеРоссии, 1997., 316 с.7. Артемьев О.И., Ахметов М.А., Птицкая Л.Д., Исслелование очагов загрязнения природной среды на террриторииСемипалатинского испытательного полигона. // "Вестник университета Семей", 1998, №3-4, С. 111-113.8. Мукушева М.К. Оценка доз облучения населения на территории бывшего Семипалатинского испытательногополигона // Вестник КазНУ. Сер. Физ. Т. 1(19). 2005. С.171-1779. Абенова С., "К безъядерному миру" - Казахстанская правда, 2015, 15 декабря10. Муканова А., "Ставка на инновации и ресурсосбережение" - Казахстанская правда, 2015, 15 декабря.

32

¹2 (10) 2016

Avrasya AraştırmalarıABD,

Doktora Öğrencisi,Niğde Üniversitesi, Niğde

KUANYSHZHUMABEKOV

Yabancı Dil Olarak TürkçeÖğretimi,

Yüksek Lisans Öğrencisi,Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir

SAMALBERMAGANBETOVA

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE HAYVAN ADLARI İÇEREN ATASÖZLERİNKAZAK TÜRKÇESİNDEKİ KARŞILIKLARI VE DENKLİK İLİŞKİLERİ

GİRİŞTürkçe, Balkandardan Yakındoğu'ya, Orta Asya'dan

İran'a, Çin ve Moğolistan'dan Rusya'nın en kuzeydoğusunakadar uzanan geniş bir coğrafi alan içine serpilmiş köklü birdildir. Günümüzde çok geniş bir sahada varlığınısürdürmekte olan Türkçe'nin tarihî ve siyasî sebeplerdendolayı yırmıyı aşkın farklı lehçeleri ortaya çıkmıştır. Her türlübölme, parçalama ve asimile etme politikalarıyla zamaniçerisinde Türk lehçeleri arasındaki farklılıklar artmış ve budurum Türk toplulukları arasında anlaşılabilirlik oranınınazalmasına neden olmuştur. Ancak buna rağmen aynısoydan gelen Türk halkları ortak değerleri ve kültürlerinikorumuşlardır. Ortak değerlerinin en önemli parçası iseşüphesiz atasözleridir. Atasözleri, ulusların hemen herkonudaki görüş, düşünüş ve değer yargılarını en açık birbiçimde ifade eden özlü sözlerdir. Bu sözler, yüzlerce hattabinlerce yılda, çeşitli deneyimler sonucu kalıplaşmış, özgünsöyleyişlerdir. Başka bir ifadeyle, atasözleri, ulusların yada aynı kökten gelen toplumların öz benliklerini yansıtansöyleyişlerdir [1,739]. Toplum hayatını ilgilendiren konularınbüyük çoğunluğu atasözlerinde yer almıştır. İnsanyaşamında önemli bir yere sahip olan hayvanlaratasözlerinde de işlenen önemli konulardandır.

Bu çalışmada günümüz Türkiye Türkçesi ile günümüzKazak Türkçesi arasındaki hayvan adları ile ilgili atasözleriincelenmiştir. Her iki lehçedeki atasözlerin karşılıkları vedenklik ilişkileri ele alınmış ve hayvan türleri ve bu türlereait adların geçiş sıklığı gösterilmiştir.

Aynı kökten gelen iki lehçe arasındaki ortak atasözlerinanlam birliği korunmakla birlikte, bazı farklılık ları darastlanmaktadır. Bu açıdan tam eş değerlik, kısmi eşdeğerlik ve sıfır es değerlik gösteren hayvan adlarıyla ilişkinatasözlerin benzerlik oranı tespit edilmiş ve örnekleriverilmiştir.

Bu çalışma için Türkiye Türkçesinde 8600 atasöz içerenMustafa Nihat Özön’ün ''Atasözler'' sözlüğünden toplam1099 tane, Kazak Türkçesinde ise yaklaşık 5000 atasöziçeren Zeyneş-Gümüş, Muhittin’in, ''Türkçe Açıklamalı KazakAtasözleri'' adlı eserinden 889 hayvan ile ilgili atasözlerbulunmuştur.

Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi ArasındakiHayvan Adlarıyla İlgili Atasözlerinin Karşılaştırılması

Atasözleri günümüzde çok geniş ve çeşitli alanlardakullanılmaktadır. Bunların bir kısmı mecazi anlamdakullanılırken bir kısım atasözleri gerçek anlamındakullanılmaktadır. Bunlardan bir bölümü insanların tabiatla

olan ilişkilerini yansıtmaktadır [2, 415]. Tabiatın bir parçasıolan hayvanlar da atasözlerinde çok büyük bir sayıda yeralmıştır. Çalışmamızda da birçok hayvan isimlerinibarındıran atasözleri ele alınmıştır.

Türkiye Türkçesinde toplam 1099 atasözden 114 (%10,37) atasöz at kavmamı ile ilgilidir. Söz gelişi, aç at yolalmaz, aç it av almaz, arık ata kuyruğu da yüktür, arpaverilmeyen at, kamçı zoruyla yürümez, aslan kükrerse atınayağı kösteklenir vb.

Kazak Türkçesindeki atasözlere baktığımızda at kavramıTürkiye Türkçesi atasözlerinden daha fazladır. Yani KazakTürkçesinde ilgili kavram işaretlerinin oranı (291 kez,%32,73 ile) diğer hayvan türlerine göre daha fazla olduğugözlenmektedir. Söz gelişi, aqılsız jigit - awızdıksız at (akılsızyiğit, gemsiz attır), ala jılqı joğalmaydı (ala yılkı kaybolmaz),arğımaq birde jaldı, birde jalsız, er jigit birde maldı, birdemalsız (asil at bir yeleli bir yelesiz, er yiğit bir mallı, birmalsız).

Türkiye Türkçesinde hayvanlarla ilişkin atasözlerinkuruluşunda attan sonra en fazla eşekle ilgili kavramişaretlerinin geçiş sıklığı (89 kez, %8,1 ile) kullanılmıştır:Adam adamdır olmasa da pulu, eşek eşektir atlastan olsaçulu, Aksak eşekle yüksek dağa çıkılmaz, Alçacık eşeğeherkes biner vb.

Kazak Türkçesinde ise eşekle ilgili sadece 16 (% 1,8)atasözü bulunmaktadır: Esek mingenniñ eki ayağına tınımjoq (eşeğe binenin iki ayağında istirahat yok), Esekke kümiser jaraspas (eşeğe gümüş eyer yakışmaz), Esek semirse,iyesin teber (eşek semirirse sahibini teper).

Türkiye Türkçesinde eşekten sonra sığırla ilgili (76 kez,%6,9) atasözleri yer almaktadır: İneğin sarısı, toprağınkarası, İnek gibi süt vermeyen, öküz gibi kutan sürer , Zayıföküze bıçak olmaz vb.

Kazak Türkçesine bakarsak, siğirla ilgili 53 (% 6) taneatasözü bulunmaktadır: Süzegen sıyırğa quday müyizbermeydi (aksi sığıra Allah boynuz vermez), Aqıldı ögizdenaqımaq at artıq (akıllı öküzden ahmak at iyidir), Baylawlı itüregen, baylawlı ögiz süzegen (bağlı it havlayıcı, bağlı öküzboynuzlayıcı) vb.

Türkiye Türkçesinde kullanılan atasözlerinin % 4’i (44 kez)‘deveyle’ ilgili atasözleri oluşturmaktadır: Şahin ile deveavlanmaz, Devenin derisi eşeğe yük olur, Bir tutam ot deveyehendek atlatır vb.

Kazak Türkçesinde ‘deveyle’ ilgili atasözü daha fazladır,yani 86 tane (% 9,67) atasöz bulunmuştur: Tüye qaşıp jüktenqutılmas (deve kaçmakla yükten kurtulmaz), Tüye tuzğa

Ғылыми мақалада Түрік тілі мен Қазақ тіліарасындағы жануарларға қатысты мақалдарқарастырылған. Жан-жақты талдау жасалынып, екітілдегі мақалдардың сәйкестілігі және баламалығыкөрсетілген.

В научной статье были рассмотрены пословицы,связанные с названиями животных в турецком иказахском языках. Был сделан всесторонний анализ,в ходе которого выявлены эквивалентность исоответствие пословиц в рассматриваемыхязыках.

İn this scientific article, proverbs related to names ofanimals between Turkish and Kazakh languages wereconsidered. A comprehensive analysis was generatedand the equivalence and accordance of proverbs wereexamined in those two languages

Linguistics

33

¹2 (10) 2016Linguistics

keledi, küyew qızğa keledi (deve tuza, damat kıza gelir),Tüyenin ülkeni köpirde tayaq jeydi (devenin buyuğü kôprüdedayak yer) vb.

İncelenen atasözlerinde küçükbaş hayvanların (koyun,keçi, kuzu, toklu, koç...) Türk kültüründe önemli bir yeresahip olduğu gösterilmektedir. Türkiye Türkçesindeküçükbaş hayvanlarla ilgili 119 tane (% 10,83) atasözübulunmaktadır: Ak koyunu gören içi dolu yağ sanır, Ağıldaoğlak doğsa ovada otu biter, Keçinin uyuzu, çeşmeningözünden su içer vb.

Kazak atasözlerinde toplam 889 atasözün 96’sı (% 10,77)küçükbaş hayvanlarla ilgilidir: Qoyşı köp bolsa, qoy aramöledi (çobanın çok olduğu yerde koyun murdar ölür),Tawteke tawğa şıqpasa, tuyağı qışıydı (dağ keçisi dağaçıkmazsa tırnağı kaşınır), Eki qoşqardın bası bir qazanğasıymas (iki koçun başı bir kazana sığmaz) vb.

Türk kültüründe evcilleştirilmiş hayvanlarla birlikte, yırtıcıve yabani hayvanların da önemi vardır. Türkiye Türkçesindebununla ilgili 305 tane (%27,75) atasözü bulunmaktadır:Aç aslandan tok domuz yeğdir, Aç kurt aslana saldırır, Yürüktazıyı tilki sevmez vb.

Kazak Türkçesinde ise bu oran %10,1'i (226 kez)göstermektedir: Aristan aş boladı, donız toq boladı (arslanaç olur, domuz tok olur), Ayuwdan qorıqqan ormanğabarmas (ayıdan korkan ormana gitmez), Bir barıstın öligi,jüz tülkini toydırar (Bir parsın ôlusü yüz tilkiyi doyurur) vb.

Hayvan adları içinde yer alan kuşlar da Türkçeatasözlerinde 183 kez (% 16,64) görülmektedir: Karga kekliğitaklit edeyim derken kendi yürüyüşünü şaşırmış, Kartalabir ok değmiş, yine kendi yeleğinden, Alacağına şahin,vereceğine karga (kuzgun) vb.

Kazak Türkçesinde ise 226 tane (% 25,44) kuşlarla ilgiliatasözü bulunmaktadır: Qıran bürkittin balapanı biyikkeqaray uşa (iyi kartalın yavrusu, yükseğe doğru uçar), Qustınquwı sawısqan (kuşun kurnazı saksağan), Kökek öz atınözi şaqıradı (guguk kuşu kendi adını kendi söyler) vb.

Yılan, sinek, balık... gibi hayvanlar kültür içindekiönemlerine göre atasözlerinde de yer almışlardır. Bunlarlailgili Türkiye Türkçesinde 169 tane (% 15,4) atasözübulunmuştur: Denize düşen yılana sarılır, Balık baştanavlanır, Araba ile tavşan avlanmaz vb.

Kazak Türkçesinde bu oran %3,49’u (31 kez)göstermektedir: Jılan irendep jüredi, süyrendep kiredi (yılanbüklüm büklüm yürür, surüne sürüne gider), Borsıq urğansayınsemiredi (porsuğu dôvdukçe şişmanlar), Şegirtkedenqorıqqan egin ekpes: (çekirgeden korkan ekin ekmez) vb.

Kazak Türkçesinde AtasözlerTürkiye Türkçesinde Atasözler1.Şekil. Hayvan adları içeren Türkiye Türkçesi ve

Kazak Türkçesindeki atasözlerin karşılaştırılmasıEş değerlik Kavramı/Atasözlerinde Eş değerlikKarşılaştırmalı çalışmalar açısından bakıldığında,

araştırmaların birçogu farklı dillerin/lehçelerin atasözlerindeortaya çıkan eş değerlik kavramı ile ilgilidir. Önce eş değer/eş değerlik nedir, ona bir değinelim.

''Eş değer '' sözcüğü 'Türkçe Sözlük'te ''Değer yönündenbirbirine eşit olan (şey), muadil.''; eş değerlik ise ''Eş değerolma durumu, muadalet.'' olarak tanimlanmaktadır [3, 733].Özlem Berk bu kavramı iki tanımla açıklar: İlki, ''kaynak vehedef dil metinlerinin ya da daha küçük dilsel birimlerinarasındaki ilişkinin doğasını ve boyutunu betimlemek içinkullanılan terim oldumasıdır''. İkincisi ise ''... Kuramcılaragöre eş değerlik tamamen farklı kelimelerle özgündeki aynıdurumu tekrarlayan bir işlemdir; mesela kaynak ve hedefdil öğelerinin tamamen farklı olduğu deyim ve atasözlerigibi ifadelerin çevirilerinde kullanılır'' [4, 121-122]. Başkabir deyişle, eş değerlik atasözleri ve deyimlerde daha çokkullanılmaktadır. Biri Oğuz grubuna ait, diğeri ise Kıpçakgrubunda yer alan iki lehçenin atasözlerinde üç farklıeşdeğerlik grubu ortaya çıkmaktadır: tam eşdeğerlik, kısmieşdeğerlik ve sıfır eşdeğerlik.

Tam eş değerlik, kaynak dilde geçen atasözlerin, hedefdilde de aynı anlamda, aynı şekilde bulunmasıdır. Bu gruba

giren atasözleri çevirilerde pek sorun yaratmıyor, çünkü heriki lehçede hem yapısal açıdan hem de anlamsal açıdanbirbirine benzemektedirler. Söz gelişi, Türkiye Türkçesindekullanılan ‘Karga karganın gözünü oymaz’ atasözü 'Haksızveya kötü yoldan kazanç sağlayanlar, birbirlerinin işlerineengel olmaz' anlamını taşımaktadır. Bu atasöze karşılıkKazak Türkçesinde de tam eş değerlilik gösteren ‘Kargakarğanıñ közin oymas’ atasözü bulunmaktadır. Çalışmadaaraştırılan atasözlerin bu gruba 2992 tane (% 22)girmektedir.

TT: Bir yıla tavşan derisi de dayanır – KT: Bir jılğa koyanterisi de şıdaydı.

TT: Çoban çok olanda koyun murdar ölür – KT: Koyşıköp bolsa, koy aram öler.

TT: İnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışında –KT: Adam alası işinde, mal alası sırtında.

Kısmi eş değerlik, kaynak dilde geçen atasözlerindebulunan sözcüklerin en az biri, hedef dildeki atasözlerindede bulunması ve örtüşmesidir. Söz gelişi, ‘Kurt komşusunuyemez’ atasözün Türkiye Türkçesindeki anlamı ‘ne kadarkötü niyetli ve saldırgan olursa olsun, ama yakınlarınadokunamaz, onlara zarar veremez kimse’. KazakTürkçesinde benzer anlamlı ‘Qasqır da joldasına kastıqqılmas’ adlı atasözü bulunmaktadır. Burada TürkiyeTürkçesindeki ''kurt'' sözcüğü Kazak Türkçesinde ''qasqır''olarak çevirilmektedir. Ancak bu atasözünde bulunan''joldas'' sözcüğü ''komşu'' değil, ''dost'' anlamını ifadeetmektedir. Bu gruba ikinci bir örnek ''Kuzguna yavrusu güzelgörünür'' ''herkesin kendine ait olan şey çirkin de olsa gözünegüzel görünür" anlamında kullanılan atasözün KazakTürkçesinde ''Ärkimdiki özine, ay köriner közine'' olarak birkarşılığı bulunmaktadır.

Ancak bu atasözlerin anlamları aynı, fakat yapısal vesözcüksel açıdan farklıdır. Aynı anlama gelen, fakat yapılarıbiraz değişik ve sözcükleri farklı, kısmi eş değerlik gösteren5848 tane (% 43 ) atasözü bulunmuştur.

TT: Atlı yayayla yoldaş olmaz – KT: Attı akısın jayauğajibermeydi.

TT: Eceli gelen keçi çobanın dayağına sürünür – KT:Eşkini kuday urarda, şopannıñ tayağı tiyer.

TT: Aç tavuk düşünde kendini darı ambarında görür –KT: Aş tawıktıñ tüsine tarı kiredi.

Sıfır eş değerlik, kaynak dilde geçen atasözlerin, hedefdilde edimbilimsel ve biçembilimsel açıdan bir benzerliğininbulunmamasıdır. Bu gruba giren atasözlerin sadeceçeviriaçısından bir karşılığı bulunur. Söz gelişi, ''yılanın başıküçükken ezilir'' atasözü ''daha küçükken tehlikeli olacağı,zarar vereceği anlaşılan bir şeyin, düşmanın veya birdurumun önüne hemen geçilmesi; büyümesine izinverilmeden ortadan kaldırılması'' anlamına gelmektedir.Ancak bu atasözün bir benzeri Kazak Türkçesindebulunmamaktadır. Bu grupta hedef dilde hiçbir şekilde birbenzerliği bulunmayan, yani sıfır eş değerlik gösteren 4760tane (% 35) atasözü yer almaktadır.

SonuçAtasözleri ortak kültür varlığını belirlemede diğer kültür

unsurlarından çok daha büyük bir önem taşırlar. Çünkü onlartoplumun bütün üyeleri tarafından ortak olarak benimsenen,kısa ve özlü sözleridir [5, 67]. Tespit ettiğimiz atasözlerinegöre Türk kültür ve uygarlık tarihinde hayvanlar önemli biryere sahip olmuştur.

Örneklerde de görüldüğü gibi, Türkiye Türkçesi ve KazakTürkçesindeki hayvan adlarıyla kurulan atasözlerinde, kimizaman hayvanlar konuşturularak onlardan alınan yanıtlarladünyada karşılaşılan durumlar anlatılmakta, kimi zamanda hayvanların niteliklerinden hareketle insanların tutum vedavranışları canlı bir şekilde tasvir edilmektedir [6, 311].İncelenen atasözlerinde her iki lehçedeki farklılıklardanziyade birçok benzerlikler gözlenmektedir. Ancak bunun gibibenzerlikleri koruyabilmek ve Türk halklarının kültürdeğerlerini, ortak miraslarını gelecek nesillere devretmekbilim adamlarının görevleri arasındadır.

Kazak Türklerinin mütefekkir alimi Şakir İbrayev'in ''Bize

34

¹2 (10) 2016

göre Türk birliği, her halkın ruhanî mirasına dönüşen ortaktarihî yadıgarlarımızı yeniden bütünlemekten başlar''şeklindeki tespiti doğrultusunda [7, 496] ele aldığımızaraştırma Türk Dünyasının varlığı, birliği ve dirliğininsağlanması için büyük bir önem taşıyacağı düşünceşindeyiz.

Karşılık ve denklik ilişkilerini belirlemeye çalıştığımız

hayvan adları içeren atasözlerinin incelenmesi gerek bualanda çalışanlara gerekse birliktelik için emek verenlerefaydalı olmak adına hazırlanmıştır.

Kısaltmalar:TT - Türkiye TürkçesiKT - Kazak Türkçesi

KAYNAKÇA

1. YARDIMCI, Mehmet (1998), Makedonya ve Diğer Türk Yurtlarında Söylenen Ortak Atasözleri ve Deyimler'', UluslararasıRumeli Türk Kültürü Sempozyumu, Üsküp/Makedonya, 23-25 Mart, ss. 739-752.

2. YAZICI, Hakkı ve Diğerleri (2005), ''Afyonkarahisar Atasözlerinin Coğrafi Analizi'', Ulusal Coğrafya Kongresi (Prof. Dr.İsmail Yalçınlar Anısına), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Coğrafya Kurumu, ss.415-420.

3. Türkçe Sözlük (1998), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 9.Baskı, C.2.4.BERK, Özlem (2005), ''Çeviribilim Terimcesi'', İstanbul: Multilingual Yayınları, 1.Baskı.5. ŞAHİN, Hatice (1999, Bahar), ''Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki Atasözleri Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi'',

TÜRK DÜNYASI Dil ve Edebiyat Dergisi, S.7, ss.60-68.6. MERT, Osman (2007), ''Kazak Türkçesinde Hayvan Adlarıyla Kurulan Atasözleri'', Almatı, Kazakistan ve Türkiye’nin

Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozuyumu, 21-23 Mayıs, ss.297-312.7. ÇOBANOĞLU, Özkül (2004), ''Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü'', Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı

Yayınları, 1.Baskı.8. İSMAİL, Zeyneş, GÜMÜŞ, Muhittin (1995), ''Türkçe Açıklamalı Kazak Atasözleri'', Ankara: Engin Yayınları, 1.Baskı.9. ÖZÖN, Mustafa Nihat (1956), ''Türk Atasözleri'', İstanbul: İnkilap Kitabevi.

Linguistics

35

¹2 (10) 2016

ШҚО Аягөз қаласыК.Бозтаев атындағы орта

білім беретін мектептіңматематика мұғалімі

АГАНАСОВА ГАУХАРЖУМАГАЛИОВНА

Сабақтың тақырыбы: Төртбұрыштар тақырыбыбойынша қайталауға арналған есептер шығарту

Сабақтың типі: Білімді қорытындылау, қайталау,жүйелеу.

Сабақтың мақсаты: Білімділік: Төртбұыштар тақырыбында алған

білімдерін еске түсіре отырып пысықтау, тереңдету,қорытындылау, жүйелеу, фигуралардың қөасиеттерінеске түсіре отырып ауданын табуға есептер шығарудатиімді пайдалана білуге үйрету.

Дамытушылық: Есте сақтау, сызбаларды оқуқабілеттерін, есептің шарты бойынша сызбалар салу,Венн диаграммасы бойынша фигураларды салыстыруқабілеттерін дамыта отырып геометрия пәніне дегенқызығушылықтарын ояту.

Тәрбиелік: Ұжыммен жұмыс істей алуға. өзін жәнеөзгені тыңдай білуге және өз ойларын толық жеткізебілуге, топтағы өз орнын анықтай білуге, тапсырманытиянақты орындауға, мәдениеттілікке, адамгершілікке,талғампаздыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: топ арасындағы сайыс сабақСабақтың көрнекілігі: жеке тіліктер, интербелсенді

тақта, бағалау парағы, маркерлер мен плакаттарСабақ барысы:І Ұйымдастыру кезеңі:- Сәлеметсіңдер ме! Бүгінгі сабақ ерекше болмақ.

Өйткені бүгін бізге көптеген қонақтар келіп отыр. Біз"Төртбұрыштар" бойынша алған білімдеріңді текпысықтап және тексеріп қана қоймаймыз, сонымен қатаршығармашылықпен жұмыс жасаймыз.

Бүгінгі сабағымызды ЭКСПО-2017 көрмесіне арнайық.Бұл көрме 2017 жылдың 10 шілдесінен бастап 10қыркүйегіне дейін Қазақстанның елордасы Астанақаласында Халықаралық көрмелер бюросымен (ХКБ)ұйымдастыруымен өтеді. Болашақта осындай үлкенкөрмелерге қатысушы болады деп сенемін. Елін сүйгенәр адам елі үшін еңбек етеді. Бүгінгі жетістігіміз солкөрмеге қосқан үлесіміз болсын.

- Топқа бөлу: алдымен өз еріктерімен отырғызу, алғанкарточкаларындағы сұрақтардың жауаптарынабайланысты: тіктөртбұрыш, параллелограмм, трапеция,ромб топтарына бөлінеді, топтың атын анықтайды;

Тіктөртбұрыш. Квадрат:1. Үш нүктесі бір түзудің бойынша жатпайтын төрт

нүктеден және оларды өзара қосатын төрт кесіндідентұратын жазықтықтың бөлігі

2. Қабырғасы 8 см және 12 см болатын тіктөрт-бұрыштың ауданын табыңыз?

3. Барлық бұрыштары тік параллелограмм4. Ауданы 1,69мм 2 болатын квадраттың қабырғасын

табыңыз?5. Тіктөртбұрыштың периметрі 56 см, ал бір қабырғасы

келесісінен 6 есе ұзын. Тіктөртбұрыштың ауданынтабыңыз

Параллелограмм:1. Параллелограмның үш бұрышының қосындысы

2800. Барлық бұрыштарын табыңдар.2. Қарама-қарсы қабырғалары қос-қостан параллель

болатын дөңес төртбұрыш3. Ауданы бір қабырғасымен оған түсірілген биіктіктің

көбейтіндісіне тең4. Параллелограмның қабырғаларының ұзындықтары

24см және 38 см болса, периметрі қандай?5. Параллелограмның бір қабырғасы 10 см, ал оған

түсірілген биіктігі 6 см. Параллелограмның ауданын тап.Трапеция:1. Табандары параллель басқа екі қабырғасы әртүрлі

болатын дөңес төртбұрыш2. Ауданы табандарының қосындысының жартысын

биіктігіне көбейткенге тең3. Трапецияның биіктігі 16 см, ауданы 4 дм2. Орта

сызығының ұзындығын табыңдар4. Табандары 15 см және 19 см, ал биіктігі 18 см

болатын трапецияның ауданын табыңдар.5. Трапецияның орта сызығы 7см, табандарының бірі

екіншісінен 4см-ге артық. Биіктігі 6см. Ауданын тапРомб1. Барлық қабырғалары тең параллелограмм2. Ромбының бір бұрышы 50 градусқа тең. Ромбының

қалған бұрыштарын тап3. Қабырғасы 16 см , ал бұрыштарының біреуі 300

болатын ромбтың ауданын табыңдар,4. S=1/2 d1 d25. Диагоналдары өзара перпендикуляр және олар

бұрыштарының биссекрисалары болып табылады.Топ басшысын аквариум әдісімен таңдайды; бағалау

парағын үлестіру/ бағалау логотип арқылы болады. Логотип күн сәулелерінің таралуын энергия көзі және

энергия нышаны ретінде белгілейді.Тегiс және әдемi формалары бар дөңгелек гүл

жапырақшалары қозғалыс және энергияны суреттейотырып айналмалы түрде симметриялы орналастырған.

Сары және ашық-көгiлдiр түстер басым, оларкемпiрқосақтың түстерiн еске салады.

Логотип жарқын, көркем және интерактивті формадажаңа энергияны білдіреді.

Қазір әр топ өз топтарының атына байланысты постер,кластер, немесе Венн диаграммаларын құру арқылысол фигураның қасиеттерін ашып көрсетеді.

1. Тіктөртбұрыш: Ромб пен Квадратқа Вендиаграммасын құрады

2. Параллелограмм: Кластер жасайды3. Трапеция постер жасайды4. Ромб постер жасайды

ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН ОРТА МЕКТЕПТЕМАТЕМАТИКА САБАҒЫНАН ӨТКІЗІЛЕТІН

САБАҚТЫҢ ЖОСПАРЫ

Данная методическая работа представляет собой план проведения урокапо математике для учеников средних классов. Работа будет полезнапреподавателям математики и студентам педагогических ВУЗов.

This methodological work represents the lessons plan for mathematics for sec-ondary-school students.

Аталған жұмыс математика пәнінен ортаңғы буын сыныптарына арналғансабақ жоспары болып табылады. Жұмыс математика пәні мұғалімдеріне жәнепедагогикалық бағыттағы жоғары оқу орындарының студенттерінеарналады.

Ïåäàãîãèêà

36

¹2 (10) 2016

Жасыл елАуданымызды көгалдандыру мақсатында ауданы

25х25 км2 тіктөртбұрыш пішінді жер бөлінді. Осы жергеалма бағын, қарағай, шырша және қарағаш ағаштарынотырғызу жоспарланды. Осы ағаштарды отырғызылатынжер әртүрлі фигурада /тіктөртбұрыш, ромб, квадрат,трапеция тб/болу керек. Әр бөліктің ауданын есептепшығар. 2х2 м қа бір ағаш отырғызылса әр қайсынан нешетүп ағаш қажет.

Жайлы баспанаҮй иесінің тапсырысы бойынша 25м х17м жайлы

баспана үй жобасын жаса. Үй жобасын сыз әрбөлмесінің ауданын және жалпы үйдің ауданын есепте.

Үй иесінің өтініші бойыншаЖатын бөлме екеу: квадрат және тіктөртбұрышҚонақ бөлме: ромбАс бөлме: тік төртбұрышБалалар бөлмесі: параллелограммБолашақтағы туризм орталығының кескіні

Суретте болашақтағы туризм орталығының кескінжобасы кескінделген. Кескінде көрсетілген жобаныңәр бөлігінің ауданын және жалпы ауданын есепте.

Қонақ үй: Табандары 40, 140м және бүйірқабырғалары 130 м-ге тең трапецияның ауданын тап

Шипажай және демалыс базары: Қабарғалары 40 м,70 м және олардың арасындағы бұрышы 600 болатынпараллелограмның ауданын тап.

Шынықтыру орталығы: Трапецияның табандарыныңқатынасы 2:3, орта сызығы 80 м, биіктіг і 50 м.Трапецияның ауданын тап

Орталық саябақ: Диагоналы 50 м-ге тең квадраттыңауданы неге тең.

Болашақ қуатыКүн батареялары - күн энергиясын тікелей электр

энергиясына айналдыратын жартылай өткізгіш құрылғы.Қазіргі уақытта көбінесе фотоэлектрлік түрлендіргішкеңінен қолданылады. Күн батареясындағы ток шамасыоның жарықтану жағдайына байланысты, күн сәулелеріКүн батареясы бетіне перпендикуляр түскенде ол еңүлкен мәніне (максимумына) жетеді.Қазіргі Күнбатареяларының пайдалы әсер коэффициенті - 8-10%,олай болса 1 м2, ауданға тең келетін қуат шамамен 130Вт-қа тең.

Үйдің шатыры ұзындығы 3м болатын диагоналі бірқабырғасына перпендикуляр және бір бұрышы 450

болатын екі параллелограмнан құралған. Осы үйшатырына 0,5х0,5м болатын күн батареяларынан нешеуқоюға болады? Олар қанша энергия өндіреді?

Үйге тапсырма: Болашақтағы мектеп жобасын сызу


37

¹2 (10) 2016

учитель русского языка илитературы средняяшколы № 2 г. Семей

БЕРКОВА ОЛЬГАНИКОЛАЕВНА

Сегодня результативность урока определяетсярезультатом активной деятельности учащихся поосвоению компетенций и личностных качеств. Школадолжна помочь ученикам в овладении технологиямижизнедеятельности, создать условия для формированияспособностей самооценки, самопознания,саморегуляции, раскрыть потенциал самореализации.Современный учитель не тот, кто можетприспосабливаться к требованиям времени, а тот, ктотворчески проектирует свою профессиональнуюдеятельность. Учитель отходит от доминирующей роли,когда он единственный носитель знаний. Поэтому ипредполагается изменение в определении целей,структуры урока и функции. При проектировании урокаучителем планируется прежде всего деятельностьучащихся. Эта деятельность должна бытьразнообразной, соответствующей уровню возможностейшкольников и направленной на формированиекомпетенций, общеучебных умений. Как отмечает А.В.Пашкевич, "компетентностно-ориентированный урок -это такой урок, на котором создаются условия,способствующие формированию и развитиюкомпетентностей учащихся через выполнениепрактической деятельности." Современный урок - этопрежде всего компетентностно-ориентированный урок.Это урок, "на котором формируются компетенции,необходимые ученику для интеграции в современнуюжизнь в различных точках Земли" (Концепция 12-летнегосреднего образования в республике Казахстан").Современный урок проектируется по цели, а не посодержанию. От учителя требуется умение организоватьдеятельность учащихся по поиску, усвоению,переработке информации. Главная задача учителя -смоделировать урок, чтобы он отвечал требованиямвремени. Это урок, когда ученик трудится, а учительвыполняет роль менеджера, функция учителя -организовать учебный процесс так, чтобы ученик имелвозможность добыть знания самостоятельно.

Что же такое современный урок?Обучающий - чему? Умению эффективно действовать

в нестандартной ситуации на основе целостной картинымира.

Воспитывающий - что? Высшие ценности, смыслы,мотивы взросления, социальной активности.

Развивающий - что? Деятельность, мышление,рефлексию.

Это урок деятельностной направленности. Я быхотела остановиться на основных дидактических

принципах, которыми учитель долженруководствоваться при моделированиикомпетентностно-ориентированного урока.

1. Принцип деятельности заключается в том, чтоформирование личности ученика и продвижение его вразвитии осуществляются не тогда, когда онвоспринимает готовое знание, а в процессе егособственной деятельности, направленной на "открытие"им нового знания.

2. Принцип непрерывности означает такуюорганизацию обучения, когда результат деятельностина каждом предыдущем этапе обеспечивает началоследующего этапа. Непрерывность процессаобеспечивается инвариантностью технологии, а такжепреемственностью между всеми ступенями содержанияобучения и методики.

3. Принцип целостного представления о миреозначает, что у ребенка должно быть сформированообобщенное, целостное представление о мире (природе- обществе - самом себе), о роли и месте каждой наукив системе наук.

4. Принцип минимакса заключается в том, что школапредлагает каждому обучающемуся содержаниеобразования на максимальном (творческом) уровне иобеспечивает его усвоение на уровне социальногоминимума (государственного стандарта знаний)

5. Принцип психологической комфортностипредполагает снятие стрессообразующих факторовучебного процесса, создание в школе и на урокедоброжелательной атмосферы, ориентированной нареализацию идей педагогики сотрудничества

6. Принцип вариативности предполагает развитие уучащихся вариативного мышления, то есть пониманиявозможности различных вариантов решения проблемы,формирование способности к систематическомуперебору вариантов и выбору оптимального варианта.

7 Принцип творчества предполагает максимальнуюориентацию на творческое начало в учебнойдеятельности школьников, приобретение имисобственного опыта творческой деятельности.

Уроки деятельностной направленности поцелеполаганию можно разделить на четыре группы:

-урок "открытия" новых знаний:-урок отработки умений и рефлексии:-урок общеметодологической направленности:-урок развивающего контроля.Каждый тип урока имеет свои цели и, соответственно,

определенную структуру.

СОВРЕМЕННЫЕ ПОДХОДЫ К КОМПЕТЕНТНОСТНО-ОРИЕНТИРОВАННОМУ УРОКУ

Данная методическая работа представляет собой современные подходык компетентностно-ориентированному уроку. Данная методика проведенияурока включает в себя основные семь дидактических принципов, которымиучитель должен руководствоваться при моделировании компетентностно-ориентированного урока.

Далее приводятся рекомендации к проведению компетентностно-ориентированного урока.

Аталған әдістемелік жұмыс құзіреттілікке бағытталған сабақ үлгісінедеген жаңаша көзқарастарға арналады. Аталған әдістеменің ерекшелігіқұзіреттілікке бағытталған сабақты құрастыруда мұғалім негізгі жетідидактикалық ұстанымды басшылыққа алу қажет. Сонымен қатар,құзіреттілікке бағытталған сабақты жүргізуге арналған ұсыныстар берілген.

This methodological work represents a modern approach to competence-orientedlesson. The methodology of the lesson includes seven basic didactic principles whichshould guide the teacher in modeling the competence-oriented lesson.

Further provides the recommendations for the conduct of the competence-ori-ented lesson.


38

¹2 (10) 2016

Подробно остановлюсь на структуре урока "Урок"открытия" нового знания.

1. Мотивирование (1, 2 мин) Данный этап процессаобучения предполагает осознанное вхождениеучащегося в пространство учебной деятельности науроке. С этой целью на данном этапе организуетсяего мотивирование к учебной деятельности, аименно:

- актуализируются требования к нему со стороныучебной деятельности ("надо");

- создаются условия для возникновения внутреннейпотребности включения в учебную деятельность ("хочу");

- устанавливаются тематические рамки ("могу").Приемы мотивирования разнообразны: высказывания

выдающихся людей, обращение к эпиграфу,отсроченная отгадка, пресс-конференция, интел-лектуальная разминка, свободное письмо и др.

2. Актуализация знаний и фиксированиеиндивидуального затруднения (4-5 мин)

Цель данного этапа урока - воспроизвести известныезнания, связать с новыми условиями. В процессеактуализации или в результате ее часто создаетсяпроблемная ситуация.

Например, повторили изученный материал по теме"Глагол" все, что известно, а затем учащиеся получаютзадание, при выполнении которого возникают трудности,т.к. отсутствуют знания по данной теме. Это заданиевызывает разброс мнений, возникает проблемнаяситуация. Как быть, в чем причина затруднения?

3. "Выявление места и причины затруднения"Где возникло затруднение? Почему ? Поиск решения,

где и как это можно узнать. Это этап выхода учащихся врефлексию пробного действия, выявление места ипричины затруднения.

Постановка учебной проблемы -основополагающий момент на этапе актуализациизнаний. Приемов создания проблемной ситуациидостаточно много. В 6 классе при изучении темы"Устаревшие слова" на этапе актуализации япредлагаю такое задание: даны устаревшие слова(жбан, секира, ендова) -объясните их значение.Возникает затруднение. Почему трудно определить?Употребляем ли мы их в речи? Почему неупотребляем? Некоторыми предметами уже непользуются, другие вышли из употребления. Когдаими пользовались? Значит, о каких словах будемговорить? Это прием "подача задания, невыполнимого вообще без руководства учителя".

Второй путь - подводящий диалог. Это посильныевопросы и задания, которые постепенно приводят копределению темы урока.

4. "Построение проекта выхода из затруднения (7-8 мин)

На данном этапе учащиеся обдумывают проектбудущих учебных действий, ставят цель (цельюявляется устранение возникших затруднений),выбирают способ действия, определяют тему, строятплан достижения цели и средства достижения. Приизучении в 6 классе темы "Фразеологизмы" учащиесяопределяют цели: побывать в стране Фразеология,познакомиться с ее жителями - фразеологизмами.Этим процессом руководит учитель с помощьюподводящего диалога.

- Где обычно рассказывается о стране и ее жителях?- А где мы можем узнать о жителях страны

Фразеология? ( в учебниках, справочных словарях).Учащиеся работают с материалом учебника,

составляют кластер на тему "Фразеология"На данном этапе учащиеся формулируют, какие

знания им нужно построить и чему научиться.5. Этап реализации построенного проектаОбсуждаются различные варианты, предложенные

учащимися, и выбирается оптимальный вариант.

Цель - преодоление возникшего затруднения,построение нового способа действий и формированиеумений применять его как при выполнении упражнений,вызвавших затруднение, так и при решении подобныхзаданий.

6. Первичное закреплениеПроговаривание нового знания. Учащиеся в форме

коммуникативного взаимодействия (фронтально, в паре,в группах) решают типовые задания на новый способдействия

7. Самостоятельная работа с самопроверкой поэталону (образцу) Самостоятельное выполнениезаданий с самопроверкой

8. Включение в систему знаний и повторениеНовые знания связываются с ранее изученнымиИногда выполняются задания, в которых новый способ

предусматривается как промежуточный шаг ,обеспечивающий подготовку к введению следующих тем

9. Рефлексия.Приемов рефлексии тоже достаточно много, их

учитель выбирает в зависимости от целеполаганияурока, учитывает возрастные особенности класса.

Один из приемов, направленных на творческоеприменение накопленных знаний - ответ по ПОПС-формуле.

Я успешно применяю этот прием на уроках литературыи русского языка в среднем звене.

Это интерактивный прием, направленный нарефлексию учащихся, создан профессоромДейвидом Мейсоном из ЮАР. В переводе на русскийязык получилась вот такая аббревиатура. Ценностьэтого приема в том, что он позволяет кратко ивсесторонне выразить собственную позицию поизученной теме. Необходимо написать четырепредложения, отражающие следующие четыремомента формулы:

П - позицияО - объяснение или обоснованиеП - примерС - следствие или суждениеЭтот прием не был бы технологичным, не обладал бы

законченностью, если бы не были предложены началопредложений:

1.Я считаю, что...2. Потому что...3. Я могу это доказать на примере...4. Исходя из этого, я делаю вывод о том, что...Для того, чтобы задать общее направление рефлексии

учащихся, учитель может добавить в первомпредложении несколько слов, определяющих темусуждения.

Я считаю, что Печорин - "эгоист поневоле"....Рекомендации к проведению компетентностно-

ориентированного урока1. Изменить формы и технологии обучения, которые

помогут создавать ситуации неопределенности, выбора.2. Учебный материал должен отличаться

проблемностью.3.Создание ситуаций, жизненно важных для ученика,

которые найдут отражение в социальном опыте.4. Конструирование новых дидактических материалов,

выполнение нестандартных заданий (КОЗ -копетентностно-ориентированных), созданиенестандартных ситуаций, приближенных к реальным.

5. Учебная деятельность должна носитьисследовательский и практико-ориентированныйхарактер.

6. Организация всевозможных практикумов,реализация ученических проектов, проведениемероприятий, поддерживающих и развивающихспособности общения у учеников.

7.Самостоятельное добывание знаний учащимися.


39

¹2 (10) 2016


1. Пашкевич А.В. "Компетентностно-ориентированный урок. Целеполагание. Проектирование. Оценкаэффективности" - Волгоград, 2014.2. Пашкевич А.В. "Компетентностно-ориентированный урок" - ФГОС, 2013.3. http://www.astana-bilim.kz/12_let_sred_obr?lang=ru


40

¹2 (10) 2016

КГУ "Общеобразовательнаясредняя школа №1 имени М

.Горького", учительначальных классов

РУМЯНЦЕВА ЕЛЕНАЮРЬЕВНА

Русский язык как учебный предмет занимает особоеместо в начальном обучении. Ведь успехи вовладении русским языком, являются важнейшимусловием общей успешности образованияшкольников. Овладение устной и письменной речьюнеобходимо и как специальное учебное умение, иявляется основой необходимой для изучения любогопредмета в школе.

Русский язык считается самым трудным предметом.Эта дисциплина, которая требует много труда и отучителя и от ученика. Главное моё внимание,сосредоточено на формировании орфографическойграмотности учащихся. Так как это - одна из острейшихпроблем образования.

С первых дней обучения детей в школе мы пытаемсянаучить их говорить и писать красиво и грамотно. Нокак сделать так, чтобы количество ошибок быломинимальным, а письмо стало грамотным? Нередкопро ребёнка, который пишет правильно и чувствуетинтуитивно, учителя говорят "дано от бога". Но, никакой"природной" грамотности нет. Такое орфографическоечутьё появляется только у детей, научившихся ужехорошо читать, много и охотно читающих. Но, ксожалению, таких мало.

Большинству детей в начальных классах свойственнодопускать ошибки при использовании новыхорфографических или грамматических правил. Этовременные ошибки. По мере закрепления пройденногоматериала они преодолеваются.

Но что делать, если время идёт, а ребёнокпродолжает ошибаться в хорошо знакомых словах, хотяправила давно выучены наизусть, написаны десяткидиктантов и сделаны все упражнения из школьногоучебника?

Одним из важных направлений в этой работе считаюпоиск путей и средств повышения эффективностиобучения орфографии. Так, чтобы у учащихся возниклапотребность в знании правила. Хорошо, когдазнакомство с правилом осуществляется в ситуацииорфографического затруднения. На этом этапепроисходит творческое овладение и развитиемыслительной способности детей. Это то, чтопредполагает функциональная грамотность.

В своём выступлении я хочу поделиться советами поформированию функциональной грамотности младшихшкольников на уроках русского языка.

Работу по развитию функциональной грамотности инавыков грамотного письма начинаю уже в букварный

период, обращая внимание детей на несоответствиепроизношения и написания.

- Ввожу понятие "ловушка" или "опасное место", чтобыподготовить, насторожить детей на появлениевозможной ошибки.

- Прививаю интерес к чтению.- Развиваю словарный запас детей.Функциональная грамотность не формируется тотчас

и сама по себе. И развить сразу весь комплекс свойств,входящих в понятие "функциональная грамотность",невозможно. Это длительная целенаправленная работа,и эпизодическое использование развивающих заданийне принесёт желаемого результата. Все упражнениянужно проводить систематически, целенаправленно.Тогда и только тогда можно добиться положительногорезультата.

Приведу в качестве примера несколько упражнений.I Внимательно посмотрите на следующие слова.

Попытайтесь к каждому из них прибавить по одной буквеслева так, чтобы получилось новое слово.

вал ельтом ленькол роведа рубкаII Какое из слов каждой строчки не сочетается с

первым словом. Зачеркни его.Часы - спят, стоят, идут, спешат;Солнце - греет, веет, сияет, светит:Ветер - дует, веет, гудит, молчит.III Расставь слова каждой строки в последо-

вательности, отражающей порядок событий.А) Убежал, испугался, увиделБ) Читает, открывает, закрываетВ) Цветёт, созревает, растётIV Большой интерес представляет собой прием

"усиления" орфограммы. "Усилить" орфограмму -значит сделать её более яркой". И обратить вниманиена то место в слове, которое трудно запоминается илегко забывается. Усиление требует большойтворческой активности уч-ся.

Существует немало способов усиления орфограммы.Это сочинение своеобразных рассказов, сказок, стихов,песен, шуток.

Орфограмму при желании можно пропеть,протанцевать, "одушевить"и нарисовать.

Например, в словах одуванчик, монета,кофтанепроверяемые орфограммы напоминают своимочертанием внешний вид самого предмета.

РАЗВИТИЕ ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ ГРАМОТНОСТИ НАУРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ

В статье сообщается о необходимости начинать работу поформированию функциональной грамотности уже с первого класса. Статьяпредназначена для учителей начальных классов с целью обмена опытомработы. Приведены примеры заданий и упражнений, способствующихразвитию умственной деятельности учащихся .

Мақалада функционалды сауаттылықты қалыптастыруды біріншісыныптан бастап қолға алу қажеттілігі жөнінде айтылады. Мақала бастауышсынып мұғалімдеріне тәжірибе алмасу мақсатында ұсынылған. Оқушыныңой-әрекетін дамытуға арналған тапсырмалар, жаттығулар берілген.

The article describes the need to begin work on the development of functionalliteracy from the first class. This article is intended for primary school teachers inorder to exchange experience. Examples of tasks and exercises are shown to pro-mote mental activity of students.


41

¹2 (10) 2016

Запоминание будет эффективным, если ребятазаписывая в свои словарики эти слова - на местеорфограммы нарисуют сам предмет.

V Очень любят ребята игру "Найди лишнее слово".Например, я предлагаю детям следующий словарныйдиктант:

Осень, аллея, Москва, огород, карандаши, сорока,яблоки.

А затем прошу найти "лишнее" слово и объяснитьсвой выбор.

Нередко я даю возможность детям самим придуматьзадание. И они охотно их предлагают:

- списать, поставить ударение, подчеркнутьорфограммы;

- записать слова в алфавитном порядке; и т.д.Такой вид развивает внимание, сообразительность,

орфографическую зоркость, умение найтиотличительные признаки и навык группировки слов повидам орфограмм.

При работе со словарными словами очень полезнопользоваться этимологическим словарём, которыйсделает запоминание графического облика слова немеханическим, а осмысленным.. Нередко обращение кистории слова позволяет мотивировать его современноенаписание.Например, слово малина - в основу названиябыл положен признак плода ягоды, состоящего измаленьких частей. Слово малина образовано от словамалый - маленький.

Такая историческая справка позволяет не тольколучше запомнить написание слова, но и расширитькругозор учащихся.

VI Очень эффективно следующее упражнение всловарно-орфографической работе.

Уберите буквы, обозначающие глухие согласные звуки


и вы узнаете слово, с которым мы познакомимся сегодняна уроке.

П Ф Б К Т Х ЕШ С Р Ч ЁЗ Ц АVII Какографическое письмо. Которое мы преподносим

детям в виде игры "Исправь ошибки Незнайки". Вседети любят поиграть в учителя, а поэтому за работупринимаются с большим энтузиазмом.

Машина мчялась по глаткойдароге. Мы едем кбабушке куляш. Скоро астана. Бабушка жывет на улицегагарина.

VII По своему интересна игра "Слоговица"Перед вами слоговицаПотрудитесь ухитритьсяСлоговицу разгадатьИ слова все-все назвать1 - 2 - 3 - на небе мост семи цветов, _______4 - 5 - 1 - с ней дружит множество певцов, _______6 - 7 - 5 - мишень для шайбы и мяча, _______6 - 8 - бьёт тонкой струйкой из ключа, _______7 - 3 - есть у козы и у быка, _______9 - 1 - она уходит в облака _______Итак, работу по развитию функциональной

грамотности веду на протяжении всего курса начальнойшколы. Систематическая работа над словомспособствует развитию умственной деятельностиучащихся - учит их выполнять целый ряд мысленныхопераций: наблюдение, сравнение, сопоставление,установление сходства и различия. Это в свою очередьведёт к эффективности усвоения норм правописания,прививает интерес и желание решать орфографическиезадачи и развивает функциональную грамотностьучащихся.


1. Перминова Л.М. Минимальное поле функциональной грамотности (из опыта С.- Петербургской школы)//Педагогика. - 1999. - №2. - С.26-29.2. Нарикбаева Л.М., Калиева С.И. Подготовка будущего учителя к работе с одаренными детьми: Методическоепособие. - Алматы: Изд-во АГУ им. Абая, 20013. Холодова О. Методическое пособие. Задания по развитию познавательных способностей "Юным умниками умницам", Москва, РОСТкнига, 2002.4. Кабанова-Меллер Е.Н. Формирование приемов умственной деятельности и умственное развитие учащихся. -М.: Просвещение, 1968.-288 с.5. Батурина Г.И., У.Байер. Цели и критерии эффективности обучения (к постановке проблемы)//Советскаяпедагогика.- 1975. - №4. - С.41-49

42

¹2 (10) 2016

учитель математики КГУ"СОШ №4" г. Семей

БАЯЗОВА МЕРУЕРТКАНАФИЯНОВНА

Класс 9 "Б"Тем а урока: Основные тригонометрические

тождестваТип урока: Закрепление изученного материала.Цели урока:- Образовательная. закрепить умения вычислять

значения тригонометрических функций по известномузначению одной из них; научить выражать однутригонометрическую функцию через другую;

- Развивающая. развитие аналитического исинтезирующего мышления, умений применятьзнания на практике, аккуратности, точностивыполнения действий, самостоятельности, умениеработать в группе;

- Воспитательная. развитие кругозора матема-тических знаний;

воспитание сознательного отношения к изучениюданной темы

Задачи урока:1) Закрепить умения вычислять тригономет-

рические тождества;Оборудование и м атериалы: Кроссворд,

использование доски, наглядные чертежи, наглядныецветочки с примерами, оценочный лист.

Программные средства: MicrosoftWordПлан урока:1) Организационный момент. (2 мин.);2) Актуализация знаний. (8 мин.);3) Закрепление изученного материала ( 20 мин.);4) Решение задач (10мин);5) Домашнее задание.(1 мин.);6) Итог урока. (2 мин.);7) Рефлексия ( 2 мин.);8) Литература.Ход урока:1) Организационный момент: Здравствуйте,

ребята! Сегодня у нас урок закрепления. Работатьбудем в группах. Вы на перемене взяли жетоны ибыли распределены по группам. Группы: sinx, cosx,tgx, ctgx. В ходе урока вы будете получать баллы заправильные ответы, правильное решения задачи, ив конце урока победившая группа получит оценку "5".

2) Актуализация знаний. Сейчас, я вам раздамкроссворды, вы должны найти скрытое слово, на этозадание вам предоставляется 3 мин. Скрытое слово:Тождество. За это задание вы можете набрать 9баллов.

Ответьте на вопрос: Что такоетригонометрическое тождество?

Тригонометрическое тождество - это равенство,в которых входят тригонометрические функции и

которое верно при любых допустимых значения угла- аргумента тригонометрических функций, но неверно, если каждую из функций заменитьпроизвольной величиной.

ОТКРЫТЫЙ УРОК ПО АЛГЕБРЕ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ

В статье описывается ход ведения открытого урока по закреплению темы"Основные тригонометрические тождества". Путем решения различныхзаданий и упражнений успешно и предельно ясно материал предоставленученикам, в чем и состояли образовательная, развивающая ивоспитательная цели данного занятия.

Мақалада "Негізгі тригонометриялық тепе-теңдік" тақырыбындағы ашықсабақты бекіту барысы сипатталады. Тапсырмалар мен жаттығулардыңшешу жолдарын оқушыларға өте түсінікті түрде ұсынған, осылайша, аталғансабақтың білім беру, дамыту, тәрбиелік мақсаттарын көрсеткен.

This article describes the course of conducting an open lesson to consolidate the"basic trigonometric identities." Material is provided for the students by solving vari-ous tasks and exercises , thus educational , developmental goals of the lesson arereached successfully.


8

1

5

6 7

3

4

2

1) Вертикальная ось в координатной плоскости.2) Отношение абсциссы точки В к радиусу окружности.

43

¹2 (10) 2016

3) а+2в - что это такое?4) Единица измерения углов?5) Равенство , которое содержит неизвестное

(переменное).6) Отношение ординаты точки В к радиусу окружности.7) Отношение ординаты к абсциссе8) Выражение, указывающие на сравнение чисел.9) Отношение абсциссы к ординате.

Какие основные тригонометрические тождества вызнаете?


1) 푠푖푛2훼 + 푐표푠2훼 = 1; 2) 푡푔훼 = 푠푖푛훼

푐표푠훼;

3)푐푡푔훼 = 푐표푠훼

푠푖푛훼;

4)푡푔훼 ∙ 푐푡푔훼 = 1; 5) 1

푐표푠 2훼= 푡푔2훼 + 1;

6) 1

푠푖푛 2훼= 푐푡푔2훼 + 1.

Теперь применим эти основные тригонометрическиетождества на практике, для этого выполним следующеезадание. На доске для каждой группы естьопределенный цветочек, сейчас капитаны командывозьмут лепестки этих цветочков и группа должнарешить задания которые написаны на лепестках. Акапитаны команды возьмут сердцевину цветка, изаданное задание будут решать у доски. За это заданиеможно получить 50 баллов. Капитан команды можетдополнительно принести в свою группу 20 баллов.

sinx cosx tgx ctgx

Синий

Зеленый

Красный

Желтый

Оранжевый

Сердцевина

Проверка этого задания:

1) Синий :Вычислите значения: sinx, tgx 푠푖푛훼, 푐표푠훼 = 1 , 0° < 훼 < 90°

푐표푠훼, если 푠푖푛훼 = −12 , 휋 < 훼 <

3휋2

푠푖푛훼, если 푐표푠훼 = 1

2 , 0° < 훼 < 90°

푠푖푛훼, 푐표푠훼 cosx, ctgx

если 푠푖푛훼 = −

2) Зеленый: Упростите выражение: sinx, tgx

1 − 푠푖푛2훼푐표푠2훼

cosx, ctgx

1 − 푐표푠2훼1 − 푠푖푛2훼

3) Красный: Докажите тождества: sinx, tgx

푐표푠2훼 + 푡푔2훼 + 푠푖푛2훼 = 푡푔2훼 + 1 cosx, ctgx

푠푖푛2훼 − 푐표푠2훼 + 1 = 2푠푖푛2훼 4) Желтый: Могут ли одновременно выполняться равенства: sinx, tgx

푠푖푛훼 =17

и 푐표푠훼 = −67

cosx, ctgx 푡푔훼 = 0 и 푐푡푔훼 = −81

5) Оранжевый: Упростите выражение: sinx, tgx

(1 + 푡푔2훼) ∙ 푐표푠2훼 − 푠푖푛2훼 cosx, ctgx

(푐푡푔2훼 + 1) ∙ 푠푖푛2훼 − 푐표푠2훼

6) Сердцевина (задание для капитанов)Докажите, что синус любого угла треугольника всегда

положительный. Верно ли это для косинуса, тангенса,котангенса?

Домашнее задание: 306, 307 ( Автор Абылкасымов,стр 138.)

Итог урока. Подсчитывание баллов и объявленияпобедившей команды.

Рефлексия. Сейчас я вам раздам сердечки, в которыхвы напишете свои имена , затем прикрепите на тотстолбец который вы считаете нужным. Урок понравился,урок не понравился.


1. Алгебра. Учебник для 9 класса общеобра-зовательной школы. А. Абылкасымова, И. Бекбоев,А. Абдиев, З. Жумагулова, - Алматы: Издание: Мектеп,2006 год, 184с

Урок понравился

Урок не

понравился

44

¹2 (10) 2016

Семей қаласыныңШәкәрім атындағы МУ,

2 курс магистранты

ЖҰМАНИЯЗОВАӘЙГЕРІМ

ЖҰМАНИЯЗҚЫЗЫ

Мақалада пәнаралық байланыстар негізінде,кіріктірілген сабақтарды оқыту процесінде жоспарлаужәне жүзеге асырылуы туралы қарастырылады.

В данной статье рассматривается планирование иосуществление интегрированнх уроков в учебномпроцессе на основе межпредметных связей.

This article focuses on the planning and implementationof integrated lessons learning process on the basis of inter-disciplinary connections.

Семей қаласыныңШәкәрім атындағы МУ,

а.ш.ғ.к., доцент м.а.

САДЫКОВАРАЙГУЛЬ

АЛИМГАЗИЕВНА

ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР НЕГІЗІНДЕ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚСАБАҚТАРДЫҢ ЖОСПАРЛАНУЫ ЖӘНЕ ЖҮЗЕГЕ АСУЫ

Қазақстан қабылдаған "Қазақстан Республикасындабілім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналғанМемлекеттік бағдарламасы" республикаға еуропалықбілім беру кеңістігіне интеграциялануға мүмкіндік бередіжәне "өндіріс пен ғылымды интеграциялауда жоғарыбілім беру экономиканың барлық саласы үшін құзыретті,бәсекеге қабілетті кәсіби маман даярлауды қамтамасызетуде маңызды рөл атқарады"[1].

Көпшілігінде психолого - педагогикалық зерттеулеринтеграция мәселелерінің жеке аспектілерін ашады жәнекешенді жағдайын көрсетеді. Пәнаралықбайланыстардың идеясы және өзіндік дидактикалықмәселесіне ауысуы Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,А.Дистервег, К.Д Ушинский сияқты әртүрлі ғасырпедагогтарының теориялық және практикалықізденістерімен байланысты.

Пәнаралық байланыс және интеграция ұғымына орысғалымы педагог К.Д.Ушинский көп үлес қосты. Оның"Адам- тәрбие құралы ретінде" атты жұмысында 7 өзарабайланысты талдай отырып, пәнаралықбайланыстардың психологиялық негіздерін ашты.Оларға: қарама- қарсылық, ұқсастық, уақыт ретімен,мекенімен, талқылау байланысы, жүрек соғысымен жәнедаму байланысы арқылы талдады [2].

Ғылыми интеграцияның пайда болуына байланыстыбілім мен әдістерді қалыптастыруда пәнаралықбайланыстардың қалыптасуы жүрді. Оған дүниетаным,әртүрлі пәндердегі білімдер мен қабілеттерді дамыту,және нәтижеге жету барысы қарастырылды.

Пән бойынша кіріктірілген сабақтар қазіргі уақыттакөптеп өтілуде. Оқушыларға түсінікті болуы, білім менбілік, дағды қалыптастыруда жаңа сабақ ретіндеөткізіледі. Мектептерде оқушылар пәнді дұрыстүсінбегендіктен, сабақтары нашарлай түседі,олардыңалдын алу үшін коррекционды білім берукөмектеседі.Ертеректен бастап оқушыға пәндіқызықтыратын сабақтар өткізіп, білім алуына көмектесуқажет [3].

Ғылыми әдебиеттерде интеграцияның әртүрліаспектілері қарастырылған. Мысалы, көптегенеңбектерде интеграцияның логикалық-әдіснамалықжәне жалпы теориялық мәселелері ашып көрсетілсе,кейбір жұмыстарда техникалық ғылымдар саласындағыинтеграция мәселелері қарастырылған.

Интеграциялық сабақтар келесі талаптарға сай болуықажет:

1. Сабақ оқушыға әртүрлі білімдер беруі қажет;2. Оқытушы оқушылардыңтаным қызығушылығын

арттыру қажет;3. Сабақ оқушылардың ойлау қабілетін дамыту

керек;4. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін көрсету

керек.Мұндай сабақтарды жиі- жиі өткізсе жаңалығы мен

қызығушылығын жоғалтады. Сонымен қатар барлықтақырыптар және оқу бағдарламасының бөлімдерінинтеграциялау маңызды емес [4].

Интеграцияланған сабақты келесі қасиеттерінен көругеболады:

- Интеграцияа негіздің болуы ( мәселе, теория, меңгерутәсілі және обьектісі)

- Білім беру мазмұнын таңдаудағы интеграциялықенгізілім: білім, қабілет, іс - әрекетке жетудегі бағалыбағыттылық формасы;

- Сабақ өткізудің адекватты формасын таңдау,оқушылардың әртүрлі жекешеліктерін дамытудықамтамасыз етеді.

Оқыту әдістемесінде "интеграция" термині - бұл білімберу заңдылықтарын оқытатын ғылым, оқушылардыбелгілі бір оқу процесі арқылы тәрбиелеу, дамыту.

Интеграцияланған сабақтың әдістемесінқарастырайық [5].

1. Интеграцияланған сабақты өткізу мақсаты менміндеттерін анықтап алу.

2. Берілген материалдың мазмұнын қарастыру.Интеграцияланған сабақты өткізу үшін қажет:а) әртүрлі оқу пәндері бойынша бағдарламаны

анализдеу;ә) бірдей тақырыптарды таңдап алу;б) жетекші идеялардың позициясымен байланыстыру;Оқыту әдістері мен құралдарының әсерінен

интеграцияланған сабақтар 3 формада қарастырылады:Жеке, топтық, фронтальды.

Интеграцияланған сабақтардың мақсаттарына сәйкеснәтижелерін қарастыруға болады:

- Пән бойынша білім деңгейінің жоғарылауы;- Интеллектуалдың қабілетінің өзгеруі;- Оқушылардың сөйлеу мәнерінің дамуы;- Оқушылардың эмоциялық дамуы;- Оқушылардың таным қызығушылығының өсуі,

сабақта және сабақтан тыс уақытта активті және жекежұмыс жасауды үйрену;


45

¹2 (10) 2016

Пәндер арасындағы интеграциялық байланыстар- бұлғылымдар байланысы мен жақындастыру процесі.Оқытуіс- тәжірибесінде пәнаралық байланысты "оқу пәндерінің

интеграциясының болашақтағы ақырын қолданылуыүшін даму зонасы" ретінде қолданады, дамытады,ендіреді.


1. "ҚР -ның білім беруді дамытудың 2010- 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы".2. Ушинский К.Д.Собрание сочинений: В 10т. Т8. Человек как предмет воспитания. М., 1949.-776с.3. Хмель Н.Д. Педагогический процесс в общеобразовательной школе, А - А: Мектеп, 1984. -С.252.4. Груздева Н.В. Интеграция как методологический и дидактический принцип (на примере школьногоестественнонаучного образования). Гуманистический потенциал естественнонаучного образования. /.-СПб., 1996.-С. 70-80.5. Мельник Э.Л. Корожнева Л.А. Интегрированное обучение в начальной школе: Теория и практика. - СПб.:КАРО, 2003.-192 с.


46

¹2 (10) 2016

Семей қаласының №3орта мектеп-кешенінің

информатика пәнімұғалімі

КАМБАРОВААЛЬФИЯ

КУАНДЫКОВНА

Данная работа освещает вопросы новыхинновационных технологий в образовании. Такжеавтором рассматриваются особенностипреподавания на основе данных технологий.

Аталған жұмыс білім берудегі жаңа технологиялармәселесіне арналады. Сонымен қатар автор осытехнологияларды қолдана отырып оқытудыңерекшеліктерін қарастырған.

This paper covers the issues of new innovative technolo-gies in education. The author also discusses teaching meth-ods based on these technologies.

Семей қаласының №3орта мектеп-кешенінің

ағылшын тілі пәнімұғалімі

МАҚСҰТОВААЯУЛЫ

БЕЙБІТҚЫЗЫ

БІЛІМ БЕРУДЕ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРХХІ ғасыр- білімділер ғасыры болмақ. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Қазіргі кезде біздің қоғамымыз дамудың

жаңа кезеңіне көшіп келеді, бұл кезең ақпараттық кезең, яғни компьютерлік техника мен оған байланысты барлықақпараттық коммуникациялық технологиялар педагогтар қызметінің барлық салаларына кірігіп, оның табиғи ортасынаайналып отыр. Инновацияның басты мәні бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудыңжаңа әдісі деген түсініктеменің жиынтығы. Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттердісәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Қазіргі дамыған елдер инновациялық идеяларымендүние жүзін жаулап келеді. Бүгінгі күні өмірімізге дендеп еніп, қолданысы кеңейе бастаған "инновация" терминіауыз екі тілде ғана емес, қоғамдық қарым-қатынаста кеңінен қанат жайып келеді. "Инновация" ағылшын тіліненаударғанда "жаңалық енгізу, жаңашылдық" деген ұғымды білдіреді. Егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдаған жолдауында "Біздің міндет жаңа технологияларды, идеялар менкөзқарастарды пайдалана отырып, білім мен бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу" деп ұстаздар қауымының алдынажаңа міндеттер қойды.

Жаңа технологияның басты мақсаттарының бірі баланы оқыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін қалыптастыру,өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру. Педагогикалық технология - педагогикалық іскерліктердің жетістігінежеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Сонымен педагогикалық процесс белгілі жүйе принциптеріндеқұрылатын болғандықтан, педагогикалық техналогия сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Осы принциптердіжалғастырмалы орындау оларға объективті қарым -қатынастарында және педагогтың тұлғасын толық көрсететінжинағы ретінде қалыптастырылады. Педагогикалық технологияны оны жақсы меңгеру дегеніміздің өзі - шеберлік.

"Балаға білім бергенде, алыстан жақынға, таныстан жатқа көшіп, жаңа білімді ескі білімге байлап беру керек" -деп Мағжан Жұмабаев айтқандай, оқыту процесіне жаңа көзқараспен қарау керек.

Сол себептен жаңа технологияларды енгізу арқылы, оқу процесінің деңгейі көтеріледі, қазіргі заман талабынасай дамыған тұлға тәрбиеленеді.

Мұғалім жұмысын жаңа ақпараттық технологиялар негізінде ұйымдастыру әлеуметті-белсенді, бәсекелесугебарынша қабілетті, құзыретті түрде жетілген, дербес тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Педагогикалық технология дегеніміз - оқытушының өзін -өзі ұстай білуі, байқағыштығы, алғырлығы, сөзге шешендігі.Педагогикалық технология ақпаратты өңдеу, сақтау, беру әдістері мен құралдарының табыстарына байланыстыдамудың барлық мүмкіндіктеріне ие бола алатын әлеуметтік технологияның маңызды компоненті болып табылады.Сонымен технология деп белгіленген мақсатты тиімді орындау үшін материалды түрлендіру процестері менәдістерінің жиынтығы, кешеді бірлігін айтуға болады.

Қазіргі мектепке шығармашылық ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық технологияларды жете меңгергенмамандық шеберлігі қалыптасқан мұғалім қажет. Бір уақытта педагог, психолог және оқу-процесін ұйымдастырушытехнолог бола білуі керек. Сонымен қатар оқушының шектеусіз қабілетін дамыта алатындай білім берудің әлемдіккеңістігін құруға қабілетті бола білуі шарт. Бұдан мұғалімнің мамандық шеберлігі анықталады.

Педагогикалық технологияда алғаш рет анықтама берген ғалымдардың бірі - орыс ғалымы В.П.Беспалько. Ол"педагогикалық технологияны практикада іске асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба" деп к?рсеткен.

Б.Т.Лихачев "Педагогикалық технологияны оқу үрдісіне белгілі бір мақсат көздей отырып әсер ететін педагогикалықнәтижеге жетелейтін бірліктердің жүйесі" ретінде көрсетеді, оның үнемі өзгеріп отыратындығын айтады.

Қазақстандағы Ж.А. Қараевтың, Ә.Жүнісбектің және тағы басқа ғалымдардың оқыту технологиялары белсендітүрде қолданылуда.



1. Бейсенова Г. Жаңа ақпараттық технологиялардың тиімділігі., Қазақстан мектебі №6, 20062. Информационные технологии - Москва, 20053. Беспалько В.П. Педагогика технологиясы.1998

47

¹2 (10) 2016

Учитель начальныхклассов средней школы №2

г.Семей

МОСКАЛЕНКО ОЛЬГАЕВГЕНЬЕВНА

В государственных стандартах нового поколенияделается акцент на развитие самостоятельностиучебных действий учащихся начальной школы.Требования, предъявляемые к выпускнику начальнойшколы, предполагают не только овладение учащимисяпредметными знаниями, умениями и навыками, но иразными способами деятельности, которые являютсяосновой ключевых компетентностей. На первой ступениобучения важно заложить основы готовности к решениюпроблем, готовности к самообразованию, готовности киспользованию информационных ресурсов,коммуникативной компетентности.

Особенностью изучения курса по "Литературномучтению" на уровне начального образования являетсяорганическое единство следующих направлений: сампроцесс чтения, совершенствование навыка чтения,развитие читательских умений и способностейполноценного восприятия, понимания ивоспроизведения текста. Кроме того, важным условиемявляется овладение обучающимися культурой речи, чтодостигается их участием в разнообразной речевойдеятельности - чтении, слушании, говорении, письме.

Задача учителя начальной школы состоит в том, чтобыизменить организацию традиционного урока, включитьспециально организованную деятельность учащихся вобразовательный процесс на основе использованиясовременных подходов, направленных на реализациюопределенных видов учебной деятельности, таких,например, как готовность осваивать новые технологии,адаптироваться к иным условиям труда.

Помимо стандартных заданий, определённых рамкамипрограммы по курсу "Литературное чтение", современ-ный урок требует применения компетентностно-ориентированных заданий, направленных наформирование следующих ключевых компетентностей:

коммуникативную (результат освоения средствкоммуникации, необходимых для продуктивноговзаимодействия с окружающей средой (социумом));

информационную (результат освоения способовработы с информацией, ИКТ, ПК);

компетентность разрешения проблем (результатовладения ЗУН, обеспечивающими самореализацию,самосовершенствование, саморазвитие младшегошкольника);

компетентность самоорганизации (результат усвоенияпроектно - исследовательских, творческих умений,позволяющие полноценно использовать личные

ресурсы).Компетентностно - ориентированные задания

направлены на:развитие ключевых компетентностей. формирование активной, самостоятельной и

инициативной позиции учащихся в учении;развитие обще-учебных умений и навыков; развитие познавательного интереса учащихся; реализацию принципа связи обучения с жизнью;Что же представляют собой компетентностно -

ориентированные задания? Хуторский А.В. считает, чтооно обязательно должно содержать стимул, задачнуюформулировку, указание на источник информации,бланк для выполнения задания (если оно подразумеваетструктурированный ответ), инструмент проверки.

Каждая составляющая компетентностно-ориентированного задания подчиняется определеннымтребованиям, обусловленным тем, что компетентностно-ориентированное задание организует деятельностьучащегося, а не направляет лишь на воспроизведениеим информации или отдельных действий.

Как же происходит рождение учениками личногообразовательного продукта?

Стимул мотивирует учащихся на выполнениедеятельности, эмоционально насыщает урок, описываеткакие- либо жизненные (проблемные) ситуации,стимулирует ребят на активную работу.

Задачная формулировка точно указывает надеятельность учащихся, необходимую для выполнениязадания. Она задаёт деятельность, формулируеттребования к ответу. Здесь главное для учителякорректно сформулировать задачу, учитывая уровеньучащихся. На данном этапе формирую аспектыпервичной обработки информации, планированиеинформационного поиска.

Бланк для выполнения задания задаёт структурупредъявления учащимся результата своей деятельностипо выполнению задания. Форма для фиксации ответазависит от формы проведения контроля (письменнойили компьютерной). Место для фиксации ответа должнобыть чётко обозначено.

Работая с компетентностно-ориентированнымзаданием, учащиеся осваивают аспект публичноговыступления, учатся соблюдать нормы публичной речии регламент, готовят план выступления, работают свопросами, заданными на уточнение и понимание.Формируется продуктивная групповая коммуникация.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ КОМПЕТЕНТНОСТНО - ОРИЕНТИРОВАННЫХЗАДАНИЙ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ

В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ

Статья посвящена вопросам использования и значения компетентностно-ориентированных заданий на уроках литературного чтения в начальнойшколе. Работа будет интересна учителям начальных классов и студентампедагогических ВУЗов.

Мақала бастауыш мектептегі әдебиет сабағында құзіреттіліккебағытталған тапсырмалардың қолданылуы мен мәніне арналған. Жұмысбастауыш сынып мұғалімдеріне және педагогикалық бағыттағы жоғары оқуорындарының студенттеріне арналады.

The article is devoted to the use and value of competence-oriented tasks in les-sons of literary reading in elementary school. Work will be interesting for primaryschool teachers and students of pedagogical universities.


48

¹2 (10) 2016

Ученики самостоятельно следуют заданной процедурегруппового обсуждения, разъясняют свою идею илиаргументируют своё отношение к идеям других членовгруппы. Тем самым развивается коммуникативнаякомпетентность.

После того как учащиеся выполнят компетентностно-ориентированное задание, им предлагается модельныйответ. Это перечень вероятных верных и частичноверных ответов для задания открытого типа с заданнойструктурой ответа.

На этом этапе у учащихся формируется аспект оценкидеятельности, когда дети выполняют текущий контрольсвоей деятельности по заданному алгоритму. Или жеоценка результата (продукта) деятельности, когда учениксравнивает характеристики запланированного иполученного продукта и делает вывод о соответствиипродукта замыслу. Происходит оценка собственного

продвижения (рефлексия), дети указывают на сильныеи слабые стороны своей деятельности, называютмотивы своих действий. Всё это формируеткомпетентность разрешения проблем.

Поэтому несомненное достоинство компетентностно- ориентированных заданий заключается в том, что онине только формируют ключевые компетенции, но иявляются средством оценивания уровня сформиро-ванности компетенций у учащихся.

Использование компетентностно-ориенти-рованных заданий на уроках литературного чтениясоздаёт условия, способствующие поддержаниюприродного любопытства учащихся, их интереса истремления к самостоятельной работе надрешением проблем, а учителю даёт возможностьдостичь более высоких результатов в освоенииданной предметной области.



1. Блинова В.И. ,Сергеев И.С. Как реализовать компетентностный подход на уроке и во внеурочной деятельности:практическое пособие. М: АРКТИ, 2007.2. Крылова О.Н. "Литературное чтение" "Тестовые задания". - М., Экзамен".20113. Лебедев О.Е Компетентностный подход в образовании. Школьные технологии - 2009.4. Лезина О. М. // Проблемы и перспективы развития образования: материалы междунар. заоч. науч. конф. (г.Пермь, апрель 2011 г.).Т. I. - Пермь: Меркурий, 2011. - С. 147-150.5. Сборник теоретических и практических материалов "Компетентностно-ориентированные задания на урокахрусского языка и литературы". Методические рекомендации. - Костанай, 2011.6. http://www.openclass.ru/blogs/210207.. Васютина И.В. Внедрение компетентностно-ориентированных заданийв начальной школе.7. http://festival.1september.ru/articles/584814/ Компетентностно-ориентированные задания для итоговой аттестацииучащихся начальной школы

49

¹2 (10) 2016Ïåäàãîãèêà

Семей қаласы № 39 ортамектептің математика пәні мұғалімдері

САГАДИЕВА РАИСА МАГАВЬЯНОВНА,ЖАКАНОВА КЛАРА МАКЕНОВНА,САЛИХОВА АЙМАН РАХИМОВНА

Еліміздің экономикалық жүйесі шаруашылықтыжүргізудің жаңа формалары мен әдістерін стандарттыемес экономикалық формулалар мен арақатынастардыенгізу, қолданбалы экономикалық ойлаудың тууы менқалыптасуына байланысты сапалы өзгерістерді басынанкешіруде. Осыған байланысты экономикалықреформалардың қоятын басты талабы жоғарыпрофессионалды дамыған тұлғаны тәрбиелеу.Математиканың мектептік курсы оқушылардыңөнеркәсіппен ауылшаруашылығы өндірісінің негіздерінигеруге көмектеседі, бұл оқушыларға экономикалық білімжәне тәрбие берудің маңызды жолдарының бірі.

Нарықтық қатынастар экономикалық өмірге дендепенуіне байланысты, қоғам талабына сай мектепматематика курсының кейбір тарауларына ерекше көңілбөліп, оқушыларға экономикалық мазмұнды есептершығарту керек. Республика көлемінде шығатын газет -журнал беттерінде жарияланатын есептердіңэкономикалық хал - ахуалын белгілейтін таблицаларғашолу жасап, түсіне білулері қажет, әсіресе, белгіліматериалдарды, диаграммалар мен таблицаларды,мазмұнды есептерді оқушылар өздері құрып, шешебілгендері жөн.

Оқушыларға математика сабағында экономикалықбілім беруде пәнаралық байланыстың маңызы зор.Себебі, математикалық әдістер тарихта, экономикалықгеографияда, қоғамтануда, физикада және т. б. пәндердекездесетін экономикалық ұғымдар мен көрсеткіштердітүсіндіруге қолданылады. Алайда, экономикалықмазмұндағы математикалық есептер оқушылардың жасерекшеліктеріне, білім деңгейіне сай болуы керек.

Экономикалық мазмұндағы есептерді зерттеу әдеттеқарастырылатын объектінің барынша қарапайымматематикалық моделін құрастыру мен талдауданбасталады. Бірақ, одан кейін модельді нақтылау, оныобъектіге толығырақ сәйкестендіру қажеттігі жиі кезігеді.Бұл әртүрлі себепке байланысты туындайды: барыншадәл келу талабымен, объект туралы математикалықмодельде көрсетілуі қажет жаңа ақпарат пайда болумен,бастапқы модельдің қолданылуы шегінен шығатынпараметр көлемі ұлғаюымен айқындалады. Кез келгенқоғамда материалды, әлеуметтік, интеллектуалдыөндіріс ресурстарының шектеулі саны болады.Сондықтан да қоғамға күнделікті үш негізгі есепті шешугетура келеді:

1. Қандай товарлар және қандай көлемде шығарылуытиіс;

2. Бұл товарлар қандай үлгіде шығарылуы керек;3. Бұл товарлар кім үшін шығарылуы керек.Қай товарға сұраныс көп болған болса, сол товарды

өндіруде көбірек пайда табуға болады. Өндірушінің бірғана өнім түрі емес бірнешеуін өндіруінен ұсыныстыңөзгеруі мүмкін. Егер өндірілмеген өніміне баға артатынболса, онда өндірушілер сол өнім түрін шығаруғаұмтылады. Мысалы, компьютерлерге сұраныстыңкөбеюіне сәйкес көптеген жиһаз шығаратын фабрикаларкомпьютерге арналған жиһаздар шығара бастайды.

Есеп: Екі түрлі өнім шығаратын өнеркәсіптің қуатыкүніне 200 өнімнің бірінші түрінен немесе күніне 600өнімнің екінші түрінен шығарады. Өнеркәсіптіңтехникалық бақылау бөлімі өнімнің қай түрі болса дакүніне 300 - ін тексеруге мүмкіндігі бар. Өнімнің біріншітүрінің құны екіншісінен 2 есе қымбат екені белгілі болса,өнеркәсіпте ең көп түсім беретіндей өнімнің әр түріненкүніне қанша шығару керек? Жауабы: күніне 450 өнімшығару керек.

Математика сабағында мазмұнды экономикалықесептер шығарудағы басты мақсат: математиканыоқытуда оптимальді шешімдерді табуға арналғанесептерді қарастыру; оқушыларға өмірге байланыстықарапайым экономикалық терминдердің (еңбекөнімділігі, сұраныс, ұсыныс, шығыс, өнімнің өзіндік құны,пайда) математикалық мазмұнын ашу.

Математика сабағында мазмұнды есептерді шешуарқылы оқушылар жаңа жағдайлармен танысады,математикалық теорияларды оның шешімін табуғақолдануды үйренеді, есеп шешуге қатысты жаңаәдістерді немесе математиканың тарауларын оқыпүйренеді. Басқаша айтқанда, есептерді шешу арқылыматематикалық білімі мен білігін дамытады. Күнделіктіөмірге қатысты практикалық есептерді шешу барысындаоқушы математикалық білімін қолдануды үйренеді.Қазіргі экономикалық жағдайларға байланыстымектептерде математика сабағында экономикалық білімберу мәселесіне аса назар аудару қажет. Бүгін мектептеоқып жүрген жасөспірімдер ертең - ақ маманданғанжұмысшы, жеке кәсіпкер иесі. Олар қажетті практикалықдағдылар мен теориялық білімді мектептен оқыпүйренгендері тиімді. Жеке кәсіпкер материалды тиімдіпішіп, үнемдей білсе және тағы басқа, қыруар пайдатапқан болар еді.

Қазіргі кезде қай жинақ банктеріне барсаңыз да жеделдепозиттер таблицалары ілулі тұрады. Олардың біріжеке тұлғаға, ал екіншісі заңды тұлғаларға арналған.Жеке тұлғаларға арналған жедел депозиттертаблицаларының біріне шолу жасайық. Жылдықпроценттер көлемі. Депозиттер көлемі 1 ай 3 ай 6 ай 9ай 12 ай100 000 - ға дейін 16 20 21 22 23100 001 - нан500 000 - ға дейін 17 21 22 23 24500 000 - нан астам 1822 23 24 25.Таблицаны өз дәрежесінде түсіну үшін

ҚАЗІРГІ НАРЫҚТЫҢ ТАЛАБЫ -ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМДЕНДІРУ

Авторы рассматривают вопросы использованиязадач с элементами экономики на урокематематики. Представлены некоторыеэкономические термины. Работа будет полезнаучителям математики в школах.

Авторлар сабақта экономика элементтеріменбірлескен тапсырмалар мәселелерін қозғайды.Бірнеше экономикалық терминдер берілген. Мақаламатематика мұғалімдеріне арналады.

The authors consider the questions of use of problemswith economy of elements on a math lesson. We presentsome of the economic terms. The work will be useful toteachers of mathematics in schools.

50

¹2 (10) 2016

оқушылар төмендегі мәселелерді білуі керек: Жайпроцент - әр жыл (немесе салым мерзімі) өткен сайынжылдың түсімі есепке алынып, келер жылдың түсіміалғашқы салым бойынша есептелінеді. Күрделі процент- процентті табысқа есептейтін процент. Кредит үшінпроцент - кредит (несие) бергені үшін банкілер өндіріпалатын төлем, оның мөлшері кредиттің көлеміне,жылдық төлем мөлшеріне, сондай - ақ экономикалықконъюктура факторлеріне байланысты.

Банк - кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтыңбос ақша қаржысын тарту мен жинақтауды жәнетөлемдерге делдалдық жасауды (пассив операциялар),сондай - ақ, ақша, бағалы қағаздар эмиссиясын, қысқамерзімді кредит беруді, қайтарылатын, төленетін жәнемерзімі әр түрлі несие беруді (актив операциялар) жүзегеасыратын кредит қаржы мәселесі.

Депозиттер - 1) банкілер мен жинақ кассаларындағыақша салымдары; 2) клиенттер банкіге қоятын белгілібір талапты қуалайтын банк кітаптарындағы жазбалар;3) кредит мекемелеріне сақтауға берілетін бағалы

қағаздар (акциялар мен облигациялар); 4) тәуелді, сотқакелуді қамтамасыз ету үшін сот және әкімшілікмекемелеріне ақшалай жарна төлеу; 5) кеденмекемелеріне төленетін жарналар мен баж салықтарымен алымдардың төленуін қамтамасыз ету.

Маркетинг - шаруашылық қызметінің тауарлар менқызмет жөніндегі тұтынушылар бизнесі және мемлекетсұранысын қанағаттандыратын мақсатын көздейтін түрі.Материалдық экономика - теориялық экономиканыңэкономикалық жүйелерде заңдылық пен тиімділіктіанықтау үшін математикалық модельдеуді және әдістердіқолданатын бағыты.

Менеджмент - 1) жалдамалы кәсіби басқарушы;2) өндірістік басқару жөніндегі маман;3) спортшылардыңжаттығуын, жарысын, т. с. с. ұйымдастыратын кәсібиспорттағы іскер адам.

Сонымен қорытындылай келе, математикалықмодельдер пәнаралық есептерді шешу құралы болаотырып, оқушылардың математикалық ойлауындамытуға септігін тигізеді деген түйінге келеміз.



1. "Мұғалім кz" Республикалық журнал № 5- 20112. "Математика информатика" Республикалық журнал №3-20133. "Қазақстан мектебі Математика" Республикалық журнал № 4 -20144. "Оқыту, тәрбиелеу технологиясы" Республикалық журнал № 1 -2014

51


Семей қаласының № 35 орта мектебінің бастауышсынып мұғалімдері

СУЛЕЙМЕНОВА КУЛЬДЖАМАЛБАЙГАЛИЕВНА,

КҮНСЛЯМОВА МЕЙРАМГҮЛ МҰРАТҚЫЗЫ

Жалпы ұлттық деңгейдегі 12 жылдық жалпы орта білімберудің басты мақсаты - еліміздің әлеуметтік,экономикалық және саяси өміріне белсенді қатысуғадайын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дайындау.Бәсекеге қабілетті жеке тұлға деп өмірдің қайсаласында болмасын еркін де нақты, жауапкершілікпенойлайтын, әр түрлі жағдайларға бейімделе білетін,бойында шығармашылық қасиеттері қалыптасқантұлғаны айтамыз.

Осыған орайда мектебімізде оқушыларды аймақтықкомпонент негізінде зерттеу-ізденушілік іс-әрекеткебаулу; жүйелі түрде қатыстыру; жан- жақты тәрбиелеумақсатында 1 сынып оқушылары арасында "Бізізденімпаз баламыз" таңдау сабағының бағдарламасыжәне оқушыларға арналған зерттеу-ізденушілік дәптеріұсынылады.

Таңдау сабағының өзектілігі: Зерттеушілік - балатабиғатына тән құбылыс. Білуге деген құштарлық,бақылауға тырысушылық тәжірибеден өткізуге дайынтұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауғаталпынушылық қасиеттер балаға тән дәстүрлі мінез.

Таңдау сабағының мақсаты: 1 сыныпта дүниетанупәніне арналған "Біз ізденімпаз баламыз" атты таңдаусабақтары және сабақтан тыс уақытта оқушылардыңзерттеу- ізденушілік жұмыстарын ұйымдастырутәжірбиесін талдау, оның тиімділігін анықтау.

Міндеттері:1. Тақырып бойынша теориялық мәлімет бере отырып,

оқушыны ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы менбілігін игерту.

2. Зерттеу жұмысының барысын, жоспарын құру.3. Эксперименттік жұмыс жасау барысында, оқушыны

қоршаған ортаны танып білуге құштарлықтарын арттыру.4. Тақырып бойынша қорытынды жасау арқылы,

оқушының таңдаған бағыты бойынша өзінің дамудеңгейіне шығуына мүмкіндік туғызу, ғылыми жобақорғауға дағдыландыру.

"Біз ізденімпаз баламыз" таңдау сабақтарының өткізілутүрлері:

1. Зерттеу сабақтары2. Шығармашылық сабақтар3. Практикалық сабақтар4. Теориялық- қортындылау жұмысы: ғылыми жобалар

қорғау.Зерттеудің әдіс- тәсілдері:- Бақылау- Әңгімелеу, салыстыру- Практикалық жұмыс- Теориялық материалдарды жинақтау;

- Тақырып бойынша материалдарды іріктеу;- Ақпарат көздерінен мәлімет алу, тәжірибе жасау,

сұхбат алу,қорытынды жасау, ғылыми жоба қорғау;Оқушылардың зерттеу- ізденушілік таным белсен-

ділігін, қызығушылығын арттыру мақсатында жұмыс әртүрлі формада жүргізіледі:

- Топтық жұмыс- Жұптық жұмыс- Ата-анамен баланың жұмысы- Өзіндік жұмысыКүтілетін нәтиже:Оқушылардың ынтасының, қызығушылығының артуы.Жасампаз және өнерпаз тұлғаның қалыптасуы.Зерттеу жұмысының алға қойған мақсатының

орындалуы, дәлелденуі.Алдымен зерттеу тақырыбын таңдағанда, балаларға

қызықты болатынын, сол затты көре алатындай, ұстайалатындай мүмкіндік болуы қажет. Оның мақсаты-таңдалған зат бойынша жан-жақты ақпараттыжинастырып, шағын баяндама дайындайтынын алдын-ала түсіндірілуі керек. Әрине, бұл жұмыс түрі кішкентайоқушылар үшін күрделі және жаңа. Оларға ақпараттытабу үшін көптеген тәсілдер бар екенін айтып түсіндіруқажет.

Зерттеу жұмыстары жалпы жүйесінің негізгі кезеңдері:1. Проблеманың өзектілігі (болашақ зертеулерді

анықтау, проблемаларды табу);2. Зерттеу саласын анықтау (негізгі мәселелерді

белгілеу);3. Зерттеу тақырыбын таңдау (зерттеу шеңберін

белгілеу);4. Шешімге келу тәсілдерін анықтау, жүйелеу (зерттеу

әдістерін таңдау);5. Зерттеу жүргізудің жүйелілігін анықтау;6. Ақпаратты жинау, реттеу (алған білімдерін есепке

алу);7. Алған материалдарды жинақтау, талдау (белгілі

әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, материалдардыжинақтау);

8. Есеп беруге дайындалу (негізгі түсініктерге анықтамаберу, зерттеу нәтижесі бойынша хабарлама дайындау);

9. Баяндама (зерттеу нәтижелерін құрбылары алдындабаяндау, сұрақтарға жауап беру).

Зерттеу- ізденушілік технологиясын қолданудың түпкімақсатының бірі оқушыларда жинақтаған материалды, өткізілген тәжірибелерді талдап, одан қорытындышығару, мәнді - мәнсіздерін ажырату, бақылағанөзгерістерге қорытынды жасай отырып, аймақтық

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАҒЫ ТАҢДАУ САБАҚТАРЫНДА ЗЕРТТЕУ -ІЗДЕНУШІЛІК ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ

В статье рассматриваются вопросы организацииисследовательской деятельности учащихсяначальных классов. Освещены цели, задачи и методыисследований на уроках. Также представленаметодическая разработка факультативногозанятия.

Мақалада бастауыш сынып оқушыларыныңзерттеу қызметтерін ұйымдастыру мәселелеріқарастырылған. Сабақта зерттеудің мақсаты,міндеттері және зерттеу әдістері көрсетілген.Сонымен қатар, факультативтік сабақтыңәдістемелік үлгісі берілген.

The article deals with the organization of research ac-tivity of primary school children. When covering goals,objectives and methods of research in the classroom. Alsopresented methodical development of extracurricular ac-tivities.

52

¹2 (10) 2016

компонентпен байланыстырып логика, математика, дүниетану, әдебиеттік оқу сабақтарымен тығыз байланысыанық көрінеді.

Уақыт көлемі,сабақтың жиілігі: аптасына 1 сағат, жылына 33 сағат"Біз ізденімпаз баламыз" таңдау сабағының тақырыптық күнтізбе жоспары (1 сынып)


№ Тақырып Сағат Күні

1 Күз 1 2,3 Менің атым - ..... 2 4 Күз қандай түсті болады? 1 5,6 Менің шыққан тегім 2 7 Өсімдіктердің мүшелері 1 8,9 Өсімдіктердің тіршілігіне қажетті жағдайлар 2 10,11 Өсімдіктердің тіршілігіне қажетті жағдайлар 2 12,13 Өсімдіктердің өсу мерзімі 2 14 Егер де мен күн болсам.... 1 15 Балықтың жасын анықтау 1 16,17 Қардың әсемділігі 2 18,19 Құстардың қысқы тіршілігі 2 20,21 Жануарлардың қысқы тіршілігі 2 22 Аңдар қалай жасырынады 1 23,24 Бөлме өсімдіктерін күту және бақылау 2 25,26 Мысық немесе итті бақылау 2 27,28 Өлі табиғаттың тірі табиғатқа әсері 2 29,30 Көктем қандай түсті? 2 31,32 Мен ең бірінші бәйшешекпін 2 33 Қорытынды сабақ 1

Бастауыш сынып оқушылары табиғатта болып жатқан құбылыстарды бақылауды үйренді. Оларды қоршағанортаны, заттарды, құбылыстарды танып, байланыстарын зерттеуге қызығушылықтарын білдірді. Сондықтан зерттеужұмыстарын жүргізуде оқушылар белсенділік көрсете біледі.

Осыған орай практикалық бөлімде төмендегі жұмыс түрлері ұсынылады.3.1. Сабақ үлгілері3.2. Ғылыми жобалар үлгілері3.3. Ата-анамен баланың зерттеушілік жұмысы: "Семей орманы. Адамның зиянды істері"3.4. Оқушылардың шығармалары, эссе, ой-толғау, сурет салу, сурет бойынша әңгімелеу3.5. Оқу жылының соңында оқушылардың білімін анықтау мақсатында тест құрастыру ұсынылады.3.1. Сабақ үлгісіСабақтың тақырыбы:. Менің шыққан тегім.Сабақтың мақсаты: 1 Әр оқушы өзінің есімі жөнінде ғылыми зерттеу қорғайды2. Ататек туралы мағлұмат беру, ұлттық дәстүрді дәріптеу3.Оқу дағдысын қалыптастыра отырып, білімін тереңдету.Сабақтың көрнекілігі: әр оқушының көрнекілігіОқыту әдісі: Әңгімелеу, сұрақ-жауап, жоба қорғау.Сабақтың мазмұны.І Ұйымдастыру.1 Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.ІІ Мақсат қою: тақырыбын, мақсатын хабарлау.ІІІ Өткенді аяқтау1. "Менің атым- ....." тақырыбындағы ғылыми зерттеулерін қорғауҮІ Жаңа сабақ1 . Ататек туралы мағлұмат беру.2. Жұмыс мазмұнын түсіндіруМақсаты: Өзімнің шыққан тегімді анықтау.

Болжамы:__________________________________________________________

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ КҮНДІЛІГІ

№ Мерзімі Жұмыс мазмұны Зерттеу әдістері Ескертулер

1 Ата- анамен сухбаттасу арқылы мәлімет жинақтау

іздену

2 Шежіреге сүйену арқылы мәлімет жинау

Зерттеу-ізденушілік

53


3 Ауылдың көнекөз қариясымен сұхбаттасу


4

Мұрағатта жұмыс істейтін қызметкерлерімен кездесу және сұхбаттасу


5 Тарихи деректер арқылы мәлімет жинақтау

бақылау

ҮІІ Үй тапсырмасы: "Менің шыққан тегім" мәлімет жинақтау3.2. Ғылыми жобалар үлгісіДүниетану сабақтарының жүктемесіне 33 сағат бөлінгендіктен 1 сынып оқушылыры үшін "Біз ізденімпаз баламыз"

таңдау сабағының тиімділігін байқауға болады. "Өсімдік топтары", "Өсімдік мүшелері", "Шөп текті өсімдіктердіңмүшелері", "Жеміс", "Тұқым", "Көкөніс", "Өсімдіктердің көбеюі" атты тақырыптармен танысты. Сондықтан алынған"Өсімдік тіршілігіне қажетті жағдайларды анықтау", "Өсімдіктердің өсу мерзімін анықтау" зерттеу жұмыстары орындыжәне тиімді өткізіледі.

Зерттеуге пияз, бұршақ алынғаннан кейін пияз, бұршақ жөнінде баяндама дайындалды, пияздың, бұршақтыңмүшелері зерттелінді. Тәжірибе өткізілген бойы оқушылар өздері суарып, топырағын қопсыту т.б. жұмысарын өзеріктерімен белсене атқарды.

"Өсімдік тіршілігіне қажетті жағдайларды анықтау" ( 1 эксперимент)Шаймерденов Нариман "Пияздың пайдасы" атты баяндама дайындады.Пияз - тағам дәмін кіргізетін аса пайдалы бақша дақылы. Египеттіктер оны өте тәтті зат санап, мереке күндері

ғана қолданған. Пияз қалдықтары тіпті египеттік перғауындардың табыттарынан да табылған. Жер жүзінде пияздың400-ден астам түрі кездеседі. Қазақсанда жабайы пиядың 108-дейі бар.

Күнделікті тамаққа пайдаланылатын кәдімгі пиязды тамақ және дәрі реінде халық өте ерте уақыттан беріпайдаланып келеді. Құлаққа суық тиіп ауырғанда, естімей қалғанда пияздан алынған шырынға мақтаны ылғалдапалып, құлаққа салып қояды. Пияздың сөлі қақырық түсіріп, жөтелді басуға көмектеседі. Үгілген пияз суын жараныжазатын дәрі, сондай-ақ терінің қышынып, қабуына қарсы ем ретінде пайдаланады. Пияздың жапырақтары Сдәруменіне бай. Оны сығып алған сөлін балмен араластырып, көзге жақса көздің көруі жақсартады. Соныменқатар бетке әжімтүсірмеу үшін және түскен әжімді кетіру үшін пияздың шырынын азырақ суға араласырып беткежағады.

Пияздың мүшелерімен танысу- Тамыр- Пиязша- Жапырақтары"Өсімдік тіршілігіне қажетті жағдайларды анықтау" зерттеу жұмыстары.Бірінші зерттеу сұрағы анықталды:№1 қорытынды: Өсімдіктің дамуына су қажет№2 қорытынды: Өсімдік тіршілігіне ауа қажет№3 қорытынды: Өсімдік тіршілігіне жылу қажет №4 қорытынды: Өсімдік тіршілігіне жарық қажет№5 қорытынды: Өсімдік тіршілігіне қорек қажетӘр тәжірибені өздері орындап толық ғылыми қорытынды жасауға мүмкіндік туындады.

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ КҮНДІЛІГІЗерттеу тақырыбы: "Өсімдіктердің іршілігіне қажеі жағдайларды анықтау"

Мерзімі Жұмыс мазмұны Зерттеу әдәстері Ескерту

Өсімдік топтарымен танысу

Оқулықпен жұмыс

Өсімдік мүшелерімен

танысу

Оқулық,мәлімет жинақтау, баяндама дайындау,

бақылау

Баяндама жасау әдісімен танысу

1 тәжірибе Бақылау, оқулық, күнделік бақылау дәптерімен жұмыс

Өсімдік тіршілігіне су қажет


Өсімдік тіршілігіне ауа қажет


Өсімдік тіршілігіне жарық қажет


Өсімдік тіршілігіне жылу қажет

5 тәжірибе Бақылау, оқулық, күнделік, бақылау дәптерімен жұмыс

Өсімдік тіршілігіне қорек қажет

54

¹2 (10) 2016

Зерттеу-ізденушілік технологиясын "Біз ізденімпаз баламыз" таңдау сабағында қолдану барысында бізтөмендегідей қорытындыға келдік. Мектепте бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлға ретінде өздігінен дамуымен тәрбиесіне және оқу жұмысын мұғалім, оқушылар мен ата- аналардың ынтымақтастығы, гуманизациялаупринциптері негізінде ұйымдастыруға ерекше мән беріліп отырған қазіргі кезеңде бағалаудың рөлі, қызметтік түбегеліөзгеріп, ол тәрбиелеуші, дамытушы, бақылаушы және басқарушы қызмет атқаруы тиіс.

Бұл технологияны қолдану жүйесінде қамтамасыз ететіндей мүмкіндіктер мол. Себебі бұл жүйеде:- тәжірибе жүргізу барысында күнделікті бақылап бағалауды және мұның барысында байқалған өзгерістерді

оқушылар күнделіктеріне белгілеп отырады және бұл жұмыс бастауыш сыныптан басталуы тиіс;- мұғалім тарапынан жүргізілетін жұмыс оқушыларға оқу нәтижесінде бақылап бағалаудың дағдысын

қалыптастырады;- бүкіл бақылау - бағалау үрдісі әрі оқушыда өзінің және сыныптас жолдастарының оқу нәтижесіне деген жоғарғы

жауапкершілік сезімін тәрбиелейді.- ғылыми зерттеу - ізденушілік жұмысын жүргізу барысында ата - аналар өз тараптарынан көмек көрсете білдіЗерттеу - ізденушілік технологиясын қолдануда мұғаліммен бірге оқушыларда ғылыми жобаға жан-жақты

дайындалуына және оны табысты өткізуіне, шығармашылық ізденісіне жол сілтеуге және дүниетану сабағы бойыншашеберлігін шыңдай түсуіне өзіндік үлес қосады. Сабақ барысында мұғалімнің және оқушының іс-әрекетткерініңжиынтығы әрдайым белгілі нәтижеге жетуге қандай жолмен, қандай әдіс-тәсілдер және жұмысты ұйымдастыруарқылы жетудің мүмкіндігі мұғалімнің теориялық және практикалық білім деңгейіне, шеберлігіне, шығармашылықізденісіне тәуелді түрліше көшілетін мәселе.



1. ҚР 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2005 жыл2. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы. 2007, наурыз3. "12 жылдық білім" Республикалық ғылыми - әдістемелік және ақпараттық - сараптамалық журнал 2006, № 44. Бабанский Ю.К.. Методы обучения в современной общеобра-зовательной школе. - Москва: Просвещение,1985. - 208 с.5. Жексенбаева Ү.Б. "Зерттеушілік оқыту технологиясы" (Бастауыш мектепке)6. Жексенбаева Ү.Б. "Организация научно-исследовательской деятельности школы"7. Жексенбаева Ү.Б. "Мен зерттеуге үйренемін дәптері".8.М.Жұмабаев. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. -160 б.9. Г.Қ.Нұрғалиева. Педагогиканық логикалық-құрылымдық курсы, - Алматы, 1996.10. Кенжеғұлова А. Жаңа тақырыпты материалдандырылған әрекет түрі бойынша меңгерту. /А.Кенжеғұлова. //Бастауыш мектеп.- 2001.- №4.- 14 б

55


"№3 жалпы орта білім беретін мектеп - кешенініңмұғалімдері

УЗБЕКОВА БАЯН ХАНАТОВНА.РАМЬЯНОВА АНАР МАУЫТХАНОВНА

Бұл тәрбие сағаты оқушылардың ойлау қабілеттеріндамыта отырып, болашақ мамандыққа байланыстыұғымдарын тереңдетіп, қызығушылықтарын арттыру,мамандық әлемінің түрлілігі туралы түсінікқалыптастыру. Мамандықтарға ата - аналар көмегіменсипаттама беру, қыр - сырын ашу. Оқушылардың бойынажақсы қасиеттерді сіңіру, мамандық таңдай білуге,еңбексүйгіштікке тәрбиелейді.

Сынып: 9 сыныптарМақсаты:1. Мамандықтар жайлы білімдерін толықтыру.2. Мамандықта бағдарлама білуді дамыту.3. Мамандықты таңдаудан жауапкершілік сезімін

тәрбиелеу.Өткізу барысы:Сыныптар 2 топқа бөлінеді. Әрбір топтан 5 оқушы

қатысады. Топтың атын құрады. Әрбір дұрыс жауап үшінбелгіленген ұпай беріледі. Ең көп ұпай жинаған топжеңімпаз атанады.

- Сәлеметсіңдер ме, құрметті оқушылар! Бүгінсендермен мамандықтар әлеміне саяхат жасаймыз.Ойынымыз 2 раундтан тұрады. "Ойшылдар"интеллектуалды ойнына қош келдіңіздер!

1 раунд

"МАМАНДЫҚТЫҢ БӘРІ ЖАҚСЫ"КІРІКТІРІЛГЕН АШЫҚ ТӘРБИЕ САҒАТЫНЫҢ ҮЛГІСІ

Данная работа представляет собой разработкуоткрытого урока для 9 класса, направленного напрофессиональное ориентирование школьников.Работа будет полезна учителям и психологам.

Аталған жұмыс 9 сыныпқа арналған кәсіптікбағдарға бағытталған ашық сабақ жоспары болыптабылады. Жұмыс мұғалімдерге және психологтарғаұсынылады.

This work is the development of open lesson for grade9, aimed at professional orientation of students. The workwill be useful for teachers and psychologists.

Адам - табиғат 100 300 500

Адам - техника 100 300 500

Адам - белгілеу жүйесі 100 300 500

Адам - көркем бейне 100 300 500

Тапсырмалар:Адам - табиғат 100"Адам - табиғат" бағытының еңбек объектілері

(жануарлар,өсімдіктер,жер бедері, ауа, су,т.б.)Адам - табиғат 300Тірі организмдерді және олардың қоршаған ортамен

өзара әрекеттестігін зерттейді. Бұл бағыттың кейбірмамандары тірі организмдер туралы білімді толықтырумақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді.

Басқалары бұл білімді қолданбалы мақсаттақолданады: жаңа дәрі - дәрмектер жасау, егінді көтеру,қоршаған орта жағдайын жақсарту үшін. (агроном)

Адам - табиғат 500Үй, спорттық және лабораториялық жануарларға

қамқор болады, сонымен қатар адамдардыжануарлардың жұқпалы ауруларынан қорғайды. Олмедициналық мәселелерді, сыртқы жарақаттарды

анықтайды, операция жасайды, рецептілер жасайды,жануарларға түрлі аурулардан егу жасайды.Жануарлардың иесіне оларды күту бойынша кеңестербереді.

(мал дәрігері)Адам - техника 100Ол ұзақ күрделі полиграфиялық үрдісті аяқтайды. Ол

басылған беттерді соңғы өнімге, яғни кітапқа, журналға,каталогқа айналдырады. Мұндай мамандық мамандарыкітап фабрикаларында, типографияда және көбейтуаппараттары бар мекемелерде жұмыс істейді. (редактор)

Адам - техника 300Бұл мамандық адамды механикалық шеберханаларда,

жөндеу цехтарында, техникалық қызмет көрсету жәнежедел жөндеу станцияларында еңбек етеді. Оларавтокөліктердің техникалық жағдайын бақылайды,ақауларды жойып, жөндей жұмыстарын жүргізеді.(автомеханик)

Адам - техника 500Нан өндіру кәсіпорындарында жұмыс істейді. Ол

арнайы құралдарды қолдану арқылы нан өнімдерінпісіреді. Сонымен бірге қамыр жасау және қамыр бөлумашиналарымен жұмыс жүргізеді, қамыр илейді,қамырдың, өнімнің дайын болуын анықтайды. (технолог)

Адам - адам 100Оның негізгі міндеті - азаматтардың және ұйымдардың

заңды қызығушылықтары мен еркіндіктерін, құқықтарынқорғауды жүзеге асырады. Ең алдымен ол - құқық білгірі.Адамға кез келген жағдайда заңгердің кәсіби кеңесі қажетболғанда ол осы маманға жүгінеді (заңгер)

Адам - адам 300Негізгі міндеті - жасөспірімдердің бақылаусыз қалуын

және құқық бұзушылығын алдын алу, оларға қосымшаәсер ету. Жұмысының мағынасы - жасөспірімдерді өзуақытында жаман қылықтардан алдын - алу, алдындаөз жүріс - тұрысына жауапкершілігін арттыру. (инспектор)

Адам - адам 500Жаттықтырушылар іс - әртекті түрлерінің ерекшелігі

бойынша оларды балалар,жасөспірімдер жәнеересектер спорты деп бөледі. Бірінші деңгей адамдардыспорт мектептері мен секцияларда жұмыс істейді. Екіншідеңгей - республикалы, қалалық құрама командаларыүшін спортсмендерді дайындаумен айналысады. Үшіншідеңгей - чемпиондар мен рекордсмендер, яғни жоғарысанаттағы спортсмендермен жұмыс. (жаттықтырушы)

Адам - белгілеу жүйесі 100Бұл мамандық міндеті оған артылатын

жауапкершілікке байланысты. Ол қоңырауларға жауапбереді, қажеттілігінше анықтамалық ақпарат береді,

56

¹2 (10) 2016

басшыға қажетті мәліметтерді қабылдап, өз уақытындаақпаратты жеткізеді, келіссөздерді ұйымдастырады,отырысқа дайындық бойынша әкімшілік жұмыстыатқарады және т.б. (хатшы)

Адам - белгілеу жүйесі 300Олар қоғамның экономикалық дамуын талдау

мақсатында мәліметтер жинағын жасайды. Оларқолдану саласына байланысты экономикалықжоспарлаудың түрлі әдістері мен процедураларынжасайды. (экономист)

Адам - белгілеу жүйесі 500Адам кез - келген ұйымға жүгінгенде құжаттар қажет.

Ал кейбір мәселелері барлық қажетті құжаттардыболғанымен адам өзі шеше алмайды. Мысалы, сіз басқаадамға пәтерді ауыстыру немесе өз жалақыңызды алуқұқығын бергіңіз келеді, немесе отбасылық құндылықтымұражайға сыйлағыңыз келсе. Мұндай актілер заңдыкүшке ие болу үшін олар заңды түрде бекітілуі тиіс.Құжаттарды заңды түрде рәсімдеумен кім айналысады?(нотариус)

Адам - көрем бейне 100Оның шығармашылығына объектісі - үй бөлмесінен

қаланың орналасу жүйесіне дейінгі түрлі масштабтағыкеңістіктер болып табылады. Іс - әрекеттің негізгі түрі -жобалау. Жобалау сыртқы түрін, көлемді - кеңістік пішінімен бейнесін ғана қамтып қоймайды, сонымен бірге,функционалдық жағдай, конструктивті сапа бойыншасұрақтарға шешеді. (Архитектор)

Адам - көрем бейне 300Журналдар, кітаптар мен газеттерге басып шығару

үшін адамдарды және оқиғалар жағдайын суреткетүсіреді. (фотограф)

Адам - көрем бейне 500Үш өлшемді кеңістіктегі жұмысты жобалайды. Әр түрлі

пішінді құяды, жапсырады. Әр түрлі материалдардықолданады: саз, сымдар,гипс, пластик, металл. Немесеағаштан және тастан пішіндер қияды. Кейде әр түрліматериалдар қоспасын жасайды. (скульптор)

2 раунд

Еңбек құралдары 300 500 1000

Жаңа мамандықтар 300 500 1000

Өз салаларында табысқа жеткендер

300 500 1000

Анаграммалар 300 500 1000

Жаңа мамандықтар 300Жылжымалы мүлік сатылымы бойынша маман. Жеке

немесе фирмада жұмысістейді, жер бөлігі, құрылыс, тұрғын, үймен келіссөздер

жүргізеді. (риэлтор)Жаңа мамандықтар 500Адам көбінесе фирма жұмыскерлер байланысы

арқылы тауарды сатады. (торговый представитель)Жаңа мамандықтар 1000Фирманың немесе тұлғаның имиджін маман; сайлау

алды және жарнамалық компанияларда жұмыс істейді;ұйымның корпоративті мәдениетінің көтерілуіне атсалысады. Талаптар: көркемдік білім, креативті ойлау.(имиджмейкер)

Ұмытылған мамандықтар 300Бұл мамандықтың атайы әуенді қорапшамен

байланысты. Аспаптың атайы 17 ғасырдағы ең әйгілі"Прекрасная Катрин" әнінен шыққан. (шарманщик)

Жаңа мамандықтар 500Олар халыққа маңызды оқиғалар жайында

ақпараттандырады. Олар түрлі хабарландыруларды,жаңа мемлекеттік қаулы, бұйрықтарды және т.б.айқайлап айтатын. (жаршы)

Жаңа мамандықтар 1000Олар халықты жалпыға маңызды оқиғалар жайында

ақпараттандырады. Олар түрлі хабарландыруларды.Жаңа мемлекеттік қаулы, бұйрықтарды және т.б.айқайлап айтатын. (иллюзионист)

Өз салаларында табысқа жеткендер 300Шын есімі - Габриэль, Коко лақап аты арқылы бәрі

білетін, атақты француз модельдері, бірнеше миллионтұрмыс иегері. 1913 жылы өз саудасын ашып, өзіндіккиім үлгілерін жасайды, үлкен ұмтылыспен сән әлемінеенеді. Ол өз клиенттеріне керемет өзгерістер ұсынады:қысқа шаш үлгісі және өзінің атақты "қара кішкентайкөйлегін", естен кетпес хош иісті әтірлері бүгінгі күнгедейін сапалы болып табылады. (Коко Шанель)

Өз салаларында табысқа жеткендер 500Толық есімі - Уильям Генри Гете III "Майкрософт"

корпорациясының негізін құлаушы, компьютерліктехниканың әлемдік көшбасшысы. Іскер әлеміндегі еңбай адам, ең жас миллиардер әлемдік тарихқа еңген.Соған 25 жасында жетті. (Бил Гейтс)

Өз салаларында табысқа жеткендер 1000Толық аты - Уолтер Элайлас - американдық режиссер,

продюсер, мультипликационды фильмдер мен ертегілербойынша танымал. Оның студиясы ары қарай жұмысынжалғастыру үшін оған жаңа кейіпкерді табу керек еді.Осылайша атақты тышқан Микки Маус туды. (УолтДисней)

Анаграммалар 300ШҰСЫЛЫРЫҚ (құрылысшы)Анаграммалар 500РӘГІРДЕ (дәрігер)Анаграммалар 1000НЙИДРЕАЗ (дизайнер)Қорытынды. Ең көп ұпай жинаған топ жеңімпаз

атанады. Топтар марапатталады.

Еңбек құралы 300Өзі кірден арылмас,Ізінен кір табылмас. (сыпырғыш)Еңбек құралы 500Ағаш мойын, шойын бас,Осы мықты мойымас.Мықтап тұрып ұрады,Мықты жерге тығады. (балға)Еңбек құралы 1000Қос таяқ, бастары дөңгелек.ТұтастыКеседі бөлек-бөлек. (қайшы)


1. Қоянбаев Ж.Б. "Педагогика" Алматы2. Мұқанов М.М. "Жас және педагогикалық психология" Алматы


57


Воспитатели ГККП "Детский сад №64 "Асыл бөбек"с нарушениями опорно - двигательного аппарата,

г.Астана

КАМАЛОВА ЗАБИРАХАН ТОЛЬЖАНОВНАДЖУМАБЕКОВА ГАУХАР ХАЛЫКОВНА

Цели:- формирование целостного восприятия окружающего

мира;- развитие навыков самостоятельного освоение и

применения новой информации;- приобщение ребенка к искусству, формирование

эстетического вкуса;- Образовательные: закрепление акустико-

артикуляционной характеристики звука Ж,совершенствование навыков составления предложенийс предлогами,

- Коррекционные: четкое произношение звука Ж вслогах, словах и предложениях; развитие фонема-тического слуха и восприятия; звуко-буквенный анализслова; развитие связной речи с использованием приемовмнемотехники; развитие внимания, мышления, о-

- Воспитательные: формирование взаимопонимания,самостоятельности, инициативности.

Оборудование: Интерактивная доска.Индивидуальный раздаточный материал: карточки

для звуко-буквенного анализа.Ход занятия1. Организационный момент.Логопед: Сегодня к нам в детский сад пришли гости.Гости дорогие, важные такие.В группе здесь у нас сидят,И на нас на всех глядят.И не строго, а с улыбкой.Очень теплой и простой.Гости нас встречают с вами…Чем ответим? Добротой!Давайте пожелаем нашим гостям доброго утра.

Скажем все вместе: "Доброе утро!"2. Сообщение темы занятия.Логопед: Сегодня мы отправимся в путешествие в

страну, где каждый из вас хотел бы побывать. Это -страна Сказок. Но чтобы начать путешествие мыдолжный сделать артикуляционные упражнения."Лошадка", "Часики", "Змейка", "Заборчик", "Чашечка"

(Педагог читает стихотворение и выставляет фигуркиглавных героев на доске.)

В мире много сказокГрустных и смешных,И прожить на светеНам нельзя без них.Лампа Аладдина,В сказку нас веди,Башмачок хрустальный,Помоги в пути!

ОТКРЫТОЕ ИНТЕГРИРОВАННОЕ ЗАНЯТИЕ ЛОГОПЕДА И ВОСПИТАТЕЛЯ"ПУТЕШЕСТВИЕ В МИР СКАЗОК "ЗВУК [Ж]. БУКВА Ж"

В данной статье представлено интегрированноезанятие логопеда и воспитателя. Поставленыобразовательные, воспитательные икоррекционные цели, определен ход занятия , атакже необходимые материалы и оборудование.

Аталған мақалада логопед және тәрбиешініңкіріктірілген сабағы ұсынылған. Білім беру, тәрбиелікжәне түзету мақсаттары, сабақ барысы, соныменқатар, қажетті материалдар мен құрылғыларберілген.

This article provides an integrated lesson of therapistand educator. It is shown educational and rehabilitativegoals, determined the course of the lesson, as well asthe necessary materials and equipment.

Мальчик Чиполлино,Мишка Винни-Пух -Каждый нам в дорогеНастоящий друг.Пусть герои сказокДарят нам тепло,Пусть добро навекиПобеждает зло.Логопед: Алладин и Жасмин приглашают к себе в

гости не только нас, но и свой любимый звук.Послушайте еще раз, как звучат их имена и скажите,какой звук вы услышите?

Дети: Звук Ж.3. Акустико-артикуляционная характеристика

звука Ж.Выставляется звук.Логопед: А вот и звук Ж. Давайте вспомним и

расскажем его характеристику.Произнесите еще раз: "Жжж".Логопед: Где находится язычок?Дети: Широкий язык поднять к нёбу, но не касаться

его.Логопед: Покажите рукой, какой язык.Из ротика выходит с жужжанием теплый воздух.Какой это звук - гласный или согласный?Дети: Согласный.Логопед: Твердый или мягкий?Дети: Звук Ж всегда твердый.Логопед: Кружочком какого цвета мы его обозначим?Дети: Синего. (Логопед окрашивает звук в синий цвет.)Логопед: Звук Ж звонкий или глухой?Дети: Глухой.Логопед: Вот и познакомились мы со звуком Ж.Логопед: А теперь ребята давайте дадим нашим

глазкам отдохнуть.(гимнастика для глаз на интерактивной доске )4. Произнесение звука Ж в слогах с разным

ритмом и интонацией.Логопед: Ребята посмотрите кто к нам в гости

пришел? Это кто? Я Джин из сказки Алладин пришелпутешествовать. И хочу поиграть в игру "Повторялки"Правило игры простые, я произношу слоги а выповторяете.

Джин произносит и повторяет вместе с ним слоги сразным ритмом и интонацией.

5. Произнесение звука Ж в словах.Логопед: А вот и замок Жасмин. Жасмин приглашает

вас к себе в гости в свой замок.Логопед: Возьмите слова со звукам Ж, положите

58

¹2 (10) 2016

перед собой. Жасмин просит вас назвать все предметыв замке, в названиях которых есть звук Ж, и определитьего место в слове.

Один ребенок называет слово, определяет место звукаЖ, остальные повторяют

6. Произнесение звука Ж в предложениях спредлогами В, Из, За, Из-за.

Логопед: А теперь Жасмин приглашает вас и своихдрузей поиграть в игру "День, ночь"

Возьмите выложите перед собой схемы предлогов.- Ночь, закрыли глаза. (Убираются фигуры героев со

стола, а на доске добавляются их нарисованныеизображения.)

- День, открыли глаза. Посмотрите, наши друзьяспрятались.

Алан, подойди ко мне и скажи: "Где спряталасьЖасмин?"

Ребенок: Жасмин спряталась за шкафом.Логопед: Какой предлог в этом предложении?Ребенок: Предлог За.Логопед: Покажи ее. Покажите все предлог За. (Дети

поднимают схему предлога.)Логопед: Ночь. Закрыли глазки. (Убираются

изображения героев и выставляются на стол их фигуры.)Логопед: День. (Дети открывают глаза и находят тень

нужного героя.)7. Физкультминутка под " Жук " на ковре.Логопед: - А теперь Джин предлагает вместе с ним

спеть их любимую песенку. "Жил на свете добрый жук"8. Произнесение звука Ж в стихотворении по

мнемотаблице.Логопед: Посмотрите, какая коллекция игрушек у

Жасмин.Давайте поближе рассмотрим, что Жасмин хранит в

своей комнате.(фото на интерактивной доске)Логопед: Магди, назови, что лежит на полке.Логопед: Саша, что лежит на столе?Логопед: Айбек , что лежит на палу?Джин: сочинил веселую считалку и предлагает вам

ее выучить.Послушайте ее:Вот шипящая считалка: Чашка, ложка и мешалка, Кружка, нож и поварешка, Кошка, пышка и лепешка.Дети произносят еще раз хором. Затем по одной

строчке 4 ребенка.Логопед: Молодцы, ребята! Теперь мы отправляемся

дальше в путь.

Но сначала мы сделаем пальчиковую гимнастикуРаз, два, три, четыре, пять!Вышли пальчики гулять!Этот пальчик - гриб нашел,Этот пальчик - чистит стол,Этот - резал,Этот - ел.Ну, а этот лишь глядел!9. Звуко - буквенный анализ слова.Выставляется фото на интерактивной доске "Замок

Жасмин".Логопед: Посмотрите, мы подошли к домику одного

из наших сказочных друзей.Хотите узнать, кто живет в этом домике?Чтобы узнать, кто здесь живет, нам надо определить,

с какой буквы будет писаться каждое слово. Мадина назови первую картинку. С какой буквы

напишем слово попугай? (С буквы П). Найди и прикрепибукву П.

А теперь прочитаем, какое слово у нас получилось?Ребенок: Попугай.Логопед: Да, здесь живет попугай и давайте про

него мы споем песенку.Логоритмика, с сопровождением музыки11. Знакомство с буквой Ж.Попугай сидит на веткеЯркой красочной расцветки.Он, конечно, настоящийИ по-русски говорящий.Иногда кричит по- птичьи.Птица всё же! Для приличьяЗамолчит минут на пять,А потом - опять кричать!Логопед: Джин хочет познакомить вас с буквой,

которая дружит со звуком Ж . (Пишется буква Ж.) Какназывается эта буква?

Дети: буква Ж.Логопед: Давайте посмотрим, как будем писать эту

букву. (Логопед объясняет и показывает написаниебуквы.) Давайте попробуем в воздухе прописать этубукву. Посмотрите, как я напишу ее на доске.

Развитие внимания.Логопед: Джин приготовил для вас еще одно задание.

Возьмите ручку. Вы видите буквы, среди которых надонайти букву Ж и обвести кружочком (показать на доске).

12. Итог занятия.Логопед: Вот и подошло к концу наше путешествие.

С каким звуком вы познакомились сегодня? А с буквой?Вы, ребята, молодцы и Джин вас награждает захорошую работу медалями.


59


КГУ "Средняя школа имениБ.Момышұлы" с.Урждар

Урджарского района ВКО

АЛЬМУХАМЕТОВАКАМАЛХАН

БАШИРОВНА

Цель урока: проанализировать образы главных героев романа; обучить составлению опорного конспекта; сделатьвывод об основном конфликте романа.

Ход урокаІ. Опрос домашнего задания.1. Викторина: Чей это портрет? (На интерактивной доске портреты героев романа)а) "…боевой генерал 1812 года, полуграмотный, грубый, не злой русский человек, всю жизнь тянул свою лямку,

командовал сперва бригадой, потом дивизией…"(отец Николая Петровича Кирсанова)б) "…барин лет сорока с небольшим, в запыленном пальто и клетчатых панталонах … мы видим его в мае

месяце 1859 года, уже совсем седого, пухленького и немного сгорбленного, он ждёт сына, получившего, как некогдаон "сам, звания кандидата"

(Кирсанов Николай Петрович)2. "…человек высокого роста, в длинном балахоне с кистями … обнажённая красная рука … ленивый, но

мужественный голос, лицо длинное и худое, с широким лбом..."(Евгений Васильевич Базаров)3. "…человек среднего роста, одетый в тёмный английский сьют, модный низенький галстук и лаковые полусапожки,

на вид ему было лет 45; его квадратно обстриженные седые волосы отливали темным блеском, как новое серебро…"(Павел Петрович Кирсанов)4. "…Аркадий оглянулся и увидел женщину высокого роста, в черном платье, остановившуюся в дверях залы.

Она поразила его достоинством своей осанки. Обнажённые её руки красиво лежали вдоль стройного стана, красивопадали с блестящих волос на покатые плечи лёгкие ветки фуксий"

(помещица Анна Сергеевна Одинцова)5. "…высокий худощавый человек, взъерошенными волосами и тонким орлиным носом, одетый в старый военный

сюртук нараспашку.Он стоял, растопырив ноги, курил длинную трубку и щурился от солнца"(Василий Иванович Базаров)6. "…кругленькая, низенькая старушка в белом, чепце и короткой пёстрой кофточке"(Арина Власьевна Базарова)ІІ. Работа в группах. Составление характеристики героев. Таблица на интерактивной доске.

УРОК РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В 10 КЛАССЕ.ВЗАИМООТНОШЕНИЕ БАЗАРОВА С КИРСАНОВЫМ

ПО РОМАНУ И.С. ТУРГЕНЕВА "ОТЦЫ И ДЕТИ"

Данная методическая работа представляет собой пример разработкиурока по русской литературе для 10 класса средней школы. Спецификаданного урока литературы как искусство слова - это анализхудожественного текста романа "Отцы и дети". Цель урока: посмотретьна роман "изнутри", не только познакомиться героями, но и определить ихрасстановку, выяснить некоторые особенности творческой манерыписателя. Методическая работа будет интересна учителям и методистамсреднего образования.

Аталған әдістемелік жұмыс орта мектептің 10 сыныбының орыс әдебиетіпәніне арналған сабақ жоспары болып табылады. Бұл сабақтың ерекшелігі"Әкесі және балалары" романының көркем мәтініне сараптама жасалуында.Сабақтың мақсаты кейіпкерлермен танысып, оларды орындарын анықтап,жазушының шығармашылық мақамының кейбір ерекшеліктерін біліп қанақоймай, романға терең үңілу болып табылады. Әдістемелік жұмыс ортамектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге арналады.

This methodological work represents the example of the development of a lessonon Russian literature for 10 secondary school. Specificity of the lesson of literatureas art of the word - is the analysis of a literary text of the novel "Fathers and Sons."Purpose: To look at the novel "from within", not only to meet the heroes, but also todetermine their alignment, to find out some of the features of the creative manner ofthe writer. Methodical work will be of interest to teachers and methodologists ofsecondary education.

Герой Характеристика Инф ормация

Внешность

Происхождение

Воспитание

Черты характера, образование

Общ ественно-политические взгляды

Отношение с окружаю щими

Речь, логика

60

¹2 (10) 2016

ІІІ. Составление и работа с опорными конспектами. 1. Система образов романа «Отцы и дети». Сообщения учащихся. Работа в группах.

2. Кольцевая композиция (через неё показана эволюция героя)

Марьино (усадьба Кирсановых)

Родители Базарова Никольское

(небольшой домик (имение Одинцовой) Мелкопоместных дворян)

Базаров

Н.П. Кирсанов П.П. Кирсанов Аркадий Кирсанов Одинцова Ситников, Кукшина Родители


ІV. Работа с текстом. Взаимоотношения Базарова с Н.П. Кирсановым и П.П. Кирсановым, народом.Перечислить основные события, описанные в 5-11гл. (Вопросы записаны на доске)- Какой основной общественный конфликт лежит в основе романа? В столкновении каких героев он раскрывается

особенно отчетливо?- Какие первые впечатления сложились у Базарова и Кирсанова друг о друге?- Что особенно выделил автор в портрете Базарова?- Какие черты характера Павла Петровича вы могли бы назвать, прочитав его портретное описание?- Что вы можете сказать о Николае Петровиче?- Каковы у Базарова взаимоотношения с простым народом?Ребята зачитывают соответствующие отрывки из текста романа, комментируют и делают вывод по следующим

вопросам:1. Найти в тексте ответ на вопрос: как понимают нигилизм отцы и дети?2. С каким новым героем знакомимся в 5 главе?3. Как относится Базаров к искусству? Зачитайте его афоризм.4. Как реагирует на его слова Аркадий? Вспомните, как Николай Петрович читал Пушкина по дороге.Задание 1-группе. Глава 7. Расскажите историю жизни Павла Петровича.Вывод: Базаров и братья Кирсановы - люди разные по социальному и психологическому облику.Задание 2-группе: Проведите параллель с содержанием романа и биографическим фактом из жизни писателя:"…войдя в законное владение имением в Спасское-Лутовинове после смерти матери, Тургенев распустил

значительную часть дворовых на свободу, а пожелавших того крестьян перевел с барщины на оброк…"V. Анализ идеологического конфликта в романе.Как вы думаете, что преобладает в 10 главе: описание, повествование, диалог?1. Первая линия спора - зачитать отрывок по ролям, прокомментируйте, кто победил в споре? Отношение к

дворянству, аристократии и ее принципам.2. Вторая линия спора - о принципах нигилистов. Зачитать отрывок из текста.- Каково отношение Кирсанова к этой позиции Базарова?- Есть ли в романе единомышленники Базарова?- В чем их разница?3. Третья линия спора о русском народе.- Каким же представляют себе характер русского народа Павел Петрович и Базаров? Зачитать и

прокомментировать.- Кого же крестьяне скорее признают? Докажите текстом.4. Четвертая линия спора - расхождения во взглядах на искусство и природу.Задание 3-группе: Павел Петрович нашёл слабое место у Базарова и решает взять реванш. Он считает, что

нигилизм, "эта зараза", уже далеко распространился и захватил область искусства. Зачитайте прав ли ПавелПетрович, говоря так о художниках-шестидесятниках?

- Найдите в тексте, что ещё Базаров говорит об искусстве?- Кто является противником Базарова в споре?- Как же смотрит Базаров на природу?- Как решается эта линия спора?(В 11 главе появляется пейзаж. Все приметы вечера утверждают о существовании вечной красоты. Так решается

последняя линия спора).VІ. Итог урока.Опрос по закреплению знаний по теме "Идейные разногласия Базарова и Кирсановых старших":1. Выделите основные вопросы спора.

61


2. Есть ли у нигилистов принципы?3. В чём слабая сторона взглядов Базарова?4. Как относятся к народу Базаров и Кирсановы?5. Прав ли Базаров в своем отрицании искусства?VІІ. Домашнее задание.Выпишите из романа цитаты, объясняющие отношение главных героев к любви и к её месту в жизни человека.


1. Писарев Д.И. Литературная критика в трех томах. Том первый. Л., "художественная литература", 19812. Герцен А.И. Еще раз Базаров. Собрание сочинений. М., 1960.

62

¹2 (10) 2016

Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы,Қосағаш ауылы Ш.Уалиханов атындағыорта мектептің тарих пәнінің мұғалімі

КАКИМОВА АДЕМИ РЫСБЕКОВНА

Мәңгілік Елдің тұрағы - ұлттық мемлекет. Біздіңтарихымыз көне сақтар мен ғұндардың,Көктүріктер менҚазақ хандығының ұлттық мемлекет құру идеясынанегізделген. Сол идея жүзеге асқан ғасырларда Ұлыдала дәуірлеген, мемлекеттігінен айырылған замандаұлардай шулаған.

Қазақ халқының ерік-жігері ерекше ғой. Ішкі-сыртқыжаулармен сан ғасыр қиян-кескі айқасып жүріп,түбіндеайы оңынан туатындығына иланды.Қандай қиямет болсада Ұлы Даланың ұраны байрағы құламайтынына сенді.Алтайы алтынмен,Ұлытауы күміспен, Алатауыаспанмен,Қаратауы көктүріктің киесімен көмкерілгенұлан өңір келер ұрпаққа мәңгі мұра болыпқалатындығына күмән келтірмеді.

Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев"Қазақстан -2050 Стратегиясында "Қазақ Елі" идеясынжайдан жай көтеген жоқ. Мәңгілік Ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.Ол арман - әлем елдерімен терезесі тең қатынасқұратын, әлем картасынан ойып тұрып орын алатынТәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман - тұрмысыбақуатты, түтіні түзу шыққан, ұрпағы ертеңіне сенімменқарайтын бақытты Ел болу еді. Біз бұл армандардыақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасынқаладық.

Біз Президенттің: Мен қоғамда "Қазақ елінің ұлттықидеясы қандай болуы керек?" деген сауал жиі талқығатүсетінін көріп жүрмін. Біз үшін болашағымызға бағдарететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтінидея бар. Ол - Мәңгілік Ел идеясы. деген ұлағатын ұдайыбасшылыққа алуға тиіспіз. Тәуелсіздікпен бірге халқымызМәңгілік Мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі,тәуелсіздіг іміздің тірегі - Мәңгілік Елордамыздытұрғыздық.

Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың МәңгілікБолашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ -Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің ҰлттықИдеясы - Мәңгілік Ел!

Бүгінде әлемге қарасаң тар жол тайғақ кешкентаңдаулардан аяқ алып жүргісіз.Олардың әрқайсысыталай-талай қыл-көпірден өткен және әр ұлттыңтағдырын шешуде.Ұлттық мүдделер алпарысыпжатыр.Сол айқасқа өзіне жаһандық деген ат қойып алғанеуропалық таңдаудың айдарынан жел еседі.

Мәңгілік ел - елдің біріктіруші күші, ешқашантаусылмас қуат көзі. Ол "Қазақстан -2050"Стратегиясының ғана емес, ХХІ ғасырдағы Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШПРЕЗИДЕНТІ Н.Ә.НАЗАРБАЕВТЫҢ "МӘҢГІЛІК ЕЛ"

ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ҮЛЕСІ

В данной статье рассматривается вклад национальной идеи"Мәңгілік ел" Президента Н. Назарбаева в развитие РеспубликиКазахстан.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың"Мәңгілік ел" ұлттық идеясына қосқан үлесі қарастырылған.

This article discusses the contribution of the national idea "Mangilikate" President Nursultan Nazarbayev in the development of the Re-public of Kazakhstan.


мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! ЖаңаҚазақстандық Патриотизм дегеніміздің өзі - МәңгілікЕл! Ол- барша Қазақстан қоғамының осындай ұлықұндылығы.

Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызғамақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де "МәңгілікЕл" деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю -бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оныкөздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып,дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстаудеген сөз.

Мәңгілік Ел идеясының бастауы тым тереңдежатыр.Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз "Түркіжұртының мұраты-Мәңгілік Ел" деп өсиет қалдырған.Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздіңтамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынынкөрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін - Елдіңбірлігі.Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жердеешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес.Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырғанбиіктерінің ең басты себебі - бірлік, берекесі.

Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасындабүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімніңтілі мен ділін мансұқтатамай, барлық азаматтарғатең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтыпкелеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең бастыбайлығымыз Ел бірліг і болуы керек. Осынаужалпыұлттық құндылықты біз әрбәр жастың бойынасіңіре білуге тиіспіз.

2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгібиіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестержылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстанхалқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өттік.Осынау тарихи белестер Жаңа ҚазақстандықПатриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлгеие. Соның ішінде, тарихи жадымызды қайтажаңғыртып, жастарымыздың бойында тарихи санақалыптастыруда, әсіресе, Қазақ хандығының 550жылдық мерейтойын атап өтудің бөлек екендігідаусыз.

Қазақ хандығының құрылуының 550 жылдық тарихыжөніндегі көптеген іс-шаралар еліміздің барлықөңірінде кеңінен атап өтілді. М.Х.Дулати атындағыТараз мемлекеттік университетінде, республика Үкіметібекіткен Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтудіңтұжырымдамасы аясында және Білім және ғылым

63


министрлігінің қолдауымен өткен "Қазақ "хандығымыңжылдықтар тоғысында: тарихи сабақтастық жәнеқазіргі кезең" тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция осындай ауқымды іс-шаралардың бір парасы.Аталмыш форумныңжұмысына Қытай, Германия, Қырғызстан,Ресей,Өзбекстан сияқты алыс-жақын шет елдерден жәнеелімізге танымал маман ғалымдар қатысып, еліміздіңтарихи қалыптасуы мен дамуына қатысты тыңдеректерді ортаға салды.Бұл ғылыми мәжілісЕлбасымыздың "Мәңгілік Ел" идеясының қазақстандықмоделін әлемге танытуға, Қазақ еліміздің әлемдікқауымдастық алдындағы беделін арттыруғабағытталды.

Күні кешеге дейін бұралаң жолда, бұрмалауға көпұшыраған ұлттық тарихымыз өзге елдің мүддесі,көзқарасы тұрғысынан жазылды. Ең өкініштісі, көптегендәл тарихи деректерге, дәледенген ғылымизерттеулерге, батыл ойлар мен тың көзқарастарғажол берілмеді. Енді өз тізгініміз өз қолымызғатигенде, төл тарихымызды өзіміз тереңдете зерттеп,ғылыми дәлел-дәйекпен жазуымыз қажет. Содан соң,төрткүл дүние алдында айқара ашып,қалың ел менұлағат күтетін ұрпағымызға насихаттап жеткізуімізкерек. Сол жаңа көзқарас тұрғысынан жазылған тарихқазақ ұлтының өзіне мақтаныш сезімін туғызуы тиіс,өзге халықтар біздің шынайы тарихымызға құрметпенқарауы қажет. Өйткен, ұлт Тәуелсіздігінің алтын діңгегіұлттық тарихымызда жатыр. Ал ұлттық тарихымыз-халқымыздың мәңгілік бойтұмары!

Елбасымыздың "100 нақты қадамнан" тұратын Ұлтжоспары- Ұлтты есейту жолындағы бағдарлама болыпсаналады. Неге 100 қадам?! Өйткені бәрі айқын,дәлелді және нақты.Оның ішінде 15 қадам-мемлекеттік аппараттың кәсібиліг ін түбегейліарттыруға бағытталса, 19 қадам- сот жүйесі мен құқыққорғау органдарының жұмысын жаңғырту жөніндегітиімді іс-қимыл,50 қадам- жоғары технологияныэкономикалық өсім және адами капиталды дамытудыынталандыратын, тікелей қазақстандықтардың өмірсүру сапасын жақсартуға бағытталған нақтышешімдер, 6 қадам- қоғам бірлігі мен Қазақстандағыбіртектілікті нығайтуды көздейді.10 қадам- Үкіметжұмысының тетіктерін жетілдіруді, қоғамдық бақылаудыкүшейту мен азаматтардың атсалысуын ұлғайтудықамтамасыз етеді.

Қоғамдық идеалы, нақты жоспары жоқ халық дамиалмайды. Қазақстанның ширек ғасыр ішіндеосыншама табыстарға қол жеткізуінде стратегиялықжоспарлаудың, биік мақсаттар арқылы ұлттыжігерлендірудің орны аса зор. Елбасы о бастанқоғамды әлем деңгейіндегі асқақ мақсаттарғаұмтылуға шақырып келеді. "Қазақстан-2050"Стратегиясы, "Нұрлы Жол" Жаңа ЭкономикалықСаясаты, "100 нақты қадамнан тұратын Ұлт жоспары,озық 30 елдің қатарына қосылу міндеті- мұныңбарлығы Мәңгілік Ел болу жолындағы өзара сабақтасжүйелі қадамдар.

Елбасы: "100 қадам" - бұл біздің жаһандық жәнеішкі сын-қатерлерге, сонымен бір мезгілде, жаңатарихи жағдайларда 30 дамыған мемлекеттің қатарынаену жөніндегі жоспарымыз. Бұл реформалардың мәні- ұлтты жаңғыртуда. Ұлттың сапасы, халық рухыныңкүші, уақыт сын-қатерлерін қабылдай білу және текқана алға басу.

Елбасы саясатының арқасында біз бірлігімізбенмақтана аламыз. Көпұлтты елімізде татулық, руханикелісім, бір-бірімен үндескен мүдде жасампазболашаққа кедергісіз жетелеп келеді. Халықаралыққауымдастыққа үлгі болып болып отырған ел ішіндегітатулық, достық қарым-қатынас, діни түсіністік үлкенмәнге ие. "Бірлік-біздің барша табыстарымыздың кілті"деп Елбасы айтқандай , айрандай ұйып отырған елдің

келешегі кемел болмақ. "Тілегі бірдің - жүрегі бір",мақсаты мен ісібір жерден шыққан дүйім жұрттосыннан келген қиындықты жеңіп, кез келген белестібағындырары сөзсіз.

Қазақ тілі бүгінде ғылым мен білімнің , интернеттіңтіліне айналды.Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен біргеМәңгілік тіл болды.

Елбасы халқына арнаған сөзінде: "Қазақстан-2050"Стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы буындарбірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Тәуелсізелді өз қолымен құрған буыннан басталған ұлы істердікейінгі ұрпақтың лайықты жалғастыратынына кәмілсенемін. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істеріжәне жас үрпақтың жасампаздығы арасындасабақтастық болса ғана біз "Мәңгілік Ел боламыз"деді, "Мәңгілік Ел" идеясын ұсынған ҚазақстанПрезиденті Нұсұлтан Назарбаев барша халқынжарқын болашаққа жол бастайтын адамзатбаласының мәңіглік құндылықтары- ерік-жігер менеңбексүйгіштік, мақсаткерлік қасиеттерді бойға сіңіругешақырды.

Ел туын ұстаған ерен тұлғаның халқымызға сіңіргенеңбегін санап шығу мүмкін емес. Әсіресе, одақтарағандағы дағдарысты жағдайда елді аман сақтапқалуы, Тәуелсіздіг імізді алмай тұрып-ақ Семейполигонын жаптыруы, Астананы елдің қақ ортасыСарыарқаның төріне көшіруі, Қазақстан халқыАссамблеясын құруы, "Мәңгілік Ел" ұстанымын алғатартуы көреген көсемнің үлгісі екендігі айқын.Қазақстан халқын бүкіл әлем таниды, еліменсанасады, сыйлайды, үлгі етеді. Сәуірдің 26-сы күнгісайлауда Нұрсұлтан Назарбаевтың бұрын болмағандеңгейде дауыс жинап, Қазақстан РеспубликасыныңПрезиденті болып қайта сайлануы ел халқының дүниедидарындағы абыройын асқақтата түсті. 2004 жылыбасталған "Мәдени мұра" стратегиялық жобасыныңарқасында ұлттық құндылықтарымызды түгендедік.

Қай кезде де өз заманынан оза туған тұлғаларболады. Елдің еңсесін тіктеп, керегесін кеңейтетінжаһандық деңгейдегі саяси қайраткерлер, әрине,саусақпен санарлықтай. Сондай тұлғалардың бірі-Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Елбасыныңкүрескерлік қасиеттері Қазақстанның өркендеуінесүбелі үлес қосты. Табиғатынан табандылықпен күресебілетін Президентіміздің бұл қасиеті қазіргі әлемдіжайлаған қысылтаяң кезеңде Қазақстанды 30өркениетті елдің қатарына қосу бастамасыменұштасып жатыр. Қиыннан қиыстырған ер ғана мұндайтәуекелге бара алады және өзінің жеңетініне сенімдіболады. Халықтық құндылықтардан, ұлттық тәрбиедентәлім алған Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің өмір жолында,еңбек жолының әр белесінде кездескен қиындықтардыжеңе біліп, биік белестерді бағындырды. Қазақстанәлемдегі 150-дей мемлекетпен ынтымақтастық, сауда-экономикалық қарым-қатынас орнатты. Барлық көршіелдермен достық, тату-көршілік туралы келісімдержасалып, мемлекеттік шекараларымыз шегенделіп,барлығы да мығым етіп бекітілді. Бұл- тәуелсізмемлекет тарихындағы ең елеулі жайттар.

Желтоқсанда қазақтың намысын қорғап алаңғашыққан, жауапқа тартылған азаматтарды ақтағаныүшін, сол күрескер жастарға Алматы қаласында"Тәуелсіздік таңы" атты ескеркіш орнатқаны үшін,Желтоқсан көтерілісіне "Ерліктің ғана емес, елдіктіңде нышаны" деп үлкен саяси баға бергені үшін,желтоқсандықтардың бейбіт шеруде айтқан "МеніңҚазақстаным" әнін еліміздің Мемлекеттік гимнінеайналдырғаны үшін, елдіктің, бірліктің үлгісін көрсетіп,рухымызды көтергені үшін Нұрсұлтан Әбішұлынашексіз алғысымызды білдіреміз.

Елбасымыз: "Дағдарыс-келеді, кетеді, өтеді. Бірақұлт болашағы, ұрпақтар жалғастығы, мемлекеттіңбаяндылығы мәңгілікке қалады. Дағдарыстан кейін

64

¹2 (10) 2016

де өмір бар", деп халықты жарқын болашаққа,үлкен жетістіктердің куәсі болатынымызға сендіребілді.

Жалпыұлттық біртектілікті нығайту жолындағы асакүрделі проблема әрі оған қол жеткізудің маңыздытетігі - мемлекеттің жан-жақты ойластырылған тілсаясаты, тіл құрылысы. Тәуелсіздік жылдарында, бұлсалаларда қол жеткізілген мәселелер жеткілікті.Ұстамды, орнықты тіл саясаты елдегі қоғамдық келісіммен татулықтың басты негіздерінің бірі болды. Алжалпыұлттық біртектілікке ұмтылу, оны бекіту тілсаясаты мен тіл құрылысы саласында мүлдем соны,күрделі мәселелерді күн тәртібіне қойып отыр.Жалпыұлттық біртектілік дегеніміз, ең алдымен тілмәселесіндегі түбегейлі мәселені - мемлекеттік тілдіңбарлық деңгейдегі өз мәртебесіне сай басымдығын,толыққанды қызмет жасауын талап етеді. Ол өзфункцияларын қоғамдық қатынастардың барлық

салаларында толыққанды, қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогреске, индустриялық және ақпараттыққоғамның өскелең талаптарына сай жүзеге асыруыкерек. Мемлекеттік тіл ғана жалпы ұлттық біртектіліккежетудің нақты, іргелі тілдік-рухани негізі. Ұлт-мемлекетболып қалыптасқан, жалпыұлттық, азаматтықбіртектілік мәселелерінде қазіргі өркениет үрдісіненшыққан Батыс елдерінің тәжірибесі осыны көрсетіпотыр.

Қорыта айтқанда, кешегі өткен ҚазақстанРеспубликасы Президентінің кезектен тыс сайлауыЕлбасының күрескерлігін тағы бір дәлелдеді. Бұлхалықтың риясыз сенімін білдіреді. Н.Ә.Назарбаев"Нұрлы жол" бағдарламасы мен бес институттықреформаны жүзеге асыруда халқының қолдауына иекартып отырғандығын ескерсек, барша қазақстандықтарбір мақсатқа жұмылғанда ғана "Мәңгілік Елге"айналамыз.


1. "Нұрлы жол - болашаққа бастар жол" Мемлекет басшысының Қазақстан халқына жолдауы, 2014 жылғы11 қараша,2. Халқының бағына біткен перзент. Ел туын ұстаған ерен тұлға. Егемен Қазақстан, 23 маусым 2015 жыл3. Нысанбаев Ә. Тәуелсіздік. Демократия. Гуманизм 2-кітап Алматы, 20114. Қазақстан халқы - мемлекеттік билік пен егемендіктің қайнар көзі. Егемен Қазақстан, 17 маусым 2015 жыл5. Ұлт жоспары. 5 реформа және 100 қадам. Тәуелсіздік тірегі - әлеуетті мемлекет. Егемен Қазақстан, 3 маусым2015 жыл6. Елімен етене Елбасы. Нұртай Сабильянов "Күрескер".


65

¹2 (10) 2016

"М.Хасенов атындағыБестерек орта мектеп

-бақша және мектепжанындағы интернат"КММ бақша тәрбиешісі

КАМАЖАНОВАНАЗЕРКЕ МАРАТОВНА

Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтықпедагогиканы тәлім-тәрбенің түп қазынасына айналдыру- ата-ананың да, мектеп ұйымының да, ұстаздардың дабасты борышы.

Халықтық педагогика - дәуірдің небір қатал сынынанөтіп, жаңарып, жаңғырып, шым болаттай тіршіліктынысы және салт-дәстүрлері мен біте қайнасып, біргежасасып келе жатқан қазына.

Қазақстан Республикасының ПрезидентіН.Ә.Назарбаев "Ғасырлар тоғысы" атты еңбегінде,"Тәрбиенің түпкі мақсаты - қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшуі кезінде саяси-экономикалық жәнерухани дағдарыстарда жеңіп шыға алатын, ізгіленгенғасырды құрушы, іскер, өмірге икемделген, жан-жақты,мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру", -деген тұжырымдама жасаған. Осы орайда халықтыңмәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын,өнер сүю арқылы нағыз мәдениетті адамдықалыптастыру - бүгінгі жаңа қоғам, тәуелсіз мемлекеттіңалдында тұрған үлкен мақсат.

Қазіргі қоғам барған сайын күрделене түсуде. ЖаңаXXI ғасырға сай өзгеше қабілет қасиетке ие ұрпаққалыптасып келеді. Ал мұның бәрі тікелей ғылым, білімсаласына байланысты. Сондықтан да білім берудіжетілдіру жөнінде маңызды реформалар, жаңатехнологиялар мен ғажап идеялар пайда болуда. Ұзақжылдар бойы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде өзхалқымыздың педагогикалық аса бай мұраларынұрпаққа беруді аңсаған едік. Жас жеткіншектердіхалқымыздың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін,ұлттық тәрбие ерекшеліктерін терең білуге, құрметтеугеүйретуге міндеттіміз. Халқымыздың атадан балағақалдырған халықтық педагогикасында, ғасырлар бойыжинақталған бай тәжірибесінде бала, ұрпақ, жастарарасындағы тәрбие мақсаттары жатыр. Мыңжылдықтарихы бар қазақ халқы өз ұрпағын өмірде, отбасында,тұрмыс-тіршілікте батырлық пен батылдыққа, әділдік пенадамдыққа, махаббат пен ізгілікке, инабаттылық пенимандылыққа үздіксіз тәрбиелеп отырған. Бұрын ата-әже тәрбиесіне көп көңіл бөлініп, баланы отбасы ғанаемес, бүкіл ауыл болып тәрбиелеген [3].

"Қызың өссе, қызы жақсымен, ұлың өссе, ұлыжақсымен ауылдас бол", "Қызға қырық үйден тыю, бірүйден жыю" деген нақыл сөздер осының айғағы."Қызыңды бөтен үйге қондырма, ұлыңды бөтен үйдентойдырма" деп, ортақ талап қойған. Мұнда ұлдың да,қыздың да ретсіз жүруінің, мезгілсіз қыдыруыныңжағымсыз екендігін ұқтырып отырған. "Үлкеннің алдын

ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА - ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ АЖЫРАМАС БӨЛІГІ

В статье рассмотрено про воспитаниеподрастающего поколения в наши дни. Авторуказывает на народную педагогику, как на основнуюсоставляющую воспитания. Целевая аудиторияэтой статьи возрастными категориями неограничена.

Мақала қазіргі таңдағы өскелең ұрпақтың тәрбиесіжайында. Автор тәрбиенің негізі ретінде халықтықпедагогиканы қарастырады. Мақала жастықшектеусіз барлық оқырмандарға арналады.

Considered in the article about the education of theyoung generation today. the author points to the folk peda-gogy as a major component of education. The target au-dience of this article is not limited to age categories.

кеспе, бос шелекпен өтпе" деп баланы үлкендердісыйлауға, жол беруге тәрбиелеген. Еңбекке, төзімділікке,ептілікке, шеберлікке, шыншылдыққа, ар-ұят, әдеп,үлкенді сыйлау секілді қасиеттерді үй ішілік карым-қатынастарда, тұрмыста ұрпақ зердесіне сіңіре білгенбабаларымыз. "Сіз - деген сыпайылық, біз - деген көмек","сыйға - сый, сыраға - бал", "Жаным десе жан семірер"деген мақал-мәтелдер арқылы игілікті істерге бастаған.Халық педагогикасының имандылыққа, адалдыққа,шыншылдыққа тәрбиелейтінін өмірдің өзі көрсетіп отыр.Сондықтан балаларды кіндік қан тамған жерінің қасиеттітарихы мен мәдениеті және тілін, салт-дәстүрі, әдет-ғұрып ерекшеліктерімен таныстыра отырып, руханижоғары деңгейде тәрбиелеу ұлы мақсаттардың біріболмақ. Бұл үшін оқу-тәрбие сағаттарының маңызыерекше. Қай заманда болсын есті де еңбексүйгіш,қайырымды ұрпақ тәрбиелеу парыз саналған. Әр халықөзінің тарихын жалғасыратын жас ұрпағын адалдыққа,әділдікке үндеп отырған. Бұл ретте ғасырлар бойысұрыпталып, әр түрлі сыннан өткен салт-дәстүрлеріміздіпедагогикалық әдіс-тәсіл ретінде пайдаланамыз [2].

Халықтың жиі қолданатын тәрбие құралдары мақал-мәтелдер, тыйым сөздерді тіл байлығын молайту,байланыстыра сөйлеуге дағдыландыру мақсатындақолданамыз. Мысалы, Наурыз айы, түске дейін мүйіз,түстен кейін киіз. Сәуір болса, күн күркірер, күн күркіресекөк дүркірер. Сәуір болмай, жауын болмас, жауынболмай, тәуір болмас. Міне халық даналығынан туғаносындай мақал-мәтелдер бала танымына, қоршағанортаны уақыт арқылы сезінуіне игі ықпал жасайды депесептеймін.

"Ұлыңа бес жасқа дейін патшаңдай қара, он бес жасқадейін қосшыңдай сана, он бестен асқан соң, досыңдайбағала", - деген халық мәтелі баланы беске дейін еркінтәрбиелеудің, он беске дейін көмекшің деп қарауы, онбестен асқан соң, ақылшың деп санауды меңзейді.

"Ұлы ұяты әкеге, қыз ұяты шешеге" - деу арқылыхалқымыз ата-ананың, үлкендердің жас ұрпақтәрбиелеудегі орнын көрсеткен. Қазақ халқы ұстағанқағидасын, түйген философиялық ойын жан-жақтықарастырып бір ауыз сөзге сыйғызып бере білген.

"Адамға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады.Біріншісі ата-анадан, ұстазынан, құрбы-құрдасынан" -деп ойшыл Абай атамызда өте дұрыс айтқан. Осы пікірдіхалық педагогикасында: "Ұстазына қарай шәкірті","Ұстазы жақсының ұстамы жақсы", "Аға-жаға, ұстаз-пана", - деген мақал-мәтелдер арқылы құптайды. Біраққұрғақ өсиет, құнсыз уағыз арқылы емес, жеке бастың


КОППАЕВА НАЗЫМКАЛИБЕКОВНА

"М.Хасенов атындағыБестерек орта мектеп -

бақша және мектепжанындағы интернат"

КММ биология пәнімұғалімі

66

¹2 (10) 2016

үлгісімен, тапқыр тәсілімен тәрбиелеу орынды. Орысхалқының көрнекті педагогы А.С.Макаренконың: "Егерменен педагогтық тәрбиемнің мәнін қысқашатұжырымдап беруді сұраса, адамға көбірек талап қою,оны барынша-қадірлеу деп жауап берген болар едім", -депті. Себебі, адам өзін сыйлағанның құлы. Жас өспірімалдына үлкен мақсат қоя білсе ғана ол биікке ұмтылады.Сондай ұмтылыс үстінде өседі және жетіледі. Армансызбиікке самғау жоқ екенін ұғындыруымыз керек."Армансыз ұлан, қанатсыз қыран", "Арманы жоқтың,пәрмені жоқ" деп парыздықтан сақтандырамыз. Жасұрпақты өмірге дайындап, олардың "Сегіз қырлы, бірсырлы" азамат болуы үшін тәрбиенің барлық түрінұштастыра, ұластыра жүргізуіміз керек. Халықпедагогикасында мынау - ақыл-ой тетігі, мынау -эстетикалық тәрбие құралы дейтін жекеленген тәрбиекұралы жоқ. Кез-келген тәрбие құралына талдаужасасақ, ақыл-ой, дене, еңбек, адамгершілік тәрбиелерііштей сабақтасып, араласып жатқанын көреміз.Әдептілік, сыпайылық, кішіпейілдік, мейірімділік,иманжүзділік қасиеттердің бәрі де ар-ұят, ұждантазалығынан туындайды. Ар тазалығы өзгеге қиянатжасамауға, шыншыл болуға баулыйды. Ұлттықтабиғатымызға сай келмейтін педагогикадан гөрі халықпедагогикасының маңызы зор. Ол үшін халқымыздыңтәлім-тәрбиелік негіздерін отбасында, бала-бақшаларда,әр түрлі сатылы оқу орындарда және қоғамдақолдануымыз қажет [1].

Халық педагогикасының негізгі мақсаты - өзінің байтәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты өнер-біліммеңгеруге, еңбек етуге, ауыл-аймақтың, өз Отанның ар-намысын қорғауға, адамгершілік қасиеттерге баулуболып табылады. "Болашақ бүгіннен басталады"демекші, сол болашақтың адамдары қай жағынаң болсада тамаша адам болуы тиіс. Олар әр жақты келісті адамболуы керек. Ол тек еңбекқор, адал, білімді, көп оқыған,ақылды болып қана қоймай, сонымен бірге тәрбиелі,көркем де әсем болуы қажет. Қазақ халқы - әсемшілхалық, рухани мәдениет жасауды басты міндеттердің бірі

деп санайтын халық. Сол үшін де өмірдің жарқынсипатын, сұлу-сипатын, моральдік қасиетін үнемібасшылыққа алу керек. Кез келген халықтың тәрбие беруісінде өзіне тән ерекшелігі болатын секілді, қазақхалқының да сан ғасырлар бойы жинақтаған байтәжірибесі қалыптасқан. Жас ұрпаққа ізгі тәрбиелердіқалыптастыруда ғұлама ғалымдар, шешендер менбилер, ақын-жыраулар, сал-серілердің өзіндік саражолдарының болғаны, олардың шығармаларындағытәлім-тәрбиелік ой-пікірлерін, өнегелі істері бүгінгіұрпақтың рухани, мәдени жетілуіне, саналы, білімді демәдениетті тұлға болып қалыптасуына ықпалынтигізетіндігі даусыз. Қоғам және адам өміріндегі ұлттықерекшеліктер аясының кеңейуі тек ұрпақтан-ұрпаққатарихи-мәдени мұраларды беруді ғана міндеттемейді,сонымен қатар аға педагогиканың халықтық байтәжірибесін молайта отырып іс жүзіне асыруды талапетеді. Ол үшін жас ұрпақтың тәрбиесі ұлттық-халықтықпедагогиканың қажеттігін туғызып, қабілетін дамыту жәнеқалыптастыру әлеуметтік сұранысқа айналуы қажет [4].

Адам баласы дүниеге келгеннен бастап тәрбиелеудіталап етеді. "Жас бала - жаңа өркен жайған жасыл ағаштәрізді" - дейді қазақ халқы. Жерге отырғызған жаскөшетте өркен жайған жасыл ағаш болып, тамырытереңдеп, жапырағы жайқалып саялы ағаш болыпүлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді.Адам да сол тәрізді. Олай болса, ұстамды, көргенді,парасатты, түп-түзу, жып-жинақы, әсем бейнелі адамғақараудың өзі тым жарасымды. Жастарымыздың үлгілі,ішкі-сыртқы адамгершілік, эстетикалық саналары биікдәрежеде болуына барлығымыздың да ат салысақатысуымыз қажет. Орыс жазушысы А.П.Чеховтыңмынандай тамаша сөзі бар: "Адам бойындағының бәріде, бет әлпеті де, жан дүниесі де, ақыл ойы да, киім-кешегі де әдемі болуы керек". Сол үшін де өмірдіңжарқын сипатын, сұлу сымбатын, қасиетін үнемібасшылыққа ала отырып, халықтық педагогикамыздыңбай мұраларын ұрпақ тәрбиесіне пайдалануымыз өтеқажет.



1. Қоянбаев Ж.К. Педагогика. - Алматы, 2001.2. Әбілова З. Ә. Этнопедагогика. - Алматы, 1997.3. Табылдиев Ә. Қазақэтнопедагогикасы. - Алматы, 2000.4. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1995

67


ШҚО. Аягөз ауданы "Т.Көбдіков атындағыжалпы білім беретін орта мектеп" КММ

тарих пәнінің мұғалімі

МАМЫРБАЕВА САНДУГАШЕШЖАНҚЫЗЫ

Сабақтың тақырыбы: Қазақстандағы 1916 жылғыұлт-азаттық көтеріліс

Білімділік мақсаты: 1916 жылғы Ұлт-азаттықкөтерілістің отаршылдыққа, имперализмге қарсысипатын түсіндіріп, оның ұлт-азаттық соғысқа ұласқаныннақты фактілермен ашып көрсете отырып, өзпозициясын берік ұстануға үйрету.

Дамытушық мақсаты: Өзіндік тапсырмалар орынлдаубарысында қосымша деректерді пайдалана отырып,оқушының ой-өрісін, оқиғаның шешімін таба білуінпроблемалық сұрақтарға жауап іздей білу, ақпаратты өзбетімен зерттеуге, талдауға ынтасын туғызу.

Тәрбиелік мақсаты: Қозғалыстың басты себебінеайналған әлеуметтік экономикалық және саяси сипатыбар оқиғаларды талдай отырып, шығармашылықбелсенділіктерін дамыту. Пәнге қызығушылығынарттыру.

Сабақтың көрнекілігі: интербелсенді тақта, тірек-сызбалар, буклеттер,слайдтар

Сабақтың түрі: жаңа білімді игеруСабақтың әдісі: Джигсо, тест жұмысы, мпға шабуыл,

"даралық пен ұқсастық", әңгімелесуСабақтың эпиграфы:Қарсы аттан, жан садаға, мал шалайын,Ұлы жүздің баласыына жар салайық.Берсең де өлдің, балаңды, бермесең де,Одан да жауға қарсы аттанайық!Бұзаубақ ақынТірек ұғымдар:- Азаттық- Отаршылдық- Жарлық- БұратанаПроблемалық сұрақ:"

ОРТА МЕКТЕПТЕ ТАРИХ ПӘНІНЕН ӨТКІЗІЛЕТІНСАБАҚТЫҢ ЖОСПАР-ҮЛГІСІ

Данная работа представляет собой методическуюразработку урока по истории. Работа будет полезна учителямистории и студентам педагогических ВУЗов.

Аталған жұмыс тарих пәнінен әдістемелік сабақ жоспарыболып табылады. Жұмыс тарих пәні мұғалімдеріне жәнепедагогикалық бағыттағы жоғары оқу орындарыныңстуденттеріне арналады.

Much attention is given to methodical development of the historylesson. The work could be helpful history teachers and students ofpedagogical universities.

«Көтеріліс қазақ халқының сол кездегі

жағдайын шеше алар ма еді?»

Сабақтың нәтижесі:Оқушылардың Қазақстандағы 1916 жылғы Ұлт-

азаттық қозғалысы туралы білімдерін толықтырып,тарихи фактілерді салыстыра отырып, өз позициясынұстануға дағдыландыру.

Сабақтың барысы:І. Ұйымдастыру бөлімі. Оқушыларды түгелдеу. Сабақ

процесіне бейімдеу.Психологиялық дайындық.Сыныпты топқа бөлу.

ІІ. Қызығушылықты ояту. Миға шабуыл(2 мин)1. К.Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс кімге

қарсы бағытталған?2. С.Датұлы бастаған көтеріліс қай уақытты қамтиды?3. Ж.Тіленшіұлы бастаған көтерілістің негізг і

себептері?4. Бірінші дүние жүзілік соғыс қашан басталды?5. 1867-1868 жж.реформаларлы атаңдар.6. Ж.Нұрмұхамедұлы қай рудан шыққан?2) "Даралық пен ұқсастық" (3 мин)

Қазақстанда болған ұлт-азаттық көтерілістер

3) Ой қозғауҚазақ халқы әртүрлі қозғалыстарыд бастан кешірді,

ал 1916 жылы қандай көтеріліс болды? Өй ойларынайтады? (2 мин)

ІІІ. Мағынаны тану.1. Сабақтың тақырыбымен таныстыру, дәптерге жазу

(2мин).2. Топпен жұмыс "Джигсо" әдісі бойынша (15 мин)Сабақтың проблемалық сұрақтарын жариялау:

Қозғалыстың себептері. Қозғалыстың мақсаты мен сипаты

Қозғалыстың қозғаушы күштері Қозғалыс басшылары.

Мәтінмен танысып қажетті мәліметтерді дәптерлерінежазып алады. Мәтінмен танысқаннан кейін оқушыларөз топтарына оралып, алған мәліметтерін түсіндіреді. Әртоп бір-біріне сұрақтар қояды.

3. Оқушылардың алған мәліметтерін салыстыру үшінқосымша мәліметтер беріледі (10 мин)

Мұғалім: 1914 жылы басталған Бірінші дүниежүзіліксоғыс Ресей халықтарына аса ауыр қасірет әкелді.Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Қазақ халқы біріншікезекте Сырдария және Жетісу облысы жерлерін жаппайтартып алу жалғасты. Бір ғана Жетісу обылысындасоғыстың алғашқы 3 жылында 1,800 мың десятина

68

¹2 (10) 2016

жақсы жайылымдар мен егістік алқаптары тартыпалынды. Соғыс орасан зор мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да материалдыққұндылықтарды жалмап жұтты. Әлеуметтік және ұлттықезгінің күшеюі, соғыс кесапаты -халық бұқарасыныңқайыршылануы, қымбатшылық, ашаршылықеңбекшілердің жағдайына ауыр әсер етті, және өлкехалқының әр түрлі топтары тарапынан белсендінаразылық туғызды. Соғыс Ресей империясында пісіпжетіліп келе жатқан жалпыға бірдей дағдарыс үрдісінтездетті. Қазақстанның, Орта Азияның барлықаудандарын қамтыған, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс- соның жарқын көріністерінің бірі.

Көтерілістің басты себептері - әлеуметтік-экономикалық және саяси сипатағы факторлар:отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтармен алымдардың шамадан тыс ұлғаюы, қазақ халқы менаймақтың басқа байырғы халықтары жөнінде патшаүкіметі жүргізген орыстандыру саясаты, қалың бұқаражағдайының күрт нашарлауы болды.

Көтерілістің бұр ете қалуына патшаның 1916 ж. 25маусымдағы Қазақстанның, Орта Азияның жәнеішінара Сібірдің 19-43 жасқа дейінгі "бұрана" ер-азаматтарын тыл жұмыстарна" "реквизицилау"жарлығы тікелей себеп болды

Жарлық туралы хабар жергілікті баспасөздежарияланды және болыс басқарушыларыныңжиналыстарында оқылып, қосымша түсіндірілмелер ментүсініктемелер берілді. Қазақстанда көтеріліс патшажарлығы жарияланғаннна кейін басталды. Стихилыққозғалыс бірте бірте ұйымдасқан сипат алды, қарулыкөтеріліске ұласа бастады: ірі ошақтары Жетісу менТорғайда пайда болды. 1916 жылғы көтеріліс ұлт-азаттық сипатқа ие болды.

Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер,қырғыздар, дүнгендер қатысты (Торғай, Орал, Ақмола,Семей, Жетісу). Кеңес шешімі бойынша шығарылғанқұжат - қазақ ер-азаматтарын тыл жұмыстарына алудыкейінге қалдыру. Жеке-жеке бұрқ еткен толқулар көпұзамай қарудың күшімен басып жанышталып,жұмысшыларды реквизициялау мен майданға жөнелтубасталды.

Қазақстанда әртүрлі аудандарында пайда болғанстихиялы қозғалыс бірте-бірте ұйымдасқан сипат алабастады.

4. Оқушылардың баяндамалары,қосымшаақпарат-тары (6 мин)

- 1916 ж. Көтеріліс алдындағы жағдай.- Мемлекеттік Думаның көтеріліске қатысты пікірі.- Жазалау шаралары.5. 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілістің ірі

ошақтары

Жетісу ошағы Қарқара

Торғай Орал

1916 ж. Ұлт-азаттық көтерілістің басшылары: (10минут) (ақпарат береді)

1. А.Иманов 9.Ә.Жангелдин2.Т.Бокин 10.А.Майкөтов3. С.Меңдешов 11.Ә.Айтиев4.Б.Әшекеев 12.Ә.Бөкейханов5.Ж.Ниязбаев 13. Ә.Жүнісов6.Б.Алманов 14.Ұ.Саурықов7.Ж.Мәмбетов 15.Ә.Жанбосынов8.Ж.Мыңбаев

6. Басқа елдердегі тарихи оқиғалар туралымәлімет (1 мин)

7.Аргументті эссе жазу. Проблемалық сұрақтыталдау (6 мин)

- "Көтеріліс қазақ халқыныңсол кездегі жағдайын шешеалар ма еді?"

- Себептері;- Қарсы аргументтер- Дәлелім- Қорытынды

Проблемалықсұрақ:

Тақырып бойынша қорытынды (2 мин)Толғаныс.1. Тест жұмыс беріледі. (5 мин)2. Венн диаграммасы арқылы оқушылар алған

білімдерін салыстарды. (2 мин)Либералдық-

демократиялық Ұқсастығы

мен үндестігі Революциялық-демократиялық

Сабағымыздың қорытындысы ретінде ӘлиханБөкейхановтың "Қазақ - қырғыз осы көтерілісте көпадамын өлтіріп, шаруасын күйзелтсе де келешеккеқандай ел екенін білдірді. Алыспаған, жұлыспағанбостандық атына мінбейді, бұғаудан босамайды, ері-құлдықтан, әйелі күндіктен шықпайды, малына да,басына да ие болмайды" деген сөзімен аяқтағым келеді.

Қорытынды жасау.Оқушыларды бағалау.Үйге тапсырма: "1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс",

"Көтеріліс басшылары" туралы деректер жинақтау,реферат жазып келу.


69


ШҚО Аягөз қаласы № 5 ортамектебінің тарих пәнінің мұғалімі

МУХИЕВА АСЕМГУЛЬКАЛИБЕКОВНА

Сабақтың тақырыбы: Қазақстанда ауыл шаруашы-лығын ұжымдастыру.

Сабақтың мақсаты: Білімділік: ОқушыларғаГолощекиннің 1929-1931 жылдарда жүргізгенҚазақстандағы ауыл шаруашылығын күштепұжымдастыру саясатының зардаптары меннәтижелерін түсіндіру. Кеңестік дәуірдегі халқымызбастан кешірген оқиғаларды саралап, пікірлесу арқылыталдай отырып, оқушылардың тарихи оқиғаларға бағабере алу дағдысын дамыту.

Дамытушылық: Оқушыларды тарихи деректерменжасай білуге үйрету, ойлау қабілеті мен шығармашылықізденіс дағдыларын сыни тұрғыдан қалыптастыру ,пікірінашық айтуға дағдыландыру.

Тәрбиелік: Оқушыларға сол кезеңдегі қазақ халқыныңбасына төнген ауыр қасіреттен шығудың жолын іздегенел азаматтарының істерін үлгі ете отырып, патриоттықтәрбие беру.Тарихты оқып - білуде ұлттық намысынқалыптастыру. Отанын, ұлтын сүюге, қорғауға баулу.

Сабақтың түрі: аралас сабақСабақтың әдісі: топтық, жұптық,жеке жұмыс, сұрақ -

жауап, пікірлесуСабақтың көрнекілігі: суреттер,кестелер, оқулық,

постер, маркерлер, дидактикалық таратпа материалдар,слайдтар.

Қосымша әдебиеттері: Көкіш Рысбайұлы "ҚазақстанРеспубликасының тарихы". Алматы, 1999ж., Т.Омарбеков "ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзектімәселелері." А - 2001ж. Қосымша газет - журналдар:Ақиқат 1993ж. Сәуір "Қарақұмдағы қарулы қарсылық","Балқаштағы бас көтеру"

Сабақтың жоспары:І.Ұйымдастыру кезеңіІІ. Сабақ барысыІІІ.РефлексияІҮ. Үйге тапсырма беру. Шығармашылық тапсырма

"Мың өліп, мың тірілген қазағым", "Отанына оралғанқандастар" тақырыптарына эссе жазып келу,презентация жасау.

Сабақтың барысыІ.Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылардың сабаққа

қатысуын тексеру. Білу.І Қызығушылығын ояту:1.Шаттық шеңбері "Жүректен жүрекке" (Оқушылар

шеңбер құрып сағат тілі бағытымен бір-біріне тілек айтаотырып, жүрек сыйлайды).

2. Смайликтер арқылы топқа бөлу.3. Үй тапсырмасы "Бір сөйлем" әдісін қолдану. (Өткен

тақырыпты "Бір сөйлем" әдісі бойынша үй тапсырмасы

ОРТА МЕКТЕПТІҢ 11 СЫНЫБЫНДА ТАРИХ ПӘНІНЕНӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ЖОСПАР-ҮЛГІСІ

Данная работа представляет собой методическуюразработкупо иcтории для 11 класса. Работа будет полезнаучителям школ и студентам педагогических ВУЗов.

Аталған жұмыс 11сыныпқа арналған тарих пәніненәдістемелік сабақ жоспары болып табылады. Жұмысмұғалімдерге және педагогикалық бағыттағы жоғары оқуорындарының студенттеріне арналады.

The aim of the article is to provide the reader with some materialon methodical development of the history for the 11th grade. Thework could be helpful school teachers and students of pedagogicaluniversity

тексеріледі. Егер бірін-бірі қайталайтын болса, барлығыекі қолдарын жоғары көтереді, егер дұрыс болса қолшапалақтайды.

Түсіну.Ой қозғау. Оқушылар сөз жұмбақ шешу арқылы жаңа

сабақтың тақырыбын ашады және бүгінгі сабаққақойылған мақсаттарын айтады

Мағынаны тану. Мұғалім бейне роликті пайдаланып,қысқаша мағлұмат береді. Слайд көрсету.

Қолдану.1-тапсырма: " Ақпаратты тапсырма"Оқулықпен жұмыс жасайтын топтық тапсырмалар

беру. Постер қорғату.1-топ. Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру2-топ. Асырасілтеушілік зардаптары: Ұлы нәубет.3-топ. Шаруалардың жаппай ұжымдастыру саясатына

қарсылығы4-топ. Ауыл шаруашылығын ұжымдастырудағы

сталиндік үлгінің зардаптарына қарсы күрес.Бағалау: "Екі жұлдыз, бір тілек" арқылы өзара бірін-

бірі бағалайды. (екі ұнаған жері, бір тілек)Талдау2-тапсырма: "Тарихи сынақ хат"I топқа.... жылы қазақтардың саны ........ адам болған. Аштық

құрбаны болғандардың саны-- ....... мың адам.Бұл солкездегі ----------------------- 46,8 % -ын құрайды.Республикада тұратын ......., ............., ...............,..............., арасында аштан өлгендер көп болды................ жуық адамдар Қазақстаннан ауып ,...............,..............., .................., т.б елдерге көшіп кетті. Олардың................ тарихи отандарына оралмады.

ІІ топқаАуыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру жылдары

лаңкестік әрекеттерді, ......................... есептемегенде,республика аумағында ............. жаппай толқулар менкөтерілістер орын алды. ................. ................ 1916жылғы ұлт-азаттық қозғалысын басып жаныштау үшін................... ................... ............................................жіберген ............. ................................... ........................қайталады.

ІІІ топқаБас -аяғы .................... ..................... астам ұжым

құрылып, егістік жер түгел дерлік .......................................................... берілді. Онда ............. астам..................... .................

істеді. Егіс көлемі өсті, ......... .................... өнімі артты,........ ............ көбейді. 30 жылдардың ортасынанбастап .................................... мол өнім беретін асабағалы ............ ................. егіле бастады. Бұл дақылды

70

¹2 (10) 2016

еккен де, мол өнім алған да ..............................облысының Сырдария ауданындағы ............................ ұжымшарының мүшелері.ІҮ топқа..........1929..... жылдың екінші жартысынан бастап ..республикада......ұжымшар құрылысы жедел қарқынмен

жүргізілді. Алғашқы ..............- .................... стансалары () құрылды. Ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жүргізуүшін жергілікті белсенділерге қосымша ............... ..................... " ........................................." таратылды. Республикағаішкі Ресейден ............... адам жіберілді.

3- тапсырма:І топқа"Венн диаграммасы"1927-37 жж ауыл шаруашылығы мен қазіргі кездегі ауыл шаруашылығын салыстыру. Венн диаграммасы тақтада

сызулы тұрады соған барып жазады.ІІ топқаСәйкестендіру

Қазақстанда «жаңа революция» жүргізідің идеялық-саяси негізін жасады

Ф.И.Голощекин «Ұлтшыл» деп айыптап, ұлт зиялыларының шағын тобын қуғынға ұшыратты

1928 жылы «Аса ірі бай шаруашылықтар мен жартылай

феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы декрет

Сәкен Сейфуллин, Сұлтанбек Қожанов

«Бесеудің хатын» жазған қоғам қайраткерлері

Ғ.Мүсірепов, М.Ғатауллин

1928 жылы қаңтар-ақпан айларында Сібір өңіріне жасаған сапарында төтенше

шаралар қолдануды атап өтті

И.В.Сталин

Бай шаруашылықтарын тәркілеуге, олардың отбасы мүшелерімен жер

аударуға рұқсат берілді

ІІІ топқа"Ойлан ,тап!" Термин, даталарды жазуҰжымдастыру - шағын шаруа қожалықтарын ірі ұжымдық шаруашылыққа біріктіру.Коммуна - мүлік және еңбек бөлісіне негізделген, бірігіп өмір сүретін адамдар ұжымы (өндірісті қоғамдастыру).Кооперация (лат. ынтымақтастық) - ортақ мақсатты жүзеге асыру үшін адамдардың өзара бірігіп жұмыс

істеуі.Артель - жердің, малдың бір бөлігін, ауылшаруашылық машиналарын құрал-саймандарды біріктіру.Колхоз ( коллективное хозяйство) - ұжымшар.Декрет - бір мәселе бойынша жоғарғы өкіметтің заң күші бар қаулысы.1927ж ---------- ХҮ сьезі ауыл шаруашылығын ұжымдастыру бағытын жариялады1929-1931 жж ------- ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жүргізілді.1929-31 жж ----------- Қазақстанда қарулы көтерілістер болды.372--------- жаппай толқулар мен көтерілістер болды.1929-1933 жж -------- аштыққа ұшырап, жері қуаңшылыққа ұшырады.ІҮ топ"Тұлғаны таңы"Тұлғалардың суреттері беріледі сол суреттегі тұлғаны кім екенің тауып, өмір жолы туралы қысқаша айтады.4- тапсырма: " Деректермен жұмыс"І топ1.Өзің тұрған өлкеде ұжымдастыру, отырықшыландыру қалай жүргізілген? Онда ұжымшар, кеншар болған ба?

Олардың тарихынан не білесіңдер? Картадан көрсет?ІІ топ1. Ашаршылық неліктен болды? Сол жылдардағы көрініске қандай тарихи деректер келтіре аласыңдар? Картадан

көрсет?ІІІ топ1. М.Қозбаевтың "Ақтаңдақтар ақиқаты " атты кітабындағы В.М. Молотов пен Ф.И.Голощекин арасындағы әңгімеден

үзінді келтір және өз ойларыңды білдіріңдер?ІҮ топ1. "Нәубет" кітабындағы Татьяна Невадовскаяның "Қазақстан қасіреті " поэмасынан үзіңді келтір және өз ойларыңды

білдіріңдер?Бекіту:5 тапсырма -тестӘр оқушы тест тапсырмаларын жеке орындайдыБағалау: Әр топ бірін-бірі формативті және суммативті бағалайды. Критерий арқылы бағалау.Қорытынды МұғалімҚызыл қанмен жазылған талай халықтың тағдыры - деп Қалмұқан Әбуқадыров ағамыз айтқан екен. Шынында да


71

¹2 (10) 2016

Кеңестің дәуірдегі халқымыздың тарихы қызыл қанмен жазылғандығы даусыз "Ақтабан шұбырынды алқа көл сұлама"кезеңінен кейін халықтың үштен екі бөлігі қырылып кетті.

Ал енді бүгінгі мақсатымыз тек Кеңес өкіметін жамандап, даттау емес. Осы орайда Мұзафар ағамыздың "Тарихжазушылардың қатесінің өзі де тарих" деген сөзін басшылыққа ала отырып, осы өткен тарихтың жақсысынанүйреніп, жаманынан жиреніп болашаққа сабақ алу болатын.

Кеңес өкіметі жүргізген саясатты академик М. Қозыбаев талдай келе "Патша жасап үлгермеген отаршылдықтыңсорақысын кеңес империясы жасады". Кеңестік отарлық большевиктік жүргізген саясат отаршылдықтың шыңыболды. Міне, осындай ащы тарихи шындықты еліміздің әрбір азаматы білуі керек.

Қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты тарих ғылымы таптық идеология бұғауынан босап, өткеніміздімұқият шындық тұрғысынан зерттеп зерделеуге мүмкіндік алып отыр. Осы орайда Ұлы Әл - Фараби бабамыздың"әке баласы үшін қандай жауапты болса, әр халық өз тарихының алдында сондай жауапты", деген сөзін басшылыққаала отырып. Қазақ халқының Кеңестік кезеңдегі тарихи ақиқатын таразылап көрейік. Кеңестік кезеңде халқымызбас кешкен оқиғаларды саралағанда халқымыздың тарихында орны толмайтын терең іс жатыр.

Рефлексия Өмір ағашына оқушы өзінің сабақтан алған әсерін стикерге жазып,талға апарып жапсырады.Үйге тапсырма беру. Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру тақырыбын оқып келу. Шығармашылық

тапсырма "Мың өліп, мың тірілген қазағым", "Отанына оралған қандастар" тақырыптарына эссе жазып келу,презентация жасау.

Қосымша әдебиеттері: Көкіш Рысбайұлы "Қазақстан Республикасының тарихы". Алматы, 1999ж., Т. Омарбеков"ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері." А - 2001ж. Қосымша газет - журналдар: Ақиқат 1993ж.Сәуір "Қарақұмдағы қарулы қарсылық", "Балқаштағы бас көтеру"


72

¹2 (10) 2016

ШҚО Аягөз ауданы "№1 жалпы біліморта мектеп" КММ ағылшын тілі

пәнінің мұғалімі

ОМАРГАЗИНА МЕРУЕРТКУРМАНГАЗИЕВНА

Сабақтың тақырыбы: " How is the weather in…?"Form: 5 bTheme: "How is the weather in…?"The aim of the lesson: Educational: - to introduce pu-

pils with the new theme ''How is the weather in…?'',-to re-vise grammatical structure ''would you like''.To enlarge theirknowledge about the weather.

Developing: To develop pupils' oral speech,logical think-ing, their memory, listening habits and dialogical speech.

Up-bringing: To bring up pupils to love the nature.To teachpupils always to know differences between seasons andchoose fashionable or comfortable clothes.

The type of the lesson: New lesson.Methods of the lesson: Explanation, demonstration,

exercises,asking and answering questions.Equipments: pictures lexical cards, slides, interactive

board.Literature: English form 5 T.T. Ayapova 2010The procedure of the lesson:I Organization moment:1 Greeting.- Good afternoon boys and girls! I am glad to see you!- Thank you! Sit down please.- Who is on duty today?- Who is absent today?- What date is it today?- What day is it today?- Thank you sit down, please!Look at the window , children! What season is it?Do you like winter? Is it warm?Does it rain or snow in winter?II.Phonetic drill: Now let's train our pronunciation.T: Look at the board and repeat after me!What's the weather?What's the weather?What's the weather like today?Tell us weatherman,What's the weather?What's the weather like today?It's snowy in Russia,In China it's not.It's rainy in America.In India it's hot.III. Checking up the hometask:- What was your hometask?- Your hometask was exercise 15 and learn new words. I

'll want to check your hometask .Look at the board and let'sread ,answer it.

Translate:Mountain -

ОРТА МЕКТЕПТІҢ 11 СЫНЫБЫНДА ТАРИХ ПӘНІНЕНӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ЖОСПАР-ҮЛГІСІ

Автор представляет методическую разработку поанглийскому языку для 5 класса. Работа будет полезнаучителям английского языка и студентам педагогическихВУЗов.

Аталған жұмыс ағылшын тілі пәнінен 5 сыныпқа арналғанәдістемелік сабақ жоспары болып табылады. Жұмыс ағылшынтілі пәні мұғалімдеріне және педагогикалық бағыттағы жоғарыоқу орындарының студенттеріне арналады.

As the title implies the article describes methodological develop-ment in English for Grade 5. The work could be helpful for teachersof English and students of pedagogical universities.

a) тау б) өзен с) қырRiver-А) тау б) өзен с) көлForest-A) Орман б) мектеп с) тауBeach-А) орман б) жағажай с) жартасCliff-А)жағажай б) жартас с) көлSouth -A) шығыс б) оңтүстік с)батысEast - А) Солтүстік б) шығыс с) батыс.IV.The main part of the lesson: T: Today we are going to

learn some new words and speak about the weather indifferent seasons. The theme of our lesson is ''How is theweather in…?''

1Warm- up.Look at the blackboard and let's read the poem.Spring is here,Summer is near,Grass is green,So nice and clean,Winter, SpringSummer, Fall-I like spring best of all.And now children answer my questions:- How many seasons are there in the year?- What are they?What's your favorite season? Why?2. You know , boys and girls that each season has its

weather and it can be very different. That's why we have tolearn new words. Look at the board and all together repeatafter me.

Sun- sunny wind-windyCloud- cloudy rain-rainyFog-foggy snow- snowyHot warmCold zeroDegree above3.Look at the screen and we'll study the words describing

the weather. Try to guess their meanings.Look at the pictures:The weather can be:Sunny windyRainy stormySnowy foggy It's sunny. It's cloudy. It's snowy. It's windy. It's foggy. It's

rainy.What is the weather like today?It is sunny.It is …….


73


It is …….It is …….What was the weather like yesterday?It was rainy.4. Listen to the questions and answers.What's the weather like today?-It's sunny and windy.What's the weather like in Europe?It's warm and rainy.What's the weather like in Astana?It's rainy.What's the weather like in London?It's sunny.What's the weather like in Almaty?It's rainy.5.Now let's describe the picture.What season is it now ? Is it sunny?Is it foggy? Is it windy? Is it snowy?Do you like such a weather?6. Reading. Let's read some dialogues about weather.- Ex6, 7. p 159. Ex 7 Complete the answers.What's the weather like in London?It's sunny.7. Group work. Find out about the weather round the

world today. Ask and answer the questions using the infor-mation.

Astana sunny 16 cAlmaty wet 25 cSemey foggy 21 cMoscow snowy-9 CLondon cloudy-2 CFor ex: What's the weather like today in London?It's sunny, 18 degrees above zero.8. I' ll want to give you tasks, let's do it.Put the right letter.S..nny a) u b) a c) oWarm a) o b) a c) u.R…iny a) u b) a c) IWind… a) I b) y c) eS..owy. a) a b) m c) nFog..gy. a) y b) g c) eClo..dy. a) n b) u c) wH..t a) o b) u c) iV. Conclusion of the lesson: Boys and girls I see you

know the words about weather and you can describe theweather in different seasons. I was pleased with your worktoday.

VI. Giving home task: Open your diaries and write yourhometask. Exercise 9 p 160. Complete the exercise athome. Learn by heart new words.

I'll put you marks. The lesson is over. Thank you forattention.

74

¹2 (10) 2016

учитель начальных классов КГУ"ОСШ № 7" г.Аягоз

САБЫРБЕКОВА АНАРЖАКЕШЕВНА

Тема: " Леса чудеса" Г.Сапгир.3 класс.Цель: стимулирование творческого самовыражения

детей , развитие интереса к чтению средствамилитературного произведения.

Задачи:1.Формирование грамотного, внимательного чтения,

коммуникативных навыков, позитивных межличностныхотношений, положительных эмоции.

2. Развитие и обогащение речи, творческогомышления и воображения.

3.Воспитание интереса к предмету, заботы бережногоотношения к природе и ее обитателям.

Методы: словесный, наглядный, частично-поисковый,практический.

Форма: групповаяОборудование: учебник литературного чтения для 3

класса, картина леса, картинки с изображениемживотных из сказки, паспорта, видео "В гостях у сказки".

Ход урока:1 .Орг. момент. Психологический настрой.- Настал новый день. Я улыбнусь вам, и вы

улыбнитесь друг другу. И подумайте, как хорошо, чтомы сегодня здесь все вместе. Мы спокойны и добры,приветливы и ласковы. Мы все здоровы. что мыпожелаем сегодня себе друг-другу. (дети хором)

Я желаю вам хорошего настроения и бережногоотношения друг другу.

2. Проверка дом. задания.-Сегодня на уроке ребята мы будем работать в группах

и прежде чем преступить к работе давайте вспомнимправила работы в группе.

Проверка в виде тестовых заданий по пройденномуразделу.

3. Актуализация знаний.-Я для вас приготовила музыкальный видео сюрприз.

Послушайте внимательно отрывок из песни, чтобы потомответить на мой вопрос.

( звучит отрывок из песни и видео " В гостях у сказки")- Куда нам предлагаю отправиться в этой песне? (в

сказку)- Что мы знаем про сказки? Составляем кластер.СказкаЖанр устного народного творчестваВолшебные, бытовые, про животных.Литературные, народные.4.Работа со стихотворением Г. Сапгира.А) до чтения( 1 слайд)-Сегодня я тоже предлагаю вам отправиться в сказку.

УРОК ЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ ПО ПРОИЗВЕДЕНИЮГ. САПГИРА " ЛЕСА ЧУДЕСА"

Данная работа представляет собой методическуюразработку по литературному чтению в начальных классах.Работа будет полезна учителям и студентам педагогическихВУЗов.

Аталған жұмыс бастауыш сыныптағы әдебиеттік оқупәнінен әдістемелік сабақ жоспары болып табылады. Жұмысмұғалімдерге және педагогикалық бағыттағы жоғары оқуорындарының студенттеріне арналады.

The present work deals with methodical development of literaryreading in the primary grades. The work will be useful for teachersand students of pedagogical universities.

Рассмотрите иллюстрацию. Кто герои новогопроизведения? Что необычного в их изображении? Гдебудут происходить события?

- Как вы думаете какое стихотворение по настроениюмы будем читать? Почему?

- Прочитайте заглавие и имя автора.(ученик читает про автора, группы заполняют паспорт)

2 слайдБ) первичное чтение учителем.- Оправдались ли наши предположения о героях

стихотворения, месте событий, настроений?- Кто из героев вам понравился больше других?- Давайте совершим все вместе путешествие в леса-

чудеса. (вывешивается на доске картина леса)В) Чтение вслух и размышление по ходу чтения.1 куплет - " мы с тобой" поедем в леса-это о ком идет

речь?- Какие чудеса мы сразу увидим? (вставляю героев на

картину)2 куплет - Ребята как вы думаете автор впервые

отправляется в эти леса чудеса? (нет он знаком сжителями леса знает их повадки, их быт, привычки)

- Почему медведь умный, ведь во всех сказках оннедотепа?

- С чем сравнивается глаза совы? Генрих Сапгир,наверное, ночью был в лесу, поэтому смог подобратьстоль удачные сравнения.

3 куплет - Найдите лесную песенку прочитайте.Почему в ней такие простые слова? (она о том, чтознакомо лесным обитателям)

- Кто попробует спеть эту песенку?- Давайте споем ее вместе.Физминутка4 куплет - Каким представляете льва?- Для чего у него на двери табличка?- Как лев мог оказаться в лесу? (это сказка в ней все

может быть)5 -6 куплет - Чем еще удивил этот край? Словарная

работа (пятнашки, пугач) читает ученик значение этихслов. 3 слайд.

Вопросы после чтения.- Сумел ли Генрих Сапгир вас убедить что в лесах

происходят чудеса?- Чем это стихотворение - сказка отличается от других

сказок? (здесь нет борьбы добра со злом. Это самаядобрая сказка. Здесь нет отрицательных героев.

- Можете ли вы прочитав это стихотворение выделить2-3 основные черты Генриха Сапгира и занесем впаспорт (добрый, любит природу.)


75

¹2 (10) 2016

5.Работа в группах.1 группе - перечитайте стихотворение расскажите о

героях даете краткую характеристику (работаем наватмане)

2 группе - Каких животных можно добавить в нашилеса чудеса придумать чтобы они соответствовали.(даются карточки с рисунками животных).

3 группе - Придумать законы для посетителей леса.4 группе - запрещающие знаки. Нарисовать несколько

знаков " Как вести себя в лесу" и объяснить.6. Итог урока. Защита мини-проектов.7. Домашнее задание.- Ребята как вы думаете каким может быть ваше

домашнее задание?

4 слайдВыразительное чтение + иллюстрацияВыучить наизустьСоставить тестовое заданиеСоставить кластер.(каждая группа выбирает задание на дом)Запись в дневникеОценивание7. Рефлексия- Путешественники посетив новые места оставляют о

себе что- то.В начале урока мы хором пожелали себемного хорошего, доброго сейчас все выберите по одномупожеланию всем жителям и гостям леса и напишите набумажных контурах рук и добавим нашему лесу.


76

¹2 (10) 2016

ШҚО, Аягөз ауданы, "Ақши жалпыбілім беретін орта мектеп

жанындағы интернатпен" КММ-тарих пәнінің мұғалімі

СМАИЛОВА ҒАЛИЯ

Сабақ тақырыбы: Қазақ хандығының құрылуы.Білімділігі: тарыша шашылған қазақ халқының бір

орталыққа бағынып хандық болып қалыптасуы жөніндебілім - біліктіліктіқалыптастыру.

Дамытушылық: оқушылардың ой - өрісін,танымдық,тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.

Сабақтың мақсаты: Қазақ хандығының құрылуы,оның алғашқы аумағы мен алғашқы қазақ хандарытуралы мәліметтермен оқушыларды жан-жақтытаныстыру;

- Тарихи құжаттарды оқу арқылы оқушылардың қазақхандығын құру туралы өз пікірлерін айтып, мәселенітарихи шындық тұрғысынан бағалау қабілеттерінқалыптастыру;

Тәрбиелігі: Оқушыларға осы тақырыпты түсіндіреотырып, отанының тарихын білуге,отансүйгіштікке,саясисаналыққа тәрбиелеу.

Құрал-жабдықтар: Интерактивті тақта, карта,үлестірме материалдары, тест түрлері, слайдтар.

Сабақ түрі: аралас сабақ, ізденіс.Әдіс-тәсілдер: электронды оқыту жүйесі.Сабақ барысы:1.Ұйымдастыру кезеңі: сынып бөлмесінің, оқушының

сабаққа даярлығына назар аудару,оқу құралын тексеріптүгендеу.

2. Үй тапсырмасын тексеру: 1.Ауызша;Әбілқайыр хан өз қол астындағыларға қандай қысым

көрсетті?Қазақ сұлтандарының Әбілқайырға қарсы шығуының

себебі неде?Қазақстандағы ру - тайпалардың негізгі этникалық

құрамы қандай болды?Сауда саттық қандай қалаларда жақсы дамыды?Халықтың жалпы тұрмысы қандай болды?2. Үлестірме материалдары;1.Керей мен Жәнібектің жетісуға көшудегі мақсаттары

не болды?2.Қазақ хандығының шаңырақ көтеруі туралы айтып

беріңіз?3.Алғашқы Қазақ хандығының алып жатқан жерін

картадан көрсетіңіз?4.Қазақ хандығының құрылуының қандай тарихи

қажеттілігі болды?5. Қазақстанда қазақ хандығының құрылуы

қарсаңында саяси жағдай қандай дәрежеде еді?3. Қайталау. Білімді бақылау: Өткен сабаққа көз

жүгірте отырып, хандықтың құрылуының алғышарт-тарына үлес қосқан хандарды еске түсірсек.

1.Қандай хандарды білесіндер?

ОРТА МЕКТЕПТЕ ТАРИХ ПӘНІНЕН ӨТКІЗІЛЕТІНСАБАҚТЫҢ ЖОСПАР-ҮЛГІСІ

Данная работа является методической разработкой поистории Казахстана. Работа будет полезна учителям истудентам педагогических ВУЗов.

Аталған жұмыс Қазақстан тарихы пәнінен әдістемелік сабақжоспары болып табылады. Жұмыс тарих пәні мұғалімдерінежәне педагогикалық бағыттағы жоғары оқу орындарыныңстуденттеріне арналады.

This work is a methodical development of the history of Kazakhstan.The work could be helpful teachers and students of pedagogical uni-versities.

2.Қазақ қалқының құрылуы қарсаңында Ақ Орда менӘбілхайыр хандығы арасындағы талас-тартыс недентуды?

3.Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында саясижағдай қандай дәрежеде еді?

4.Жана білімді қалыптастыру: Жаңа сабақкезеңі:

1.Жаңа сабақ тақырыбы тақтаға, дәптерге жазылады.Қазақ хандығының құрылуы;Жаңа сабақтың жоспары:1. Хандықтың негізін қалаушылар-Жәнібек пен Керей.2. Алғашқы қазақ хандығының аумағы3. Халқының этникалық құрамы4. Көрші елдермен қарым-қатынасы.5.Тақырыпты 2 топқа бөліп беремін.6.Сабақ соңында өзім сараптама жасаймын.Қазақ жерін мекендеген ру-тайпалардың этникалық

және саяси жағынан топтасуы күшейе түсті. Бұл үрдістіңдамуы қазақ халқының құрылуына жеткізіп,үш жүздіңқалыптасуында аяқтады. Қазақ халақының құрылуыжәне оның жүздерінің айқындалуы,әлеуметтікқатынастардың нығаюы, Қазақ мемлекеттігінқалыптастырған басты себеп еді. Қазақ халқының саясибытыраңқылықты жойып мемлекет етіп қалыптастыруАқ орда билеушілері Орыс ханның ұрпақтары Керей менЖәнібек сұлтандардың үлесіне тиеді. Қазақ хандығыныңірге тасы нығайтып, оның күш қуатын арттыру, сөйтіп ірідербес мемлекетке айналдыру билеуші топтардыңмүддесіне сай келді. Сондықтан ақсүйектердіңтарапынан қолдау тапты. Қазақстанның оңтүстікаймақтарында басым көпшілігі топтасқан еді.Әбілхайырдың тоқтаусыз өршіп тұрған ішкі феодалдыққырқысулары үдей түсті. Оның үстіне Әбілхайыр ханның1457ж. ойраттардын жеңілуі ел ішінде абыройын түсірді.

2.Картамен жұмыс жасалады.Картадан хандықтың аумағы көрсетіледі;3. Интерактивті тақта арқылы тақырыпқа байланысты

шағын слайд-шоу көрсетіледі.Слайд-шоу тақырыпқа байланысты;ішінде хандықтың

аумағы, хандардың суреттері, халықтың экономикалықжағдайынан сыр шертеді.

5.Жаңа білімді бекіту: Сабақты бекіту:1. Жәнібек пен Керей кімнің ұрпақтары?2. Қазақ хандығы қай жерлерде құрылды?3. Қазақ хандығы қашан құрылды?4. Қазақ хандығының этникалық құрамы неліктен үнемі

толығып отырды?5. Қазақ хандығы қандай елдермен қарым-қатынас

жасады?


77

¹2 (10) 2016

XXI ғ көшбасшысыТақырыпқа байланысты 9 сұрақ қойылады;1. Моғол ханы Есен-бұға қазақ сұлтандарын не себебті

құшақ жая қарсы алды?2. Хандықтың этникалық құрамы қандай ру

тайпалардан тұрды?3. Хандықтың ту тіккен жері?4. Хандықты құрған қазақ сұлтандары?5. Қазақ хандығының құрылуы туралы қай тарихшы

жазды?6. Қазақ хандығының құрылуы еліміздің қай аумағында

негіз алды ?7. 1457 ж Әбілхайырдың кімдерден жеңілуі ел ішінде

беделін түсірді?8. Қазақ хандығының өз алдына қойған тарихи


міндеттері?9. Хандықтың алғаш құрылған жері қай өзеннің аумағы

болған?Кестемен жұмысСәйкестендіру кестесі: Балалар бір бірден тақтаға

шығып кестені сәйкестендіреді.Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні сабағымызды

қорытындылайтын болсақ,жаңа құрылған Қазақхандығының алғашқы кезеніндегі тарихы тұрақты болды,көрші жатқан елдермен сауда саттық, достық қарымқатынас орнатты.

Үйге тапсырма: 36 тақырыпша, Керей мен Жанібекхандар туралы қосымша мәліметтер жинақтау,хандықтың кұрылған аумағын кескіндемелік картағатүсіру.

78

¹2 (10) 2016

Учитель-методист физики Краснополянской средней школыс.Красная Поляна, Шетский район

Карагандинская область

КӘРІБАЙ ҚАРЛЫҒАШБАБАЖАНҚЫЗЫ

Актуальность темы статьи, актуальность примененияинтеллектуальных игр связана с тем, что в настоящеевремя перед современной педагогической наукой стоитпроблема как повысить интерес школьников кпредметам естественного цикла - физике и математике.Анализ состояния физико-математического образованияподтверждает это падение интересов. Меньшееколичество выставляется научных проектов,уменьшается число победителей олимпиад.

Можно назвать много причин падения интереса -перегрузки учащихся, несовершенство учебников, ноодна из причин потери интереса - это непригодностьряда традиционно применяемых приёмов обучения длянынешнего контингента учащихся.

Сегодня нам педагогам ясно, что необходимо коренноеизменение роли учащегося в учебно-воспитательномпроцессе. Нынешнему школьнику недостаточно лишьпоглощение "готовой учебной информации", выполнениестрого регламентированных заданий учителя (действийпо указанию).

У нашей молодежи сегодня сильно развито чувствосамосознания и собственного достоинства, она о многомимеет представление, поэтому занятия, базирующиесяна авторитарном нажиме, приказе вызывают лишьраздражение и скуку - они неприемлемы. Это побуждаетнас учителей искать новые методы и средства обучения,способствующие развитию интереса к предмету,воплощающие в себе идеи высокой взаимнойтребовательности и уважения, опирающиеся навозросшую самостоятельность ребят и, наконец,значительно расширяющие и обогащающиеметодический арсенал учителя, поскольку известно, чтопостоянство враг интереса. Без формирования интересак предмету невозможно воспитать высокую культурумышления, творческого отношения к обучению,опирающегося на педагогику сотрудничества,характерной приметой которой являетсязакономерность: "Чем труднее учителю, тем легчеученику".

Одним из инструментов повышения мотивацииучащихся, побуждения интереса к предмету являютсяинтеллектуальные игры.

Физика является одним из самых трудных предметовшкольной программы для учащихся. Поэтому учителюдля успешного освоения ребенком данной наукиприходится заниматься и внеурочной деятельностью.

Самым ярким примером внеклассной работы являетсяорганизация интеллектуальных игр по физике, которыеповышают интерес к предмету, развивают творческие

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНАЯ ИГРА КАК ИНСТРУМЕНТПОВЫШЕНИЯ МОТИВАЦИИ УЧАЩИХСЯ

Осы мақалада автор интеллектуалдық ойынның роліноқушылардың мотивациясын жоғарлату құралы ретіндеқарастырады. Мысал ретінде физика пәні бойынша әдістемелікдайындалған сабағы ұсынылған.

В данной статье автор рассматривает рольинтеллектуальной игры как инструмент повышениямотивации учащихся. В качестве примера представленаметодическая разработка урока по физике.

In this article, the author considers the role of intellectual games asa tool of increasing of learners' motivation. As an example, the me-thodical lesson plan of physics is presented.

способности ребенка. Особенно такие игры важны напервой ступени обучения физики. Предлагаю длярассмотрения методическую разработку в видеинтеллектуальной игры "Звездный час".

Цели игры:Обобщить и систематизировать знания по предмету,

сформировать системно-информационный подход канализу окружающего мира.

1. Повторить пройденный материал и раскрытьспособности воспитанников в усвоении материала сверхшкольной программы.

2. Развить аналитико-синтезирующее мышление,умений действовать самостоятельно, выдвигатьгипотезы при решении поставленных вопросов,сформировать умения и навыки, которые носят всовременных условиях общенаучный,общеинтеллектуальный характер.

3. Воспитать устойчивый интерес к изучаемомупредмету, положительное отношение к знаниям.

4. Развивать способность учащихся к толерантномуобщению, чувство товарищества и взаимовыручки

Ведущий. Добрый день, дорогие ребята, гости! Мырады видеть Вас в кабинете физики. Сегодня состоитсяздесь игра "Звездный час". В ей примут участие ребята-эрудиты - ученики 8б класса. Просим участников занятьсвои места, а ребятам могут помогать их мамы и папы.

Правила игры: участники, ответив правильно навопрос, получают звезду. Если игрок ответил неверно, апапа или мама дали правильный ответ, то ответзасчитывается и участник получает пол-очка.

1 ТУР. "Да-нет"а) ЧТО ИЗУЧАЕТ ФИЗИКА?- тепловые явления (да)- механические явления (да)- физические явления (да)- механические смеси (нет)- физические тела (да)- химические явления (нет)- растения (да)- электрические явления (да)- природные богатства (нет)- свойства вещества (да)б) ЭТО ФИЗИЧЕСКИЕ ЯВЛЕНИЯ?- запотевание стекол (да)- скисание молока (нет)- плавление парафина (да)- молния (да)-переваривание пищи в желудке (нет)- превращение воды в пар (да)


79

¹2 (10) 2016

- подгорание пищи (нет)- горение газа в плите (да)- нагревание электрической плитки (да)- появление

ржавчины на гвозде (да)с) ПЕРЕВЕДИТЕ В СИ- 2,5 т- 7,8 г/см3- 0,48 кДЖ- 1л- 5 гПа- 3МВтЖюри оставляет в игре игроков, ответивших на 2

вопроса.

2 ТУР. "Выбери ответ"1. Какой процесс сопровождается понижением

температуры? (ответ 1)2. Благодаря какому физическому явлению воздух

в комнате теплее вблизи потолка, чем вблизи пола?(ответ 6)

Варианты ответов:1. конденсация2. испарение3. деформация4. кипение5. влажность6. конвекция3. Как называется химический элемент, в котором

содержится название двух животных? (ответ 4)4. Самый тугоплавкий металл? (Ответ 2)Варианты ответов:1. Селен2. Вольфрам3. Олово4. Мышьяк5. Золото6. Свинец5. Назовите явления, благодаря которому

питательные элементы попадают в кровь?(ответ 2)6. О каком русском ученом наш великий поэт А. С.

Пушкин сказал, что "он создал первый в РоссииУниверситет, лучше сказать, сам был первым русскимУниверситетом" (ответ 3)

7. Какой физик дважды стал лауреатом Нобелевскойпремии: один раз по физике, второй - раз по химии?(ответ 1)

Варианты ответов:1. М. Склодовская-Кюри2. Дж. Максвелл3. М. Ломоносов4. А. Эйнштейн5. Лоренц6. Ж. Алферов8. Название какого элемента в переводе с латинского

означает "краска" (ответ 1)Варианты ответов: 1. хром 2. марганец 3. медь 4. германий 5. олово 6. селен

9. Смотрю - и что в моих глазах, В фигурах разных и звездах Сапфиры, яхонты, топазы, И изумруды, и алмазы, И аметисты, и жемчуга, И перламутр - все вижу вдруг! Лишь сделаю рукой движенье- И новое в глазах явленье! 10. Прибор для измерения электрического

напряжения в цепи?

Варианты ответов: 1. амперметр 2. бинокль 3. вольтметр 4. спектроскоп 5. калейдоскоп 6. лупаЖюри подводит итоги, и игроки, набравшие меньшее

число очков, выбывают из игры. Остается 4 игрока иигра продолжается.

3 ТУР. "Составь формулу"За 1 минуту надо составить как можно формул из

физических величин: Q, q, U, t, I, R, m, r, C, qЖюри подводит итоги, и 3 игрока продолжают игру.

4 ТУР. "Найди соответствие"1. В этом ряду все проводники электрического тока?

(железо, алюминий, стекло, медь)2. В этом ряду все вещества обладают плохой

теплопроводностью? (вата, солома, древесина,пластмасса, чугун).

3. В этом ряду все - агрегатные изменения вещества?(кипение, лед, вода, пар).

4. Все ниже перечисленное - процессы?(отвердевание, плавление, кипение, железо).

5. Все эти физические элементы относятся кэлектрическим явлениям? (сила тока, напряжение,количество теплоты, электрический заряд).

Жюри подводит итоги, и 2 игрока продолжают игру.

5 ТУР. Найди ошибки в рассказе "Дорога загадок""В яркий солнечный день дети отправились в поход.

Чтобы было не так жарко, ребята оделись в темныекостюмы. Сначала дорога шла по песчаному берегуреки. Песок был сухим и чистым. Идти было легко.Дальше путешественники свернули на луг, и пришлосьсбавить шаг.

Далеко впереди ребята увидели человека, которыйрубил хворост. Его трудно было разглядеть, потому чтои человек и окружающие его кусты были видны неясно,контуры их расплывались и, казалось, будто ониколышутся и дрожат. Подойдя к дровосеку метров надвести, ребята увидели, как он поднял и опустил топорна толстый сук, однако удар топора они услышали несразу.

На ночлег расположились на берегу реки. К вечерустало свежо, но после купания ребятам стало теплее.

На дне реки лежал большой камень. Трое ребят струдом подняли его в воде, но затем легко выбросилиего на берег.

Над костром повесили два чайника: круглый ицилиндрический. В первом вода закипела быстрее.После захода солнца на небе показался серп луны, егорожки были обращены вправо.

Было очень красиво.За каждую найденную ошибку получают балл.

Жюри: Сегодня вы показали свою эрудицию, ответываши были грамотными, полными, доказывающиепрекрасные знания по предмету. А теперь я прошу всехвстать для произнесения клятвы учащегося физико-математического класса. Я буду читать клятву, а выдолжны повторять только слово "Клянусь" в тех местах,которые указаны на слайде.

Я - учащийся 8 класса перед лицом своих товарищейклянусь:

Верным физике быть!Формулы всегда учить.Знать лишь физики законы,Где и как их применитьНа уроках не балдеть,


80

¹2 (10) 2016

И тихонечко сидеть.Не писать друзьям записки,Не хихикать и не петь.Каждый день решать задачи,Строить графики удачи,Все параграфы читать,В облаках уж не летать.Трудно будет не сбегать,А решать больше, решать!На контрольной думать толькоГоловой своей поскольку,Что в других мозгах не знаешь,И два балла получаешь!Технику не разбирать,А по схемам изучать.Электричества законы


На себе не проверять!И родителей не мучить,А пытаться удивлять.Получать одни пятерки,Может иногда четверки.И экзамен потом сдатьРазумеется, на пять!Все клянусь я выполнятьКлянусь! Клянусь! Клянусь!Подведение итогов.А теперь для поздравления участникам и вручения

сертификатов и призов приглашается завуч нашейшколы.

Жюри подсчитывает звезды и выводит победителя.Победитель награждается призом и получает звание"Звезда класса".


1. Горлова Л.А. Нетрадиционные уроки, внеурочные мероприятия по физике: 7-11 классы.- М.; ВАКО, 2006. - 176с. - (Мастерская учителя).2. Кибальченко А.Я., Кибальченко И.А. Физика для увлечённых. - Ростов н/Д: "Феникс", 2005. - 188, [1] с. -(Библиотека школьника).3. Наволокова Н.П. [и др.]; под общ. ред. Ненашева И.Ю. Предметная неделя физики в школе - Ростов н/Д.:Феникс, 2006. - 272 с. - (Библиотека учителя).

81

¹2 (10) 2016

Шәкәрім атындағы облыстық дарындыбалаларға арналған үш тілде оқытатынмамандандырылған мектептің жоғары

санатты тарих пәнінің мұғалімі

ХАСЕНОВА НУРЖЫКЕНСЛЯМҚЫЗЫ

1. Сабақ тақырыбы: Ежелгі Спарта мемлекеті2. Түрі: Дәстүрлі емес ойын технолгияларын қолдану

арқылы.3. Сабақтың мақсаты:а) білімділік: Оқушыларды өткен тақырыптар бойынша

білімдерін жинақтау және жаңа тақырыпты толықтайигерту.

ә) тәрбиелік: Оқушыларды халықтың салт-санасынсүюге, еңбекқор, адал болуға тәрбиелеу.

б) дамытушылық: Оқушылардың ой-өрісін,тарихитанымын, сонымен қатар қабілетін арттыру.

Көрнекіліктер: Ежелгі Грецияның картасы. Үлестірмеліқима қағаз, плакат, теңге алу ойыны.

4. Әдіс-тәсіл: Сұрақ жауап, талдау әдістері.5. Сабақ барысы:а) Ұйымдастыру: Оқушыларды түгендеу, сабаққа

дайындау.ә) Үй тапсырмасы: Ежелгі Греция тарихы1. Ежелгі Греция даласында қазіргі күндері қандай

мемлекеттер орналасқан?2. Ежелгі Греция территориясындағы қала

мемлкеттерді атаңыз.3. Полистер дегеніміз не?Пысықтау сұрақтарынан кейін "Теңге алу" ойыны

ұйымдастырылады. Ойын шарты бойынша кім көп теңгежинаса сол жеңімпаз атанады. Бұрынғы ата-бабаларымыз ат үстінде шауып келе жатып, жерде түюліжатқан шүберектегі теңгені алып қашқан болатын. Соладам ең мықты, епті адам болып саналған. Сол ойындысабаққа негіздеп өткізсек, кім көп сұраққа жауап беріп,көп теңге жинаса, сол оқушы осы ойынымыздың еңмықты, білімді, ойлы жеңімпазы болмақ. Сұрақтартақтадағы плакаттағы аттар арқылы жылжытылыпотырады. Егер сұраққа оқушы жауап бере алса, ондаол екінші сұрақты ала алады. Теңге артындағысұрақтарға оқушылар үш қатардан үш оқушы шығып,жауап береді. Әр сұрақ бір ұпайдан белгіленеді.

Теңгеде мынадай сұрақтар берілген:1. Грек тарихын кімдер зерттеген?2. Греция атауы қайдан пайда болды?3. Греция қай материкте орналасқан?4. Крит аралдары қайда? Картадан көрсетіңіз?5. Антика деген не?6. Ежелгі Греция туралы жазғылған дастанды атаңыз?7. Грециядағы сарайларды атаңыз?8. Неге сарайлар кезеңі деп атаймыз?9. Микен мәдениетін кімдер жасады?6. Жаңа сабақ:Спарта мемлекеті Пелопоннестің оңтүстік бөлігінде

ІІІ - ТАРАУ. "ЕЖЕЛГІ СПАРТА МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТАРИХЫ"ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ САБАҚ ЖОСПАРЫ

Данная работа представляет собой разработку урокапоистории в средних классах. Разработка будет полезнастудентам педагогических ВУЗов и преподавателям школ.

Аталған жұмыс тарих пәнінен әдістемелік сабақ жоспарыболып табылады. Жұмыс тарих пәні мұғалімдеріне жәнепедагогикалық бағыттағы жоғары оқу орындарыныңстуденттеріне арналады.

This methodological workrepresents the development of a historylesson in the middle school. The development will be useful for stu-dents of pedagogical universities and school teachers

орналасқан. Қала атымен мемлекет аталады. ЕртедегіЛакония жерінде орналасты.

Спарта мемлекетінің тарихын Фукидидтің,Ксенофонттың, Аристотель мен Плутархтыңшығармалары және спартан ақыны Титртейдіңөлеңдерінен біліп танысып отырмыз. Аталғантарихшылар мен философтардың шығармаларынанЕжелгі Спартаның әлеуметтік - экономикалық жағдайынбілуімізге болады.

Спартаның өмірі мен әлеуметтік құрылысыныңөзгешеліктері көбінесе табиғи жағдайларынабайланысты еді. Теңізден қашық болуыспартандықтарды, бір жағынан, өз алдына томаға тұйықболуына, екінші жағынан, өздерінің көршілеріне , әсіресеМессенияның құнарлы батыс аңғарларын басыпалушылық әрекетін жасауға итермеледі.

Грецияның басқа қалалары сияқты, Спартада өндіргішкүштерінің өсу, көршілес елдермен жиі - жиі шайқасаберуі және ішкі күресте ру қатынастарының ыдырап, құлиелену мемлекетінің құрылуына әкеліп соқты. Спартадамемлекет өте ертеде шықты, ол жаулап алу нәтижесіндеқұрылды және басқа полистерге қарағанда, онда руқұрылысының қалдықтары әлдеқайда көп сақталды.Спарта құрылысының және аздап бүкіл дорийқұрылысының негізгі өзгешелігі, күшті мемелекеттілігініңру мекемелерімен үйлесуінде еді.

Спарта полисінде көпшілік тұрғындар бір - бірін жақсыбілді. Спарта экономикасының негізі жер игеру болды.Табиғи жағдайына байланысты ауыл шаруашылығбірнеше салаға бөлінді: астық жинау, жүзім, зәйтүн, бау- бақша және мал шаруашылығы.

Ежелгі Спартада басты кәсіп егін шаруашылығыболды. Ежелгі Спартада жерге жеке меншік болған жоқ.Бүкіл жер қауымға тиісті болды. Ал қауым өзініңмүшелеріне жеке учаскелерді уақытша пайдалануғаберіп отырды. Жер қауы меншігі болып саналғандықтан,олар не сата, не айырбастай алмады.

Қолөнер кәсібі Спартада өте аз өркендеді. Қолөнерменжекелеген адамдар ғана айналысты. Олар тек ең қажеттізаттарды ғана жасады. Бірнеше ғасырлар бойыспарталық қолөнер өркендемей, даму сатысы төмендәрежеде тұрды.

Спартандықтардың тәрбиесі басқа грек қаламемлекеттеріндегі тәрбиеден мүлдем бөлек болды.Плутархтың еңбегінде спартандықтардың тәрбиесінтуралы былай жазады: " Асыраушылар өте сапалытәрбиеледі. Олар баланы жөргекке орамады, тамақтыталғатпады, қараңғылық пен жалғыздыққа үйретті, бұлоларға еркіндік береді деп түсінген еді. Тіпті көршілес


82

¹2 (10) 2016

басқа мемлекеттер Лакониядан асыраушы, яғнитәрбиешілер сатып алатын кездері де болған".Плутархтың ХҮІІІ жазбасында Ликург туралыдеректерінен Спартаның қоғамындағы әлеуметтікжағдайды жақсы көруге болады. Онда Ликургтің балатәрбиелеу жөнінде шығарған реформаларына да мәнберуге болады. Спартада әкесі баласын өзі қалауыншатәрбиелеуге рұқсаты болмаған. Бала жалпы қоғамдықтәрбиешілер қарамағында болады. Өсіп келе жатқанбаланы әскери іске баулу барысында көптегенәрекеттерге бой ұрдырған. Мысалы: Ликург ата - ансынанжеті жасқа жетер жетпестен балаларын бөліп алып,оларды отрядтарға таратқан. Балалар бірге өмір сүріп,бірге ойнап тамақ табуды бірлесіп үйренеді. Балаларішінен ең пысық, айлакерлерін басшы етіп сайлайды.Оған қалғандары бағынуы тиісті болады. Бұл бір адамғабағынуға жастайынан үйренуге ықпалын жасаған еді.Балалларды ойын үстінде ақсақалдар бақылап отырған.Арасынан ең жау жүрек, ең мықтыларын ақсақалдаранықтаған. Көбінесе ақсақалдар төбелесті өздері әдейіұйымдастырып ызақорлыққа баулыған.

Спартанаың саяси ұйымының маңызды бөлігі жасұрпақты тәрбиелеу және оқыту болды. Ішкі және сыртқыжауға қарсы тұра алатындай жақсы жаттыққан, дене-күш жағынан жетілген жауынгерлер қажет болды. Спартажауынгері тәртіпті, қиыншылыққа төзімді, таласқакелмей, басшыларына міндетсіз бағынуы керек. Тәрбиежүйесінде оқуға, жазуға көп маңыз берілмеген.

Спартада тәрбиелік жүйе үш бөлімнен тұрған. Біріншісатыға 7 мен 12 жастың аралығындағы ұл балалардыәке-шешелерінен алып тәрбиелеу жатады. Агелге(табынды) бөлініп, олардың басында арнайытәрбиешілер болмайтын. Агелдің басында ең батыл,ақылды, өзгелерден төбелеске ептібалаларды тағайындаған. Басқа балалароған бағынған. Тәрбиенің мақсаты -балаларды төзімділікке жәнебағыныштылыққа тәрбиелеу. Ақсақаладамдар олардың ойындарын үнемібақылап, оларды бір-бірімен жиітөбелестіріп отырған. Ұрыста немесетөбелемте жеңіске жетуді міндет депесептеген. Балаларды тәрбиелеудегіжалпы басшылық мемлекеттегі ерекшеқызмет адамы - педономға жүктелген.

Грецияда, тек Спартада ғана, әйелдітәрбиелеуге үлкен маңыз берілді. Әйелтәрбиесі ерлердің тәрбиесіндей қаралатынболған. Мұнда бұл мәселеге жалпыжұршылық құрметпен қарайтын.Спарталықтар денсаулығы жақсы бала текденсаулығы жақсы анадан туады депбілген. Қыздар үй тіршілігіменайналыспайтын. Қыздар гимнастика,жүгірумен үнемі айналысқан. Жастар күнібойы әскери отрядта өткізіп, бірге тамақішкен. Олар әсакери бөлімдер бойыншатамақтанды. Спартада қауымдық, яғниосылайша тамақтануды фидития депатады. Ал басқа қалалардың гректерібұндай тамақтануды сиссития деп атағанболатын.

Спарта тәрбиесі негізінен өмірлерініңбарысы елдің әскери қуатын нығайтумақсатына бағытталды. Спартандық еңалдымен жауынгер болуы керек. Бұл сырттан келетінжаудың жақындығынан емес, қаналушы, езілуді басынанөткізіп отырған дұшпандық пиғылдағы илоттармен үнемібірге өмір сүруден туған нәрсе.

Спарта мемлекеті қандай да болмасын сыртқы саудағатиым салды. Сауда тек ел ішінде және жергіліктірыноктарда жүргізілді. Сыртқа өнім шығарылмады. Еларасында натуралды айырбас жақсы дамыды. Егіннен


№ терминдер жауап

Дұрыс жауап

1 Спарта Ежелгі Рим қаласы 2 Ликург Спарта заң шығарушысы. Ол б.э.д. Ү

ғасырлардағы Спартаның мемлекеттік

құрылысын қалыптастырушы.

3 Ретр Қаулылар мен заңдардың орындалуын

зерттейтін орталық

4 Илоттар Бағындырылған Лакония мен

Мессенияның тұрғындары, жергілікті

халық құқығы жоқ тұрғындар.

5 Периэктер Дорийліктерге өз еркімен бағынған

ахейліктердің бір тобы.

6 Герусия Спартадағы ақсақалдар кеңесінің

отыратын кеңсесінің алды.

7 Эфорлар Бес адамнан тұратын коллегия.

Спарта мемлекетінің беделді

органдарының бірі. Эфорлар апеллада

сайланады. Олар мемлекеттік

басқаруды, илоттарды, периектерді

бақылап отырған.

түскен өнімді әртүлі заттарға айырбастап күн кешкенболатын. Қала ішінде арнайы сауда жасау орындарыашылып, ел өз өнімдерін орталықта айырбастай алғанеді.

7. Картамен жұмыс:1.Картадан Ежелгі Греция жерлерін көрсетіңіз.2. Месенния жерлерін көрсетіңіз.3. Пелопеннес жерлерін көрсетіңіз.4. Спартаның территориясын көрсетіңіз.8. Дәптермен жұмыс: Спартаның мемлекет

басшыларының титулдарын дәптерлеріңізгежазыңыздар. Сондай - ақ термин сөздердіңанықтамасына назар аудара отырып, дәптергежазыңыздар. Ежелгі Спартада болған тарихиоқиғалардың даталарын жеке бөлек жазыпотырыңыздар. Бірінші жылдар одан кейін болғаноқиғаларларды ретті түрде дәатерге жазамыз.

9. Жаңа сабақты бекіту:Жаңа сабақтыбекіту ойын түрінде жүргізіледі.

Түсіндірілген сабақтың қаншалықты оқушыныңқабылдағанын және тақырыпты қайталай отырып,қарымта түсінуіне ойын өте жақсы жол ашады.Сондықтан да өтілген сабақты бекіту мақсатындабірнеше ойын түрлерін қолдынып отырмыз. Ойынқызықты және оқушының ынтасын арттыру үшін олардыүш топтарға бөлеміз. Топтарға кезекпен сабақты бекітусұрақтары қойылады.

9.1.Қайсы дұрыс?Бұл ойында оқушы жаңа өтілген тақырыпқа

байланысты берілген терминдер мен сөздердің дұрыснемесе бұрыс берілгенін анықтайды. Кепе қағазғажазылған бұл сұрақтар жеке балаға немесе топқаберіледі.

9.2. Бұл не?Оқушы жаңа сабақ барысында түсіндірген тақырыпқа

қатысты шендік немесе басқа да термин сөздер меноқиғалардың атауын сөздің бас әрпі мен соңғы әрпінеқарай отырып оқушылар жылдам жауап беруге тиісті.Топ арасынан кім қолын бірінші көтерсе сол оқушыданжауап сұралады. Жиналған ұпай әрі топқп, әрі оқушығажекелей де беріледі.

83


1. О * * * * * *я - Ауқатты шонжарлардан тұратынбилеші топ.

2. М * ф - Табиғаттан тыс тіршілік иелері ментаңғажайып құбылыстар, оқиғалар туралы аңыз -әңгімелер.

3. Х * * м - ең үлкен діни құрылыс, мінәжәт орны.4. П * * * * * * а м * * * * * * і - 12 жастан бастап,

ұлдардың қосымша. Онда гимнастика, жүгіру, күрес,диск, найза лақтырумен шұғылданған.

5. А * * * * а - Спартадағы 30 жасқа жеткен ересекерлер кіретін халық жиналысы.

6. Г* * * * * * * р кеңесі - ақсақалдар кеңесі.7. Э * * * * * р - Бес адамнан тұратын коллегия. Спарта

мемлекетінің беделді органдарының бірі. Эфорларапеллада сайланады. Олар мемлекеттік басқаруды,илоттарды, периектерді бақылап отырған.

8. А* * * * д - ақсүйектер.9. К * * * * * я - илоттарға жасырын шабуыл жасау.

Жасырын деген мағна береді.10. А * * * * * к - ақсүйектктер кеңесі.11. Ф * * * * * я - қауымдық бірлесіп ауқаттану.12. А * *л - 7 жасқа толған баланы тәрбиелеуге беретін

топ.13. П * * * * м - Бала тәрбиесіне басшылық етуші

қызметкер адам.9.3. Блиц- сұрақСұрақтар топ арасынан белсенді аралысып отырмаған

оқушыларға арналады.Оқушыны сабаққа қатыстырумақсатында жекелеп сұрақтар қойылады. Сұрақтарғааты аталған оқушы жауап бере алмаған жағдайда топарасынан көмекке келуіне рұхсат беріледі.

1.Спарталықтардың мекені.2. Ежелгі Спартандықтар мінәжәт еткен жер қалай

аталады?3. Спартандықтар мектебі.4. Ежелгі спартаның басшысы.5. Спарта орналасқан жер атауы атауы.6. Қала мемлекет дегеніміз не?7. Пелопоннес дегеніміз не?8. Елдегі жоғарғы билік қалай аталады?9. Илоттар ерікті болды ма?9.3. Уақыт уәждемесі"Уақыт уәждемесі" ойыны жаңа сабақты түсіндіру

барысында айтылған сұрақтарды бекіту мақсатыменқұрылған. Бұл барлық топтарға бір мезетте қойылады.Топтар өздерінің шартты белгілерін көтеру арқылыойынға қатынасып, сұрақтарға жауап береді.

10. Спарта әскери күшті мемлекетке қай ғасырдаайналды?

11. Спарта қай жылдары өзіне көршілес жерлердіңкөпшілігін қаратады?

12. Мессения соғысы жүрген жылдар?13. Қай жылдары аралығында Спарта атлеттері

Олимпиада ойындарында үлкен жетістіктергежеткен?

14. Қай жылдары екінші Мессения соғысы болды?15. Ликург Спартаның мемлекеттік құрылымын қай

ғасырда құрды?16. Қай ғасырда Спарта түпкілікті жеңіске жетеді?9.5. Сандарды сөйлетБұл ойын да "Уақыт уәждемесі" сияқты жаңа сабақты

түсіндіру барысында айтылған сұрақтарды бекітумақсатымен құрылған. Бұл барлық топтарға бір мезеттеқойылады. Топтар өздерінің шартты белгілерін көтеруарқылы ойынға қатынасып, сұрақтарға жауап береді. Текалдыңғы ойыннан ерекшелігі қарсылас топ оқушыларыосы уақытттарда болған оқиғаларды толықтырып жауапберуге мүмкіндіктер алады.

1. Б.з.д. ҮІІІ - ҮІ ғ.ғ.2. Б.з.д. 800 - 730 жж.3. Б.з.д. 743 - 724 жж.4. Б.з.д. 720 - 576 жж.5. Б.з.д. 552 ж.

6. Б.з.д. Ү ғ.7. Б.з.д.ҮІ ғ.9.6. Сен білесің бе?Бұл ойынның алдыңғы ойыннан ерекшелігі ойынның

соңғы кезеңі болып табылады. Бұл ойында әр оқушықолына қалам алып, аталған сұрақтарға жазбаша түрдежауап беріп, оқытушыға өткізеді. Бұл оқушыныңқаншалықты түсінгенін, келесі сабақта үй тапсырмасынсұрауда әр оқушының толық жауап бере алмаған,түсінбеген жерлерін толықтырып түсінік бере кетугежағдай туғызады.

1. Спарта мемлекетнің құрылуы қалай жүрді?2. Спарталықтарды қалай тәрбиеледі?3. Илоттарда неге ерік болмады?4. Периэктер ақсүйектер тобына жатты ма?5. Спраталықтарда неге теңіз флоты дамымады?6. Спартандықтар парсылар шабуылы кезінде неге

Афиныға көмек бермеді?7. Пелопоннес соғысы неге болды?8. Спарта мәдениеті жоғары болды ма? Неге?9. Спартаның негізгі кәсібі?10. Спратаның негізгі қалаларын атаңыз?9. Заң шығарған адам?10. Үйге тапсырма беру: Ежелгі Спарта мемлекетінің

тарихын оқып, түсінгендерін баяндау. Даталар ментермин сөздерге толыққанды түсінік беру. Әр оқушыЕжелгі Спарта мемлекетіне байланысты он тестсұрақтарын құрап әкелу.

11. Оқыушы білімін бағалау: Сабақ айтқан жәнесабақты бекіту барысында қолданылған ойын сабағынабелсенді қатынасқан оқушыларды орнынан тұрғызып,тиесілі бағаларын күнделіктеріне қою.

Анықтамалық сөздік:14. Спарта - Пелопоннестің оңтүстік бөлігінде

орналасқан мемлекет.15. Ликург - Спарта заң шығарушысы. Ол б.э.д. Ү

ғасырлардағы Спартаның мемлекеттік құрылысынқалыптастырушы.

16. Ретр - Қандайда болмасын маңызды қаулылар мензаңдардағы қысқаша баяндалған ережелер.

17. Илоттар - Бағындырылған Лакония менМессенияның тұрғындары, жергілікті халық құқығы жоқтұрғындар.

18. Периэктер - Дорийліктерге өз еркімен бағынғанахейліктердің бір тобы.

19. Спартандықтар - Ерекше құқықтарға ие Спартаазаматтары.

20. Герусия - Спартадағы ақсақалдар кеңесі.21. Дорийлер - Б.з.д. 2000ж. Оңтүстік Грецияға басып

кіріп, Лаконияны алып, сол жерде мемлекетті құрғантайпалар.

22. Олигархия - Ауқатты шонжарлардан тұратынбилеші топ.

23. Миф - Табижғаттан тыс тіршілік иелері ментаңғажайып құбылыстар, оқиғалар туралы аңыз -әңгімелер.

24. Храм - ең үлкен діни құрылыс, мінәжәт орны.25. Палестра мектептері - 12 жастан бастап, ұлдардың

қосымша. Онда гимнастика, жүгіру, күрес, диск, найзалақтырумен шұғылданған.

26. Апелла - Спартадағы 30 жасқа жеткен ересек ерлеркіретін халық жиналысы.

27. Геронттар кеңесі - ақсақалдар кеңесі.28. Эфорлар - Бес адамнан тұратын коллегия. Спарта

мемлекетінің беделді органдарының бірі. Эфорларапеллада сайланады. Олар мемлекеттік басқаруды,илоттарды, периектерді бақылап отырған.

29. Архонд - ақсүйектер.30. Крмптия - илоттарға жасырын шабуыл жасау.

Жасырын деген мағна береді.31. Ареопак - ақсүйектктер кеңесі.

84

¹2 (10) 2016

32. Фидития - қауымдық бірлесіп ауқаттану.33. Агел - 7 жасқа толған баланы тәрбиелеуге беретін топ.34. Педнам - Бала тәрбиесіне басшылық етуші

қызметкер адам.Хронологиялық кесте:8. Б.з.д. ҮІІІ - ҮІ ғ.ғ. - Спарта әскери күшті мемлекетке

айналды.9. Б.з.д. 800 - 730 жж. Спарта өзіне көршілес жерлердің

көпшілігін қаратады.


10. Б.з.д. 743 - 724 жж. Мессения соғысы жүрді.11. Б.з.д. 720 - 576 жылдары аралығында Спарта

атлеттері Олимпиада ойындарында үлкен жетістіктергежеткен.

12. Б.з.д. 552 жылы - Екінші Мессения соғысыболды.

13. Б.з.д. Ү ғ. - Ликург Спартаның мемлекеттікқұрылымын құрды.

14. Б.з.д.ҮІ ғ. - Спарта түпкілікті жеңіске жетеді.


1. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.2. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал),2005 № 4.3. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстантарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.4. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005,№ 2.

85


Спорттық - бос уақыт бейімдегіЖас Қанат балалар орталығының

директоры

ЫСКАКОВА МАРАЛИСКАКОВНА

Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңында"Қосымша білім беру -білім алушылардың білім алуқажеттерін жан-жақты қанағаттандыру мақсатындажүзеге асырылатын тәрбиелеу мен оқыту процесі" депкөрсетілген.

Жас ұрпақтың жеке тұлға болып, қалыптасуы мензияткерлік өнер және басқа да мүмкіндіктерінің еркіндамуы оны қоғам игіліг іне жұмсау тәрбиеденбасталатыны Қазақстан республикасының Білім жәнеғылым Министрінің 2009 жылдың 16 қарашасында №521 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасыүздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбиетұжырымдамасында да аталып көрсетілген. Осытұжырымдамада тәрбиенің басым бағыттары нақтыайқындалады. Соның бірі - рухани- адамгершіліктәрбиесі - өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды,жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірініңнормалары мен дәстүрлерімен келістірілетін моральдікқасиеттерін және бағдарларын қалыптастырудыболжайды. Рухани -адамгершілік құндылықтар менбілім жүйесін дамытып қалыптастыру. Кәсіптік жәнеадамгершілік әдептерге байланысты білімдерді оқу,өндірістік және қоғамдық іс әрекеттерде іске асыру -деп анықталған. Рухани- адамгершілік ұғымы жөніндегімәселелер адамзат тарихымен бірге айтылып кележатыр. Рухани-адамгершілік тәрбиесі туралы ұғымқоғамның рухани мәдениетінің бір көрінісі ретінде өмірдіңтарихи-әлеуметтік мәнін, міндеттерін айқындайды.

Біріншіден рухани сөзінің мағынасына келсек: рух,руханилық, рухани-даму, рухани-дамыған тұлға.Жеке тұлғаның саналы еңбек ететін азамат болып өсуіүшін жан тәрбиесі мен тән тәрбиесі қатар қажет. Жантәрбиесінің өзі тән тәрбиесінен туындайтын процесс.Осыны екі ауыз сөзбен топшылаған ата-бабамыз "тәнісаудың-жаны сау" деп қоғамдағы рухани байлықты игеруүшін тән тәрбиесінің дұрыс болуын қалаған.

Адам сонымен қатар үлкен қажеттігі бар- жан. Егерөз аттарымен айтатын болсақ, жан деп отырғанымыз -рух, ал тән-нәпсі. Қазақта мынандай фразеологиялықсөз тіркестері бар: рухани бай адам, адамның рухы, рухыжоқ, рухы жоғары, ұлттық рух, рухани ұстаз, руханибайлық т.с.с. Осы сөздердің мағынасына зер салаотырып, "рух" деген сөздің (нәрсенің) адам денесіндегібір қуат екендігіне көз жеткіземіз. Ондай рухы бойындабар адамды жақсы қасиеттері мен барлық игі істерініңқайнар көзі екендігін білу қиын емес.

Рухтың мекені - адамның жүрегі. Жүректің жылуы,

"ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУ АРҚЫЛЫ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІКТӘРБИЕНІҢ НЕГІЗІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ"

Автор мақалада оқушының тәрбиесіне қосымша білімніңәсерін қарастырған. Мақалада тәрбие, рух, әдеп түсініктеріғалымдардың ойларымен ұштастырылған, сонымен қатар,тәрбиелік іс-шаралардың түрлері берілген.

В статье рассматривается влияние дополнительногообразования на воспитание детей. Автором представленывиды воспитательных работ, а также приводятсявысказывания ученых о воспитании, этике и духе.

The article considers the influence of additional education on up-bringing of children. The author presents the types of upbringingwork. It is given the quotations of scientists about education, ethicsand the spirit.

махаббат, ар-намыс, қайрат-жігер осының барлығырухтан туындайды.

Шәкәрім: "Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа анықбола алады, олар барлығынан басым болатын адалеңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек. Бұл сапалар адамдыдүниеге келген күннен бастап тәрбиелейді". Руханилық-адам өмірінің керемет қырларының бірі, бірақ адамныңрухани әрекетінің өзіндік бағыттылығы болады, оладамгершілікпен анықталады. Адамгершілік тәрбиеніңнәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында,олардың өнерлерінде, әдет-ғұрпында.

Ұлттың болашағын ойлаған қазақ зиялылары менұстаздар қауымы жастарды халқымыздың ежелден кележатқан үлгі-өнегесі бойынша тәрбиелеудің қажеттілігінебасты назар аударуда. Тарихқа көз жүгіртсек, қазақ халқыэтникалық - рухани жағынан мыңдаған жылдықмәдениеті мен салт- дәстүрі, философиялық ойлаужүйесі, көне әдебиеті, өзінің даму тарихы бар жұртболғанын көреміз. Сондықтан осы аталып отырған тереңде құнды ұлттық мәдениетті жинақтап зерттеу -халықтық педагогиканың алдындағы үлкен бір міндетболып саналады.

"Халық педагогикасы" дегеніміз- ұлттар менұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақтәрбиесіндегі ұлттық салт- дәстүрлері мен мәдени ойлауүрдісінің озық үлгілерінің жиынтығы. Осыны негізгібашылыққа ала отырып, "Жас Қанат- балалар орталығы"педагогтары рухани- адамгершілік тәрбиенің негізінқалыптастыруда ауқымды жұмыс атқаруда. Осы бағыттадәстүрге айналған аймақтық "Қыз сыны" сайысыныңалар орны ерекше. Оған 10-шы сынып қыздарықатысады.

Қыз бала қай халықта болмасын әдемілік пенәдептіліктің, сұлулық пен іңкәрліктің символы. Халықаузындағы "қыздың жиған жүгіндей", "қыздың тіккенкестесіндей" деген тіркестер қыз баланың нәзіктігін,шеберлігін, ұқыптылығын аңғартады. Халқымыз қызпсихологиясының ерекшелігін жақсы түсіне білген.Олардың жасөспірім шақтағы толқыған, еліктегішқасиеттерін ескеріп, "қырық үйден тыю" салу керектігінүнемі еске салған. Бізде осы құндылықты негізгі мақсатқаалып, осы сайысты өткізуді жөн көрдік.

1 қазан- қарттар күніне арналған мерекелік-концерттік бағдарламада 30-ға жуық тәрбиеленушілерқатысады.

Бұл концерттік- бағдарламаның мақсаты: өскелең

"Мәдениетті, өнерді түсіне білу- тәрбиеліктің, адамгершіліктің бір белгісі..."

86

¹2 (10) 2016

ұрпақтың бойына үлкенді құрметтеу, әдептілік пенкішіпейілділік, қайырымдылық және жанашырлыққасиеттерді баулу.

"Қайырымдылық" айлығында мәдени-шараларға100- ден астам тәрбиеленушілер өз үлестерін қосады.

Қараша мен желтоқсан айында 10 күндік патриоттық-рухани мәдени-шаралар арнайы жоспар бойынша өтеді.

Халықаралық әйелдер күніне аумақтық орталықтаконцерттік бағдарламаға 25-30 тәрбиеленушілерқатысады.

Өз елін өркениетті елдер қатарына жеткізіп, терезесінтең ұстау, яғни оларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеуқұндылықтарды қалыптастырудың негізі болыптабылады.



1. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңы;2. Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы;3. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы; Алматы-2003.4. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.5. Білім әлемінде. №1 2010 ж

87


Семей қ. №38 жалпыорта білім беретінмектеп-лицейінің

қазақ тілі менәдебиеті мұғалімі

БЕКБОСЫНОВААРАЙЛЫМ

МУХАМЕТКАЛИЕВНА

Мақсаты: Оқушылардың ойында елжандылық сезімінқалыптастыра отырып, туған елі мен жеріне дегенсүйіспеншілігін тәрбиелеу, тіліміз бен тарихымызғақұрметпен қарауға үйрету.

Көрнекілігі: Ызғарлы желтоқсан тақырыбындашығарылған плакат, нақыл сөздер жазылған плакат,желтоқсан оқиғасының құрбандарына, желтоқсаноқиғасына байланысты жасалған буклеттер,интерактивті тақта, слайдтар

Барысы:Ортада С.Тұрысбековтың "Көңіл толқыны" күйі жәймен

ойнап тұрады.Алға таман ақырындап жүргізушілер шығады.1-жүргізуші:Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,Ерлерді ұмытса да ел , жел ұмытпас,Ел үшін жанын қиып, жауды қуғанЕрлерді ұмытса да ел, бел ұмытпасЕл үшін төккен ерлер қанын жұтып,Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпасАрқаның селі, желі, шөлі, белі, -Ерлерді ұмытпаса ел ұмытпас, - деп Мағжан Жұмабаев

ағамыз айтқандай дүниені дүр сілкіндіріп, қазақ елініңбостандық туын көтерген ерлеріміз мәңгі есте қаларысөзсіз.

2-жүргізуші:Құрбандарым, жазықсыз құрбандарымБет бағдарын бақиға бұрғандарым,Қаралы жылдардай боп қарауытып,Халқымның мәңгі есінде тұрғандарымҚұрбандарым, жазықсыз құрбандарым,Кеудемдегі қоламта қоздатқанымТұншықса да түрмеде тозбапты әнім.Жазықсыз жапа шегіп бұл жалғаннан,Жалтақтап кете барған боздақтарым. Көрініс: "Қобыз" күйі жәймен орындалып, ортада Ана

отырады. Сахна сыртынан Қайраттың рухы:Елбең, елбең жүгіргенЕбелек отқа семіргенАрғымақ мінген жаратыпАқсауыт киген темірденАлатаудай бабалар

Аруағыңмен жебей көр! - деген Қайраттың дауысыестілді.

Ана: Ойпырмай, биіктен құлаған тау суындайбуырқанған тасқынды бұл үн кімдікі өзі? Жас тұлпартұяғының дүбірі естілгендей ме өзінен?

Оқыстан шыққан айқай - шуды, сол шуға бүйірі қызғандара боздың шабысындай мына үнді қайдан естігенедім? Ойпырмай, ия, ия, сол дауыс қой мынау,Қайраттың дауысы ғой, таныдым. Тоқыраудыңтоғышарлары тобықтан қағып құлатқан Қайратымыздыңүні ғой бұл. Ия, ия, дәл сол!

Қалай болып еді өзі?!1- жүргізуші: Ия, ол күн тәуелсіздіктің туын ең алғаш

көтерген әйгілі 86-ның 16 желтоқсаны еді. Таңертеңгілісағат 10-да бар-жоғы 18 минутта 26 жыл Қазақстандыүздіксіз басқарып келген Дінмұхамед Ахметұлы Қонаеворнынан түсіріліп, орнына Генадий Васильевич Колбинешкімнің пікірінсіз тағайындалған еді ғой.

(Ана ортадан ақырындап кетеді)Көрініс: Желтоқсан композициясы ойналады.Ортаға дабырлай басып бір топ жастар шығады.

Барлығы дабырласа: Естідіңдер ме? Бұл не масқара?Неге халықпен санаспайды? Қашанғы шыдаймыз? Еңболмаса ішімізден неге сайламаған? Ел қамын бізойламағанда кім ойлайды? Жан-жаққа жатақханаларға,институттарға, қыздарға хабар бардыма екен?

1-жігіт: Дүрсілкінді қайдан да қоңыр аймақ,Бағы жана ма қала ма соры қайнапҰран жазып қып-қызыл ту көтергенБізде шықтық алаңға "Елім-ай - лап"2-жігіт: Ербол Сыпатаев: демократияны бұғаудан

босатыңдар, әр халыққа өзінің көсемі керек.1-қыз: Сәбира Мұхамеджанова:Қорғап қалған ұлан байтақ даласын.Қорғап қалған ата анасын баласын,Біз бүгінде әлемге аян қазақпызТәуелсізбіз! Дербез елміз! Азатпыз!3-жігіт: Ескерусіз дін жатыр сүресіндеҚақпақ қойып ауызға, көзді байлап.Санаспайды-әй, бұлар тегі ешкімменЖариялылық дегенің елес, білем.2-қыз: Ләззат: Сүрмейтұғын болдық қой күймей ғұмыр

ЫЗҒАРЛЫ ЖЕЛТОҚСАН (АШЫҚ ТӘРБИЕСАҒАТЫНЫҢ ЖОСПАР-ҮЛГІСІ)

Сабақ жоспары желтоқсаноқиғасына арналады. Тәрбиелікмаңызы зор тақырыпқа арналғанкештің сценарийі берілген.Әдістемелік жұмыс сыныпжетекшілеріне, орта мектепоқытушыларына арналады.

Автором представленаметодическая разработкавоспитательного часа,посвященная декабрьскимсобытиям. Методическийматериал предназначен класснымруководителям и учителямсредней школы.

The author presented educationalmethodical development hours dedi-cated to the December events. Me-thodical material will be useful forclassroom teachers and secondaryschool teachers.

КИЫКБАЕВААКБОТА

ЗИЯТОВНА

АДАЕВАНАЗГУЛ

БАҚТЫБЕКОВНАСемей қ.

№38 жалпы ортабілім беретін мектеп-

лицейінің ағылшынтілі мұғалімі

Семей қ.№38 жалпы орта

білім беретін мектеп-лицейінің ағылшын

тілі мұғалімі

88

¹2 (10) 2016

Көлеңке күннен де тимейді нұр.Колбин деген кім екен, қайдан келген,Уа, сыртымыздан қашанғы билейді бұл?Қастерлеп баба салтынАман бол, айналайын, дана халқымКүн туса атқа қонам бір сен үшінМіне қаным, міне жаным, міне антым!3-қыз Гүлнәр: Өгей қозы біз болдық енемізгеКелімсектер шықты ғой төбемізгеАқиқат жоқ маңайың толған аңызЖүр екенбіз тұманды жолда нағыз.4-қыз Біз қазақпыз! Ел үшін атқа мінгенЖанып жатқан лапылдап отқа кіргенБойтұмар ғып ар ождан қазынасынЕрлеріміз ер намысын сақтап жүрген!Біз қазақпыз!Осы кезде жан-жақтан милиция, солдаттар қоршай бір

дөкей шығады.- Тараңдар әйтпесе күш қолданамыз. (Ешкім қозғалмайды, осы кезде жаңағы дөкей қолын

сілтеп қалады. Сойылмен соғу, қыздардың шашынансүйреу, тепкілеу, айқай шу) Қайғылы музыка ойнайды.

Сол кезде жігіт: Бар болғаны осы еді "қылмысыз"Савитскийді көрген жоқ бір кісімізКейін соның қазасы таңылғандаАң-таң болып, қан жылап тұрды ішімізҚыз: Темір құрсау біздерді бүргені шынМұң шағады қапаста кімге құсыңАқ-қараңды тексерер түрме дегенКонцлагерь болды ғой біздер үшінЖелтоқсан көтерілісі жайлы слайд көрсетіледі."Желтоқсан желі" әні орындалады.Қайрат Рұсқұлбеков туралы көрініс: Желтоқсан

композициасыТергеуші: Тұтқындағы Рұсқұлбековты алып келіңдер!Тергеуші: Айыпкер Рұсқұлбеков! Шыныңды

айт,Савицкийді сен өлтірдің бе!?Тергеуші:Өлтіргеніңді мойында. Мойындасаң жазаң

жеңілдейді.Ақтық сөзіңді айт! Сен 18-күнә сағат 10-дақайда болдың?

Қайрат: Жолдастарыммен Фурманов көшесіндеболдым.

Тергеуші: Жоқ, сен өтірік айтасың, сен Сәтбаевкөшесінді милиционерді ұрдың! Сен кінәлісің, білесің бе?(ұрып жібереді)

Қайрат: Жоқ, мен ешкімді көргенім жоқ, ұрғанымда жоқ.Тергеуші: Ақымақ! Әкетіңдер! Көзін құртыңдар!

Атыңдар!Қайрат: Кінәдан таза басым бар.Жиырма бірде жасым барҚасқалдақтай қаным барБозторғайдай жаным бар.Атам десең атыңдар!Қайрат деген атым барҚазақ деген затым бар,Еркек тоқты құрбандықАтам десең атыңдар! 1- жүргізуші: Пешенесіне жазылған аз ғана ғұмырдың

соңғы сағатына дейін рахым күтіп, кім үшін, не үшінмерт болуға тиіс екендігі сезе алмаған еді.

2- жүргізуші: Бостандықтың жарық сәулесі үшінаянбай арпалысып жатқанда, оның тағдырына бүкіләлем құлақ түрген еді. 1987 жылдың шілдесінде КСРОЖоғарғы Кеңесінің төрағасы А. Громыконың атынаВенгрияның 41 адамы қол қойған хат келді.

1-жүргізуші: Чехословакияда 77 адам қол қойып,үндеу көтерді. Варшава да үн қосты.

70 адам қол қойған Лех Валенса бастаған хат кешірілімберуін талап етті.

2- жүргізуші:Германияда 1987 жылы 31 тамызда ГХДПжастар бөлімінің төрағасы Христоф Боркет ҚайратРысқұлбековты босатуын талап етті.

1- жүргізуші:Америкада Рональд Рейган 1987 жылы

19 шілдеде М. Горбачев пен бас прокурорА. Рекуновқа телеграмма жолдады.1-жүргізуші: Халықаралық осы пікірлердің өлім

жазасының 20 жылға ауыстырылуына сөзсіз ықпалыболған еді. 500 күннен астам өлім камерасында өзегіталып үміт пен үрей құшағында отырған Қайрат енді 20жылға Свердловскіге айдалып бара жатып, кенеттенСемейден шықты. 21 -мамырда Семей түрмесінде 21-камерада қаскөйлікпен қаза тапты.

Сәбира туралы көрініс. Қобыз ойнап тұрады.Ортаға Сәбира, Ләззат, Қайрат, Ерболдың суреттерін

ұстаған төрт оқушы шығады."Дариға-дәурен" музыкасы ойнайды.1-оқушы: Сәбира, Сәбира Мұхамеджанова бар жоғы

16 жаста еді. 26-желтоқсан күні Астанадағы дүрбелеңгеүн қосқаны үшін өзінің ар- намысына, анасына, атасынамасқара сөздер айтып, балағаттағанына училищеденжазықсыз шығарылғаны үшін шыдай алмай, Өскеменпедучилищесінің 1- курс студенті СәбираМұхамеджанова жатақхананың 5-ші қабатынан құлапөлді.

Желтоқсанда шындық жырын шырқаймын деп шарқұрдың,

Желтоқсанда егеменді ел болсақ деп талпындыңАйналайын, айналайын, жас өркені халқымныңЕрте айтылды, сондықтан да келте айтылды бұл әнің.2 -оқушы: 19-желтоқсан. Ауруханаға бас сүйегі мен

миынан жарақаттанған энергетика институтының екіншікурс студенті Ербол Сыпатаев әкелінді. 23-желтоқсанда есін жимастан қайтыс болды. Ерболбіреудің жалғыз баласы еді. "Құйын-86" операциясыныңқұрбаны болды.

3-оқушы: Сол бір ерте түскен қыс тоқыраужанжалының табанында аяусыз, армансыз тапталғанар-намыстың ышқынған дауысы құлағымызда әлішыңылдап тұрғандай. Бұл дауыстың ішіненқызғалдақтай Ләззат сенің де ләззат үнің талып естіледі.Сен тірі болсаң, қазағыңның мәдениетін дамытуда үлкенүлес қосар едің-ау.

Құрбан еттің жаныңдыМазақ етіп қорлай алмасЕшкім сенің арыңды.4-оқушы: Қайрат деген атым бар,Қазақ деген затым бар"Еркек тоқты құрбандық"Атам десең атыңдар!- Ия, бұл жазықсыз құрбан болған қазақ азаматы

Қайраттың соңғы күні. Ол 1987 жылдың 1-қаңтар күніүйінде жаңа жылды тойлау үстінде тұтқындалған еді.

Ортаға ана шығады.Ана: Әр дәуірдің еркіне сай нарқы өзгерген алтынныңАйналайын, айналайын, жас өркені халқымныңИя, айналайын балапандарым-ай, жазықсыз қыршын

кеткен құлындарым-ай! Алматы қаласына барған сайын,міндетті түрде Республика алаңына соқпай кетпеймін.Себебі, ол жерде елінің бостандығы үшін көтеріліскешыққан бойжеткен қыздарымыз бен боздақтарымыздыңқаны жатыр. Талай елім деп еңіренген жастың жанықыршынынан қиылды. Қаншама қаракөзқыздарымыздың ар намысы тапталып, тағдырларытәлкекке ұшырады десеңші!

Өсер елдің қай сәттерде бірлік болмақ қалауыЛаула, лаула Желтоқсанның мұзға жаққан алауы!Өздеріңдей ар - намысты жас өркені бар елдің,Ешқашанда тиісті емес еңкеюге жалауы. 2- жүргізуші: Ия, тарихта "Құйын-86" деген атпен мәңгі

қалатын бұл жойқын шабуылдың құрбаны болып қазаққыздары мен жігіттері біздің арамыздан кете барды.Желтоқсан құрбандарын еске алып 1 минуттық үнсіздікжарияланады.

1-жүргізуші: Қазақстан арайланып азат таңы,Тағдырдың артта қалды азаптары.Үмітін үкілеумен өткен жылдар,


89

¹2 (10) 2016

Жасампаз жазып жатыр парақтарды.2-жүргізуші: Аңсаған азаттықты ұлы халық,Бостан күнге жеткенді белі талып.Бет түзеп өркениет ауылына,Арманның алаулайды шамын жағып1-жүргізуші: Ту тігілді халқымның бүгін бағына,Жас өрендер, желбіретіп нық ұста!


Ғасырларға жалғастырып елдікті,Дақ түсірме ата баба бағына!2-жүргізуші: Көк байрақ иілмесін, жығылмасын,Көзге жас кеудеге өксік тығылмасын.Тұрғанда көкшіл Туың көкті тірепҚазағым сен қашанда тұғырдасың!"Көк тудың желбірегені" әні орындалады.


1. Төлепбергенов Б. "Біз білмейтін Желтоқсан"2. Шаханов М. "Желтоқсан эпопеясы"3. Жұмабаев М. Шығармалар, 3 т., А., 1995.4. bilimsite.kz Білімділер сайты материалдары.5. http://surak.szh.kz/

90

¹2 (10) 2016

Семей қаласының №47 ортамектебінің бастауыш сынып пәні

мұғалімдері

АХМАДИЕВА АРДАКСЕРИККАЗЫЕВНА,

БЕРІКХАНҚЫЗЫ ӘСЕМ

"Батырлар жыры-ауыз әдебиетінің маңызды да күрделіжанры. Ауыз әдебиетінің арналы саласы болғанбатырлар жыры ұлттық әдебиетіміздің көркем де баймұрасы екені белгілі құбылыс. Батырлар жыры арқылыхалқымыздың ғасырлар бойғы тарихы мен шежіресін,ерлігі мен көзсіз батылдығын аңғарамыз. Батырларжыры ерлік пен елдікті, жігер мен намысты, Отансүйгіштікпен ұлтжанылықты жырлайтын ұлттық әдебиетіміздегікөне мұра. Батырлар жыры жас ұлан мен жасөспірімдерге өмірдің ең қымбаттысы, ең асылы-жақсылық пен ізгіліктің, ерлік пен батырлықтың, адалдықпен әділдіктің ұрығын себеді. Әдебиет пәнінің әр сабағыадам бойындағы асқар арман, әдемі сенім, әсемдік пенсұлулыққа құштарлық тәрізді ең мөлдір сезімдер менкісілік қасиеттер туралы сырласу сабағы десек те артықболмас. Ал, батырлар жыры арқылы оқушылардыңрухани дүниесі байып,туған тілін, елін құрметтеуге,қорғауға дейінгі сезімдер қалыптасады. Батырларжырының көркем үлгісін оқыту арқылы оқушыларалдында еліміздің тарихы, оның ғасырлар қойнауындақалған сөз сандығы ашылады, солар арқылы халықарманы, қиялы, келер күннен күтер үміті, ақ сенімікөрінеді.

Батырлар жыры-ұлттық әдебиетіміздің ерлік,батылдық, батырлықты жырлайтын үлгісі. Соныменбатырлар жырын оқытудың басты мақсаты- оқушылардыхалық даналығы, халық өсиеттері, батырлар ерлігіненүлгі алу, Отансүйгіштік, парасаттылық, адамгершілік,елдік пен ерлікке тәрбиелеу. Батырлар жырының ауқымыда мүмкіндігі де, маңызы да ерекше болып келеді.Әдебиеттің бір саласы болған батырлар жырыоқушылардың бойында қайсарлық сынды құндылықтыұштайтыны белгілі құбылыс. Оның оқытуға қиындығы-ұзақтығы, тілінің бүгінгі балалар үшін сонылығы,поэтикалық ерекшелігінде. Әсіресе, оны оқыту бастауышсыныптарда мұғалімге көп еңбек сіңіруді қажет етеді [1].

Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалімәдістемесіне, шеберлігіне де байланысты. Батырларжырын оқытуда мұғалім басты-басты мына мәселелергекөңіл бөлу керек: "Батырлар жыры" туралы (эпостықжанрлар) алғашқы әдеби-теориялық ұғым беру,батырлар жырындағы халық арманы, оның негізіндехалық тарихының жатқанын ұғындыру болып табылмақ.

Батырлар жырын оқытуда бастауыш сыныпоқушыларының жыр табиғатын толыққанды меңгеруіүшін жүргізілетін жұмыстардың ең бастысының бірінебалалардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсералуы, батырлар жырын бүкіл бітім-болмысы мен түсінеоқуы жатады. Бұл тұста мұғалім көркемдеп оқу әдісінпайдаланғаны жөн [1:64]. Бұл оқушының көлемі ұзақ

БАТЫРЛАР ЖЫРЫН БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕОҚЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақала бастауыш сыныпта батырлар жырын оқытудыңерекшеліктеріне арналады. Мақалада "Қамбар батыр жырын"мысалға ала отырып, балалардың бойында батырлықты,адамгершілікті, отансүйгіштікті дамытудың қырларықарастырылған. Мақала бастауыш сынып мұғалімдеріне,педагогикалық мамандық студенттеріне арналады.

Статья посвящена особенностям преподавания героическогоэпоса в младших классах. Автор на примере эпоса "Камбар батыр"рассматривает аспекты влияния на развитие человечности ипатриотизма у детей. Статья будет полезна учителям младшихклассов и студентам педагогических ВУЗов.

The article is devoted to the peculiarities of the teaching of the heroicepic in the junior classes. By the example of the epos "Kambar batyr"theauthor examines aspects of influence on the development of humanityand patriotism in children. The article will be useful for junior classesteachers and students of pedagogical universities.

батырлар жырын оқуда ынта-зейінін арттырып, қабылдаубелсенділігін, әсерлі сезімін дамытуда өте тиімді болыпкеледі. Батырлар жырын оқытуда алғы кезекте төмендегімәселелерді ескерген жөн: жырды толық оқу, онынақышына, мәнеріне келтіре оқу, дауыс ырғағы менкідіріске көңіл бөлу болып табылады.

Сонымен бірге бұл жыр үлгісінің идеясы ментақырыбын бастауыш сынып оқушыларының жасерекшелігіне сай айқындату, яғни көркем туынды неайтпақ, нені үлгі етпек сынды мәселелерді қозғап отырубаланың шығармадағы негізгі түйінді тұжырымдауынамүмкіндік береді.Бұл орайда бастауыш сыныпоқушыларының ой сезіміне батырлар жырының тигізгенәсер-ықпалын айқындау мақсатында баладан қандайүлгі, өнеге алғанын сұраудың маңызы зор. Бұл реттебатырлар жырының мазмұнын оқушы жадында беріксақтату үшін жырдағы қызықты оқиға, батырлардыңкөзсіз ерлік әрекеті, қуанышты, қайғылы, мұңлытұстарын, батырдың серігі, ердің қанаты болған сәйгүліктұлпардың шабысы мен кескін-келбетін суреттейтінтұстарды жырдан тапқызып, жатқа оқытудың тиімділігіорасан.

Бастауыш сынып оқушыларына ауыз әдебиетініңарналы саласы болған батырлар жырының мазмұнын,тақырыбы мен идеясын меңгерту міндетті іс.

Бұл бағытта жүргізілетін жұмыстардың сипаты әралуан. Жырдың сюжеттік- композициялық жоспарынжасап, оны бірнеше қысқа бөліктерге бөліп оқытудыңәдістемелік тұрғыдан маңызы зор болмақ [2:64]. Ұзақжырға, әрі оқиғалары да күрделі жырға жоспар құруарқылы оқыту балалардың жырдағы басты оқиғалардытез қабылдауы,аңғаруы, әрі сол бойынша жырдыңмазмұнын жүйелі түрде тұжырымды етіп, айтып беруінекөмек нұсқау ролін атқарады. Бастауыш сыныпоқушысына көлемді жырдың мазмұнын толық айтуқиындық тудырары белгілі [2:37]. Сол себепті оқушы жырмазмұнын жүйелі баяндау үшін өздері әзірлегенжоспарға сүйенуі құптарлық іс. Балалардың зейінқабілетін арттыру мақсатында оқушылар жауабын бір-біріне толықтырып отырғызудың пайдасы да анықаңғарылып, ол әдістемелік тұрғыдан зерттелген тәсілболып табылмақ. Сонымен қатар баланың поэзияғақұштарлығын арттыру, мәнерлеп оқу шеберлігіншыңдауда жырдан бала сезімін селт еткізгенэпизоттарынан үзінді жаттату орынды әрекет. Баланыңшығармашылық қабілетін өрістету бағытында сұрақтарғажауапты жырдан үзінді келтіре бергізу құнды әдістемеліктәсіл екені де белгілі.

Бала қабілеті мен қабылдау деңгейіне орай жырдыхалық нақылы, дана сөзі болған мақал-мәтелдермен


91


қорытындылату оқушылардың өзіндік көзқарасы менпікірін қалыптастыруда үлкен мүмкіндіктерге жол ашарысөзсіз. Оқушылардың батырлар жыры бойынша алғанбілімдерін тексеру және пысықтау мақсатындатөмендегідей теориялық әрі практикалық жұмыс түлерінжүргізудің әдістемелік тұрғыдан маңызы зор. Мәселен,оқушыларға жырдың тууына арқау болған аңыздар ментарихи жағдайларды анықтатып, жырдағы басты ой менидеяны танып білу орайында жырдың мазмұнын ашатынәр алуан сипаттағы сұрақтар беруге болады. Оқушылармұндай жұмыс түрлері арқылы жырдағы негізгі ойдыңқай бейне арқылы көбірек көрініс табатынын айқындапобраздар табиғатына мінездеме беру машығынмеңгеріп,шеберлігін арттырады [3:58]. Сонымен қатарбастауыш сынып оқушыларының жадында кейіпкерлертабиғаты мен болмыс -бітімі берік сақталу үшін жыркейіпкерлері туралы пікірлер жинақтаудың да әсері мол.

Мәселен, баланың жас ерекшелігіне сай Қамбардыңқасиеттерін, яғни оның ақылы мен парасаттылығы, ерлігімен көзсіз батылдығы, Отансүйгіштігі мен ата мекенінедеген махаббаты, досқа адалдығы, жауға қаталдығынжыр мәтінінен тапқызып, сұрақ-жауап, практикалықжұмыстар арқылы талдау жұмыстарын жүргізуге болады.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылыққабілеті мен ізденісін қалыптастыру мақсатындакейіпкерлер табиғатын ашатын жыр жолдарынан шағынкартотека жасату жұмысының әдістемелік-практикалықмаңызы әсерлі болары сөзсіз. Келесі кезекте Қамбарбатыр бейнесін аша отырып, балаларға халықтыңарманы мен мұратын, тілегі мен мүддесін, мұңы мензарын айқындату арқылы сол тұстағы ата-бабамыздыңсалт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, шежіресі, үкімі мен билігінтаныту асыл іс болып табылмақ.

Жыр мазмұнын толық меңгертіп, терең де нәзіктабиғатын түсіндірту ізденімпаз ұстаз тарапынанәдістемелік шеберлікті қажет етері белгілі.

Осы орайда мұғалімдерге әдістемелік көмекші құралетіп жыр мазмұны мен болмысын ұғындыруда қолдануғаболатын сұрақ-тапсырмалар қатарын ұсынамыз.Мәселен, Назым бейнесі арқылы бұрынғы қазақәйелдерінің табиғаты мен болмыс-бітіміне сипаттамабергізу және оның бейнесінің негізіндегі халық арманынтүйіндету; Қараман бойындағы пасық та зұлымқасиеттерін айқындату; портреттеу, суреттеу тәсілдерінтауып, оның кейіпкерлер іс-әрекетін ашудағы маңызымен орнына тоқталу, диалогтерді тауып, оның жырдағыорнын, маңызын ашу, өздеріне ұнаған айшықты сөздермен сөз тіркестерін тапқызу, ұнау себептерін дәлелдету,жырдағы мағынасы түсініксіз сөздермен сөздік жұмысынжүргізу жұмыстарының іске асырылуы тиімді болыптабылмақ [4:125]. Эпостық жырлардағы батырларбейнесін бастауыш сынып оқушыларына оқытуда ондағыкейіпкерлер табиғаты мен іс-әрекетіне толыққанды

сипаттама беу, батырлардың халқы үшін қылған қапысызерлігі мен елдігін қорғап қалудағы батыл шешімдері, қолбастаудағы көреген парасаттылықтарына жан-жақтыталдау жасап, сан алуан қырына баға беру қажеттілігінбасты ұстаным етіп алу алғы шарт болып табылмақ.

Қазақ ауыз әдебиетінің қорында батырлық ертегілермен қаһармандық жырлардың үлесі үлкен. Олардахалықтық сан замандар бойындағы өмір, күрес, ерліктәжірибесінің ұлы сарыны сақталған. Ерте замандардағыадамдардың дүниетанымын, салт-санасын, ерлік,батырлық, жауынгерлік, қаһармандық сынды қасиеттерінкөріп- танырлық көріністер де өте мол. Осы жағдайлардыесепке алғанда ғана, батырлар жырының көп қырлыбітімін танығанда ғана бұл құнды мұраның мағынасыашыла түседі.

Қаһармандыққа құрылған батырлар жырының түпкіліктікөздеген мұраты-елдің бүтіндігін, ынтымағын, тәуелсіздігінқорғайтын, қастасқан жауды мұқатып, халықты азаттыққа,бақытқа жеткізетін ерлердің сом бейнесін жасау, олардыңөнегесін мадақ ету. Осы мұратқа сай жырдың да көздейтініақылы мен қайраты, жігері мен намысы барабар, ешбіржаудан жеңіліп, жауырыны жерге тимейтін, уақытшакезіккен кедергілер мен сәтсіздіктерді жеңіп шығатын,мұраты мен арманына жететін, батырдың ел арманынасай келетін асқақ батылдығы мен шынайы ерлік әрекетінайту болып табылады. Міне, мұндай биік міндет пен асқарталап жырдың күллі болмысы мен құрлысына тікелей әсеретеді.

Қаһармандық пен ерлік арқау болып өмір алғанбатырлар жырының негізг і тақырыптық ерекшелігіатамекен, туған жер, ұлттық мұрат, халық тұтастығы,елдік пен ерлік сынды киелі арман-тілек болса, алидеялық шешімі осындай ұлы мұрат жолындағыбатырлық пен бірлікті аралас, тамырлас етіп ынтымақтыел болуға үндеу. Мұндай ізгілік пен парасаттылыққабастар адамгершілік пен кішіпейілділік, нағыз ұлтперзенті болу сынды абыройлы парыз жыркейіпкерлерінің бойынан табылатын құнды қасиет.Ендеше, батырлар бойындағы елжандылық, туғанхалқына деген адал перзенттік борыштан нәр алғанқұндылықтарды бала тәрбиесінде темірқазық етіпалудың тәрбиелік, рухани маңыздылығын жоймақ емес.

Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы боп танылғанбатырлар жырының жанрлық ерекшеліг і меншығармашылық бітімін бастауыш сынып оқушыларынамеңгертуде әрі ұлттық әдебиетіміздің құндылықтары менмәдени мұрасын танытуда тарих, шежіре, ұлттықментолитет, әлеуметтік жағдай білікте қарастырылуышарт. Сонымен қатар жырдағы ұлттық өрнек ұлттықкесте, жырдағы көркемдік әрі тілдік ерекшелігі бастауышсынып оқушыларының жас ерекшеліг іне сайұғындырылуының ескерілуі әдістемелік талап болыптабылмақ.


1. Айтмамбетова Б.Р. Бейсенбаева А.А. Тәрбиенің жалпы әдістері. Алматы. 1991 ж.2. Сағындықов Е. "Педагогика" Алматы. 1999 ж.3. Әлімжанов Д., Маманов Н. Қазақ тілін оқыту методикасы., Алматы:Мектеп, 19654. Смагулова М.Б. "Оқушыны шығармашылық ізденіс жолына жетелеу"5. Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы//Қ.М,-№1, 2011.

92

¹2 (10) 2016

Семей қаласының №47 ортамектебінің бастауыш сынып

пәні мұғалім

БАЛҒАБАЕВА БАҚЫТГУЛЬҮНДЕУОВНА

Елімізде болып жатқан әлеуметтік-экономикалықөзгерістер, күннен-күнге үдеп келе жатқан ақпараттарағымдары, мектеп оқушыларына қойылатын талаптардыкүшейтуде. Қазіргі кездегі білім берудегі мақсат - жан-жақты, білімді, болашаққа жаңа көзқараспен қарайбілетін және өзгерістерге, өмір сүруге бейім, өзіндік ой-толғамы бар, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.Мұғалімнің билік жүргізу әдісінен арылуы; оқыту кезіндебілім беретін мұғалім емес, осы білімді қызығақабылдауға дайын оқушы екендігі, оқушылардың оқуғадеген ынтасын күшейту, өз дербестігін дамыту.

Сол себепті біздер, сабақтарымызда бұрынғықолданып жүрген әдіс-тәсілдермен қатар, жаңашаәдістерді де барынша тиімді пайдалануға ұмтылудамыз.Сондай әдіс-тәсілдердің бірі - сын тұрғысынан ойлаунемесе оқушының ой-өрісін жетілдіру әдісі. Оқушымұғалімнің айтқанын ұғып, түсініп қана қоймай, оныталдап, талқылап, өзінің ой елегінен өткізіп,таразылайды да, тиісті қорытындыға келеді. Сөйтіпбарып, оқушының пәнге деген қызығушылығы артады,мемлекеттік тіл ол үшін қажеттілікке айналады, яғниұстаз да өзінің алдына қойған асыл мұратына жетеді,мемлекет те жаңа көзқарастағы, жаңаша сапалы білімалған, парасатты, білікті азаматтармен қамтамасызболады. Осындай күрделі міндетті шешуде озықтәжірибелер, жаңа технологияларды батылпайдалануды қажет етеді.

Сыни ойлау - ашық қоғам негізі. Сыни ойлау деген -әр жеке тұлғаның кез-келген жағдайдағы мәселені ойлап,зерттеп қорытып, өз ойын еркін ортаға жеткізе алуы.Сынитұрғыдан ойлау, өзіндік, жеке ойлау болып табылады.Ол - өз алдына сұрақтар қойып және үнемі оларға жауапіздеу, шешімін табуды қажет ететін мәселені анықтау, әрмәселеге байланысты өз пікірін айту, оны дәлелдей алу,сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірекқарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынынзерттеу дегенді білдіреді. Нағыз сабақ - ол әрқашандиалог, ізденіс, дайындала, үйрене, шәкірттерболашағын ойлай жасалған еңбек пен тәжірибиеніңбірлігі. Сын тұрғысынан ойлау үш бөліктен тұрады:

Біріншіден, сын тұрғысынан ойлау өзіндік және жекеойлау болып табылады.

Екіншіден, сын тұрғысынан оқыту жаттандықағидаларды дәлелдеп айта беру емес, оқушы оқып,оны еске сақтап айту қаблеті жоқ, керсінше терең ойлауарқылы ескіге жаңаша көзқарас қалыптастыру мүмкін,тың идеялар ойлап табуы мүмкін.

Үшіншіден, сын тұрғысынан ойлау сұрақтар қойып,шешімін табуды қажет ететін мәселені анықтауданбасталады. Жалпы адамзат баласы тумысынан білуге

құмар болып келеді.Өзінің жеке қызығушылықтарыменқажеттіліктеріне жауап беруге талпынады.

"Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдыменазаттық пен білім керек" деп көрегендікпен ШоқанУәлиханов айтқандай, халқымызды кемеліне келтіруүшін жастарымызды білімді, мәдениетті, Отанын, тіліншексіз сүйетіндей етіп дайындауға - әрбір ұстаз міндетті.Елбасы жүргізіп отырған парасатты саясаттыңарқасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі де елімен біргеөзінің қайта өрлеуінің әрбір күні ғасыр жүгін арқалағанауыр болса да - абыройлы, күрделі кезеңін жүріп өтті.Ендігі мақсат тәуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқанжас ұрпағын өз Отанының мемлекеттігінің кепілі -мемлекеттік тілді құрметтеуге баулу, оны оқып үйренугедеген қызығушылықтарын арттыру болмақ.

Қазақ тілін оқыту - қиын да қызық жұмыс. Қазіргі кездеқазақ тілін оқытатын мамандарға қойылатын талап жаңатехнологиялық әдістерді қолдана отырып, сапалы білімберу. Олардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерінжетілдіру және танымдық күшін қалыптастыруға жағдайжасау, оқытушының жеке басының интелектісін, оқуәрекетін, өтетін тақырып мазмұнын аша білу. Білімнегізінен пән арқылы берілгендіктен, әр пәнді заманталабына сай өз деңгейінде игерту, қай кезде болмасын,ең маңызды мәселе болып келгені даусыз. Әрине тереңбілім де, материалдың игеруге қолайлығы да, оқулықдеңгейімен шектелу де мүлде нәтижесіз болды деп айтаалмаймын. Технология мен әдістеменің мақсаты бір -"қалай оқыту мәселелерін қарастырады". ''Сабақ беружай ғана шеберлік емес,ол-жаңадан жаңаны табатынөнер деп Ж.Аймауытов айтқандай бүгінг і оқытужүйесінде әртүрлі жаңа технологияларды пайдаланутәжірибеге еніп, нәтижелер беруде. Бұлар оқушыныңжеке қасиетін аша отырып, азамат етіп тәрбиелеуменқатар оқушының танымдық күшін қалыптастыру жәнебілімін кеңейтуге, тереңдетуге жағдай жасайды

Ұстаз үшін ең басты мәселе - оқыту әдісін дұрыстаңдау. Жаңа педагогикалық технологиялар оқушыныңжеке тұлғалық күшін арттырып, шығармашылық ойыныңдамуында басты рөл атқарады.

Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің зияткерлік,кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа дакөптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерінтигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімдіұйымдастыруына көмектеседі.

"Өз еңбегін талдай білген адам ғана тәжірибелі ұстазбола алады",- деген В.Сухомлинскийдің сөзіноқытушының талмай ізденген еңбегінің нәтижесінде ғанакөрінетіні белгілі. Қазіргі кезде ғылым мен техниканыңдаму деңгейі әрбір оқушыға сапалы және терең білім

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚАЗАҚ ТІЛІСАБАҒЫНДА ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

Мақалада қазақ тілі сабағында жаңа технологияларды қолданудыңтиімділігі баяндалған. Сонымен қатар, оқытуды жаттандылықтан арылтужолдары, терең ойлауды іске асыру әдістері қарастырылады. Мақаламектеп мұғалімдеріне, педагогикалық бағытта оқитын студенттергеәдістемелік көмек болып табылады.

В статье освещаются вопросы эффективности использования новыхтехнологий на уроках казахского языка. А также рассматриваются путиреализации глубокого анализа и устранения механического заучивания.Статья будет полезна учителям школ и студентам педагогическихВУЗов.

The article covers the issues of effective use of new technologies on theKazakh language lesson. And alsoways to implement in-depth analysis and elimi-nation of rote learning are discussed . The article will be useful for school teach-ers and students of pedagogical universities.


93


беруіне жағдай жасап отыр. Оқытушы баяндайды,әңгімелейді, түсіндіреді, ал оқушы тыңдайды,қабылдайды, ойлайды, т.б. таным әрекеттерін жасайды.

"Жүз рет естігеннен, бір рет көрген артық" дегенсөздерді ескере отырып, сабақтарымызда мүмкіншілігінеқарай мультимедиялық проекторды пайдаланыпотырсақ оқытушының ұтары мол деп ойлаймын. Теколарды тиімді, жүйелі түрде қолдану оқытушыныңшеберлігіне байланысты әрқилы жүзеге асырылуымүмкін.Осы технологияны пайдаланудың тиімді тұстары:

- оқушының пәнге деген жеке қызығушылығын оятады-- танымдық қабілеттілігін қалыптастырады;- этнопедагогикалық тәрбие береді;- оқытушының уақытын үнемдейді;- қосымша мәліметтер береді.- Мультимедиялық проекторды пайдаланудың

оқытушыға береріне келсек:- барлық баланы оқыту;- оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектесу;- білім берудің формасын оңайландыру міндеттерін

атқару;- оқушының жеке қабілетін айқындау, іздену.Яғни, әр қазақ тілі сабақтарын слайдтар қолдану

арқылы өткізсек, әр сабағымыздың өзінде оқушылардытілге деген қызығушылығымыз бен баурап алатынымызсөзсіз.

Шәкірттер белсенділігін арттырып, қызығушылықтарынтереңдетуде көптеген ізденістер нәтижесінде тыңтабыстарға қол жеткізуге болады. Сөйтіп, өзімнің іс-тәжірибемде шәкірттің әр талпынысын көңілден тысқалдырмай, керісінше, баланың қызығушылығынарттырып, ой-өрісі мен санасының өрлеуіне жол ашудыбасты мақсат етіп алудамын. Нағыз сабақ - ұстаз беншәкірттің бірін-бірі түсініп, бірін-бірі қолдап, пікірлесе,

кеңесе еткен еңбегі. Нағыз ұстаз алдындағы шәкіртін"оқушы" деп қана қарамай, жеке тұлға ретінде танып,әр түрлі педагогикалық амалдармен алға жетелейді,шығармашылық қабілетін дамытып, ізденіске тартады.Пәнге деген қызығушылығын арттырады. Өйткені оқыпотырған пәніне қызыққан оқушы ғана өзінің қабілетін,біліктілігін жетілдіріп, сөздік қорын молайтады,байланыстырып сөйлеуге ұмтылады, ең бастысы өзін-өзі танып, өзін-өзі бағалап, істеген ісінде бір дербестікпайда болады. Олай болса, кез келген сабағын тереңде тиянақты мазмұнда, әдістемелік тұрғыдан биікдеңгейде өткізе білу - әр мұғалімнің парызы. Мұғалімніңізденісі жан-жақты болғанда ғана, оқушы сабаққақызығады. Ал оқушының пәнге деген қызығушылығынарттыру - сол пәнді игерудің бірден-бір жолы екен белгілі.Жалпы осы технологияның жетістіктері мынандай болыптабылады:

- Оқушы ой қиялының дамуына, пікір айтуына еркіндікберіледі

- Өз өміріне, қоршаған ортаға сын көзбен қарауғаүйренеді.

- Өзгенің пікірін тыңдап, оған өз көзқарасын қоса білугеүйренеді.

- Шыншылдық пен әділдікке дағдыланады.- Әр түрлі шығармашылық жұмыстарға дағдыланады.- Өз пікірін қорғай, дәлелдей алады.- Топпен жұмыс істеуге үйренеді.9. Жан дүниесін тәрбиелейді.Қорыта айтқанда, сыни тұрғыдан ойлау технологиясын

қазақ тілі сабақтарында қолдана отырып тұлғақалыптастырудың тиімді жақтары өте көп екендігіне көзжетті. Сыни тұрғыдан ойлау технологиясы - ойлауменұштастыра білім алуды бағыттайтын жаңашыл әдістіңбірі.


1. Исабаев А. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері. Алматы: мектеп, 19732. Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. І-бөлім., Алматы, ОПБ,1956. Әлімжанов Д.,Маманов Н. Қазақ тілін оқыту методикасы., Алматы:Мектеп, 19653. Инновационное обучение: стратегия и практика. /Под.ред. В.Я. Ляудис. - М.: Изд-во МГУ, 1994.4. Внутришкольное управление: теория и опыт педагогических управленческих инноваций / Под ред. Н.В.Горбуновой. М.: Новая шк., 1995.5. Слободчиков В. Новое образование-путь к новому сообществу// Нар. образование. - 1988.- № 5. - С. 3-5.6. Кларин М.В. Инновационные модели учебного процесса в современной зарубежной педагогике: Авторефератдисс. док. пед. наук. - М., 1984.

94

¹2 (10) 2016

заместитель директора поучебно-воспитательной

работе, учитель математикисредней школы № 2 г. Семей

КУРБАТОВА НАТАЛЬЯВИТАЛЬЕВНА

Одним из принципов компетентностно-ориентированной модели является принципличностного целеполагания ученика: образованиекаждого учащегося происходит на основе и с учетомего личных учебных целей.

Данный принцип опирается на глубинное качествочеловека - способность постановки целей своейдеятельности. Независимо от степени осознанностисвоих целей, ребенок живет с врожденнойпотребностью и возможностью ставить и достигатьих. Великий русский ученый И.П. Павловрассматривал постановку человеком целей на уровнеего инстинктов.

Самоопределение ученика по отношению кконкретному учебному вопросу или всему курсупозволяет ему поставить для себя конкретные целии задачи, на основе которых можно осуществлятьзатем индивидуальную образовательную траекторию:участвовать в выборе форм и методов обучения, вопределении содержания и темпа занятий. Ученикобозначает интересующие его проблемы,консультируется по этому поводу с учителем,согласовывает индивидуальную программу занятийс общей образовательной программой.

Принцип личностного целеполаганияпредусматривает необходимость осознания целейобучения как самим учеником , так и учителем.Когда их цели различны, учитель не добиваетсяизменения целей ученика, а помогает ему осознатьсвою цель и достичь ее в сопоставлении с инымицелями.

Навыки целеполагания постепенно расширяются:вначале ученикам предлагается поставить цель наодин урок или его часть, затем осознать еедостижение и сделать выводы; такое заданиемногократно повторяется. Индивидуальные целиучеников постепенно занимают все больше места всистеме их образования; любая образовательнаяситуация или технологический этап обучениявыступают поводом для первичного целеполаганияученика, определяющего характер и содержание егодальнейших действий. В результате дети научаютсясоотносить свои желания с реальнымивозможностями, индивидуальными способностями иинтересами, у них формируется навык грамотногоцелеполагания.

Следуя принципу личностного целеполагания ученика,коллектив школы представляет свое видениепрактического применения данного принципа. В

условиях модульной технологии в вводной части модуляосуществляется мотивационный этап. На этом этапеучитель знакомит учащихся с общей структурой исодержанием учебного модуля. Психологамиустановлено, что для продуктивного усвоения знанийважно, чтобы цель была принята учениками, сталапобудительной силой, превратилась в мотив. Для этоговажно, чтобы учащиеся сами для себя умели определятьцели, как всего модуля, так и отдельных его частей.Этому способствует технология коллективногоцелеполагания.

Познакомившись с содержанием модуля, учащиесяна первом этапе сами должны поставить цели, которыеони должны будут достигнуть в результате работы надтемой модуля.

На втором этапе учитель раздает группам переченьобучающих целей, составленный в хаотичном порядке,содержащий также формулировки, которые не относятсяк данной теме модуля. Учащиеся должны выбрать тецели, которые могут быть поставлены на данном этапеобучения, и скорректировать свои собственныеформулировки. Каждая группа выстраивает своесообщение в таком порядке:

- перечень обучающих целей, которые соответствуютданной теме модуля;

- перечисляют цели, не относящиеся к данной темемодуля, и предложенные учителем;

- делают небольшой сравнительный анализ - какиецели определили сами, что не смогли правильносформулировать, что упустили.

После всех выступлений учащихся определение целиизображается на слайде.

При коллективном целеполагании какой-тоопределенной части модуля деятельность учащегосяпланируется следующим образом - цели модулявывешены на видном месте, хорошо читаемы; послесообщения учителем темы урока данной части модуля,учащиеся самостоятельно выписывают себе в тетрадьте цели, которые соответствуют теме данной частимодуля; после обсуждения у учащихся есть возможностьподкорректировать свои записи.

Рассмотрим еще один принцип компетентностно-ориентирвоанной модели - принцип выбораиндивидуальной образовательной траектории: ученикимеет право на осознанный и согласованный с педагогомвыбор основных компонентов своего образования:смысла, целей, задач, темпа, форм и методов обучения,личностного содержания образования, системыконтроля и оценки результатов.

ПРИЕМЫ ПОСТАНОВКИ ЦЕЛИ НА УРОКЕ И ВКЛЮЧЕНИЯУЧАЩИХСЯ В ПРОЦЕСС ЦЕЛЕПОЛАГАНИЯ

Мақалада автор сабақ барысында оқушының мақсатын қоя білуінарттыруға бағытталған әдістерге шолу жасайды. Оқушының өзініңбілімін жетілдіруге арналған кесте берілген. Мақала мектеп мұғалімдерінежәне педагогикалық бағыттағы жоғары оқу орынының студенттерінепайдалы болып табылады.

В данной статье автор рассматривает методы развитияцелеполагания учащихся вл время учебного процесса. Представленатаблица самообразования учащихся. Статья будет полезна учителямшкол и студентам педагогических ВУЗов.

In this article the author examines the methods of students' goal setting duringthe learning process. The table of self-education students is provided. The articlewill be useful for school teachers and students of pedagogical universities.

95

¹2 (10) 2016

Личностная самореализация ученика в образованиивозможна лишь в условиях свободы выбора элементовобразовательной деятельности; для этого учительобеспечивает ученика правом выбора целей занятия,способов их достижения, темы творческой работы, формее выполнения и защиты, поощряет собственный взглядученика на проблему, его аргументированные выводы исамооценки.

Свобода творческого самовыражения и выборобразовательной траектории предполагает организа-ционно-технологическую заданность методологии егодеятельности. Школьник создает образовательный продукти получает образовательное приращение тогда, когдаовладевает основами креативной, когнитивной иорганизационной деятельности. Поэтому учитель нетолько предоставляет ученикам свободу выбора, но и учитих действовать осмысленно в ситуации выбора, вооружаетнеобходимым деятельностным инструментарием. Чембольшую степень включения ученика в конструированиесобственного образования обеспечивает учитель, темполнее оказывается индивидуальная, творческаясамореализация ученика.

Следующий принцип - принцип продуктивностиобучения: главным ориентиром обучения являетсяличное образовательное приращение ученика,складывающееся из внутренних и внешнихобразовательных продуктов его учебной деятельности.

Продуктивное обучение ориентировано не столько наизучение известного, сколько на приращение к немунового, на сотворение учениками образовательногопродукта. В процессе сознания внешнихобразовательных продуктов в изучаемых дисциплинаху ученика происходит развитие внутренних навыков испособностей, которые свойственны специалистам всоответствующей науке или области деятельности.Внешнее образовательное приращение происходитодновременно с развитием личностных качеств ученика.

К образовательной продукции учеников относятсятворческие работы не только по учебным предметам,но и по методологии их деятельности. Оргдеятель-ностные образовательные продукты методологическоготипа, выполненные учениками на предметномматериале, выставляются на творческую защиту нарядус работами по самим предметам. Сформулированныеучениками цели обучения, составленные планы,алгоритмы деятельности, найденные способыдеятельности, рефлексивные суждения и самооценки

Знания, умения, навыки

Планирование работы

Самооценка

знание понимание применение анализ синтез оценка

Доклад, сообщение на тему ______________________Творческая работа на тему _____________________

Итог: _____________________

План разработан в соответствии с шестью уровнямипознания по таксономии Б. Блума - знание, понимание,применение, анализ, синтез, оценка. Раздел ЗУНучитель заполняет сам в соответствии учебногоматериала шести уровням познания. Планированиеработы ученик выполняет самостоятельно, расставляязадания из учебника в соответствии ЗУН. Плансамообразования предусматривает самооценку по всемпунктам знаний, умений и навыков. Работа потематическому плану самообразования происходит втечение всей деятельности над темой учебного модуля.По желанию учащихся планируется доклад илисообщение на тему, а также творческая работа. Работапо оформлению плана происходит в вводной частимодуля, дорабатывается дома.

Данный вид деятельности учит учащихся планироватьсвою работу согласно поставленным целям, развиваеткогнитивные способности, логическое мышление;воспитывает саморегулирующие черты характера исамоконтроль.

Тематический план самообразования учащегося

Ф.И. ______________________ класс ____________Тема _________________________________________Количество часов, отведенных на тему _____________

являются продуктами их образовательной деятельностинаряду с исследованиями, сочинениями и поделками.

Ориентируясь на принципы компетентностно-ориентированной модели - принцип выбораиндивидуальной образовательной траектории и принциппродуктивности обучения - разработан плантематического самообразования учащегося.


1. Бершацкий М.Е., Гузеев В.В. Дидактические и психологические основания образовательной технологии. М.,2003.2. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М., 1989.3. Гузеев В.В. Педагогическая техника в контексте образовательной технологии. М., 2002.4. Жанпеисова М.М. "Модульная технология обучения как средство развития ученика". Алматы, 2002.5. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. М., 1998.6. Селевко Г.К. Руководство по организации самовоспитания школьников. М., 2004.7. Технологии обучения в системе повышения квалификации. Алматы, 2004.8. Третьяков П.И., Селеновский И.Б. Технология модульного обучения в школе. М., 2003.9. Хуторской А.В. Методика личностно-ориентированного обучения.10. Пащкевич А.В. "Компетентностно - ориентированный урок" Волгоград, издательство "Учитель", 2013 г.

96

¹2 (10) 2016

Д Л Я З А М Е Т О К

97

¹2 (10) 2016

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

98

¹2 (10) 2016

D E A R C O L L E A G U E S !Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate onregistration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investmentand Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publica-tions is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors,doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science ofKazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development,written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;Humanitarian sciences;Social Sciences;Technical sciences;Economic sciences;Pedagogical sciences;Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are ac-cepted together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate theauthor's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of thepage in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written inthe end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily insquare brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas,other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they arementioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a briefabstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject ofthe journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislationof the Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasianeducation. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e-mail [email protected].

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos isallowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6,if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light back-ground. Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publica-tion.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre" ERUDIT "by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77778543577 (Arafat Mamyrbekov)e-mail: [email protected]

Editorial Office Address:45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

99

¹2 (10) 2016

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес [email protected].

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

100

¹2 (10) 2016

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: [email protected]

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:05.03.2016

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No0025

¹7 (7) 2015

98

Documents

Eurasian education №2, 2016