Şevket Süreyya Aydemir...SUYU ARAYAN ADAM 13 Beyaz badanalı, tek katlı evcikler, kulübeler, hep küçük ve ağaçlık bahçeler içinde kaybolmuşlardı. Damlar, ya yağ— murla

Şevket Süreyya Aydemir

4. Baskı

R E M Z İ K İ T A B E Y İ ANKARA CADDESİ, 9 3 - İ S T A N B U L

«Bir adam vardı. Suyu arıyordu. Toprağı üç kulaç, beş kulaç kazdı. Suyu bulamadı.

On kulaç, on beş kulaç kazdı. Gene suyu bulamadı.

Sonra yerin derinliklerinde kara kaya tabakalarına rastladı. Yeis'e düştü, gücü sona erdi ve Suyu bulmaktan ümidini kesti.

«Fakat bir ses ona:

— Daha derinlere in, daha derinlere! dedi.

Daha derinlere indi ve suyu buldu.»

Rama Krişma

Ç o c u k l u ğ u ma ait ilk h a t ı r a m bir y a n g ı n d ı r.

B e l ki h e n ü z k u c a k t a y d ı m. B e l ki d e y ü r ü y o r d u m. F a k at

h e r h a l de ç ok k ü ç ü k t ü m. Ç ü n kü h a t ı r a m da b u n d a n d a ha eski

bir i z y o k t u r. D ü n y a ya b u y a n g ın i ç i n d e g ö z l e r i mi a ç m ı ş , h a

y a ta bir y a n g ı n la b a ş l a m ış g i b i y i m . ..

B e n bir s ı n ır ş e h r i n de d o ğ d um ( 1 ) . E v i m iz b u ş e h r in e n

k e n ar m a h a l l e s i n d e y di . B u m a h a l l e d e n, ş e h r in d o ğ u s u nu s a

r an s ı r t l ar ü z e r i n de k ü ç ük bir k öy g ö r ü n ü y o r d u. Y a n g ın b u

k ö y d e y d i.

A k ş am ç ö k ü y o r d u. U f ku ö n c e d u m a n d a l g a l a rı k a p l a d ı.

S o n r a b u d u m a n d a l g a l a r ı y le a l e v l er b i r b i r i ne k a r ı ş t ı. N i h a y e t

k a r a n l ık b a ş l a y ıp da g e c e k o y u l a ş ı n c a, g ö k l e re v u r an k a ra k ı —

z ı l l ık, ufka y e r l e ş ti v e k ö y ün ü s t ü n e ç ö k t ü .

Y a ş ım i l e r l e d i k çe b u y a n g ı n l a r ın n i c e l e r i ni g ö r d ü m. D e n e —

bi l ir k i ç o c u k l u ğ u m, o n l a r ın k ı z ı l l ı ğı i ç i n d e g e ç t i .

D o ğ u ş u m d a bir h a rp y ı l ma r a s t l a m ış ( 2 ) . Z a t e n o y ı l l ar

s ü k ûn y ı l l a rı d e ğ i l d i. O y ı l l ar k a n l ı, m u a m m a lı bir asra ge —

b e y d i. Bir asır s o n a e r i y o r d u. Yeni bir as ır d o ğ m ak ü z e r e y d i.

Ş u a c a y i p, ş u y a ş a n m a ya d e ğ er y i r m i n ci asır.

B e n i m ilk k a n at ç ı r p ı ş l a r ım d a asıl y i r m i n ci a s ı r la b a ş l a y a—

c a k t ı. D e m e k k a d e r i mi o n u n l a p a y l a ş a c a k t ı m. O n u n b ü t ü n ç o —

c u k l a rı gibi...

B e n d e a s r ı m ı z ın b ü y ük m a c e r a s ı n d an k e n di p a y ı ma dü—

ş e n i, o n u n yüz m i l y o n l a r ca ads ız ç o c u k l a r ı n d an biri o l a r a k, ka—

1 E d i r n e.

( 2 ) 1 8 9 7 T ü r k - Y u n an harb i .

( )

10 S U Y U ARAYAN A D A M

der in ö n ü m e serdiği yüz m i l y o n l a r c a küçük y o l l a r d a n biri üze —

r inde k e n d i a î m y a z ı m a göre y a ş a d ı m .

İş te ş imdi size bu k i t a p t a , a s r ı m ı z ı n o sayısız küçük hikâ —

y e l e r i n d e n b i r i n i , o sayısız a d s ı z l a r d a n biri o larak a n l a t m a y a

ç a l ı ş a c a ğ ı m .

H a y a t a o n u n l a g ö z l e r i m i a ç t ı ğ ı m y a n g ı n , s o n r a n i c e v e n i —

c e l e r i n i de g ö r d ü ğ ü m y a n g ı n l a r gibi, bir kaza eseri deği ld i . Bu

y a n g ı n da, o z a m a n l a r b ü t ü n -Avrupa T ü r k i y e ' s i n i saran yük

l e r c e , b i n l e r c e y a n g ı n l a r d a n biriydi. *

O z a m a n k i Avrupa T ü r k i y e ' s i n d e , yani b ü t ü n R u m e l i ' n d e

o lduğu gibi b i z i m sınır ş e h r i m i z E d i r n e ' n i n etraf ında da, ç e t e —

ci ler, k o m i t e c i l e r k a y n a ş ı p d u r u y o r l a r d ı . Yarı h a y d u t , yarı po —

l i t i k a c ı ç e t e c i l e r . . . R u m ç e t e c i l e r i , B u l g a r ç e t e c i l e r i v e daha

çok Bulgar lar. . .

B u n l a r z a m a n z a m a n köy ler i , çiftlikleri b a s a r l a r d ı . H a r —

m a n l a r ı , ağılları a t e ş e ver ir lerd i . D a ğ a a d a m kald ır ı r lard ı . B a s —

kınlar, ç a r p ı ş m a l a r o l u r d u . H a t t a şehre kadar s o k u l u r l a r d ı .

H e l e b i z i m k e n a r m a h a l l e , b u karış ıkl ığın, k o r k u n u n or—

t a s ı n d a yaşardı . Ş e h i r z a t e n bir ordu m e r k e z i y d i . Bir o r d u g â h

h a l i n d e y d i .

U z a k t a n bir d u m a n bel ir ir veya bir y e r d e n b i r t a k ı m si lâh

sesleri duyulursa m a h a l l e n i n sokaklar ı h e m e n b o ş a l ı r d ı . Biz

o y u n l a r ı m ı z ı keserdik. K a d ı n l a r ç o c u k l a r ı n ı e v l e r i n e al ır lardı.

K a p ı l a r ı n ı k i l i t l e r d i . O s a a t l a r d a i ş l e r i n d e n d ö n e n ve bir bakı —

ma sakin g ö r ü n e n erkekler , h a k i k a t t e dalg ın ve d ü ş ü n c e l i olur—

lardı. D a r , iğri büğrü s o k a k l a r d a b i r b i r l e r i n e r a s t l a ş ı n c a , sessiz

se lâmlaş ı r lar , e v l e r i n i n k a p ı l a r ı n a varırlar, g e n e sessiz a ç ı l a n

k a p ı l a r d a n y a v a ş ç a e v l e r i n e g i rer lerd i .

H a f ı z a m ı n d e r i n l i k l e r i n d e ilk ç o c u k l u k h a t ı r a m olarak yer—

l e ş e n o kızıl y a n g ı n d a n s o n r a , h a t ı r l a y a b i l d i ğ i m - ilk m a n z a r a

kalabal ık bir c e n a z e karışıklığıdır.

Belki o z a m a n da k u c a k t a y d ı m . Belki y ü r ü y o r d u m . Bu ka-

S U Y U ARAYAN A D A M 11

r ış ık l ığm h a f ı z a m d a k a l a n d e k o r u , g e n i ş v e ç i ç e k l i bir b a h ç e —

dir. B ü t ü n - ç o c u k l u k ç a ğ ı m d a çok renkl i bir yeri o l a n bu bah —

ç e n i n o r t a s ı n d a büyük bir havuz vardı. S u l a r ı n a m o r sa lk ım¬

larla m e n e k ş e g ü l l e r i n i n s a ç l a r ı d ö k ü l ü r d ü . Ü s t ü n ü bir kubbe

gibi ö r t e n ulu a ğ a ç l a r l a , ç e v r e s i n e saksı saksı d i z i l e n karanfil,

s a r d u n y a , küpe ç i ç e k l e r i n i n koyu v e t i t r e ş i k g ö l g e l e r i , suları—

n ın a y n a s ı n a v u r u r d u .

Burası bir k o n a k b a h ç e s i y d i . K o n a ğ ı n k a d e m e k a d e m e ge—

niş , yeşi l b a h ç e l e r i y l e asıl sokağı s ı n ı r l a y a n yüksek duvar lar

a r a s ı n d a k o n a k a t l a r ı n ı n , a r a b a l a r ı n ı n , h a r e k e t e d e b i l d i ğ i bir

avlu vardı. Bu avluya çift k a n a t l ı , g e n i ş yüksek sokak kapıla—

r ı a ç ı l ı r d ı . R u m e l i T ü r k ç e s i n d e b u büyük k a p ı l a r a P o r t a ' l a r

d e n i l i r d i .

Bir gün bu kapı lar b i r d e n a r d ı n a kadar a ç ı l d ı . Araların—

da p o l i s l e r i n , a s k e r l e r i n , j a n d a r m a l a r ı n k a y n a ş t ı ğ ı k a r m a k a r ı —

şık bir ka labal ık avluya d o l u v e r d i . En ö n d e ve baş lar ü s t ü n d e

bir t a b u t t a ş ı n ı y o r d u . B u t a b u t t a n h a f ı z a m d a k a l a n şey, üstü—

n e s e r i l e n s i y a h ı m s ı yeşil bir ö r t ü d ü r . B u ö r t ü n ü n ü z e r i n d e

h e r h a l d e yaz ı lar , n a k ı ş l a r vardı. İ ş te t a m o s ırada bir Arap

ha lay ık b e n i , havuz b a ş ı n d a k i g ö l g e l i ğ e s e r i l e n v e ü z e r i n d e yu—

v a r l a n d ı ğ ı m h a s ı r ı n ü s t ü n d e n k a p t ı . K o n a ğ ı n i ç i n e k a ç ı r d ı . . .

B u k o n a k , E d i r n e ' n i n e n z e n g i n b e y i n i n k o n a ğ ı y d ı . B a b a m

b u k o n a ğ ı n b a h ç e s i n e b a k a r d ı . B u b e y i n E d i r n e ' n i n d ı ş ı n d a t â

bulgar s ı n ı r l a r ı n a kadar u z a n a n büyük çiftlikleri, u ç s u z bucak—

sız t o p r a k l a r ı vardı. Çi f t l iğ in t o p r a k l a r ı n d a , s ı n ı r l a r ı n d a Bul—

gar k ö y l e r i b u l u n u y o r d u . C e n a z e b u b e y i n tek v e y e t i ş k i n oğ-

l u n u n d u . S o n r a d a n ç e ş i t l i h i k â y e l e r i n i d i n l e d i ğ i m e göre b u köy—

l ü l e r d e n bir kısmı, bir g e c e b e y i n ç i f t l i k l e r i n d e n b ir in i b a s m ı ş —

lardı. O n u n çiftl ikte u y u y a n o ğ l u n u k a ç ı r m ı ş l a r d ı .

İ ş in o n d a n s o n r a s ı , R u m e l i ' n i n o y a n ı n d a v e o z a m a n d a n

k a l a n halk ş a r k ı l a r ı n d a h â l â s ö y l e n i r durur.

D a ğ a k a l d ı r ı l a n bey i ç i n eşkıya büyük bir k u r t u l u ş paras ı

:ster. Bey h ü k ü m e t e dayan ı r . J a n d a r m a l a r d a n başka askerler,

p i y a d e l e r , süvariler, t o p ç u l a r işe karışır lar. E d i r n e kales i ile

s ın ır lar a r a s ı n d a k i y e r l e r d e â d e t a bir savaş başlar. K ö y l e r ba—

sılır, p u s u l a r kurulur. D a y a n a n l a r T a l ı ç t a n geç i r i l i r . A m a , n e


var ki. s o n u n d a b e y i n oğlu bir h e n d e ğ i n i ç i n d e ölü o larak bu—

lunur . K o n a ğ a g e t i r i l e n c e n a z e , o n u n c e n a z e s i y d i .

Yalnız b e n i m ilk ç o c u k l u k g ü n l e r i m d e değil, s o n r a yıllar—

c a m e m l e k e t b u ö l ü m ü n h i k â y e l e r i , t ü r k ü l e r i y l e ç a l k a n d ı . B u

g e n ç b e y d e n h a f ı z a m d a k a l a n çizgi ler, o n u n galiba biraz siv—

rice k u m r a l güler yüzlü ve biraz aşağıya doğru s a r k a n u z u n c a

bıyıklarıdır. O de l ikan l ı l ık ç a ğ ı n d a babası onu e v l e n d i r m i ş ,

h a c c a g ö t ü r m ü ş t ü . F a k a t galiba ç o c u ğ u o l a c a k kadar vakit kal—

m a m ı ş t ı . B e n i , bek led iğ i ç o c u ğ u y e r i n e sever, ş ı m a r t ı r m ı ş . Bel—

ki de g ö z l e r i m i n r e n g i n d e n o l a c a k b a n a «Çakır» diye ad tak—

mış. O ö l d ü k t e n s o n r a ben i bu k o n a k t a h e p Ç a k ı r diye çağı—

r ı r lard ı .

Bu g e n ç bey iç in h a l k ı n d ü z d ü ğ ü bir t ü r k ü n ü n birkaç par—

çası hâ lâ h a t ı r ı m d a d ı r . Bu halk t ü r k ü s ü n d e , g e n ç bey dile geti—

rilir. H a y a t ı n a d o y m a d ı ğ ı n d a n , v ü c u d u n d a n s ızan k a n l a r d a n ,

çift l iğinin l a m b a l a r ı n ı n p a r l a d ı ğ m d a n , a n n e s i n i n , b a b a s ı n ı n ba-

ş u c u n d a a ğ l a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . T ü r k ü n ü n s o n u , «Pek yazık

oldu H a c ı N u r i B e y e . Çare b u l a n o l m a d ı bu yâreye» diye b i ter .

B a b a s ı n a «Dert l i» adını b u ö l ü m d e n s o n r a t a k m ı ş l a r . D e r t l i

M u s t a f a bey, o n d a n s o n r a ö l ü m ü n e kadar k o n a ğ ı n a k a p a n d ı .

N u r i b e y i n ö l ü m ü , o n u n t o p r a ğ ı n d a y a ş a y a n Bulgar köylüle—

r i n d e n b i r ç o ğ u n u n h a y a t ı n a mal o l m u ş . İş in aslı bir t o p r a k

kavgas ıymış . F a k a t sebep n e olursa o lsun, ç e t e l e r , k o m i t e l e r ,

her tarafta a y a k t a y d ı . S a v a ş devam e d i y o r d u . Bu g e n ç b e y i n

ö l ü m ü ise R u m e l i ' d e , bu c i n s ö l ü m l e r i n ne b i r i n c i s i , ne de

s o n u n c u s u y d u .

Biz im k e n a r m a h a l l e m i z , basık bir m a h a l l e y d i . Yazın t o z ,

kışın ç a m u r l a ö r t ü l ü d a r a c ı k sokaklar, bir ç ı k m a z ı n i ç i n d e t ı -

k a n m c a y a kadar a lçak b a h ç e duvarlar ı a r a s ı n d a kıvrılır gider—

lerdi. Bu duvar lar ya ça l ı lar la ç i t l e n i r d i , y a h u t da m o l o z veya

k e r p i ç t e n y a p ı l m ı ş o lurdu . Biz im ev imiz, b a h ç e s i n i n etrafını

bir kerpiç duvar ç e v i r m i ş o l a n sayılı e v l e r d e n biriydi. H e l e du—

v a r l a r ı n ı n ü z e r i n e , kırık dökük de olsa, kara, yerli k i r e m i t ör—

t ü l m ü ş o lan başka bir ev, bu m a h a l l e d e y o k t u .

S U Y U ARAYAN ADAM 13

Beyaz b a d a n a l ı , tek katlı evcikler, ku lübe ler , hep küçük

ve ağaçlık b a h ç e l e r i ç i n d e k a y b o l m u ş l a r d ı . D a m l a r , ya yağ—

m u r l a y o s u n l a ş m ı ş t a ş l a r l a , k i r e m i t l e r l e ö r t ü l m ü ş o lurdu. Ya—

hut ot-saz d e m e t l e r i y l e k a p l a n ı r d ı . Biz im evimiz de bunlar —

dan biriydi. İki buçuk odac ığ ı , bir de içer lek, toprak, karanl ık

bir mutfağı vardı. Bu m a h a l l e n i n evleri, d a h a doğrusu kulü—

be ler i ' a r a s ı n d a en büyüğü b iz imkiyd i .

B a b a m a ğ a ç l a r a birer kutsal var l ıkmış gibi baktığı ve bi—

z im ev imizde h e r k e s ç i ç e k l e r i sevdiği i ç in , a v l u m u z u n ağaçlar ı

h e r k e s i n k i n d e n güze ld i . Küçük a v l u m u z u n kuyusu etraf ında

y a h u t büyük bir dut a ğ a c ı n ı n gölgelediğ i taş l ığ ın ç e v r e s i n d e ,

a n a m l a ben her bahar, her yaz, renk renk ç i ç e k l e r yetiştirir—

dik. Yaz a k ş a m l a r ı y e m e ğ i m i z i bu taşl ığa serd iğ imiz h a s ı r ı n

ü s t ü n d e yerdik. Yaşım biraz i l e r l e y i n c e en zevkli vazifelerim—

den biri, şehr in d ı ş ı n d a n , eski E d i r n e s a r a y l a r ı n ı n k u r u l m u ş

olduğu y e r l e r e yakın bir çayır l ığ ın k e n a r ı n d a n , t o p r a ğ ı y l e be—

raber kesip ç ı k a r d ı ğ ı m ç im k e s e k l e r i n i a v l u m u z u n ç içek gö—

b e k l e r i n i n etraf ına dizerek su lamak v e t u t t u r m a y a ç a l ı ş m a k t ı .

B u n l a r ı t a ş ı y a b i l d i ğ i m kadar eski bir p e ş t e m a l l a s ı r t ı m a vurur—

dum. Eve g e t i r i r d i m . Bu ç im k e s e k l e r i n i n t u t m a m a s ı , sarar—

ması korkusu gece r ü y a l a r ı m a girerdi.

H e l e ç i ç e k l e r i m i z i n i ç i n d e bir c i n s z a m b a k vardı ki, o n u n

b ü y ü m e s i n i , y e t i ş m e s i n i , t o m u r c u k l a n ı p ç içek a ç m a s ı n ı , a n a m l a

ben â d e t a g ö z l e r i m i z l e takip ederdik. N i h a y e t ilk ç i ç e k l e r i be—

yaz d u d a k l a r ı n ı açt ığ ı gün, onu b a ş t a n aşağı gel in t e i l e r i y l e

süslerdik. Bu bir â d e t t i .

Bu gel in te l ler i her kış bir tarafa s a k l a n ı r d ı . Ç i ç e ğ i n açı l ıp

da t e l l e n d i ğ i g ü n ü n akşamı , babamı yo lda b e k l e r d i m . Yahut

a n a m l a b e r a b e r k a p ı d a karşı lardık. O akşam, biz im ev iç in bir

b a y r a m o lurdu. . .

B iz im m a h a l l e d e k o m ş u k a d ı n l a r her g e c e bir başka evde

t o p l a n ı r l a r d ı . M a h a l l e n i n b ü t ü n e v l e r i n d e , b ü t ü n gece t o p l a n —

t ı l a r ı n d a ç e t e , k o m i t e h i k â y e l e r i a n l a t ı l ı r d ı .

Basık o d a c ı k l a r g ü n d ü z küçük p e n c e r e l e r d e n ışık alırdı.


G e c e l e r i p e n c e r e l e r e ü s t k e n a r l a r ı g e r g i n b i r ip le b ü z ü l e a , sa

r a r m ı ş p a t i s k a p e r d e c i k l e r ç e k i l i r d i . Y e r l e r h a s ı r , k i l i m p a r -

ç a l a r ı y l e ö r t ü l ü r d ü . B u k i l i m p a r ç a l a r ı , b i z i m m a h a l l e n i n h e

m e n b ü t ü n e v l e r i n d e o l d u ğ u gibi, g ö ç m e n k a d ı n l a r ı n ı n , k ı r

p ı n t ı l a r d a n ö r ü p d o k u d u k l a r ı a l a c a l ı p a r ç a l a r d ı .

••' D a h a h a l l i c e e v l e r d e d u v a r d i p l e r i n d e b a s m a , b e z veya ki—

l i m a r t ı k l a r ı y l e k a p l ı k ü ç ü k y e r m i n d e r l e r i d i z i l i r d i . B a z ı ev¬

l e r d e p a r ç a l ı b e z l e r l e k a p l ı o t y a s t ı k l a r d a o l u r d u . A m a , m a s a

v e s a n d a l y e gibi ş e y l e r b i z i m m a h a l l e m i z i n h i ç b i r e v i n d e y o k

t u : Öyle ki, b e n i b i r g ü n ş e h i r d e b i r b e r b e r d ü k k â n ı n a g ö t ü —

r ü p h a s ı r s a n d a l y e y e o t u r t a r a k d i ş i m i ç e k t i k l e r i z a m a n , b e n i m

b u b ü y ü k m a c e r a m , m a h a l l e ç o c u k l a r ı a r a s ı n d a g ü n l e r c e çal—

k a l a n d ı d u r d u : İ s k e m l e y e o t u r d u m d i y e . . .

• • E v l e r i m i z i n , o d a l a r ı m ı z ı n d u v a r l a r ı n d a m ı s ı r s a l k ı m l a r ı ,

k ı r m ı z ı b i r e r d i z i l e r i h e v e n k l e ş m i ş o l u r d u . R a f l a r a k a b a k l a r

d i z i l i r d i : Ü z ü m h e v e n k l e r i k u y t u v e s e r i n y e r l e r e a s ı l ı r d ı .

Öyle k i kış g e c e l e r i b i r t o p r a k ç a n a k v e y a b i r b a k ı r s a h a n

i ç i n d e b i r a z ü z ü m o r t a y a g e t i r i l d i ğ i z a m a n , b u ü z ü m l e r k a r a r —

m ı ş , k u r u m u ş , ü z e r l e r i n i . k a i m b i r t o z t a b a k a s ı k a p l a m ı ş o l u r d u .

B e ş n u m a r a b i r gaz l a m b a s ı , o r t a d a b o y a l ı t a h t a d a n b i r

t a b u r e ü z e r i n e k o n u r d u . Veya d u v a r d a b i r çiviye a s ı l ı r d ı . Ağ-

z ı n a - b a k ı r m a ş r a p a g e ç i r i l m i ş b i r s u t e s t i s i , d a i m a o d a k a p ı —

s ı n ı n k e n a r ı n d a d u r u r d u .

••' Misa f i r k a d ı n l a r t o p l a n m a y a b a ş l a y ı n c a ö n c e k ü ç ü k d e d i

k o d u l a r y a p ı l ı r d ı . S o n r a h e m e n ç e t e , k o m i t e h i k â y e l e r i n e g e

ç i l i r d i . K a d ı n l a r ı n e n b i l g i ç l e r i h e r g e c e b u h i k â y e l e r i n y e n i l e

r i n i b u l u p s ö y l e r l e r d i . H e p s i k o r k u n ç , e s r a r l ı h i k â y e l e r . . .

• Biz ç o c u k l a r , b u k e n a r m a h a l l e e v l e r i n i n o d a c ı k l a r m ı d o l

d u r a n k a d ı n k ü m e l e r i a r a s ı n d a , a n a l a r ı m ı z ı n d i z l e r i n e y a p ı ş a ¬

r a k , e t e k l e r i n e g ö m ü l e r e k b u a n l a t ı l a n l a r ı k o r k u l u g ö z l e r , git¬

t i k ç e d o n u k l a ş a n b a k ı ş l a r l a d i n l e r d i k . Bi r g ü n b i r k ö y ü n bası l¬

m a s ı , b i r g ü n b i r k ö p r ü n ü n a t ı l m a s ı , b a ş k a b i r g ü n d e a t e ş e

v e r i l e n d e p o l a r ı n , c e p h a n e l i k l e r i n h i k â y e l e r i s ö y l e n i r d i . B u n ¬

l a r ı n n e k a d a r ı d o ğ r u , n e k a d a r ı m ü b a l â ğ a l ı d ı r d ü ş ü n e m i y o r -

d u k . A m a , b u r i v a y e t l e r , b u h i k â y e l e r h i ç t ü k e n m e d e n b i r b i r i n i

k o v a l a r , g i d e r l e r d i .

S U Y U ARAYAN A D A M - 15

A n l a t ı l a n l a r a g ö r e ç e t e c i , h e r y e r d e v e h e r k ı y a f e t t e g ö r ü ¬

n e b i l i r d i . M e s e l â b i r g ü n b i r k ö y m e s c i d i n d e s a b a h e z a n ı n d a n

ö n c e g ü z e l sesli b i r d e r v i ş K u r ' a n o k u y o r d u . C e m a a t s ı ra sıra

v e b a ş l a r ı ö n l e r i n d e K u r ' a n ı d i n l i y o r l a r d ı . S o n r a m ü e z z i n i n se¬

s i d u y u l u n c a n a m a z a d u r u l d u . G ü z e l sesli derv i ş d e K u r ' a n ı m

k a p a y a r a k r a h l e s i n e k o y d u , c e m a a t e k a r ı ş t ı .

F a k a t b i r a z s o n r a b u r a h l e n i n a l t ı n d a n b i r b o m b a p a t l a d ı .

M e s c i t h a r a p o l d u . Ö l e n l e r , y a r a l a n a n l a r ü s t • ü s t e y ı ğ ı l d ı l a r .

H a l b u k i derv i ş b u n l a r ı n a r a s ı n d a y o k t u . O k a ç m ı ş t ı . O b i r ç e ¬

t e c i y d i . . .

G e c e i l e r l e d i k ç e ç o c u k l a r ı n , b u h i k â y e l e r i n b a s k ı s ı a l t ı n ¬

d a y o r u l a n m u h a y y i l e l e r i n d e ; y ı k ı l a n c a m i l e r , a t ı l a n t a b y a l a r -

la, d e r v i ş , p a p a z v e e ş k ı y a h a y a l l e r i b i r b i r l e r i n e k a r ı ş ı r , g ö z l e r

g i t t i k ç e m a h m u r l a ş ı r d ı . O z a m a n ç o c u k l a r ı n u y k u l a r ı n ı a ç m a k ,

d a h a d o ğ r u s u ç o c u k l a r a g ö z d a ğ ı v e r m e k i ç i n b i r s ıra n a s i h a t ¬

ler b a ş l a r d ı :

- Ç o u k l a r ! E ğ e r ç e ş m e y e s u a l m a y a g i t t i ğ i n i z z a m a n y a

l a ğ ı n i ç i n d e b i r a l t ı n g ö r ü r s e n i z u z a n ı p a l m a y a c a k s ı n ı z . Ç ü n ¬

k ü o b i r t u z a k t ı r . O a l t ı n ı n a l t ı n a ç e t e l e r m u t l a k a b i r b o m b a

k o y m u ş l a r d ı r . A l t ı n a e l i n i z i d o k u n d u r u n c a b o m b a p a t l a r , p a r ¬

ç a l a n ı r s ı n ı z . S o n r a s o k a k t a n b i r y a b a n c ı g e ç e r d e :

- E v l â d ı m ! B a k s a n a ş e k e r g e t i r d i m , d e r s e s a k ı n e l i n i

u z a t m a ! O ş e k e r b i r d i n a m i t t i r . A ğ z ı n d a p a r ç a l a n ı r , h a v a y a

u ç a r s ı n . . .

B u n a s i h a t l e r u z a d ı k ç a , o n l a r ı d i n l e y e n biz ç o c u k l a r ı n d a

ö n c e k o r k u d a n a ç ı l a n g ö z l e r i m i z g i t t i k ç e d a l g ı n l a ş m a y a , y o ¬

r u l m a y a b a ş l a r d ı . A n a l a r ı m ı z ı n g ö ğ ü s l e r i n e y a h u t d i z l e r i n e git¬

t i k ç e d a h a fazla g ö m ü l ü r v e s o n r a ö y l e c e u y u y a k a l ı r d ı k . . .

F a k a t h a y a l l e r i m i z i n ç a l ı ş m a s ı u y k u y l a g i t m e z d i . Ç e t e l e ¬

r i n , k o m i t e l e r i n , b u defa d a r ü y a l a r ı m ı z d a k i s a l t a n a t ı b a ş l a r ¬

dı . B e n i m d e r ü y a l a r ı m d a y a n g ı n l a r a l e v l e n i r d i . S u l a r b a s a r ,

p u s u l a r , b a s k ı n l a r b i r b i r i n i k o v a l a r d ı . Ç e t e c i b a z e n b e y a z l a r

g i y m i ş b i r m e l e k k ı y a f e t i n d e t a t l ı d i l l e r l e b e n i k u c a ğ ı n a çağı¬

r ı r d ı . F a k a t s o n r a b u m e l e ğ i n b a ş ı n d a b i r d e n k o c a m a n b i r ka l¬

p a k p e y d a o l u r d u . O n u n a l t ı n d a k a n ç a n a ğ ı g ö z l e r l e s e r t b u

y ı k l a r , s a k a l l a r b i r b i r i n e k a r ı ş ı r d ı . B a z e n d e r ü y a m d a k e n d i m


ç e t e c i o l u r d u m . B e l i m e k a m a l a r , b o m b a l a r t a k a r d ı m . Y a h u t

k ü ı c ı m ı ç e k e r e k d ü ş m a n l a r l a s a v a ş ı r d ı m . . .

H u l â s a ç o c u k l u ğ u m u n o ç a ğ ı n d a , b o ş v e b ü t ü n ç o c u k l a -

r m k i g ibi h e r v e r i l e n i a l m a k i ç i n i ş l e y e n m u h a y y i l e m , h e p kor—

k u l a r m ü c a d e l e l e r l e ö r ü l ü r d ü . K o m i t e l e r , V o y v o d a l a r , asker¬

ler, g a z i l e r , ş e h i t l e r , k ö r p e d i m a ğ ı m ı n b o ş h ü c r e l e r i n e , h i ç b i r i

a n l a ş ı l m a d a n , faka t h e p s i d e b i r b i r i n d e n e s r a r l ı g e l i ş i g ü z e l d o ¬

l a r l a r d ı . Y e r l e ş i r l e r d i .

B a z e n r ü y a m d a , b a b a m ı n ç a l ı ş t ı ğ ı k o n a k s a h i b i n i n çiftli¬

ğ i n d e ö l d ü r ü l e n g e n ç b e y i g ö r ü r d ü m . O n u b i z i m e v d e s a d e c e

« k ü ç ü k bey» diye a n a r l a r d ı . K ü ç ü k b e y i n h a y a t v e ö l ü m h i ¬

k â y e l e r i n i a n a m h e m e n h e r g e c e a n l a t ı r d ı . B a z e n d e k o m ş u l a r

h e p b i r a ğ ı z d a n o n u n a c ı k l ı t ü r k ü s ü n ü s ö y l e r l e r d i . . R ü y a m d a

k ü ç ü k b e y i n t a t l ı k u m r a l y ü z ü n ü , u ç l a r ı a ş a ğ ı y a d o ğ r u sar¬

k a n , i n c e u z u n b ı y ı k l a r ı n ı g ö r ü r d ü m . B a z e n b e n i k u c a ğ ı n a alır¬

dı . Y ü z ü m e g ü l ü m s e r d i , B a z e n d e eli, y ü z ü v e e l b i s e l e r i k a n l ı

k a n l ı o l u r d u . O z a m a n a ğ l a y a r a k u y a n d ı ğ ı m ı h a t ı r l a r ı m . A n a m ,

r ü y a m ı a n l a m ı ş gibi k o ş a r , b e n i k o l l a r ı n a a l ı r a v u t m a y a , u y u t ¬

m a y a , ç a l ı ş ı r d ı . . .

B i z i m m a h a l l e m i z d e g e c e t o p l a n t ı l a r ı y l e r ü y a l a r ı m ı z ı d o l ¬

d u r a n k a n l ı m ü c a d e l e l e r d e n s o n r a , g ü n a ğ a r ı p g ö z l e r i n i a ç a n

m a h a l l e ç o c u k l a r ı n ı n y a t a k l a r ı n d a n ç ı k m a l a r ı , s o k a k l a r a fırla¬

m a l a r ı b i r o l u r d u . D a r , ç a p r a ş ı k , y a z ı n t o z l u , k ı ş ı n ç a m u r l u

s o k a k l a r a . B u s o k a k l a r , ü z e r l e r i n d e k i r e m i t b i l e b u l u n m a y a n

eğr i b ü ğ r ü a l ç a c ı k k e r p i ç d u y a r l a r , veya d i k e n v e s a z d a n çi t¬

l e r a r a s ı n d a u z a n ı r d ı . H i ç b i r ev, s o k a ğ a ç ı k a n ç o c u ğ u n u n h a y a ¬

t ı n ı , p e k fazla t a k i p e t m e z d i . Z a t e n h i ç b i r e v i n s o k a ğ a b a k a n

p e n c e r e s i y o k t u . B u e v l e r i n o d a l a r ı n ı n k ü ç ü k p e n c e r e l e r i h e r

e v i n e t r a f ı n ı s a r a n k ü ç ü k b a h ç e y e y a h u t a v l u y a b a k a r d ı . H a t ¬

t a b u k ü ç ü c ü k p e n c e r e l e r i n b a z ı l a r ı n d a c a m y e r i n e k a b a b i r

ç e r ç e v e y e y a p ı ş t ı r ı l m ı ş k i r l i k â ğ ı t l a r b u l u n u r d u .

M a h a l l e m i z i n s o k a k l a r ı n d a g ü n l ü k h a y a t , b i r a z da, ç o c u k ¬

l a r ı n g e c e t o p l a n t ı l a r ı n d a , b a s ı k t a v a n l ı k ü ç ü k o d a c ı k l a r d a ü s t

ü s t e y ı ğ ı l a r a k d i n l e d i k l e r i . y a h u t r ü y a l a r ı n d a y a ş a d ı k l a r ı h i k â -


y e l e r i n b i r d e v a m ı gibi g e ç e r d i . O y u n l a r ı m ı z , d a h a z i y a d e kav¬

g a l a r d a n , b a s k ı n l a r d a n , s a v a ş l a r d a n i b a r e t t i .

A n a m b e n i s o k a k t a p e k b a ş ı b o ş b ı r a k m a z d ı . A m a b e n b u

o y u n l a r ı n h e m e n h e p s i n e k a r ı ş m a k i m k â n ı n ı g e n e d e b u ¬

l u r d u m .

O y u n l a r ı m ı z ı n e n b a ş ı n d a g e n e , ç e t e c i l i k , k o m i t e c i l i k o y u n ¬

l a r ı g e l i r d i . B u n u n i ç i n ö n c e k a p t a n l a r , v o y v o d a l a r s e ç i l i r d i .

B u k e l i m e l e r R u m , B u l g a r ç e t e c i l e r i n i n r e i s l e r i n e v e r i l e n

i s i m l e r d i r .

S e ç t i ğ i m i z k a p t a n l a r , v o y v o d a l a r , ç o c u k l a r ı n e n k u v v e t l i l e ¬

r i n d e n , e n g ö z ü p e k o l a n l a r ı n d a n a y r ı l ı r l a r d ı . B u n l a r b i z i bir¬

k a ç k o l a a y ı r ı r l a r d ı . O y u n a k a t ı l a n l a r , h e m e n f e s l e r i n i n k e n a r ¬

l a r ı n ı k ı v ı r a r a k o n l a r ı g ü y a R u m , B u l g a r e ş k ı y a s ı n ı n k a l p a k ¬

l a r ı n a b e n z e t i r l e r d i . S o n r a b i r b i r l e r i n i Y a n k o k a p t a n , P e t k o

v o y v o d a gibi i s i m l e r l e ç a ğ ı r ı r l a r d ı . A r a l a r ı n d a g ü y a R u m c a ,

B u l g a r c a k o n u ş u y o r l a r d ı .

S o n r a s i l â h l a n m a b a ş l a r d ı . B e l l e r i m i z e b ıçak-, t a b a n c a va¬

zi fes ini g ö r e c e k ç u b u k l a r , t a h t a p a r ç a l a r ı t a k a r d ı k . C e p l e r i m i ¬

z e , k u ş a k l a r ı m ı z a b o m b a y e r i n e t a ş l a r d o l d u r u r d u k . B a z e n al¬

t ı m ı z a b i r d e ğ n e k ç e k i p o n u a t gibi s ı ç r a t t ı ğ ı m ı z d a o l u r d u .

B e n i m e ş k ı y a l ı k ü n i f o r m a m , d i ğ e r ç o c u k l a r ı n k i n d e n d a h a şa¬

t a f a t l ı y d ı . Ç ü n k ü m a h a l l e n i n t e k d ik i ş m a k i n e s i b i z i m e v d e j - -

d i . Bu, y a n y a t ı r ı l m ı ş b i r gaz s a n d ı ğ ı ü z e r i n d e ç a l ı ş t ı r ı l a n eski

b i r şeydi . A n a m b u n u n l a b a z e n b i z e , b a z e n d e k o m ş u l a r a d ik i ş

d i k e r , b o ş a l a n m a k a r a l a r ı d a b a n a v e r i r d i . B e n b u n l a r ı t o p l a r ,

b i r i k t i r i r d i m . S o n r a b i r ipl iğe d i z i p h a l k a l a r y a p a r d ı m . Boy¬

n u m a ç a p r a z g e ç i r i r d i m . Y a h u t b e l i m e s a r a r d ı m . B u n l a r b e ¬

n i m f i ş e k l i k l e r i m o l u r d u . B u f i ş e k l i k l e r e , k e n d i m i b i l d i ğ i m sü¬

r e c e b ü t ü n s o k a k ç o c u k l a r ı n ı n , ağzı s u l a n ı r d ı . B a z e n o n l a r a

d a a r t a n l a r d a n b i r şey le r v e r d i ğ i m z a m a n , b u n l a r ı t a k a n ç o ¬

c u k l a r o y u n d a h e m e n k a p t a n s e ç i l i r l e r d i . A m a b e n i g a l i b a

p e k s e ç m e z l e r d i . N e d e n s e b e n i b u i ş i ç i n p e k a c a r g ö r m ü ¬

y o r l a r d ı :

Ç e t e c i l i k o y u n l a r ı n d a b ü t ü n m e s e l e , k a r ş ı t a r a f a g ö r ü n ¬

m e d e n e n iyi y e r l e r d e , e n s a ğ l a m p u s u l a r ı k u r m a k t ı . D ü ş m a n ı n

e t r a f ı n ı ç e v i r m e k t i . S o n r a k a p t a n i ş a r e t i v e r i n c e , b i r d e n , gü-


r ü l t ü l e r l e k a r ı ş ı k b i r ş i d d e t l e d ü ş m a n ç e t e s i ü z e r i n e ç u l l a n a

rak, g ö ğ ü s g ö ğ ü s e b i r ç a r p ı ş m a d a n s o n r a zaferi k a z a n m a k l â

z ı m d ı . B u n u n i ç i n h e r t e d b i r e b a ş v u r u l u r d u . Ç i t l e r d e n , h e n

d e k l e r d e n , d u v a r a r k a l a r ı n d a n , ağaç d a l l a r ı n d a n , f a y d a l a n d ı r

dı . F a k a t b u n l a r a r a ğ m e n b a s k ı n muvaffak o l a m a z s a , o z a m a n

k o v a l a ş m a b a ş l a r d ı . B u k o v a l a ş m a d a h e r ç o c u ğ u n k e n d i h a r e

k e t i n i b i r a z d a k e n d i z e k â s ı ile t a y i n e t m e s i g e r e k i r d i . K o v a -

l a ş m a m n , ç a r p ı ş m a l a r ı n u z u n s ü r d ü ğ ü o l u r d u . B a z e n m a h a l l e

n i n b i r u c u n d a b a ş l a y a n s a v a ş ı n ö b ü r m a h a l l e y e y a y ı l d ı ğ ı g ö

r ü l ü r d ü . O z a m a n o y u n a iki t a r a f t a n y e n i k u v v e t l e r k a r ı ş ı r d ı .

G ü y a ö l e n l e r , y a r a l a n a n l a r , esir e d i l e n l e r o l u r d u . B a z e n d e b u

e s i r l e r , b i r b a s k ı n l a k u r t a r ı l ı r d ı . N i h a y e t o y u n , ş u veya b u t a

raf ın y e n m e s i ile b i t t i ğ i z a m a n , b ü t ü n o y u n c u l a r k a n t e r i ç i n

d e b i r a r a y a t o p l a n ı r l a r d ı . F e s l e r i n k e n a r l a r ı d ü z e l t i l i r d i . T a ş

lar, d e ğ n e k l e r a t ı l ı r v e o y u n u n t a r t ı ş m a s ı b a ş l a r d ı . L â k i n n e -

t i c e l e r ü z e r i n d e h e r z a m a n u y u ş u l a m a z d ı . O z a m a n , b u şaka¬

d a n o y u n l a r g e r ç e k k a v g a l a r a d ö n e r d i . . .

B u ç e t e c i l i k o y u n l a r ı n ı n e n h e y e c a n l ı s ı , b i z i m m a h a l l e n i n

ç o c u k l a r ı y l e , b i t i ş i k H ı r i s t i y a n m a h a l l e ç o c u k l a r ı . a r a s ı n d a y a

p ı l a n l a r ı y d ı . B u n l a r g e r ç e k b i r ç e t e m u h a r e b e s i gibi g e ç e r d i .

H i ç b e k l e n m e d i k b i r z a m a n d a p a t l a r d ı . D e r h a l d u y u l u r d u . B u

a r t ı k b i r o y u n d e ğ i l d i . S ı n ı r m a h a l l e l e r a r a s ı n d a b i r k a v g a y

dı . B ü t ü n b u n l a r a y n ı d e v l e t i n t e b a s ı , fakat a s ı r l a r d a n b e r i

b i r b i r i n e k a y n a ş m a y a n ı r k l a r ı n ç o c u k l a r ı a r a s ı n d a i l e r d e o l a

c a k k a n l ı h e s a p l a ş m a l a r ı n k ü ç ü k h a z ı r l ı ğ ı y d ı .

B u g ib i k a v g a l a r , y a R u m v e y a B u l g a r m a h a l l e s i n d e n ge—

ç e n b i r M ü s l ü m a n ç o c u ğ u n u n t a ş a t u t u l m a s ı , y a h u t d a M ü s l ü

m a n m a h a l l e s i n e g i r e n b i r H ı r i s t i y a n ç o c u ğ u n a d a y a k a t ı l m a -

sıyle b a ş l a r d ı . İ k i t a r a f ı n d a t a n ı n m ı ş e l e b a ş ı l a r ı , g ö z ü p e k s a

v a ş ç ı l a r ı v a r d ı . B u n l a r k e n d i m a h a l l e l e r i n i n , â d e t a t a l i m g ö r

m ü ş ç o c u k l a r ı n ı t a k ı m t a k ı m e t r a f l a r ı n a t o p l a r l a r d ı . Ş e h r i n k e

n a r ı n a s e ğ i r t i r l e r savaşa s ü r e r l e r d i . Ş e h i r k e n a r ı n d a k i s ı r t l a r d a

g e n i ş M ü s l ü m a n v e H ı r i s t i y a n m e z a r l ı k l a r ı v a r d ı . H e r iki t a

raf a r k a s ı n ı k e n d i m a h a l l e s i n e , k e n d i m e z a r l ı ğ ı n a v e r m e y e ç a

l ı ş ı r d ı .

İ lk iş, y o l l a r a h â k i m n o k t a l a r ı t u t m a k t ı . B u r a l a r a t a ş l a r


y ı ğ a r a k , s i p e r c i k l e r h a z ı r l a y a r a k t o p l a n ı r d ı k . N ö b e t ç i l e r , ö n c ü

l e r y e r l e r i n i a l ı r l a r d ı . Keş i f k o l l a r ı ç ı k a r ı l ı r d ı . Yer y e r t a ş kav

g a l a r ı b a ş l a r d ı . N â r a a t a n l a r , A l l a h ! A l l a h ! d iye b a ğ ı r a n l a r ,

b o r a z a n t a k l i d i y a p a n l a r , h a t t a u z u n , y u v a r l a k m e z a r t a ş l a ¬

r ı n ı s i p e r l e r , i s t i h k â m l a r ü z e r i n e y a t ı r a r a k , d ü ş m a n a d o ğ r u

t a k l i t t o p l a r y e r l e ş t i r e n l e r v e B o m ! B o m ! d iye p a t l a t a n l a r

o l u r d u .

K e n d i a r a m ı z d a k i ç e t e b a s k ı n ı o y u n l a r ı n d a , h e r n e d e n s e

h e p i m i z g ü y a R u m c a , B u l g a r c a k o n u ş u y o r m u ş u z gibi a ğ z ı m ı z ¬

d a b i r t a k ı m a n l a ş ı l m a z k e l i m e l e r l e b a ğ r ı ş ı p d u r u r k e n , b u m a ¬

h a l l e l e r a r a s ı m i l l î k a v g a l a r d a b i z , y a l n ı z T ü r k ç e k o n u ş u r d u k .

H e p «Allah! A l l a h ! H ü c u m ! » d iye b a ğ ı r ı r d ı k .

E ğ e r b u ç a r p ı ş m a l a r b ü y ü k ç o c u k l a r ı n e v l e r i n d e n d u y u ¬

l u p , iki t a r a f ı n k a d ı n l a r ı , e r k e k l e r i m e z a r l ı k l a r a k o ş m a z l a r s a ,

b â ğ r ı ş m a l a r , s ö ğ ü ş m e l e r a r a s ı n d a ser t b i r kavga b a ş l a r d ı . T a ş ¬

l a r y a ğ a r d ı . S o p a l a r s a v r u l u r d u . G ö ğ ü s g ö ğ ü s e b i r b o ğ u ş m a

b a ş l a r d ı . H e l e i ş u z a r s a ik i t a r a f a d a i m d a t y e t i ş i r d i . O z a m a n

k a v g a c ı l a r ı a y ı r m a k ç o k z o r o l u r d u .

H a t t a b i r d e f a s ı n d a , k a v g a y ı a y ı r m a y a g e l e n l e r d e b i r b i r ¬

l e r i n e g i r m i ş l e r d i . B ı ç a k l a r s ı y r ı l m ı ş , k a f a l a r y a r ı l m ı ş t ı . Yeti¬

ş e n p o l i s l e r , a r t ı k i l e r l e y e n a k ş a m k a r a n l ı ğ ı i ç i n d e , t a r a f l a r ı

k e n d i m a h a l l e l e r i n e s ü r ü k l e r k e n , h e r n a s ı l s a s a ğ d a n s o l d a n

b i r k a ç s i l â h p a t l a m ı ş t ı . O g e c e , h e m M ü s l ü m a n , h e m H ı r i s t i y a n

m a h a l l e l e r i , s a b a h a k a d a r s i l â h s e s l e r i n d e n i n l e d i d u r d u . . .

S a n k i iki t a r a f da, n a s ı l olsa e r g e ç g i r i ş e c e k l e r i s o n , k e s i n

h e s a p l a ş m a y a , b e k l e n m e d i k b i r k ı v ı l c ı m l a , ş i m d i d e n baş la¬

m ı ş l a r d ı .

B i z i m m a h a l l e m i z b i r g ö ç m e n m a h a l l e s i y d i . K ı r ı m ' d a n D o b -

z u c a ' d a n , T u n a k ı y ı l a r ı n d a n , z a m a n z a m a n h a r p l e r , k a t l i a m l a r

i ç i n d e k o p u p g e l e n g ö ç m e n s e l l e r i n i n a r t ı k l a r ı , yüz el l i , iki

yüz y ı l d a n b e r i h e m e n d a i m a y e n i l e n o r d u l a r , d a i m a g e r i l e y e n

s ı n ı r l a r l a b e r a b e r a d ı m a d ı m ç e k i l e r e k b u r a l a r a k a d a r s ü r ü l ¬

m ü ş l e r d i .

Bi r z a m a n b i r i m p a r a t o r l u ğ u n , o g e n i ş O s m a n l ı d e v l e t i n i n


b a ş ş e h r i o l a n E d i r n e , ş i m d i a r t ı k b i r s ı n ı r k a l e s i y d i . Ş e h r i n

k e n a r ı m ç e v i r e n b a ğ l ı k t e p e l e r d e y e r y e r t a b y a l a r , i s t i h k â m l a r

s ı r a l a n ı y o r d u . E s k i i m p a r a t o r l u ğ u n y e n i s ı n ı r l a r ı , ise, ş e h r i n

k u z e y u f k u n d a g ö r ü l e n a l ç a k d a ğ l a r ü z e r i n d e D o ğ u d a n B a t ı y a

u z a n ı p g i d i y o r d u .

H a l b u k i , E d i r n e .bir d e v l e t e b a ş ş e h i r o l d u ğ u z a m a n l a r , b u ¬

r a l a r d a o t u r u p d ü n y a n ı n y a r ı s ı n a ; A l m a n y a ' d a n İ r a n i ç i n e , H i n t

d e n i z i n e , P o d o l y a ' d a n , U k r a y n a ' d a n H a b e ş i s t a n ' a k a d a r h ü k ¬

m e t m i ş o l a n p a d i ş a h l a r ı n s a r a y h a r a b e l e r i , b i z i m k e n a r m a h a l ¬

l e m i z i n h e m e n k a r ş ı s ı n d a , ş i m d i k u r u m a y a yüz t u t m u ş b i r n e h ¬

r i n iki k o l u ile k u c a k l a d ı ğ ı yeş i l l ik k e n a r ı n d a y a t ı y o r d u . . .

B i z i m g ö ç m e n m a h a l l e m i z i n , h e r b i r i b i r b a ş k a y e r d e n gö¬

ç ü p g e l e n h e r a i l e s i n i n , k o n u p g ö ç t ü ğ ü y e r l e r e ait ayr ı b i r h i ¬

k â y e s i v a r d ı . S ı n ı r l a r ı n ö t e s i n d e n s ı z a n y e n i g ö ç m e n l e r l e m a ¬

h a l l e n i n h a l k ı g ü n g e ç t i k ç e a r t a r d ı . B u y e n i g e l e n l e r y u v a l a r ı ¬

n ı , t o p r a k l a r ı n ı d o ğ d u k l a r ı y e r l e r d e b ı r a k t ı k t a n s o n r a , z a h i r e ,

k a p k a ç a k , y o r g a n d ö ş e k n a m ı n a n e a l a b i l i r s e ir i ö k ü z l e r i n çek¬

t iğ i ağ ı r a r a b a l a r a a t a r l a r , y o l l a r a d ö k ü l ü r l e r d i . K a d ı n l a r l a ç o ¬

c u k l a r b u y ü k l e r i n ü s t ü n e b i n d i r i l i r d i .

B u p e r i ş a n kaf i le le r , eski i s t i l â o r d u l a r ı n ı n B a l k a n l a r ' d a .

T u n a ' d a v e d a h a ö t e d e y e r l e ş i p , köy, ş e h i r , k a l e k u r a n eski fa¬

t i h l e r i n g e r i d ö n e n a r t ı k l a r ı y d ı .

Ş a h i n a t l a r ü s t ü n d e A v r u p a ' y a g i d e n a t a l a r ı n b u ç o c u k l a ¬

r ı , ş i m d i h e r t a r a f ı n d a n t o r b a l a r , b a k r a ç l a r s a r k a n b u g ı c ı r t ı l ı

a r a b a l a r l a , a s ı r l a r c a s ü r e n b i r e g e m e n l i ğ i n e l l e r i n d e k a l a n b u

h a z i n a r t ı k l a r ı n ı g e r i y e d o ğ r u t a ş ı y o r l a r d ı . ,

Z a t e n y a k ı n o l a n s ı n ı r l a r d a n b u , y a n a g e ç m e k l e , m u h a c i r

k a f i l e l e r i n i n k e n a r m a h a l l e m i z i ç e v i r e n ç a y ı r l ı ğ a ç ö k m e s i b i r

o l u r d u . O ç a y ı r l a r k i v a k t i y l e , b u d ö n e n l e r i n d e d e l e r i n i n u z a k

ü l k e l e r e , B a l k a n l a r ' a , T u n a ' y a v e d a h a ö t e l e r e y a y ı l m a k i ç i n

y o l a ç ı k a r k e n t o p l a n d ı k l a r ı , s a f l a r ı n ı d ü z d ü k l e r i g e ç i t l e r i n i gös¬

t e r d i k l e r i m e y d a n l a r d ı .

K e n a r m a h a l l e m i z i n s o k a k l a r ı n d a z a m a n z a m a n :

- Ç o c u k l a r ! M u h a c i r l e r g e l m i ş !

d iye ses ler d o l a ş ı r d ı . M a h a l l e n i n ç o c u k l a r ı h e p b i r d e n ç a y ı r l ı ğ a

k o ş a r d ı k . B u ç a y ı r l ı k , b e l k i y ü z , yüz elli y ı l d a n b e r i g ö ç m e n l e r


i ç i n b i r k o n a k y e r i o l m u ş t u . B u r a d a a r a b a l a r h a l k a h a l k a d i z i

l i r d i . Ö k ü z l e r , m a n d a l a r b u n l a r ı n e t r a f ı n a ç ö k e r l e r d i . U ç l a r ı

a r a b a k a n a t l a r ı n a t u t t u r u l m u ş k i l i m l e r d e n , ç a r ş a f l a r d a n o d a -

c ı k l a r k u r u l u r d u . Y a t a k l a r s e r i l i r d i . A t e ş l e r d e t e n c e r e l e r k a y

n a r d ı .

Y e n i g e l e n g ö ç m e n l e r i n ç o c u k l a r ı y l e b i z i m k e n a r m a h a l l e

n i n k ü ç ü k l e r i a r a s ı n d a h e m e n a r k a d a ş l ı k b a ş l a r d ı . Ç ü n k ü y e

n i g e l e n l e r i n s ö y l e d i k l e r i k a s a b a , köy i s i m l e r i n i biz d a h a ö n c e

i ş i t m i ş o l u r d u k . H a t t â a r a m ı z d a o n l a r l a h e m ş e r i , k o m ş u ç ı k a n

l a r d a b u l u n u r d u . Ç ü n k ü b i z i m d e a i l e l e r i m i z v a k t i y l e o r a l a r

d a n k o p m u ş t u . O n l a r ı n g e ç t i ğ i y o l l a r d a n g e ç m i ş t i . Ş i m d i o n

l a r ı n k o n a k l a d ı k l a r ı b u ç a y ı r d a k o n a k l a m ı ş l a r d ı .

Yeni g e l e n g ö ç m e n l e r i n , h e m e n e r t e s i g ü n , k i m i s i h ü k ü ¬

m e t e baş v u r u r , k i m i s i h a n l a r d a , k a h v e l e r d e , eski g e l e n h e m -

ş e r i l e r i n i n d a ğ ı l d ı k l a r ı , y e r l e ş t i k l e r i k ö y l e r i , k a s a b a l a r ı s o r u ş -

t u r u r l a r d ı . O n d a n s o n r a k a f i l e n i n ç ö z ü l ü ş ü b a ş l a r d ı . Bir k ı s

m ı y a k ı n y e r l e r e d a ğ ı l ı r d ı . Bi r k ı s m ı y e n i d e n y o l l a r a d ü z ü l ü r -

l e r d i . A r t a k a l a n l a r k e n a r m a h a l l e n i n b i r u c u n a y e r l e ş e r e k m a

h a l l e y i g e n i ş l e t i r l e r d i . B u 3-erleşme i ç i n , k ı r l a r d a n k a r a ç a l ı ,

b ö ğ ü r t l e n , y a h u t g ü v e m d i k e n i , b a t a k l ı k l a r d a n saz d e m e t l e r i

t a ş ı n ı r d ı . S o n r a e t ra f ı ç i t l e ç e v r i l e n b i r a v l u n u n o r t a s ı n a , ü s t ü

sazla ö r t ü l ü k ü ç ü k b i r k e r p i ç , h a t t a ç i t k u l ü b e y a p a r l a r d ı .

B ö y l e l i k l e d a h a b i r k a ç g ü n g e ç m e d e n m a h a l l e d e y e n i b i r

b a c a t ü t e r d i . O n u n d a d u m a n ı m a h a l l e n i n d u m a n l a r ı n a k a r ı

ş ı r d ı . O ev in d e ç o c u k l a r ı m a h a l l e ç o c u k l a r ı n ı n a r a l a r ı n a g i

r e r l e r d i .

B e n d e b i r g ö ç m e n ç o c u ğ u y d u m . B u g ö ç ü n h i k â y e s i T u n a

k ı y ı l a r ı n d a b a ş l a r , b u k e n a r m a h a l l e d e b i t e r d i . H i k â y e o l d u k

ç a b a s i t t i . F a k a t iş in ü z e r i n d e n , o z a m a n o t u z j u l k a d a r g e ç t i ğ i

h a l d e , b a b a m ı n g ö n l ü n d e b u h a t ı r a h â l â t a z e l i ğ i n i m u h a f a z a

e d e r d i :

O t a r i h t e n o t u z yıl k a d a r evvel, 1877'de, R u s l a r T u n a ' y ı g e

ç i n c e , D e l i O r m a n d a s a r s ı l m ı ş t ı . Biz D e l i O r m a n d a n m ı ş ı z . B a

b a m k a l a b a l ı k b i r a i l e n i n ç o c u ğ u i m i ş . B u a i l e , g e c e k a p ı l a r


k a p a n ı n c a , e t r a f ı ç e v r i l m i ş b i r k ü ç ü k k a l e y e d ö n e n b i r çiftl ik

t e y a ş ı y o r m u ş . E v l e r , a h ı r l a r , s a m a n l ı k l a r b ü y ü k b i r a v l u n u n

e t r a f ı n a d i z i l i y m i ş . K ö p e k l e r g e c e çiftliği b e k l e r l e r m i ş . S a b a

h ı n a l a c a k a r a n l ı ğ ı n d a h a y a t b a ş l a r m ı ş . A v l u n u n iç i ö k ü z l e r ,

i n e k l e r , k a z l a r , d a v a r l a r l a d o l a r m ı ş . O n a g ö r e d e g e n i ş t o p

r a k l a r ı m ı z v a r m ı ş .

F a k a t T u n a ' d a h a r p p a t l a y ı p d a T u n a ' y ı a ş a n K a z a k l a r b u

t o p r a k l a r ı n s ı n ı r l a r ı n d a g ö z ü k ü n c e b ü çiftlik d e b o ş a l m ı ş . K a

z a k l a r ı n a t l a r ı , g ö ç m e n l e r i n ö k ü z a r a b a l a r ı n d a n d a h a çevik-

m i ş . Bi r g ü n , k a ç a n kafile b a s k ı n a u ğ r a m ı ş v e p a r ç a l a n m ı ş .

B e n i m ç o c u k l u ğ u m d a k i gibi, b u r a l a r a k a d a r u l a ş a b i l e n g ö ç m e n

ler, k e n a r m a h a l l e m i z i n y a n ı n d a a r a b a l a r ı n ı ç ö z d ü k l e r i z a m a n ,

b a b a m ı n k ı r k kişiyi a ş a n a i l e s i n d e n , a r a b a d a k i i h t i y a r a n a s ı n

d a n b a ş k a y a n ı n d a k i m s e k a l m a m ı ş . K a y b o l a n l a r ı n i z l e r i v e

â k i b e t l e r i h i ç b i r z a m a n b e l l i o l m a d ı .

A n a m ı n g ö ç h i k â y e s i b i r a z d a h a k ı s a y d ı . O n u n b a b a l a r ı

B a t ı T r a k y a ' n ı n , B u l g a r i s t a n ' a k a l a n d a ğ l ı k b ö l g e s i n d e , b i r k ö y

d e y a ş ı y o r l a r m ı ş . O r a l a r ı e l i m i z d e n ç ı k ı n c a , b ö l g e n i n b ü t ü n

T ü r k l e r i gibi o n l a r d a yavaş yavaş y u r t l a r ı n ı b ı r a k m ı ş l a r .

S o n r a l a r ı ç e ş i t l i a k r a b a l ı k b a ğ l a r ı ile b a ğ l a n d ı ğ ı m ı z a i l e

l e r i n d e h i k â y e l e r i b i z i m k i l e r e k a r ı ş t ı . M e s e l â b u a i l e l e r d e n

b i r i , B u l g a r i s t a n ' ı ik iye a y ı r a n B a l k a n l a r ı n b i r g e ç i d i n d e ya¬

ş ı y o r m u ş . T u n a ' y ı a ş a n R u s l a r d a h a b u r a y a g e l m e d e n , k ö y d e

y a ş a y a n B u l g a r l a r i s y a n e t m i ş l e r . K i l i s e d e ç a n l a r ç a l ı n m ı ş . Ö n ¬

c e d e n v e g i z l i c e h a z ı r l a n a n t e ş k i l â t d e r h a l m e y d a n a ç ı k m ı ş .

N e f e r l e r , ç a v u ş l a r , z a b i t l e r p e y d a o l m u ş . İ s y a n c ı l a r ö n c e ka¬

r a k o l u b a s m ı ş l a r . K u l e y e k e n d i b a y r a k l a r ı n ı ç e k m i ş l e r . K ö y ü n

y a ğ m a s ı k o l a y o l m u ş . K a d ı n l a r a d o k u n m a m ı ş l a r a m a , i l e r i ge¬

l e n i n s a n l a r ı b i r e r b i r e r t e m i z l e m i ş l e r .

B u h i k â y e y i b i z e a n l a t a n k a d ı n a k r a b a m ı z k e n d i b a b a s ı n ı n ,

b a ş ı k e s i l i r k e n z a h m e t ç e k m e s i n d i y e , k ü r k ü n ü n y a k a s ı n ı n a s ı l

k ı v ı r a r a k , k e n d i n i a l m a y a g e l e n i s y a n c ı l a r a n a s ı l t e s l i m o l d u ¬

ğ u n u a n l a t ı r d ı .

İ s y a n c ı l a r o a r a d a ç o k i n s a n t e m i z l e m i ş l e r . F a k a t b i r T ü r k

a s k e r i k o l u k ö y ü b i r a r a l ı k k u r t a r ı n c a , a r t a k a l a n l a r ı n g ö ç ü

b a ş l a m ı ş , g ö ç k o l l a r ı h ü c u m l a r , b a s k ı n l a r l a s a p a y o l l a r a d ö -


k ü l m ü ş l e r . N i h a y e t sağ k a l a n l a r , u z u n m a c e r a l a r ı n d a n s o n r a

b u m a h a l l e n i n k e n a r ı n a v a r m ı ş l a r . . .

K a l d ı k i k i m b i l i r n e r e l e r d e n v e n e z a m a n l a r d a n b e r i a k ı p

g e l e n b u k o p u p g ö ç m e n i n , b u s ı n ı r k e n a r ı n a y e r l e ş m e k l e s o n u

g e l m i ş s a y ı l m ı y o r d u . B u r a s ı s a d e c e b i r k o n a k y e r i y d i . Y e n i

h a r p l e r , y e n i l g i l e r , y e n i g ö ç l e r o l a c a k t ı .

M a h a l l e d e h e r k e s , b i r g ü n o l u p b u r a d a n d a g ö ç ü î e c e ğ i n e

i n a n ı y o r , o g ü n ü b e k l i y o r d u . H o c a h a n ı m d e n i l e n b i r yaşl ı ka¬

d ı n v a r d ı ki , b i z i m m a h a l l e y e b a ş k a b i r m a h a l l e d e n m i s a f i r

g e l i r d i . F a k a t g e l i n c e d e h e r e v d e i s t e d i ğ i k a d a r k a l ı r d ı .

O n u n m a h a l l e d e b u l u n d u ğ u z a m a n l a r g e c e t o p l a n t ı l a r ı d a ¬

h a k a l a b a l ı k o l u r d u . O h e r k e s i t a n ı r d ı . H e r şeyi b i l i r d i . Y a n

sofu, y a r ı m e c z u p , y a r ı derv i ş b i r k a d ı n d ı :

- M ü s l ü m a n l a r ı n e v v e h Ş a m ! A h ı r ı Ş a m ! d e r d i .

B u s ö z l e r i d i n l e y e n l e r , y a k ı n d a Ş a m ' a k a d a r g ö ç ü î e c e ğ i n e

i n a n ı r l a r d ı .

- E d i r n e , s u d a n , i s t a n b u l a t e ş t e n b a t a c a k , d e r d i .

B u n a d a h e r k e s i n a n ı r d ı . H a t t a O s m a n l ı d e v l e t i n i n s o n u n u

d a h a b e r v e r i r d i :

- İ n n e k e H a m i d ü n M e c i d , d e r d i .

B u n u d a şöyle tefs ir e d e r d i :

- B u d e v l e t i n s o n p a d i ş a h ı S u l t a n H a m i t o l a c a k . . . S o n r a

b i r M e c i t g e l e c e k a m a , o a r t ı k p a d i ş a h s a y ı l m a y a c a k . . .

B i z i m b u k e n a r m a h a l l e m i z i n y e r i n d e ş i m d i h e m e n h e m e n

y e l l e r e s m e k t e d i r . H a r p l e r , g ö ç l e r v e i h m a l l e r s o n u n d a b o ş a l a n

v e e n k a z ı y ı k ı c ı l a r t a r a f ı n d a n t a ş m a n e v l e r i m i z l e b a h ç e l e r i m i ¬

z i n y e r i n i ş i m d i b a l d ı r a n l a r , d i k e n l e r , s e r t , pis k o k u l u m ü r v e r

a ğ a ç l a r ı v e b i r m e z a r l ı k ıssızlığı a l m ı ş t ı r .

H o c a h a n ı m m ş o m ağzı n e v a k i t k a p a n m ı ş t ı r b i l m i y o r u m .

A m a , m e m l e k e t i n B a t ı s ı n ı r ı , E d i r n e ' n i n â d e t a s o n e v l e r i n e k a ¬

d a r s o k u l d u k t a n s o n r a ş i m d i o r a l a r d a b a y k u ş l a r , k e n d i l e r i n e

t ü n e y e c e k , i s t e d i k l e r i k a d a r h a r a b e b u l a b i l m e k t e d i r l e r . E d i r ¬

n e ' y i h e r i s t i k a m e t t e s a r a n v e s a a t l a r c a s ü r e n b a k ı m l ı b a ğ l a ¬

r ı n y e r i n i , ş i m d i b i r b o z k ı r ç ı p l a k l ı ğ ı ö r t m ü ş t ü r . M a m u r k o -


n a k l a r m y ı k ı n t ı l a r ı a r a s ı n d a d a v a r s ü r ü l e r i d o l a ş ı r . V a k t i y l e

u ç t a n u c a u z a n a n k ı ş l a l a r ı n ç ö k m ü ş d a m l a r ı a l t ı n d a , d iz i dizi

kof p e n c e r e d e l i k l e r i r u h a k o r k u v e r i r l e r . B u h a r a b e l e r o r t a

s ı n d a t ü n e y e n b i r a v u ç i n s a n ı n ü s t ü n d e ise, d ü n y a n ı n e n g ü z e l

k u b b e l e r i v e e n i n c e m i n a r e l e r i h a z i n b i r t e z a t i ç i n d e y ü k

s e l i r l e r .

M a h a l l e m i z i n fakir, fakat d a h a iy i s in i a r a m a y a n s a k i n , d ü

z e n l i b i r h a y a t ı v a r d ı . K o m ş u l a r ı m ı z ı n b i r .kısmı bağ, b a h ç e

i ş ler iy le u ğ r a ş ı r l a r d ı . Bi r k ı s m ı d a ş e h r i n , a k l a g e l e b i l e c e k b ü

t ü n k ü ç ü k i ş l e r i n e d a ğ ı l ı r l a r d ı . A r a b a c ı l ı k , k ö y l e r d e , k ı r l a r d a

k u r u l a n p a z a r l a r d a g e z g i n c i l i k y a p a n l a r d a y a r d ı . A m a h e p s i

n i n g ö r ü n ü ş l e r i c i d d î , t e m k i n l i y d i . H e p s i d e ş i k a y e t s i z , gözü

t o k , A l l a h t a n g e l e n v e g e l e b i l e c e k o l a n h e r şeye ö n c e d e n b o

y u n e ğ m i ş , g ö n ü l l e r i r a h a t i n s a n l a r o l a r a k b i r b i r l e r i n i s a y a r

l a r d ı . G e n ç l e r y a ş l ı l a r a saygı g ö s t e r i r l e r d i .

B i z i m m a h a l l e m i z e p o l i s veya j a n d a r m a h i ç b i r z a m a n g e l

m e z d i . B e n i m y a ş a d ı ğ ı m v e h a t ı r l a y a b i l d i ğ i m y ı l l a r d a b u r a d a ,

h i ç b i r p o l i s v a k a s ı o l m a d ı . D e l i k a n l ı l a r ı n ufak tefek h u y s u z

l u k l a r ı g e n e m a h a l l e i ç i n d e h a l l o l u n u r d u .

M a h a l l e n i n k e r p i ç d u v a r l a r veya ç i t l e r l e ç e v r i l m i ş e v l e r i

T u n c a n e h r i n i n iki k o l u n u n s u l a d ı ğ ı d ü z , yeşi l l ik ç a y ı r l a r a b a

k a r d ı . S o n r a b u n l a r , b u eski saraj? ç a y ı r l a r ı n d a n , ş e h i r k e n a r -

l a r ı n d a n b a ş l a y a r a k , ş e h r i n i ç e r i l e r i n e d o ğ r u k a d e m e k a d e m e

y ü k s e l i r d i . B ü t ü n ev ler k ü ç ü k b a h ç e l e r i ç i n d e k a y b o l d u ğ u i ç i n

b u n l a r ı n a ğ a ç l a r a r a s ı n d a n y a l n ı z k i r e m i t veya saz ö r t ü l ü d a m

l a r ı g ö r ü l ü r d ü . B ö y l e c e h e r ev, h e r t a r a f ı n d a n ç e v r i l m i ş b i r

k a l e gibi, k e n d i i ç i n d e y a ş a r d ı .

F a k a t b i r b a k ı ş t a sessiz v e h a r e k e t s i z g ö r ü n e n b u k e n a r

m a h a l l e n i n , r e n k l i , c a n l ı b i r i ç â l e m i , b i r m a n e v î h a y a t ı v a r d ı :

G ö ç h a t ı r a l a r ı n d a n , h a r p veya k o m i t e c i l i k h i k â y e l e r i n d e n

b a ş k a , d i l d e n di le n a k l o l u n a n m a s a l l a r v e y a k ö t ü t a ş b a s m a s ı

k i t a p l a r d a n o k u n a n h u r a f e l e r , r ü y a v e fal t a b i r l e r i , aşk v e k a h

r a m a n l ı k d e s t a n l a r ı , n i h a y e t b i r a z d i n , b i r a z t a r i k a t h a v a s ı . . .

B u n l a r h e r k e s i n m ü ş t e r e k m a l ı o l a n , h e r k e s i n i ç â l e m i n d e


d e r e c e d e r e c e y e r a l a n m a n e v î v a r l ı k l a r d ı . B u h a y a l , d ü ş ü n c e

v e i n a n ı ş s e r m a y e l e r i , m a h a l l e n i n , a z ç o k d u y g u l u h e r i n s a n ı

gibi, b e n i m ç o c u k b e n l i ğ i m i n d e ilk ö r g ü s ü n ü d o k u d u . H a t t a

d e n e b i l i r k i b u m a n e v î ö r g ü b e n i m i ç b e n l i ğ i m e , m a h a l l e n i n

d i ğ e r ç o c u k l a r ı n d a n d a h a ç o k d a m g a s ı n ı v u r d u .

Ç ü n k ü b u k e n a r m a h a l l e n i n e n sık v e e n c a n l ı t o p l a n t ı l a r ı

b i z i m e v d e o l u r d u . B i z d e n b a ş k a , m a h a l l e n i n h i ç b i r e v i n d e , b u

t a ş b a s m a s ı k i t a p l a r ı o k u y a b i l e c e k k i m s e y o k t u . B a b a m ı n , o

k a d a r ü s t ü n , o k a d a r o l g u n v a s ı f l a r ı n a r a ğ m e n h i ç o k u y u p y a z

m a b i l m e m e s i n e k a r ş ı l ı k a n a m , d i n , m a s a l v e d e s t a n k i t a p l a

r ı n ı o k u r , a n l a t a b i l i r d i . M a h a l l e k ı z l a r ı n a , k a d ı n l a r ı n a d u a l a r ı

ö ğ r e t i r , n a m a z s u r e l e r i n i b e l l e t i r d i . İ b a d e t , h a t t a z i k i r t o p l a n -

t ı l a r ı y a p a r d ı . E v i n i n i ş l e r i n d e n v e i b a d e t l e r d e n a r t ı r a b i l d i ğ i

v a k i t l e r d e p a r a l ı veya p a r a s ı z b i r t a k ı m d i k i ş l e r d i k e r d i . E v i

m i z i n g e ç i m i n e b i r şey le r k a t m a y a ç a l ı ş ı r d ı .

N e ç o k zayıf, n e ç o k t o p l u , o r t a b o y l u , y u v a r l a k v e s a k i n

y ü z l ü b i r g ö r ü n ü ş ü v a r d ı . G a y r e t l i , d u y g u l u , i m a n l ı k a d ı n d ı .

H e r k e s o n a b i r ş e y l e r s o r a r d ı . H e r k e s o n d a n b i r şey le r ö ğ r e

n i r d i . H a t t a b i z i m m a h a l l e n i n b i r a z dış s ı n ı r l a r ı n d a b i l e , d ik i ş i

d i k i l e c e k k i m s e s i z k ı z l a r a , k e d e r l i , t e s e l l i y e veya i m a n a m u h

t a ç k a d ı n l a r a h e p :

- Şaz iye h a n ı m a git !

d e f l e r d i . B u n l a r d a b i z e g e l i r l e r v e g a l i b a a r a d ı k l a r ı n ı d a b u

l u r l a r d ı . B i r a z z a m a n g e ç i p d e a n a m b a n a d a a z ç o k o k u m a

y a z m a y ı ö ğ r e t i n c e , yavaş yavaş b e n d e m a h a l l e n i n a r a n ı l a n ,

s a y ı l a n b i r u n s u r u o l d u m . B a z e n y a z m a k ş a m ü z e r l e r i , b a h

ç e m i z d e k i b ü y ü k d u t a ğ a c ı n ı n b i r d a l m a ç ı k a r a k y ü k s e k s e s

l e Âşık Ö m e r , Âşık G a r i p d i v a n l a r ı o k u r d u m . B a z e n d e g e c e

t o p l a n t ı l a r ı n d a c e n k k i t a p l a r ı n ı , c i n p e r i h i k â y e l e r i n i , y a h u t -

t a d e s t a n l a r ı , aşk m a s a l l a r ı n ı h e r k e s e d i n l e t i r d i m .

* +

B u c i n p e r i h i k â y e l e r i n i n e n c a n l ı s ı «Bir S e r e n c a m » dı. B u

h i k â y e , y e r ü s t ü n d e değ i l y e r a l t ı n d a g e ç i y o r d u . Y e r a l t ı n d a c i n

ler, p e r i l e r , d e v l e r y a ş ı y o r l a r d ı . O r a d a h e r ş e y s i h i r l i v e t ı l ı -

s ı m l ı id i . C i n l e r , p e r i l e r l e d a i m a ç a r p ı ş ı y o r l a r d ı .


B u n l a r ı n s a r a y l a r ı , m a ğ a r a l a r ı , k a l e l e r i , ş e h i r l e r i v a r d ı . A t

t ı ğ ı m ı z s ü p r ü n t ü l e r o n l a r d a a l t ı n v e y a g ü m ü ş p a r a vazifesi g ö

r ü y o r d u . B u n l a r ı h e r k i m a k ş a m k a r a r d ı k t a n s o n r a d ı ş a r ı y a

a t a r s a o n l a r a verg i v e r m i ş o l u r d u . O n l a r a k a r ı ş m ı ş s a y ı l ı r d ı .

O n d a n s o n r a , c i n l e r e , p e r i l e r e k a r ı ş a n l a r ı n e v l e r i h e r a k ş a m ,

o n l a r t a r a f ı n d a n s a r ı l ı r d ı . O n l a r v e r g i l e r i n i b e k l e r l e r , v e r m e ¬

y e n l e r i n u y k u l a r ı n a g i r e r e k h a k l a r ı n ı i s t e r l e r d i .

H i k â y e k o r k u n ç o l d u ğ u k a d a r s a ç m a y d ı . F a k a t b ö y l e h i ¬

k â y e l e r , g e c e n i n i l e r l e m i ş s a a t l a r ı n d a , k ü ç ü k b i r p e t r o l l a m ¬

b a s ı n ı n z o r l u k l a ı ş ı k l a n d ı r d ı ğ ı , k a p ı l a r ı , p e n c e r e l e r i sıkı sıkıya

k a p a n m ı ş b a s ı k b i r o d a d a v e h e p s i d e k o r k u l a r ı n d a n u y u ş m u ş

k a d ı n l a r a , ç o c u k l a r a a n l a t ı l ı n c a , t e s i r b a ş k a l a ş ı r d ı . O z a m a n b u

h i r h i k â y e o l m a k t a n ç ı k a r d ı . D e v l e r , c i n l e r , p e r i l e r b i r b i r i n e

k a r ı ş a r a k b a h ç e l e r i d o l d u r u r , c a m l a r ı , k a p ı l a r ı z ı n g ı r d a t ı r gi¬

b i o l u r l a r d ı . N e r e d e ise b u n l a r ı e v l e r i b a s a r a k , o d a l a r a sal¬

d ı r a r a k h e p i m i z i b o ğ a c a k l a r ı n ı s a n ı r d ı k . B ö y l e o l u n c a d a h i ¬

k â y e n i n b ü t ü n t a b i a t dışı u n s u r l a r ı , b ü t ü n ç o c u k l a r gibi b e ¬

n i m d e h e n ü z i ş l e n m e m i ş ç o c u k m u h a y y i l e m i n t e m e l i n e ger¬

ç e k v a r l ı k l a r gibi y e r l e ş i r , ö y l e c e k a l ı r d ı . . . B u n l a r , ilk ç o c u k ¬

l u k t a h a y y ü l l e r i m i n e n alt k a d e m e l e r i n d e d a i m a c a n l ı o l a r a k

y a ş a r d ı l a r .

Aşk veya savaş d e s t a n l a r ı n ı n h a v a s ı , h u r a f e l e r d e n b a ş k a y ¬

dı . B u n l a r d a y a ş a y a n , t a b i a t d ı ş ı m a h l û k l a r deği l , i n s a n ü s t ü k a h

r a m a n l a r d ı . L i r i k h i k â y e v e d e s t a n l a r ı n h e p s i n d e m ü ş t e r e k

o l a n ş u y d u ki; b u n l a r d a aşk, h i ç b i r z a m a n visale u l a ş a m a y a n

b i r şey, y a n i «ebedî b i r h a s r e t » t i . M e c n u n L e y l â ' y ı a r a r , L e y l â

i ç i n y a n a r d ı . F a k a t L e y l â ' y ı g ö r d ü ğ ü z a m a n t a n ı m a z v e h e r

r a s t l a d ı ğ ı k ı z a :

- S e n L e y l â m ı s ı n ?

d iye s o r a r d ı . C e v a p a l m a s ı d a ş a r t d e ğ i l d i . Ç ü n k ü L e y l â ' y ı e s e n

r ü z g â r , u ç a n k u ş , ç a ğ l a y a n su, y a h u t d a d a ğ d a d o l a ş a n g a z a l

y a v r u s u p e k â l â t e m s i l e d e b i l i r d i .

O z a m a n s a z ı n ı a l ı r , e b e d î h a s r e t i n i n , y a n i m u t l a k v e so¬

y u t a ş k ı n ı n c o ş k u n l u ğ u n u a n l a t ı r d ı .


F e d a k â r l ı k , k a h r a m a n l ı k d a h i ç b i r k a r ş ı l ı k i ç i n d e ğ i l d i .

M e c n u n ç ö l e d ü ş e r v e y a b a ş ı n a k u ş l a r y u v a y a p a r d ı . F e r h a t

k a y a d e l e r veya d a ğ ı dağ ü z e r i n e k o r d u . H a l b u k i o n l a r ı n sev¬

g i l i l e r i o l a n L e y l â ' l a r , Ş i r i n ' l e r b u m a c e r a l a r d a a n c a k p a s i f bi¬

r e r s ü j e d i r l e r . H e r b i r i b i r h a y a l e âş ık o l a n O r t a ç a ğ şövalye le -

r i n i n o m e v h u m p r e n s e s l e r i g ibi b i r ş e y d i r l e r .

S o n r a , d e s t a n l a r ı n a n l a t t ı ğ ı b u s e v e n l e r d e n h e m e n h i ç b i r i

s e v g i l i s i n e k a v u ş a m a z . K a v u ş s a d a b i r l e ş e m e z . B i r l e ş s e d e b u

b i r l e ş m e b i r d ü n y a v isa l i o l m a y ı p , a n c a k ö l ü m o n l a r ı e b e d î

v i sa le k a v u ş t u r u r d u . O n u n i ç i n t a ş b a s m a s ı k i t a p l a r d a sevgili¬

ler , d a i m a b a ş l a r ı b i r b i r l e r i n e d o ğ r u e ğ i l m i ş , f aka t h i ç b i r z a ¬

m a n b i r b i r l e r i n e u l a ş m a y a n n a r i n servi a ğ a ç l a r ı ş e k l i n d e r e s -

m o l u n u r l a r d ı . F a k a t b e n i m ç e v r e m d e b u n l a r ı s e y r e d e n l e r , b u

t a b i a t a u y m a y a n r e s i m l e r i h i ç y a d ı r g a m a z l a r d ı . H e r k e s o n l a r a

k e n d i m e y l i n e , k e n d i h a y a l k u d r e t i n e g ö r e şek i l v e m a n a ve¬

r i r d i . O z a m a n b a z e n sessiz, b a z e n h ı ç k ı r ı k l ı , g ö z y a ş l a r ı , h e r ¬

k e s i n k e n d i i ç i n d e k e n d i h a y a l i n e g ö r e i ş l e d i ğ i b u m a c e r a i ç i r t

i ç i n a k a r d u r u r d u .

H a t t a b u y a ş l a r d a h e r k e s , b i r a z d a k e n d i i ç i n a ğ l a m a k t a

g i b i y d i . Ç ü n k ü a y r ı l ı k , h a s r e t v e g u r b e t , b i z i m k e n a r m a h a l ¬

l e n i n d e m e l â n k o l i k u n s u r l a r ı y d ı . B i z d e k a d ı n v e e r k e k d a i m a

a y r ı y a ş a r d ı . E v l e n m e l e r , n e d e olsa b i r a ş k ı n e s e r i o l m a k t a n

z i y a d e g e l e n e ğ i n e m r i y l e o l u r d u . B ö y l e o l u n c a d a , t a b i a t ı y l e

t a t m i n e d i l e m e y e n v e h a t t a n e o l d u ğ u d a a ç ı k ç a b i l i n m e y e n a r ¬

z u l a r v e b u n a b e n z e r d u y g u l a r , e l b e t t e k i a n c a k d e s t a n l a r ı n

a n l a t t ı ğ ı ş e y l e r e u y m a k t a y d ı .

Bi r d e âş ık d i v a n l a r ı v a r d ı k i o n l a r d a , L e y l â ile M e c n u n

K e r e m ile Aslı h i k â y e l e r i n d e o l d u ğ u gibi b i r aşk m a c e r a s ı d e ¬

ğil, s a d e c e a ş k ı n k e n d i s i d i le g e l i r d i . Âşık Ö m e r , Âşık G a r i p

d i v a n l a r ı b a ş t a n b a ş a b i r y a k a r ı ş t ı . Âşık s e v g i l i s i n i n h a t t a k i m

o l d u ğ u n u d a b i l m e z d i . F a k a t h i ç b i r z a m a n e l d e e d i l e m e y e n

b i r a h u n u n , y a n i t a m a m e n s o y u t b i r r u h b a ğ l ı l ı ğ ı n ı n b ü t ü n

ö m ü r b o y u n c a s ü r e n ç e k i c i l i ğ i ile d i y a r d i y a r d o l a ş ı r d ı . B u

c e z b e , b u d e s t a n l a r d a s o n s u z b i r h a y a l g e n i ş l i ğ i ile i fade e d i l ¬

m i ş b u l u n u r d u . B e n b u a ş k ı n ; b i r a z s o y u t , b i r a z i n s a n ü s t ü b i r


a ş k ı n c e z b e s i n i v e s i h r i n i , i ç i m d e b i r ü r p e r t i h a l i n d e d a i m a ya-

ş a t m ı ş ı m d ı r .

A n a m d a n v e b i r a z y a ş ı m g e l i ş i n c e b e n d e n b a ş k a o k u m a

b i l e n i o l m a y a n b i z i m k e n a r m a h a l l e n i n g e c e t o p l a n t ı l a r ı n d a

b ü t ü n b u n l a r ı o k u m a k b i z e . d ü ş e r d i . H u r a f e l e r i , h i k â y e l e r i , d e s

t a n l a r ı ; d i v a n l a r v e c e n k m a s a l l a r ı t a k i p e d e r d i . Z a m a n l a r , m e

safeler d u r u m u n d a n b i r b i j r i n e k a r ı ş i r d i K e n a r m a h a l l e m a

nevî h a y a t ı n ı n b i r c e p h e s i n i b ö y l e c e y a ş a r d ı .

B a n a g e l i n c e , b e n , y a l n ı z o k u m a k veya o k u n a n ı d i n l e m e k

l e k a l m a y a r a k , b i r d e d i n l e y e n l e r i i n a n d ı r m a k v e o n l a r d a t e

s i r l e r y a r a t m a k d u r u m u n d a o l d u ğ u m i ç i n , d i m a ğ ı m h a d d i n d e n

fazla ç a l ı ş ı r d ı . Z a m a n o l u r d u k i k e n d i m i , b ü t ü n b u d u y g u l a r ı

d u y a n , b ü t ü n b u m a c e r a l a r a k a r ı ş a n k a h r a m a n l a r d a n b i r i gibi

h i s s e d e r d i m .

B e n i d i n l e y e n b ü t ü n b e n i m y a ş ı m d a ç o c u k l a r d a n b a ş k a

t ü r l ü o l d u ğ u m a v e y o l u m u n , o n l a r ı n y o l l a r ı n d a n b a ş k a t ü r l ü

o l a c a ğ ı n a i n a n d ı ğ ı m o l u r d u . K u m r a l , y ü z ü r e n k l i , n a r i n fakat

s ı h h a t l i b i r ç o c u k t u m . O k u m a b i l e n b i r a n a n ı n oğlu o l u ş u m

v e o k u m a b i l i ş i m , z a t e n m a h a l l e n i n d i ğ e r ç o c u k l a r ı n ı n d a b e

n i , k e n d i l e r i n d e n b i r a z d a h a b a ş k a g ö r m e l e r i n i t a b i î k ı l ı ş ı m d ı .

B e n i , ç e t e c i l i k o y u n l a r ı n d a v e k a v g a l a r ı n d a p e k b a ş a s e ç m e z

l e r d i a m a , i t i b a r l ı ç o c u k l a r d a n g e n e d e a y ı r m a z l a r d ı .

H u l â s a m a h a l l e n i n k a d ı n l a r ı v e ç o c u k l a r ı , b e n i m o k u d u

ğ u m d e s t a n l a r ı , d i v a n l a r ı d i n l e r l e r d i . B e n ise, a n a m d a n d i n l e

d i ğ i m y a h u t k e n d i o k u d u ğ u m d e s t a n l a r ı n , h i k â y e l e r i n m a c e

r a l a r ı n a k a r ı ş m a k i s t e r d i m . A n a m ı n d a b e n i m i ç i n r ü y a l a r ı ,

k e h a n e t l e r i b e n i m b u ö n s e z i l e r i m i b e s l e r d i . O n a g ö r e b e n , er-

geç b u m a h a l l e d e n a y r ı l a c a k t ı m . Ç o k o k u y a c a k t ı m . U z a k m e m

l e k e t l e r e g i d e c e k t i m v e b i r g ü n , b ü y ü k a d a m o l a c a k t ı m . . .

B ö y l e o l u n c a da, o z a m a n ç o c u k r u h u m u , â d e t a b e n h i s s e t

m e d e n s a r a n h a y a l l e r , d ü ş ü n c e l e r b e n i z a m a n z a m a n ç o c u k l a

r ı n k a l a b a l ı ğ ı n d a n a y ı r ı r d ı . Y a l n ı z l ı ğ a , d ü ş ü n c e y e , b e l i r s i z a r

z u l a r a sürüklerdf . M a c e r a , aşk, k a h r a m a n l ı k m e y i l l e r i , k e n d i

k e n d i l e r i n e r u h u m u n ilk ş e k i l l e ş m e l e r i n e k a r ı ş ı r d u r u r d u . . .

B i z i m m a h a l l e n i n c a m i i , k ü ç ü k , k i r e m i t d a m l ı , k a p ı s ı d a

i m a a ç ı k v e c a n a y a k ı n b i r m e s c i t t i . Y a n ı n d a k i t ü r b e d e , d e

m i r p a r m a k l ı k l ı p e n c e r e s i n d e g e c e l e r i m u m l a r y a n a n b i r ev—

liya y a t a r d ı .

Z a t e n m a h a l l e i s m i n i b u e v l i y a d a n a l ı r d ı : Sofu İ l y a s m a

h a l l e s i . G e r ç i b i z i m ev ler , b u m e s c i t l e t ü r b e n i n b u l u n d u ğ u , y ü k

s e k ç e k ı s ı m d a n o l d u k ç a u z a k l a r a v e e t e k l e r e d ü ş e r d i a m a , g e n e

d e Sofu İ l y a s m a h a l l e s i n d e n s a y ı l ı r d ı k .

M e s c i t l e t ü r b e n i n , m a h a l l e h a l k ı n ı n g ü n l ü k h a y a t ı n d a , m a

h a l l e n i n ç e ş m e s i , f ı r ını gibi y e r a l a n , m a h a l l e h a l k ı y l a b e r a b e r

y a ş a y a n b i r y e r l e r i v a r d ı . Z a t e n b i z i m m a h a l l e n i n m ü ş t e r e k

t e s i s l e r i d e b u n l a r d a n i b a r e t t i : B i r m e s c i t l e b i r t ü r b e , s o n r a

b a ş k a v e d a h a aşağı b i r y e r d e b i r ç e ş m e , b i r f ırın v e b i r b a k

k a l . H e r g ü n a k ş a m n a m a z l a r ı n d a , y a h u t d a r a m a z a n d a t e r a v i h

n a m a z l a r ı n d a c e m a a t m e s c i t t e n a m a z k ı l a r k e n m a h a l l e ç o c u k ¬

l a r ı t e k l i f s i z c e , m e s c i t k a p ı s ı n a t o p l a ş ı r , i b a d e t i s e y r e d e r d i k .

İ s i m d u a l a r ı , s a k a l d u a l a r ı , t ö v b e l e r m e s c i t t e y a p ı l ı r d ı . G ü v e y

g i r e c e k , y a h u t a s k e r e g i d e c e k d e l i k a n l ı l a r , b i r ç e ş i t t ö r e n l e

m e s c i t ö n ü n d e n h a r e k e t e d e r l e r d i . C e n a z e n a m a z l a r ı d a o r a d a

k ı l ı n ı r d ı .

M e s c i d e b i t i ş i k evl iya t ü r b e s i d e , t ı p k ı b u m e s c i t gibi, m a ¬

h a l l e h a y a t ı n ı n y a ş a y a n b i r u n s u r u i d i . Ç o c u ğ u o l a n v e y a o l a

m a y a n l a r , ç o c u k l a r ı n a a d k o y a n , k ı z l a r ı n a k o c a i s t e y e n l e r , a s -

k e r d e k i l e r e t e r h i s d i l e y e n l e r ev l iyaya m u m a d a r l a r d ı . T ü r b e -

n i n k ü ç ü c ü k p e n c e r e s i n d e m u m y a k a r l a r d ı .

B u e r m i ş i r ü y a l a r ı n d a g ö r m e k v e o n d a n d i l e ğ i n i n c e v a b ı n ı

a l m a k i ç i n i s t i h a r e y e y a t a n l a r o l u r d u . B a z ı k a d ı n l a r o n u sık

sık g ö r d ü k l e r i n i s ö y l e r l e r d i . B u n u h a y r a y o r a r l a r d ı . İ ş t e a n a m

d a b ö y l e b i r i s t i h a r e r ü y a s ı n d a , b e n i m y o l u m u n v e y ı l d ı z ı m ı n

u z a k l a r d a o l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü n ü s ö y l e r d i . B e n b u s ö z l e r i d i n -


l e d i k ç e , i l e r i s i b a n a s a n k i ö n c e d e n m a l u m o l m u ş gibi, b i r t a k ı m

y o l c u l u k l a r ı k e n d i m e m u k a d d e r s a y a r d ı m .

Z a t e n m a h a l l e d e k a d ı n l a r , e r k e k l e r e b a k a r a k d a h a iç l i b i r

i m a n a b a ğ l ı y d ı l a r . O z a m a n l a r d a y a y g ı n b i r t a r i k a t ı n k o l u b u

m a h a l l e y e k a d a r i n m i ş t i . A n a m ' m a h a l l e n i n k a d ı n l a r ı n a , k ı z l a

r ı n a y a l n ı z d ik iş d i k m e y i , k a s n a k ö r m e y i , y a h u t n a m a z k ı l m a

y ı ö ğ r e t m e k l e k a l m a z d ı . B u t a r i k a t ı n z i k i r l e r i n i , d u a l a r ı n ı d a

b e l l e t i r d i .

H e l e h e r yıl b i r g e c e v a r d ı ki , m a h a l l e n i n e n i m a n l ı k a d ı n

l a r ı o g e c e , b i z i m e v d e k i k ü ç ü k o d a d a t o p l a n ı r l a r d ı . Yats ı n a

m a z ı k ı l ı n d ı k t a n s o n r a o r t a y a ç ı k a r ı l a n ç o k u z u n b i r t e ş b i h i n

e t r a f ı n d a h a l k a l a n ı r l a r d ı . G i t t i k ç e d e r i n l e ş e n b i r h u ş u i ç i n d e

sessiz s e d a s ı z z i k r e , i b a d e t e d a l a r l a r d ı . B u z i k i r u z u n s ü r e r d i .

B e n z i k i r b a ş l a r k e n , o d a n ı n b i r k ö ş e s i n e s i n i p , t e ş b i h i n e t r a

f ı n d a h a l k a l a n a n k a d ı n l a r ı n sağa sola d a l g a l a n d ı k l a r ı n ı s e y r e

d e r d i m . F a k a t b u i b a d e t i n s o n u n a k a d a r u y a n ı k k a l a m a z d ı m .

İ b a d e t v e d u a , b u m a h a l l e n i n m a n e v î h a y a t ı n ı n g ü n l ü k v e

t a b i î d i ğ e r b i r c e p h e s i y d i . .

S ı n ı r l a r ı ç o k y e r d e b i r b i r i n e k a r ı ş a n m a h a l l e y l e m e z a r l ı k

a r a s ı n d a iç l i dış l ı , b i r b i r i n i t a m a m l a y a n b i r b a ğ ı n t ı v a r d ı . H e r

e v i n b i r p a r ç a s ı o m e z a r l ı k t a y a ş ı y o r g i b i y d i . Biz ç o c u k l a r b u

m e z a r l ı k l a r a r a s ı n d a k o r k u s u z c a o y n a r d ı k . B ü y ü k l e r m e z a r l ı

ğ ı n y a n ı n d a n g e ç e r l e r k e n d u a l a r ı n ı o k u r l a r d ı . M a h a l l e c e m a

a t i o r a y a sık sık y e n i s a k i n l e r g e t i r i r d i . K a n d i l y a h u t b a y r a m

g e c e l e r i n d e m e z a r l ı ğ ı n ş u r a s ı n a b u r a s ı n a , i ç i n d e m u m l a r y a

n a n f e n e r l e r y e r l e ş t i r i r l e r d i . N e ö l ü m ü n , n e d e m e z a r ı n m a

h a l l e h a l k ı ü s t ü n d e y a r a t t ı ğ ı o l a ğ a n ü s t ü b i r k o r k u v a r d ı .

D ü n y a v a r l ı ğ ı , asıl v e e b e d î h a y a t ı n k ı sa b i r g e ç i d i s a y ı l ı r

d ı . B u n u , b ü y ü k k ü ç ü k h e r k e s b ö y l e b i l i r d i . B ö y l e o l u n c a d a

b u g ü n k ü v e y a r ı n k i , y a h u t t o p r a k ü s t ü v e t o p r a k a l t ı h a y a t ı n ı

b i r b i r i n d e n a y ı r m a y a p e k l ü z u m g ö r ü l m e z d i . D a h a d o ğ r u s u b u

b ö y l e o l u n c a d a , i n s a n l a r , t o p r a k ü s t ü v e y a t o p r a k a l t m d a , fa¬

k a t b ü t ü n ü b i z i m k a d e r i m i z d e n i l e n h a y a t ı n ş u v e y a b u saf-


h a s m ı y a ş ı y o r s a y ı l a r a k , ö l ü m ü d e h a y a t k a d a r t a b i i g ö r ü r ¬

l e r d i . .

Z a t e n b i z i m ş e h i r d e , y a n i E d i r n e ' d e d i n , b i r k o r k u y a h u t

b i r sır o l m a k t a n z i y a d e b i r d ü n y a n i z a m ı g i b i y d i . Ç ü n k ü ş e h r i n

h e r t e p e s i n d e n a y r ı ayr ı v e h e p s i d e b i r b i r i n d e n g ü z e l h e s a p ¬

sız k u b b e l e r , m i n a r e l e r y ü k s e l i y o r d u . Ş e h i r b u n l a r l a ö y l e s i n e

d o n a n m ı ş t ı k i ; o n l a r ı n g ö l g e s i n d e y a ş a y ı p d a , h e r b i r i d a h a ü s ¬

t ü n b i r u s t a n ı n e l i n d e n ç ı k a n b u k u b b e l e r i n , m i n a r e l e r i n m a ¬

n a l a r ı n ı d u y m a m a k , o n l a r ı n e t k i s i a l t ı n d a k a l m a m a k , k i m s e

i ç i n k a b i l d e ğ i l d i .

B u ş e h i r d e d o ğ a n v e y a ş a y a n b i r i n s a n , h a t t a h i ç b a ş ı n ı

s e c d e y e k o y m a m ı ş olsa b i l e , g ö k l e r i d e l e n b u m i n a r e l e r i n şe¬

r e f e l e r i n d e n , g ü n d e b e ş defa a d ı d ü n y a y a i l â n e d i l e n ü s t ü n var¬

l ığ ın v e o n u n d ü n y a y a g ö n d e r d i ğ i k u t s a l e l ç i s i n i n ş a n l a r ı n ı

i s t e r i s t e m e z r u h u n d a d u y a r d ı . B u e z a n l a r ı n ç a ğ ı r ı ş ı , b u e z a n ¬

l a r ı n y a y d ı ğ ı i l â h î v a r l ı k , b u ş e h r i n s o k a k l a r ı n d a b i r h a v a gibi

e s e r d i . Bir h a v a gibi teneffüs e d i l e r e k y a ş a n ı r d ı . . .

B e n i m d e ç o c u k l u k y ı l l a r ı m , b u k u b b e l e r i n , m i n a r e l e r i n

g ö l g e s i n d e g e ç t i . B u g ö l g e l e r i n r u h u m a n a k ş o l u n a n s e r i n l i ğ i n i

ö m r ü m b o y u n c a h i s s e t t i m . B u c a m i l e r e ilk z i y a r e t l e r i m , m a ¬

h a l l e d e n d e k a t ı l a n o l d u k ç a k a l a b a l ı k b i r k a d ı n k a f i l e s i n i n or¬

t a s ı n d a y ü r ü y e n a n a m ı n e l i n e y a p ı ş a r a k , e t e k l e r i n e s a r ı l a r a k

o l u r d u . B ü y ü k c a m i l e r i n , b ü y ü k m e r m e r k a p ı l a r ı n d a n , evvelâ

m e r m e r d ö ş e l i , e t r a f ı m e r m e r s ü t u n l a r , k e m e r l e r l e ç e v r i l i s e r i n

a v l u l a r ı n a g i r i l i r d i . S o n r a ağ ı r b i r t a k ı m p e r d e l e r i a r a l a y a r a k ,

o z a m a n b a n a g ö k y ü z ü k a d a r y ü k s e k g ö r ü n e n k u b b e l e r i n h a -

r î m i n e s ü z ü l d ü ğ ü m z a m a n d u y d u ğ u m h e y e c a n ı h â l â h a t ı r l a ¬

r ı m . S o n r a l a r ı ise b u r a l a r ı b e n i m , d e v a m l ı z i y a r e t g â h l a r ı m ol¬

d u l a r . . .

Ş e h r i n e n h â k i m t e p e s i n d e S e l i m i y e y ü k s e l i r d i . Ş e h r i n ova¬

l a r d a n , e t e k l e r d e n b a ş l a y a r a k k a d e m e k a d e m e y ü k s e l e n b i r sı¬

r a c a m i l e r , k u b b e l e r , m i n a r e l e r o r t a s ı n d a S e l i m i y e , b i r t a ç

g i b i y d i .


H i ç b i r t a ş e s e r i d ü n y a d a b u k a d a r g ü z e l , b u k a d a r t e -

n a s ü p l ü o l m a s a g e r e k t i r . H e m d e b e n b u n l a r ı n n i c e l e r i n i g ö r

d ü m .

S e l i m i y e a z a m e t l i o l m a k t a n z i y a d e g ü z e l d i r . İ n s a n a h u ş u

d u y g u l a r ı n d a n z i y a d e h a y r a n l ı k v e r i r . R u h t a s ü k û n v e t e s l i

m i y e t u y a n d ı r ı r . K a l b e m u v a z e n e v e h u z u r g e t i r i r . İ n s a n o n u n -

la, b i r i n s a n e s e r i o l d u ğ u i ç i n ö v ü n e b i l i r v e b i r e ş i n i n d a h a

y a p ı l a b i l e c e ğ i n e h e r n e d e n s e i h t i m a l v e r m e k i s t e m e z .

İ n s a n k a l b i o n u n , b i r A l l a h evi deği l , b i r kul y a p ı s ı o l d u

ğ u i ç i n ü s t ü n e t i t r e r . O n u n i l â n v e t e m s i l e t t i ğ i i l â h î v a r l ı ğ ı ,

k o r k a r a k deği l , s e v e r e k b e n i m s e r . Y a n i o n u n s e v d i r d i ğ i şeyi

i n s a n h i ç k o r k u d u y m a d a n sever.

S e l i m i y e , d a h a ç o k b i r e r k a l e y e b e n z e y e n , d a n t e l â gibi iş

l e n m i ş t a ş l a r ı n ı , k o r n i ş l e r i n i g ö r e b i l m e k i ç i n , t â y a n l a r ı n a k a

d a r v a r ı l m a k l â z ı m g e l e n S e l ç u k m a b e t l e r i n d e n b a ş k a b i r şey

dir . H e r p a r ç a s ı m ı n c ı k m ı n c ı k i ş l e n e n v e h e r s ü s ü n d e c i n

ler d e v l e r k a r k ı ı i a r d i le g e l e n H i n t e s e r l e r i y l e o n u n h i ç b i r

b e n z e r l i ğ i y o k t u r . Bi r Ç i n e s e r i gibi b i r e l işi m u c i z e s i değ i l

d i r . N e Y u n a n , n e R ö n e s a n s , n e G o t i k . . . H a y ı r , öyle b i r b ü t ü n -

d ü r ki, p a r ç a l a r ı n d a n h e r b i r i d i ğ e r l e r i n d e n a y r ı l d ı ğ ı z a m a n b i r

m a n a ifade e t m e z . B u c a m i i n , ü s t ü n d e a y r ı ayr ı d u r u l a c a k m o

t i f ler i , m i n y a t ü r l e r i y o k t u r . F a k a t S e l i m i y e ' d e i n s a n k u d r e t i , ş u

t a ş d e n i l e n ağır m a d d e y i , öyle k u s u r s u z b i r t e n a s ü p i ç i n d e ,

ö y l e s i n e b i r a r a y a g e t i r e r e k y ü k s e l t m i ş t i r ki, b u y ü k s e l i ş b i r

h a y a l e s e r i k a d a r g ü z e l d i r .

H a t t a b u g ö k l e r e u l a ş m a k h a m l e s i , b u k u b b e l e r i n ü s t ü n d e

s o n d ü ğ ü m ü n ü i ş l e m e k l e d e k a l m a z . B u k u b b e y i d ö r t t a r a f t a n

d ü n y a n ı n e n g ü z e l d ö r t m i n a r e s i d ö r t k a n a t gibi k u c a k l a r . B u

h a m l e , m ü m i n l e r i n n e r e d e b a ş l a d ı ğ ı v e n e r e d e b i t t i ğ i b i l i n m e

y e n y a k a r ı ş l a r ı gibi s o n s u z l u k â l e m i n e d o ğ r u y ü k s e l i r , g i d e r . . .

B i z i m k e n a r m a h a l l e n i n ç o c u k l a r ı n d a n , b e n d e n b a ş k a m e k

t e b e g i d e n o l m a d ı . B u m a h a l l e d e h e r ç o c u k , b i r a z ç a l ı ş a b i l e c e k

yaşa g e l i n c e , y a b i r d ü k k â n a ç ı r a k o l u r d u , y a h u t ' d a a ğ a l a r ı n ı n

b a b a l a r ı n ı n y a n ı n d a kır v e t o p r a k i ş l e r i n e b a ş l a r d ı .


B i z i m m a h a l l e d e m e k t e p v e a n a m d a n b a ş k a a z ç o k o k u

y a n , y a z a n y o k t u a m a , b ü y ü k k ü ç ü k m a h a l l e h a l k ı n ı n m e k t e

b e , o k u m a b i l e n e , k i t a b a k a r ş ı i ç t e n g e l e n , y e r l e ş m i ş saygısı

v a r d ı . B i z i m m a h a l l e h a l k ı i ç i n , m e k t e p , k i t a p v e o k u y a n i n s a n ,

b ü y ü k v e m u t l u v a r l ı k l a r d ı . M e s e l â b i z i m m a h a l l e s o k a k l a r ı n

d a y e r l e r d e h i ç b i r y a z ı l ı k â ğ ı t p a r ç a s ı g ö r ü l m e z d i . N e r e d e n

g e l m i ş s e g e l m i ş , i s t e r b i r r ü z g â r u ç u r m u ş o l s u n , s o k a ğ a d ü ş e n

h e r y a z ı l ı k â ğ ı t p a r ç a s ı n ı g ö r e n b ü y ü k k ü ç ü k h e r k e s , o n u h e

m e n y e r d e n k a l d ı r ı r d ı . Bi r s a ç a k a r a s ı n a , b i r d u v a r k o v u ğ u n a

s o k u ş t u r u r d u . Ayak a l t ı n d a n k u r t a r ı r d ı . Ç ü n k ü ü z e r i n d e harf

ler, y a z ı l a r t a ş ı y a n b i r k â ğ ı t p a r ç a s ı k u t s a l b i r ş e y d i . Ç ü n k ü

K u r ' a n k â ğ ı t l a r a y a z ı l ı r d ı . H a t t a o r ü z g â r l a r ı n u ç u r d u ğ u k â ğ ı t

p a r ç a s ı b i r K u r ' a n y a p r a ğ ı d a o l a b i l i r d i .

3İZİm e v d e J i İ m a s a ] veya d i n k i t a p l a r ı d a d a i m a y u k a r ı d a ,

d u v a r l a r ı n y ü k s e k y e r l e r i n d e k i h ü c r e l e r i n i ç i n d e veya ra f la

r ı n ü z e r i n d e d u r u r d u . K u r ' a n - ı K e r i m e g e l i n c e , o n u a n c a k ö p ü p

a l n ı m ı z a k o y d u k t a n s o n r a e l i m i z d e t a ş ı y a b i l i r d i k . G e n e ö p ü p

a l n ı m ı z a d e ğ d i r d i k t e n s o n r a y e r i n e y e r l e ş t i r e b i l i r d i k . K u r ' a n

a n c a k a y a k a l t ı o l m a y a n , t e n h a v e k o r u n m u ş k ö ş e l e r d e k i y ü k

sek m e v k i i n d e s a k l a n a b i l i r d i . A n c a k k e s e l e r , m u h a f a z a l a r , b o h

ç a l a r i ç i n d e d u r u r d u . O n u n b u l u n d u ğ u y e r d e o l u r o l m a z h a r e

k e t l e r y a p ı l a m a z , o l u r o l m a z ş e y l e r k o n u ş u l a m a z d ı . K u r ' a n h e r

k e s i n e l d o k u n d u r a m a y a c a ğ ı k u t s a l b i r e m a n e t s a y ı l ı r d ı .

B e n i , b e n d e n y e t i ş k i n v e k ü ç ü k y a ş l a r ı n d a m a h a l l e d e n a y

r ı l ı p y a t ı l ı a s k e r m e k t e p l e r i n e g i d e n a ğ a b e y l e r i m gibi o k u t

m a k i s t i y o r l a r d ı . Ö n c e b i z e e n y a k ı n b i r m a h a l l e m e k t e b i n e

v e r d i l e r . B u t a ş b i n a , b i z i m m a h a l l e y e b a k a n M u r a d i y e c a m i -

i n i n m ü ş t e m i l â t ı n d a n b i r p a r ç a y d ı . B e l k i d e b u c a m i y l e b e r a

b e r y ü z l e r c e yıl ö n c e y a p ı l m ı ş t ı . B ü y ü k p e n c e r e l e r i k a l ı n d e

m i r p a r m a k l ı k l a r l a ö r ü l m ü ş t ü . B u c a m i i n e t r a f ı n d a b i z i m t a ş

m e k t e p t e n b a ş k a , o z a m a n , h â l â i ş l e y e n b i r i m a r e t l e , b i r m e v -

levî t e k k e s i v e ş e h r i n k i b a r i n s a n l a r ı n ı n g ö m ü l d ü ğ ü e t r a f ı ağır

d e m i r p a r m a k l ı k l ı b i r m e z a r l ı k v a r d ı .

B u n l a r ı n h e p s i d e . k o y u yeşil v e ç o ğ u a s ı r l ı k a ğ a ç l a r ı n

3


a r a s ı n d a b i r b i r l e r i y l e öyle k a y n a ş m ı ş l a r d ı ki, b u M u r a d i y e t e

p e s i , b i z i m k e n a r m a h a l l e n i n ü s t ü n d e , ç i ç e k l e r i t a ş t a n â b i d e l e r

o l a n b ü y ü k b i r d e m e t gibi y ü k s e l i y o r d u .

G ü n ü n beş v a k t i n d e M u r a d i y e C a m i i n i n m i n a r e s i n d e n m ü

e z z i n i n m ü m i n l e r i i b a d e t e d a v e t e d e n sesi aşağı m a h a l l e l e r e

d o ğ r u y a y ı l ı r d ı . B u ses d u y u l u n c a b ü y ü k l e r i n y ü z ü n e b a ş k a

b i r h a l g e l i r d i . Biz, aşağı m a h a l l e ç o c u k l a r ı , i t i ş m e k a k ı ş m a l a

r ı m ı z ı e z a n b i t i n c e y e k a d a r k e s e r d i k . R a m a z a n l a r d a c a m i n i n m i

n a r e s i n e m a h y a g e r i l i r d i . K a n d i l , b a y r a m g ü n l e r i n d e c a m i d e

m e v l i t o k u n u r d u . T e k k e d e a y i n y a p ı l ı r d ı . İ m a r e t t e n f a k i r l e r e

h e r s a b a h ç o r b a , h e r g ü n fodla, h e r p e r ş e m b e pi lâv, z e r d e d a

ğ ı t ı l ı r d ı .

B u t e p e , k e n a r m a h a l l e m i z e b i r a z y u k a r ı d a n b a k a r d ı . F a

k a t b e n i ç i m d e n g e l e n b i r d u y g u y l a , y o l u m u n b i r g ü n o r a d a n

g e ç e c e ğ i n i , b u as ı r l ık a ğ a ç l a r a l t ı n d a , b u c a m i l e r , t e k k e l e r ,

i m a r e t l e r a r a s ı n d a g e ç i r i l e c e k z a m a n l a r ı m o l a c a ğ ı n ı s e z i n l e r -

d i m . O r a s ı n ı y a d ı r g a m a z d ı m . N i t e k i m öyle o l d u . B a b a m b e n i

b i r g ü n e l i m d e n t u t t u . B o y n u m a a n a m ı n el iyle d i k t i ğ i b e z d e n

b i r t o r b a t a k ı l d ı . B u n a b i r d e elif c ü z ü k o n u p m e k t e b e b a ş l a

t ı l d ı m . A m a o s ı r a d a b e n m a h a l l e m e k t e b i n i n b a n a v e r e b i l e c e

ğ i k a d a r . o k u y u p y a z m a y ı z a t e n b i l i y o r d u m . S a r ı k l ı b i r h o c a

n ı n b e n i r a h l e s i n i n ö n ü n e o t u r t u p b e s m e l e ç e k t i r m e s i v e harf

l e r e b a ş l a t m a s ı m e r a s i m i n d e n i b a r e t k a l d ı . F a k a t y a ş ı m d a h a

ü s t ü n b i r m e k t e b e g i r m e y e h a k v e r i n c e y e k a d a r b u t a ş m e k

t e b e d e v a m e t m e m l â z ı m d ı .

M e k t e p deği l se b i l e m e k t e b i n ç e v r e s i b e n i m i ç i n y e n i y d i .

B ü y ü k c a m i , b u t e p e y i k a p l a y a n b i n a l a r ı n m e r k e z i n d e y d i .

Ö n ü n d e t a ş d ö ş e l i b ü y ü k b i r avlu v a r d ı ki, o r t a s ı n d a b i r ş a d ı r

v a n b u l u n u y o r d u . S ı ra sıra b a c a l a r ı , k u b b e c i k l e r i ile i m a r e t b i

n a l a r ı , s o n r a k a p ı s ı n d a k i yeşil b o y a l ı a ğ a ç s ü t u n l a r l a o t u r t u l

m u ş b i r r e v a k t a ş ı y a n M e v l e v i t e k k e s i , Ö b ü r t a r a f t a ş e y h l e r i n

k o n a k l a r ı , d e d e l e r i n , d e r v i ş l e r i n e v l e r i , c a m i h a r i m i n d e k i t ü r

b e l e r , m e z a r l a r . . .

B u t e p e d e n b a k t ı ğ ı m z a m a n b a n a b i z i m m a h a l l e a ş a ğ ı d a ,

k a d e m e k a d e m e a l ç a l a n b a h ç e l e r i i ç i n d e k a y b o l m u ş e v l e r i , b a

z e n s i s lere, b a z e n d e e v l e r i n b a c a l a r ı n d a n t ü t e n d u m a n l a r a


g ö m ü l m ü ş m ü t e v a z ı v a r l ı ğ ı i le, o l d u ğ u n d a n d a h a u z a k g ö r ü ¬

n ü r d ü . . .

B u m a h a l l e b e n i m i ç i n , a r t ı k b i r m a z i o l u y o r d u . . .

N i t e k i m m e k t e b e b a ş l a y ı ş ı m , b e n i m , k e n a r m a h a l l e n i n s o

k a k l a r ı n d a n d e v a m l ı a y r ı l ı ş ı m gibi b i r şey o l d u . Ç ü n k ü y e n i

m u h i t i m d e h e r şey b a ş k a y d ı . B u r a s ı b a ş k a b i r y e r d i . B u r a d a

b i z i m m a h a l l e s o k a k l a r ı n ı n s a d e l i ğ i , c a n l ı l ı ğ ı b e l k i d e y o k t u .

B u r a d a h e r şey sessiz v e d e r i n b i r i b a d e t i ç i n d e y d i . B u r a d a

y o l l a r d a n , m e y d a n l a r d a n g e ç e n l e r d a h a 3-avaş y ü r ü y o r l a r d ı . K o

n u ş a n l a r d a h a a l ç a k sesle k o n u ş u y o r l a r d ı . Ş e y h l e r i n , t e k k e e v

l e r i n i n ç o c u k l a r ı m e y d a n l a r d a g ö r ü l m ü y o r l a r d ı . C a m i a v l u s u n

da, y a h u t i m a r e t m e y d a n l a r ı n d a n h i ç b i r ç o c u k sesi g e l m e z

di . H a t t a b i z i m t a ş m e k t e b i n ç o c u k l a r ı b i l e e v l e r i n e , s a n k i b u

r i l e m i n n i z a m ı n ı b o z m a k t a n ç e k i n i r l e r m i ş gibi b a ş k a s o k a k l a r

d a n sessiz, s a d a s ı z g i d e r g e l i r l e r d i . K a v g a l a r , g ü r ü l t ü l e r , o y u n

lar, d a h a u z a k l a r d a c e r e y a n e d e r l e r d i . B i z i m ç e t e c i l i k , k o m i t a

cı l ık o y u n l a r ı , t a ş v e s a p a n k a v g a l a r ı , H ı r i s t i y a n , R u m , B u l g a r

m a h a l l e l e r i y l e b i z i m m a h a l l e ç o c u k l a r ı a r a s ı n d a k i mi l l î b o ğ u ş -

m a l a r ise a r t ı k ç o k u z a k t a k a l m ı ş t ı .

B u s a p a y e r i n z a t e n p e k y o l c u s u d a y o k t u . D e d e l e r d e , d e r

e l e r d e , c a m i y e i b a d e t v e t e k k e y e a y i n i ç i n g e l e n l e r i n h e p s i n

l e i s t i ğ r a k a b e n z e r d a l g ı n v e m ü ş t e r e k b i r r u h h a l i v a r d ı .

F a k a t b u t e n h a c ı l ı k , b u r u h , b u b i n a l a r ı n a z a m e t i , b e n i m

v . h u m u h e r n e d e n s e e z m i y o r d u . B e n b u h a v a y a s a n k i evve l

d e n h a z ı r l a n m ı ş g i b i y d i m . H e r t a r a f ı n a b ü y ü k t a ş y a p ı l a r ı n g ö l

g e l e r i d ü ş e n s e r i n y o l l a r d a ; a v l u l a r , m e y d a n l a r , t a k l a r , r e v a k -

r.r a r a s ı n d a s a n k i e v i m d e gibi d o l a ş ı r d ı m . Bir m ü d d e t s o n r a

: u â l e m e o k a d a r b a ğ l a n d ı m ki . g ü n a k ş a m a y a k l a ş t ı ğ ı z a -

- - . A n k e n d i m a h a l l e m i z e i n i n c e , m a h a l l e s o k a k l a r m d a k i eski a r

k a d a ş l a r ı m ı , o n l a r ı n k e n d i a r a l a r ı n d a k i i t i ş i p k a k ı ş m a l a r ı n ı a r-

":k m a n a s ı z g ö r m e y e b a ş l a m ı ş t ı m .

Asıl b e k l e d i ğ i m g ü n l e r p e r ş e m b e g ü n l e r i y d i .

O g ü n m e k t e p e r k e n k a p a n ı r d ı . Ç o c u k l a r a i m a r e t t e n fodla,


pi lâv, z e r d e v e r i r l e r d i . Ö ğ l e d e n s o n r a M e v l e v i t e k k e s i n d e a y i n

y a p ı l ı r d ı .

Ayin s a a t m d a n ö n c e c a m i b o ş veya t e n h a id i . B u c a m i y e

g i t t i ğ i m z a m a n k e n d i m i h e r k e s i n y a ş a d ı ğ ı â l e m d e n a y r ı l m ı ş

b i r t a k ı m b u r ç l a r a y ü k s e l m i ş s a n ı r d ı m . A ğ a ç l a r a r a s ı n d a n sü-

z ü l e b i l e n ış ıklar, m e r m e r k o r n i ş l i b ü y ü k p e n c e r e l e r i n d e m i r

p a r m a k l ı k l a r ı n d a n s ı z ı n c a , evvelâ ceviz p e n c e r e k a p a k l a r ı n ı n

a r a b e s k i ş l e m e l e r i n i a y d ı n l a t ı r d ı . A r a l a r ı n a r e n k r e n k c a m l a r

g e ç i r i l m i ş a lç ı t e z y i n a t l ı k u b b e p e n c e r e l e r i n d e n i ç e r i y e a n c a k

loş b i r a y d ı n l ı k s ü z ü l ü r d ü . Bi r k ö ş e d e , m e r m e r s ü t u n l a r ü z e

r i n e o t u r t u l m u ş , y a l d ı z l ı ka fes ler le ç e v r i l i b i r b ö l m e p a d i ş a h

l a r i ç i n d i . C a m i i n i ç c e p h e d u v a r ı b o y u n c a i n s a n b o y u n u a ş a n

p i r i n ç ş a m d a n l a r k o n u l m u ş t u . Sedef i ş l e m e l i r a h l e l e r ü z e r i n

d e e l y a z m a s ı , a l t ı n z i y n e t l i b ü y ü k K u r ' a n l a r d u r u r d u . ' .

D u v a r l a r ç e p ç e v r e m a v i , yeşil ç i n i l e r l e k a p l ı y d ı . Be lk i b e ş

yüz y ı l d a n b e r i b u d u v a r l a r ı s ü s l e y e n b u ç i n i l e r d e h â l â , t a z e

b i r ç i ç e k b a h ç e s i n i n y a ş a y a n r e n k l i l i ğ i v a r d ı .

D a h a y u k a r ı l a r d a y a z ı l a r , m o t i f l e r s ı r a l a n m ı ş t ı . N i h a y e t

r e n k r e n k n a k ı ş l a r , şek i l l e r , ş a ş ı r t ı c ı b i r i n t i z a m i ç i n d e y ü k s e

l e r e k b ü y ü k k u b b e n i n m i h r a k n o k t a s ı n d a t o p l a n ı r , d ü ğ ü m l e -

n i r d i . . .

C a m i i n m ü e z z i n i , sık sık b u c a m i y e g e l e n b i r ç o c u ğ u n , n a

m a z l a r b a ş l a d ı ğ ı z a m a n b i r k e n a r a s o k u l u p , c e m a a t l e b e r a b e r

i b a d e t e t m e s i n e a l ı ş ı k t ı . A n a m ı n b a n a ö ğ r e t t i ğ i b ü t ü n n a m a z

s u r e l e r i n i , n a m a z k a i d e l e r i n i b i l i y o r d u m . N a m a z ı n s o n u n d a e l

a ç ı p d u a e d e r k e n A l l a h t a n , a n a m , b a b a m , M ü s l ü m a n ü m m e t i ,

ş e h i t l e r i m i z v e k e n d i m i ç i n i s t e y e c e ğ i m şeyler b a ş t a n b a ş a ez-

b e r i m d e y d i . . .

N a m a z d a n s o n r a c a m i a v l u s u n d a d a l l a r ı h e r t a r a f a gölge

v e r e ' ' u l u a ğ a ç l a r ı n g ö v d e l e r i n i ç e v i r e n s e d i r l e r e o t u r u r d u m .

Y a h u t d a b ü y ü k ş a d ı r v a n ı n s e r i n s a y v a n ı a l t ı n d a k i p e y k l e r e

i l i ş i r d i m . K ü ç ü k , k ö p ü k l ü b i l l u r d a m l a l a r ı n h a v u z u n y ü z ü n d e

k o v a l a ş m a l a r m j s e y r e d e r , a y i n s a a t i n i b e k l e r d i m . . .


A y i n y a k l a ş t ı k ç a t e k k e h a l k ı n ı n gidiş g e l i ş l e r i a r t a r d ı . B u n

l a r ı n h e r b i r i n i u z a k t a n b i r e r b i r e r t a n ı r d ı m . F a k a t b e n i e n

ç o k i l g i l e n d i r e n b a h ç ı v a n d e d e y d i . D e d e b e l k i a l t m ı ş , b e l k i y e t

m i ş y a ş l a n ı r d a y d ı . H a y d e r i y e s i , t e m i z M e v l e v i k ı y a f e t i i ç i n d e

m ü b a r e k b i r y ü z ü v a r d ı . O n u d a h a y a k ı n d a n g ö r e b i l m e k i ç i n

b a z e n , k o n a k b a h ç e s i n i ç e v i r e n t a f l a n l a r l a m e n e k ş e g ü l l e r i n i n

a r a s ı n a s a k l a n ı r , g ö z e t l e r d i m .

D e d e b a h ç e d e d a i m a y a p a c a k b i r şey b u l u r d u . T a r h l a r ı

k a b a r t ı r d ı . G ü l l e r i , k a r a n f i l l e r i t e m i z l e r d i . F i d e l e r d i k e r d i . Ç i

ç e k l e r i s u l a r d ı . . .

B a n a * d e d e d a i m a b i r şey le r o k u y o r gibi g e l i r d i . B e l k i i l â

h î l e r , b e l k i d u a l a r . . . N a m a z v a k t i g e l i n c e , a s m a ç a r d a ğ ı n a asılı

h a s ı r s e c c a d e s i n i i n d i r i r , h a v u z u n k e n a r ı n a s e r e r d i . N a m a z d a n

s o n r a e l l e r i n i A l l a h a a ç a r a k u z u n , d e r i n y a k a r ı ş l a r a d a l a r d ı . . .

O n a b a k t ı k ç a , g ö z l e r i m i n ö n ü n e k e n d i b a b a m g e l i r d i . B a

b a m d a h i z m e t i n d e b u l u n d u ğ u k o n a ğ ı n b a h ç e s i n d e b ö y l e ç a

l ı ş ı r d ı . O n l a r ı n y ü z l e r i gibi h e r h a l d e r u h l a r ı d a b i r b i r l e r i n e

b e n z e r d i . B a b a m ı n d a t o p r a ğ ı işler, t a r h l a r ı ç a p a l a r k e n , d i l i n

d e n d u a l a r d ü ş m e z d i . O d a y a s e m i n l e r l e m o r s a l k ı m l a r ı n s a r

dığı ç a r d a ğ ı n g ö l g e s i n d e n a m a z l a r ı n ı k ı l a r d ı . S o n r a e l l e r i n i Al

l a h a a ç ı p b a ş ı n ı g ö ğ s ü n e eğdiği z a m a n , o n u n d a y a k a r ı ş l a r ı ,

d u a l a r ı , u z u n b i r k e n d i n d e n geçiş h a l i n i a l ı r d ı . O n u n d a y ü z ü n

d e t ı p k ı b a h ç ı v a n M e v l e v i d e d e s i n d e o l d u ğ u gibi. i m a n ı n v e

ü m i d i n m ü b a r e k s ü k û n u v a r d ı .

B a b a m a d a b a h ç ı v a n d e r l e r d i . B a h ç ı v a n M e h m e t Ağa d e

n i l d i ğ i z a m a n , s a k i n , k e m a l l i , i n a n ı l a n v e s a y ı l a n b i r i n s a n h a

t ı r a g e l i r d i . B a h ç ı v a n l ı k o n u n s a n a t ı deği l , d i n i g i b i y d i . B u n u

e v i m i z i n h a l k ı i ç i n d e s a n k i b i r d i n h a l i n e g e t i r m i ş t i .

B a b a m d a b a h ç ı v a n d e d e gibi ç i ç e k l e r i n a r a s ı n a g ö m ü l d ü

ğ ü z a m a n k e n d i n d e n g e ç e r d i . O n l a r l a s a n k i k o n u ş u r d u . B i r a z

d a k e n d i e s e r i o l a n b u y a r a t ı k l a r ı , s a n k i ç o c u k l a r ı gibi k e n d i n

d e n b i r e r p a r ç a s a y a r d ı . T ı p k ı ç o c u k l a r ı n d a o l d u ğ u gibi. c i n s

c i n s ç i ç e k l e r d e d e , a y r ı a y r ı t a b i a t l a r , a y r ı a y r ı a r z u l a r s e ç e r

d i . O n l a r ı n h e v e s l e r i n e , s a a d e t l e r i n e y e t i ş m e y e ç a l ı ş ı r d ı .

O n a e n ç o k ü z ü n t ü v e r e n şey, ç i ç e k l e r i k o p a r m a k t ı :


- i n s a n gibi. ç i ç e ğ i n d e s o n u n a k a d a r y a ş a m a k h a k k ı d ı r !

d e r d i .

A y i n y a k l a ş t ı k ç a t e k k e k a p ı l a r ı a ç ı l ı r d ı . Yaya, y a h u t fay

t o n l a r , k o n a k a r a b a l a r ı i ç i n d e m i s a f i r l e r g ö r ü n m e y e b a ş l a r l a r -

dı . K ı y a f e t s i z m a h a l l e ç o c u k l a r ı m t e k k e y e s o k m a z l a r d ı . B u n ¬

l a r k a p ı n ı n ö n ü n d e h a l k a l a r ç e v i r e r e k , s ı k ı l m c a y a k a d a r bek¬

l e r l e r d i . S o n r a d a ğ ı l ı r l a r d ı . F a k a t b e n , k a p ı n ı n d ı ş ı n d a k i sü¬

t u n l a r ı n a r a s ı n a s o k u l u r d u m . G e l e n g i d e n l e r i s e y r e d e r d i m . İçe -

r i d e n a k s e d e n ses le r i d i n l e r d i m . K a p ı l a r ı n a r a l ı ğ ı n d a n b i r şey¬

l e r g ö r m e y e ç a l ı ş ı r d ı m . A y i n i n s o n u n a k a d a r y e r i m d e n k ı p ı r ¬

d a m a z d ı m .

Bi r z a m a n b ö y l e g i t t i . G e n e b ö y l e b i r a y i n g ü n ü y d ü . D e r ¬

vişler, d e d e l e r , m i s a f i r l e r k a y n a ş ı y o r l a r d ı . O s ı r a d a a r k a m d a n

b i r i hafifçe k u l a ğ ı m d a n y a k a l a d ı . B a ş ı m ı ç e v i r i n c e b u n u n b a h ¬

ç ı v a n d e d e o l d u ğ u n u g ö r d ü m . D e d e n i n y ü z ü n d e h e r z a m a n k i

m ü b a r e k v e n û r a n î t a t l ı l ı ğ ı v a r d ı . H i ç b i r şey s ö y l e m e d i . F a k a t

k u l a ğ ı m ı b ı r a k m a d a n b e n i ö n ü n e k a t t ı . K a l a b a l ı ğ ı n a r a s ı n d a n

t e k k e y e g i r d i k . B e n i k a p ı n ı n i ç t a r a f ı n d a b i r y e r e y e r l e ş t i r d i .

Hafi fçe g ü l d ü v e a y r ı l d ı . O n d a n s o n r a h e r a y i n g ü n ü , t e k k e

k a p ı s ı n d a n b u y e n i y e r i m e s ü z ü l ü r k e n b a n a h i ç d o k u n a n ol¬

m a d ı .

H e r k e s y e r i n i a l ı p d a , ş e y h p o s t u n a o t u r u n c a a y i n b a ş l a r ¬

dı . Yüksek y a p ı s ı , k u m r a l b i r s a k a l l a ç e v r i l e n r e n k l i y ü z ü , sa¬

k i n v e h e y b e t l i g ö r ü n ü ş ü ile şeyh, t e m i z v e g ü z e l b i r i n s a n d ı .

B u h a l i y l e o , b a n a , i n s a n l a r ı n ü s t ü n d e v e ü s t ü n b i r v a r l ı k gibi

g ö r ü n ü r d ü .

A y i n i n b a ş ı n d a evvelâ n e y , z i n ç , k u d ü m ses le r i a r a s ı n d a

hafif b i r m u s i k i h a v a y ı d o l d u r u r d u . D i n l e y e n l e r s a n k i k e n d i

d e r i n l i k l e r i n d e k a y b o l u r l a r d ı . S o n r a ses ler h a m l e h a m l e yük¬

s e l i r d i R u b a i l e r , g a z e l l e r , i l â h î l e r b i r b i r i n i t a k i p e d e r d i . N e y

v e k u d ü m , şevki d e n i z l e r gibi c o ş t u r u r d u . Z i n ç , t iz i ş a r e t l e r i - ,

n i v e r i r d i . O z a m a n s o f a n ı n e t r a f ı n d a s ı r a l a n m ı ş d e r v i ş l e r i n ,

d e d e l e r i n h a r e k e t e g e l d i k l e r i g ö r ü l ü r d ü . N i h a y e t s e m a b a ş l a r d ı .

E v v e l â n i s p e t e n g e n ç d e r v i ş l e r d e v r â n a k a l k a r l a r d ı . T e k -


k e k o n a ğ ı n ı n k ü ç ü k ç o c u k l a r ı n ı n d a b i r s ü r e o r t a d a p e r v a n e

l e r gibi d ö n d ü k l e r i g ö r ü l ü r d ü . S o n r a yaşlı d e r v i ş l e r , d e d e l e r

d e v r â n a k a r ı ş ı r l a r d ı . B u n l a r ı n a r a s ı n d a b a h ç ı v a n d e d e d e b u

l u n u r d u . Başı y a n a eğik, g ö z l e r i k a p a l ı , k o l l a r ı g ö k l e r e u ç m a k

i s t e r gibi yavaş yavaş a ç ı l a r a k , y ü k s e l e r e k , ağır v e a z a m e t l i

d e v r â n ı n a b a ş l a r d ı .

U z u n M e v l e v i s i k k e l e r i a l t ı n d a , b a ş l a r ı o m u z l a r ı n a d ü ş

m ü ş , g e n ç , t a z e , y a h u t s iyah veya k u m r a l s a k a l l ı t e m i z y ü z l e r .

A ç ı l m ı ş k o l l a r , b e y a z , t o z p e m b e veya hafif t i r ş e t e n n u r e l e r i n

d ö n e n , d a l g a l a n a n , a ç ı l a n e t e k l e r i a l t ı n d a v e ayak p a r m a k l a r ı

ü z e r i n d e , s a n k i y e r d e n k e s i l i y o r m u ş , s a n k i u ç u y o r l a r m ı ş gibi

g ö r ü n e n , d a i m a d ö n e n i n s a n v ü c u t l a r ı . . .

B u n l a r k â h t o p l a n ı r k â h a ç ı l ı r l a r d ı . F a k a t k a r ı ş m a d a n , ç a r

p ı ş m a d a n , m u s i k i n i n b a z e n şevk, b a z e n ş i k â y e t ç a ğ l a y a n d a l -

g a l a r ı y l e s a v r u l u p , d ö n e r l e r d i . B u s ı r a l a r d a m u s i k î , e n m e s t e -

d i c i fas ı l lara g i r e r v e n e y , d e v r â n a h â k i m o l u r d u . . .

B u b a ş k a b i r â l e m d i . R u h l a r ı ç e k e n s ü r ü k l e y e n b i r â l e m

di . B a n a öyle g e l i r d i k i b u d e v i r i ç i n d e ş u sofa, s a n k i b u d ü n

y a d a n k o p a r d ı . B u t o p r a k t a n k u r t u l u r d u . S a n k i y ı l d ı z l a r ı n e b e

d î d e v r â n ı i ç i n e k a r ı ş ı r d ı . N u r d a n b i r k ü r e gibi d ö n e d ö n e s o n

s u z l u k l a r a d o ğ r u u ç a r g i d e r d i .

Bir İmparatorluk Masalı

2

Z a m a n a y i n i d e , t e k k e d e k i d e v r â n gibi b a ş d ö n d ü r e r e k g e

ç i y o r d u . V a k t i g e l d i , b e n i b i r a s k e r î ' r ü ş t i y e m e k t e b i n e y a z

d ı r d ı l a r . B ü y ü k a ğ a b e y l e r i m d e v a k t i y l e b u y o l d a n s ı r a s ı y i e

m e k t e p l e r i n i t a m a m l a y a r a k , b i r e r b i r e r o r d u s a f l a r ı n a k a r ı ş ı p ,

m e m l e k e t i n s ı n ı r l a r ı n a d o ğ r u u z a k l a ş m ı ş , g i t m i ş l e r d i .

Ş e h r i n k e n a r ı n d a b i r g ö ç m e n k ö y ü n ü n h a y a t ı n ı y a ş a y a n

m a h a l l e m i z d e , o n l a r ı n b a z e n p a r l a k k ı l ı ç l a r ı v e göz a l ı c ı ü n i

f o r m a l a r ı y l a g ö r ü n ü ş l e r i ö n e m l i b i r h a d i s e o l u r d u . B u h a d i s e

b e n i m ü z e r i m d e d e t e s i r i n i y a p a r d ı . Yavaş y a v a ş b e n d e d ü n

y a y ı b u ü n i f o r m a l a r ı n , k ı l ı ç l a r ı n ışığı i ç i n d e n g ö r m e y e alışı¬

y o r d u m .

Z a t e n E d i r n e b i r o r d u ş e h r i y d i . Bi r o r d u g â h t ı . S o k a k l a r

h e r z a m a n a s k e r d o l u y d u . Ş e h r i n e t r a f ı k ı ş l a l a r , i s t i h k â m l a r l a

çevr i l i j ' d i . M ı z ı k a v e b o r u s e s l e r i , g ü n ü n h e m e n h e r s a a t m d a

h a v a y ı ç m l â t ı r d ı .

B u ş e h i r d e h a y a t , b i r k a l e h a y a t ı y d ı . B u h a y a t ı n h a v a y a

yaj 'dığı a s k e r r u h u n d a n h i ç k i m s e u z a k k a l a m a z d ı .

Beji d e a s k e r r ü ş t i y e s i n e y a z ı l ı p , o r a d a ilk defa s ı r a y a gi¬

r i n c e , b u n u h i ç y a d ı r g a m a d ı m . H a t t a ç o k g e ç m e d e n b e n d e

k e n d i m i , y a r m b ü y ü k b i r o r d u n u n s a f l a r ı n a k a r ı ş a c a k , s ınır¬

l a r d a n s ı n ı r l a r a k o ş a c a k , b ü y ü k b i r d e v l e t i n v a r l ı ğ ı n ı k ı l ı c ı y l e

k o r u y a c a k b i r i gibi s a y m a y a b a ş l a d ı m . D e m e k k i ş i m d i ö n ü m -

d e h a k i k î m u h a r e b e l e r , s a v a ş l a r v a r d ı . M a h a l l e n i n eğr i b ü ğ r ü

s o k a k l a r ı n d a , b e l i m i z e k ı l ı ç d iye t a h t a p a r ç a l a r ı t a k ı p , o m u z ¬

l a r ı m ı z a s i l â h d iye d e ğ n e k l e r a s a r a k ç e t e c i l i k o y u n l a r ı o y n a ¬

d ı ğ ı m ı z , b a s k ı n l a r y a p a r a k es i r a l ı p es ir v e r d i ğ i m i z , gaz i , ş e h i t

o l d u ğ u m u z g ü n l e r a r t ı k a r k a d a k a l m ı ş t ı . Ş i m d i g e r ç e k savaş¬

l a r i ç i n h a z ı r l a n m a m l â z ı m d ı .

M e k t e p t e h a y a t , a r t ı k k u m a n d a n l a r a t a b i y d i . S ı r a l a r a d i -


z i l i y o ı y i d m a n l a r , t a l i m l e r y a p ı y o r d u k . D a h a i l e r i s i i ç i n s i l â h

o y u n l a r ı n a , m a n e v r a l a r ı n a h a z ı r l a n ı y o r d u k .

B u y e n i m e k t e b i m d e , e n b ü y ü k f a t i h l e r , d ü n y a n ı n e n bü¬

y ü k a d a m l a r ı o l a r a k ö ğ r e t i l i y o r d u . E n b ü y ü k m i l l e t l e r d e e n

m u h a r i p m i l l e t l e r d i . Biz m u h a r i p m i l l e t l e r d e n b i r i y d i k . D ü n ¬

y a d a k ı l ıç h e r ş e y d i v e g a y e , c i h a n g i r l i k t i . Biz d e c i h a n g i r

o l a c a k , d ü n y a y ı z a p t e d e c e k t i k . . .

S ı n ı f l a r ı n d u v a r l a r ı n d a F a t i h ' i n . Yavuz S e l i m ' i n , N a p o l -

y o n ' u n , B ü y ü k F r e d e r i k ' i n r e s i m l e r i a s ı l ı yd ı . P a d i ş a h , e n b ü ¬

y ü k m u h a r i p v e gaz i o l a r a k a n ı l ı r d ı . A m a h i ç b i r y e r d e r e s m i

g ö r ü l m e z d i . S ını f ta a d ı g e ç e r k e n , d e r s v e r e n s u b a y k ü r s ü ü z e ¬

r i n d e d o ğ r u l u r d u . V e biz ç o c u k l a r h e p b i r d e n a y a ğ a k a l k a r d ı k .

H u l â s a d e v l e t i m i z b i r c i h a n g i r d e v l e t t i . B i r i m p a r a t o r l u k ¬

t u . B u c i h a n g i r d e v l e t i a t a l a r ı m ı z b i r a ş i r e t t e n ç ı k a r m ı ş t ı . O n u

k o r u m a k v e d a h a d a b ü y ü t m e k . . . İ ş t e b i z i m v a z i f e m i z b u y d u .

S ını f lar i l e r l e d i k ç e , g ö r ü ş u f u k l a r ı m d a g e n i ş l i y o r d u . Ü ç

k ı t a n ı n b i r l e ş t i ğ i y e r d e , d ü n y a n ı n k i l i t n o k t a l a r ı n ı e l i n d e t u ¬

t a n b ü y ü k b i r d e v l e t i m i z v a r d ı . B u d e v l e t . O s m a n l ı d e v l e t i y d i .

Y a n i b i z i m d e v l e t i m i z d i .

S ı n ı f l a r ı n d u v a r l a r ı n a a s ı l a n h a r i t a l a r d a , b u b ü y ü k i m p a -

t o r l u ğ u n t o p r a k l a r ı , t o z p e m b e b i r r e n k t e g ö s t e r i l i r d i . B u t o p ¬

r a k l a r b a n a d ü n y a k a d a r g e n i ş g ö r ü n ü y o r d u . A m a o n l a r ı g e n e

d e d a r b u l u y o r d u m . A f r i k a ' n ı n o r t a s ı n d a k i b ü y ü k s a h r a y a ka¬

d a r T r a b l u s - B i n g a z i ( L i b y a ) , s o n r a H a b e ş i s t a n ' a k a d a r M ı s ı r .

S u d a n b u t o p r a k l a r ı n i ç i n d e g ö r ü n ü y o r d u . H a t t a T u n u s bey¬

liği b i le p e m b e b i r çizgi ile s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş t ı ki, b u r e n g i n m a ¬

n a s ı b i r n e v i h i m a y e y d i . S o n r a H i n t d e n i z i n e k a d a r Y e m e n v e

b ü t ü n A r a b i s t a n k ı t a s ı b i z i m d i . I r a k , S u r i y e , S i n a v e n i h a y e t

İ r a n v e R u s s ı n ı r l a r ı n a k a d a r A n a d o l u b u t o p r a k l a r a d a h i l d i .

G i r i t ' t e n . K ı b r ı s ' t a n E g e a d a l a r ı n d a n b a ş k a , b ü t ü n T r a k y a - ¬

lar, b ü t ü n R u m e l i v i l â y e t l e r i d e v l e t i m i z i n d i . H a t t a B a l k a n l a r ¬

d a B u l g a r i s t a n ' ı n y a r ı s ı d a b u h i m a y e çizgisi i ç i n d e b i z i m sa¬

y ı l ı r d ı . M a k e d o n y a ' n ı n v e A r n a v u t l u k ' u n ö t e s i n d e B o s n a - H e r -

sek k ı t a s ı d a p e m b e r e n g e b o y a n a r a k , i m p a r a t o r l u ğ u n s ı n ı r ı

S a v a ' y a , D a l m a ç y a ' y a k a d a r u z a t ı l ı r d ı . . .

D e r s a r a l a r ı n d a ç o c u k l a r , b u h a r i t a l a r ı n b a ş ı n a t o p l a n ı r -


dik. D e v l e t i m i z i n s ı n ı r l a r ı n a b a k a r d ı k . B u s ı n ı r l a r ı n ç e v r e l e ¬

diği t o p r a k l a r a :

- B i z i m t o p r a k l a r ı m ı z !

d e r d i k . Bu s ö z l e r i seve seve ve sık sık t e k r a r l a r d ı k :

- B i z i m t o p r a k l a r ı m ı z ! B i z i m d e v l e t i m i z !

B u n l a r ı s ö y l e r k e n , i ç i m i z d e b i r ş e y l e r i n c o ş t u ğ u n u , b i r şey¬

l e r i n k a b a r d ı ğ ı n ı v e b u h i s l e r i n b e n i b ü y ü t t ü ğ ü n ü , g u r u r l a n ¬

d ı r d ı ğ ı n ı d u y a r d ı m . D u r u ş u m u , y ü r ü y ü ş ü m ü d e ğ i ş t i r m i ş t i m .

H e l e m e k t e p d a ğ ı l ı p d a s o k a k l a r a ç ı k t ı ğ ı m z a m a n , a s k e r veya

a s k e r m e k t e p l e r i n d e n o l m a y a n h e r k e s e k a r ş ı , b i r n e v i yüksek¬

t e n b a k a r d ı m .

B u d e v l e t , b u i m p a r a t o r l u k , b e n i m i ç i n a r t ı k h e r şeydi . B u

t o p r a k l a r b i le b a n a a z g ö r ü n ü j ' o r d u . D e r s a r a l a r ı n d a b u h a r i ¬

t a l a r ı n b a ş ı n a t o p l a n a n ç o c u k l a r a r a s ı n d a b e n d e , b i z i m t o p r a k ¬

l a r ı m ı z d a n k o p a r ı l a n v e t a b i î h a k s ı z k o p a r ı l a n ü l k e l e r i p a r m a k ¬

l a r ı m l a g ö s t e r i r , s ı n ı r l a r ı n ı ç i z e r d i m : K a f k a s y a , K ı r ı m , Besa-

r a b y a , R o m a n y a , T u n a e y a l e t l e r i , h a t t a C e z a y i r v e A t l a s ü lke -

l e r i ! B u n l a r h e p i m i z i n h a y a l l e r i n d e t ü t e r d i . B a z e n öyle c o ş a r ¬

d ık ki , o a n d a b i z e s o r s a l a r , b ü t ü n d ü n y a n ı n s ı n ı r l a r ı b i z i m

d e v l e t i m i z i n s ı n ı r l a r ı n d a n i b a r e t o l s u n i s t e r d i k . . .

B u i h t i r a s l ı d u y g u l a r ı n u y a n d ı r d ı ğ ı h a y a l g e n i ş l i ğ i a l t ı n ¬

d a , k a f a m d a ç o c u k ç a d a olsa, b i r t a k ı m h ü k ü m l e r i n b e r r a k v e

a y d ı n l ı k o l a r a k y e r l e ş t i ğ i n i g ö r ü y o r d u m . A r t ı k ş u n u b i l i y o r ¬

d u m k i v a t a n ! d e v l e t s ı n ı r l a r ı n ı n v a r a b i l d i ğ i h e r y e r d i . S ı n ı r ¬

l a r ı m ı z n e r e l e r e v a r ı y o r s a , v a t a n ı m ı z o r a s ı y d ı . B u s ı n ı r l a r ise,

o r d u m u z u n g i d e b i l d i ğ i y e r l e r d i . İ m p a r a t o r l u ğ u n o r d u l a r ı n e r e ¬

d e i se ler , v a t a n ı n s ı n ı r l a r ı d a o r a d a y d ı .

O h a l d e o r d u v a t a n ı n t e m e l i y d i . D e v l e t i y a ş a t a n o r d u m u z -

d u . Biz d e b u o r d u n u n ç o c u k l a r ı y d ı k . O n u n g e l e c e k t e k i savaş-

ç ı l a r m d a n d ı k . O h a l d e g e l e c e k i ç i n b i r v a z i f e m i z v a r d ı : Biz

b i r e r c i h a n g i r o l m a l ı y d ı k . . .

O r d u h a r e k e t h a l i n d e b i r v a r l ı k o l d u ğ u i ç i n , d e m e k k i va¬

t a n ı n h u d u t l a r ı d a , o r d u n u n h a r e k e t i n e g ö r e g e n i ş l e r v e d a r a -

l a b i l i r d i . N a s ı l k i b u s ı n ı r l a r b i r z a m a n H i n t d e n i z i n d e n , Ye-

m e n ' d e n , H a b e ş i s t a n ' d a n , Kafkas d a ğ l a r ı n a , A v r u p a o r t a l a r ı n a


v e A t l a s ü l k e l e r i n e k a d a r u z a n ı y o r d u . Ş i m d i d e a y n ı y e r l e r e

n i ç i n u z a n m a s m d ı ?

H u l â s a h e r şey in b a ş ı n d a o r d u v e s o n r a o r d u n u n s ı n ı r l a n ¬

d ı r d ı ğ ı v a t a n v a r d ı . B u v a t a n ı n t o p r a k l a r ı n ı n m ü m k ü n o l d u ğ u

k a d a r ç o k v e g e n i ş o l m a s ı l â z ı m d ı . O r d u v a t a n ı n b e k ç i s i y d i .

O n u n a y a k b a s t ı ğ ı h e r y e r v a t a n o l u y o r d u . M i l l e t , b u v a t a n ı n

i ç i n d e y a ş a y a n h e r k e s t i . B u m i l l e t i n b i r d i n , b i r d i l e k v e b i r

dil b i r l i ğ i o l m a s ı ş a r t d e ğ i l d i .

Z a t e n b u m i l l e t i ç i n d e h a k b i r l i ğ i d e y o k t u . H a k y a l n ı z ,

o r d u y u t e ş k i l e d e n v e o n u i d a r e , e d e n l e r i n d i . B a ş k a c e m a a t ¬

ler, b a ş k a k a v m i y e t l e r , d i n farkı, d i l e k farkı gibi şeyler, ü z e ¬

r i n d e d u r u l m a y a d e ğ m e z gibi ö ğ r e t i l i y o r d u . „

Y e m e n l i l e r , H i c a z l ı l a r , D ü r z i l e r y a h u t R u m l a r , B u l g a r l a r ,

A r n a v u t l a r d iye b i r şey y o k t u . B u n l a r ı n v a z i f e l e r i s a d e c e vergi

v e r m e k v e i t a a t e t m e k t i . E ğ e r b u n l a r verg i v e r m e z , i t a a t e t¬

m e z l e r s e , y a h u t d a k e n d i l e r i n e ayr ı h a k l a r d ü ş ü n ü r l e r s e k a n u n

a d ı n a i s y a n d e n i l i r d i . B u i s y a n l a r ı n k a n v e a t e ş i ç i n d e b a s t ı ¬

r ı l m a l a r ı l â z ı m d ı . O r d u n u n b i r vazifesi d e b u y d u .

A s k e r r ü ş t i y e s i d e r s h a n e l e r i n d e , d u v a r l a r a a s ı l a n O s m a n ¬

l ı d e v l e t i h a r i t a l a r ı n ı n ö n ü n d e d u y d u ğ u m u z d u y g u l a r t f u n l a r -

dı . V e b u h a r i t a l a r ö n ü n d e t o p l a n a n ç o c u k l a r a , b i r a z k a f a l a r ı

i ş l e y e n s u b a y h o c a l a r , d a i m a b u d u y g u l a r ı t e l k i n e d i y o r l a r d ı .

B u d u y g u l a r , b i r ç o k m e m l e k e t l e r i n , b i r ç o k m i l l e t l e r i n ç o ¬

c u k l a r ı i ç i n b e l k i d e y a d ı r g a n a c a k ş e y l e r d i . F a k a t o d e v i r d e

b i z i m i ç i n b u n l a r d a n d a h a d o ğ r u g e r ç e k l e r o l a m a z d ı . G e r ç i i le¬

r i d e a n l a y a c a k t ı k k i b u h a k i k a t l e r , o z a m a n d a O s m a n l ı t o p ¬

r a k l a r ı n d a y a ş a j ' a n h e r k e s i ç i n m ü ş t e r e k d e ğ i l d i . Ç ü n k ü R u ¬

m e l i ' d e , S u r i y e ' d e , A r a b i s t a n ' d a , h a t t a D o ğ u A n a d o l u ' d a â d e t a

d a i m î b i r i ç savaş h a y a t ı y a ş a n ı y o r d u . D e v l e t i n o r d u s u ile dev¬

l e t i t e b a a s ı h i ç d u r m a d a n b i r b i r l e r i y l e ç a r p ı ş ı y o r l a r d ı . H e r t a ¬

raf i s y a n i ç i n d e y d i . İ s y a n o l m a y a n y e r l e r d e ise k a ç a k v e y a eş¬

k ıya ç e t e l e r i d a ğ l a r ı t u t m u ş , y o l l a r ı k e s m i ş l e r d i . •

F a k a t biz evvelâ b u i s y a n l a r ı , i s y a n e d e n m i l l e t l e r i n , ırk¬

l a r ı n , d e v l e t i m i z i n i d a r e t a r z ı n d a n b ı k m a s ı ş e k l i n d e a n l a m ı -

SUYU ARAYAN ADAM 47

y o r d u k . B u b i z e b ö y l e a n l a t ı l m ı y o r d u . B u ı r k l a r ı , b u m i l l e t l e —

r i d e v l e t i n i d a r e e d e m e d i ğ i b i z i m ç e v r e m i z d e h i ç k i m s e n i n ak¬

l ı n a g e l m i y o r d u .

İ s y a n b ö l g e l e r i n d e ç a l ı ş m ı ş b a z ı s u b a y l a r ı n z a m a n z a m a n

b i z i m a s k e r r ü ş t i y e s i n e h o c a o l a r a k t a j â n e d i l d i k l e r i veya b i ¬

z i m h o c a l a r ı m ı z d a n b a z ı s u b a y l a r ı n d a i s y a n b ö l g e l e r i n e t a ¬

y i n o l u n d u k l a r ı o l u r d u . A s k e r m e k t e p l e r i n d e b i r a s k e r h o c a ¬

n ı n v a z i f e s i n d e n ayr ı l ı ş ı v e y a v a z i f e s i n e b a ş l a y ı ş ı , d a i m a b i r

k ü ç ü k m e r a s i m ş e k l i n i a l ı r d ı . H o c a n u t k u n u , n a s i h a t l a r ı m söy¬

l e r d i . O k u y u c u l a r ı n d a n b i r i s i d e sınıf n a m ı n a o n a , l û g a t l ı , t u m -

t u r a k l ı b i r c e v a p v e r i r d i . B a z ı s e v i l e n h o c a l a r ı n ayr ı l ı ş m e r a ¬

s i m l e r i n d e iki t a r a f d a g ö z y a ş l a r ı d ö k e r l e r d i .

B ü t ü n b u n u t u k l a r d a , m e r a s i m l e r d e ; i s y a n l a r d a n d a i m a

e h e m m i y e t s i z , g e ç i c i şey le r o l a r a k b a h s e d i l i r d i : B u n l a r y a b a n

c ı d e v l e t l e r e p a r a ile s a t ı l m ı ş «bazı e ş h a s ı n » ç ı k a r d ı k l a r ı h a k ¬

sız h a d i s e l e r s a y ı l ı r d ı . Asıl k u v v e t l e r ise b a ş k a d ı r d e n i l i r d i .

H a k i k a t t e d ü n y a d a iki k u v v e t ç a r p ı ş m a k t a y d ı . Bi r t a r a f t a Os¬

m a n l ı d e v l e t i , b i r t a r a f t a d a D ü v e l i - m u a z z a m a ! D ü v e l i - m u a z -

z a m a a l t ı b ü y ü k d e v l e t t i : İ n g i l t e r e , F r a n s a , İ t a l y a , A l m a n y a ,

A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n v e R u s y a . İ s y a n l a r ı b u n l a r k ı ş k ı r t ı r v e

i s y a n c ı l a r ı b u n l a r s i l â h l a n d ı r ı r d e n i l i r d i .

G e r ç i biz ç o c u k l a r ı n a r a ş m a d o ğ r u i n i l d i k ç e b u D ü v e l i - m u -

a z z a m a d e n i l e n k u d r e t i n n e o l d u ğ u o l d u k ç a d u m a n l a n ı y o r d u .

A m a a n l a d ı k l a r ı m ı z i n a n d ı ğ ı m ı z ş u y d u ki, b u D ü v e l i - m u a z z a -

m a n ı n i s t e d i ğ i h e r şey, b i z i m O s m a n l ı d e v l e t i n i n z a r a r m a y d ı .

Z a t e n b i z i m E d i r n e ' d e b i le c a d d e l e r d e n f a y t o n l a r ı i ç i n d e ge¬

ç e n D ü v e l i - m u a z z a m a k o n s o l o s l a r ı y l e , s o k a k l a r d a s ı r m a l ı elbi¬

s e l e r i i ç i n d e d o l a ş a n k o n s o l o s l u k k a v a s l a r ı n ı n b i l e , h a l k a yük¬

s e k t e n b a k a n v e b i z l e r i aşağı g ö r e n b i r h a l l e r i v a r d ı .

A s k e r m e k t e b i n i n s ı n ı f l a r ı n d a ç o c u k l a r , g ü n ü n h e m e n ya¬

r ı s ı n d a h e p b u m e s e l e l e r i k o n u ş u r d u k . H a t t a i ç i m i z d e b i r t a k ı m

a n a d a n d o ğ m a s iyas î l e r b i le v a r d ı . B u n l a r m e k t e b i n y ü k s e k sı¬

n ı f l a r ı n d a , b i l h a s s a H a r b i y e m e k t e b i n d e a ğ a b e y l e r i o l a n ç o c u k ¬

l a r d ı . O n l a r ı n a ğ ı z l a r ı n d a n e d e n s e b i z i m d a h i b i l m e d i ğ i m i z söz¬

l e r d o l a ş ı r d ı . E h , b e n d e b u s i y a s î l e r d e n b i r i y d i m !

A m a b i z i m b ü t ü n ü m i d i m i z , o r d u n u n b a ş ı o l a n p a d i ş a h -


t a y d ı . P a d i ş a h t a b ü t ü n d ü n y a y ı d u r d u r a c a k b i r k u v v e t u m u ¬

l u r d u . F a k a t n e ç a r e k i p a d i ş a h , h e r n e d e n s e k ı l ı c ı n ı b i r t ü r l ü

ç e k e m i y o r , b a y r a ğ ı n ı a ç a m ı y o r d u . Yoksa, o b i r defa b a y r a ğ ı n ı

a ç s a , o z a m a n :

- Biz n e y a p a c a ğ ı m ı z ı b i l i r i z !

d i y o r d u k . L â k i n . b u y a p ı l a c a k şey, i ş te b i r t ü r l ü y a p ı l a m ı y o r ¬

d u . İ s y a n l a r b ü y ü y o r d u . T ü r k m a h a l l e l e r i b o ş a l ı y o r d u . G i d e n -

l e r i n Y e m e n ' d e n , A r n a v u t l u k ' t a n , A r a p i ç i n d e n m e k t u p l a r ı y a

g e l i y o r , y a h i ç g e l m i y o r d u . Z a t e n b i z i m m a h a l l e h a l k ı a r a s ı n ¬

d a a s k e r e g i d e n d e l i k a n l ı l a r ı n d ö n e c e ğ i n i b e k l e m e k p e k d e alı¬

ş ı l m a m ı ş b i r ş e y d i . D ö n ü ş y a o l u r , y a o l m a z d ı . G i d e n g i d e r

v e g i d e n l e r d e n ç o k defa h a b e r g e l m e z d i . .

U z a k l a r b ö y l e k a r ı ş ı k o l d u ğ u gibi, y a k ı n l a r d a d a h a iyi

d e ğ i l d i . Ç e t e l e r , k o m i t e c i l e r , a r t ı k y o l l a r ı , g e ç i t l e r i t u t m a k l a

k a l m ı y o r d u . K a s a b a l a r ı , ş e h i r l e r i b i l e h a r a c a , k e s t i k l e r i duyu¬

l u y o r d u . H a t t a b e n ç o k d a h a k ü ç ü k k e n b i r a r a l ı k , E d i r n e ' d e

o r d u n u n , b i r B u l g a r i s y a n ı n ı n p e ş i n d e n â d e t a c e p h e y e g i d e r

gibi, b ü y ü k k u v v e t l e r l e h a r e k e t e g e ç t i ğ i n i h a y a l m e y a l h a t ı r ¬

l a r ı m ( 1 9 0 5 ) . B u h a r e k e t l e r i n a r d ı a r a s ı b i r t ü r l ü k e s i l m i ¬

y o r d u .

Z a t e n öyle a n l a ş ı l ı y o r d u k i o r d u d a d a p e k i n t i z a m yok¬

t u . Ç ü n k ü k ı ş l a l a r l a ş e h r i n a r a s ı n d a n g e ç e n T u n c a n e h r i n i n

ü s t ü n d e k i S a r a ç h a n e k ö p r ü s ü n ü n b a ş ı n a , k ı ş l a d a k i a s k e r l e r iki¬

d e b i r d e s i l â h ç a t a r l a r d ı . Y a n i b u k ö p r ü y ü k e s i p , s a b a h kışla¬

l a r a g e ç e c e k o l a n z a b i t l e r i n i , k u m a n d a n l a r ı n ı v e y a o r d u ku¬

m a n d a n ı n ı g e ç i r m e z l e r d i . B u n u n m a n a s ı t e r h i s i s t e m e k d e ¬

m e k t i .

B u hafif t e r t i p a s k e r î i s y a n evvelâ n a s i h a t l e , d u a l a r l a gi¬

d e r i l m e y e ç a l ı ş ı l d ı . F a k a t h e r k e s b i l i r d i ki , a s k e r d i r e t e c e k v e

k u m a n d a n t e l g r a f h a n e y e k o ş u p s a r a y d a n , a s k e r i n t e r h i s i i ç i n

i r a d e ç ı k a r a c a k t ı r . N i t e k i m öyle o l u r d u . D a h a g ü n y a r ı y a var¬

m a d a n v e y a a k ş a m o l m a d a n k ı ş l a l a r t a r a f ı n d a n « P a d i ş a h ı m ç o k

yaşa !» d u a l a r ı i ş i t i l i r d i . B u , a s k e r l e r e t e r h i s t e z k e r e s i v e r i l e ¬

c e ğ i n e a l â m e t t i . O a k ş a m k ı ş l a l a r t a r a f ı d a v u l , z u r n a , m ı z ı k a ,

e ğ l e n c e s e s l e r i y l e ç ı n l a r d ı .

B u e ğ l e n c e l e r d e , i s y a n e d e n a s k e r l e r l e , k e n d i l e r i n e i s y a n


e d i l e n k u m a n d a n l a r , a y n ı h a l k a e t r a f ı n d a b i r b a b a e v l â t şef¬

k a t v e . m u h a b b e t i y l e k a r ş ı k a r ş ı y a o t u r u r l a r d ı . P e h l i v a n gü¬

r e ş l e r i s e y r e d e r l e r d i .

Z a t e n i ş i n b u t ü r l ü s ü , m e s e l e k o l a y h a l l e d i l m i ş o l d u ğ u i ç i n

h e m i s t a n b u l ' d a p a d i ş a h ı , h e m E d i r n e ' d e iki t a r a f ı m e m n u n

e d e r d i . Ç ü n k ü a y a k l a n a n a s k e r l e r i n k ı ş l a l a r ı b ı r a k t ı k l a r ı , ş e h r i

g e ç i p i s t a s y o n a d a y a n d ı k l a r ı , d e m i r y o l u n u k e s i p v a g o n l a r a d o ¬

l a r a k y o l l a r ı işgal e t t i k l e r i d e g ö r ü l m ü ş t ü ,

. H u l â s a , a r t ı k , h e r h a l d e b i r ş e y l e r o l m a s ı l â z ı m d ı v e bek¬

l e n e n şey, n i h a y e t o l d u . . .

2 3 t e m m u z 1908'de h ü r r i y e t i n y a h u t m e ş r u t i y e t i n i l â n ı ,

m e m l e k e t t e g a l i b a d a h a z i y a d e biz ç o c u k l a r ı n a n l a y a b i l e c e ğ i ¬

m i z b i r ş e y d i . B u i h t i l â l i a n l a y ı ş t a h a l k ı n k a v r a y ı ş ı da , g a l i b a

biz ç o c u k l a r ı n k a v r a y ı ş l a r ı n d a n i l e r i g e ç m i y o r d u . S o k a k h a r e ¬

k e t l e r i n e o h e r k e s , yaş ı n e o l u r s a o l s u n b i r ç o c u k h e y e c a n ı y l e

k a r ı ş ı y o r d u .

Z a t e n i h t i l â l i n g e t i r d i ğ i şey, d ö r t k e l i m e d e n i b a r e t t i : H ü r -

r i y e t , a d a l e t , m ü s a v a t , u h u v v e t . . .

Bir d e « k a n u n u - e s â s î » k e l i m e s i v a r d ı a m a , h a l k v e h e l e

ç o c u k l a r a r a s ı n d a , b u n u p e k a n l a y a n v e t u t a n y o k t u ( 1 ) .

E s a s e n b ü t ü n d i ğ e r k e l i m e l e r i d e n e a n l a y a n , n e d e a n l a ¬

t a n o l d u ğ u i ç i n , o n l a r a h e r k e s d i l e d i ğ i gibi m a n a v e r i y o r d u ,

T ü r k l e r , B u l g a r l a r , R u m l a r b u m a n a l a r ı d i l e d i k l e r i : gibi î k e H d i

t a r a f l a r ı n a ç e k i y o r l a r d ı . K ö ş e b a ş l a r ı n d a t ü r e y e n h a t i p l e r d e n

h e r b i r i b i r k ü r s ü veya b i r t a ş ü s t ü n e ç ı k ı p d a «Yaşasın h ü r ¬

r i y e t ! y a ş a s ı n a d a l e t ! » d e d i ğ i z a m a n b u n u s ö y l e y e n i s t e r T ü r k ,

i s t e r R u m veya B u l g a r o l s u n , h e r k e s e t r a f ı n ı a l ı y o r d u . K a l a ¬

b a l ı k l a r a l a b i l d i ğ i n e «yaşasın!» d i y e b a ğ ı r ı y o r , a l k ı ş l ı y o r l a r d ı .

F a k a t b u o l a n ş e y l e r i n m a n a s ı biz T ü r k l e r e s o r u l s a , m e ¬

selâ b e n i m m a h a l l e h a l k ı n a a n l a t t ı ğ ı m gibi ş u d e m e k t i ki : Os¬

m a n l ı d e v l e t i n e D ü v e l i - m u a z z a m a a r t ı k k a r ı ş m a y a c a k t ı . D a ğ ¬

l a r d a n , k ı r l a r d a n ç e t e c i l i k k a l k a c a k t ı . H i ç b i r y e r d e a r t ı k i s y a n

o l m a y a c a k t ı . H a t t a i ş b u n u n l a d a k a l m a y a c a k t ı . G i r i t , K a f k a s ,

B o s n a - H e r s e k g e r i a l ı n a c a k t ı ! B u l g a r p r e n s i ile K a r a d a ğ k r a l ı

b i z e verg i v e r e c e k l e r d i . H u d u t l a r t e k r a r T u n a ' y a v a r a c a k t ı !

(1) Ş u r a c ı k t a , şu k a d a r ı n ı söyleyeyim ki, n i c e ve n i c e yı l lar

s o n r a , b u h ü r r i y e t i n k ı l â b ı n ı m e m l e k e t e g e t i r e n l e r i n e n i ler i ge len¬

leriyle h e m d e a r t ı k h e r şey o l u p b i t t i k t e n v e o n l a r d a i k t i d a r d a n

devr i l ip m e m l e k e t i t e r k e t t i k t e n s o n r a g ö r ü ş t ü k l e r i m i i l e r i d e a n l a t ¬

t ı ğ ı m z a m a n g ö r e c e k s i n i z ki, o n l a r da, o z a m a n d a h i b u i ş l e r d e n

p e k fazla b i r şey a n l a m a m ı ş l a r d ı .


B u n l a r ı a n l a t ı r k e n , a n a m v e m a h a l l e k a d ı n l a r ı h a y r a n h a y ¬

r a n y ü z ü m e b a k a r l a r d ı . B e n i m y a ş ı m d a m a h a l l e k ı z l a r ı da , a r¬

t ı k b i r a z sağa sola ç e k i l e r e k b e n i sess izce s ü z e r l e r d i . A m a b u n ¬

l a r d a n b a b a m a b a h s e t t i ğ i m z a m a n , o s a d e c e s u s a r d ı . D e r i n

d e r i n d ü ş ü n ü r d ü . İ ç i n i ç e k e r v e h i ç ses ç ı k a r m a z d ı . Y a l n ı z b i r

d e f a s ı n d a o n u n . b e n g e n e b u n u t u k l a r ı ç e k e r k e n b a ş ı n ı iki ta¬

rafa s a l l a y ı p , d a l g ı n d a l g ı n , u z u n u z u n y ü z ü m e b a k t ı ğ ı n ı v e

s o n r a ağır ağır şöyle d e d i ğ i n i h a t ı r l a r ı m :

— Allah hayırlara tebdil etsin ama oğlum, devletle

oyun olmaz.

C a d d e l e r d e n ü m a y i ş l e r d e n , m a h a l l e l e r d e ş a r k ı l a r d a n , s i l â h

s e s l e r i n d e n g e ç i l m i y o r d u . H a p i s h a n e l e r i n k a p ı l a r ı a r d ı n a ka¬

d a r a ç ı l m ı ş t ı . K a t i l l e r , k o m i t e c i l e r s o k a k l a r a f ı r l a m ı ş l a r d ı . H e m

d e b u n l a r k e n d i k ı y a f e t l e r i y l e , k a l p a k l a r ı n ı y a n a e ğ e r e k göğüs¬

l e r i n d e g ü m ü ş s a a t v e t a b a n c a k o r d o n l a r ı n ı s a l l a y a r a k d o l a ş ı ¬

y o r l a r d ı . H e r k e s t a r a f ı n d a n d a b i r e r k a h r a m a n s a y ı l ı y o r l a r d ı .

S a n k i h ü r r i y e t i k a z a n a n l a r b u - e ş k ı y a y d ı .

A r t ı k b ü t ü n O s m a n l ı l a r k a r d e ş o l d u d i y o r d u k . H o c a l a r , p a ¬

p a z l a r , h a h a m l a r b i r b i r l e r i y l e k u c a k l a ş ı y o r l a r d ı . B u n l a r ı n b i ¬

r e r k o l l a r ı b i r b i r l e r i n i n o m u z l a r ı n d a , d i ğ e r e l l e r i n d e b i r e r Os¬

m a n l ı b a y r a ğ ı ile ç ı k a r ı l m ı ş r e s i m l e r i h e r t a r a f ı s ü s l ü y o r d u .

B u r e s i m l e r d e h o c a l a r b i r a z saf v e b o ş t e b e s s ü m l e r i y l e s ı r ı t ı r¬

k e n , p a p a z l a r i r i k a ş l a r ı ç a t k ı n , s ü p ü r g e k a d a r s a k a l l a r ı , b ı -

y ı k l a r ı y l e ö y l e c e s e r t ser t b a k a r l a r d ı .

B e n h i ç b i r n ü m a y i ş i k a ç ı r m a z d ı m . M e k t e p l e r z a t e n t a t i l d i .

E v i m i z d e k i k ü ç ü k o d a n ı n d u v a r ı n ı r e s i m l e r l e d o l d u r u r d u m . Şu¬

r a d a n b u r a d a n k e s i l e n , y a h u t k a r t p o s t a l c ı l a r d a n s a t ı n a l m a n

b u r e s i m l e r i n b i r k ı s m ı h ü r r i y e t k a h r a m a n l a r ı n a , b i r k ı s m ı d a

B u l g a r , R u m , S ı r p k o m i t a c ı l a r ı n a a i t t i . B i n b a ş ı E n v e r Bey, gü¬

zel , d ik b ı y ı k l a r ı , fakat ç o c u ğ u m s u s i m a s ı ile b i r e l i n i ş a k a ğ ı n a

d a y a y a r a k g ü y a b i r h a y a l e d a l m ı ş t ı . K ö t ü b i r f o t o ğ r a f h a n e n i n

o r m a n l a r ı g ö s t e r e n p e r d e s i ö n ü n d e , t a h t a d a n y a p m a k a y a l a r a

y a s l a n m ı ş o l a r a k g ö r ü n ü y o r d u . K u c a ğ ı n a m a v z e r i n i a l m ı ş t ı . F e ¬

s i n i n ü z e r i n d e b i r a y i ş l e n m i ş t i v e ü z e r i n e d e «Ya ö l ü m ! Y a h ü r ¬

r i y e t ! » d i y e y a z ı l m ı ş t ı . K o l a ğ a s ı N i y a z i B e y i n ise k a f a s ı n d a b i r


k e ç e k ü l a h v a r d ı . S a k a l ı b ıy ığ ı b i r b i r i n e k a r ı ş m ı ş t ı . Ayakla¬

r ı n d a k a b a k a l ç ı n l a r g ö r ü n ü y o r d u . K a i m k u m a ş t a n b i r avcı el¬

b i ses i g i y m i ş t i . G ö ğ s ü b a ş t a n b a ş a ç a p r a z f i şekl ik ler i ç i n d e y d i .

A y a k t a d u r u y o r v e m a v z e r i n e d a y a n ı y o r d u . «Ya h ü r r i y e t ! Y a

ö l ü m ! » o n u n k e ç e k ü l a h ı n a d a i ş l e n m i ş t i . B u k a h r a m a n ı n saf

v e yiğit b i r h a l i v a r d ı . H e l e o n u n s i l â h l ı a r k a d a ş l a r ı a r a s ı n d a

v e ö n ü n d e m e ş h u r geyiği d u r d u ğ u h a l d e ç ı k a r ı l m ı ş b i r r e s m î

v a r d ı ki, n e k a d a r b a s ı l s a h e m e n s a t ı l ı r b i t e r d i .

B u l g a r , S ı r p , R u m k a p t a n l a r ı n a , v o y v o d a l a r ı n a , ç e t e b a ş ı -

l a r ı n a g e l i n c e , b u n l a r ı n ü z e r i n d e y a l n ı z b i r c e b e l t o p u e k s i k t i .

K i m i s i k a l p a ğ ı n ı y a n a e ğ e r e k s i l â h ı n ı d i z i n e d a y a m ı ş v e b i r

s a n d a l y e y e b a c a k b a c a k ü s t ü n e k u r u l m u ş t u . K i m i s i d e ayak¬

t a y d ı . Y a h u t b i r a ğ a c a , b i r k a y a y a y a s l a n m ı ş , b i r p ı n a r b a ş ı n a

ç ö k m ü ş g ö r ü n ü r l e r d i . H e p s i n d e f i şek l ik ler ç a p r a z d ı . H e p s i n i n

g ö ğ s ü n d e g ü m ü ş s a a t k o r d o n l a r ı d iz i d iz i s a r k ı y o r d u . T a b a n ¬

c a l a r , k a m a l a r k e m e r l e r e , s i l â h l ı k l a r a d i z i l m i ş t i . E f s u n kıya¬

f e t i n d e g e n ç R u m k ı z l a r ı , ç e t e c i k ı y a f e t i n d e B u l g a r , R u m k o ¬

p i l l e r i v a r d ı ki , d a y a n d ı k l a r ı s i l â h l a r b o y l a r ı n ı a ş ı y o r d u . H e p ¬

s i n i n d e k ü l a h l a r ı n a , k a l p a k l a r ı n a «Ya h ü r r i y e t ! Y a ö l ü m ! »

y a z ı l m ı ş t ı .

B ü t ü n b u n l a r h a k i k î m i y d i b i l m i y o r u m . B e l k i h a k i k i y d i ¬

ler . B e l k i d e b i r t a k ı m k u r n a z Y a h u d i k a r t p o s t a l c ı l a r , y a k a l a ¬

d ı k l a r ı y a k ı ş ı k l ı R u m , B u l g a r ç o c u k l a r ı y l e , i z b a n d u t p a l i k a r ¬

y a l a r ı g i y d i r i p , k u ş a t ı y o r l a r d ı . S o n r a b u n l a r ı n r e s i m l e r i n i n a l t¬

l a r ı n a «Apos to l k a p t a n ! Y a n k o V o y v o d a ! Ç e t e r e i s i D i m i t r i ! »

gibi i s i m l e r u y d u r a r a k p i y a s a d a t i c a r e t l e r i n e b a k ı y o r l a r d ı .

F a k a t aslı n e o l u r s a o l s u n , b e n b u n l a r ı n h e p s i n e ö n e m ve¬

r i y o r d u m . H e p s i n e i n a n ı y o r d u m . H e l e k e n d i y a ş ı m d a ç o c u k ¬

l a r ı n , b o y l a r ı n d a n b ü y ü k s i l â h l a r ı n ı b i r t a r a f a d a y a y ı p , k a m a ¬

lar , b o m b a l a r , ç a p r a z f i şek l ik le r le r e s i m l e r i n i n ç ı k a r ı l m a s ı n a

g ı p t a e d i y o r d u m . N i h a y e t b i r g ü n b e n i m d e r e s m i m ç ı k a r t ı l d ı .

Y a h u d i m a h a l l e s i n d e k i pis b i r e v i n pis k o k a n t a ş l ı ğ ı n ı n b i r

k ö ş e c i ğ i n i , g ö z l e r i ç a p a k l ı b i r Y a h u d i , fo toğra f a t ö l y e s i h a l i n e

g e t i r m i ş t i . A r k a d a k i k ü ç ü c ü k p e r d e d e , g ü y a m u h a r e b e d e s ü n ¬

g ü h ü c u m u y a p a n a s k e r l e r i m i z g ö r ü n ü y o r d u . Ö n d e ayb y ı l d ı z l ı

b i r b a y r a k d a l g a l a n m a k t a y d ı . B e n i b u n u n ö n ü n d e d u r d u r d u l a r .


E l i m e d e t a h t a b i r s i l â h v e r d i l e r . H a z ı r o l v a z i y e t i a l d ı m . Ya¬

n ı m d a b i r t a h t a s ü t u n a , ü z e r i n d e «Yaşasın Asker !» y a z ı l ı b i r

l e v h a d a y a d ı l a r . Y a h u d i b i r t a k ı m n u m a r a l a r y a p t ı . R e s m i m ç e ¬

k i l d i . F a k a t h e y e c a n ı m d a n o k a d a r t i t r e d i m ki, s o n r a b u r e s ¬

m i a l d ı ğ ı m z a m a n y ü z ü m s e ç i l m i y o r v e g ö z l e r i m g ö r ü l e m i ¬

y o r d u . . .

A m a d a h a s o n r a i ş i m b i r a z d a h a y o l u n a g i r d i . Bir g ü n

a ğ a b e y i m i s t a n b u l ' d a n , i ç i n e t e k s a ç m a k o n u l u p a t ı l a n k ü ç ü k

b i r t ü f e k g e t i r d i . K ı y a f e t i m h e m e n g ü n ü n m o d a s ı n a u y d u r u l -

d u . B a ş ı m a ü s t ü n d e y a z ı l a r o l a n b i r k e ç e k ü l a h b u l d u l a r . Ayak¬

l a r ı m a , ü z e r i n d e ç a p r a z k a y t a n l ı b e y a z k e ç e t o z l u k l a r a l ı n d ı .

A r t ı k b e n d e b i r k o m i t a c ı , y a h u t d a b i r k a h r a m a n s a y ı l ı r d ı m .

O s ı r a l a r d a k e ç e k ü l a h v e k e ç e k a l ç ı n l a r , h a l k ı n v e a s k e r i n b i r

n e v i m ü ş t e r e k k ıya fe t i h a l i n e g e l m i ş t i .

F a k a t b u h ü r r i y e t s a r h o ş l u ğ u u z u n s ü r m e d i . B u g ü z e l h a ¬

yal â l e m i n e ilk i h a n e t e d e n , evvelâ p a d i ş a h ı n k e n d i s i o l d u .

Bir g ü n i s t a n b u l ' d a , b ü t ü n b u y e n i l i k l e r e k a r ş ı , p a d i ş a h ı n kış¬

k ı r t t ı ğ ı n ı s ö y l e d i k l e r i - b i r a s k e r a y a k l a n m a s ı ç ı k t ı ğ ı h a b e r i

E d i r n e ' d e b o m b a gibi p a t l a d ı (31 m a r t 1908).-

B i z i m ş e h i r d e m a h a l l e l e r ş i m d i g e n e b o ş a l ı y o r d u . F a k a t

b u sefer i s t a n b u l ü s t ü n e . . . A ğ a b e y l e r i m i n ikisi d e g ö n ü l l ü t a -

b u r l a r ı y l e h a r e k e t e t t i l e r . B ü y ü ğ ü h a s t a b i r s u b a y d ı . F a k a t

S u l t a n H a m i t ' i n k i n d a r b i r d ü ş m a n ı y d ı . O n d a n d a i m a « ş e y t a n

H a m i t » diye b a h s e d e r d i . A m a , b u n u b a b a m a d u y u r m a z d ı . Ba¬

b a m p a d i ş a h h a k k ı n d a i l e r i g e r i - s ö z s ö y l e n m e s i n i , h a t t a o n u n

r e s m i n i n e l l e r d e d o l a ş m a s ı n ı b i le h o ş g ö r m e z d i . O p a d i ş a h ı ,

m i l l e t i n b ü y ü ğ ü s a y a r d ı . B ü t ü n b ü y ü k l e r gibi " o n a d a . i ç t e n

g e l e n , s a m i m î v e saygılı b i r i t a a t i v a r d ı .

E d i r n e ' d e n g ö n ü l l ü t a b u r l a r ı h a r e k e t e d e r k e n i h t i y a r l a r , ç o ¬

c u k l a r , h a t t a k a d ı n l a r b i le b u o r d u y a k a t ı l m a k i s t i y o r l a r d ı .

G i d e n l e r i n d e b a y r a k l a r ı n d a «Ya h ü r r i y e t ! Y a ö l ü m ! » yazı¬

l ıydı . F a k a t ş i m d i h e r n e d e n s e b u s ö z l e r R u m , B u l g a r v a t a n ¬

d a ş l a r ı m ı z ı n k a l p a k l a r ı n d a n s i l i n m i ş t i . P a p a z l a r , ç e t e c i l e r , k a p -


t a n l a r , v o y v o d a l a r , h u l â s a R u m , B u l g a r eşkıyası k e n d i l e r i n i a r

t ı k k e n a r a ç e k m i ş l e r d i , i s t a n b u l ' a , h ü r r i y e t i k u r t a r m a k i ç i n

h a r e k e t e d e n o r d u y a b u n l a r k a t ı l m a d ı l a r . B u n u n ü z e r i n e , h ü r

r i y e t i n g e t i r d i ğ i d ö r t k e l i m e d e n evvelâ u h u v v e t y a n i k a r d e ş

lik k e l i m e s i k e n d i k e n d i n e o r t a d a n k a l k t ı , u n u t u l d u . S o n r a d a

a d a l e t , m ü s a v a t k e l i m e l e r i h e r n e d e n s e eskisi k a d a r s ö y l e n -

m e m e y e b a ş l a d ı . O r t a d a y a l n ı z h ü r r i y e t lafı k a l d ı . Ü z e r l e r i n e

«Ya h ü r r i y e t ! Y a ö l ü m ! » yaz ı l ı b a y r a k l a r g e n e ş u r a d a b u r a d a

g ö r ü l ü y o r d u a m a T a n r ı , i m p a r a t o r l u ğ u n k a d e r i n e h ü r r i y e t i d e

ğil, a r t ı k g a l i b a ö l ü m ü m ü n a s i p g ö r m ü ş t ü . . .

A n l a ş ı l a m a y a n , s ı rr ı ç ö z ü l e m e y e n b i r s ıra o l a y l a r h ı z l a b i r

b i r i n i k o v a l a m a y a b a ş l a d ı l a r . G i r i t . T u n a e y a l e t l e r i , B o s n a - H e r -

sek ger i a l ı n a m a d ı k t a n b a ş k a , k i m s e d a h a n e o l d u ğ u n u a n l a

m a y a v a k i t k a l m a d a n , O s m a n l ı Afrika'sı ( T r a b l u s g a r p - B i n g a -

zi) ile Ege a d a l a r ı d a e l d e n ç ı k t ı ( 1 9 1 1 ) . İ t a l y a , L i b y a ile b i z i m

A k d e n i z a d a l a r ı n a o t u r d u . Vakıa T r a b l u s s a h i l l e r i n i n b a z ı k a

s a b a l a r ı e t r a f ı n d a b i r s ü r e b i r t a k ı m ç a r p ı ş m a l a r o l d u . E n v e r

bey, b u sefer b a ş ı n d a E n v e r i y e v e eli b e l i n i n k e m e r i n d e k i t a

b a n c a s ı n d a , y a h u t d a b i r B e d e v i k ı y a f e t i n d e , r e s i m l e r d e g ö r ü n

d ü . F a k a t i m p a r a t o r l u k l a a r a s ı n d a h i ç b i r b a ğ l a n t ı o l m a y a n ,

clal ıa d o ğ r u s u o r a y a h i ç b i r şey v e r e m e d i ğ i m i z , o r a d a n d a h i ç

b i r şey a l a m a d ı ğ ı m ı z i ç i n z a t e n b i z i m o l m a y a n b i r m e m l e k e t i n

k a d e r i ü s t ü n d e h i ç b i r değ i ş ik l ik y a p ı l a m a d ı . L i b y a g i t t i .

i s y a n l a r ise h e r t a r a f t a ö y l e s i n e y a y ı l d ı , ö y l e s i n e g e n i ş l e ¬

d i ki, Y e m e n , H a v r a n , A r n a v u t l u k , D e r s i m , h ü k ü m e t i n e l i n d e

m i y o k s a deği l m i b i r z a m a n b e l l i o l m a d ı . D a ğ l a r d a , k ı r l a r d a

y o l l a r g e n e k e s i l d i . H a t t a b u sefer A n a d o l u ' d a b i le e ş k ı y a n ı n

ü z e r i n e t a b u r l a r , a l a y l a r sevk e t m e k l â z ı m g e l d i .

B i z i m k e n a r m a h a l l e , b ü t ü n T ü r k k ö y l e r i v e ş e h i r l e r i g i

bi , g e n e d u r m a d a n b o ş a l ı y o r d u . N i h a y e t b i r g ü n B a l k a n H a r

b i p a t l a y ı p d a i m p a r a t o r l u k o r d u l a r ı , o z a m a n a k a d a r , ö y l e s i n e

h a k i r g ö r ü l e n B a l k a n o r d u l a r ı ö n ü n d e b ü t ü n O s m a n l ı Avru-

p a s ı ' n ı b ı r a k ı n c a , a r t ı k h e r şey b e l l i o l d u .


B u yıkı l ı ş , a r t ı k , s a d e c e b i r d e v l e t i n m a ğ l û b i y e t i d e ğ i l d i .

M e s n e t s i z b i r h a y a l i n s o n a e r i ş i y d i . Bi r r u h u n , b i r z i h n i y e t i n

t a m a m e n ç ö k ü ş ü y d ü . Bi r m a s a l , b i r i m p a r a t o r l u k m a s a l ı s o n a

e r i y o r d u . M e ğ e r b i z i m s a l t a n a t z a n n e t t i ğ i m i z şey, s a d e c e b i r

gaflet u y k u s u y m u ş .

Bir d e v l e t v e b i r z i h n i y e t o l a r a k i m p a r a t o r l u k , d a h a ci¬

h a n h a r b i n d e n ö n c e v e B a l k a n y e n i l g i s i y l e z a t e n s o n a e r m i ş

o l u y o r d u . . .

Ergenekon

3

B a l k a n h a r b i n i n g e t i r d i ğ i ç ö k ü n t ü t a m d ı . B u sefer O s m a n l ı

A v r u p a ' s ı v i l â y e t l e r i n d e k i T ü r k l e r , h a t t a göç e t m e y e b i l e va¬

ki t b u l a m a m ı ş t ı . B a s k ı n l a r , y a ğ m a l a r v e t o p t a n ö l d ü r m e l e r ,

i ç i n d e a m a n s ı z b i r tasfiye b a ş l a d ı . V e b u tasfiye k e s i n o l d u .

U m u m î b o z g u n d a n b i r s ü r e s o n r a , A v r u p a T ü r k i y e ' s i n i n

ü ç n o k t a s ı n d a , h â l â d ö ğ ü ş e n ü ç k a l e , b e l k i h a r p t a r i h i n i n e n

s o n k a l e s a v a ş l a r ı n ı y a p a r a k b i r e r b i r e r d ü ş t ü l e r . E d i r n e ka¬

lesi b u n l a r d a n b i r i y d i . B ü y ü k a ğ a b e y i m b i r a z ö n c e ö l m ü ş t ü .

K ü ç ü ğ ü b u k a l e y e k a p a n a n o r d u d a s u b a y d ı . Biz ç o c u k l a r ı is¬

t a n b u l ' a g ö n d e r d i l e r , i s t a n b u l l i m a n ı , y a b a n c ı g e m i l e r i y l e t ık¬

l ı m t ı k l ı m d o l u y d u .

D ü v e l i - m u a z z a m a b u sefer d e k ı l ı c ı n ı t e r a z i y e k o y d u v e

g e n e O s m a n l ı d e v l e t i n i n a l e y h i n e k o y d u . H a r p b a ş l a r k e n :

— Harbin neticesi ne olursa olsun Balkanlarda statü

ko bozulmayacaktır,

d e m i ş l e r d i a m a , h a r b i n s o n u n d a b u s t a t ü k o , k e s i n o l a r a k v e

e b e d i y e n h e m d e b i z i m a l e y h i m i z e b o z u l d u .

B ü t ü n b u n l a r o z a m a n v e h e l e y e n i y e t i ş e n v e ilk g e n ç l i k

ç a ğ l a r ı n ı y a ş a y a n T ü r k ç o c u k l a r ı i ç i n b e k l e n m e d i k ş e y l e r d i .

B e n d e b u ç o c u k l a r d a n b i r i y d i m . B i z l e r , b u n e t i c e i ç i n h a z ı r ¬

l a n m a m ı ş t ı k . Biz , b i r t a k ı m a d ı b e l i r s i z h a y a l d a ğ l a r ı a r d ı n d a n

d o ğ a c a k b a ş k a t ü r l ü s a b a h l a r ı n r ü y a s ı n ı g ö r ü y o r d u k . Biz, fe¬

t i h l e r , z a f e r l e r , g e n i ş l e m e l e r , ş a n l a r v e n i h a y e t b i r c i h a n g i r ¬

lik i ç i n h a z ı r l a n ı y o r d u k .

H a l b u k i s o ğ u k v e k a r a b i r h a k i k a t l e iş te k a r ş ı k a r ş ı y a y -

dik. B u h a k i k a t i a n l a m a k t a y s a h a k i k a t t e n z o r l u k ç e k i y o r d u k .

D e m e k k î b i z i m b i l m e d i ğ i m i z , a n l a m a d ı ğ ı m ı z b i r ş e y l e r

. a r d ı . V e ş i m d i b ü ç ı p l a k h a k i k a t e a l ı ş m a k , g e r ç e k l e r i o l d u ğ u

r lb i b i l m e k v e g ö r m e k l â z ı m g e l i y o r d u . . .


O g ü n e k a d a r d e m e k k i b i r h a y a l â l e m i n d e y a ş a m ı ş t ı k .

B ü t ü n i n a n d ı ğ ı m ı z şey le r d e m e k k i b i r v e h i m d i . B u i m p a r a ¬

t o r l u k a s l ı n d a b e l k i ç o k t a n ö l m ü ş t ü . Biz o n u b e l k i d e s a d e c e ,

v e h i m i m i z l e y a ş a t m ı ş t ı k . Ş u k a y b o l a n O s m a n l ı Afrikası, b e l

k i h i ç b i r z a m a n b i z i m o l m a m ı ş t ı . Ş u O s m a n l ı A v r u p a s ı , b e l k i

ç o k t a n b e r i a r t ı k b i z i m s a y ı l a m a z d ı . G i r i t , Şark î R u m e l i , Tu—

n a e y a l e t l e r i o l a n B o s n a - H e r s e k , d e m e k k i ç o k t a n b i z i m i ç i n

a r t ı k t a r i h e k a r ı ş m ı ş t ı .

Y a Asya T ü r k i y e ' s i . . . F a k a t o n u n ü s t ü n d e d e T ü r k , A r a p ,

K ü r t , E r m e n i gibi a y r ı l ı k l a r y o k m u y d u ? B ü t ü n ş u A r a b i s t a n ' a

b i z , n a s ı l «bizim!» d i y e b i l i r d i k ki, o r a l a r d a , a s ı r l a r d a n b e r i is¬

raf e d i l e n k a n ı m ı z d a n b a ş k a b i z i m o l a n h i ç b i r şey y o k t u .

H e l e p a d i ş a h , h e l e s a r a y ! B u f ı r t ı n a l a r i ç i n d e o , y a n m a ¬

d a n , y ı k ı l m a d a n b i le b i r s a b u n k ö p ü ğ ü gibi s ö n m ü ş , g i t m i ş t i .

Y a A n a d o l u ? . . D e v l e t i n b ü t ü n t o p r a k l a r ı i ç i n d e b e l k i t e k

t e m e l o l a n , fakat b u d e v l e t i i d a r e e d e n l e r i n h i ç b i l m e d i k l e r i ,

h i ç b e n i m s e m e d i k l e r i b i r y e r v a r s a , o d a A n a d o l u ' y d u . H a t t a

b e n i m b ü y ü d ü ğ ü m s ı n ı r ş e h r i n d e b i le A n a d o l u ' y u , y a l n ı z A n a ¬

d o l u ' n u n g ö n d e r d i ğ i a s k e r l e r d e n t a n ı r l a r d ı . B u a s k e r l e r ş e h i r

s o k a k l a r ı n ı n a l ı ş a m a d ı k l a r ı k a l a b a l ı ğ ı n a k a r ı ş m a k t a n k o r k a r a k ,

m a h c u p , ü r k e k , c u m a g ü n l e r i b ü y ü k c a m i l e r i n a v l u l a r ı n a d o ¬

l a r l a r d ı . O r t a l ı ğ ı y a y g a r a y a b o ğ a n k e b a p ç ı l a r ı n , b ö r e k ç i l e r i n

s e s l e r i a r a s ı n d a n :

- D ö r d ü n c ü o r d u d a n v â m ı (var m ı ) . Sivaslı v â m ı ? A n -

g a r a l ı v â m ı ? diye b a ğ ı r a b a ğ ı r a h e m ş e r i a r a r l a r d ı . Biz ç o c u k ¬

l a r o n l a r ı n e t r a f ı n ı a l ı r e ğ l e n i r d i k . G ü l ü ş ü r d ü k . R u m e l i ' d e , A n a ¬

d o l u d e y i n c e a k l a , d a i m a b u ü r k e k a s k e r l e r l e , k ı t l ı k , fakir l ik,

e ş k ı y a l ı k g e l i r d i . . .

H a y ı r , A n a d o l u , R u m e l i ç o c u k l a r ı n ı n h a y a l l e r i n i d o l d u r a ¬

c a k b i r y e r d e ğ i l d i . B i z i m h a y a l i m i z , o g ü n l e r e k a d a r , T u n a ' d a

K a f k a s y a ' d a , A f r i k a ' d a , H i n t k a p ı l a r ı n d a d o l a ş m ı ş t ı . B i z i m ka¬

f a l a r ı m ı z d a y a ş a t ı ğ ı m ı z r ü y a , b i r c i h a n h â k i m i y e t i y d i . H e r b i ¬

r i m i z b i r c i h a n g i r o l a c a k t ı k . İ s k e n d e r gibi, Yavuz gibi, N a p o l -

y o n g i b i .

F a k a t n e ç a r e k i a r t ı k , h e r şey b i t m i ş t i . O r d u l a r ç ö k m ü ş ,

s ı n ı r l a r ç ö z ü l m ü ş t ü . S a r a y b i r h i ç t i . İ h t i l â l i n o k a d a r g ü r ü l -


".ivla g e t i r i l d i ğ i ş e y l e r d e n o r t a d a , b i r h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı n d a n b a ş -

b i r şey k a l m a m ı ş t ı . B u g ö r ü l m e m i ş h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı y l e , m a ¬

n e v i y a t ' b o z u k l u ğ u i ç i n d e m e m l e k e t , s o n d a k i k a l a r ı m y a ş ı y o r

r . b i y d i . Ç o c u k l u ğ u m d a b i z e m i s a f i r g e l e n ş o m ağız l ı h o c a h a -

r u m m h a b e r v e r d i ğ i şey ler , g a l i b a d o ğ r u ç ı k ı y o r d u : E v v e l i Ş a m ,

â h ı r ı Ş a m !

B i r a z o r t a l ı k d u r u l u p d a b i r a z ' ü m i t , b i r a z c e s a r e t v e r e n

b i r k a ç o l a y b i r b i r i n i k o v a l a y ı n c a ilk r e a k s i y o n , r u h l a r ı s a r a n

b i r i n t i k a m d u y g u s u o l d u . B u d u y g u , u ğ r a d ı ğ ı m ı z f e l â k e t t e n ,

h a t t a A l l a h ı b i l e m e s u l t u t a c a k k a d a r k u v v e t l i y d i . O n a :

— Ey Bulgar vahşet ve canavarlığının en büyük amili!

d i y e c e k k a d a r a z g ı n d ı . B u p a r ç a , asi v e k ı z g ı n b i r ş a r k ı n ı n ,

b i r p a r ç a s ı y d ı . B u ş a r k ı b ü t ü n m e k t e p l e r d e o k u t u l u y o r d u . İ n ¬

t i k a m d u y g u s u b e l k i y a p ı c ı b i r şey d e ğ i l d i r . F a k a t b u d u y g u

o z a m a n , y e n i b i r ş e y l e r ü m i t e t m e k i ç i n r u h l a r ı b e s l e y e b i l i ¬

y o r d u .

N i t e k i m o l a y l a r ç a b u k g e l i ş t i . Biz i y e n e n B a l k a n d e v l e t ¬

l e r i n i n a r a l a r ı n a b i r t a k ı m a n l a ş m a z l ı k l a r g i r i n c e , i s t i l â o r d u ¬

l a r ı n ı n i s t a n b u l k a p ı l a r ı n d a n ç e k i l i ş i , E d i r n e ' n i n g e r i a l m ı ş ı ,

T ü r k l e r ü z e r i n d e b ü y ü k b i r t e s i r y a r a t t ı .

D e m e k , b e l k i d e h e r şey h e n ü z k a y b o l m a m ı ş t ı . H a v a d a

y e n i b i r ş e y l e r e s i y o r d u . G e r ç i g e n i ş b i r v a t a n p a r ç a s ı kay¬

b o l m u ş t u . K a l a n v a t a n t o p r a k l a r ı n m s a , k a r ı ş ı k v e gevşek b i r

k a l a b a l ı ğ ı b a r ı n d ı r d ı ğ ı a n l a ş ı l ı y o r d u . B u kof k a l a b a l ı ğ ı t e ş k i l

e d e n b i r s ü r ü y a b a n c ı ı r k l a r , m i l l i y e t l e r , a r t ı k a y r ı a y r ı k e n d i

i s t i k l â l d a v a l a r ı n ı o r t a y a a t ı y o r l a r d ı .

F a k a t b ü t ü n b u k a r ı ş ı k l ı k l a r i ç i n d e , b i z i i n s a n l a r ı n kafa¬

l a r ı n d a y e n i b i r a n l a y ı ş d o ğ u y o r d u . B u , y e n i b i r v a t a n , y e n i

b i r m i l l e t a n l a y ı ş ı d ı r . B u y e n i a n l a y ı ş a g ö r e v a t a n , a r t ı k s a d e ¬

c e d e v l e t i n s ı n ı r l a n d ı r d ı ğ ı t o p r a k l a r d e m e k d e ğ i l d i . Y a n i va¬

t a n , s a d e c e o r d u n u n h â k i m o l d u ğ u y e r d e m e k d e ğ i l d i . H e m d e

asıl o l a n v a t a n değ i l m i l l e t t i ! M i l l e t ; d i l l e r i , d i l e k l e r i , ı r k l a r ı

b i r o l a n i n s a n l a r ı n t a r i h î t o p l u l u ğ u d u r d e n i l i y o r d u .

M a d e m k i eski O s m a n l ı k a l a b a l ı ğ ı n ı t e ş k i l e d e n m i l l e t l e r -


d e n h e r b i r i a r t ı k k e n d i b e n l i ğ i n e d ö n ü y o r d u . O h a l d e b u m i l

l e t l e r a r a s ı n d a T ü r k o l a n k ü t l e i ç i n d e b i r mil l î r u h , b i r mil l î

b e n l i k d u y g u s u l â z ı m d ı . B u b i r k e n d i n e d ö n ü ş v e k e n d i n i b u ¬

luş d e m e k t i .

B u n u n ü z e r i n e , b a z ı k ü l t ü r h a r e k e t l e r i b a ş l a d ı . Bi r şey ler

a r a y a n v e b i r ş e y l e r e m u h t a ç o l a n g e n ç r u h l a r i ç i n b u h a r e

k e t l e r b ü y ü k b i r d e ğ e r t a ş ı y o r d u . B e n i m i ç i m d e d e b u g e n ç

r u h l a r d a n b i r i y a ş ı y o r d u . . G e r ç i biz evvelce d e T ü r k t ü k . F a

k a t k e n d i m i z e T ü r k d i y e m e z d i k . T ü r k sözü, b i r ç o k ı r k l a r ı , k a

v i m l e r i b i r l e ş t i r e n b i r i m p a r a t o r l u k t a , b i r k a v m i n d i ğ e r l e r i ü s

t ü n d e t a h a k k ü m ü n ü h a t ı r l a t ı r v e o n l a r ı g ü c e n d i r i r diye d ü ş ü ¬

n ü l ü y o r d u .

H a l b u k i b u i m p a r a t o r l u k t a y a ş a y a n d i ğ e r ı r k l a r ı n , d i ğ e r

m i l l e t l e r i n h e p s i k e n d i l e r i n i , k e n d i m i l l e t l e r i n i n a d i y l e t a n ı r

v e öyle a n a r l a r d ı . B e n i m o k u d u ğ u m a s k e r m e k t e b i n e Y e m e n "

d e n , K ü r d i s t a n d a n , veya s a r a y l a h ı s ı m a k r a b a o l a n Ç e r k e ş k ö y

l e r i n d e n g e t i r i l e n i m t i y a z l ı ç o c u k l a r , h e p m i l l i y e t l e r i y l e ö ğ ü -

n ü ı i e r d i . Bize j a ı k a r d a n b a k a r l a r d ı .

F a k a t biz T ü r k l e r , k e n d i m i z i a n l a t m a k i ç i n ırk h ü v i y e t i

m i z i h i ç b i r z a m a n d i le g e t i r e m e z d i k . I r k ı m ı z ı d a b i l m e z , y a

i n k â r e d e r d i k . M i l l e t i m i z i n a d ı g e ç m e k l â z ı m geldiğ i z a m a n

k e n d i m i z e s a d e c e :

- O s m a n l ı !

d e r , g e ç e r d i k . H a t t a d i l i m i z i n a d ı b i le T ü r k ç e deği l , O s m a n l ı -

c a y d ı . T a r i h i m i z i n d e O s m a n l ı t a r i h i o l d u ğ u gibi. R e d d e d i l e n ,

i n k â r e d i l e n T ü r k a d ı n a k i m s e n i n s a h i p ç ı k m a m a s ı i ç i n h e r

t e d b i r a l ı n m ı ş t ı . U m u m î k a n a a t e g ö r e T ü r k , k a b a , g ö r g ü s ü z

v e k a b i l i y e t s i z b i r v a r l ı k t ı .

B u aşağı g ö r ü l e n v a r l ı ğ ı n , b i r g ü n b ü t ü n b u b i l i n e n l e r d e n

b a ş k a t ü r l ü b i r ç e h r e ile o r t a y a k o n u l u s u n u b e n evvelâ b i r

d e r g i d e g ö r d ü m . D a h a B a l k a n h a r b i n d e n ö n c e k i g ü n l e r d e y d i .

B u d e r g i d e b i r « ü z ü m c ü » n ü n h i k â y e s i n i o k u d u m ( 1 ) . B u ü z ü m

c ü s o k a k l a r d a d a l g a d a l g a u ğ u l t u l a r y a r a t a r a k :

ıl.) T ü r k Yurdu m e c m u a s ı . H i k â y e y i y a z a n : A h m e t H i k m e t

M ü f t ü o ğ l u .


- Ç a v u ş ü z ü m ü , ç a v u u u u ş . .

d iye b a ğ ı r d ı ğ ı z a m a n s e s i n d e , h i k a y e c i n i n y a z d ı ğ ı n a g ö r e , e s

k i k a l e b u r ç l a r ı n d a a t ı l a n n a r a l a r di le g e l i y o r d u . B u ses, b i r

z a m a n ü l k e l e r i f e t h e d e n s ü v a r i l e r i n g ü r ü l t ü l e r i gibi b a m b a ş k a ,

i n s a n ı s a r a n b i r ş e k i l d e t a s v i r o l u n u y o r d u .

B u h i k â y e d e k i ü z ü m c ü , t e z g â h b a ş l a r ı n d a m ü ş t e r i l e r i n e

b i n b i r dil d ö k ü p d a l a v e r e ç e v i r e n R u m , E r m e n i b e z i r g a n l a r ı n

d a n b a ş k a b i r i n s a n d ı . B u i n s a n , y ü k s e k b i r s o y d a n v e e r k e k

b i r v a r l ı k t ı . . .

B e n ü z ü m c ü n ü n h i k â y e s i n i ilk o k u d u ğ u m z a m a n , b u h i

k â y e n i n d e r i n t e s i r i a l t ı n d a k a l d ı m . D e r i n d ü ş ü n c e l e r e d a l d ı m .

B u h i k â y e n i n b a s ı l d ı ğ ı m e c m u a , d i ğ e r m e s e l e l e r i d e b a ş k a t ü r

l ü a l ı y o r d u . B u m e c m u a y a g ö r e b i l i n m e y e n , fakat b ü y ü k b i r

T ü r k m i l l e t i v a r d ı . B u m i l l e t i n t a r i h i , O s m a n G a z i ' n i n ç a d ı r

k u r d u ğ u S ö ğ ü t , y a h u t D o m a n i ç y a y l a s ı n d a n b a ş l a m ı y o r d u . M i l ¬

l e t i n ilk v a r l ı ğ ı d a ü ç yüz ç a d ı r h a l k ı n d a n i b a r e t d e ğ i l d i . B u

m i l l e t i n v a t a n ı , O s m a n l ı d e v l e t i n i n s ı n ı r l a d ı ğ ı y e r l e r d e n b i l e

b ü y ü k t ü . O n u n v a t a n ı T ü r k m i l l e t i n i n y a ş a d ı ğ ı h e r y e r d i . G e r ¬

ç i b u v a t a n b ö l ü n m ü ş t ü . P a r ç a l a n m ı ş t ı . M i l l e t y e r y e r e s i r d i .

F a k a t :

- T a r i h b i r l i ğ i ,

• - D i l b i r l i ğ i ,

- D i l e k b i r l i ğ i ,

o l u n c a , o n u n b i r g ü n k u r t u l m a s ı , k a l k ı n m a s ı v e k e n d i t o p r a k ¬

l a r ı ü s t ü n d e k e n d i s a l t a n a t ı n ı k u r m a s ı m u k a d d e r d i r d e n i l i y o r ¬

d u . Ç ü n k ü b u y e n i g ö r ü ş e g ö r e , a s l o l a n m i l l e t t i . V a t a n , b u mil¬

l e t i n y a ş a d ı ğ ı h e r y e r d i . H a n g i t a h t v e h a n g i b a y r a k a l t ı n d a

o l u r s a o l s u n b u v a t a n ı n b i r d e a d ı v a r d ı : T u r a n . . .

B u ses b a ş k a v e b e k l e n m e y e n b i r ses t i . B a l k a n y e n i l g i ¬

s i n d e n s o n r a , m e m l e k e t i n a z ç o k o k u m u ş g e n ç n e s l i n i n g ö r ü ş ,

a n l a y ı ş u f k u n d a b i r u y a r ı c ı s a b a h r ü z g â r ı gibi e s t i .

B u ses, h a t t a s a d e c e b i r t e s e l l i g ö r ü ş ü b i l e olsa, o n e s i l o n a

m u h t a ç t ı . Ç ü n k ü b u ses b i z e m a ğ l û b i y e t i n h a y s i y e t k ı r ı c ı r u h


s e f a l e t i n i u n u t t u r a n , b i z i a ş a ğ ı l ı k d u y g u l a r ı n d a n k u r t a r a n , gün—

l ü k h a y a t k a y g ı l a r ı n ı h o r g ö s t e r e n v e k a f a l a r a ü m i t , h a y a l

e n g i n l i k l e r i v e r e n b i r ş e y d i . Y e n i , g e n i ş u f u k l a r a ç ı y o r d u . B u

b i r k u r t u l u ş ü m i d i y d i . B i r s ı ğ m a k , b i r s o n ç a r e y d i . B u m a ğ ¬

l û p l a r ı n d e r l e n d i ğ i , t o p l a n d ı ğ ı , y e n i f ü t u h a t i ç i n y e n i y o l l a r

b u l u p , m ı z r a k l a r ı n ı n a r a l a r l a h a v a y a k a l d ı r d ı k l a r ı b i r y e n i

Ergenekon du ( 1 ) . . .

B e n i m d e k a l b i m ş i m d i b u y e n i d u y g u l a r l a ç a r p ı y o r d u .

S a n k i a r a d ı ğ ı m b i r ş e y l e r i ş i m d i b u l m u ş g i b i y d i m . Ç ö l d e su,

a r t ı k g ö r ü n m ü ş t ü :

— Öyle ya, diyordum, Osmanlılık; seferleri artık sona er

miş bir çürük tekne olabilir. Fakat biz sadece Osmanlı

değiliz ki. Biz Osmanlı olmadan evvel Türktük. Bugün

de Türküz. Kaybolmakta olan sadece Osmanlı vatanıdır.

Halbuki Türkün vatanı işte dünyayı kaplıyor. Çünkü,

Türkün yaşadığı her yer, hangi bayrak altında olursa

olsun Türkün vatanıdır. Bu vatanın sınırları Tuna'dan,

Meriç'ten, Altaylara, Çin şeddine, hatta Sarı denize ka¬

dar uzanıyor. Arap çöllerinden ve Himalayalardan Ku—

zey Buz denizine kadar uzanıyor. Buraları kimin elinde

olursa olsun Türkün vatanıdır. Hem şimdi aslımızı, da

ha gerilere ulaştırmakla yeni kahramanlar kazanıyoruz:

Oğuz Han, Bilge Kağan, Cengiz Han, Timurlenk* Babür

Han ve daha niceleri...

B u d a v a , s a r s ı l m ı ş fakat a k t i f h a y a t a h e n ü z b a ş l a m a m ı ş ,

a m a o r a d a y a p a c a ğ ı b i r ş e y l e r o l d u ğ u n u s a n a n b i r d e l i k a n l ı

i ç i n , y e n i b i r ü l k ü , b i r k u r t u l u ş k a p ı s ı , h a k i k a t e n b i r y e n i E r -

g e n e k o n ' d u . . .

(1) E r g e n e k o n , efsanevî b i r y u r t . Bir y e n i d e n d o ğ u ş v e k u r t u ¬

luş t i m s a l i . B u efsaneye g ö r e v a k t i y l e T ü r k k a v m i y e n i l i y o r , dağılı¬

yor. Yalnız iki g e n ç e r k e k l e iki kız b i r d a ğ m a r k a s ı n d a , b i r kaya¬

l ığ ın i ç i n d e b o ş b i r y u r d a s ı ğ m ı y o r l a r . D ö r t yüz s e n e geç iyor . F a ¬

k a t b i r g ü n B o z k u r t g ö r ü n ü y o r . Bir ç o b a n , k u r d u ' g ö r ü y o r . K u r d u n

k a ç t ı ğ ı deliği be l l iyor . Bir d e m i r c i o c a k y a k ı p dağı de l iyor . M i l l e t

o r a d a n ç ı k a r a k h ü r r i y e t e k a v u ş u y o r .


İ n t i k a m d u y g u l a r ı B a l k a n h a y r a n l ı ğ ı , B u l g a r k o m i t e c i l e -

r i n i t a k l i t e d e r e k k o m i t e c i b i r n e s i l y e t i ş t i r m e k h e v e s l e r i , b u

y e n i i n a n c ı n y a n ı n d a k ü ç ü l d ü l e r . Ş i m d i i s t a n b u l , O s m a n l ı dev¬

l e t i n i n b a ş k e n t i o l d u ğ u i ç i n deği l , e n g ü z e l T ü r k ç e n i n k o n u ş u l ¬

d u ğ u , e n ü l k ü c ü k i t a p l a r ı n y a z ı l d ı ğ ı e n g e n i ş u f u k l a r a s e s l e n e n

y e n i b i r h a r e k e t i n m e r k e z i o l d u ğ u i ç i n b a ş k a b i r ö n e m a l d ı .

A n a d o l u ise b i r d e n sev i ld i . E s k i d e v r i n k a s v e t l i A n a d o l u ' s u

« K a b a v e g ö r g ü s ü z » T ü r k ü , a r t ı k t a r i h e k a r ı ş m ı ş t ı . Ş i m d i mi l -

l e t i n a d ı T ü r k , k o n u ş t u ğ u dil g ü z e l T ü r k ç e i d i . T ü r k l ü k , e n

şerefli b i r u l u l u k t u . V a t a n a ise a r t ı k O s m a n l ı t o p r a ğ ı değ i l T ü r k

v a t a n ı d e n i l i y o r d u .

H a n t a l s a r a y l a r ı n d a , h a n t a l v ü c u d u y l e b i r gölge h a l i n d e

y a ş a y a n p a d i ş a h ı n b i le d u r u m u d e ğ i ş m i ş t i . O d a a r t ı k T ü r k h a ¬

k a n ı o l m u ş t u . İ n s a n l a r ı n d a a d l a r ı d e ğ i ş i y o r d u : A l p l e r , T e k i n -

ler, O ğ u z l a r . B ö r t e c e n e l e r t ü r e m i ş t i .

T ü r k t a r i h i n i n s ı n ı r l a r ı b i r d e n a s ı r l a r c a g e r i l e r e u z a m ı ş t ı .

K ö k l e r i d e r i n l e r e i n m i ş t i . Ç i n l i l e r e s a l d ı k l a r ı k o r k u y l a Ç i n şed¬

d i n i y a p t ı r a n H u n l a r , K a r a H a t a y l a r , G ö k T ü r k l e r , s o n r a M o -

ğo l la r , T a t a r l a r , K ı r g ı z l a r , h a t t a F i n l e r , M a c a r l a r ş i m d i h e p s i

d e T ü r k v e b i z i m T ü r k k a r d e ş l e r i m i z o l m u ş l a r d ı . C e n g i z ' i n

H a r z e m T ü r k l e r i n i , y a h u t S e l ç u k ş e h i r l e r i h a l k ı n ı t o p t a n öl¬

d ü r ü ş ü , T i m u r l e n k ' i n A n a d o l u ' y u y a k ı p yıkışı, a r t ı k , u n u t u l m a ¬

s ı g e r e k e n b i r e r k a r d e ş kavgas ı s a y ı l ı y o r d u . O n l a r a r t ı k b i z i m

mi l l î k a h r a m a n l a r ı m ı z d ı . O n l a r ı n ç o c u k l a r ı n ı n b u l u n d u k l a r ı ü l ¬

k e l e r d e ş i m d i es ir o l a r a k y a ş a m a l a r ı n a d a fazla e h e m m i y e t ve¬

r i l m i y o r d u . Ç ü n k ü y a k ı n d a y e n i k a h r a m a n l a r ç ı k a c a k o n l a r ı

k u r t a r a c a k l a r d ı .

M e k t e p l e r , h e l e m u a l l i m m e k t e p l e r i b u y e n i h a r e k e t i n b i ¬

r e r o c a ğ ı o l m u ş l a r d ı . Ş i m d i b e n d e b i r m u a l l i m m e k t e b i n d e

o k u y o r d u m . B a l k a n h a r b i , m e m l e k e t i n k a d e r i gibi, b i z i m aile

h a y a t ı m ı z ı d a b o z m u ş t u . A n a m v e a ğ a b e y l e r i m d e n b i r i ö l m ü ş ¬

t ü . B a b a m a r t ı k ç a l ı ş m a g ü c ü n ü k a y b e t m i ş t i . O t u z b e ş yıl, yal¬

n ı z yüz k u r u ş a y l ı k l a D e r t l i B e y i n , e n i n a n ı l ı r a d a m ı o l a r a k

ç a l ı ş t ı ğ ı b a h ç e s i n d e n v e t o p r a ğ ı n d a n , h i ç b i r şeysiz a t ı l m ı ş t ı .

Ç ü n k ü a r t ı k g ö z l e r i g ö r m ü y o r d u . D i ğ e r a ğ a b e y i m d e . k ısa b i r

5


m ü d d e t s o n r a m e m l e k e t i n b a ş ı n a ç ö k e c e k B i r i n c i D ü n y a H a r ¬

b i n i n d a h a ilk ç a r p ı ş m a s ı n d a , S a r ı k a m ı ş ' t a ş e h i t d ü ş e c e ğ i Ş a r k

s ı n ı r l a r ı n a t a y i n o l u n m u ş t u .

F a k a t b e n , m u a l l i m m e k t e b i n d e y e n i m e f k u r e n i n s a r h o ¬

ş u y d u m . K a d e r i m d e k i d e ğ i ş i k l i k v e a i l e m i n dağı l ı ş ı i k i n c i p l a n ¬

d a k a l ı y o r d u . Biz ç o c u k l a r ş i m d i d e m u a l l i m m e k t e b i d e r s h a ¬

n e l e r i n i n d u v a r l a r ı n a a s ı l a n h a r i t a l a r ı n b a ş ı n a t o p l a n ı y o r d u k .

B u h a r i t a l a r ı n ü s t ü n d e y e n i T ü r k v a t a n ı n ı n s ı n ı r l a r ı n ı ç i z m e y e

ç a l ı ş ı y o r d u k . O s m a n l ı Afrika'sı, Y e m e n l e r , H i n t l e r , B o s n a - H e r -

s e k l e r a r t ı k g ö z ü m ü z e g ö r ü n m ü y o r d u . Bi r e l i m i z i B a l k a n ge¬

ç i t l e r i n i n . T u n a - M e r i ç h a v z a l a r ı n ı n ü z e r i n e k o y a r d ı k . S o n r a d i ¬

ğer e l i m i z i , K ı r ı m ' ı , K a f k a s y a ' y ı , B a ş k ı r d ı s t a n ' ı , T ü r k i s t a n ' ı sı¬

r a l a y a r a k A l t a y l a r a , Ç i n T ü r k i s t a n ı ' n a , Ç u n g a r i ' y e , A l t ı n d a ğ a

u z a t ı r d ı k :

- B u r a l a r ı h e p b i z i m !

d e r d i k . B u r a l a r ı n ı h e p biz k u r t a r a c a k t ı k . R u m e l i ' d e s ı n ı r l a r ı ¬

m ı z , g e r ç i b i z i m m e k t e b i n k a p ı s ı n d a n iki k i l o m e t r e i l e r i d e ,

E d i r n e ' n i n ş e h i r i s t a s y o n u n d a b i t i y o r d u . A m a b u b i z i m g ö z ü ¬

m ü z e g ö r ü n m ü y o r d u . B i z i m g ö z ü m ü z d ü n y a n ı n ö b ü r u c u n d a ,

K a f k a s y a ' l a r d a , T ü r k i s t a n ' l a r d a , Ç i n s m ı ı i a r m d a y d ı . O r a l a r a gi¬

d e c e k t i k . K ö y l e r e , a v u l l a r a , o b a l a r a , k o ş a c a k t ı k . E l d e asa ayak¬

t a ç a r ı k , s ı r t t a k i t a p ç a n t a l a r ı n ı A n a d o l u ' y a * A z e r b a y c a n ' a , T ü r ¬

k i s t a n ' a t a ş ı y a c a k t ı k . . .

Y a k ı n m a z i a r t ı k k a s v e t l i b i r r ü y a y d ı : H a k i k a t , y a l n ı z is¬

t i k b a l d e y d i . V e a r a d ı ğ ı m ı z su, o r a d a ö n ü m ü z d e p a r l ı y o r d u . . .

A v r u p a ' d a B i r i n c i D ü n y a H a r b i i ş te b u h a v a i ç i n d e p a t ¬

l a d ı (2 a ğ u s t o s 1914).

B e n d e a r t ı k b ir . d e l i k a n l ı s a y ı l a b i l i r d i m . M u a l l i m m e k t e b i ¬

n i n e n i l e r i ö ğ r e n c i s i y d i m . T ö r e n l e r d e , m i t i n g l e r d e , g e ç i t r e s i m ¬

l e r i n d e ya, b i r i zc i e lb ises i , y a h u t d a y a r ı a s k e r b i r m e k t e p kı¬

y a f e t i y l e h e p b e n i k o n u ş t u r u r l a r d ı . N a r i n , fakat s ı h h a t l i b i r

y a p ı l ı ş ı m y a r d ı . B a z e n m e k t e p s a h n e s i n d e , b a z e n ş e h i r m e y ¬

d a n ı n a k u r u l a n h i r k ü r s ü d e , y a h u t d a b ü y ü k b i r . s u l t a n c a -


m i i n i n a v l u s u n u d o l d u r a n k a l a b a l ı ğ a söz s ö j d e m e y e b a ş l a d ı ğ ı m

z a m a n k o l l a r ı m ı , h a y a l i m d e y a ş a t t ı ğ ı m g e n i ş v a t a n ı n , b ü y ü k

T u r a n ' m b ü t ü n u f u k l a r ı n ı k u c a k l a y a c a k m ı ş ı m gibi a ç a r d ı m .

S a n k i s ö z l e r i m i , y a l n ı z b u k ü r s ü l e r i n ö n ü n d e k i k a l a b a l ı k d e ¬

ğil, o u f u k l a r ı n i ç i n d e y a ş a y a n b ü t ü n i n s a n l a r d i n l i y o r l a r m ı ş

gibi h e y e c a n l a n ı r d ı m . . .

D e r s yılı s o n a e r i p d e m e k t e p k a p ı l a r ı n ı k a p a y ı n c a , h e ¬

m e n k ö y l e r e k o ş a r d ı m . H a r m a n m a k i n e l e r i n d e ç ı r a k l ı k , y a h u t

m a k i n i s t y a r d ı m c ı l ı ğ ı y a p a r d ı m . M a k i n e l e r d e i ş b i t i n c e d e a ş a r

y a z ı c ı l ı ğ ı n a , y a h u t k ö y k â t i p l i ğ i n e g i r e r d i m . S o n r a m e k t e p l e r

a ç ı l ı n c a y a k a d a r e ğ e r v a k i t k a l ı r s a k ö y k ö y g e z e r d i m . K ı r l a r ,

y o l l a r v e h a l k ı n k a y n a ş a n k a l a b a l ı ğ ı b e n i g i t t i k ç e s a r ı y o r d u .

K ö y k a h v e l e r i n d e , m e s c i t a v l u l a r ı n d a s a r ı k l ı h o c a l a r l a t a r t ı ş ¬

m a l a r a g i r e r d i m . Y a h u t , h a r m a n y e r l e r i n d e k ö y ç o c u k l a r ı n ı e t¬

r a f ı m a t o p l a r , o n l a r a m a r ş l a r , t a l i m l e r ö ğ r e t i r d i m :

- Y o l u m u z a r t ı k b e l l i d i r ,

d i y o r d u m . B u yol, o v a k t i n d i l l e r d e d o l a ş a n b i r t a b i r i n e g ö r e

« H a l k a d o ğ r u » g i d e n y o l d u . H a l k a ç ı k a n y o l d u . B u h a l k , T u n a '

d a n , M e r i ç ' t e n , A l t ı n d a ğ a , S a r ı d e n i z e k a d a r y a y ı l a n T u r a n ¬

l ı lar, y a n i T ü r k y ı ğ ı n l a r ı y d ı . . . B i r i n c i D ü n y a H a r b i n i n sefer¬

b e r l i k h a b e r i b e n i . o s ı r a d a , g e n e b i r k ö y d e b u l d u (21 a ğ u s t o s

1914).

H a r m a n m a k i n e s i i ş le r i h e n ü z b i t m e m i ş t i . K ö y e b i r j a n ¬

d a r m a g e l d i . E v v e l d e n d a ğ ı t ı l a n b i r z a r f k ö y o d a s ı n d a a ç ı l d ı ğ ı

z a m a n i ç i n d e n b i r d u v a r afişi ç ı k t ı . B u afiş, k ö t ü b i r b a s k ı m a ¬

k i n e s i n d e çiğ r e n k l e r l e b a s ı l m ı ş t ı . E n ü s t t e iki ç a p r a z b a y r a k

g ö r ü n ü y o r d u . B u n l a r ı n a l t ı n a t o p l a r , t ü f e k l e r j ç a t ı l m ı ş t ı . E n aşa¬

ğıya d a b ü y ü k h a r f l e r l e .

« S e f e r b e r l i k var ! A s k e r o l a n l a r s i l â h b a s m a ! S e f e r b e r l i ğ i n

b i r i n c i g ü n ü a y ı n ı n . . . . i n c i g ü n ü d ü r . »

s ö z l e r i y a z ı l m ı ş t ı . G ü n ü n t a r i h i v e a d ı , afişte b o ş b ı r a k ı l a n ye¬

r e , j a n d a r m a n ı n g e t i r d i ğ i e m r e g ö r e o r a d a d o l d u r u l d u .

Afişi c a m i d u v a r ı n a a s t ı l a r . H a b e r k ö y e p e k ç a b u k yayıl¬

dı . K ö y , E d i m e - I s t a n b u l a r a s ı n d a b i r i s t a s y o n k ö y ü i d i . A d ı n a


Ç e r k e s k ö y d e r l e r d i a m a b u r a d a y a l n ı z T ü r k l e r o t u r u r d u . Bal¬

k a n h a r b i n d e n h e n ü z ç ı k ı l m ı ş t ı . H a r p b i r y e n i l g i ile b i t m i ş t i .

A n c a k y e n i y e n i b i r y e r l e ş m e v e s a ğ a l m a h a v a s ı e s m e y e b a ş ¬

l a m ı ş t ı . K ö y d e B a l k a n h a r b i n d e y a n a n , y ı k ı l a n b i n a l a r ı n h e ¬

n ü z t a m i r i n e e l a t ı l m ı ş t ı . C a m i n i n m i n a r e s i h â l â y ık ık d u r u —

y o r d u . O r t a d a t e d a v i l e r i t a m a m l a n m a m ı ş y a r a l ı l a r d o l a ş ı y o r ¬

d u . H a r p s ı r a s ı n d a A n a d o l u ' y a g ö ç e b i l e n g ö ç m e n l e r i n b i r kıs¬

m ı y e n i y e n i d ö n ü y o r l a r d ı . F a k a t n e ç a r e k i h a r p , i ş te g e n e

b a ş l ı y o r d e m e k t i .

T a ş b a s m a s ı s e f e r b e r l i k e m r i c a m i d u v a r ı n a a s ı l d ı k t a n b i ¬

r a z s o n r a c a m i m e y d a n ı k ö y h a l k ı y l e d o l d u . K ö y l ü l e r t a m a m

o l u n c a i m a m e l l e r i n i a ç t ı . E v v e l â b i r fe t ih d u a s ı o k u d u . D u a .

m e y d a n ı n h a v a s ı n ı g a r i p b i r ş e k i l d e s a r ı y o r d u . B e n d e e l l e r i ¬

m i h a v a y a k a l d ı r d ı ğ ı m z a m a n , k e n d i m i b u d u a n ı n r u h u m d a

u y a n d ı r d ı ğ ı t e s i r l e r e - t a m a m e n k a p t ı r d ı m . İ ç i m d e b i r ş e y l e r i n

s ü r a t l e d e ğ i ş m e k t e o l d u ğ u n u d u y a r g i b i y d i m . B u d u a d a tes i r¬

l i v e m u h a y y i l e y i t a h r i k e d e n b i r şey le r v a r d ı . Ç ü n k ü «fetih»

d e b i r h a r e k e t , b i r k a h r a m a n l ı k u n s u r u y a ş a r . B u d e v l e t , asır¬

l a r c a b i r « fe t ih le r devri» y a ş a m ı ş t ı . O d e v i r l e r , d e v l e t i n g e n ç ¬

lik v e y a y ı l ı ş d e v i r l e r i y d i .

N i c e k a l e l e r , n i c e ü l k e l e r f e t h o l u n m u ş t u . B ü y ü k b i r i m ¬

p a r a t o r l u k b ö y l e k u r u l d u . B u i m p a r a t o r l u ğ u n b i r ' z a m a n b i ¬

z i m i ç i n h e r şey d e m e k o l a n h a t ı r a s ı n e d e olsa, h e n ü z r u h u ¬

m u z d a y a ş ı y o r d u .

G e r ç i ş i m d i , b u i m p a r a t o r l u ğ u n A v r u p a s ı n ı r l a r ı , ş u k ö ¬

y ü n k u z e y i s t i k a m e t i n d e n , ufku ç e v i r e n d a ğ l a r ı n ü z e r i n d e n

g e ç i y o r d u . B a ş l a y a c a k o l a n h a r b i n n e t i c e s i n e o l u r s a o l s u n , b u

s ı n ı r l a r a h e r h a l d e l e h t e b i r d e ğ i ş i k l i k g e t i r e m e z d i k F a k a t n e

d e olsa, b a ş l a y a c a k o l a n b u h a r b i n e l b e t t e b i r s e b e b i olsa ge¬

r e k t i .

Bir t a r a f t a n d u a y ı d i n l e r k e n b i r t a r a f t a n , b u h a r b i n açık¬

l a n m a y a n s e b e b i n i ç ö z m e y e ç a l ı ş ı y o r d u m . Bir a r a l ı k :

- H i ç o l m a z s a k a p i t ü l â s y o n l a r d a n k u r t u l u r u z ,

d iye ü m i t l e n d i m . F a k a t s o n r a i ç i m d e d a h a b a ş k a ü m i t l e r d e

b e l i r d i .


- Ya ç a r l ı k R u s y a ' s ı y ı k ı l ı r s a ?

Öyle ya, n i ç i n o l m a s ı n ? H a y a l i m d e K a f k a s l a r , H a z e r d e n i z i

ö t e l e r i , A l t a y l a r , A l t ı n d a ğ a v a r a n ü l k e l e r c a n l a n m a y a b a ş l a d ı .

Yoksa y e n i b i r t a k ı m i s t i k a m e t l e r d e ş i m d i g e n e y e n i b i r fe¬

t i h l e r d e v r i m i b a ş l ı y o r d u ? Yoksa b ü y ü k T u r a n i n d o ğ u m ç a m

a r t ı k ç a l m a k ü z e r e m i y d i ? B e l k i d a h a b i r ş e y l e r d ü ş ü n e c e k t i m

ki, i m a m u z u n d u a s ı n ı b i t i r d i . M u h t a r h e m e n k ü t ü k defter¬

l e r i n i g e t i r t t i . C a m i k a p ı s ı n ı n ö n ü n e b i r m a s a k o y d u l a r . M u h -

t a r l a b e r a b e r m a s a n ı n b a ş ı n a g e ç t i k . S e f e r b e r l i k b a ş l ı y o r d u .

E r k e k l e r c a m i d u v a r ı n ı n g ö l g e s i n e ç ö m e l m i ş l e r d i . K a d ı n ¬

lar , m e y d a n ı n k a r ş ı t a r a f ı n a s ı r a l a n m ı ş l a r d ı . Y i r m i y a ş ı n d a n

k ı r k b e ş y a ş ı n a k a d a r h e r k e s a s k e r e g i d e c e k t i . B u g i d e n l e r i n

ç o ğ u n u n , B a l k a n h a r b i n d e n d ö n ü ş l e r i ü s t ü n d e n h e n ü z iki yıl

b i l e g e ç m e m i ş t i . Y a ş l ı c a l a r m m ise y a r ı ö m ü r l e r i , Y e m e n ' d e ,

B a ğ d a t ' t a , A r n a v u t l u k ' t a g e ç m i ş t i .

A d l a r ı o k u n a n l a r b i r y a n a d i z i l i y o r l a r d ı . K ü n y e s i ç ı k a n ¬

l a r i ç i n d e b a b a l a r , o ğ u l l a r , a m c a l a r , d a y ı l a r y a n y a n a s ı r a l a n ¬

d ı k ç a , k a d ı n l a r t a r a f ı n d a n g e l e n m ı r ı l t ı l a r d a l g a d a l g a a r t ı y o r ¬

d u . B u m ı r ı l t ı l a r a , sesler, h ı ç k ı r ı k l a r k a r ı ş ı y o r d u . O z a m a n m u h -

t a r , b i r şey y a p m ı ş o l m a k i ç i n , y a k o c a m a n şal s a r ı k l ı b a ş ı n ı

sağa sola s a l l ı y o r , y a h u t d a u z u n t ü t ü n ç u b u ğ u n u n u c u n u e n ¬

s e s i n d e n s o k a r a k a r k a s ı n ı k a ş ı y o r d u . H ı ç k ı r ı k l a r a r t a r gibi o l u n ¬

c a d a , m a s a n ı n b a ş ı n d a sağa sola laf y e t i ş t i r e r e k :

- H a o ğ u l l a r ı m , h a a s l a n l a r ı m .

d i y e , h e m k e n d i n e h e m m e y d a n a h â k i m o l m a y a ç a l ı ş ı y o r d u .

A s k e r e g i d e c e k o l a n l a r , e r t e s i s a b a h g ü n ı ş ı r k e n , ç e ş m e

b a ş ı n d a k i a ğ a ç l a r ı n a l t ı n d a t o p l a n d ı l a r . K o m ş u k ö y K ı z ı l c a p ı -

n a r t a r a f ı n d a n b i r d a v u l z u r n a sesi g e l i y o r d u . A z s o n r a o k ö ¬

y ü n kafilesi d e g ö r ü n d ü . E n ö n d e k ö y ü n i m a m ı g e l i y o r d u . Bir

a t a b i n m i ş t i . O m u z u n d a k o c a m a n b i r d e b a y r a k t a ş ı y o r d u . G ö s -

t e r i ş l i k a v u ğ u n u n a l t ı n d a a k s a k a l ı b ü t ü n g ö ğ s ü n ü k a p l a y a n ,

i r i y a p ı l ı h e y b e t l i b i r a d a m d ı . H a t t a b u n a o r a l a r d a D i n g i l

İ m a m d e r l e r d i . E s k i y e n i ç e r i a ğ a l a r ı m , s i p a h i i h t i y a r l a r ı n ı h a ¬

t ı r l a t a n b i r h a l i v a r d ı . A r k a s ı n d a y e n i a s k e r l e r i n s ı r a l a r ı iler¬

l i y o r d u . E n ö n e e n g e n ç l e r g e ç i r i l m i ş t i . S o n r a y a ş l a r g i t t i k ç e

a r t ı y o r d u . E n a r k a d a a t l ı , y a y a k ö y i h t i y a r l a r ı g e l i y o r d u .


A s k e r e g i d e n l e r i n t o r b a l a r ı n ı , d a ğ a r c ı k l a r ı n ı , y a i h t i y a r as¬

k e r b a b a l a n , y a h u t d a a n a l a r , g e l i n l e r a r k a l a r ı n a v u r m u ş l a r ,

kaf i leyi s a r m ı ş l a r d ı . B u kafile m e y d a n a g i r e r k e n b i z i m k ö y ü n

d e t e r t i b i t a m a m l a n d ı . M u h t a r a t m a b i n e r e k e n ö n e g e ç t i . O

d a o m u z u n d a b i r b a y r a k t a ş ı y o r d u . B e n o r a y a b u r a y a k o ş u ¬

y o r . H e r s o r u l a n s o r u y a c e v a p y e t i ş t i r i y o r d u m . İ k i k ö y ü n hal—

k ı b i r a r a y a g e l i n c e h a r e k e t l e r , ses ler b i r b i r i n e k a r ı ş t ı . F a k a t

D i n g i l İ m a m a t ı n ı i l e r i y e s ü r ü p d e , e l l e r i n i g ö k y ü z ü n e d o ğ r u

a ç a r a k , h â k i m , d a l g a l ı sesiyle b i r d u a y a b a ş l a y ı n c a o r t a l ı k d u ¬

r u l d u . D u a d a n s o n r a h e p i m i z , Â m i n ! d iye h a y k ı r d ı k . K a f i l e l e r

y o l a d ü z ü l d ü l e r . K a z a n ı n b ü t ü n k ö y l e r i n i n a s k e r l e r i Ç o r l u ka¬

z a m e r k e z i n e y ü r ü y e c e k v e o r a d a b i r l e ş e c e k l e r d i !

B u yol, eski a s ı r l a r d a i s t a n b u l ' u B a l k a n l a r ' a , T u n a ' y a , Av¬

r u p a i ç e r i l e r i n e , U k r a y n a v e P o l o n y a ' y a b a ğ l a y a n t a r i h î y o

l u n b i r p a r ç a s ı y d ı . E s k i i s t i l â o r d u l a r ı n ı n y o l u . . . K a f i l e l e r iler¬

l e d i k ç e s a ğ d a n s o l d a n y e n i d a v u l z u r n a s e s l e r i g e l i y o r d u . Y e n i

b a y r a k l a r , y e n i k a f i l e l e r g ö r ü l ü y o r d u . O v a l a r d a n , t e p e l e r d e n

i n e n y e n i y e n i k o l l a r b i r b i r l e r i n e k a t ı l ı y o r l a r d ı .

K ö y l e r b o ş a l ı y o r d u . P ı n a r l a r ı n d e r e l e r i d o ğ u r m a s ı , d e r e l e ¬

r i n ç a y l a r a k a r ı ş m a s ı v e ç a y l a r ı n n e h i r l e r i m e y d a n a g e t i r m e s i

gibi, d a i m a ü r e y e r e k , d a i m a g e n i ş l e y e r e k k o l k o l i n s a n dalga¬

l a r ı , b i r y e r l e r e d o ğ r u a k ı y o r l a r d ı . B u d a l g a l a r , a c a b a h a n g i

d e n i z l e r e d ö k ü l e c e k t i ? Yoksa b o z k ı r l a r d a g ü n e ş , s u l a r ı n ı m ı t ü ¬

k e t e c e k t i ? D o y m a z ç ö l l e r k a n l a r ı n ı e m e r e k o n l a r ı k u r u t a c a k ,

b i t i r e c e k m i y d i ? Y o k s a ş u r a d a b u r a d a b o l ü n e b o l ü n e sazlar¬

d a , b a t a k l ı k l a r d a e r i y i p , d a ğ ı l ı p g i d e c e k m i y d i l e r ? B u bili¬

n e m e z d i . F a k a t b i l i n e n ş u y d u ki, b u h a l a s ı r l a r d a n b e r i h e p

b ö y l e o l a g e l m i ş t i . K ö y l e r h e p b ö y l e b o ş a l m ı ş t ı . K a n l a r , b i r t a ¬

k ı m s o n u g e l m e y e n y o l l a r d a v e b i l i n m e y e n b i r t a k ı m ş e y l e r i ç i n

h e p b ö y l e ç a ğ l a y ı p c o ş m u ş t u . B u b i z i n i m i l l e t i m i z i n k a d e r i i d i .

B u g ü n b u y o l c u l u k t a d a o k a d e r i n y e n i l m e z v e h ü k m o l u n m a z

k a n u n u h â k i m d i . B u g ü n d e b u t ü y s ü z d e l i k a n l ı l a r l a , ş u ayak¬

l a r ı n d a n h e n ü z d ü n k ü h a r p l e r i n t o z l a n s i l i n m e m i ş i n s a n l a r , bir¬

t a k ı m b i l i n m e y e n i s t i k a m e t l e r e d a ğ ı l a c a k v e b e l k i o r a l a r d a kay¬

b o l a c a k l a r d ı . A v r u p a ' d a d e v l e t i n s ı n ı r l a r ı , g e r i l e y e g e r i l e y e ş u

k ö y ü n k u z e y u f u k l a r ı n a k a d a r ç e k i l m i ş t i a m a . A s y a ' d a h e n ü z


b u s ı n ı r l a r S i n a ç ö l ü n e , Y e m e n ' e , A c e m k ö r f e z i n e , K a f k a s y a ' y a

k a d a r u z a n ı y o r l a r d ı . B u g e n i ş d a ğ ı n ı k l ı k , g e r ç i a r t ı k a r a l a r ı n ¬

d a h i ç b i r b a ğ ı n t ı o l m a y a n ç ü r ü k v e g e v ş e m i ş b i r ü l k e l e r var¬

l ığ ıydı . A m a b u m e s a f e l e r d a h a n i c e n i c e m i l y o n l a r ı y iy ip e r i ¬

t e b i l i r d i .

N a m a z g a h y e r i n e , k a f a m d a b u b i r b i r i n i t u t m a z , ç e l i ş m e l i

d u y g u l a r i ç i n d e v a r d ı k .

B u r a s ı , b u r a l a r ı n t a b i i , h a t t a t a r i h î b i r t o p l a n t ı y e r i y d i .

H i ç k i m s e s ö y l e m e d e n , h i ç k i m s e e m i r v e r m e d e n , h e r z a m a n ,

a s k e r l e r , g ö ç l e r , p a z a r , p a n a y ı r y e r l e r i n e i n e n y o l c u l a r , a r a b a

k a f i l e l e r i h e p b u r a d a t o p l a n ı r l a r d ı . G a l i b a b i r b ü y ü k çiftliğe

a i t o l a n b u s u b a ş ı , e s k i d e n d e o r d u l a r ı n , k e r v a n l a r ı n k o n a k l a ¬

dığı b i r y e r olsa g e r e k t i . Ç a y ı r l a r ı n d a a t l a r , d e v e l e r i s t e d i k l e r i

gibi y a y ı l a b i l i r l e r d i . Ş i m d i a r t ı k s e y r e k l e ş m i ş , a z a m e t l e r i n i kay¬

b e t m i ş gibi g ö r ü n e n u l u a ğ a ç l a r ı n g ö l g e s i n d e , k i m b i l i r k a ç defa

o t a ğ l a r k u r u l m u ş t u . Y e n i ç e r i l e r , s i p a h i l e r k o n a k l a m ı ş t ı . Y a h u t

ela h ü n k â r veya s e r d a r a l a y l a r ı T u n a ' y a , U k r a y n a ' y a , A l a m a n

i ç l e r i n e g i d e r l e r k e n b u r a d a n s ü z ü l ü p g e ç m i ş l e r d i . . .

K a t ı l d ı ğ ı m ı z kafile ç a y ı r l ı ğ a v a r ı n c a , h e r t a r a f t a d ö v ü l e n

d a v u l l a r , ç a l m a n z u r n a l a r s u s t u . S o n r a n a m a z g a h t a n g ü r b i r

e z a n sesi d u y u l d u . K a f i l e l e r k ö y k ö y ç a y ı r l ı k t a saf b a ğ l a m a y a

b a ş l a d ı l a r . K a d ı n l a r e n a r k a d a a y r ı s ı r a l a r m e y d a n a g e t i r i y o r ¬

l a r d ı . U z u n s i y a h f e r a c e l e r i , b e y a z y a h u t a b a n î y a ş m a k l a r ı y l e

d a l g a l a n a n b u k a d ı n s ı r a l a r ı n ı n u z a k t a n g ü z e l , t e s i r l i b i r gö¬

r ü n ü ş ü v a r d ı . Ç o c u k l a r , y a a n a l a r ı n ı n y a b a b a l a r ı n ı n y a n l a r ı n ¬

d a s ı r a l a r a s o k u l m u ş l a r d ı .

E z a n s o n a e r i n c e , i m a m ı n a r k a s ı n d a saf t u t a n m ü e z z i n l e r ¬

l e k ö y h o c a l a r ı h e p b i r d e n t e k b i r a l m a y a b a ş l a d ı l a r . B ü t ü n saf¬

l a r o n l a r a k a t ı l d ı l a r . B a z e n i n i p b a z e n g ü r l e ş e n , fakat t e s i r i v e

a z a m e t i d a i m a a r t a n b u t e k b i r se s le r i , ç a y ı r l a n d o l d u r a n c e ¬

m a a t ı b a ş d ö n d ü r ü c ü h a v a s ı i ç i n e s a r d ı k t a n s o n r a , d a l g a d a l g a

o v a l a r a , s ı r t l a r a d o ğ r u y a y ı l ı y o r d u . D a ğ l a r a , g e ç i t l e r e ç a r p a n

v e o r a l a r d a n g e r i g e l e n y a n k ı l a r l a y e n i t e k b i r se s le r i b i r b i r i n e

k a r ı ş t ı k ç a h a v a y ı , a n l a t ı l m a s ı k a b i l o l m a y a n : b i r a h e n k d o l d u -


r u y o r d u . B u i lâhî gök g ö r ü l t ü l e r i i ç i n d e , b u s u b a ş m a u l a ş ı r k e n

y o l l a r d a k a f a m d a ç a r p ı ş a n ç e l i ş m e l i d ü ş ü n c e l e r b i r e r b i r e r k a y

b o l d u . Ş i m d i i ç i m d e eski c e n k l e r i n k ı l ı ç , k a l k a n s e s l e r i y l e , g ü r z

v e t o p u z ç a t ı r d ı l a r ı n ı d u y a r gibi o l u y o r d u m . Ç o c u k l u ğ u m d a

o k a d a r i n a n a r a k d i n l e d i ğ i m şeyler, g ö k t e n i n e n yeşil k a f t a n l ı

m e l e k l e r l e g a z i l e r , ş e h i t l e r h a y a l i m d e g e n e c a n l a n m a y a b a ş

l a d ı l a r .

Ş i m d i k a f a m d a , n e b u h a r b i n b i r t ü r l ü a n l a y a m a d ı ğ ı m g a

yesi veya gayes iz l iğ i v a r d ı . N e d ö k ü l e c e k k a n l a r ı , n e ç ö l l e r d e ,

b o z k ı r l a r d a k a y b o l a c a k h a y a t d a l g a l a r ı n ı d ü ş ü n e b i l i y o r u m . K e n

d i m i g i t t i k ç e c o ş a n , k a n a t l a n d ı r ı c ı b i r r ü z g â r ı n a k ı ş ı n a b ı r a k

m ı ş t ı m . M i l l e t i n a s ı r l a r d ı r o k a d a r ş i k a y e t s i z t a h a m m ü l e t t i ğ i

v e o n u n b ü t ü n t a r i h i n i t e ş k i l e d e n «ebedî seferberl ik» i n g e r

çek m a n a s ı m a r t ı k s e z i n l i y o r g i b i y d i m . Bir d e d a y a n ı k l ı l ı k k a y

n a ğ ı y d ı ! B u k a y n a k d e v a m ı m v e k u v v e t i n i , - ş i m d i b u r a d a g ö r

d ü ğ ü m b u m a h ş e r î c o ş k u n l u k h a l i n d e n a l ı y o r d u . B u b e l k i b i r

d ü ş ü n c e y d i . F a k a t n e v a r k i g e r ç e k olsa g e r e k t i .

T e k b i r l e r d e n s o n r a iki r e k â t n a m a z k ı l ı n d ı . İ m a m ı n h e r

s ö y l e d i ğ i n i b ü t ü n m ü e z z i n l e r t e k r a r l ı y o r l a r d ı . B u n u n a r k a s ı n

d a n c e m a a t ı n , d o ğ r u l u ş , eğiliş v e s e c d e y e k a p a n ı ş h a l i n d e d a l

g a l a n m a s ı , t a ş m a s ı g e l i y o r d u . B e n d e h e r s e c d e d e a l n ı m ı yeşil,

s e r i n ç i m e n l e r e k o y d u k ç a , k e n d i m i b u r a d a h a r e k e t e g e l e n b u

dağ gibi d a l g a n ı n b i r z e r r e s i gibi h i s s e d i y o r d u m . R u h u m d a g u

r u r v e e m n i y e t r ü z g â r l a r ı e s i y o r d u . . .

N a m a z d a n s o n r a g e n e fet ih d u a l a r ı o k u n d u . T ö v b e e d i l d i .

S o n f a t i h a n ı n b i t m e s i y l e b e r a b e r , d a v u l z u r n a l a r ı n h e p b i r d e n

«ey gazi ler» i v u r m a s ı , köy b a y r a k t a r l a r ı n ı n c e m a a t l a r ı n ı t o p -

l a m a l a r ı v e k a f i l e l e r i n k a z a m e r k e z i y o l u ü s t ü n d e y e r l e r i n i a l

m a l a r ı b i r o l d u .

K ö y d e n m e k t e b e d ö n d ü ğ ü m z a m a n sınıf ları d a k ö j d e r gi

b i s e y r e k l e ş m i ş b u l d u m . Biz d e h a r b e g i r m i ş t i k - (29 e k i m 1914).

B e n d e r h a l a s k e r e ç a ğ r ı l a c a k y a ş t a d e ğ i l d i m . F a k a t g i t t i k

ç e d a h a iyi a n l ı y o r d u m k i m e m l e k e t , a r t ı k fiilen b i r h a r b e gir-


m i ş b u l u n m a k t a d ı r . S e b e b i i s t e r s o n r a d a n p e k ç o k s ö y l e n d i ğ i

gibi k o m i t a c ı v e s o r u m s u z b i r a v u ç i n s a n ı n k ö r ü k ö r ü n e b u m a ¬

c e r a y a s ü r ü k l e n i ş i o l s u n , i s t e r s e , g e n ç , m u t a a s s ı p b i r h a r b i y e

n a z ı r ı n ı n ş a n v e ş ö h r e t i h t i r a s ı o l s u n , biz a r t ı k b u h a r b i n i ç i n ¬

d e y d i k . B u h a r b i n n a s ı l b i t e c e ğ i , b e l k i b i l i n e m e z d i . F a k a t b i ¬

l i n e n b i r şey v a r d ı ki, d e v l e t i m i z i n k a d e r i , a r t ı k b u h a r b i n

n e t i c e s i n e b a ğ l ı y d ı v e h e r şeye r a ğ m e n o n u n , b i z i m l e h i m i z e

b i t m e s i l â z ı m d ı . . .

S ı n ı f l a r d a k i s e y r e k l e ş m e h e r g ü n b i r a z d a h a a r t ı y o r d u . D e r s

yılı i ç i n d e , s o n a ğ a b e y i m i n d e K a f k a s c e p h e s i n d e S a r ı k a m ı ş '

t a ş e h i t o l d u ğ u h a b e r i g e l d i . F a k a t d e r h a l o n u n y e r i n i d o l d u r ¬

m a y a k o ş a b i l e c e k y a ş t a d e ğ i l d i m . A m a b a b a m , o n u n a r d ı n ¬

d a n p e k y a k ı n d a b e n i d e e l i n d e n k a ç ı r a c a ğ ı n ı s e z i n l e m i ş gibi

b i r k u ş k u i ç i n d e y d i . O n u n k a y b ı n ı n v e r d i ğ i ç ö k ü n t ü ile b u

k u ş k u y u b a b a m ı n , a r t ı k b i r şey g ö r m e y e n g ö z l e r i n d e b e n , g a r i p

b i r r u h ç a t ı ş m a s ı i ç i n d e o k u y o r d u m . E v e t , b e n i d e k a y b e d e -

b i l i r d i v e n e ç a r e k i b u , o n u n v e o n u n d u r u m u n d a o l a n b ü t ü n

b a b a l a r ı n , a s ı r l a r b o y u d u r d e ğ i ş m e z k a d e r l e r i y d i .

O d e r s yılı şöyle b ö y l e g e ç t i , t a t i l i d e g e n e b i r k ö y d e , fakat

b u sefer M e r i ç k e n a r ı n a y a k ı n İ b r i k t e p e k ö y ü n d e g e ç i r d i m .

H a r m a n m a k i n e l e r i n d e ç a l ı ş t ı m . M e k t e b e d ö n d ü ğ ü m z a m a n ,

i ç i m d e n h e r g ü n b i r a n evvel a s k e r o l m a k , b i r a n ö n c e h a r b e

k a t ı l m a k i h t i r a s ı t a ş ı y o r d u . H e m d e y e r i m c e p h e d e v e c e p h e ¬

n i n e n i l e r i h a t t ı n d a o l m a l ı d ı r d i y o r d u m . B u c e p h e , T ü r k i y e '

n i n d ı ş ı n d a k a l a n T ü r k ü l k e l e r i n e v a r a n y o l l a r ı n g e ç t i ğ i b i r

c e p h e o l m a l ı y d ı . B u c e p h e d e h a y a t v e m u k a d d e r a t ı m a t e s i r

e d e c e k b i r t a k ı m fata l k u d r e t l e r i n b e n i i ç i n e a l a c a ğ ı h i s s i i ç i n ¬

d e y d i m . D e r h a l a s k e r l i k ş u b e s i n e b a ş v u r d u m . F a k a t y a ş ı m

g e n e t u t m u y o r d u . K a n u n ise b e n i m ç a l ı ş t ı ğ ı m m a k i n e l e r d e ça¬

l ı ş a b i l e c e k l e r i t e c i l e t m i ş t i . I s r a r l ı m ü r a c a a t l a r ı m a n c a k 1915

y a z ı s o n u n a d o ğ r u n e t i c e v e r d i . B e n i d e a s k e r e a l m a y a r a z ı

o l d u l a r . Ş u b e r e i s i n e , K a f k a s c e p h e s i n e g i d e c e ğ i m , a ğ a b e y i m ¬

d e n b o ş k a l a n y e r i d o l d u r a c a ğ ı m , d i y o r d u m . . .

M u a l l i m m e k t e b i n d e n t a l i m g a h a h a r e k e t e d e r k e n , o r d u n u n

s a f l a r ı n a k a b u l e t t i ğ i e n k ü ç ü k y a ş t a s u b a y n a m z e d i n i n b e n


o l d u ğ u m u s a n ı y o r v e b u n d a n g u r u r d u y u y o r d u m . M e k t e b e g i

r e b i l m e k i ç i n nüfus k â ğ ı d ı m d a , m a h k e m e k a r a r ı ile y a p t ı ğ ı m

yaş t a s h i h l e r i d e n a z a r a a l ı n ı r s a , a n c a k o n sekiz y a ş ı m ı n i ç i n ¬

d e y d i m .

F a k a t i s t a n b u l ' a v a r ı p d a t a l i m g a h ı g ö r ü n c e , d u r u m u n h i ç

d e b e n i m d ü ş ü n d ü ğ ü m gibi o l m a d ı ğ ı n ı g ö r d ü m . B u r a d a b e l k i

b e n d e n d e k ü ç ü k n i c e l e r i v a r d ı . K e n d i k e n d i m e :

- D e m e k k i b e n d a ğ a r c ı ğ ı m ı t o p l a m a k t a h a t t a b i r a z d a

geç k a l m ı ş ı m .

d i y o r d u m . G u r u r l a n m a k t a m e ğ e r n e k a d a r y a n ı l m ı ş ı m ? . .

Şu Bilinmeyen Anadolu

4

Y e d e k s u b a y l a r t a l i m g a h ı , i s t a n b u l ' u n A n a d o l u y a k a s ı n d a ,

G ö z t e p e ' d e n P e n d i k ' e k a d a r u z a n a n s a h a d a k i b a z ı e v l e r e , k o

n a k l a r a s e r p i l m i ş t i . B e n i m t a l i m g a h a k a t ı l d ı ğ ı m s ı r a l a r d a Ça¬

n a k k a l e s a v a ş l a r ı b ü t ü n ş i d d e t i y l e d e v a m e d i y o r d u . B u t a l i m -

g a h t a n b e n d e k a l a n e n c a n l ı i z l e n i m , b i r g e c e M a r m a r a ' n ı n

k a r a n l ı k l a r a g ö m ü l d ü ğ ü b i r s a a t t a , k ı y ı l a r a y a k l a ş a n b e y a z b i r

g e m i d i r . B u g e m i ö n c e h a y a l m e y a l fark e d i l i y o r d u . S o n r a ka¬

r a n l ı k l a r ı n i ç i n d e b i r d e n b e l i r d i . F a k a t ı ş ı k l a r ı s ö n ü k t ü .

O n u n ses izce i s k e l e y e y a n a ş m a s ı y l e , p a l t o l a r ı m , ç a n t a l a r ı ¬

n ı e l l e r i n e a l m ı ş s u b a y n a m z e t l e r i n i n sessiz s e d a s ı z b u g e m i y e

t ı r m a n m a l a r ı b a ş l a d ı . B u g i d e n l e r i n h e m e n h e p s i , y i r m i yaş

e t r a f ı n d a g e n ç l e r , d e l i k a n l ı l a r d ı . Ç a n a k k a l e ' y e g ö n d e r i l i y o r l a r ¬

dı . G e m i y ü k ü n ü a l ı n c a g e n e sessizlik i ç i n d e k ı m ı l d a d ı , g e c e n i n

b a ğ r ı n a d a l d ı . P e k a z s o n r a d a b ü s b ü t ü n b e l i r s i z l e ş t i , kay¬

b o l d u .

B u g i d e n g e m i n i n , b i r k a ç g ü n s o n r a G e l i b o l u veya Ç a n a k ¬

k a l e ' d e n d ö n e r k e n , g ö t ü r d ü ğ ü ç o c u k l a r ı n b i r k ı s m ı n ı , fakat b u

defa y a r a l ı v e y a s a k a t o l a r a k i s t a n b u l ' a g e t i r d i ğ i n i b ö l ü k l e r d e

h e r k e s b i l i r d i . A y n ı g e m i i k i n c i defa v e y o l c u l a r l a a y r ı l ı p ye¬

r i n e v a r d ı ğ ı z a m a n , ilk g i d e n l e r d e n ç o ğ u n u n y e r l e r i , z a t e n ar¬

t ı k b o ş a l m ı ş o l u r d u .

T a l i m g a h a g i r d i ğ i m g ü n l e r i n ü s t ü n d e n d a h a a l t ı a y geç¬

m e d e n b e n i m t a l i m d e v r e m d e b i t t i . O z a m a n Ç a n a k k a l e ' d e

savaş s o n a e r m i ş , fakat T ü r k a s k e r l e r i n i n y a y ı l d ı ğ ı c e p h e l e r ,

A v u s t u r y a ' d a n , R o m a n y a ' d a n , S i n a ç ö l l e r i n e , Y e m e n ' e , H i c a z ' a ,

I r a k ' a , İ r a n v e K a f k a s y a s ı n ı r l a r ı n a k a d a r u z a n ı y o r d u .

T a l i m l e r i m i z b i t i n c e b i z i b i r g ü n İ ç E r e n k ö y t a r a f ı n d a b i r

d ü z l ü k t e t o p l a d ı l a r . B u t o p l a n t ı d a n b e n d e k a l a n h a t ı r a , k ı r ı k

d ö k ü k , t u t u k v e a n l a ş ı l m a z b a z ı c ü m l e l e r d i r . M e y d a n a ö n c e


t a l i m g a h ı n k u m a n d a n ı g e l d i . B i r a z s o n r a e t r a f ı n d a m a i y e t i ile

g e n ç b i r p a ş a g ö r ü n d ü . İ lk ö n c e s a f l a r ı n ö n ü n d e n g e ç t i . S o n r a

s a f l a r ı n u ç l a r ı k ı r ı l a r a k b i r k a l e n i z a m ı m e y d a n a g e t i r i l d i . B u

d ö r t g e n i n o r t a s ı n d a b u g e n ç p a ş a b i r z a m a n sessiz k a l d ı . G e r ¬

g in v e d o n u k y ü z ü n ü n h i ç b i r i fadesi y o k t u . G a l i b a b i r şey le r

d ü ş ü n ü y o r , b i r şey le r s ö y l e m e k i s t i y o r d u . N i h a y e t s ö y l e d i . B ü ¬

t ü n n u t k u o k ı r ı k d ö k ü k b i r k a ç c ü m l e d e n i b a r e t t i . Ö n c e :

- H e p i n i z ö l e c e k s i n i z ! d e d i .

S o n r a b u c ü m l e y i eks ik b u l d u . S ö z l e r i n i :

- H e p i m i z ö l e c e ğ i z !

d iye t a m a m l a d ı v e i lâve e t t i :

- V a t a n k u r t u l a c a k t ı r !

B ü t ü n n u t u k , h e m e n h e m e n b u n d a n i b a r e t k a l d ı . O r d u y a

b i r t e k . a s k e r v e r m e y e n Y e m e n ' i n , H i c a z ' ı n , I r a k ' ı n ; o r d u y a

k a r ş ı s a v a ş a n S i n a , F i l i s t i n , S u r i y e ç ö l l e r i n i n ; y o l l a r ı k e s e n

v e d e v l e t e b a ş e ğ m e y i p h e r g ü n T ü r k a s k e r l e r i n i ö l d ü r e n asi¬

l e r i n y a ş a d ı ğ ı D e r s i m , S a s o n , T a l o r i d a ğ l a r ı n ı n n a s ı l k u r t u l a ¬

c a ğ ı n ı , b u g e n ç k u m a n d a n i ş t e : b u s ö z l e r l e g ö s t e r m i ş o l d u . . .

F a k a t k u m a n d a n ı m ı z ı n b u n u t k u n u d i n l e m e k i ç i n o n u n

e t r a f ı n d a n c e p h e t u t a n s a f l a r d a h i ç k i m s e y e , o z a m a n b u n u ¬

t u k , s o ğ u k v e m a n t ı k s ı z g ö r ü l m e d i . H a t t a b i z l e r e s o r u l u r s a b u

n u t k a b i le l ü z u m y o k t u . B i z l e r k e n d i m i z i , z a t e n b u ö l ü m i ç i n

y e t i ş m i ş s a y ı y o r d u k . B u ö l ü m i ç i n h a z ı r l a n m ı ş t ı k . O z a m a n

b i z i m n e s l i m i z , k e n d i s i i ç i n h i ç b i r h a k d ü ş ü n m e y e n b i r n e s i l ¬

di . Bize g ö r e h a k yok, vazife v a r d ı . Vazife g ö r ü l e c e k , c a n ver i¬

l e c e k , ş a n v a t a n a b a ğ ı ş l a n a c a k t ı . C a n b i z i m s e ş a n o n u n d u . . .

Vazifeler t a k s i m o l u n u r k e n , a d ı g e r i h i z m e t l e r i n e , t a l i m

veya d e p o t a b u r l a r ı n a ç ı k a n b i r ç o k s u b a y n a m z e t l e r i , o r a y a

b u r a y a b a ş v u r a r a k y e r l e r i n i c e p h e l e r e ç e v i r t i y o r l a r d ı . B e n i

d e P e n d i k ' t e b i r t a l i m g a h a l a y ı n a t a y i n e t t i l e r . A y n ı b a ş vur¬

m a l a r ı b e n d e y a p t ı m . Kafkas c e p h e s i n d e , a ğ a b e y i m i n ş e h i t l i -

ğiyle b o ş k a l a n y e r i n i d o l d u r m a k v e h a t t a a y n ı c e p h e d e a y n ı

a l a y v e t a b u r a t a y i n o l u n m a k i ç i n d i d i n i y o r d u m . N i h a y e t b e ¬

n i Kafkas c e p h e s i e m r i n e v e r d i l e r .

Ş i m d i b ü t ü n a r z u m b i r a n ö n c e c e p h e y e v a r m a k t ı . H a t t a

b a n a b u c e p h e l e r b i le d a r g ö r ü n ü y o r d u . Bir a n ö n c e b u c e p h e -


l e r i y a r a r a k s ı n ı r l a r ı a ş m a k , u z a k v e e s r a r l ı ü l k e l e r e u l a ş m a k ,

ş a n l a r a , z a f e r l e r e k a v u ş m a k i s t i y o r d u m . O z a m a n t a l i m g a h t a ,

b ü t ü n y ü r ü y ü ş l e r d e s ö y l e n e n b i r m a r ş v a r d ı k i , b u m a r ş t a ,

b i z i m t a l i m g a h n e s l i m i z i n r u h u v e h e d e f i a p a ç ı k g ö r ü n ü ¬

y o r d u :

«Türkü'z, ederiz daima iftihar,

«Hilkatle başlar tarihimiz var,

«Kalplerde Türklük aşk ile çarpar,

«Yok bize başka yâr...

«Önde sancak, elde süngü, kalpte Tanrı biz,

«Dünyaya hâkim olmak isteriz,

«Mabedimiz Türk ocağı, kâbemiz de yüce, parlak Turandır,

«Hep ancak...

E v e t k â b e T u r a n ' d ı . H a t t a o n u n l a d a k a l ı n m a m a k , v e kısa¬

c a d ü n y a y a h â k i m o l m a k l â z ı m d ı .

Z a t e n g e n e b i r « i h t i y a t Z a b i t l e r M a r ş ı » b i z i b e k l e y e n ü l ¬

k e l e r i , i s i m i s i m s a y m ı y o r m u y d u :

«İhtiyat zabitleri, yol göründü kalkın,

Gidiyoruz işte Kafkasya'ya, bakın Turan bizi bekliyor...

Dağ, dere demeyip aşın.

Durmayın meydan bizi bekliyor...

Sanlı günlerdeyiz,

Birtaraftan Kahire, birtaraftan Batum, Kars,

Birtaraftan Hint, Afgan,

Birtaraftan Farisistan

Bizi bekliyor...»

E v e t , h e r y e r b i z i b e k l i y o r d u . V e b i z b u h e r y e r e , h i ç d ü ş ü n ¬

m e d e n , h i ç b i r ş e y d e n ş ü p h e e t m e d e n , k o ş u y o r , k o ş u y o r d u k .

B u t ü k e n m e z y o l l a r d a , k a n l a r ı m ı z t ü k e n i p , n e f e s l e r i m i z s o n a

e r i n c e y e k a d a r . . .

B i z i m n e s l i m i z i n k a d e r i v e n a s i b i b u y d u . . .

* *


H a y d a r p a ş a i s t a s y o n u n d a n t r e n , öğle s o n l a r ı n a d o ğ r u h a ¬

r e k e t e d e c e k t i . D ö r t y ü z d e n fazla s u b a y n a m z e d i ( a d a y ı ) id ik .

K a f k a s y a , I r a k , F i l i s t i n , H i c a z c e p h e l e r i n d e vazife a l m ı ş t ı k .

D a ğ ı l ı ş n o k t a l a r ı n a v a r d ı k ç a h e r b i r i m i z k e n d i c e p h e m i z i n y o ¬

l u n u t u t a c a k t ı k .

i s t a s y o n d a p e k a z u ğ u r l a y ı c ı v a r d ı . B u n l a r b a z ı yaşl ı , t e r ¬

b i y e l i e r k e k l e r , t e m i z y ü z l ü i s t a n b u l l u a n n e l e r , o z a m a n l a r h e ¬

n ü z a ç ı l m a m ı ş , e r k e k l e ş m e m i ş i s t a n b u l l u k ı z l a r d ı . H e r k e s e k e n ¬

d i o ğ u l l a r ı gibi y a k ı n l ı k g ö s t e r e n , k e n d i ç o c u k l a r ı y m ı ş gibi

n a s i h a t l e r d e b u l u n a n b u m ü b a r e k b a k ı ş l ı b a b a l a r ı n , a m c a l a r ı n

ç o ğ u , b e l k i d e eski, e m e k l i a s k e r l e r d i . G i d i l e c e k y e r l e r i n v e

h a r b i n n e o l d u ğ u n u h i ç ş ü p h e s i z b i l i y o r l a r d ı . B u g i d e n l e r d e n

ç o ğ u n u n g e r i d ö n m e y e c e ğ i n i v e ş i m d i b u u ğ u r l a y ı ş ı n , o n l a r d a n

b i r ç o ğ u i ç i n , ç o c u k l a r ı n ı s o n g ö r ü ş o l a c a ğ ı n ı d a h e r h a l d e a n h -

y o r l a r d ı . F a k a t n e b i r ş i k â y e t sesi, n e t a ş k ı n b i r h ı ç k ı r ı k . . .

B i l â k i s h e r k e s b u a y r ı l ı ş a â d e t a m e s u t b i r g ü n , y i l l a r d a n

b e r i b e k l e n e n , y ı l l a r d a n b e r i h a z ı r l a n ı l a n b i r s e v i n ç g ü n ü h a ¬

vası v e r m e k i ç i n e l i n d e n g e l e n i y a p ı y o r d u .

F a k a t b ü t ü n b u i n s a n l a r d a , a z s o n r a , b i r d e n sel gibi coşa¬

cak, se l ler gibi ç a ğ l a y a c a k göz y a ş l a r ı n a d i l e d i k l e r i gibi m e c ¬

r a v e r e b i l m e k i ç i n , t r e n i n b i r a n ö n c e k a l k m a s ı n ı v e k e n d i l e r i ¬

n i e v l e r i n i n gizli k ö ş e l e r i n e b i r a n ö n c e a t a b i l m e y i b e k l e y e n

b i r s a b ı r s ı z l ı k h a l i , h e r şeye r a ğ m e n s e z i l i y o r d u .

T r e n ilk d ü d ü ğ ü n ü ç a l ı n c a , g e l d i ğ i n d e n b e r i i s t a s y o n u n u n

b i r d i r e ğ i d i b i n e ç ö k ü p , b a s t o n u n u k u c a ğ ı n d a t u t a n v e b o y u n a

b i r ş e y l e r o k u y u p ü z e r i m i z e ü f l e y e n b i r i h t i y a r , z o r l u k l a aya¬

ğ a k a l k a b i l d i . D a h a z i y a d e b i r m a h a l l e i m a m ı n a b e n z i y o r d u ,

i s t a s y o n a d a m l a r ı n ı n a n l a t t ı k l a r ı n a g ö r e , o n u n b u g i d e n l e r i n

a r a s ı n d a h i ç k i m s e s i y o k t u . F a k a t h e m e n h e r T a n r ı n ı n g ü n ü

b u r a y a g e l i r d i . E v v e l c e , g e n e b ö y l e b i r kafile i ç i n d e g ö n d e r d i ğ i

b i r i n i n , c e p h e d e n g e l e n t r e n l e r d e n ç ı k m a s ı n ı b e k l e r d i . G i d e n ¬

l e r i u ğ u r l a r , g e l e n l e r d e n h a b e r s o r a r d ı . M i h n e t l i , fakat . H a k ' t a n

ü m i d i n i k e s m e y e n n u r l u b i r y ü z ü v a r d ı .

T r e n i k i n c i d ü d ü ğ ü n ü ç a l ı n c a e l l e r i n i k a l d ı r d ı . H e r k e s o n a

u y d u . Y a n ı k , t e s i r l i b i r sesi v a r d ı . D u a s ı n ı b i t i r d i ğ i z a m a n , eli¬

n i ö p e n h e r ç o c u ğ u n b o y n u n a s a r ı l ı y o r d u :


— Torunum siz yaştaydı oğul. Adı Selâhattindi. Bağdat'

tan iki mektubu geldi. Sonra haber kesildi. Kayıp di

yorlar ama, Allahtan ümit kesilmez ki oğul. Çukurtek-

ke şeyhinin torunu Selâhattin diye sorun. Allah için so—

ruşturun.

K i m i n i n a l n ı n d a n ö p ü y o r , k i m i n i n a r k a s ı n ı o k ş u y o r :

, - H a y d i y a v r u l a r ı m , h a y d i a s l a n l a r ı m ,

diye ağ l ıyor , i n l i y o r d u . . .

i s t a n b u l b a n l i y ö s ü n ü n k ö ş k l e r i , k o n a k l a r ı , b a h ç e l e r i , bağ¬

lar, y a h u t s ı r t l a r ı n ı yeşi l y a m a ç l a r a v e r m i ş k ö y l e r p e k ç a b u k

a r k a d a k a l d ı l a r . S o n r a t r e n g e c e n i n b a ğ r ı n a d a l d ı .

S a b a h a ç ı l ı r k e n , k o m p a r t ı m a n ı n b ü z ü l d ü ğ ü m k ö ş e s i n d e b e n

d e g ö z l e r i m i a ç t ı m . T r e n b i r b o z k ı r ı n o r t a s ı n d a i l e r l i y o r d u . B u

b o z k ı r , b e n i m ş i m d i y e k a d a r g ö r d ü ğ ü m , a l ı ş t ı ğ ı m t o p r a k l a r a

h i ç b e n z e m i y o r d u . Yol i l e r l e d i k ç e ç ı p l a k l ı k d a a r t ı y o r d u . K e l

t e p e l e r , çiğ b i r g ü n e ş a l t ı n d a y a n a n k ı r a ç , ç o r a k k ı r l a r ala¬

b i l d i ğ i n e u z a n ı p g i d i y o r d u . T e k b i r yeşi l d a l g ö r ü n m ü y o r d u .

T r e n b i l e s t e p l e r e d a l d ı k ç a ç e v i k l i ğ i n d e n b i r ş e y l e r k a y b e d i ¬

y o r g i b i y d i . Y o r g u n , ş i k â y e t l i b i r d i d i n m e i ç i n d e yol a l m a y a

ç a l ı ş ı y o r d u .

Yay laya g i r d i k ç e t r e n i n h a r e k e t i b ü s b ü t ü n a ğ ı ı i a ş t ı . is¬

t a n b u l ' d a n y ü k l e d i ğ i k ö m ü r ü d e t ü k e t m i ş t i . A r t ı k ş u r a d a b u r a -

d a b u l u n a b i l e n a r t ı k l a r , i s t a s y o n l a r a istif e d i l e n s ö ğ ü t , k a v a k

o d u n l a r ı y l e yol a l m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . Y o k u ş l a r d a , r a m p a l a r d a t a ¬

k a t i k e s i l i n c e i k i d e b i r d u r u y o r d u . O z a m a n v a g o n l a r d a n i n e n

ç o c u k l a r t e k b a ş l a r ı n a , y a h u t i k i ş e r ü ç e r kiş i l ik g r u p l a r h a l i n ¬

d e d e m i r y o l u n u n s a ğ ı n d a s o l u n d a sıra s ı ra u z a n ı y o r , y ü r ü j ' ü p

g i d i y o r l a r d ı .

D e m e k k i A n a d o l u b u y d u . A n a d o l u g e r ç e ğ i n i n a r t ı k k a r ¬

ş ı s ı n d a b u l u n u y o r d u k . F a k a t n e v a r ki, g ö r d ü ğ ü m A n a d o l u ,

b e n i m m e k t e p t e ö ğ r e n d i ğ i m , y a h u t ş i i r l e r d e o k u d u ğ u m , m e k ¬

t e p ş a r k ı l a r ı n d a n h a y k ı r d ı ğ ı m A n a d o l u ' y a h i ç b e n z e m i y o r d u .

Ç a ğ l a y a n s u l a r , ö t e n b ü l b ü l l e r , a l t ı n b a ş a k l a r , a l t ı ü s t ü birbi¬

r i n d e n z e n g i n v e d ü n y a n ı n h a z i n e s i o l a n A n a d o l u h e r h a l d e b u -

6


r a s ı o l m a s a g e r e k t i . B u r a s ı , d ü n y a k a b u ğ u n u n ç o k t a n ö l m ü ş

b i r p a r ç a s ı y d ı ki , y a k a n g ü n e ş , k a v u r a n s o ğ u k a l t ı n d a , k u m l a ¬

r ı , k i r e ç l e r i ş e r h a ş e r h a u f a l a n a r a k h e r g ü n b i r a z d a h a ç ö l l e -

ş i y o r d u .

K ö y d e n i l e n şey, b o z k ı r ı n b o ş l u k l a r ı n d a k a y b o l m u ş b i r t a ¬

k ı m k o v u k l a r d ı . A r a s ı ra r a s t l a n a n k ü ç ü k i s t a s y o n k u l ü b e l e r i ¬

n i n ö n l e r i n d e k ı m ı l d a ş a n i n s a n l a r , b u ç o r a k t o p r a k l a r ı n y ü r ü ¬

y e n p a r ç a l a r ı g i b i y d i l e r .

O r t a A n a d o l u y a y l a s ı a ş ı l ı p d a g ü n e y d e T o r o s l a r g ö r ü n d ü -

ğ ü z a m a n , t r e n , y o l c u l a r ı n ı n b i r k ı s m ı n ı U l u k ı ş l a i s t a s y o n u n ¬

d a b o ş a l t t ı . O z a m a n d o ğ u d a K a f k a s c e p h e s i n i n y o l u g ü n e y ¬

d e U l u k ı ş l a ' d a n g e ç e r d i . A r a p c e p h e l e r i n e g i d e c e k o l a n l a r gü¬

n e y e d o ğ r u y o l l a r ı n a d e v a m e t t i l e r .

B e n t r e n d e n i n i p A n a d o l u t o p r a ğ ı n a ilk a y a ğ ı m ı b a s ı n c a ,

e t r a f ı m a u z u n u z u n b a k ı n d ı m . B u r a s ı , b i r k a ç t o p r a k k u l ü b e s i

o l a n k ı r a ç , t o z l u , k a s v e t l i b i r y e r d i . F a k a t , K a y s e r i ' y i , Sivas'ı

a ş ı p . E r z i n c a n ' a , E r z u r u m i l e r i s i n e , R u s , A c e m s ı n ı r l a r ı n a va¬

r a n y o l l a r b u r a d a n b a ş l ı y o r d u . B o z u k d ü z e n b i r t a k ı m i z l e r d e n

i b a r e t o l a n b u y o l l a r ı n u z a n d ı ğ ı i s t i k a m e t l e r d e n e b i r k a r ı ş

d e m i r y o l u n e d e m o t o r l u b i r v a s ı t a v a r d ı .

U z u n v e s o n u b e l i r s i z y o l l a r ı n a r t ı k b a ş ı n d a b u l u n u y o r ¬

d u m . İ ç i m d e ö n c e , h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı n a b e n z e y e n d u y g u l a r c a n ¬

l a n d ı . K e n d i m i y a l n ı z , . t e r k e d i l m i ş h i s s e d i y o r d u m .

Bir t o p r a k d a m ı n k ö ş e s i n e y e r l e ş t i r d i ğ i t a h t a m a s a s ı n ı n

b a ş ı n d a ç a l ı ş a n m e n z i l k u m a n d a n ı n ı n e m r i n d e , y e n i g e l e n su¬

b a y n a m z e t l e r i n i n e b a r ı n d ı r a c a k yer, n e d e o n l a r ı d a h a i l e r i

m e n z i l l e r e sevk e d e c e k v a s ı t a v a r d ı . B u n u n ü z e r i n e kafile d a h a

o g ü n p a r ç a l a n d ı . Ü ç e r b e ş e r k i ş i l ik g r u p l a r ı n k i m i s i a k ş a m

s e r i n l i ğ i , k i m i s i s a b a h ı n a l a c a k a r a n l ı ğ ı i ç i n d e d a r m a d a ğ ı n v e

y a y a n y o l l a r a d ö k ü l d ü l e r . Y ü r ü n e c e k yol , b e l k i d e b i n k i l o ¬

m e t r e k a d a r d ı .

B e n d e iki a r k a d a ş ı m l a b e r a b e r y o l a d ü z ü l d ü m . D i z l e r i m i ¬

z i n t a k a t i k e s i l i n c e ilk g e c e y i , k ı r l a r ı n sessizliği i ç i n d e y a r ı

u y u r , y a r ı u y a n ı k , g e ç i r d i k . S a b a h l e y i n g ü n e ş i n g ö r ü n m e s i y l e

s ı c a ğ ı n ç ö k m e s i b i r o l d u .

U l u k ı ş l a ile K a y s e r i a r a s ı , o z a m a n b i z i m gibi y a y a y o l c u -


l a r i ç i n b i r h a f t a l ı k y o l d u . B u y o l l a r h e p ç ı p l a k s ı r t l a r , y a h u t

t u z l u - , b o z k ı r l a r d a n g e ç e r l e r . E r c i y e ş d a ğ ı g ö r ü n ü n c e d e b a t a k ¬

l ı k l a r b a ş l a r . E t r a f l a r ı n d a b i r k a ç b a k ı m s ı z z e r d a l i b a h ç e s i v e

b i r k a ç k ı s ı r b a ğ b u l u n a n k a s a b a c ı k l a r s a h r a d a k a y b o l m u ş va¬

h a l a r g i b i d i r l e r .

T u z l u b o z k ı r l a r , u f u k l a r ı ç ı p l a k d a ğ l a r l a ç e v r i l e n b ü y ü k

d ü z l ü k l e r d i r ki , y e r y e r t u z l u t o p r a k l a r , u z a k t a n g ü n e ş i n al¬

t ı n d a g ü m ü ş g ö l l e r gibi p a r l a r l a r . İ n s a n b u t u z l u b o z k ı r l a r ı n

b i r i n i a ş t ı m z a n n e d e r k e n d i ğ e r i n e g e ç e r . B u r a l a r d a ufuk yol¬

c u y a , h i ç b i r z a m a n v a n l a m a y a c a k m ı ş gibi s o n s u z v e yeis ve¬

r i c i g ö r ü n ü r .

B u r a l a r ı eski v e a r t ı k k u r u m u ş d e n i z l e r i n d i b i d i r . S t e p i n

o r t a s ı n d a , y a h u t u f k u n a l t ı n d a g ö r ü n e n k a r a l t ı , t o p r a k b i r h a n

d a m ı d ı r ki , i ç i n e g i r m e s e n i z b i l e , m e r d i v e n l e i n i l e n k m n ı s u n d a

b i r y u d u m a c ı s u o l s u n b u l a b i l m e k i ç i n o r a y a v a r m a n ı z l â z ı m ¬

d ı r . D u d a k l a r ı n ı z ç a t l a m ı ş t ı r . D i z l e r i n i z k e s i l m i ş t i r . R ü z g â r l a ¬

r ı n s a v u r d u ğ u t u z l u z e r r e l e r t e r i n i z e k a r ı ş a r a k v ü c u d u n u z u

g i t t i k ç e c ı v ı k l a ş a n b i r y a p ı ş k a n l ı k l a s a r a r . Y a n ı k l a r , k a ş ı n t ı l a r

b a ş l a r . T o p r a k d a m ı n k a r a l t ı s ı ise siz y a k l a ş t ı k ç a u z a k l a ş ı r .

F a k a t a c ı d a olsa, a r a d ı ğ ı n ı z s u o r a d a d ı r . O r a y a u l a ş m a l ı s ı n ı z .

Y ü k ü n ü z ü g i t t i k ç e h a f i f l e t i r s i n i z . Ç a n t a n ı z ı , k i t a p l a r ı n ı z ı a t a r ¬

s ı n ı z . T e r i n i z ise â d e t a p ı h t ı l a ş ı r . . .

i s t a n b u l ' d a , d a h a b i r k a ç g ü n evvel b u l u n d u ğ u n u z Y a k a -

c ı k ' m , M a l t e p e ' n i n , S o ğ a n l ı k ö y ü n ü n göğe " v a r a n ç ı n a r l a r ı n ı n

g ö l g e s i n d e , o l u k l a r ı n d a n d e r e l e r gibi s u l a r t a ş a n ç e ş m e l e r i h a ¬

y a l i n i z d e c a n l a n ı r . Ş i m d i size b u h a y a l i n i z d e c a n l a n a n şeyler¬

l e a r a n ı z d a s a n k i y ı l l a r v a r m ı ş gibi ge l i r . D i z ç ö k m e k , h a y a l i n i ¬

z i n s e r i n g ö l g e s i n e u z a n m a k , h a t t a ö l m e k i s t e r s i n i z . F a k a t d a ¬

y a n ı ş ı n ı z ı k a y b e t m e m e k l â z ı m d ı r . İ ç i n i z d e d a y a n a k l a r , i z a h l a r

a r a r s ı n ı z . A l l a h d u y g u s u , v a t a n d u y g u s u , c i h a d y o l u n d a aya¬

ğ ı n a b i r t e k t o z y a p ı ş a n M ü s l ü m a n a v a a d o l u n a n c e n n e t l e r ,

v a r a c a ğ ı n ı z c e p h e d e sizi b e k l e y e n z a f e r l e r , gaz i l ik , ş e h i t l i k m e r ¬

t e b e l e r i l e v h a l e v h a r u h u n u z d a c a n l a n ı r . H a t t a b u t e s e l l i l e r

d e y e t m e z s e :


— Bu yollarda biz bir borcu ödüyoruz, dersiniz. Asırlar¬

dan beri soyulan, sömürülen, asırlar boyunca yalnız mal,

yalnız can vergisi için aranan şu bitmiş, şu bilinmeyen

Anadolu'ya karşı, çeşmeleri gürül gürül akan istanbul'un

işlediği günahların borcunu ödüyoruz.

B u i z a h , size h a t l a b ü t ü n d a y a n a k l a r d a n d a h a k u v v e t l i gö¬

r ü n ü r . B a ş ı n ı z ı eğer v e a r t ı k y ü r ü m e k t e n z i y a d e , s ü r ü n ü r s ü

n ü z . G ü n s o n a e r e r , g ü n e ş a r k a n ı z d a a l ç a l ı r , t u z l u ç ö l e v a h ş i

b i r sessizlik s i n e r . N i h a y e t ç ö l ü n t e n h a l ı ğ ı n d a , u z a k t a n b ü t ü n

ü m i d i n i z i b a ğ l a d ı ğ ı n ı z t o p r a k d a m a v a r ı r s ı n ı z . F a k a t g ö r ü r s ü ¬

n ü z ki , t o p r a k d a m ç ö k m ü ş , k u y u n u n s u l a r ı ise ç e k i l m i ş , ku¬

r u m u ş t u r . . .

B u k ı r l a r d a d a h a b i r k a ç g ü n yol a l ı n c a , a r t ı k O r t a A n a ¬

d o l u ile h a ş ı r n e ş i r o l m u ş , t o p r a ğ ı n ı , ç a l ı s ı n ı , h a y v a n ı n ı , a d a ¬

m ı n ı , k ö y ü n ü , d a m ı m b i r p a r ç a t a n ı m ı ş o l u r s u n u z : ' H e r ..şey; size

b i l m e d i ğ i n i z , d u y m a d ı ğ ı n ı z b i r k ı t a y ı k e ş f e d i y o r m u ş s u n u z d u y ¬

g u s u n u v e r i r : Ş u b i l i n m e y e n A n a d o l u ' y u . . .

K ö y l e r g ö r ü r s ü n ü z ki, i n s a n l a r y e r i n a l t ı n d a y a ş a r l a r ! J e o —

lojik d e v i r l e r i n b i r i k t i r d i ğ i eski y a n a r d a ğ k ü l l e r i n i , t a r i h ö n ¬

cesi k a z m a l a r ı n eşi o l a n â l e t l e r l e d e l e b i l e n i n s a n , b i r t e p e n i n

a l t ı n d a k e n d i s i n e d a m , o d a , a h ı r , s a m a n l ı k k o v u k l a r ı o y m u ş ¬

t u r . B u k o v u k l a r ı n i ç i n d e ağır, f aka t d a i m a s e r i n b i r h a v a b u ¬

l u r s u n u z . T e s t i l e r , k ü p l e r , k i l i m l e r , k a p l a r i ç i n d u v a r l a r ı n i ç e r ¬

s i n d e a y r ı a y r ı y e r l e r o y u l m u ş t u r . T e p e n i n a l t ı m d o l d u r a n b u

y e r a l t ı e v l e r i n i n , b u m a ğ a r a k o n u t l a r ı n ı n b a z a n b i r i n d e n d i ¬

ğ e r i n e g e ç i l i r . H a v a y a a ç ı l a n d e l i k l e r d e n i ç e r i y e loş b i r ışık

s ı z a n b u y e r a l t ı d e h l i z l e r i n d e , t a r i h ö n c e s i d e v r i n i n m a ğ a r a a d a ¬

m ı gibi d o l a ş ı r s ı n ı z :

- A c a b a h a n g i d e v i r d e , n e r e d e y a ş ı y o r u m ?

d e r s i n i z . H e r şey s i z d e n a y r ı , h e r şey size y a b a n c ı d ı r . B u â l e m

s a n k i b a ş k a b i r g e z e g e n d e n k o p m u ş t u r . B a ş k a b i r ç a ğ d a n a r t a

k a l m ı ş t ı r . T o p r a ğ ı n d a ç a l ı b i le b i t m e y e n b u ö l m ü ş d ü n y a k a b u ¬

ğ u ü s t ü n d e ö k ü z l e r , i n e k l e r , e ş e k l e r , a n c a k k e ç i k a d a r d ı r l a r .

D a ğ d a a d ı n a e k i n d e n i l e n şey, a n c a k n a s ı r l ı e l l e r l e y o l u n a b i -


l e n , sıska, d a ğ ı n ı k b i r ş e y d i r . İ n s a n l a r l a h a y v a n l a r b u k a v r u k

b i t k i d e n n a s i p l e r i n i n a s ı l ç ı k a r ı r l a r ? d i y e d ü ş ü n ü r s ü n ü z . T ı p k ı

k a r a t a ş l a r gibi k a v r u k , t ı p k ı k a r a t a ş l a r gibi a s ı r l a r ı n s o ğ u ğ u n ¬

d a , s ı c a ğ ı n d a k u r u y a k u r u y a a d ı n a g ü z e l l i k d e n i l e n h a y a t i y e t i

t a m a m e n u n u t m u ş m i h n e t l i b i r i n s a n v a r l ı ğ ı s i z d e a c ı d ü ş ü n ¬

c e l e r u y a n d ı r ı r .

Y e r d e b i r t o p r a k s e d i r i n ü s t ü n e ç ö k t ü ğ ü n ü z z a m a n , b u i n ¬

s a n l a r , size y a n ı k b i r t o p r a k k a p i ç i n d e ekşi a y r a n l a r ı n ı s u n a r ¬

l a r k e n n a z i k g ö r ü n m e k i s t e r l e r . Ç o c u k l a r , k a d ı n l a r , e r k e k l e r

e t r a f ı n ı z ı a l ı r l a r . O n l a r a b a k t ı ğ ı n ı z z a m a n , h e n ü z y e n i c e o l a n

e l b i s e n i z d e n , h e n ü z p a r ç a l a n m a m ı ş a y a k k a b ı l a r ı n ı z d a n , h a t t a

y ü z ü n ü z ü n t a z e , s ı h h a t l i r e n g i n d e n u t a n ı r s ı n ı z .

G e n ç l e r i ise, i ş te b u h a y a t ı k o r u m a k v e i ş te b u d ü n y a n i ¬

m e t l e r i n i n h a k k ı n ı ö d e m e k i ç i n y a b a n c ı c e p h e l e r e g ö t ü r ü l m ü ş ¬

l e r d i r . B u m a ğ a r a l a r d a k a l a n l a r , o g i d e n l e r i n , h a t t a g i t t i k l e r i

m e m l e k e t l e r i n i s i m l e r i n i -bile b e c e r e m e z l e r :

— Hasan Kalıçadaymış (Galiçyada). Mehmet Arap içine

gitti! derler.

— Neresi bu Arap içi?

— Bilmeyik ki? Aha buradan iki aylık yolmuş!..

F a k a t j a n d a r m a , z a m a n z a m a n b u m a ğ a r a l a r â l e m i n e uğ¬

r a r . Y a K a l ı ç a y a , y a A r a p i ç i n e y e n i y e n i a s k e r l e r ç a ğ ı r ı r . Ya¬

h u t k ö y e , k o y n u n d a b u r u ş m u ş b i r t a k ı m sar ı k â ğ ı t l a r b ı r a k ı r .

B u n l a r , g i d e n l e r d e n g e r i d ö n m e y e c e k o l a n l a r ı n h a b e r i d i r . H e r ¬

kes b u sar ı k â ğ ı t l a r d a a d ı ç ı k a n l a r ı n k o v u k l a r ı n a ü ş ü ş ü r . B u ¬

r a l a r d a a ğ l a m a k b i l e , ü r k e k , t ı k a n ı k , d o y u r m a y a n , iç i b o ş a l t ¬

m a y a n b i r ş e y d i r .

Y a l n ı z k a l ı n c a t o p r a k s e d i r i n ü z e r i n e u z a n ı r s ı n ı z . S ı r t ı n ı z ¬

d a b i r m e z a r s e r i n l i ğ i n i n ü r p e r t i l e r i d o l a ş ı r . Y a ş a r k e n g ö m ü l ¬

d ü ğ ü n ü z b u m e z a r i ç i n d e b i r şey d ü ş ü n m e y e ç a l ı ş ı r s ı n ı z :

— Peki ama, dersiniz; biz bin yıl önce girdiğimiz şu Ana—

dolu topraklarına ne verdik?

S e l ç u k l u l a r , A n a d o l u d e v l e t l e r i , s o n i m p a r a t o r l u k h a y a l i ¬

n i z d e c a n l a n ı r . B a s r a K ö r f e z i m d e n V i y a n a ' y a , H a b e ş i s t a n ' d a n


H a z e r D e n i z i ' n e k a d a r u z a n a n s a h a d a g e ç e n v e s i z i n b ü t ü n ç o ¬

c u k l u k h a y a l l e r i n i z i o k a d a r s a r h o ş e d e n şeyler, f ü t u h a t l a r , ş a n ¬

l a r , a l a y l a r ; s a r a y l a r ı n , v e z i r l e r i n h i k â y e l e r i gök y a k u t t a n t a ç ¬

lar , k ö p r ü l e r , m e d r e s e l e r , c a m i l e r ? . .

— Peki ama, bu yayla ki imparatorluğun mihveriydi. Bü—

tün yollar bu yaylada toplanır, bu yayladan. dağılırdı.

Burası kan ve can hazinesiydi. Buraya ne bıraktık? Bir¬

kaç yıkık kümbet, birkaç harap kervansaray, birkaç ka—

le kalıntısı...

Bir b ü y ü k m a s a l ki , s o n u h i ç l i k l e b i t e r !

U y u m a y a ç a l ı ş ı r s ı n ı z . U y u m a k v e u n u t m a k ! B a z a n b u n l a r

n e k a d a r k u r t a r ı c ı ş e y l e r d i r . Ö n ü m ü z d e ise a ş ı l a c a k d a h a n i c e

u z u n y o l l a r var . . .

K a y s e r i ' d e m e n z i l k u m a n d a n ı d u y g u l u b i r a d a m d ı . Bize

y o l i ç i n v a s ı t a a r ı y o r d u .

- Sizi a r a b a k o l u ile g ö n d e r e c e ğ i m ,

d e d i . F a k a t b u k o l b i r t ü r l ü g ö r ü n m e d i . S o n r a ü m i t l e r d e v e

k o l u n a , h a t t a g e l e n g e ç e n k ı t a d ö k ü n t ü l e r i n i n cılız m e k k â r e l e -

r i n e b a ğ l a n d ı . F a k a t o n l a r d a o l m a d ı . N i h a y e t m e n z i l k u m a n ¬

d a n ı b i r g ü n p a z a r y e r i n e k ü ç ü k b i r b a s k ı n y a p t ı r d ı . E l e g e ç e n

e ş e k l e r d e n , ü ç e r b e ş e r k i ş i l ik g r u p l a r a e ş y a l a r ı n y ü k l e n m e s i i ç i n

b i r e r t a n e d a ğ ı t ı l d ı . Bize v e r i l e n e ş e ğ i n n e s e m e r i , n e y u l a r ı

v a r d ı . S ı r t ı d a cı lk y a r a y d ı .

S a h i b i , b i t k i n b i r i h t i y a r d ı . E ş e ğ i n i n b a ş ı n d a n b i r t ü r l ü ay¬

r ı l m ı y o r d u . B ü t ü n v a r l ı ğ ı e l i n d e n a l m a n v e o n u k u r t a r m a k i ç i n

h e r şeyi g ö z e a l a n b i r i n s a n ı n i n a d ı y l e p e ş i m i z d e n k o ş u y o r ,

h a n ı ı i , k a h v e n i n k a p ı s ı n d a g e c e l i y o r d u .

S o n r a b i r a k ş a m , h a v a k a r a r ı n c a , m e n z i l k u m a n d a n ı n d a n

gizli, o n u y a n ı m ı z a k a t ı p , e ş e ğ i n i d e ş e h i r k e n a r ı n d a k e n d i s i n e

t e s l i m e d i n c e , ö n c e b u n a i n a n a m a d ı . S o n r a i ş in c i d d î o l d u ğ u n u

a n l a y ı n c a d a s ö y l e y e c e k laf b u l a m a d ı . E l i m i z i ö p m e k m i , aya¬

ğ ı m ı z a k a p a n m a k m ı , y o k s a b o y n u m u z a s a r ı l m a k m ı l â z ı m gel¬

d i ğ i n i t a y i n e d e m i y o r d u . B a z e n g ü l ü y o r , g e n e b i r d e n ağla¬

m a k l ı o l u y o r d u . S o n r a d u a e t m e k a k l ı n a g e l d i . F a k a t b u se-

S U Y U ARAYAN A D A M l

fer d e a ğ l a m a k s ı ras ı g a l i b a b i z e g e l i y o r d u . O n u y a r a l ı e ş e -

ğiyle ş e h r i n k e n a r ı n d a n , g e c e n i n b a ğ r ı n a d a l a n t o z l u y o l l a r a

â d e t a z o r l a i t e l e d i k .

Y e r i m i z e d ö n e r k e n a r a m ı z d a k o n u ş a c a k söz b u l a m ı y o r d u k .

Biz ü ç a r k a d a ş , ü ç ü m ü z d e fakir ç o c u k l a r ı y d ı k . B i z i m d e b a ¬

b a l a r ı m ı z b ö y l e i h t i y a r t o p r a k a d a m l a r ı y d ı l a r . Bağ, b a h ç e iş¬

l e r i v e y a ı r g a t l ı k l a g e ç i n i r l e r d i . F a k a t b i z d e t o p r a k , h i ç b i r za¬

m a n b u k a d a r sefil d e ğ i l d i . B i z d e sefalet, b ü t ü n v a r l ı ğ ı b i r u y u z

e ş e k t e n i b a r e t o l a n b u b i t m i ş i h t i y a r ı n y o k s u l l u ğ u y l a kıyas¬

l a n a c a k k a d a r d e r i n o l m a m ı ş t ı .

Y e n i d e n y o l l a r a d ö k ü l ü n c e y e k a d a r , K a y s e r i ' d e b i r k a ç g ü n

k a l d ı k . B u r a d a , eşeği e l i n d e n a l m a n i h t i y a r d a n b a ş k a , b i r d e

K a y s e r i ş e h i r l i s i y l e t a n ı ş t ı m . A n a d o l u t o p r a ğ ı n ı n b u d a b a ş k a

t ü r l ü b i r m a h s u l ü y d ü . ; A k ş a m l a r ı g ü n e ş ufka i n e r k e n K a y s e r i

k a l e s i n i n b u r ç l a r ı n d a d o l a ş m a y ı s e v e r d i m . O n u b i r g ü n , b u

b u r ç l a r ı d o l a ş ı r k e n t a n ı d ı m . K a l e n i n t o p ç u s u y d u . R a m a z a n ayı

i ç i n d e y d i k . O n u n vazifesi, k a l e b u r ç l a r ı n d a R a m a z a n t o p u n u

a t e ş l e m e k t i . A l t m ı ş y a ş l a r ı n d a v a r d ı . K a l e b e d e n l e r i n d e n b i ¬

r i n d e y u v a r l a n a n v e k i m b i l i r h a n g i a s ı r d a n k a l a n eski b i r ka¬

val t o p u n a m l u s u n a h e r g ü n v a k t i g e l i n c e b a r u t d o l d u r u y o r -

d u . İ ç i n e b e z l e r , p a ç a v r a l a r s ı k ı ş t ı r ı y o r d u . S o n r a n a m l u y u h a ¬

vaya d i k e r e k iftar v a k t i o l u n c a t o p u a t e ş l i y o r d u . A t e ş l e n d i k ¬

t e n s o n r a d e v r i l e n n a m l u , y e r d e b i r s ü r e y u v a r l a n ı r d ı .

O s a a t l e r d e b u k a l e b e d e n l e r i , K a y s e r i ' n i n h a k i k a t e n e n

g ü z e l y e r i y d i . G ü n e ş b a t ı d a k a y b o l u r k e n , ş e h r i n t o z l u h a v a s ı

i ç i n e g ö m ü l e n K a y s e r i e v l e r i n i n c a m l a r ı ışıl ışıl y a n a r d ı . R e n k

r e n k b u l u t d a l g a l a r ı s t e p t e a c a y i p ş e h r i a y i n l e r y a r a t ı r d ı . E r -

ciyes d a ğ ı n ı n e b e d î k a r l a r d a n b e y a z k ü l a h ı , p e m b e , t u r u n c u ,

m o r v e y a s i n c a b i r e n k l e r e b ü r ü n ü r d ü .

H e r iftar t o p u n d a n s o n r a b i r y u d u m s u ile o r u c u n u b o ¬

z a n i h t i y a r , ö n c e a k ş a m n a m a z ı n ı k ı l a r , s o n r a :

- A l l a h ne v e r d i y s e ,

d i y e r e k ç ı k ı n ı n ı a ç a r , r ı z k ı n ı b e n i m l e p a y l a ş ı r d ı . İ k i oğlu d a

a s k e r d e y m i ş . B i r i n d e n h i ç h a b e r g e l m i y o r m u ş . B a z e n b a n a :


- B u m u h a r e b e y a k ı n d a b i t e r m i d e r s i n ?

d iye s o r a r d ı . F a k a t a n l a r d ı m ki, s u a l i n i n c e v a b ı n ı b e k l e m e z d i .

Ç ü n k ü , m u h a r e b e n i n y a k ı n d a b i t m e y e c e ğ i n i o d a b i l i r d i . S o n ¬

r a k e n d i k e n d i n e d a l a r d ı . Bir ş e y l e r y e r m i ş gibi g ö r ü n ü r d ü .

F a k a t b ü t ü n o l a n ı n ı b e n i m ö n ü m e s ü r e r d i .

Y u n a n m u h a r e b e s i n i b i l i r d i :

— İlk askerliğim yedi sene sürdü oğul. Topçudaydım.

Dönünce teyzenle başgöz olduk. Ama sonra gene çağır

dılar. Bu sefer beş yıl dolaştık. Bıraktıkları zaman bak—

tım ki benden hayır yok. Tezkereyi terkedince başçavuş—

lukla gittik Yemen'e. Hepsini toplasan belki yirmi sene

eder asker ocağında... Simdi de buralarda sürtelerim iş

te... Ama hani bugün de «haydi gel!» deseler, gidesim ge—

lir içimden...

K a y s e r i k a l e s i t o p ç u s u n a gel d e s e l e r h a k i k a t e n d e g i d e r ¬

d i . G ö n d e r d i k l e r i m d a h a g e r i g e l m e d i d e m e z d i . B i z e g a l i b a b u

n u n i ç i n « o r d u m i l l e t » d i y o r l a r d ı . E v e t , b iz b i r o r d u m i l l e t t i k .

İ ş t e b u K a y s e r i t o p ç u s u , o n u n d ö n m e y e n ç o c u k l a r ı , b e n i m d ö n ¬

m e y e n a ğ a b e y l e r i m v e b u y a ş t a b e n . . .

N i h a y e t b ü t ü n A n a d o l u ' n u n , T r a k y a ' n ı n , i s t a n b u l ' u n s o n u

g e l m e z b i r y ü r ü y ü ş k o l u gibi b i l i n m e z l i ğ e k a r ı ş a n m i l y o n l a r ı .

Biz h e p i m i z , b u o r d u m i l l e t i n a s k e r l e r i y d i k . E n a t e ş l i ç a ğ ı m ı z

o n u n d u . G e l d e y i n c e g i d e r v e g i t t i ğ i m i z y e r l e r i n a d ı n ı b i l e b e ¬

c e r e m e z d i k . B i z i m ç o c u k l u k h a y a l l e r i m i z i b ü y ü l e y e n i m p a r a ¬

t o r l u ğ u n n i z a m ı b u y d u . . .

Bi r s a b a h g ü n a ğ a r ı r k e n K a y s e r i ' d e n y a y a y o l a ç ı k t ı k . D a ¬

h a s o n e v l e r d e n k u r t u l m a d a n i h t i y a r t o p ç u b i r s o k a k a r a l ı ğ ı n ¬

d a n g ö r ü n d ü . Bi r s ü r e k o n u ş a r a k y a n y a n a y ü r ü d ü k . S o n r a d u r ¬

d u :

- Ş u n u t e y z e n i z g ö n d e r d i ,

d iye e l i m e b i r ç ı k ı n t u t u ş t u r d u . B i r t a k ı m y u f k a l a r , i ç i n e b u l ¬

g u r p i l â v ı k o n u l a r a k d u r u l m u ş t u . A y r ı c a z e r d a l i k u r u s u d a

v a r d ı . H e p i m i z i n b o y n u n a a y r ı a y r ı s a r ı l d ı . G ö z l e r i d o l d u :

- H a k k ı n ı z ı h e l â l e d i n o ğ u l , a m a h e p i n i z h e l â l e d i n , d iye

y a l v a r d ı .

S U Y U ARAYAN ADAM * 89

Evet, ortada belki helâl edilecek bir hak vardı. Fakat bu hak, acaba kimindi ve kime helâl edilecekti?..

*

Kayseri'den Sivas'a uzanan yol, kızgın güneş altında kavrulan ve hepsi de birbirine benzeyen birtakım yaylaları, döne dolaşa aşar. Bir yaya yolcusu için bu yol, o zaman neredeyse bir haftalık yoldu.

Gemerek altlarında Kızılırmak görünür. Bir çamur seli gibi akar. Ne güzel, ne de heybetlidir. Fakat insanda garip, melânkolik duygular uyandırır. O zaman Anadolu'da hiç bir şey, Anadolu'yu Kızılırmak kadar doğru aksettiremezdi: Fakir, somurtkan ve dertli...

Ben, doğduğum şehirde, Edirne'de yaşarken, oradan geçen Meriç Nehri için çocukça şiirler düzerdim. Nehir denildiği zaman Meric'i anlardım. Fakat orada Meriç, bana bir genç kız kadar güzel görünürdü. Belki onun suyu da çamurlu akardı ama, bana öyle gelmezdi. Ona:

— Mavi Meriç! diye seslenirdim. Ormanların koynundan doğarsın! Sularım salkım söğütler gölgeler. Boyuna güller, gelincikler takarsın. Kıyılarından «nen/o» ların sesi gelir. Güzel Meriç! Nereden gelip nereye gidersin?..

Sonra bunları vezne, kafiyeye dökmeye çalışırdım. Kayseri ile Sivas arasında ilk defa Kızılırmağı görünce,

Anadolu'da bir akarsu görmenin heyecanıyle, hemen Meric'i hatırladım.

— İşte Meriç! diye haykırmak istedim. Şurada burada ekinler daha yeni sa-rarıyordu. Hatta kıyılarında, tarla kenarlarında tektük gelincikler, mor çiçekler de vardı. Fakat Kızılırmak, bu çiçekleri takınmış gibi değildi. Havasında hiç bir musikî ürpertisi esmiyordu. Dalgaları akmaktan ziyade, itişe kakışa yuvarlanıyor gibiydi. Somurtkan, dertli bir görünüşü vardı. Belki onu bütün güzelliğinden soyduğumuz, asırlar boyunca ormanını, çayırını, çiçeklerini yolup, etrafını bir sarı çöl haline getirdiği-


m i z . b ü t ü n k u ş l a r ı n ı , k e l e b e k l e r i n i d a ğ ı t t ı ğ ı m ı z i ç i n b i z e d a r ¬

g ı n d ı ! . . .

H e r ş e y d e n y ü z ü n ü ç e v i r i p , d e r d i n i i ç i n e g ö m m e k i s t e r

gibi b i r h a l i v a r d ı . S a n k i fakir b i r h a s t a y d ı . S a n k i o l d u ğ u yer¬

d e e r i y o r d u . G i t t i k ç e k u r u y a n , g i t t i k ç e ç ö l l e ş e n b i r d e r t l i ır¬

m a k t ı .

B u n a r a ğ m e n b i r g e c e m i z i o n u n k e n a r ı n d a g e ç i r m e k i s t e ¬

dik. F a k a t d a h a g ü n e ş b a t m a d a n , ö n c e ağır b i r b a t a k l ı k k o ¬

k u s u , s o n r a s i v r i s i n e k s ü r ü l e r i ı r m a k k e n a r ı n a ç ö k t ü . Ö n c e ,

o t t a n , ç a l ı d a n b i r a z a t e ş y a k a r a k d a y a n a b i l i r i z s a n d ı k . F a k a t ,

ı r m a ğ ı n p e r i s i g a l i b a m i s a f i r k a b u l e t m i y o r d u . B i r a z s o n r a t o p ¬

l a n d ı k . I r m a k t a n k a ç ı y o r d u k . Kafi le kafile s i v r i s i n e k l e r b i z i

s ı r t l a r a , t e p e l e r e k a d a r k o v a l a d ı l a r . B i r k a y a n ı n e t e ğ i n d e k o ¬

n a k l a d ı k . A ş a ğ ı d a , a y ı n a y d ı n l a t t ı ğ ı ç ı p l a k v a d i i ç i n d e K ı z ı l ı r ¬

m a k , g ü z e l , e s r a r l ı o l m a k t a n z i y a d e , d e r t l i v e a c ı n a c a k y a l n ı z ¬

l ı ğ ı n a d a l m ı ş g i b i y d i . . .

O r t a A n a d o l u y a y l a s ı S i v a s ' t a n i l e r i l e r d e k a d e m e k a d e m e

s o n a e r e r . H e l e Z a r a ' d a n ilk d a ğ l a r a v u r u l u n c a , a r t ı k D o ğ u A n a ¬

d o l u ' y a g i r i l i y o r d e m e k t i r . T u z l u ç ö l l e r i n , ç o r a k b o z k ı r l a r ı n ,

hafif d a l g a l ı k ı r a ç l a r ı n y e r i n i y ü k s e k y a y l a l a r , s a r p d a ğ l a r a l ı r .

H a t t a o z a m a n b u d a ğ l a r h e n ü z o r m a n l ı k t ı . R e n k r e n k silsi¬

l e l e r i n ç e v i r d i ğ i u f u k l a r m e l a n k o l i y e r i n e r u h a f e r a h l ı k ve¬

r i r . Y o l l a r y ü k s e l i p d e u f u k l a r g e n i ş l e d i k ç e , o r t a y a y l a d a g e ç ¬

t i ğ i n i z b i r b i r i n e b e n z e r d ü z l ü k l e r i n , y a h u t s ı r t l a r ı n k a s v e t i n ¬

d e n s i l k i n i r s i n i z . A r d a r d a a ç ı l a n , a r d a r d a y ü k s e l e n y e n i y e n i

u f u k l a r a e r i ş m e k , y a ş a m a k , u m u t l a n m a k , m ü c a d e l e e t m e k d u y ¬

g u l a r ı d u y a r s ı n ı z .

B u r a d a t o p r a k , size b i r ş e y l e r v a d e d i y o r m u ş gibi, a l t ı n d a

v e ü s t ü n d e b i r t a k ı m i m k â n l a r s a k l ı y o r m u ş gibi gel i r . İ l k d e ¬

f a o l a r a k b i r d a ğ d a n b e r r a k b i r s u y u n ç a ğ l a d ı ğ ı n ı g ö r ü r s ü n ü z .

D a ğ b a ş ı n ı d u m a n a l m ı ş t ı r . A ğ a ç l a r , k u ş l a r , d a ğ l a r , t a ş l a r , s ize,

m e k t e p ş a r k ı l a r ı n ı n a n l a t t ı ğ ı A n a d o l u ' y u b u l d u ğ u n u z h i s s i n i

v e r i r . G e r ç i b ü t ü n b u d a ğ l a r , t a ş l a r b o m b o ş t u r . . H e r y e r i n s a n

s e s i n e h a s r e t gibi g ö r ü n ü r . F a k a t t a b i a t ı n r e n k l i v e ç e ş i t l i gö¬

r ü n ü ş ü sizi b i r z a m a n o y a l a r .


H e l e g ü n ü n y o l c u l u ğ u s o n a e r i p d e a k ş a m s e r i n l i ğ i bas t ı¬

ğ ı v e k e n d i n i z e b i r ç a m ı n a l t ı n d a , b i r s u v u n b a ş ı n d a , b i r ka¬

y a n ı n g ö l g e s i n d e g e c e l e y e c e k b i r y e r s e ç t i ğ i n i z z a m a n , y o l l a -

K y o r g u n l u ğ u n u b i r d e n u n u t u r gibi o l u r s u n u z . B a t ı d a ufka

i r s e n g ü n e ş a c a y i p r e n k o y u n l a r ı y a r a t ı r . K ü m e k ü m e b u l u t l a r

: : r m a d a n r e n k d e ğ i ş t i r i r l e r . A k ş a m ı n e s m e r l i ğ i ö n c e d e r i n va¬

: . e re s i n e r . S o n r a u z a k l a r d a dağ t e p e l e r i , k o y u m o r d a n h a v a î

m a v i y e d o ğ r u r e n k r e n k k a d e m e l e ş i r . G ü n e ş i n t u r u n c u , y a h u t

i n r m ı z ı s o n a k i s l e r i n i v e r e n u z a k v e y ü k s e k s ı ra d a ğ l a r b e l i r -

. r l e ş m e y e b a ş l a r . S o n r a h e p s i yavaş yavaş g e c e n i n k a r a n l ı k

r ü l e r i n e b ü r ü n ü r , g ö z d e n k a y b o l u r l a r . . .

F a k a t y o l c u l u ğ u m u z d a d a ğ l a r ı n ş i i r i ç o k s ü r m e d i . K ö s e -

d a ğ ı ç a m l ı k l a r ı n d a n k ı v r ı l a k ı v r ı l a yol a l ı p S u ş e h r i ' n e yak laş ı¬

y o r d u k . C e p h e i s t i k a m e t i n d e n g e l i p , g e r i l e r e d o ğ r u ç e k i l e n ilk

göç k a f i l e s i n e r a s g e l d i k . İ k i t e k e r l e k l i h a n t a l k a ğ n ı l a r ı s ü r ü t ¬

m e y e ç a l ı ş a n cılız ö k ü z l e r l e K ö s e d a ğ ı ' n ı a ş m a k k o l a y d e ğ i l d i .

K a f i l e l e r ağ ı r yol a l ı y o r d u . İ h t i y a r , k a d ı n , ç o c u k h e p s i b i r b i ¬

r i n d e n y o r g u n , h e p s i b i r b i r i n d e n p e r i ş a n b i r i n s a n k a l a b a l ı ğ ı

yol b o y u n u d o l d u r u y o r d u . T â A ğ r ı ' d a n , P a s i n l e r ' d e n , E r z u r u m ,

B a y b u r t , t a r a f l a r ı n d a n g e l i y o r l a r d ı . Bir k ı s m ı g e ç e n s e n e d e n b e ¬

r i y o l l a r d a y d ı l a r . Y u r t l a r ı n d a n , k ö y l e r i n d e n k o p u p y o l l a r a d ü ş ¬

t ü k l e r i g ü n l e r d e n b e r i b u s o n u g e l m e y e n y o l c u l u ğ u n b a z e n şu¬

r a d a , b a z e n b u r a d a s o n a e r e c e ğ i n i u m a r a k d u r a k l a m ı ş l a r d ı . F a ¬

k a t a r k a d a n g e l e n y e n i g ö ç m e n s e l l e r i , o n l a r ı i l e r i y e i t i n c e , ye¬

n i d e n t ü k e n m e z y o l l a r a s ü r ü k l e n m i ş l e r d i .

B u y o l c u l u ğ u n n e r e l e r d e b i t e c e ğ i d e b e l l i d e ğ i l d i . G ö ç m e n ¬

ler, k ö y l e r i n d e n d a i m a k a l a b a l ı k k a f i l e l e r h a l i n d e v e t o p l u ola¬

r a k ç ı k a r l a r . K a ğ n ı l a r t ı k l ı m t ı k l ı m d o l u d u r . İ n e k l e r , a t l a r , eşek¬

ler, h a t t a d a v a r s ü r ü l e r i ö n e k a t ı l ı r . B i r k ö y h a l k ı , d a i m a h e p

b i r a r a d a y o l a l m a k i s t e r . A y n ı i n s a n l a r , a y n ı b a ğ l a r , a y n ı h i ¬

y e r a r ş i i ç i n d e , a l ı ş t ı k l a r ı h a y a t n i z a m ı n ı y o l l a r d a d a d e v a m e t¬

t i r m e y e ç a l ı ş ı r l a r . F a k a t ç o k g e ç m e d e n kafile p a r ç a l a n ı r . K a ¬

l a b a l ı k t e n h a l a ş ı r . ö n c e d a v a r s ü r ü l e r i k a y b o l u r . Ç ü n k ü yol ,

m e r a d e ğ i l d i r . D a v a r ı y o l d a n m e r a y a a y ı r d ı ğ ı n g ü n s e , a r t ı k


d a v a r e l d e n ç ı k m ı ş d e m e k t i r . A ç l a r , k a ç a k l a r , e ş k ı y a l a r o n u

d e r h a l y o k e d e r l e r . Ü s t e l i k s ü r ü deği l , ç o b a n d a g i d e r . . . S o n ¬

r a a t l a r , i n e k l e r e l d e n ç ı k a r . Ö l e n l e r , k a l a n l a r , h a s t a l a n a n l a r ,

yol d e ğ i ş t i r e n l e r . . . d e r k e n , k ö y d e n y o l a ç ı k ı ş ı n ü s t ü n d e n d a h a

a y g e ç m e d e n o c a n l ı , g ü r b ü z k a f i l e d e n o r t a d a k a l a n , p e r i ş a n

a r t ı k l a r v e d ö k ü n t ü l e r d i r .

R a s t l a d ı ğ ı m ı z g ö ç m e n l e r i n g ö r ü n ü ş ü d e b u y d u . N e d a v a r

s ü r ü l e r i , n e a t l a r , i n e k l e r k a l m ı ş t ı . Z a h i r e y ü k ü d e t ü k e n m i ş

g ö r ü n ü y o r d u . R a s l a d ı k l a r ı t a r l a l a r d a n s a r a r m ı ş b a ş a k l a r ı d e v -

ş i r i p , u f a l a d ı k l a r ı t a n e l e r i k a y n a t a r a k , k a v u r a r a k y i y e c e k l e r i ¬

n i ç ı k a r m a y a ç a l ı ş s a l a r g e r e k t i . M e v s i m ise k ı şa d o ğ r u gidi¬

y o r d u .

S u ş e h r i ' n i b i r m a h ş e r k a r ı ş ı k l ı ğ ı i ç i n d e b u l d u k . D a h a h a r b

c e p h e s i y l e a r a m ı z d a b i r v i l â y e t l i k y e r v a r d ı . F a k a t k a r a r g â h -

lar , m e n z i l l e r , h a s t a h a n e l e r , g e r i d e n i l e r i y e v e i l e r i d e n g e r i y e

a k a n , b i r b i r i n e k a r ı ş a n h a r e k e t l e r , b u r a d a k i h a v a y ı tenef füs

e d i l m e z b i r h a l e g e t i r m i ş t i . S o k a k l a r ı , b a h ç e l e r i , d e r e i ç l e r i n i

d e sıkışık b i r g ö ç m e n k a l a b a l ı ğ ı d o l d u r u y o r d u . H e r k e s , i s ted i -

ğ i y e r e i l i ş m i ş t i .

Biz d e g e c e y i k a s a b a n ı n a r k a s ı n d a k i d e r e y e d o ğ r u k a d e ¬

m e k a d e m e i n e n m e y v e b a h ç e l e r i n d e n b i r i n d e g e ç i r m e k i s t e ¬

dik. G e c e n i n k a r a n l ı ğ ı i ç i n d e k e n d i m i z e b o ş b i r y e r a r a r k e n ,

y a n d a k i b a h ç e ç i t i n i n a r k a s ı n d a n y a n ı k b i r ş a r k ı sesi d u y d u k .

B u p e r i ş a n l ı k i ç i n d e b u ses i n a n ı l m a z b i r ş e y d i . B u n u söyleye¬

n i n h e r h a l d e yaş l ı b i r k a d ı n o l m a s ı l â z ı m g e l i r d i . Ç i t i d o l a ş ¬

t ı k . B ü y ü k d u t a ğ a c ı n ı n a l t ı n a b i r g ö ç m e n a i les i t ü n e m i ş t i .

Ö k ü z l e r b i r t a r a f a ç e k i l m i ş t i . O k u h a v a y a k a l k a n k a ğ n ı n ı n b i r

t a r a f ı n a k e ç e l e r , k i l i m l e r s e r i l m i ş t i . O r t a d a hafif b i r a t e ş ya¬

n ı y o r d u . B u a t e ş i n a y d ı n l a t a b i l d i ğ i ç e v r e i ç i n d e y a n ı k , s e r t ,

m i h n e t l i iki i n s a n y ü z ü c a n l a n ı y o r d u . B i r i b i t k i n b i r i h t i y a r d ı .

Ş a r k ı s ö y l e y e n d e y a n ı n d a k i n i n e y d i . N i n e , g ö z l e r i k a p a l ı , el¬

l e r i n i t e m p o t u t a r gibi d i z l e r i n e v u r a r a k , b a ş ı v e b ü t ü n vü¬

c u d u sağa sola s a l l a n a s a l t a n a k e n d i s i n i o g a r i p ş a r k ı s ı n ı n a h e n -


v e r m i ş t i . A ğ l ı y o r d u . G ö z l e r i n d e n y u v a r l a n a n y a ş l a r göğ-

i ı s f a t a ı ı ş t ı . S ö y l e d i ğ i de ş a r k ı d e ğ i l d i .

D o ğ u - A n a d o l u ' d a k a d ı n l a r ı n m a k a m l a v e ş a r k ı s ö y l e r gibi

a ğ l a d ı k l a r ı n ı o g e c e o r a d a ilk defa, a m a s o n r a l a r ı ç o k g ö r d ü m .

Ü ç a r k a d a ş sess izce a t e ş i n e t r a f ı n a i l i ş t ik . E r k e k b i z i ya¬

l d ı . N i n e ise y a g ö r d ü , y a g ö r m e d i . F a k a t a c a y i p m u ¬

s i k i s i n e d e v a m e t t i . K e ç e l e ş m i ş s a ç l a r ı a l n ı n ı n t e r l e r i n e y a p ı ş -

H u ş t ı . Y ü z ü n ü n b u r u ş u k l u k l a r ı a l e v l e r i n a k i s l e r i i ç i n d e , o l d u k ¬

l a r ı n d a n d a h a d e r i n , d a h a ç i l e l i g ö r ü n ü y o r d u . M a k a m l a a n l a t ¬

t ı ğ ı şey, k e n d i l e r i n i n a c ı k l ı m a c e r a s ı y d ı . A r k a d a k a l a n y u r t ,

a ş ı l a n m e s a f e l e r , t ü k e n m e z y o l l a r , k a y b o l a n ç o c u k l a r , h a s t a l a ¬

n a n i n e k , ö l e n k e ç i l e r , t ü k e n e n azık, y a l n ı z l ı k , ü m i t s i z l i k , h e r

şey b u s e s t e d i le g e l i y o r d u . K ö y l e r , ş e h i r l e r , i n s a n l a r , h a y v a n ¬

l a r h e p i s i m l e r i y l e a n l a t ı l ı y o r d u . S a n k i İ l k ç a ğ ı n , s o k a k l a r d a

i l â h î o k u r gibi t a r i h î e f s a n e l e r a n l a t a n b i r o z a m y d ı .

K o n u ş u y o r m u ş gibi s e r b e s t ç e s ı r a l a n a n , fakat d e r t l i n i n e ¬

n i n i ç i n d e n d i l e d i ğ i gibi t a ş a n f e r y a t l a r l a , b i r facia m u s i k i s i

h a l i n e g e l e n b u h i k â y e n i n s a d e c e d i n l e d i ğ i m i z k ı s m ı b i l e b i z e

o n l a r ı n m a c e r a s ı n ı a n l a t m a y a kâfi g e l d i .

B u m a c e r a , v a k t i y l e E d i r n e ' d e , b i z i m k e n a r m a h a l l e d e k i

e v i m i z i n k ü ç ü k o d a s ı n d a a n a m d a n , b a b a m d a n , k o m ş u l a r ı m ı z ¬

d a n d i n l e d i ğ i m h i k â y e l e r d e n p e k fark l ı d e ğ i l d i . Y a l n ı z b u r a d a

sefalet d a h a d e r i n d i . F a k a t b ı r a k ı l a n y u r t l a r , d a ğ ı l a n ai le h a l ¬

kı , a y a k a l t ı n d a e z i l e n i n s a n l ı k g u r u r u , k a y b o l a n ü m i t l e r , h e p ¬

si, h e p s i , b e n i m ç o c u k l u ğ u m d a d i n l e d i k l e r i m i n a y n ı y d ı . N i n e m

d e b e l k i b ö y l e a ğ l a m ı ş t ı . B i z i m d e - ö k ü z l e r i m i z b e l k i b ö y l e cı¬

l ı z d ı . D e d e m b e l k i d e b u s a k a l l ı i h t i y a r a b e n z e r d i . K o n u p g ö ç ¬

t ü k l e r i y o l l a r d a b e l k i o n l a r d a b ö y l e s ü r ü n m ü ş l e r d i , b ö y l e d a ¬

ğ ı l m ı ş l a r d ı . B u a t e ş b a ş ı b a n a h i ç d e y a b a n c ı g e l m i y o r d u . Ba¬

b a m d a b e n i m y a ş ı m d a , b e l k i b ö y l e b i r k a ğ n ı n ı n d i b i n e ç ö k e ¬

r e k , d e m e k k i b ö y l e g e c e l e r g e ç i r m i ş t i . . .

N i n e n i n facia l ı sesi yavaş y a v a ş hafi f ledi. M u s i k i s i n i n so¬

n u , g i t t i k ç e s ö n e n h ı ç k ı r ı k l a r o l d u . B a ş ı g ö ğ s ü n e d ü ş t ü . S o n r a

y ü z ü n ü e l l e r i y l e k a p a d ı . V e sessiz s a r s ı n t ı l a r d a h a b i r s ü r e d e -


v a m e t t i . E r z u r u m t a r a f l a r ı n d a n g e l i y o r l a r d ı . N e r e y e g i d e c e k

l e r i n i d e b i l m i y o r l a r d ı . Ö l s e l e r b u n u b e l k i c a n a m i n n e t saya

c a k l a r d ı . Ç o c u k l a r k a y b o l m u ş t u . Y a k ı n l a r d a ğ ı l m ı ş t ı . F a k a t

k e n d i l e r i h â l â y a ş ı y o r l a r d ı i ş te . . .

î h t i y a r e r k e k b i z e ö n c e , h e r g ö ç m e n i n h e r y e n i g e l e n y o l

c u d a n s o r d u ğ u h a b e r l e r i s o r d u . S o n r a d a h a b a ş k a s u a l l e r s ı

r a l a d ı :

— Nirden gelirsiz oğul?

— istanbul'dan...

— Erzirumu görmişsüz?

— Y o k . . .

O z a m a n b a ş ı n ı u z u n u z u n iki t a r a f a s a l l a d ı :

— Ne diyim oğul, ne diyim?..

İ h t i y a r , E r z u r u m ' u g ö r m e d i k t e n s o n r a , i s t a n b u l ' d a n o l m a

n ı n ö n e m s i z l i ğ i n i , E r z u r u m l u o l m a y a n l a r a o r a y ı t a r i f e t m e n i n

i m k â n s ı z l ı ğ ı n ı b u ç a r e s i z l i k i f a d e l e r i ile a n l a t m a y a ç a l ı ş ı y o r d u .

B e n d e s o r d u m :

— Erzurum da bura gibi çamlık mı, meşelik mi?

— Yolı (yok)...

— Bağlık mı, bahçelik mi?

— Yoh...

— Camileri, çarşıları çok güzel mi ola?

— Ne diyim oğul, ne diyim?..

— Havası suyu acep istanbul'un gibi mi?

— istanbul'un sözü mü olur oğul, Erzurum 'un ya—

nında...

Y e b a ş ı n ı iki t a r a f a u z u n u z u n s a l l a d ı . . .

B i r t o p r a ğ a b u k a d a r b a ğ l ı o l a n l a r b i r g ü n o r a d a n k o p a r -

l a r s a , o n l a r ı n a c ı s ı n ı a n l a t a c a k söz h a k i k a t e n b u l u n m a z . N i n e

m a k a m l a a ğ l a r v e i h t i y a r b a ş ı n ı iki t a r a f a s a l l a r k e n , b e n o n l a

r ı n a c ı l a r ı n ı g a y e t iyi a n l ı y o r d u m . B e n d e b i r g ö ç m e n ç o c u ğ u

i d i m . G ö ç v e g ö ç m e n b e n d e d a i m a d e r i n d u y g u l a r u y a n d ı r ı r .

G ö ç h i k â y e l e r i , g ö ç m a n z a r a l a r ı , ç o c u k l u k h a t ı r a l a r ı m i ç i n d e


d a i m a c a n l ı o l a r a k y a ş a d ı . F a k a t m u h a c i r l i ğ i n b u k a d a r d e ¬

r i n b i r sefalet o l a c a ğ ı n ı h i ç b i r z a m a n d ü ş ü n m e m i ş t i m !

S o n r a b a n a T ü r k g ö ç l e r i d a i m a B a t ı d a n D o ğ u y a o l u r gibi

g e l i r d i . H a l b u k i b u r a d a ş i m d i , i ş te D o ğ u b o ş a l r y o r d u . O h a l d e

D o ğ u d a b ö y l e s a r s ı l ı n c a b i z i m ö z v a t a n ı m ı z A n a d o l u a r k a s ı ¬

n ı h a n g i d u v a r l a r a d a y a y a c a k t ı ? O h a l d e A k d e n i z ' d e n b a ş l a y ı p

U z a k D o ğ u d a A l t a y l a r a , A l t ı n d a ğ a , S a r ı d e n i z e k a d a r u z a n a —

c a k o l a n , y a n i b i z i m ş i m d i ü l k ü m ü z v e s o n ü m i d i m i z o l a n

T u r a n , ş u b e k l e d i ğ i m i z E r g e n e k o n , y o k s a d a h a d o ğ m a d a n m ı

p a r ç a l a n ı y o r d u ? Y o l l a r d a i l e r l e d i k ç e h a r b i n b i z i m i ç i n k e s i n

v e m u k a d d e r a t t a y i n e d i c i m a n a s ı n ı d a h a iyi a n l a m a y a başl ı¬

y o r d u m :

C e p h e K a r a d e n i z ' d e n İ r a n s ı n ı r ı n a k a d a r u z a n ı y o r d u . B ü ¬

t ü n b u b ü y ü k s a h a d a , b u b i r s ı ra v i l â y e t l e r i ç i n d e b i r t e k ki¬

l o m e t r e d e m i r y o l u y o k t u . D e n i z e d ü ş m a n h â k i m o l d u ğ u i ç i n

l i m a n l a r ı n a b i r t e k g e m i m i z y a n a ş a m ı y o r d u . Z a t e n h a r p o l m a ¬

s a b i l e e l i m i z d e b u r a l a r a i ş l e y e c e k esas l ı T ü r k g e m i l e r i yok¬

t u . Şose d e n i l e n ç i z g i l e r , ü z e r l e r i n d e a n c a k y a z ı n k a ğ n ı l a r ı n ,

y a y l ı l a r ı n g ü ç l ü k l e d o l a ş a b i l d i ğ i b i r t a k ı m i z l e r d e n i b a r e t t i . M o ¬

t o r l u n a k i l v a s ı t a l a r ı n ı h i ç k i m s e g ö r m e m i ş t i . G e r ç i o r d u n u n

e m r i n d e iki A l m a n k a m y o n u v a r d ı r d e n i l i y o r d u a m a , o n l a r ı

d a g ö r e n y o k t u . Bi r t e k ş e h i r d e , b i r t e k k a s a b a d a b i r t e k e l e k t r i k

a m p u l ü y a n m ı y o r d u . H i ç b i r v i l â j ' e t t e b i r f a b r i k a b a c a s ı t ü t —

m ü y o r d u . B ü t ü n v i l â y e t l e r f a b r i k a s ı z , t a m i r h a n e s i z , h a t t a m e k -

t e p s i z , h a s t a n e s i z d i . Biz h a r b e i ş te b u ş a r t l a r i ç i n d e g i r m i ş t i k .

H a r p b u ş a r t l a r a l t ı n d a y a p ı l ı y o r d u . N i c e v i l â y e t l e r ise d a h a

ş i m d i d e n k a y b o l m u ş , d ü ş m a n e l i n e g e ç m i ş t i . F a k a t n e v a r k i

b ü t ü n b u ş a r t l a r a b a k m a y a r a k b u c e p h e h a t l a r ı n ı n a r t ı k d a ¬

h a g e r i l e r e ç e k i l m e m e s i l â z ı m d ı . B i l â k i s b i z d e n ç o k k a l a b a ¬

lık, b i z d e n ç o k v a s ı t a l ı b i r d ü ş m a n ı n t u t t u ğ u k a r ş ı c e p h e y i ye¬

r i n d e n s ö k m e k , o n u g e r i y e s ü r e s ü r e h i ç değ i l se t e r k e t t i ğ i m i z

s ı n ı r l a r a u l a ş m a k l â z ı m d ı . A r t ı k b u ç e k i l m e d u r m a l ı y d ı . B u

g ö ç s o n a e r m e l i y d i . Yoksa b u h a r p d e k a y b o l u r s a , b u sefer t e ¬

r a z i y e k o n u l a n v e e l d e n ç ı k a c a k şey, a r t ı k , z a t e n k a y b e d i l m i ş


o l a n b i r i m p a r a t o r l u k deği l , b u g ü n e k a d a r k e n d i k e n d i n i yi¬

y e r e k a y a k t a d u r m a y a ç a l ı ş a n m i l l e t i n k e n d i s i y d i .

C e p h e i s t i k a m e t i n e i l e r l e r k e n , k e n d i y a ş ı m ı z a v e a n l a y ı ş ı ¬

m ı z a g ö r e k o n u ş t u ğ u m u z şeyler, b u n l a r a b e n z e r k a y g ı l a r d ı . E r ¬

z i n c a n ' a v a r m a d a n a n a y o l d a n a y r ı l m a k g e r e k t i . K ü ç ü k b i r

m ü f r e z e y e k a t ı l a r a k F ı r a t v a d i s i n e g e ç m e k g e r e k t i . B i z i m t a ¬

y i n o l u n d u ğ u m u z k ı t a l a r o t a r a f l a r d a b u l u n u y o r l a r d ı . R e f a h i y e

ile K u r u ç a y a r a s ı n d a , o r m a n l ı k t e p e l e r i d a i m a b u l u t l a r l a ör¬

t ü l ü D u m a n l ı d a ğ ı m a s s i f i n i a ş m a k i c a p e d i y o r d u . Yol y o k t u .

H e r y e r i â d e t a y e n i d e n k e ş f e t m e k l â z ı m g e l i y o r d u . K a ç a k l a r

v e e ş k ı y a h e m e n b ü t ü n A n a d o l u ' d a o l d u ğ u gibi, b u r a l a r d a d a

y o l l a r ı , g e ç i t l e r i k e s m i ş t i .

Z i r v e l e r d e n b i r i n d e , b e l k i d e b ü y ü k b i r s ö n m ü ş y a n a r d a ğ

k e r t e s i o l m a s ı l â z ı m g e l e n b i r ç u k u r u n d i b i n d e b i r k ö y e v a r d ı k

ki, n e h a r b i n e d e h ü k ü m e t i b e n i m s i y o r d u . H a t t a b u n l a r ı b e l k i

d e h i ç b i l m i y o r d u . N e verg i v e r m i ş , n e d e a s k e r g ö n d e r m i ş t i .

U m m a n l a r d a k a y b o l m u ş b i r a d a n ı n h a l k ı gibi b u k ö y k e n d i

â d e t l e r i , k e n d i k a n u n l a r ı ile b e l k i d e a s ı r l a r d ı r k e n d i â l e m i n d e

y a ş ı y o r d u .

Y a n a r d a ğ ı n a ğ z ı n ı n b u l u n d u ğ u z i r v e , r u h a ü r p e r t i v e r e n

b ü y ü k , a z a m e t l i b i r t a b i a t â l e m i n e h â k i m d i . D a h a u z a k l a r d a ,

F ı r a t ' ı n ö t e s i n d e , z i r v e l e r i d a i m î k a r l a r l a ö r t ü l ü M a n z u r sıra¬

d a ğ l a r ı a ş ı l m a z b i r d u v a r h a l i n d e D e r s i m ' i ç e v i r i y o r d u . D e r s i m ,

T ü r k i y e ' n i n i ç i n d e , fakat T ü r k i y e ' d e n a y r ı b i r p a r ç a y d ı . H a r i ¬

t a l a r d a b i z i m g ö r ü n ü r d ü . F a k a t h i ç b i r z a m a n b i z i m o l m a m ı ş t ı .

N e yol v e r i r , n e k e r v a n g e ç i r i r d i . O d a k e n d i a ğ a l a r ı n ı n , k e n d i

ş e y h l e r i n i n e l i n d e , k e n d i â d e t l e r i , k e n d i k a n u n l a r ı ile d i l e d i ğ i

gibi y a ş a r d ı . E t r a f ı n ı h a r a c a k e s e r d i . E t r a f ı n d a k i k ö y l e r , kasa¬

b a l a r , h e m d e v l e t e , h e m D e r s î m ' e vergi v e r i r l e r d i .

D a h a c e p h e d e n o k a d a r g e r i l e r d e i k e n , D u m a n l ı d a ğ d a ol¬

d u ğ u gibi F ı r a t b o ğ a z l a r ı n d a d a b i z . ş i m d i d e n b i r h a r p n i z a m ı

i ç i n d e i l e r l i y e b i l i y o r d u k . Ö n c ü l e r , y a n c ı l a r , m ü f r e z e n i n ö n ü n ¬

d e g i d e n v e y a n l a r ı n ı k o r u y a n l a r l a h e r k ö y d e b i r t u z a k , h e r

g e ç i t t e b i r p u s u s e z i n l i y o r d u k . K e n d i ü l k e m i z d e h e r b a s t ı ğ ı m ı z

/


7

er i y e n i d e n f e t h e d i p y e n i d e n b ı r a k a r a k a d ı m ' a d ı m yol a l a b i -

- i v o r d u k . B a z ı g e ç i t l e r i k e s i l m i ş g ö r ü n c e m ü f r e z e n i n d a ğ l a r a

c a y m a s ı l â z ı m g e l i y o r d u . D a ğ l a r d a ise h e r şey ş ü p h e l i y d i . F ı -

: a t ' ı k a r ş ı y a g e ç m e k z a t e n m ü m k ü n o l m a d ı . Ç ü n k ü b u r a d a k i

:ek k ö p r ü y ü , İ l i ç k ö p r ü s ü n ü , K ü r t l e r k e s m i ş t i . D e v l e t i n i n as—

k e r l e r i n e yol v e r m i y o r l a r d ı . H a l b u k i b u r a l a r ı g ü y a b i z i m d i v e

d ü ş m a n h e n ü z u z a k l a r d a y d ı . B u y o l c u l u k b ö y l e c e g ü n l e r c e

s ü r d ü .

N i h a y e t b i r g ü n u z a k t a n ilk t o p s e s l e r i n i d u y d u k . İ l e r i d e

k i m b i l i r h a n g i d a ğ l a r d a n k o p a n v e b i r k a r ı ş d ü z l ü ğ ü o l m a y a n

b u y e r l e r d e dağ d u v a r l a r ı n a ç a r p ı p , d e r i n b o ğ a z l a r d a n a k a a k a

b i z e k a d a r g e l e n b u ilk g ü r ü l t ü l e r i ö n c e t o p s e s l e r i n e b e n z e ¬

t e m e d i k . B u n l a r y e r s a r s ı n t ı l a r ı n d a n ö n c e y e r i n b a ğ r ı n d a n ge¬

l e n d e r i n u ğ u l t u l a r ı a n d ı r ı y o r d u .

B i r a z , d a h a yol a l ı n c a b u g ü r ü l t ü l e r i d a h a a ç ı k s e ç m e y e

b a ş l a d ı k . B u n l a r b a z e n t e k , b a z e n b i r b i r l e r i n i t a k i p e d e n u ğ u l ¬

t u l a r h a l i n d e h a v a y ı d o l d u r u y o r d u . H e r u ğ u l t u n u n a r k a s ı n d a n

d a h a t o k , d a h a d e r i n in f i lâk s e s l e r i g e l i y o r d u . H a r e k e t i m i z i sü¬

r a t l e n d i r d i k . B u n l a r b i z e , s a n k i b i z i ç a ğ ı r a n , s a n k i b i z i b e k l e y e n

v e i l e r i d e • t o p l a r k o n u ş u r k e n , b i z i m h â l â y o l l a r d a s a v s a k l a n —

m a m ı z ı n m ü n a s e b e t s i z l i ğ i n i s ö y l e y e n i ş a r e t l e r gibi g e l i y o r d u .

D e m e k k i d ü ş m a n E r z i n c a n ' ı d a a l m ı ş o l a c a k t ı . F ı r a t ' ı n gel¬

diği i s t i k a m e t t e E r z i n c a n b o ğ a z ı n ı t u t m u ş o l a c a k t ı . G ü n s o n a

e r e r k e n a r t ı k h a r p s a h a s ı i ç i n d e y d i k .

i s t a n b u l ' d a n ç ı k ı ş ı m ı z l a h a r p c e p h e s i n e v a r a b i l i ş i m i z a r a ¬

s ı n d a t a m k ı r k g ü n g e ç m i ş t i . . .

A

Ş u Bttinen Hikâye

5

B u k i t a p t a h a r b e , m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r a z y e r v e r m e y e

ç a l ı ş a c a ğ ı m . Ç ü n k ü h a r b i n h i k â y e s i , ç a ğ d a ş i n s a n i ç i n a r t ı k

ilgi ç e k i c i o l m a k t a n ç ı k m ı ş t ı r .

H a r p o n u n i ç i n a r t ı k , ş u bilinen hikâyedir. O n u n b i l m e d i ¬

ğ i şey d e ğ i l d i r . Ç a ğ d a ş i n s a n h a r b i n , a r t ı k d a i m î o l a r a k i ç i n d e

y a ş a r . H a t t a o n u n b u k a d e r i y a ş a m a s ı i ç i n h a r b e ş a h s e n k a r ı ş ¬

m a s ı d a ş a r t d e ğ i l d i r . B u g ü n h a r p , d ü n y a ö l ç ü s ü n d e g e n e l b i r

h a y a t n i z a m ı h a l i n i a l m ı ş t ı r . B u n i z a m a ğ ı n ı , m o d e r n i n s a n ı n

e t r a f ı n a g i t t i k ç e s a r m a k t a d ı r . B u g ü n h a r p i s t e r Ç i n ' d e , i s t e r

A f r i k a ' d a , i s t e r H i n t ' t e , i s t e r A v r u p a ' d a o l s u n , g ö l g e s i n i , e t k i ¬

l e r i n i d a k i k a s ı d a k i k a s ı n a ç a ğ d a ş i n s a n ı n g ü n l ü k h a y a t ı n a vur¬

m a k t a d ı r .

K a l d ı k i b u g ü n h a r b i n h i k â y e s i , a r t ı k i n s a n ı n h i k â y e s i ol¬

m a k t a n d a ç ı k m ı ş t ı r . Ş i m d i t e k n i ğ i n k u d r e t i ak t i f b i r f a k t ö r

o l a r a k , a d ı n a i n s a n d e n i l e n g a r i p m a h l û k u n k a d e r i n i , h a r p t e

d e s u l h t a d a d i l e d i ğ i gibi y o ğ u r u r . Ş i m d i i n s a n l a r deği l , i n s a n ¬

l a r ı n h a y a t a d a v e t e t t i ğ i , s o n r a d a b i r t ü r l ü n i z a m a l t ı n a ala¬

m a d ı ğ ı k ö r k u v v e t l e r , y a n i teknik h a r p e d e r . Biz o n u n h e m

e f e n d i s i h e m es i r iy iz .

F a k a t b i z i m g e n ç l i ğ i m i z d e h a r p , b i r a z d a h a i n s a n l a r ı n h a r ¬

b i y d i . H a r p t e i n s a n d e n i l e n m a h l û k , b i r a z d a h a h â k i m , b i r a z

d a h a y a ş a y a n b i r v a r l ı k t ı . E s k i h a r b i n , h e m k e n d i m i z i , h e m

k e n d i i n s a n ı m ı z ı t a n ı y a b i l m e k i ç i n b i z e b ı r a k t ı ğ ı b a z ı v a k i t l e r ,

i m k â n l a r v a r d ı .

B i z i m c e p h e y e v a r d ı ğ ı m ı z g ü n l e r d e o r d u , K a r a d e n i z ' d e n

İ r a n s ı n ı r ı n a k a d a r , h e r t a r a f t a g e r i ç e k i l m e h a l i n d e y d i . Z a —

t e n a d ı n a K a f k a s c e p h e s i d e n i l e n b u c e p h e d e o r d u n u n , b ü t ü n


i n s a n ü s t ü g a y r e t v e m u k a v e m e t i n e r a ğ m e n g e r i çek i l i ş i , h e m e n

h e m e n h a r b i n b a ş ı n d a n b e r i b a ş l a m ı ş t ı . H a r b i n b a ş ı n d a b u c e p ¬

h e d e e l d e b u l u n a n k u v v e t l i , c a n l ı b i r o r d u , o z a m a n h e n ü z

o t u z b e ş y a ş ı n ı s ü r e n h a r b i y e n a z ı r ı v e b a ş k u m a n d a n vek i l i

E n v e r P a ş a n ı n ; a d ı n a S a r ı k a m ı ş h a r e k e t i d e n i l e n d e l i c e m a c e -

r a s ı y l e b i r k a ç g ü n i ç i n d e t a m a m e n m a h v o l u n c a , D o ğ u A n a d o ¬

lu, d ü ş m a n i s t i l â s ı n a z a t e n a ç ı k k a l m ı ş t ı ( 1 5 - 2 2 / a r a l ı k 1914).

A ğ a b e y i m i n ş e h i t d ü ş t ü ğ ü b u S a r ı k a m ı ş faciası c e r e y a n

e d e r k e n b e n , h e n ü z a s k e r d e ğ i l d i m . F a k a t s o n r a a s k e r o l u p d a

c e p h e y e v a r ı n c a , k a t ı l d ı ğ ı m k ı t a l a r d a b u m u h a r e b e n i n h i k â ¬

y e l e r i h e n ü z c a n l ı o l a r a k y a ş ı y o r d u . Ç ü n k ü b u k ı t a l a r o h a r e ¬

k e t e k a t ı l a n a l a y l a r v e t ü m e n l e r d i . S a r ı k a m ı ş faciası, 90.000 ki—

şilik b ü t ü n b i r o r d u y u h e m e n t a m a m e n y u t m u ş o l m a k l a b e r a ¬

b e r , b u a l a y l a r d a h â l â , b u s a v a ş ı n d ö k ü n t ü l e r i n d e n b i r k a ç kişi

b u l u n u y o r d u ( 1 ) . S a r ı k a m ı ş h i k â y e l e r i , b i z i m c e p h e s o h b e t l e r i ¬

n i n , d a i m a k a n l ı v e k a r a n l ı k b i r k o n u s u o l a r a k k a l d ı . Bir Al-

l a h - ı E k b e r d a ğ ı n d a n , b i r A l l a h - ı E k b e r g e c e s i n d e n b a h s e d e r ¬

d i . S a r ı k a m ı ş ç u k u r u n u n k u z e y b a t ı s ı n a d ü ş e n b u y o l s u z , izsiz

d a ğ l a r d a , b i r a d ı m i l e r i s i n i n g ö r ü l m e d i ğ i k a r t i p i l e r i v e fırtı¬

n a l a r a r a s ı n d a b i r t ü r l ü s a b a h ı g e l m e y e n zifirî b i r g e c e d e , h a t t a

b i r t e k d ü ş m a n g ö r m e d e n , b i r t e k d ü ş m a n ö l d ü r m e d e n o l d u ğ u

y e r d e d o n a n , e r i y e n b i n l e r c e y a r a l ı v e y a r a s ı z a s k e r i n h i k â y e ¬

s i n i a n l a t ı r l a r d ı . Ç ö k e n i m p a r a t o r l u ğ u n T ü r k m i l l e t i n e b u e n

s o n z u l m ü a n l a t ı l ı r k e n , h â l â h a t ı r l ı y o r u m k i o n u a n l a t a n l a r

b i r a n gel ir, e t r a f l a r ı n d a k i s e s s i z l i k t e n ü r k e r e k , h i k â y e l e r i n i

y a v a ş ç a v e y a r ı y e r d e k e s e r l e r d i . O z a m a n h e p i m i z b i r e r ve¬

sile b u l u r , z e m i n l i k l e r i t e r k e d e r d i k . S i p e r l e r e , a s k e r l e r i n n ö ¬

b e t ç i l e r i n b a ş l a r ı n a g i d e r d i k . Ş a r k y a y l a s ı n d a r ü z g â r l a r g e n e

1.1) C i h a n H a r b i n i N a s ı l İ d a r e E t t i k » i s iml i e s e r i n i fades ine gö

r e . O n u n c u K o l o r d u S a r ı k a m ı ş h a r b i n e 40.000 m e v c u t l a g i r m i ş 1.800

m e v c u t l a ç ı k m ı ş , b e n i m k a t ü d ı ğ ı m D o k u z u n c u K o l o r d u d a 20.000 mev¬

c u t l a g i r m i ş ve 1.000 m e v c u t l a ç ı k m ı ş t ı . D i ğ e r b i r l i k l e r de böyle eri¬

m i ş l e r d i .

F a c i a n ı n s o n u n d a D o k u z u n c u K o l o r d u d a n , d ü ş m a n kuvvetler i¬

n i n t e s l i m a lab i ld iğ i k a l ı n t ı ş U y d u : 106 z a b i t , 80 er, 1 k ı r ık t o p k u n —

dağı, 8 a t . . .


î i ğ u l d a r d ı . A r d a r d a dağ gibi d a l g a l a r ş e k l i n d e k a r t i p i l e r i n i ge-

s a v u r u r d u . G e c e i n i m i n i m i n l e r d i . G e n e a ğ a b e y i m i d ü ş ü —

n ü r d ü m . O A l l a h - ı E k b e r g e c e s i n d e h e r n e y a p m ı ş s a , o n a , se¬

y i t l i ğ i n d e n s o n r a v e ü s t e ğ m e n l i ğ e ç ı k a l ı ç o k o l m a d ı ğ ı h a l d e

y ü z b a ş ı l ı k d a v e r m i ş l e r d i . Ş e h i t h a b e r i y l e y ü z b a ş ı l ı k b i l d i r i s i

b e r a b e r g e l m i ş t i .

S i p e r l e r e k o ş t u ğ u m z a m a n , k a r a n l ı k g e c e y e s a v r u l a n k a r

T i p i l e r i a r a s ı n d a o n u n , k a n l a r l a b u l a n m ı ş y ü z b a ş ı l ı k s ı r m a l a r ı

i ç i n d e , g e n ç , fakat m a h z u n h a y a l i n i g ö r ü r gibi o l u r d u m . İ m a n ¬

lı, d i n d a r i b a d e t l e r i n e d ü ş k ü n b i r g e n ç M ü s l ü m a n d ı . B a b a m ı n

k a d e r c i l i ğ i , b e n d e n ç o k o n d a y a ş a r d ı . Ş e h i t l i ğ i ö v e r v e ö z l e r d i .

Ö v d ü ğ ü n e , ö z l e d i ğ i n e k a v u ş t u .

B e n i t a y i n e t t i k l e r i b i r l i ğ e k a t ı l m a d a n ö n c e s o n g e c e y i c e p ¬

h e n i n b i r a z g e r i s i n d e h a r a p b i r k ö y d e g e ç i r d i m . S a b a h ı n e r k e n

s a a t l a r ı n d a t o p , t ü f e k s e s l e r i y l e u y a n d ı k . K ö y ü n ü s t ü n d e iki

y a b a n c ı u ç a k d o l a ş ı y o r d u . Ş a r a p n e l l e r b u u ç a k l a r ı n ö n ü n d e ar¬

d ı n d a b e y a z ç i ç e k d e m e k l e r i a ç m a k t a y d ı . U ç a k l a r d a n b ı r a k ı ¬

l a n b i r t a k ı m b e y a z c i s i m l e r i n d ö n e d ö n e d ü ş t ü k l e r i i s t i k a m e t ¬

l e r d e b o ğ u k inf i lâk ses le r i g e l i y o r d u . G ö k t e p a t l a d ı k t a n s o n ¬

r a h a v a d a b i r t a k ı m z i k z a k l a r ç i z e r e k y e r e y a k l a ş a n b o ş ş a r a p ¬

n e l k o v a n l a r ı n ı n ç ı k a r d ı k l a r ı t i z , b o ğ u k v e h ı r ç ı n i n i l t i l e r i

a l t ı n d a köy, k a z a n gibi k a y n ı y o r d u .

A r k a d a ş l a r ı m l a y o l l a r ı m ı z b u r a d a a y r ı l d ı . O n l a r k e n d i b i r¬

l i k l e r i n e g i t t i l e r . B u a y r ı l ı ş a n ı n d a b iz ü ç g e n ç , a r t ı k y o l a çık¬

t ı ğ ı m ı z a n d a k i ü ç ç o c u k - i n s a n d e ğ i l d i k . A r a d a n g e ç e n kısa za¬

m a n ı n r u h l a r ı m ı z d a y a r a t t ı ğ ı d e ğ i ş i k l i k l e r , o l g u n l u k l a r , a n c a k

y ı l l a r ı n ö l ç ü l e r i y l e ö l ç ü l e b i l i r d i . B u y o l c u l u ğ u n b a ş ı n d a b i z ,

s a n k i s e r d e y e t i ş t i r i l e n b i r e r n e b a t g ib iyd ik . Ser, m e k t e p l e r i ¬

m i z i n s u n ' î h a v a s ı y d ı . H a l b u k i b u s o n h a f t a l a r i ç i n d e A n a d o ¬

l u ' n u n b i r t a r a f ı n d a n d i ğ e r t a r a f ı n a , s a n k i b i r p o t a d a n , b i r çile -

d e n g e ç e r gibi g e ç t i k . A n a d o l u ' n u n b i t m i ş , y o l u n m u ş , ser t t a b i ¬

a t ı gibi z a v a l l ı , b a h t s ı z h a k i k a t i h e r â d ı m d a ö n ü m ü z e s e r i l d i .

B ü t ü n b u n l a r s e r t , fakat ç ı p l a k g e r ç e k l e r d i .

Ş i m d i , b e r a b e r ç ı k t ı ğ ı m ı z b i r y o l c u l u ğ u n , ş u ayr ı l ı ş m e r -


h a l e s i n d e , h e r b i r i m i z k e n d i m i z i , asıl ş i m d i y a ş a m a y a b a ş l a y a n

ç e t i n i n s a n l a r o l a r a k d u y a r d ı k . A y a k l a r ı m ı z a r t ı k t o p r a ğ a ba¬

s ı y o r d u . B u t o p r a k ç ı p l a k v e h a ş i n d i . F a k a t n e y a p a l ı m k i b i ¬

z i m t o p r a ğ ı m ı z b u y d u .

O r t a d a F ı r a t d e r i n b i r b o ğ a z i ç i n d e n a k ı y o r d u . C e p h e h a t ¬

t ı b u v a d i d e n iki t a r a f a ; sağa sola, y a m a ç l a r a , k a y a l ı k l a r a , dağ¬

l a r a d o ğ r u k a d e m e k a d e m e y ü k s e l i y o r d u . K u z e y d e b u h a t , t e ¬

p e l e r i z a m a n z a m a n b u l u t l a r a g ö m ü l e n k a r m a k a r ı ş ı k b i r t a k ı m

s i v r i l i k l e r e v a r ı y o r d u . G ü n e y d e , ü z e r l e r i e b e d î k a r l a r l a ö r t ü l ü

M u n z u r silsilesi u z a n ı y o r d u . S i l s i l e n i n F ı r a t v a d i s i n e b a k a n t a ¬

rafı y a l ç ı n b i r d u v a r g i b i y d i . B e n i m k a t ı l a c a ğ ı m t a b u r u n b u

d a ğ l a r ı n z i rve h a t l a r ı n a y a k ı n b i r t y e r d e v e d a i m î k ı r l a r ı n ,

u z a k t a n s a n k i b i r u s t a el iyle ç e k i l m i ş gibi g ö r ü n e n s ı n ı r çiz¬

g i l e r i ü s t ü n d e o l m a s ı l â z ı m g e l i y o r d u . O r a l a r a , d a h a s a b a h ı n

a l a c a k a r a n l ı ğ ı y l e b a ş l a y a n m u h a r e b e n i n a t e ş i a l t ı n d a , s i p e r

g e r i l e r i n d e n , b i r s ıra y a m a ç l a r , s ı r t l a r , d ü z l ü k l e r , k a y a l ı k l a r

a ş a r a k v a r m a k i c a p e d i y o r d u . B e n d e öyle y a p t ı m .

T a b u r k u m a n d a n ı n ı i l e r i h a t l a r a r a s ı n d a , ü z e r i n e s a r ı b i r

p o r t a t i f ç a d ı r b e z i g e r i l m i ş b i r ç u k u r u n i ç i n d e b u l d u m . B u ç u ¬

k u r a b i r y a r ı k t a n g i r i l i y o r d u . İ l e r i y e d o ğ r u b i r m a z g a l b ı r a ¬

k ı l m ı ş t ı k i o r a d a n t a b u r c e p h e s i g ö r ü l e b i l i y o r d u .

G ü n e ş , a r k a d a , a r t ı k ufka i n i j ' o r d u . A t e ş h a f i f l e m i ş t i . T a

b u r K u m a n d a n ı Y ü z b a ş ı Ali O s m a n B e y i n b a ş ı n d a k a l p a k l a

y ü n b a ş l ı k a r a s ı n d a b i r şey v a r d ı . B e l k i ç o k yaşl ı d e ğ i l d i a m a

y ü z ü , t r a ş o l m a y a v a k i t b u l a m a y a n i n s a n l a r d a g ö r ü l e n gelişi

g ü z e l b ı r a k ı l m ı ş s i y a h , d e ğ i r m i b i r s a k a l l a ç e v r i l m i ş t i . K e n d i ¬

m i t a n ı t t ı k t a n v e â d e t o l a n t a n ı ş m a s ö z l e r i n d e n s o n r a b a n a

ş u n l a r ı s ö y l e d i :

— Ruslar, gün ışığından ziyade karanlıkta çarpışmayı se

verler. Bunun için baskın, onların en makbul harp usul

leridir. Adamlarını ve saflarını önceden, gizlice ileriye

sürmek ve sizin göremeyeceğiniz yerlerde gizli tertipler

almak âdetleridir. Karanlık onların en büyük dostudur.


Gündüz, süngü süngüye çarpışmayı sevmezler. Ama ge

ce olunca saldırırlar. En güvendikleri şey sayı üstün

lüğüdür. Bu gece mutlaka baskın yapacaklardır. Şimdi

önümüzde hiç bir şey görülmüyor, ama ilerilerdeki ka—

yalıkların altında, göremediğimiz derelerin içinde onlar

tertiplerini alıyorlar. İşte delikanlı, bu düşmanla çarpı—

şacaksın.

O s ı r a d a e m i r e r i , ç a d ı r ç u k u r u n a y o l v a z i f e s i n i g ö r e n y a

r ı k t a n e ğ i l e r e k i ç e r i y e s ü z ü l d ü . A t e ş t e k a r a r m ı ş b i r m a t r a d a n

b i r b a r d a ğ a , s a r ı b i r s ı c a k s u b o ş a l t t ı . Ç a d ı r a hafif b i r k e k i k

o t u k o k u s u y a y ı l d ı . Y a n m a d a b i r k a ç t a n e d u t k u r u s u b ı r a k t ı .

K e k i k o t u n d a n ç a y ı m ı z ı i ç t i k t e n s o n r a ç a d ı r d a n ç ı k t ı k .

A t e ş ç o k h a f i f l e m i ş o l m a k l a b e r a b e r t a m a m e n k e s i l m i ş deği l—

d i . S i p e r l e r i n b a z e n i ç i n d e n , b a z e n g e r i s i n d e n d i k k a t l e y ü r ü —

m e k g e r e k i y o r d u . S i p e r l e r i n i l e r i y e d o ğ r u ç ı k ı n t ı t e ş k i l e d e n

b i r y e r i n d e k u m a n d a n b a n a b u n d a n s o n r a i d a r e e d e c e ğ i m b i r

b ö l ü ğ ü n c e p h e h a t t ı n ı g ö s t e r d i . B u s u r e t l e b e n - d e , b u c e p h e d e

b a n a d ü ş e n y e r i a r t ı k a l m ı ş b u l u n u y o r d u m . F a k a t k u m a n d a n ı n

b a n a y e n i v a z i f e m i v e r i r k e n s ö y l e d i ğ i s ö z l e r , p e k d e b e n i m

b e k l e d i ğ i m s ö z l e r d e ğ i l d i .

— Bu gördüğünüz cephe kısmında bir kolordu, şu bizim

meşhur Dokuzuncu Kolordumuz çarpışır. Ama, onun

şimdi ne mevcudu ne de adı artık kolordu değildir. Son

çekilişlerinde bütün cephe boyunca kolordular tümen,

tümenler alay, alaylar da tabur haline indirümdştir. Bi—

zim alayımız da eski yirmi sekizinci fırkadır. Bugün

yirmi sekizinci alay olmuştur. Taburumuz da dört bö—

lük iken iki bölük halinde birleştirilmiştir. Ama bütün

tabur mevcudu bir bölüğü bile doldurmaz. Bölüklerin

başında ise hiç subay kalmamıştır.

H a k i k a t e n d e , a d ı n a ş i m d i 2 8 ' i n c i T a b u r d e n i l e n o e s k i v e

ş a n l ı 2 8 ' i n c i A l a y ı n , b e n t a b u r a k a t ı l d ı ğ ı m z a m a n b ü t ü n m e v

c u d u 3 8 e r d e n i b a r e t t i . . .

• B u l u n d u ğ u m u z k a y a d a n b ü t ü n c e p h e h a t t ı h o ş b i r a k ş a m

m a h m u r l u ğ u i ç i n d e g ö r ü l ü y o r d u . G ü n e ş u f k a y a s l a n m ı ş t ı . B u -


l u n d u ğ u m u z y e r i n b ü t ü n u f u k l a r a k a r ş ı h a ş m e t l i b i r h â k i m i -

y e t i v a r d ı .

O r t a d a e n a z g ö r ü n e n şey a s k e r d i . T a b u r k u m a n d a n ı b a n a .

b e n d e n ö n c e b ö l ü ğ e k u m a n d a e d e n g e d i k l i b a ş ç a v u ş u t a n ı t t ı .

H a r b i n b a ş ı n d a n , S a r ı k a m ı ş ' t a n v e A l l a h - ı E k b e r g ü n l e r i n d e n

b e r i s a v a ş a n v e sağ k a l a n sayıl ı i n s a n l a r d a n b i r i y m i ş . Y a n m ı ş ,

k a v r u l m u ş , t e r b i y e l i , yiğit b i r h a l i v a r d ı . R ü t b e m , b e n i m o n u n

e m r i n e v e r i l m e m e e n g e l d i a m a , b e l l i y d i k i o , b u b i r l i ğ i n g e n e

d e e n u s t a a s k e r i o l a r a k k a l a c a k t ı . H ü r m e t g ö r e c e k t i . N i t e k i m

öyle o l d u . ( B u g e d i k l i b a ş ç a v u ş T a l i p , h a r p i ç i n d ' j t a b u r ku¬

m a n d a n ı Y ü z b a ş ı O s m a n B e y ise h a r b i t a k i p e d e n P o n t u s ha¬

r e k e t l e r i s ı r a s ı n d a v u r u l a r a k ş e h i t d ü ş m ü ş l e r d i r . )

B ö l ü k sağ k a n a d ı n ı M u n z u r ' u n k a r l a r l a ö r t ü l ü k a y a l ı k l a ¬

r ı n a v e r m i ş t i . B u k a r l a r b ö l g e s i n d e , a k ş a m ı n s e r i n l i ğ i y l e b e r a ¬

b e r t i p i l e r d e b a ş l a m ı ş t ı . C e p h e n i n aşağı k e s i m i n d e v e d e r i n

v a d i s i i ç i n d e F ı r a t , u z a k t a n , g ü n ü n s ı c a k l ı ğ ı n d a n h â l â b a y g ı n

g ö r ü n e r e k k a y a l ı k b o ğ a z l a r a r a s ı n d a a ç t ı ğ ı y o l d a n e b e d î akı¬

ş ı n a d e v a m e d i y o r d u . B u iki m e s a f e a r a s ı n d a k i s i p e r h a t l a r ı n a ,

b i z i m d o k u z u n c u t ü m e n i n , h e r b i r i b i r e r a v u ç i n s a n d a n i b a r e t

k a l a n a l a y l a r ı , t a b u r l a r ı y e r l e ş m i ş t i .

S ö n e n g ü n e ş , h e r z a m a n k i g ü n e ş t i . D a ğ l a r r e n k l i , e n g i n

v e g ü z e l d i . B u l u t l a r y e r yer ç ö k ü y o r , y e r y e r y ü k s e l i y o r d u .

D ü n y a sayısız g ü n l e r i n d e n b i r i n i d a h a y a ş ı y o r d u . B u a z a m e t ¬

l i â l e m i n i ç i n d e b i z , b ü t ü n b u g ü r ü l t ü l e r i m i z , b o ğ u ş m a l a r ı m ı z l a

n e k a d a r silik k a l ı y o r d u k . . .

A r t ı k b e n d e b i r h a r b i n , b i r s a v a ş ı n i ç i n d e y d i m . Ç o c u k l u ¬

ğ u m d a d i n l e d i ğ i m o k u d u ğ u m , d e s t a n l a r d a h i k â y e l e r d e a n l a t ı -

l a n savaş a r t ı k b e n i d e i ç i n e a l m ı ş t ı .

K ü ç ü k y a ş l a r ı m d a o n u n a s ı l h a y a l e t m i ş t i m ? Ş i m d i n a s ı l

b u l u y o r d u m ? O z a m a n l a r , c e n k o l u n c a k u m a n d a n a t ı n a b i n i p ,

k ı l ı c ı n ı ç e k e c e k ö n e d ü ş e c e k d iye d ü ş ü n ü y o r d u m . A r k a s ı n d a n ,

al l ı , yeşi l l i b a y r a k l a r ı n a l t ı n d a n t e k b i r s e s l e r i g e l e c e k t i . A l l a h !

A l l a h ! d i y e h ü c u m a k a l k a n g a z i l e r , d ü ş m a n s a f l a r ı n ı b i ç e c e k

d iye d ü ş ü n d ü m . M ı z r a k l a r ı n , b o r a z a n l a r ı n h ü c u m h a v a l a r ı d a ğ -


-rı ç m l a t a c a k t ı . H e r t a r a f t a n k u m a n d a s e s l e r i g e l e c e k t i . K ı ¬

r ç l a r ı n , s ü n g ü l e r i n p a r ı l t ı s ı n d a n g ü n e ş g ö r ü n m e y e c e k t i . Bay¬

r a ğ ı m ı z ı y a b i r d ü ş m a n k a l e s i n e d i k e c e k t i k , y a h u t d a s ı ra s ıra

d ü ş m a n l a r , ö n ü m ü z d e d i z e g e l i p b i z d e n a m a n d i l e y e c e k l e r d i .

B ü t ü n ç o c u k l u k y ı l l a r ı n d a b e n i ç e k e n b u m u h a r e b e m a s a l ¬

l a r ı n ı n y a n ı n d a , b u g ü n k ü b o ğ u ş m a n e k a d a r b a ş k a b i r şeydi?

N e m ı z ı k a l a r , n e b a y r a k l a r , n e t e k b i r ses le r i . . . B i l â k i s , b i n l e r ¬

c e i n s a n ı n b i r b i r i n i n g ı r t l a ğ ı n a a t ı l m a k i ç i n p u s u y a y a t t ı k l a r ı

b u e n g i n d a ğ l a r d a , s a n k i h i ç k i m s e y a ş a m ı y o r m u ş gibi b i r t e n ¬

h a l ı k v a r d ı . Y a l n ı z t o p l a r , y a l n ı z t ü f e k l e r k o n u ş u y o r d u . İ n s a n - '

l a r a g e l i n c e , h e r k e s i n b i r y e r e g ö m ü l m e s i , b i r y e r e g i z l e n m e s i ,

â d e t a y o k o l m a s ı ş a r t t ı . H a t t a d ü ş m a n ü s t ü m ü z e a t ı l d ı ğ ı z a m a n

b i l e , s a y ı n ı z ı b e l l i e t m e m e k i ç i n . s e s i n i z i ç ı k a r m a y a c a k , y a l n ı z

s i l â h ı n ı z ; s ü n g ü n ü z l e s a v a ş a c a k t ı n ı z .

H a y ı r , b u h a r p , h a y a l i m d e k i h a r p d e ğ i l d i . B u . b e l k i b i z e

t a l i m g a h l a r d a ö ğ r e t t i k l e r i ş e y d i a m a , b u n u n h i ç b i r ş i ir i , h a y a ¬

l e h i t a p e d e n h i ç b i r t a r a f ı y o k t u .

G e c e , b a s k ı n b i r t o p ç u a t e ş i y l e a ç ı l d ı . G ü n d ü z d e n hedef le -

r i n i , m e s a f e l e r i n i t e s p i t e d e n d ü ş m a n t o p ç u s u , ö n c e s o l u m u z d a -

k i b i r d a y a n a k n o k t a s ı n ı d ö v m e y e b a ş l a d ı . S o n r a c e p h e h a t t ı ¬

n ı n ş u r a s ı n d a , b u r a s ı n d a p i y a d e v e m a k i n e l i t ü f e k a t e ş l e r i d u ¬

y u l d u . D e r k e n b u a t e ş l e r , b ü t ü n c e p h e y e y a y ı l d ı . S o n r a b ö ¬

l ü ğ ü n i l e r i s i n d e k i g ö z e t l e m e n o k t a s ı n d a n ilk i ş a r e t fişeği a t ı l¬

dı . O n u b i r d i ğ e r i t a k i p e t t i . B u n l a r h a v a d a b i r b i r i a r d ı n a , r e n k

r e n k y a n d ı l a r . H e p s i d e ç o c u k l u ğ u m u z d a , d o n a n m a g e c e l e r i n ¬

d e a t ı l a n h a v a î f i ş e k l e r i n e b e n z i y o r l a r d ı : Ö n c e k ü ç ü k b i r a t e ş

b ö c e ğ i k ı v r ı l a k ı v r ı l a h a v a y a y ü k s e l i y o r d u . S o n r a b u a t e ş t e n

i z i n h a v a d a hafif b i r kavis, ç e v i r e r e k d ö n d ü ğ ü n o k t a d a b i r d e n

y a n a n b i r k a n d i l , y e r e d ü ş e r k e n a l t ı n d a k i s a h a y ı k ı r m ı z ı , yeşi l ,

y a h u t m a v i ı ş ı k l a r l a a y d ı n l a t ı y o r d u . B u r e n k l e r i n a y r ı a y r ı

m a n a l a r ı v a r d ı . N i h a y e t ilk b o m b a b i r k a ç a d ı m i l e r i m i z d e p a t ¬

l a d ı . O n d a n s o n r a b a s k ı n , b ü t ü n d ü n y a d a v e b ü t ü n m u h a r e b e ¬

l e r d e g ö r ü l e n b a s k ı n l a r ı n b i r i o l a r a k k ı z ı ş t ı , ge l i ş t i . . .

B a s k ı n ı n ilk a n l a r ı n d a d u y d u ğ u m h i s l e r , b e l k i b i r t a k ı m h e -


y e c a n l a r , h a t t a k o r k u l a r d ı . A m a s o n r a b o ğ u ş m a g e l i ş t i k ç e b u ¬

n u n y e r i n i b i r n e v i hafiflik, f e r a h l ı k d u y g u l a n a l d ı . D a h a s o n ¬

r a l a r ı i ç i m d e n g a r i p v e v a h ş î b i r t a k ı m d u y g u l a r ı n k a b a r d ı ğ ı n ı

h i s s e t t i m . N e s i l l e r v e n e s i l l e r ö t e s i a t a l a r ı m ı z d a n b i z e g e l e n ,

fakat t o p l u m u n , t e r b i y e n i n s a t h î t e s i r l e r i a l t ı n d a u y u ş u p ka l¬

m ı ş o l a n d u y g u l a r h e p b i r d e n a y a k l a n ı y o r d u .

G e c e n i n b a ğ r ı n d a d a ğ l a r i n l i y o r d u . B a s k ı n ş i d d e t l e n i p d e

b e n d e s i p e r d e n s i p e r e k o ş u p d i d i n d i k ç e , i ç i m d e k a b a r a n * b u

y e n i b e n l i ğ i m e d a h a iyi a l ı ş ı y o r d u m . D ü ş m a n ı a t e ş l e r e boğ¬

m a k , k e s m e k , p a r ç a l a m a k , g ı r t l a ğ ı n a y a p ı ş a r a k d a m a r l a r ı n ı k o ¬

p a r m a k , k a n ı n ı e m m e k . . . Y e n i b e n l i ğ i m i n i h t i r a s l a r ı ş i m d i yal¬

n ı z b u n l a r d ı . . .

B o m b a r d ı m a n l a r , s i l â h ç a t ı ş m a l a r ı , b o m b a i n f i l â k l a r ı v e

d a ğ l a r ı , t a ş l a r ı i n l e t e n g ü r ü l t ü l e r yavaş yavaş d u r u l u p d a t e k ¬

r a r k e n d i m i z i b u l d u ğ u m u z z a m a n a r t ı k , s a n k i b a ş k a b i r i n s a n

o l m u ş t u m . O n yıl b i r d e n y a ş l a n m ı ş g i b i y d i m . O n yı l l ık t e c r ü ¬

b e y i , ç i l ey i s a n k i b i r d e n g e ç i r m i ş t i m . K e n d i m i a r t ı k ağ ı r b a ş ¬

lı, y e t i ş k i n b i r i n s a n b u l u y o r d u m . Ö l ü m l e k a r ş ı l a ş m a k , o n u n l a

b o ğ u ş m a k , a t e ş i ç i n d e n g e ç m e k , h e r a n ö l e b i l m e k v e b u a r a d a

b e l k i d e b a z ı i n s a n l a r ı ö l d ü r m ü ş o l m a k b e n i , b e n i m y a ş ı m d a

fakat b u i m t i h a n ı g e ç i r m e m i ş b u l u n a n y a ş ı t l a r ı m d a n a r t ı k ayı¬

r ı y o r d u . A n a d o l u h a k i k a t i n i g ö r m e k v e o n u n ç e t i n r e a l i t e s i

i ç i n d e n g e ç m i ş o l m a k t e c r ü b e s i n d e n s o n r a , b u a t e ş i ç i n d e ya¬

n ı ş , y ı k a n ı ş , b ü y ü k v e m e s u l i y e t l i b i r ş e y d i .

H e m a r t ı k v a t a m n b i r s ı n ı r p a r ç a s ı n ı işte b e n k o r u y o r ¬

d u m . D e m e k k i v a t a n , ş i m d i b i r e l i n i b e n i m o m u z u m a koy¬

m u ş t u . M a s a l l a r d a , d e s t a n l a r d a , h i k â y e l e r d e s ö y l e n e n gaz i ler¬

d e n b i r i d e b e n o l m u ş t u m . Ö l e n a n a m ı n , ş e h i t k a r d e ş l e r i m i n

r u h l a r ı b e n i b u g e c e b u r a d a , b u s i p e r i n i ç i n d e v e a s k e r l e r i m i n

b a ş ı n d a g ö r d ü k l e r i z a m a n a c a b a n a s ı l h e y e c a n l a n m ı ş l a r d ı . Ya¬

h u t b a b a m , k a b i l o l s a y d ı da, ş u a r k a d a k i k a y a l a r d a n b i r i n i n

k e n a r ı n a s a k l a n a r a k b e n i m b u g e c e k i i ş l e r i m i g ö r e b i l s e y d i , a c a ¬

b a n a s ı l s e v i n ç g ö z y a ş l a r ı d ö k e r d i ?

B ü t ü n b u k a r ı ş ı k d ü ş ü n c e l e r i ç i n d e y a r ı ç o c u k r u h u m , s a n ¬

k i k a n a t l a n ı y o r d u g i b i y d i . . .

C e p h e d e s a b a h y a k l a ş ı y o r d u . B ü t ü n c e p h e y o r g u n b i r ses-

S U Y U ARAYAN A D A M

sizliğe g ö m ü l m ü ş t ü . U f u k l a r a ğ a r a c a k g i b i y d i . D o ğ a c a k g ü n e ş ,

b a n a h a y a t ı m ı n y e n i b i r k a p ı s ı n ı « a ç a c a k s a n ı y o r d u m . Ç o c u k —

l u k l a r , l e k e s i z d u y g u l a r , r u h u n b a k i r v e g ü n a h s ı z çağı a r t ı k

g e r i d e k a l m ı ş t ı .

G ü n a ğ a r ı r k e n s i p e r l e r i n ö n ü n e d o ğ r u s ü z ü l d ü k . B o m b a

ç u k u r l a r ı , k a y a l a r , d i k e n l e r , a r d ı ç ç a l ı l a r ı a r a s ı n d a n , g e c e k i

a t e ş s a h a m ı z i ç i n d e d i k k a t l e i l e r l i y o r d u k . İ lk r a s t l a d ı ğ ı m ı z bir—

t a k ı m k a n i z l e r i o l d u . Bi r a r d ı c ı n d i b i n d e g e n i ş v e k o y u b i r

k a n t a b a k a s ı p ı h t ı l a ş m ı ş t ı . S o n r a h a v a y a u ç m u ş b i r s i l â h , t e r s

d ö n e r e k , u c u n d a k i s ü n g ü d e n y e r e s a p l a n m ı ş ö y l e c e d u r u y o r d u .

D a h a i l e r i d e s a n k i b i r a t ı n ü s t ü n e t e r s i n e k a p a t ı l m ı ş gibi b i r

d ü ş m a n n e f e r i b i r k a y a y a k a p a k l a n m ı ş , ö y l e c e k a l m ı ş t ı . Y e r d e

ç a n t a l a r , ş a p k a l a r , p a l a s k a l a r v a r d ı . Bir s ıra ç a m l a r ı n a r a s ı n ¬

d a n d e r e y e i n e n i n c e b i r y a y l a y o l u v a r d ı ki , d ü ş m a n b u yol¬

d a n ç e k i l m i ş t i . B u p a t i k a n ı n ü s t ü n d e y e r y e r k a n i z l e r i g ö r ü ¬

n ü y o r d u . D o ğ a n g ü n e ş b e n i o s a b a h , iş te b u k a n l ı y o l u n ü s t ü n ¬

d e b u l d u .

C e p h e d e h a y a t , k e n d i t a b i i s e y r i n d e a k m a y a b a ş l a d ı . Ba—

z e n d u r g u n l u k g ü n l e r i , b a z e n t a a r r u z l a r , k a r ş ı t a a r r u z l a r , i l e r i ,

g e r i h a r e k e t l e r v e d a i m a keşifler...

Y a l n ı z b i z i m t a b u r u n deği l , b ü t ü n c e p h e m i z i n e n sağ ka¬

n a d ı n ı n d a y a n d ı ğ ı M u n z u r s i l s i l e s i n i n d a i m î k a r l a r l a ö r t ü l ü

z i r v e l e r i n d e , t e h l i k e l i g e ç i t l e r i n d e , n e d ü ş m a n ı n , n e d e b i z i m

o l m a y a n v e d a h a z i y a d e h e r iki t a r a f a p u s u k u r u p , iki t a r a f ı n

d a c a n ı n a k ı y a r a k , s i l â h ı n a , c e p h a n e s i n e k o n m a k i s t e y e n K ü r t

k a b i l e l e r i n i n g i z l e n d i k l e r i y e r l e r d e y a p ı l a n keşifler, b u n l a r ı n

e n ç e t i n l e r i o l u y o r d u . M u n z u r l a r m b i r ç o k y e r l e r i n d e i n s a n ı n ,

t ı r n a k l a r ı i l e ' t u t u n a r a k t ı r m a n m a s ı l â z ı m d ı . Z i r v e l e r e yaklaş —

m a k , u z u n s a a t l a r a l ı y o r d u . Bir g ü n l ü k keşif t ı r m a n ı ş ı i ç i n ,

b i z i m h a m k e ç i d e r i s i n d e n y a p ı l m ı ş ç a r ı k l a r ı m ı z d a n e n a z iki

ç i f t i n i n p a r ç a l a n m a s ı g e r e k i y o r d u .

F a k a t s a v a ş ı n a r a v e r d i ğ i o g ü n l e r d e A n a d o l u k ö y l e r i n i n

v e k a s a b a l a r ı n ı n m a h s u l ü o l a n b u A n a d o l u a s k e r l e r i n i n , o za¬

m a n a k a d a r h i ç b i l m e d i ğ i m i z , k i t a p l a r d a y a z ı l ı o l m a y a n , t a -


l i m g â h l a r d a ö ğ r e t i l m e y e n v a s ı f l a r ı n ı t a n ı m a k , m i l l e t i n b u b ü

y ü k p a r ç a s ı n ı n r u h u v e t a b i a t ı h a k k ı n d a h e r g ü n y e n i b i r ' ş e y

ö ğ r e n m e k , b a n a d ü ş m a n c e p h e s i n d e v e y a d ü ş m a n g e n l e r i n d e k i

k e ş i f l e r d e n d a h a ö n e m l i g ö r ü n ü y o r d u . . .

B u r u h u n v e t a b i a t ı n o k u n m a s ı , m i l l e t i t e ş k i l e d e n b u i n

s a n l a r ı n , b i r b a k ı ş t a g ö z e ç a r p m a y a n i ç h a l l e r i n i n , b i l i n m e y e n

b i r k i t a b ı n s a y f a l a r ı g ibi y a p r a k y a p r a k a ç ı l m a s ı , b e n i m i ç i n

y e n i , h a k i k a t e n ilgi ç e k i c i b i r ş e y d i . . .

B u r a d a b i r a z d e ğ i n m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı m b u g ö r ü ş v e i n c e l e

m e l e r , b i t t a b i esk i O s m a n l ı d e v l e t i n i n s o n d e v r i n e , y a n i im¬

p a r a t o r l u k T ü r k i y e ' s i n e a i t t i r . B u m ü ş a h a d e l e r i n , b u g ü n k ü

C u m h u r i y e t n e s l i m i z v e C u m h u r i y e t T ü r k i y e ' s i ile e l b e t t e k i

b e n z e r l i ğ i y o k t u r . K a l d ı k i b u n l a r ı b u r a d a , h i ç b i r z a m a n b i r e r

k ü ç ü l t ü c ü m ü ş a h e d e o l a r a k d a k a y d e t m i y o r u m . B i l â k i s , o za¬

m a n h a r p i ç i n d e v e o r d u d a vazife a l a n o k u r y a z a r g e n ç l e r v e

b i l h a s s a g e n ç y e d e k s u b a y l a r i ç i n ; m i l l e t i n aslî m a d d e s i o l a n

A n a d o l u k ö y l ü s ü v e k ö y l ü n ü n i ç â l e m i ile b u ç e t i n v e ç ı p l a k

t a n ı ş m a , m e s u t b i r h a d i s e o l m u ş t u r . M i l l î M ü c a d e l e d e k i y a n -

y a n a k a n v e s i l â h a r k a d a ş l ı ğ ı y l e k u v v e t l e n e n b u k a y n a ş m a ,

b u g ü n k ü m i l l e t b i r l i ğ i n i n , ilk b a ş l a n g ı c ı d ı r . Ç ü n k ü o n d a n ö n c e

h a l k i le, h a l k ı n i ç i n d e n y ü k s e l e n o k u r y a z a r l a r a r a s ı n d a m ü ş —

t e r e k o l a n h i ç b i r şey y o k t u .

O z a m a n , b e n i m a n l a y a b i l d i ğ i m e g ö r e , b i z i m a s k e r l e r fert

fert d i k k a t e d e ğ e r b i r v a r l ı k o l m a k t a n z i y a d e , b i r t o p l u l u k ,

b i r k ü m e u n s u r u i d i l e r . B u k ü m e , b u t o p l u m i ç i n d e h e r şeye

k o l a y c a a y a k u y d u r a b i l i y o r l a r d ı . F a k a t b u n l a r d a n h e r h a n g i b i

r i t o p l u l u k t a n a y r ı l ı p d a t e k b a ş ı n a k a l d ı ğ ı z a m a n k e n d i t e ¬

ş e b b ü s k u d r e t i y l e m ü s t a k i l b i r h a r e k e t y o l u t a y i n i n d e n h e m e n

d a i m a a c i z k a l ı r d ı . T o p l u l u k i ç i n d e , y a h u t d a t o p l u l u k l a ilgili

i ş l e r d e d a i m a , t a b i o l a c a ğ ı , a r k a s ı n d a n g i d e c e ğ i b i r ö n d e r a r a r

d ı . B u h a l , h a r b i n k ı t a i ç i n d e i d a r e s i n e sık sık t e s i r e d e r d i . Ç a

v u ş u n , s u b a y ı m , y a h u t k e n d i n i i d a r e e d e n i k a y b e d e n b i r a s

k e r t o p l u l u ğ u k o l a y c a d a ğ ı l a b i l i y o r d u . T e h l i k e l i z a m a n l a r d a b i r

b i r l i k , d i k k a t l e y a y ı l a c a ğ ı v e b i r b i r i n d e n a ç ı l a c a ğ ı y e r d e , b i -


l â k i s b i r b i r i n i n ü z e r i n e v e h e m e n d a i m a , - k e n d i n i i d a r e e d e n i n

b u l u n d u ğ u t a r a f a t o p l a n m a k , y ı ğ ı l m a k m e y l i g ö s t e r i y o r d u .

T e k b a ş ı n a k a l a n a s k e r i n t o p l u m l a o l a n i lgis i s ü r a t l e si¬

l i n i r d i . H a t t a b u n l a r d a n b i r i , m e s e l â b i r y o l u n a ğ z ı n d a , b i r

k a y a n ı n b a ş ı n d a t e k b a ş ı n a n ö b e t e b ı r a k ı l d ı ğ ı z a m a n d e r h a l

k e n d i ö z b e n l i ğ i n e d a l a r d ı . O z a m a n b i r a n i ç i n d e , k o l e k t i f di¬

s i p l i n i n i n d ı ş ı n a ç ı k a r , k e n d i m e r a s ı n d a , k e n d i t a r l a s ı n d a t e k

b a s m a b i r k ö y l ü o l u v e r i r d i . B u g i b i h a l l e r d e e n d a y a n a m a d ı -

ğ ı şey u y k u y d u . D ü ş m a n v e ö l ü m t e h l i k e s i n i i l e r i s ü r m e k l e

o n u u y k u d a n ö n l e m e y e ç a l ı ş m a n ı n h i ç b i r f a y d a s ı y o k t u . Ç ü n ¬

k ü b u a s k e r l e r ö l ü m e k a r ş ı c e s u r o l m a k t a n z i y a d e , ö l ü m h a k ¬

k ı n d a i lgis iz, b i l g i s i z d i l e r . Ö l ü m ü , y a ş a m a k g i b i b a s i t v e t a b i î

s a y ı y o r l a r d ı . T e h l i k e a n l a m ı n a ise, ş u u r l a r ı n d a h i ç y e r v e r m i ¬

y o r l a r d ı .

U y k u i ç i n h i ç b i r h a z ı r l ı ğ a i h t i y a ç d u y m a z l a r d ı . B i r d a k i ¬

k a , h a t t a b i r s a n i y e i ç i n d e u y k u y a d a l a b i l i r l e r d i . B a z e n o n l a r ı

u y a n ı k s a n d ı ğ ı m ı z z a m a n l a r d a b i l e u y u m u ş o l u r l a r d ı . S i p e r i n

g e r i s i n d e , s i l â h ı e l i n d e , g ö z l e r i i l e r i v.e s i z i n h e r ş e y i n y o l u n d a

g i t t i ğ i n d e n e m i n o l d u ğ u n u z b i r a n d a , g ü v e n d i ğ i n i z b i r n ö b e t ¬

ç i d e r i n u y k u l a r a d a l m ı ş o l a b i l i r d i . B i r t o p l u l u k i ç i n d e v e b o ¬

z u l m a y a n b i r k u m a n d a a l t ı n d a h e r şey i y a p t ı r a b i l e c e ğ i n i z b i r

i n s a n ı n , t e k b a ş ı n a k a l ı n c a t o p l u m d u y g u s u n d a n b u k a d a r u z a k

o l u ş u , i n s a n ı ş a ş ı r t a n b i r ş e y d i . B u r a d a b e l k i h a r b i n s e b e p ol¬

d u ğ u t a l i m v e t e r b i y e n o k s a n ı n ı n d a t e s i r i v a r d ı . A m a t o p ¬

l u l u k i ç i n d e v a r o l u ş , A n a d o l u h a l k ı n ı n h e r h a l d e ö z b i r vas¬

fı i d i .

Yaz s o n u n a d o ğ r u , a l a y ı n m a k i n e l i t ü f e k b ö l ü ğ ü n e geç¬

t i m . B u b ö l ü k o s ı r a l a r d a i h t i y a t t a o l d u ğ u i ç i n , a s k e r l e r i s i p e r

d ı ş ı n d a v e b a ş k a c e p h e l e r i n d e n d e t a n ı m a k i m k â n ı n ı b u l d u m .

İ l k i ş i m t a l i m s a a t l a r m d a n b a ş k a b i r d e d e r s s a a t l a r ı a y ı r m a k

o l d u . O s ı r a l a r d a s a v a ş b i r a z t a v s a m ı ş t ı . B ö l ü k l e r i n m e v c u d u ,

a r k a d a n g e l e n yeni k u r a l a r l a s ü r a t l e a r t ı r ı l ı y o r d u . B u g ü n or¬

d u n u n b i l g i y a p ı s ı n d a , B i r i n c i D ü n y a H a r b i n d e k i O s m a n l ı or¬

d u s u n a b a k a r a k ç o k ş e y l e r d e ğ i ş m i ş t i r . F a k a t o v a k i t , m e s e l â

b i z i m b u m a k i n e l i b ö l ü ğ ü n d e , i s t a n b u l l u b i r b a ş ç a v u ş t a n baş¬

k a o k u m a y a z m a b i l e n k i m s e y o k t u . D a h a i lk d e r s t e b e l l i o l d u


k i b u b ö l ü k t e , h a n g i d i n d e n o l d u ğ u m u z u d o ğ r u d ü r ü s t v e ke¬

s i n o l a r a k b i l e n k i m s e d e y o k t u r .

D e r s e b a ş l a r k e n i s t a n b u l l u b a ş ç a v u ş a d e r s i s a d e c e d i n l e ¬

m e s i n i , s u a l c e v a p l a r a k a t ı l m a m a s ı n ı s ö y l e d i m . S o n r a d a as¬

k e r l e r e s o r d u m :

— Bizim dinimiz nedir? Biz hangi dindeniz?

H e p b i r d e n :

— Elhamdü-l-ülâh Miislümanız,

d i y e c e v a p v e r e c e k l e r i n i s a n ı y o r d u m . F a k a t ö y l e o l m a d ı . C e ¬

v a p l a r k a r ı ş t ı . K i m i s i « İ m a m - ı â z a m d i n i n d e n i z » d e d i . K i m i s i

« H a z r e t i Al i d i n i n d e n i z » d e d i . K i m i s i d e h i ç b i r d i n t a y i n e d e ¬

m e d i . A r a d a :

— Mâmız,

d i y e n l e r d e ç ı k t ı a m a ;

— P e y g a m b e r i m i z k i m d i r ?

d e y i n c e , onlar d a p u s l a y ı ş a ş ı r d ı l a r . A k l a g e l m e z p e y g a m b e r

i s i m l e r i o r t a y a a t ı l d ı . H a t t a b i r i s i :

— P a y g a m b e r i m i z E n v e r P a ş a d ı r ! d e d i . İ ç l e r i n d e n p e y g a m ¬

b e r i n a d ı n ı d u y m u ş o l a n b i r k a ç ı n a d a :

— Peygamberimiz sağ mı? Ölü mü?

d e y i n c e i ç g e n e ç a t a l l a ş t ı . H e r k e s a k l ı n a g e l e n c e v a b ı v e r i y o r ¬

d u . B i r k ı s m ı sağ, b i r k ı s m ı ö l ü d ü r t a r a f ı n ı t u t t u . F a k a t b i r i ¬

s i n i n k u v v e t l e k o n u ş t u ğ u n u , y a h u t b i r t a r a f ı n d a h a a ğ ı r bas¬

t ı ğ ı n ı g ö r ü n c e , d i ğ e r t a r a f ı n d a k o l a y c a o t a r a f a k a y d ı ğ ı g ö r ü ¬

l ü y o r d u .

P e y g a m b e r i m i z s a ğ d ı r d i y e n l e r e :

— O . h a l d e p e y g a m b e r i m i z h a n g i ş e h i r d e o t u r u r ,

d i y e s o r d u m . C e v a p l a r t e k r a r k a r ı ş t ı . O n u i s t a n b u l ' d a , Ş a m ' d a ,

y a h u t M e k k e ' d e y a ş a t a n l a r o l d u . H i ç b i r y e r t a y i n e d e m e y e n ¬

l e r d a h a ç o k t u . P e y g a m b e r ö l m ü ş t ü r d i y e n l e r e d e :

— P e y g a m b e r i m i z n e k a d a r z a m a n e v v e l ö l d ü ?

d e n i l d i ğ i z a m a n b u sefer o n l a r ş a ş ı r d ı l a r . Yüz s e n e evvel , b e ş

y ü z s e n e evvel , b i n s e n e evve l d i y e ge l i ş i g ü z e l c e v a p l a r v e r e n ¬

l e r o l u y o r d u . F a k a t ç o ğ u , v a k i t t a y i n e d e m i y o r l a r d ı .

D i n i m i z i n a d ı v e p e y g a m b e r i m i z b i l i n m e y i n c e d e d i n il-


k e l e r i n i v e i b a d e t l e r i d o ğ r u d ü r ü s t b i l e n h i ç k i m s e ç ı k m a d ı .

E z a n d i n l e m i ş l e r d i . F a k a t e z a n o k u m a y ı b i l e n y o k t u . N a m a z

k ı l a n b i r i k i k i ş i ç ı k t ı . F a k a t , o n l a r ı n d a h i ç b i r i n a m a z s u r e l e ¬

r i n i y a n l ı ş s ı z o k u y a m a d ı . D a h a g a r i b i n i ç i n n a m a z k ı l d ı k l a r ı ¬

n ı b i r t ü r l ü a n l a t a m a d ı l a r . - S o n r a :

- K ö y ü n d e c a m i " o l a n l a r a y a ğ a k a l k s ı n ,

d e d i m . G e r ç i k ö y l e r i n d e c a m i o l a n b i r k a ç k i ş i k a l k t ı l a r . F a ¬

k a t o n l a r d a b a y r a m l a r d a , c u m a l a r d a , â d e t y e r i n i b u l s u n d i y e

c a m i y e g i t m i ş l e r d i . K ö y l e r i n d e m e k t e p o l a n b i r t e k k i ş i çık¬

m a d ı . B a z ı c a m i l i k ö y l e r d e , c a m i o d a s ı n d a k ü ç ü k ç o c u k l a r a

i m a m t a r a f ı n d a n k u r ' a n e z b e r l e t t i r i l m e y e ç a l ı ş ı l d ı ğ ı n ı g ö r m ü ş ¬

l e r d i . A m a u s u l ü d a i r e s i n d e v e a y r ı b i r k ö y m e k t e b i g ö r e n

k i m s e y o k t u . '

İ l k d e r s b e n i ş a ş ı r t m ı ş t ı . B u b ö l ü k , o z a m a n k i m i l l e t i n b i r

p a r ç a s ı y d ı . H e p s i d e A n a d o l u k ö y l ü l e r i y d i l e r . Biz A n a d o l u köy¬

l ü s ü n ü d i n d a r , m u t a a s s ı p b i l i r d i k . H a l b u k i b u g ö r d ü k l e r i m sa¬

d e c e c a h i l d i l e r .

F a k a t ası l ş a ş k ı n l ı ğ ı m i k i n c i d e r s t e o l d u . D a h a i lk s u a l ce¬

v a p l a r d a a n l a ş ı l d ı ki , b u a s k e r l e r y a l n ı z h a n g i d i n d e n o l d u k ¬

l a r ı n ı d e ğ i l , h a n g i m i l l e t t e n o l d u k l a r ı n ı d a b i l m i y o r l a r d ı .

- Biz h a n g i m i l l e t t e n i z ,

d e y i n c e h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k t ı :

- Biz T ü r k d e ğ i l m i y i z ?

d e y i n c e d e h e m e n :

- E s t a ğ f u r u l l a h ?

d i y e k a r ş ı l ı k v e r d i l e r . T ü r k l ü ğ ü k a b u l e t m i y o r l a r d ı . H a l b u k i

b iz T ü r k t ü k . B u • o r d u T ü r k o r d u s u i d i . T ü r k l ü k i ç i n savaşı¬

y o r d u k . A s ı r l a r c a s ü r e n m a c e r a l a r d a n s o n r a s o n s ı ğ m a ğ ı m ı z a n ¬

c a k b u T ü r k l ü k o l a b i l i r d i . F a k a t n e ç a r e k i b u «biz T ü r k de¬

ğil m i y i z ? » d i y e s o r u n c a « e s t a ğ f u r u l l a h » d i y e c e v a p v e r e n l e ¬

r i n g ö r ü ş ü n e g ö r e T ü r k d e m e k K ı z ı l b a ş d e m e k t i . K ı z ı l b a ş l ı ğ ı n

ise n e o l d u ğ u b i l i n m i y o r d u . A m a , o n u h e r h a l d e k ö t ü b i r şey

s a y ı y o r l a r d ı . Y a h u t b e l k i d e a s l ı n d a k e n d i l e r i K ı z ı l b a ş o l d u k ¬

l a r ı h a l d e b ö y l e g ö r ü n ü y o r l a r d ı .

A n a d o l u ' d a v a k t i y l e b i n l e r c e , o n b i n l e r c e i n s a n K ı z ı l b a ş ol¬

d u k l a r ı i ç i n ö l d ü r ü l m ü ş l e r d i . G e r ç i b u ö l d ü r ü l e n l e r h a k i k î saf

8


T ü r k a ş i r e t l e r h a l k ı , O ğ u z T ü r k l e r i y d i l e r . D e m e k k i k o r k u h â l â

y a ş ı y o r d u . . .

D i n i n d e , m i l l i y e t i n d e b i r l e ş m i ş o l m a y a n b u b ö l ü k , d e r s ¬

l e r i l e r l e d i k ç e g ö r ü l d ü k i , d e v l e t i n ş e k l i n i , d e v l e t i n a d ı n ı , pa¬

d i ş a h ı n i s m i n i , d e v l e t i n m e r k e z i n i , b a ş k u m a n d a n ı v e o n u n ve¬

k i l i n i d e b i l m e m e k t e d i r .

H e l e i ş v a t a n b a h s i n e d ö n ü n c e b ü s b ü t ü n k a r ı ş t ı . K ı s a c a s ı ,

v a t a n ı m ı z ı n n e r e s i o l d u ğ u n u b i l e n y o k t u . Y a h u t d a b ü t ü n bil¬

g i l e r , b e l i r s i z , k ö k s ü z , ş e k i l s i z , y a n l ı ş t ı .

B ö l ü ğ ü y a k ı n d a n t a n ı d ı k ç a d a h a g a r i p ş e y l e r l e d e k a r ş ı ¬

l a ş ı y o r d u m . A s k e r l e r i n b i r k ı s m ı , k e n d i i s i m l e r i n i d e ğ i l d e b a ş ¬

k a a d l a r t a ş ı y o r l a r d ı . K ü n y e l e r i n d e y a z ı l ı y e r l e r , ası l d o ğ d u k ¬

l a r ı v e y a k a y ı t l ı o l d u k l a r ı y e r l e r d e ğ i l d i . B u k a y ı t l a r ı d ü z e l t ¬

m e y e v e o n l a r ı t e m i z e ç ı k a r m a y a u ğ r a ş ı r k e n , b u n u i s t e m e y e n ,

h a t t a işi b ü s b ü t ü n k a r ı ş t ı r a n l a r d a v a r d ı . . . B ö y l e b i r t o p l u m

b u h a r b i e l b e t t e k i r u h e n i s t e y e r e k b e n i m s e m i ş o l a m a z d ı .

İ ş e y e n i d e n , b a ş t a n b a ş l a m a k l â z ı m g e l d i . Ö n c e i s i m l e r i n ¬

d e n b a ş l a y a r a k , b ö l ü ğ ü n , t a b u r u n , a l a y ı n , o n b a ş ı n ı n , ç a v u ş u n , ,

s u b a y ı n i s i m l e r i n i ö ğ r e t m e y e g i r i ş t i k . S o n r a v a t a n a , m i l l e t e ,

d i n e d o ğ r u i l e r l e d i k ç e g a r i p b i r t a k ı m r u h d i r e n i ş l e r i i le k a r ş ı ¬

l a ş m a y a b a ş l a d ı ğ ı m ı h i s s e t t i m . A n l a ş ı l ı y o r d u k i b u d i r e n i ş l e r i

d e r i n v e e s a s l ı d ı r . B e n i lk a d ı m d a a s k e r l e r i m i d i n d a r v e m u ¬

t a a s s ı p z a n n e t m i ş , f a k a t c a h i l b u l m u ş t u m . A m a n e d e o l s a b u n ¬

l a r c a h i l f a k a t M ü s l ü m a n d ı r d i y o r d u m . H a l b u k i b i r a z s o n r a ,

a n l a ş ı l d ı k i , h e p s i n i n n ü f u s k â ğ ı t l a r ı n a v e k ü n y e l e r i n e g e ç i r i ¬

l e n b u « İ s l â m » k a y d ı n a b a k m a y a r a k , b u k a l a b a l ı ğ ı n i ç i n d e b i r

s ı r a b i r b i r i n i t u t m a z d i n l e r , y a h u t d i n t o r t u l a r ı , m e z h e p l e r ,

i n a n c a l a r , t a r i k a t l a r , c a n l ı o l a r a k y a ş a m a k t a d ı r . B u n l a r ı n h e p ¬

s i n i n r u h l a r ı n a h u r a f e , v e h i m v e g e ç m i ş i n t o r t u l a r ı h â k i m d i r .

H a t t a b i r a r a l ı k i n a n d ı m k i b ö l ü k t e h i ç o l m a z s a , a s i m i b i l m e ¬

d e n d e o l s a k e n d i n i « İ s l â m » s a y a n l a r , ç o ğ u n l u k t a b i l e deği l¬

d i l e r .

A l e v î l e r , Y e z i d i l e r , K ı z ı l b a ş l a r v e d a h a a k l a v e t a s n i f e gel¬

m e y e n v e h e p s i d e m a z i n i n b i l i n m e y e n k ö k l e r i n d e n g e l i p y

m e n s u b u n u k a r m a k a r ı ş ı k b i r i n s a n c a ç a m u r u i ç i n d e y a ş a t a n

b i r s ü r ü i t i k a t d ö k ü n t ü l e r i , b u i n s a n l a r ı p a r ç a p a r ç a b i r b i r l e -


r i n d e n a y ı r m a k t a d ı r . B u g ö r ü ş v e k a n ı l a r a v a r ı n c a , b ö l ü ğ ü n

d a h a ilk a d ı m d a d i n i n i , m i l l e t i n i v e v a t a n ı n ı b i l m e m e s i şek

l i n d e m e y d a n a v u r d u ğ u s e r t g e r ç e k g ü ç l ü k l e d e olsa, b i r t a k ı m

t a r i h î v e e t n i k s e b e p l e r l e a z ç o k i z a h e d i l e b i l i r b i r h a l a l m a

y a b a ş l a d ı .

T a m o s ı r a l a r d a y a y ı n l a n a n b i r k i t a p t a n b u k o n u l a r d a ç o k

f a y d a l a n d ı m . B u k i t a p t a (1) A n a d o l u ' d a y e r l e ş e n b ü t ü n d i n

l e r e v e r e j i m l e r e k a r ş ı , d a h a eski d i n v e i t i k a t l a r ı n , ç e ş i t l i

m a s k e l e r a l t ı n d a y a ş a t t ı ğ ı d i r e n i ş l e r ç o k a ç ı k o l a r a k a n l a t ı l ı

y o r d u . B u d i n v e i n a n c a k a l ı n t ı l a r ı , b i l h a s s a İ s l â m a k i d e l e

r i n e k a r ş ı d a y a t ı y o r l a r d ı . B u d a y a t ı ş t a , H ı r i s t i y a n l ı k t a n ö n c e k i

i t i k a t k a l ı n t ı l a r ı n d a n b a ş l a y a r a k , H ı r i s t i y a n u n s u r l a r ı n ı n , İ r a n

i t i z a l l e r i n i n v e a k l a g e l m e z d a h a b i n b i r r u h d ö k ü n t ü s ü n ü n t e ¬

sir i c a n l ı b i r ş e k i l d e y a ş ı y o r d u .

B u m u k a v e m e t l e r i n t a r i h i b a z e n , h a t m i l e r d e o l d u ğ u gibi

a k t i f b i r m ü c a d e l e ş e k l i n d e y ü r ü m ü ş t ü ( 2 ) . B a z e n d e Alevi ler¬

d e , Y e z i d î l e r d e o l d u ğ u gibi p a s i f b i r m u k a v e m e t ş e k l i n e bü¬

r ü n m ü ş t ü .

Y o l s u z l u k , m e k t e p s i z l i k , a d a l e t s i z l i k , i d a r e s i z l i k , t o p r a k

a ğ a l a r ı y l e ş e y h l e r i n h e r t a r a f t a e l ele v e r i ş i d e d e v l e t o t o r i t e

s i n i n a n c a k v e r g i , v e y a a s k e r a l m a k i ç i n k ö y ü h a t ı r l a y ı ş ı , b u

d i r e n i ş l e r i k o l a y c a b e s l i y o r d u .

B u n e t i c e l e r e v a r ı n c a , e l i n d e k i s i l â h ı n s a ğ l a m l ı ğ ı n a g ü v e -

n e m e y e n b i r ş ö v a l y e gibi, h a r b i n n e t i c e s i n e v e m e m l e k e t i n ge¬

l e c e ğ i n e o l a n e m n i y e t i m i z a m a n z a m a n d u m a n b ü r ü d ü ğ ü olu¬

y o r d u . H a r b i r u h e n b e n i m s e m e y e n , n e r e d e v e n i ç i n h a r p e t t i ¬

ğ i n i b i l m e y e n , h a t t a k e n d i v a r l ı ğ ı n ı n c a h i l i o l a n a s k e r l e r i m l e

u ğ r a ş ı r k e n , o n l a r a a c ı m a k l a , o n l a r ı y a d ı r g a m a k a r a s ı n d a b a z ı

r u h ç a t ı ş m a l a r ı d u y a r d ı m :

— Bu insanlar neye yarar, derdim, bu adamlarla, bu bir

birini tutmayan, birbirine yapışmayan insan malzeme-

(1) Kitabın ismi: H u r u f a t t a n H a k i k a t a .

Yazan: Ş e m s e d d i n B e y ( G ü n a l t a y . Eski b a ş v e k i l ) .

(2) B a t ı n î l e r d o k u z u n c u as ı rda S e l ç u k Veziri N i z a m ü l m ü l k ' e

v e u m u m i y e t l e idarî o t o r i t e l e r e karşı s u i k a s t l a r t e r t i p ederek s a v a ş

t ı lar . M e r k e z l e r i B a t ı i r a n ' d a E lemut k a l e s i y d i .

116 SUYU ARAYAN ADAM

siyle hangi toplum yapısı düzenlenebilir? Ancak disip

linin kıskacı içinde savaşıyorlar ve ölüyorlar demek

tir. Bir şehit künyesi diye askerlik şubesine gönderdi

ğimiz isim., belki de hakikatte yakalanmış bir asker ka

çağının uydurma adıdır. Galiba biz kendi kendimizi al

datıyoruz? Galiba ilerimizde Turanı kurmak istiyoruz

ama gerçekte, arkamızdaki Türkiye bile bizim değil...

Hatta ilk iş, belki de Turandan evvel Türkiye'yi kur—

mak ve kazanmak...

F a k a t d ü ş ü n c e n i n s e l i b u k a y a y a d a y a n ı n c a , k a r ş ı m d a ge¬

n e b i z i m b ö l ü ğ ü g ö r ü y o r d u m . M a d d e s i , n i t e l i ğ i v e i ç y a p ı s ı

b i l i n m e y e n b ö l ü ğ ü . . . Y a n i o z a m a n k i . A n a d o l u ' n u n , o z a m a n k i

A n a d o l u t o p l u m u n u n g e r ç e k b i r p a r ç a s ı n ı . . . O v a k i t :

— Pekiyi ama, diyordum, bu insanlar kendi sefaletlerin

den niçin kendileri sorumlu olsunlar? Kendi maddî ve

manevî sefaletlerinden? Asırlar boyunca bu insanlara

ne verdik? Köylerine yol mu yaptık? Yol başına mek

tep mi kurduk? Camii, muallimi, imamı var mı? Hasta-

lıklarıyle mi savaştık? Eşkıyaya, toprak ağasına, şeyhe,

mütegallibeye karşı onu koruduk mu? Dinin hükümle

rini, milletin adını, vatanın sınırlarını öğrettik de öğ

renmediler mi? Verdiği vergileri, aldığımız askerleri ne

yaptığımızı söyledik mi? Padişahın adını nereden bil¬

sin? Başkentin adını neden bilsin? Hatta bütün bunlara,

rağmen onun bugün gene burada olmasına şükretmeli?

Yoksa bu at bir gün başını kaldırır ve bizi üstünden

atabilir!..

Hem biz onu ayıplarken, acaba biz dinimizi bili-

yormuyuz? Milletimizin adı bize malum mu? Türk mü¬

yüz yoksa Osmanlı mı? Vatanımız nerede başlıyor, ne

rede bitiyor? Anadolu'dan daha büyük olan ve şim.di

her sınırında şu beğenmediğimiz Anadolu çocukları çar¬

pışan o Arap çölleri acaba vatanımız mı, yoksa değil

mi? Bu suallere biz hangimiz cevap verebiliriz? Vata-


nımız Türkiye mi,, yoksa hayalimizde yaşattığımız Tu

ran mı? Bunun cevabı nedir?

Şu beğenmediğimiz insan varlığının iç âleminde

bin bir çeşit hurafenin, bin bir çeşit inançların kalın¬

tıları yaşıyor, doğru. Fakat biz acaba neye inanıyoruz?

Hem. onun zararı yalnız kendine. Halbuki biz kendi¬

mizle beraber onları da birden batırabiliriz! Harbi ru¬

hen benimsemediyse suçu ne? Harbi açan, harbi isteyen

o mu? Yahut biz bu harbi açarken ona sorduk mu? Ona

anlattık mı?.. Hatta bu harbi açanlar, bu maceraya gi¬

rerlerken bize sordular mı?

M u h a k e m e m b u n o k t a l a r a v a r ı n c a , a r t ı k d a h a i l e r i l e r i d ü

ş ü n m e k t e n k o r k a r d ı m . D e r h a l c e b i m d e n d ü d ü ğ ü m ü ç ı k a r ı r , üf-

l e r d i m . B ö l ü ğ ü m ü i ç t i m a y e r i n e t o p l a r d ı m . K o ş a r a k , k a k ı ş a ¬

r a k g e l i r l e r , i k i s ı r a y a d i z i l i r l e r d i . Ö k ç e l e r i n i b i r b i r i n e v u r a r a k ,

ç a r ı k l a r ı n ı n b u r u n l a r ı n ı a ç a r a k a y a k l a r ı n ı b i t i ş t i r i r l e r d i . K o l ¬

l a r ı n ı y a n l a r ı n a y a p ı ş t ı r ı r l a r d ı . B a ş l a r ı n ı k a l d ı r ı r b e k l e r l e r d i . . .

B i r e m i r v e r i l s i n d i y e . . .

O z a m a n g ö z l e r i m i h e r b i r i n i n ü s t ü n d e , h e r b i r i n i n y ü z ü n ¬

d e a y r ı a y r ı g e z d i r i r d i m . B u i n s a n l a r ş i m d i b a n a d a h a y a k ı n ,

b u y ü z l e r b a n a d a h a m ü l a y i m g ö r ü n ü r d ü . H e r b i r i n d e b e ğ e ¬

n i l e c e k vas ı f l a r , i ş a r e t l e r s e z e r d i m . S a f l a r â d e t a b i r t a k ı m m a ¬

n a l a r a l ı r d ı . B u t e k o l u n m u ş i n s a n k u v v e t i b i r t a k ı m d e ğ e r l e r ,

b i r t a k ı m i s t i d a t l a r , b i r t a k ı m g i z l i k u d r e t l e r t a ş ı d ı ğ ı n ı i l â n e d e r

g ib i . o l u r d u . . .

— Hayır, derdim, bunlar günahsız, bunlar değerli varlık—

lardır. Bunlar daha aydın bir yarının yapıcılarıdırlar.

Asıl suçlu biziz- Onlar bizi affetmelidirler...

O n l a r ı n b i r ç o k l a r ı n ı n s i m a s ı n ı h â l â h a t ı r l a r ı m . Ş i m d i v e

n i c e y ı l l a r ı n a r d ı n d a n d a o l s a o n l a r a s e s l e n m e k i s t i y o r u m :

— Yaşayanlarınızın yolu açık olsun, şehitlerinize, ölenle—

rinize Allah rahmet etsin çocuklar!


H a r b i n y e n i b i r kışı d a h a ç a t t ı . Biz ş i m d i K a r a d a ğ d e n i l e n

b i r si lsi le ü z e r i n d e v e 3.100 r a k ı m l ı b i r t e p e b ö l g e s i n d e y d i k .

3.100 m e t r e y ü k s e k l i ğ i n d e k i b i r t e p e n i n , m a h r u m i y e t i ç i n d e k i

b i r kış h a r b i n d e g ö s t e r d i ğ i m a n z a r a n ı n p e k o k a d a r i ç a ç ı c ı

o l m a y a c a ğ ı t a h m i n e d i l e b i l i r . G a l i b a b u n u o z a m a n d ü ş ü n e n l e r

d e o l d u ki, b u t e p e n i n asıl a d ı b i r o r d u e m r i y l e d e ğ i ş t i r i l d i . Bu¬

r a y a « G ü z e l t e p e » i s m i v e r i l d i . İ s i m d e ğ i ş t i . F a k a t h a y a t h e r

t ü r l ü v a s ı t a l a r d a n m a h r u m b i r m e m l e k e t i n , 3.100 m e t r e y ü k

s e k l i k t e k i b u d a ğ d a y ü r ü t m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı b i r kış h a r b i h a y a

t ı o l a r a k k a l d ı . B ö y l e b i r h a r p h a y a t ı n ı n m a d d î h i k â y e s i n i

a n l a t m a k b u k i t a b ı n k o n u s u d e ğ i l d i r . B u h i k â y e l e r i h e m a n ¬

l a t m a k , h a t t a h e m d e d ü ş ü n m e k i s t e m e m . B e n b u r a d a o g ü n ¬

l e r i n d a h a z i y a d e r u h î c e p h e s i n e b i r a z d e ğ i n e c e ğ i m .

C e p h e d e s i p e r l e r i n g e r i s i n d e b o y d a n b o y a z e m i n l i k l e r u z a

n ı y o r d u . B u n l a r t o p r a k a l t m a k a z ı l m ı ş k o v u k l a r d ı . Y a k a c a k k ı t

t ı . B u l u n a b i l e n y a k a c a k p a r ç a l a r ı , v a k t i y l e b u d a ğ l a r ı ö r t e n v e

s o n r a b e l i r t i s i b i l e k a l m a y a n o r m a n a ğ a ç l a r ı n ı n , t a ş , t o p r a k

a l t ı n d a k a l m ı ş v e o r a l a r d a n ç ı k a r t ı l a n k ö k l e r i n d e n i b a r e t t i . Ay

d ı n l a t a c a k ise y o k t u .

K a r z e m i n l i k l e r i b a z e n , h a t t a k a p ı l a r ı y l e b e r a b e r ö r t t ü ğ ü

i ç i n , z e m i n l i ğ i n içi g ü n d ü z b i l e b i r g e c e k a r a n l ı ğ ı n a g ö m ü ¬

l ü r d ü .

B u gibi z a m a n l a r d a h a y a t ı n a k ı ş ı , B i r i n c i D ü n y a H a r b i

d e v r e s i n d e k i b ü t ü n m e v z i h a r p l e r i n d e o l d u ğ u gibi s ı k ı c ı , yek¬

n e s a k v e m e l a n k o l i k t i . B u g ib i h a r p l e r d e z a f e r d a i m a , e n s o n

y ı p r a n a n t a r a f ı n o l u r . V e y ı p r a n ı ş ö n c e r u h l a r d a b a ş l a r . H a r

b i n i n s a n ı o y a l a y ı c ı g e n i ş h a r e k e t l e r i y e r i n e , a y l a r v e a y l a r c a

s a p l a n ı l a n s i p e r l e r i n k a s v e t i b a ş l a y ı n c a , r u h l a r ı ilk s a r a n şey

m e l a n k o l i d i r . B u m e l a n k o l i i n s a n ı n k e n d i i ç i n e d ö n ü ş ü ile baş¬

l a r , B i r e r i n , b a s i t b i r a s k e r i n , k e n d i i ç i n e d ö n d ü ğ ü z a m a n ,

o r a d a b u l d u ğ u şey, k e n d i m a d d î v e b r ü t a l ş a h s i y e t i d i r .

O , y a b i r k ö y l ü d ü r . Y a b i r k a s a b a n ı n i lke l k a l a b a l ı ğ ı i ç in¬

d e n g e l m i ş t i r . İ l k d u y d u ğ u i h t i r a s m i d e s i n d e n g e l i r . S o n r a d a

h e m e n c i n s î b e n l i ğ i ş a h l a n ı r . K a r ı s ı , n i ş a n l ı s ı g ö z ü n d e t ü t m e -

y e b a ş l a r . K ö y ü , y a h u t evi g ü n l e r , h a t t a h a f t a l a r c a s ü r e n u z a k

y o l l a r ı n ö t e s i n d e d i r . F a k a t o n u n k a f a s ı n d a z a m a n m e f h u m u d a ,


m e s a f e m e f h u m u d a b u l a n ı k t ı r . O , a r k a d a g ö r ü n e n d a ğ ı a ş ı n c a

y o l l a r ı n n a s ı l o l sa k e n d i k ö y ü n e ç ı k a c a ğ ı n ı z a n n e d e r . V e b a z e n

d e b u n u n i ç i n y o l u t u t a r k a ç a r v e s u ç l u o l u r ( 1 ) .

B u b a s i t i n s a n , k ö y ü n ü b u l m a k i ç i n b i r g e c e k a r a n l ı k l a r a

k a r ı ş t ı ğ ı , y a h u t k e n d i t a b i r i n c e « c a h i l l i k e t t i ğ i » z a m a n d a . t ı p ¬

k ı d a ğ a r c ı ğ ı n ı o m u z l a y ı p a s k e r l i k ş u b e s i n e v a r d ı ğ ı v e a s k e r oca¬

ğ ı n a y o l l a n d ı ğ ı z a m a n k i k a d a r saf b i r i n s a n d ı r . O n u n b i r g ü n .

b i r d e n s i p e r i n i b ı r a k ı p y o l l a r a d ü ş m e s i , n e h a r p t e n g e l e n b i r

ö l ü m k o r k u s u n d a n d ı r . N e m e ş a k k a t l e r e d a y a n ı k s ı z l ı ğ m d a n d ı r .

N i t e k i m b i r g ü n y a k a l a n ı r , c e p h e y e g ö n d e r i l i r s e , s a n k i h i ç b i r

şey o l m a m ı ş g ib i s a k i n v e sessiz, g ö s t e r i l e n h i z m e t l e r i c a n l a

b a ş l a y a p a r . . .

U z a y a n v e c ı v ı l d a ş a n b i r h a r b i n m e l a n k o l i s i i ç i n d e s u b a y ¬

l a r ı n r e a k s i y o n l a r ı i se, o z a m a n ç e ş i t l i y d i . E s a s m e s l e ğ i a s k e r ¬

l ik o l a n v e h a y a t l a r ı n ı o r d u y a b a ğ l a y a n m u v a z z a f s u b a y l a r üs¬

t ü n d e b u h a l i n g ö z e ç a r p a n b i r t e s i r i g ö r ü l m e z d i . O n l a r k e n ¬

d i l e r i n i b u h a r p a r a b a s ı n ı n b i r e r ç ivis i , t e k e r l e ğ i g i b i o n a bağ¬

lı, o n d a n a y r ı l m a z s a y a r l a r d ı . . . H a r p t a v s a y ı n c a i ş l e r i , s i p e r i

b i r g a r n i z o n , b i r k ı ş l a h a l i n e g e t i r m e y e ç a l ı ş m a k o l u r d u . Z e ¬

m i n l i ğ i d ü z e l t i r l e r d i . K e n d i l e r i n e d e r m e ç a t m a k e r e v e t l e r , m a ¬

s a l a r , s a n d a l y e l e r y a p a r l a r d ı . C e p h e y e y e r l e ş i r l e r d i . T e r f i l e r

v a k t i n d e g e l i r v e a r a s ı r a m a d a l y a l a r d a g ö n d e r i l i r s e , i ş l e r d e

a k s a y a n h i ç b i r şey y o k d e m e k t i . B u h a y a t , b u t i p s u b a y ı n aslî

v e d a i m î s a n a t ı d ı r . H a t t a o n u b u n u n i ç i n d e n ç e k i p ç ı k a r ı r l a r s a ,

k e n d i n i işsiz v e g a y e s i z h i s s e d e r . . .

F a k a t h e r b i r i b i r b a ş k a m e s l e k p e ş i n d e k o ş a n , h a y a t i ç i n

a y r ı g a y e l e r i , a y r ı t a s a v v u r l a r ı o l a n v e b i r t a k ı m m e f k u r e l e r e

s a h i p b u l u n a n , h u l â s a a z ç o k k i t a p a d a m ı s a y ı l a n y e d e k s u b a y ¬

l a r i ç i n b u r e a k s i y o n d a h a b a ş k a o l u r d u . O n l a r k e n d i i ç l e r i n e

d ö n ü n c e o r a d a e v v e l â , k e n d i b e l i r l i v e y a b e l i r s i z g e l e c e k k a y -

(1) I r a k c e p h e s i n d e esir d ü ş ü p d e İ n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n H i n d i s ¬

t a n ' ı n ö t e s i n d e M a l a y a ' y a s ü r ü l e n S a n d ı k l ı l ı b i r ç a v u ş u n , b i r g ü n

v e M a l a y a o r m a n l a r m d a k i k a m p y e r i n d e n , S a n d ı k l ı ' y a d ö n m e k i ç i n

k a ç t ı ğ ı m v e t a b i î y a k a l a n d ı ğ ı n ı , ç o k y ı l l a r s o n r a k e n d i a ğ z ı n d a n

d i n l e m i ş i m d i r . A m a b u ç a v u ş , eğer y a k a l a n m a m ı ş olsa, h â l â M a l a -

y a ' d a n S a n d ı k l ı ' y a v a r a b i l e c e ğ i n e i n a n ı y o r d u .


g ı l a r ı y l e k a r ş ı l a ş ı r l a r d ı . B i r i n c i D ü n y a H a r b i n d e b u n l a r ı n b i r

k ı s m ı n a v e b i l h a s s a e n g e n ç l e r i n e , r u h l a r ı n ı k a p t ı r d ı k l a r ı m e ¬

se lâ T u r a n g ib i ü l k ü l e r h â k i m d i . B u m e f k u r e l e r i n s ı n ı r l a r ı , ger¬

ç i h a y a l b u l u t l a r ı n a k a r ı ş ı r d ı . F a k a t i ş i n ç e k i c i l i ğ i ele z a t e n

b u n d a y d ı .

B i r k ı s m ı m e k t e p l e r i n i b i t i r m i ş , b i r k ı s m ı h e n ü z m e k t e p

ç a ğ ı n d a b u l u n a n y e d e k s u b a y l a r ı n b i l h a s s a d a h a y a ş l ı c a o l a n ¬

l a r ı n ı n r u h l a r ı n d a i lk r e a k s i y o n , o d e v i r d e , ö n c e c e r e y a n e d e n

h a r b i n k e n d i l e r i n e g ö r e t a h l i l i i le b a ş l a r d ı . S e b e p l e r , g a y e l e r ,

k ı y m e t h ü k ü m l e r i ü s t ü n d e k i d ü ş ü n c e l e r ; y a ş a n ı l a n m a c e r a y ı

h e r g ü n b i r a z d a h a d i d i k l e r d i . R a h a t v e h ü r b i r h a y a t a r z u s u ,

y a h u t sivil h a y a t a b i r a n ö n c e d ö n ü p o r a d a m a c e r a v e m ü c a ¬

d e l e m e y i l l e r i k e n d i n i g ö s t e r i r d i . H a t ı r a l a r , p l a t o n i k a ş k l a r , asi

ş i i r l e r m e y d a n a l ı r d ı . O r t a y a y a z ı o l a r a k d ö k ü l e n ş e y l e r i n h e p ¬

s i n e h â k i m o l a n r u h , b u g e n ç a y d ı n v e y a y a r ı a y d ı n i n s a n l a r ı n

d a h a b a ş k a b i r h a y a t ı ö z l e y i ş l e r i n d e n i b a r e t t i . . .

O r d u n u n k u r m a y b ü r o l a r ı , c e p h e l e r d e k i b u d e p r e s y o n , ya¬

h u t r u h d ü ş ü k l ü ğ ü h a l l e r i n i g a l i b a b i l i r l e r d i k i , b ö y l e z a m a n ¬

l a r d a h a r e k e t l e r , m e ş g a l e l e r i c a t e t m e y e ç a l ı ş ı r l a r d ı . S i p e r l e ¬

r i n g e r i s i n d e m ı z ı k a l a r ç a l d ı r ı r l a r d ı . U z a k c e p h e l e r d e k i zafer¬

l e r i m i z v e y a m ü t t e f i k l e r i m i z i n z a f e r l e r i h a k k ı n d a ç e ş i t l i t e b ¬

l i ğ l e r y a y ı n l a y a r a k , b u n u n h a v a y ı k ı m ı l d a t m a s ı n a ö n e m ver i r¬

l e r d i . B a ş k u m a n d a n l ı k h a r b i n p e k y a k ı n d a b i t e c e ğ i n i v e «ni¬

h a î z a f e r i n » m u t l a k a b i z i m o l a c a ğ ı n ı t e m i n e d e r d i . Y a h u t d a

l ü z u m s u z b i l e olsa, b a s k ı n l a r , t a a r r u z l a r t e r t i p l e n i r d i . B u n l a ¬

r ı n g a y e s i , d u r u l a n b o z u l m a y a b a ş l a y a n h a v a y ı d a l g a l a n d ı r ¬

m a k t a n i b a r e t o l s a g e r e k t i . M a m a f i h b i r ç o k g e n ç s u b a y l a r , b u

l ı e r e k e t l e r e g ö n ü l l ü o l a r a k k a t ı l ı r l a r d ı . B i r ş e y l e r y a p m a k , kı¬

m ı l d a m a k v e z i n d e l i k l e r i n i b u l m a k i ç i n . . .

B a ş k u m a n d a n l ı k v e k â l e t i n i n , R u s y a ' d a b i r i h t i l â l ç ı k t ı ğ ı v e

R u s ç a r m m t a h t ı n d a n i n d i r i l d i ğ i h a k k ı n d a , 1917 ş u b a t ı n d a ya¬

y ı n l a d ı ğ ı t e b l i ğ , i ş t e b ö y l e b i r h a v a i ç i n d e c e p h e y e u l a ş t ı .

B u t e b l i ğ , ö n c e n e a s k e r l e r e , n e b i z e ç o k b i r şey i f a d e et¬

m e d i . B u t e b l i ğ i a s k e r l e r e , z a t e n b i r a z d i k k a t l i a n l a t m a k lâ-


; : m g e l i y o r d u . Ç ü n k ü s ö y l e n e c e k y a n l ı ş s ö z l e r i n a r k a s ı n d a n o n

lar, a r t ı k h a r b i n b i t t i ğ i m a n a s ı n ı ç ı k a r ı r l a r , s o n r a d a t e r h i s i n

u z a d ı ğ ı g ö r ü l ü n c e , b u n d a n c e p h e z a r a r g ö r e b i l i r d i .

B i z e g e l i n c e , b i z i m i h t i l â l m e f h u m u n d a n b ü t ü n a n l a y ı ş ı

m ı z , 1908'de M a n a s t ı r ' d a k i h ü r r i y e t i l â n ı ç e v r e s i n d e n d ı ş a r ı ç ı -

k a m ı y o r d u . B u h ü r r i y e t g ü n l e r i n i n ise h e p i m i z i n h a f ı z a s ı n d a ,

o e k d e e l e r t u t a r t a r a f ı k a l m a m ı ş t ı . F a k a t n e d e o l sa i h t i l â l

i h t i l â l d i . O z a m a n l a r M a n a s t ı r ' d a , S e l a n i k ' t e b u l u n m u ş b i r t a

k ı m s u b a y l a r , R u s y a ' d a k i işi d e r h a l b i z d e k i h ü r r i y e t i l â n ı n a

b e n z e t t i l e r . B i l g i ç b i r e r v a z i y e t a l d ı l a r . F a k a t h a d i s e l e r b i r a z

i l e r l e y i n c e o n l a r d a i p i n u c u n u k a ç ı r d ı l a r . O n l a r ı n d a b i l g i ha¬

z i n e l e r i p e k ç a b u k t ü k e n d i .

O d e v i r d e e n ç o k o k u y a n l a r ı m ı z ı n k a f a l a r ı n d a b i l e , d ü n

y a n ı n siyasî s o s y a l c e r e y a n l a r ı h a k k ı n d a e n k ü ç ü k b i r fikir

y o k t u . O z a m a n k i a y d ı n v e y a y a r ı a y d ı n ı n d ü n y a g ö r ü ş ü , B a l

k a n H a r b i y l e C i h a n H a r b i a r a s ı n d a k i iki y ı l ı n i ç i n d e , d a h a z i

y a d e F r a n s ı z l a r ı n h a r c ı â l e m y a z a r l a r ı n d a n a l e l a c e l e T ü r k ç e y e

a k t a r ı l a n b i r t a k ı m y a r ı i ş p o r t a m a l ı t e r c ü m e l e r e d a y a n ı y o r d u .

H e l e d ü n y a s i y a s e t i h a k k ı n d a b ü t ü n b i l d i k l e r i m i z , d ü n y a n ı n

i t t i f a k v e i t i l â f d e v l e t l e r i a r a s ı n d a iki c e p h e y e a y r ı l m ı ş o l m a

s ı n d a n i b a r e t t i v e b i z , i t t i f a k d e v l e t l e r i c e p h e s i n d e y d i k . B a ş

k u m a n d a n l ı k v e k â l e t i n d e n g ö n d e r i l e n t e b l i ğ l e r e g ö r e d e y a k ı n

ı l a b i z i m taraf , y a n i i t t i f a k d e v l e t l e r i c e p h e s i s o n z a f e r e k a v u

ş a c a k t ı ( 1 ) .

B i z i m d ü n y a s i y a s e t i h a k k ı n d a k i b ü t ü n b i l g i l e r i m i z b u n

d a n i b a r e t t i . B a ş k u m a n d a n l ı ğ ı n m ü j d e l e d i ğ i n i h a î z a f e r i k a

z a n d ı k t a n s o n r a o l a c a k ş e y l e r h a k k ı n d a k i t a s a v v u r l a r ı m ı z p e k

b i r b i r i n i t u t m u y o r d u . A s k e r l e r e s o r u l u r s a , n i h a î z a f e r e v a r ı

l ı n c a o n l a r h e m e n t e r h i s e d i l e c e k l e r v e k ö y l e r i n e d ö n e c e k l e r

d i . B a z ı s u b a y l a r a g ö r e ise, b iz g a l i p g e l d i k t e n s o n r a K a r s k a -

(1) B i z i m k a t ı l d ı ğ ı m ı z üçlü i t t i fak c e p h e s i n i k u r a n l a r Alman

ya, A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n ve i t a l y a gibi üç d e v l e t t i . S o n r a d a n i t a l

y a m ü t t e f i k l e r i n e i h a n e t e d e r e k diğer c e p h e y e g i rmiş t i . i t i l â f dev

l e t l e r i sa f ında da l ider o larak i n g i l t e r e , F r a n s a ve R u s y a vardı. H a r p

ç ı k ı n c a , Türkiye ile B u l g a r i s t a n i t t i fak ve s a y ı s ı z d e v l e t l e r de i t i lâ f

s a f ı n d a yer a l m ı ş l a r d ı .


l e s i y l e A r d a h a n k a z a s ı b i z i m o l a c a k t ı . Y a n i b u n l a r d ü ş m a n ı n

e l i n d e n a l ı n ı p A n a d o l u ' y a k a t ı l a c a k l a r d ı . B u a r a d a h a t t a B a -

t u m ' u d a a l ı r ı z d i y e n l e r v a r d ı .

B i z i m g i b i g e n ç y e d e k s u b a y l a r a g ö r e i se, h a r b i n s o n u n u

Z i y a G ö k a l p e v v e l d e n h a b e r v e r m i ş t i : R u s y a h a r b i k a y b e d i n c e

p a r ç a l a n a c a k t ı . O z a m a n ; A z e r b a y c a n l a r , T ü r k i s t a n l a r , h e p b i

r e r m ü s t a k i l d e v l e t o l a c a k t ı . K a f k a s l a r ı a ş a c a k t ı k . B ü y ü k T u

r a n b ö y l e k u r u l a c a k t ı . H a y a l i m i z i n o n d a n s o n r a s ı ise b i r t a k ı m

b u l u t l a r a k a r ı ş ı y o r d u . . .

i s t a n b u l ' d a n g e l e n g a z e t e l e r d e b i r t a k ı m y e n i k e l i m e l e r a l

m ı ş y ü r ü m ü ş t ü . S o s y a l i s t , d e m o k r a t , b o l ş e v i k g ibi . . . H a t t a sos¬

y a l i s t i n , d e m o k r a t ı n d a ç e ş i t l e r i v a r d ı : R a d i k a l s o s y a l i s t l e r , de¬

m o k r a t i k s o s y a l i s t l e r , i h t i l â l c i s o s y a l i s t l e r vb. F a k a t g a z e t e l e r i n

h i ç b i r i n d e b u t a b i r l e r i n m a n a l a r ı n ı a n l a t a n b i r y a z a r çık¬

m ı y o r d u .

B i z i m t a b u r k u m a n d a n ı , s a d e , b a b a c a n , k e n d i n e g ö r e m e ¬

r a k l ı b î r a d a m d ı .

B a z e n h e p i m i z i e t r a f ı n a t o p l a r , m e s e l â :

— Nedir şu sosyalist dediğin, bolşevik dediğin yahu! Yok

mu şunu anlatacak biri?

d i y e s o r a r , c e v a p b e k l e r d i . F a k a t h e r k e s b i r b i r i n e b a k a r d ı . C e ¬

v a p l a r b i r b i r i n i t u t m a z d ı . S o n r a i ş i n i ç i n d e n ç ı k ı l a m a y ı n c a ,

b i r k ö r d ö v ü ş ü b a ş l a r d ı . H e r k e s g ü l ü ş ü r v e b a h i s d a i m a baş¬

l a d ı ğ ı y e r d e b i t e r d i .

* *

H a r p f i i l e n d u r m u ş t u . H a t t a m ü t a r e k e o l a c a ğ ı d a s ö y l e n i ¬

y o r d u . B i r g ü n h e r şey k e n d i k e n d i n e o l d u v e k a r ş ı o r d u bir¬

d e n ç ö z ü l d ü .

B i r y a z g ü n ü y d ü . O s ı r a l a r d a , 3.100 r a k ı m l ı t e p e n i n k u z e ¬

y i n d e k i b o y u n n o k t a s ı n d a , b i r haf i f m a k i n e l i t ü f e k t a k ı m ı n a

k u m a n d a e d i y o r d u m . K a r ş ı m ı z d a k i 2506 r a k ı m l ı t e p e d ü ş m a n

h a t l a r ı n ı n b i r d a y a n a k n o k t a s ı v e iyi t a h k i m e d i l m i ş b i r y e r d i .

B u l u n d u ğ u m u z y e r l e r , o r a l a r a g ö r e d ü n y a n ı n d a m ı g i b i y d i .

G ö z e t l e m e n o k t a m ı z d a n y a l n ı z d ü ş m a n h a t l a r ı n a d e ğ i l , b ü t ü n

S U Y U A R A Y A N A D A M 123

u f u k l a r a y u k a r ı d a n b a k a r d ı k . B u r a l a r d a T a b i a t , m a ğ r u r v e aza¬

m e t l i y d i . T a b i a t ı n b u g u r u r u n d a n b i z i m d e r u h l a r ı m ı z a b i r şey¬

l e r s i n e r d i .

D ü ş m a n o r d u s u n u n ç ö z ü l m e y e b a ş l a d ı ğ ı o g ü n l e r d e i k i ar¬

k a d a ş , g e n e g ö z e t l e m e m e v z i i m i z d e y d i k . D ü ş m a n h a t l a r ı ü s t ü n ¬

d e b i r h a r e k e t b e l i r d i . Ö n c e b i r v e y a b i r k a ç k i ş i , d e r k e n b ü ¬

t ü n d ü ş m a n s i p e r l e r i n i n ü z e r i , m e v z i l e r i n d e n ç ı k a n , b i r i k e n ,

k a y n a ş a n a s k e r l e r l e d o l d u . A r a m ı z d a k i m e s a f e b i r k a ç y ü z m e t ¬

r e k a d a r d ı v e a r a m ı z ı , b u l u n d u ğ u m u z y e r l e r d e n d i b i g ö r ü n ¬

m e y e n k a y a l ı k b i r d e r e y a t a ğ ı a y ı r ı y o r d u .

B i l h a s s a 2506 r a k ı m l ı t e p e ü z e r i n d e b i r i k e n a s k e r l e r git¬

t i k ç e ç o ğ a l ı y o r d u . B u r a s ı t a m b i z i m m e v z i l e r i m i z i n k a r ş ı s ı y d ı .

B a ğ ı r a n , ç a ğ ı r a n , k o l l a r ı m s a l l a y a n , h a t t a b e l k i ş a r k ı d a söyle¬

y e n b u a s k e r l e r i n h i ç b i r i n i n e l i n d e s i l â h g ö r ü n m ü y o r d u . B i r a z

s o n r a b u k a l a b a l ı k h e p b i r d e n b i z i m s i p e r l e r i m i z e d o ğ r u ak¬

m a y a b a ş l a d ı . G e l e n l e r e v v e l â y a v a ş , k a r a r s ı z i l e r l i y o r l a r d ı . F a ¬

k a t b i z d e n h i ç b i r a t e ş k a r ş ı l ı ğ ı g ö r m e y i n c e c e s a r e t l e n d i l e r . Yü¬

r ü y ü ş l e r i n i h ı z l a n d ı r d ı l a r . H a t t a i ç l e r i n d e k o ş a n l a r b i l e v a r d ı .

B u n l a r b i r a z s o n r a a r a d a k i k u r u d e r e n i n y a t a ğ ı n ı a ş a c a k , fa¬

k a t d a h a y a k l a ş ı n c a , s i p e r l e r i m i z i n a ç ı ğ ı n d a n b ü t ü n c e p h e b o ¬

y u n c a u z a n a n l â ğ a m t a r l a l a r ı n a d ü ş e c e k l e r d i . İ l k p a t l a y a n l â -

ğ a m , b u n l a r d a n b i r k ı s m ı n ı h a v a y a u ç u r a b i l i r d i .

V a z i y e t i o r a d a n v e t e l e f o n l a d e r h a l g e r i l e r e b i l d i r m i ş t i m .

F a k a t g e r i l e r d e n . , h i ç . b i r -emir-- a l m a k k a b i l o l m u y o r d u . D a h a

d o ğ r u s u v e r i l e n e m i r l e r b i r b i r i n i t u t m u y o r d u . Ö n c e t a b u r ka¬

r a r g â h ı a r a d a n ç e k i l d i . İ ş i v e m u h a b e r e y i a l a y a b ı r a k t ı . F a k a t

a z s o n r a a l a y d a işi f ı r k a y a ( t ü m e n e ) b ı r a k m a y ı , g a l i b a o r a ¬

d a n a l d ı ğ ı e m i r l e u y g u n b u l d u . F ı r k a k a r a r g â h ı ise y a l n ı z taf¬

s i lâ t i s t i y o r , b a z e n g e l e n l e r i n ü s t ü n e a t e ş e d i l m e s i , b a z e n d e

a t e ş e d i l m e m e s i i ç i n k a r a r l ı g ö r ü n ü y o r , s o n r a m u h a b e r e y i ke¬

s e r e k g a l i b a a l a y l a r l a m u h a b e r e l e r e g i r i ş i y o r d u .

H a l b u k i d e r h a l k a r a r v e r m e k l â z ı m d ı . O l a n şey ise bel l iy¬

d i . B u b i r fiilî m ü t a r e k e y d i . K e n d i k e n d i n e b i r s i l â h t e r k e d i ş t i .

D e m e k k i a r t ı k b e k l e n e n o l m u ş t u . D ü ş m a n o r d u s u , b e k l e d i ğ i

m ü t a r e k e b i r t ü r l ü i m z a l a n m a y ı p t e r h i s e m r i d e g e l m e y i n c e . ,

k e n d i k e n d i n e s i l â h ı n ı a t m ı ş , s i p e r l e r i n d e n ç ı k m ı ş t ı .


B u d ü ş ü n c e l e r i n d e ş e v k i y l e v e g e l e n l e r i n d a h a l â ğ a m t a r ¬

l a l a r ı n a v a r m a d a n ö n l e r i n i k e s m e k i ç i n , y e r i m e a r k a d a ş ı m ı bı¬

r a k a r a k , b e n s i p e r i m d e n f ı r l a d ı m . Y a n ı m a y a l n ı z b i r ç a v u ş al¬

m ı ş t ı m . B i z e d o ğ r u g e l e n l e r l e l â ğ a m t a r l a l a r ı n ı n b i r a z i le r i¬

s i n d e k a r ş ı l a ş t ı k . E n ö n d e s a r ı ş ı n , m a v i g ö z l ü , k u m r a l s a k a l l ı

y a ş l ı b i r a s k e r y ü r ü y o r d u . K u c a ğ ı n d a k o c a m a n b i r e k m e k so¬

m u n u t a ş ı m a k t a y d ı . B a n a i y i c e y a k l a ş t ı k l a r ı z a m a n , b u s o m u ¬

n u n o r t a s ı n a b i r a v u ç t u z y e r l e ş t i r i l m i ş . o l d u ğ u n u g ö r d ü m . Yaş l ı

a s k e r b u s o m u n u , d u y g u l u , g ü l ü m s e r b i r y ü z l e b a n a u z a t t ı .

B u , B a l k a n l a r ' d a b i l i n e n b i r İ s l a v â d e t i i d i . S u l h y e d o s t l u k

d e m e k t i . .

U z a t ı l a n e k m e k t e n b i r l o k m a k o p a r d ı m v e t u z a b a n a r a k

a ğ z ı m a g ö t ü r d ü m . Y a n ı m d a k i ç a v u ş d a , b e n i m i ş a r e t i m ü z e r i n e

a y n ı şeyi y a p t ı . B u h a r e k e t i m i z i , g e l e n a s k e r l e r b ü t ü n d a ğ l a r ı

i n l e t e n h u r r a l a r , ç ı ğ l ı k l a r l a k a r ş ı l a d ı l a r . .

S o n r a b u g ü r ü l t ü l e r a r a s ı n d a , g e l e n l e r i n h e r k a f a d a n bir¬

t a k ı m k o n u ş m a l a r ı h a t t a n u t u k l a r ı b a ş l a d ı . Ş i m d i h e p s i n i n d e

a r z u s u , b ö y l e c e v e ka f i l e h a l i n d e b i z i m s i p e r l e r i m i z e g e l m e k

v e b i z i m a s k e r l e r i m i z l e b a r ı ş m a k t ı . A r a l a r ı n d a k i K a f k a s y a l ı

t e r c ü m a n l a r a v a z i y e t i n e z a k e t ; f a k a t k e s i n l i k l e a n l a t a r a k bu¬

n u ö n l e d i k . O n l a r g e n e g ü r ü l t ü l e r , h e y e c a n l a r l a y e r l e r i n e d ö n ¬

d ü l e r .

B e n y e r i m e v e t e l e f o n a d ö n d ü ğ ü m z a m a n , b ü m a c e r a y ı

u z u n u z u n v e h e r m a k a m a a y r ı a y r ı a n l a t m a k l â z ı m g e l d i . Biz

s i p e r l e r i m i z i n i l e r i s i n d e b u k a r ş ı l a ş m a y ı y a p a r k e n , c i v a r h a t ¬

l a r d a k i b ü t ü n b i r l i k l e r i n m e v z i l e r i n d e s i l â h b a ş ı n a k o ş t u k l a r ı n ı

ö ğ r e n d i m . A n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e b u m e v z i l e r d e h e r k e s , o r d u n u n

b a n a y a p a c a ğ ı m u a m e l e y i m ü n a k a ş a e d i y o r l a r d ı . O r d u n u n ka¬

r a r ı ç o k g e ç m e d e n b e l l i o l d u . A l a y k a r a r g â h ı n d a n b i l d i r i l e n

b u e m r e g ö r e , b u n d a n s o n r a a l a y c e p h e s i n d e y a p ı l a c a k b u n e ¬

v i t e m a s v e k o n u ş m a l a r a , b e n m e m u r e d i l i y o r d u m . B u vesi¬

k a y ı h â l â s a k l a r ı m .

Ç a r o r d u s u ile y ı l l a r d a n b e r i s ü r e n h a r p . o g ü n , o r a d a v e

t e s a d ü f e n b e n i m c e p h e m d e b i t t i .

Aydemir

6

Ç a r o r d u s u d a ğ ı l d ı . F a k a t o n u n y e r i n i h e r t a r a f t a , R u s o r

d u s u n u n s i l â h l a r ı n a k o n a n b a z ı d ö k ü n t ü l e r i d e t o p l a y a n E r

m e n i b i r l i k l e r i a l d ı . E r m e n i k ı t a l a r ı n ı n k a r ş ı m ı z d a y e r a l m a -

sıyle b e r a b e r h a r p , a r t ı k h a r p o l m a k t a n ç ı k t ı . D e v a m e d e n şey,

a r t ı k b i r h a r p d e ğ i l d i . H a r b i n k a r ş ı l ı k l ı b ü t ü n k a i d e l e r i o r t a

d a n k a l k t ı . E r m e n i b i r l i k l e r i , b i r t a r a f t a n c e p h e d e s a v a ş m a y a

ç a l ı ş ı r k e n , b i r t a r a f t a n , işgal e t t i k l e r i s a h a d a k a l a n y e r l i sivil

T ü r k h a l k ı ü s t ü n d e g e n i ş b i r k a a t i l v e i m h a i ş i n e g i r i ş m i ş t i .

H e m d ü ş m a n ı s ü r m e k , h e m i ç e r i d e k a l a n l a r ı b i r a n ö n c e k u r

t a r m a k l â z ı m d ı . A r a m ı z d a k i savaş a r t ı k k ö r v e a m a n b i l m e z

b i r b o ğ a z l a ş m a y d ı .

İ l e r i h a r e k e t 1917 ş u b a t ayı i ç i n d e b a ş l a d ı . B u a y l a r d a D o

ğ u A n a d o l u ' d a k a r , b i r d e n i z g ibi e n g i n d i r . B u k a r ı n a l t ı n d a

y a l n ı z y o l l a r , i z l e r k a y b o l m a k l a k a l m a z . D a ğ l a r , d e r e l e r d e

ş e k i l l e r i n i d e ğ i ş t i r i r l e r . B u , t ı p k ı ç ö l l e r d e k u m f ı r t ı n a l a r ı n ı n

y a p t ı ğ ı o y u n l a r a b e n z e r . K a r t i p i l e r i n d e n s o n r a g e ç i t l e r k a y

b o l u r . Y a r l a r s ı r t v e s ı r t l a r y a r h a l i n e g e l e b i l i r . U ç u r u m l a r ,

ü z e r l e r i n d e , e m n i y e t l e k a y ı l a b i l e n m e y i l l i d ü z l ü k l e r g ibi g ö

r ü n ü r . T i p i l e r b a z e n g ü n l e r c e s ü r e r . M i l y o n l a r c a t o n l u k k a r

g i r d a p l a r ı , siz b i r k a r ı ş ö n ü n ü z ü b i l e g ö r e m e d e n ü z e r i n i z d e

ç ı l g ı n d a n s l a r ı n ı s a v u r u r . F a k a t , b u g ü n d ü z b i l e g e c e gibi göz-

g ö z ü g ö r m e z k u d u r m u ş k a r d e n i z i i ç i n d e siz, y a l n ı z k e n d i n i z i

k o r u m a k d e ğ i l , y o l u n u z u b u l m a k , h e d e f i n i z e u l a ş m a k v e e t r a -

f ı m z d a k i l e r i d e h e d e f e u l a ş t ı r m a k z o r u n d a s ı n ı z . B ö y l e g ü n l e r

d e h e r a l m a n k i l o m e t r e , y o l u a l a n B i r l i ğ e b i r s ü n g ü h ü c u m u

n u n k a y ı p l a r ı n a m a l o l u y o r d u . . .

B a z e n k ı t a l a r ı n , a r k a a r k a y a z i n c i r l e n m i ş t e k b i r s ı ra h a

l i n d e i l e r l e m e s i l â z ı m g e l i y o r d u . B ö y l e h a l l e r d e h e r i n s a n v e

h a y v a n , k e n d i n d e n ö n d e g i d e n l e r i n a ç t ı ğ ı d e r i n a y a k ç u k u r -


l a r ı n a d a l a r a k i l e r l e m e k z o r u n d a k a l ı r d ı . B u n l a r a a d ı m ı n ı a y a r

l a r k e n a y a ğ ı k a y a n v e y a y a n l ı ş b i r a d ı m a t a n i n s a n v e h a y

v a n ı n , y a d ü ş t ü ğ ü y e r d e k a l m a s ı , y a h u t b i r u ç u r u m a y u v a r

l a n m a s ı m u k a d d e r d i .

B u y ü r ü y ü ş l e r d e n b i r i n d e , h e m d e t i p i s i z v e h a t t a g ü n e ş l i

g e ç e n b i r g u n u n s k ş a m m d a , d o n a r a k ö l m e n i n b i r k ı s ı m saf

h a l a r ı n ı , b i r ç o k l a r ı g i b i b e n d e y a ş a d ı m . B u o l a y , b e n i m h a

y a t ı m d a h a r p s a h a s ı n d a g e ç i r d i ğ i m a n i v e t e s a d ü f i ö l ü m t e h

l i k e l e r i n d e n d e ğ i l d e , b e l i r l i s a f h a l a r ı n ı y a ş a d ı ğ ı m ö l ü m h a l

l e r i n d e n b i r i o l a r a k y e r a l d ı ğ ı i ç i n , o n u h â l â h a t ı r l a r ı m .

1918 ' in ş u b a t ayı i ç i n d e g i r i ş i l e n i l e r i h a r e k e t s ı r a s ı n d a y

d ı . K ı t a l a r ı m ı z E r z i n c a n b a t ı s ı n d a k i K a r a d a ğ ' ı n Ç a r d a k l ı b o

ğ a z ı n ı g e ç i y o r l a r d ı . î l e r i h a r e k e t h e n ü z b a ş l a m ı ş t ı . O g ü n v a

zifeli o l a r a k b e n , B i r l i ğ i m d e n a y r ı v e d a h a a r k a d a y d ı m . B u

defa şose k a r l ı , f a k a t ç i ğ n e n m i ş , d ü z l e ş m i ş t i . K a y g a n b i r h a l

d e y d i . Ç a r d a k l ı g e ç i d i n i n e n y ü k s e k y e r i n d e n v e g e n e b i r t a k ı m

g e ç i t l e r d e n d ö n e d o l a ş a i n i y o r d u m .

C e p h e d e y ü z l e r c e d o n m a h i k â y e s i d i n l e m i ş t i m . B i r ç o k i n

s a n ı n d o n a r a k ö l d ü k l e r i n i g ö r m ü ş t ü m . B i l d i ğ i m ş u y d u k i , d o r i -

m a k , h o ş b i r u y u ş u k l u k , t a t l ı b i r u y k u i h t i y a c ı v e b i r t a k ı m

r ü y a l a r l a ( b e r s a m l a r l a ) b a ş l a r d ı . E r l e r b u t a t l ı u y k u y a v e h o ş

r ü y a l a r a h e m e n h i ç m u k a v e m e t e d e m e z l e r . K e n d i l e r i n i b u n

l a r ı n r a h a t l ı ğ ı n a k o l a y c a t e r k e d e r l e r v e s o n u n d a ö l ü r l e r d i . B u ,

b i r ö l ü m k o r k u s u z l u ğ u d e ğ i l , b a ş k a b i r ş e y d i r . V e b u r a d a i z a

h ı g ü ç t ü r . F a k a t s u b a y , t e h l i k e y i h i s s e d i n c e k e n d i n i ö l ü m e

k a r ş ı s o n u n a k a d a r k o r u m a y a ç a l ı ş ı r .

B e n d e o g ü n h a v a k a r a r m a y a y a k l a ş ı r k e n i lk u y u ş u k l u ¬

ğa, h e m e n h i ç f a r k ı n a v a r m a d a n d ü ş t ü m :

A k ş a m o l m a k ü z e r e y d i . E t r a f m e ş e l i k t i . Ş o s e n i n y a n ı n d a

k i d e r e d e n b i l l u r g ib i b i r s u a k ı y o r d u . F a k a t b i r a r a l ı k a t ı m ı n

a y a ğ ı s ü r ç ü p d e b ü t ü n v ü c u d u m s a r s ı l ı n c a a y ı l d ı m . G ö r d ü m

k i e t r a f t a n e m e ş e l i k , n e d e a k a r s u v a r .

D o n m a n ı n , k e n d i m i k a y b e t m e n i n i lk t a t l ı u y u ş u k l u ğ u içi¬

n e s ü r ü k l e n m e k ü z e r e o l d u ğ u m u d e r h a l a n l a d ı m . B u , b e n d e

b i r k o r k u m u , b i r d e h ş e t h i s s i m i u y a n d ı r d ı , ş i m d i i y i c e h a -


f ı r l a m ı y o r u m , f a k a t b u i lk a y ı l ı ş l a b e r a b e r k e n d i m i t o p l a m a ¬

y a ç a l ı ş t ı ğ ı m ı , v e ö l m e k i s t e m e d i ğ i m i , g a y e t iyi b i l i y o r u m .

O n d a n s o n r a d a l m a l a r , u y a n m a l a r a r a s ı n d a sessiz b i r ö l ü m -

k a l ı m k a v g a s ı b a ş l a d ı . B i r a z g e ç i n c e b u k a v g a n ı n , a t ı n ü s t ü n d e

d a h a z o r o l a c a ğ ı n ı , a t ü s t ü n d e b i r s ü v a r i n i n k e n d i n i b e r s a m -

l a r ı n u y u ş u k l u ğ u n a - d a h a k o l a y k a p t ı r a c a ğ ı n ı a n l a d ı m . A t t a n

i n d i m . A t ı n d i z g i n l e r i n i , k o l u m a g e ç i r d i m . G a l i b a a t t a n , o n u n

y a k ı n l ı ğ ı n d a n , b e n i o n a b a ğ l a y a n d i z g i n l e r i n b a ğ l a n t ı s ı n d a n v e

a r a s ı r a - ş a r s a l a n m a k t a n . k u v v e t a l m a k i s t i y o r d u m . T o p r a ğ a kuv¬

v e t l e b a s a r a k g ü y a h e r a d ı m ı n , b ü t ü n v ü c u d u m d a u y a n d ı r d ı ğ ı

s e r t z i n d e l i ğ i d u y a r a k y ü r ü m e y e ç a l ı ş ı y o r d u m . K ı m ı l d a y a r a k ,

t e p i n e r e k , h a t t a s ı ç r a y a r a k k a n ı m ı h a r e k e t e , g e t i r m e y e g a y r e t

e d i y o r d u m . Y ü k s e k ses le k o n u ş u y o r , : b a ğ ı r ı y o r ver s e s i m i n dağ¬

l a r d a n g e l e n a k s i n i d i n l e y e r e k y a ş a d ı ğ ı m a i n a n m a k i s t i y o r ¬

d u m .

A c a b a s e s i m n e k a d a r k u v v e t l e ç ı k ı y o r d u ? Y o k s a , k e n d i m i

m i a l d a t ı y o r d u m , b u n u h â l â b i l m e m . F a k a t c a n l a n d ı r ı c ı dü¬

ş ü n c e l e r i , h a t ı r a l a r ı , ü m i t l e r i , y a ş a m a k i h t i r a s ı n ı , i s t i k b a l bağ¬

l ı l ı ğ ı n ı ö l ü m l e a r a m a b i r k a l k a n g ib i g e r m e y e ç a l ı ş a r a k b u n ¬

l a r a s a r ı l m a y a ç a l ı ş t ı ğ ı m ı g a y e t iy i h a t ı r l ı y o r u m .

A m a g i t t i k ç e m u k a v e m e t i m k a y b o l u y o r d u . B e y a z k a r l a r

a r a s ı n d a k i h e r ç a l ı , h e r k a y a p a r ç a s ı , k a f a m d a d e r h a l ş e k l i n i

d e ğ i ş t i r i y o r d u . E t r a f t a d a m l a r , e v l e r , k ö y l e r g ö r ü y o r d u m . F a ¬

k a t a t ı m ı n u f a k b i r d i z g i n s a r s ı n t ı s ı v e y a b e n i m b i r a y a k s ü r ç ¬

m e m l e k e n d i m e g e l d i ğ i m z a m a n , b u n l a r d e r h a l k a y b o l u y o r d u .

H a t t a a t ı m l a a r a m d a k i m e s a f e b i l e b a n a ş i m d i a ç ı l ı y o r m u ş .

u z u y o r m ü ş g i b i g e l m e y e b a ş l a d ı . A t ı m ı n k o l u m a s ı k ı c a d ü ğ ü m -

l e d i ğ i m d i z g i n i g ü y a g i t t i k ç e g e r i l i y o r , u z u y o r d u . - A t ı n ı be l i r¬

l i h a t l a r ı n ı k a y b e d e r e k ş e k i l s i z l e ş i y o r d u . O z a m a n ıssız b i r da¬

ğ ı n k a s v e t l i b i r kış a k ş a m ı i ç i n d e y a l n ı z l ı ğ ı m ı , ç a r e s i z l i ğ i m i

g a r i p b i r h ü z ü n i ç i n d e a n l ı y o r d u m .

B e n i m k ı t a m a k a t ı l a c a ğ ı m y e r b i r h a n d ı . N i h a y e t i l e r d e

b i r h a n g ö r ü n d ü . İ k i k a t l ı y d ı . Ü s t k a t p e n c e r e l e r i n d e n ı ş ı k l a r

t a ş ı y o r d u . K a p ı s ı n d a n g i r e n l e r , ç ı k a n l a r ç o k t u . B u n l a r b e n i m

a s k e r l e r i - m d i . Ş u h a l d e o r a d a b i r d a m a l t ı b u l a b i l e c e k t i m . As¬

k e r l e r i m b i r k a ç a d i m s o n r a b e n i g ö r ü n c e k o ş a c a k l a r d ı . T a b u r

9

130 S ü Y U ARAYAN A D A M

d o k t o r u y e t i ş e c e k t i . V ü c u d u m u k a r l a r l a o v a c a k v e ö l ü m ü n üs¬

t ü m e a ç ı l a n k a n a t l a r ı n d a n b e n i k u r t a r a c a k t ı .

İ ş t e t a m b u e m n i y e t u y k u s u n a k e n d i m i k a p t ı r d ı ğ ı m za¬

m a n , d i z l e r i m s e r t y e r e ö y l e b i r ş i d d e t l e v u r d u v e b u z kesil¬

m i ş y o l u n ü s t ü n e b ü t ü n v ü c u d u m l a ö y l e s i n e s e r i l d i m k i , der¬

h a l u y a n d ı m . E t r a f t a n e h a n , n e d e k e r v a n s a r a y v a r d ı . İ ş t e

o z a m a n , b e l k i d e a n c a k b i r l â h z a s ü r e n b u s o n k e n d i m d e n

g e ç m e h a l i i ç i n d e , ç o c u k l u ğ u m u n , b i r s a f h a s ı n ı n o l d u ğ u g ib i

h a y a l i m d e c a n l a n d ı ğ ı n ı , h a t t a o n u o l d u ğ u g i b i y a ş a d ı ğ ı m ı ga¬

y e t iyi h a t ı r l ı y o r u m :

D o ğ d u ğ u m e v i n k ü ç ü k o d a s ı k a r ş ı m d a y d ı . Y a h u t b e n b u

o d a n ı n i ç i n d e y d i m . T a v a n g e n e b a s ı k t ı . K ü ç ü c ü k p e n c e r e l e r i n

b e y a z , y ı p r a n m ı ş b e z p e r d e l e r i g e n e i n i k t i . B u k ü ç ü k p e n c e r e ¬

l e r i n k a b a c a m b ö l m e l e r i g ö z l e r i m i n ö n ü n d e y d i . H a t t a b u c a m ¬

l a r d a n b a z ı l a r ı n ı n ç a t l a k l a r ı k e s e k â ğ ı t l a n n d a n y a p ı l m ı ş y a m a ¬

l a r l a ö r t ü l ü y d ü .

K a s v e t l i b i r k ış a k s a n ı m ı n a l a c a k a r a n l ı ğ ı , b u k ü ç ü k p e n ¬

c e r e l e r d e n , y ı p r a n m ı ş b e y a z p a t i s k a p e r d e c i k l e r i n a r d ı n d a n

o d a y a s ı z ı y o r d u . B e ş n u m a r a gaz l a m b a s ı d u v a r d a k i ç i v i s i n e

i l i ş t i r i l m i ş t i . K ü ç ü k saç s o b a g ü r ü l g ü r ü l y a n ı y o r d u . O r t a d a

e s k i b i r h a s ı r v a r d ı . Ü z e r i n e y a m a l ı k i l i m y a y ı l m ı ş t ı . Yer

m i n d e r l e r i g e n e d u v a r l a r ı n d i p l e r i n e s e r i l m i ş t i . S o f r a t a h t a m ı z

o r t a d a y d ı . Ü z e r i n d e ş u b i l d i ğ i m i z y e ş i l ç a n a k v a r d ı . İ ç i n e ka¬

r a a r p a e k m e ğ i d o ğ r a n m ı ş s ı c a k t a r h a n a ç o r b a s ı n ı n d u m a n l a ¬

r ı b u ç a n a k t a n b u r a m b u r a m t ü t ü y o r d u . A n a m n e d e n s e or¬

t a d a y o k t u , f a k a t h e r şey b e n i b e k l i y o r g i b i y d i . . .

B ü t ü n ö l ü m l e r d e , b i l h a s s a d o n m a , h i k â y e l e r i n d e ilk ç o c u k ¬

l u k h a t ı r a l a r ı n ı n , h a t ı r l a n a b i l e n e n s o n h a t ı r a l a r v e ö l ü m e e n

y a k ı n m e r h a l e o l d u ğ u n u ç o k d i n l e m i ş t i m . F a k a t b u ö l ü m l e r ¬

d e n k u r t u l a n l a r d a n , b u n u n b i r a z d a h a i l e r i s i n i h a t ı r l a y a n v e

a n l a t a n y o k t u . O n d a n s o n r a s ı , b e l k i d a h a d e r i n b i r r ü y a , b e l - '

k i b i r k a r a n l ı k , f a k a t m u h a k k a k k i , e b e d î b i r u y k u y d u . . .

A s k e r l e r b e n i b u s a f h a d a b u l d u l a r . S o n r a y ı k ı k b i r h a n

d a m ı n a g i r d i ğ i m i z i , y e r e b i r y a m ç ı n ı n s e r i l d i ğ i n i , b i r t a k ı m el¬

l e r i n e l b i s e l e r i m i a ç m a y a , ç i z m e l e r i m i ç ı k a r m a y a ç a l ı ş t ı k l a r ı ¬

n ı h a t ı r l ı y o r u m . Ş i ş e n a y a k l a r ı m d a n b u ç i z m e l e r i n b i r t ü r l ü


ç ı k a r ı l a m a d ı ğ ı n ı v e s o n r a g a l i b a d o k t o r u n e m r i y l e , k o n ç l a r ı

n ı n a r k a d i k i ş y e r l e r i n d e n k e s i l e r e k a l ı n d ı ğ ı n ı d a ş ö y l e b ö y l e

b i l i y o r u m . S o n r a h e r h a l d e k a n ı m ı h a r e k e t e t t i r m e k i ç i n , v ü

c u d u m u , e l l e r i m i a y a k l a r ı m ı k a r l a r l a o v m u ş o l a c a k l a r d ı . A m a

b e n b u n l a r ı p e k h a t ı r l a m ı y o r u m . D e r i n b i r u y k u y a d a l m ı ş ı m . . .

İ l e r i h a r e k e t g e l i ş t i k ç e , k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m ı z h a l l e r , m a n z a r a l a r ,

t a b i a t ı n k a h r ı n ı a r k a p l a n a a t t ı . H a r p b i r k a n s a r h o ş l u ğ u h a

l i n i a l d ı . B u s a r h o ş l u k b i r a n g e l d i ki , e n v a h ş i h a d d i n i b u l d u .

E r m e n i o r d u s u n a T a ş n a k k o m i t e c i l e r i h a k i m d i . B u k o m i

t e n i n b ü t ü n g a y e s i , h ı r s ı , s a d e c e b i r i m h a . v e i n t i k a m s a v a

ş ı n d a n i b a r e t k a l m ı ş t ı . Ç ı l g ı n h e s a p l a ş m a n ı n b i r t ü r l ü s o n u

g e l m i y o r d u . E r z u r u m y o l u ü s t ü n d e k i C i n i s k ö y ü k a r ş ı s ı n d a E v

r e n i k ö y ü n d e , k a d ı n , e r k e k , ç o c u k b ü t ü n k ö y l ü l e r ö l d ü r ü l m e k

l e k a l m a m ı ş t ı . Ö l d ü r ü l e n l e r i n v ü c u t l a r ı p a r ç a l a n a r a k , k o l l a r , b a

c a k l a r , k a f a l a r , k a s a p d ü k k â n l a r m d a k i e t l e r gibi , d u v a r l a r a ,

ç i v i l e r e , ç e n g e l l e r e a s ı l m ı ş t ı . F a k a t b u n l a r ı y a p a n l a r ı n h ı r s l a r ı

b u n u n l a d a s ö n m e m i ş t i . K ö y d e n e k a d a r h a y v a n ele g e ç m i ş s e ,

m a n d a l a r , s ı ğ ı r l a r , d a v a r l a r , k ü m e s h a y v a n l a r ı , h a t t a k ö p e k

l e r ö l d ü r ü l m ü ş , p a r ç a l a n m ı ş , y e r l e r e s e r i l m i ş t i . C i n i s ' t e ise b ü

t ü n k ö y h a l k ı n ı a y a k t a v e k ö y ü n a ğ z ı n d a b e k l i y o r g ö r d ü k . F a

k a t b u n l a r , b i r ö l ü k a f i l e s i y d i . K ö y d e n ç ı k a r ı l a n , k ö y e g i r e c e

ğ i m i z yol ü s t ü n d e s ü n g ü l e n i r k e n b i r b i r l e r i n e s o k u l a n v e y a

p ı ş a n k a d ı n , e r k e k , ç o c u k b u i n s a n l a r , d a y a n ı l m a z b i r s o ğ u k

a l t ı n d a k a s k a t ı d o n m u ş l a r v e ö y l e c e k a l m ı ş l a r d ı .

B u n l a r a m e y d a n b ı r a k m a m a k , E r z u r u m ' a b i r a n ö n c e u l a ş

m a k i ç i n y a p ı l a n . g a y r e t l e r s e , t a b i a t ı n d a y a t ı ş ı k a r ş ı s ı n d a d a i

m a g e ç k a l ı y o r d u . N i t e k i m b u d a y a t ı ş ı e z m e k v e b i l i n e n y o l

l a r d ı ş ı n d a n d a ğ l a r ı a ş a r a k , i l e r i l e r e d a h a ö n c e u l a ş m a k i s t e

y e n b i r k u m a n d a n ı n ( H a l i t bej? - P a ş a ) y a p t ı ğ ı a t a k , C i n i s

c i v a r ı n a v a r d ı ğ ı z a m a n , H a l i t b e y i n e m r i n d e k i h e m e n b ü t ü n

b i r l i k , d a ğ l a r d a e r i m i ş , m a h v o l m u ş t u .

E r z u r u m ' d a k a n ç ı l g ı n l ı ğ ı s o n h a d d i n e v a r d ı . Y a l n ı z G ü r -

c ü k a p ı s ı i s t a s y o n u n d a ü ç b i n k a d a r ö l ü , b i r o d u n v e y a k e r e s t e

d e p o s u n d a o l d u ğ u g ibi , i n t i z a m l a , â d e t a z e v k l e d i z i d i z i . y ı ğ ı n


y ı ğ ı n s ı r a l a n m ı ş , i s t i f l e n m i ş t i . B u n l a r , E r z u r u m ş e h r i n i n k a

d ı n , e r k e k , ç o c u k T ü r k h a l k m d a n d ı . S ı r a l a r ı n , i s t i f l e r i n b o

z u l m a m a s ı , y ı k ı l m a m a s ı i ç i n ; b o y l a r ı n a , c ü s s e l e r i n e g ö r e d i z i

l e n ö l ü s ı r a l a r ı n ı n a r a l a r ı n a , y e r i n e g ö r e a y r ı a y r ı b o y l a r d a

ç o c u k , y a h u t y a ş l ı ö l ü v ü c u t l a r ı s ı k ı ş t ı r ı l m ı ş t ı . B ü t ü n b u n l a r ı

y a p a n l a r , b e l l i y d i ki , y a p t ı k l a r ı n d a n z e v k , a l ı y o r l a r d ı . B u z e v

k i m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r u z a t m a k , d a h a fazla t a t m a k i s t i y o r

l a r d ı . S o n u n d a b u y ı ğ ı n l a r ı b e l k i g a z l a y ı p , b e n z i n l e y i p a t e ş e

v e r e c e k l e r d i . B u y a n a n i n s a n l a r ı n , b u r a m b u r a m g ö k l e r e y ü k

s e l e c e k d u m a n l a r ı k a r ş ı s ı n d a b e l k i d e s a r h o ş o l u p , h o r a t e p e

c e k l e r d i . . .

B i r i n c i D ü n y a H a r b i i ç i n d e k i k a r ş ı l ı k l ı T ü r k - E r m e n i b o

ğ u ş m a s ı v e h e s a p l a ş m a s ı , ö y l e s a n ı y o r u m k i , i n s a n l ı k t a r i h i n i n

u n u t u l m a s ı d a h a iyi o l a c a k b i r s a y f a s ı d ı r . B u n u n i lk v e y a ası l

s o r u m l u s u h a n g i t a r a f t ı ? K i m l e r d i ? S a n ı y o r u m k i , b u s u a l l e

r i n c e v a p l a r ı m a r a ş t ı r m a m a k v e b u h i k â y e y i e b e d i y e n u n u t ¬

m a k d a h a d o ğ r u d u r .

F a k a t ş u d a v a r k i , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a b ü t ü n h ı -

r i s t i y a ı ı a z ı n l ı k l a r g ib i , E r m e n i l e r d e r a h a t b i r h a y a t y a ş ı y o r

l a r d ı . B i l h a s s a t i c a r e t i , s a n a t ı e l l e r i n d e t u t u y o r , a s k e r v e r m i

y o r , m e m l e k e t i n z e n g i n v e b u b a k ı m d a n i m t i y a z l ı b i r t a b a k a

s ı n ı t e ş k i l e d i y o r l a r d ı .

B ü t ü n k a s a b a v e ş e h i r l e r d e R u m m a h a l l e l e r i g ib i E r m e

n i m a h a l l e l e r i d e , o k a s a b a v e ş e h r i n e n m a m u r k ı s m ı n ı t e ş

k i l e d i y o r d u . B a ğ l a r ı n , b a h ç e l e r i n e n g ü z e l l e r i o n l a r ı n d ı . İ ç

t i c a r e t g i b i dış t i c a r e t d e e l l e r i n d e y d i . E n g ü z e l m e k t e p l e r o n

l a r ı n d ı . M e m l e k e t i n h i ç b i r v i l â y e t i n d e ise ç o ğ u n l u k t e ş k i l e t

m i y o r l a r d ı .

Y a r ı - a y d m E r m e n i l i d e r l e r i v e i h t i l â l c i E r m e n i p a r t i l e r i

i ş t e b u ş a r t l a r i ç i n d e E r m e n i l e r i i s t i k l â l e t e ş v i k e t t i l e r . D u y

g u l u o l m a k t a n z i y a d e , h a y a l c i v e h e y e c a n l ı E r m e n i g e n ç l i ğ i

b u d a v e t i p e k ç a b u k k a b u l e t t i .

T a r i h t e k ı s a s ü r e l i b i r E r m e n i d e v l e t i i z l e n e b i l m e k t e d i r .

A m a d a h a z i y a d e A s u r î l e r , İ r a n l ı l a r , R o m a l ı l a r a r a s ı n d a b o c a ¬

l a y a n , ş u v e y a b u d e v l e t e h a r a ç v e r e n b i r t a k ı m b e y l i k l e r i n

h i k â y e l e r i , y a r ı - a y d m b i r k ı s ı m E r m e n i l e r i n e l i n d e b i r i h t i -


lâl e d e b i y a t ı n a d a i m a z e m i n o l a b i l m i ş t i . B i r i n c i D ü n y a H a r b i

ile b e r a b e r . A n a d o l u ' n u n ö y l e y e r l e r i n d e E r m e n i i s y a n l a r ı o l

m u ş t u ki, e t r a f l a r ı T ü r k h a l k ı y l e ç e v r i l e n , h i ç b i r y a b a n c ı

m e m l e k e t l e b i t i ş i ğ i o l m a y a n b u i ç b ö l g e l e r d e , o r d u y a i s y a n

e d e b i l m e k i ç i n b i r c e m a a t i n , d ü ş ü n c e v e ş u u r d a n n e d e r e c e

u z a k l a ş m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i n e i n s a n h a k i k a t e n ş a ş a r d ı .

E r z u r u m ' d a n s o n r a k a n a , ö l ü y e , y a h u t ç ü r ü y e n , y a n a n i n

s a n e t i k o k u s u n a k a r ş ı , h e p i m i z e b i r i ç t ı k a n ı k l ı ğ ı g e l m i ş t i .

F a k a t n e ç a r e ki, n i c e u z u n y o l l a r ı h e p b u k o k u l a r i ç i n d e aş¬

m a k g e r e k i y o r d u .

H a r p t e n ö n c e k i s ı n ı r l a r ı m ı z a , K ö t e k k ö y ü n d e u l a ş t ı k . B u

r a d a s ı n ı r ı n ö t e s i n d e S a r ı k a m ı ş o r m a n l a r ı b a ş l ı y o r d u . D a h a

k u z e y d e K a r s y a y l a s ı v a r d ı . S o n r a G ü n e y K a f k a s y a ü l k e l e r i ¬

n e ; E r m e n i s t a n ' a , G ü r c i s t a n ' a , A z e r b a y c a n ' a v e n i h a y e t H a z e r

D e n i z i ' n e u l a ş a c a k t ı k . . .

M a k i n e l i t ü f e k l e r k ö y ü n k u z e y g i r i ş y e r i n d e , s ı r a s ı ra d i

z i l e n R u s a s k e r m e z a r l a r ı a r a s ı n a y e r l e ş t i r i l m i ş t i . ' B u m e z a r

l a r ı n ü z e r i n d e R u s l a r , b ü y ü k a ğ a ç s a l i p l e r d i k m i ş l e r d i . G e c e

n i n k a r a n l ı ğ ı n a d a b o y v e r e n b u m e z a r l a r l a s a l i p l e r , i n s a n d a

g a r i p b i r r u h e z i k l i ğ i u y a n d ı r ı y o r d u .

İ l e r i y e d o ğ r u u z a n a n k u r u d e r i n i n i ç i n d e n b a s k ı n c ı l a r ı n

a y a k s e s l e r i g e l i y o r d u . B u a y a k s e s l e r i y l e b u s ı r a s ı r a m e z a r

l a r a r a s ı n d a b u e m r i o k u m a k k a b i l d e ğ i l d i . A z s o n r a ilk si

l â h l a r p a t l a d ı . B o m b a l a r v e m a k i n e l i t ü f e k s e s l e r i a r a s ı n d a

g e c e , d ü n y a k u r u l a n d a n b e r i i n s a n o ğ l u n u n a r d ı a r a s ı k e s i l m e

y e n h e s a p s ı z b o ğ u ş m a l a r ı n d a n b i r i n e d a h a ş a h i t o l d u .

B a s k m g e ç t i k t e n s o n r a b i z , ik i a r k a d a ş , b i r t o p r a k d a m a

ç e k i l d i k . B u d a m l a r , i n s a n l a r l a h a y v a n l a r ı n b i r a r a d a y a ş a

m a l a r ı i ç i n y a p ı l m ı ş t ı r . D o ğ u A n a d o l u ' d a b u n l a r b i r t e p e n i n

e t e ğ i n e v e y a b i r d ü z l ü ğ ü n o r t a s ı n a b i r b i r i n e a r k a v e r e r e k k u

r u l u r l a r . Ö y l e ki, b u d ö r t k ö ş e , p e n c e r e s i z t o p r a k y a p ı l a r ı n h a n

g i s i n i n n e r e d e b a ş l a d ı ğ ı , n e r e d e b i t t i ğ i b i l i n m e z . K a r ş ı d a n b i r

t a k ı m k a p ı o y u k l a r ı g ö r ü l ü r . Ü z e r l e r i d ü z b i r m e y d a n g i b i d i r .

Y a l n ı z ş u r a d a b u r a d a b i r t a k ı m d u m a n d e l i k l e r i g ö r ü l ü r .

134 S U Y U A R A Y A N A D A M

B u n l a r ı n i ç i n d e s ı ğ ı r l a r , d a v a r l a r , y e m l i k l e r b o y u n c a s ı

r a l a n ı r l a r . B i r k ö ş e y e 3 - e r d e n a z y ü k s e k ç e d ö r t k ö ş e b i r s e d i r

y a p ı l m ı ş t ı r . B u r a s ı , i n s a n l a r ı n y e r i d i r . H a y v a n l a r ı n n e f e s i , g ü b

r e s i , h e p b e r a b e r y a ş a n ı l a n b u d a m â l t ı m ı s ı t ı r . D a m d a h e r

z a m a n a ç ı k d e l i k , h e m b a c a , h e m n e f e s l i k , h e m d e ış ık v e r e n

p e n c e r e v a z i f e s i n i g ö r ü r . . .

B u s e d i r v e y a s e k i n i n o r t a s ı n a b i r t a n d ı r ç u k u r u k a z ı l ¬

m ı ş t ı r . İ ç i n d e h a y v a n t e z e ğ i y a k ı l a n b u t a n d ı r ı n k ı z g ı n d u v a r —

l a r ı n a y a p ı ş t ı r ı l a r a k , y a h u t d a ü z e r i n e k o n u l a n b i r saç ü s t ü n ¬

d e y u f k a v e y a t a n d ı r p i d e s i p i ş i r i l i r . B u l g u r l a p a s ı d a b u n u n

ü s t ü n d e k a y n a r . Y a n a n t e z e ğ i n k o k u s u , d u m a n ı d a m ı n i ç i n i

d o l d u r u r v e t a v a n ı n t e k d e l i ğ i n d e n y a v a ş y a v a ş ç ı k a r . S o n r a

y a n ı k b i r t e z e k k o k u s u k ö y ü n ü s t ü n e ç ö k e r .

U y k u s a a t i g e l i n c e t a n d ı r ı n ü s t ü n e d ö r t a y a k l ı b i r k ü ç ü k

s e h p a k o n u r . O n u n ü s t ü n e d e a ğ ı r b i r y o r g a n y a y a r l a r . Yor

g a n , a ç ı l ı n c a b ü t ü n s e k i y i k a p l a y a c a k k a d a r g e n i ş t i r . N e r e n —

g i n e d e m a d d e s i b e l l i d i r . B e z , ç u l , ç u v a l , k i l i m p a r ç a l a r ı , b e l k i

d e n e s i l l e r d e n b e r i b i r a r a y a g e l e r e k b u p i s , a ğ ı r şeyi m e y d a n a

g e t i r m i ş t i r .

B ü t ü n a i l e h a l k ı a n a l a r , b a b a l a r , g e l i n l e r , d a m a t l a r , kız—

l a r , o ğ l a n l a r o n u n b i r u c u n u b i r e r t a r a f ı n d a n ü s t l e r i n e ç e k e r e k

ç e v r e o l u r v e a y a k l a r ı n ı t a n d ı r ç u k u r u n a d o ğ r u u z a t ı r l a r . İ ç i n —

d e n a t e ş i a l ı n m ı ş t a n d ı r ı n ı l ı k l ı ğ ı , b ü t ü n y o r g a n ı n a l t ı n a yayı—

l ır . Ai le h a l k ı b u t e k , a ğ ı r ö r t ü n ü n a l t ı n d a h e p b i r a r a d a u y u r .

y a h u t h e p b i r a r a d a g e c e h a y a t ı y a ş a r l a r .

Ş i m d i b u d a m ı b i z i m h a y v a n l a r ı m ı z d o l d u r u y o r d u . Seki—

y e p o r t a t i f k a r y o l a l a r ı m ı z k u r u l m u ş t u . D u v a r d a t e n e k e b i r ida—

r e l a m b a s ı y a n ı y o r d u . B u isli i d a r e l a m b a s ı n ı n z a y ı f ış ığı al—

t ı n d a a r k a d a ş ı m l a ( 1 ) b e n . B a ş k u m a n d a n v e k i l l i ğ i n d e n g e l i p .

B i r l i k l e r e g ö n d e r i l e n e m r i a ç t ı k , o k u d u k . B u e m i r d e , «Kafkas-

ya'daki anarşiye nihayet vermek ve medeniyeti daha ilerilere

de götürmek için ordumuzun ileri harekete devam, edeceği»

b i l d i r i l i y o r d u !..

(11 Eski Erzurum M e b u s u ve Bir inci Büyük Mil let M e c l i s i İkinci

Reis i , rahmet l i Avni U l a ş .


«Medeniyeti dalıa ilerilere götürmek» y o l u n d a k i v a z i f e m i z i

o g e c e , o r a d a b u - s u r e t l e ö ğ r e n d i k . . .

S a b a h a k a d a r b ü t ü n h a z ı r l ı k l a r t a m a m l a n d ı . G ü r . a ğ a r ı r

k e n e s k i s ı n ı r l a r ı m ı z ı a ş t ı k . . .

O z a m a n A n a d o l u b o z k ı r ı b u s ı n ı r d a s o n a e r i y o r d u . E s k i

s ı n ı r ı m ı z ı n b a ş l a d ı ğ ı y e r d e , o r m a n d a b a ş l ı y o r d u . O r m a n ı n h u

d u t ç i z g i l e r i , s ı n ı r ı m ı z ı n g i r i n t i ç ı k ı n t ı l a r ı n a g ö r e e ğ r i l e b ü ğ -

r ü l e D o ğ u ' d a n B a t ı ' y a u z a n ı p g i d i y o r d u . Ö y l e k i , y ü k s e k ç e

b i r y e r d e n b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , d a l g a l a n a d a l g a l a n a g i d e n b u o r

m a n ç i z g i s i n e g ö r e m e m l e k e t i m i z i n s ı n ı r h a t t ı n ı d a u z a k t a n

i z l e m e k k a b i l d i . Ç ı p l a k b o z k ı r ı a ş ı p y e ş i l o r m a n a g i r i n c e , ö n c e

g a r i p , f e r a h b i r t ı k a n ı k l ı k , b i r b a ş d ö n m e s i d u y d u k . O r m a n ı n

a r a v e r d i ğ i s a h a l a r d a y e r l e r t a z e b i r ç a y ı r g ö r ü n ü ş ü n d e y d i .

Ç a m k o k u s u h a v a y ı d o l d u r u y o r d u . İ k i g ü n s o n r a , s a b a h a k a r ş ı

S a r ı k a m ı ş ç u k u r u n a i n e n v a d i d e , b i r k e r e s t e f a b r i k a s ı n ı n ya¬

n ı n d a s a v a ş k ı z ı ş t ı . S a r ı k a m ı ş k a s a b a s ı i l e r i m i z d e y d i . K a s a b a

d a i n f i l â k l a r b i r b i r i n i k o v a l ı y o r d u . G ö k l e r e v u r a n a l e v s ü t u n -

l a r ı y l e s a b a h ı n a l a c a k a r a n l ı ğ ı a ç ı l ı y o r , k a p a n ı y o r , k a s a b a ya¬

n ı y o r d u .

M u h a r e b e , a t e ş v e S a r ı k a m ı ş ' ı n i ç i m i z d e u y a n d ı r d ı ğ ı duy¬

g u l a r b i r b i r i n e k a r ı ş ı y o r d u . A ğ a b e y i m , h a r b i n i lk h a f t a s ı n d a

v e B i r i n c i S a r ı k a m ı ş M u h a r e b e s i ' n d e b u r a l a r d a v u r u l m u ş t u .

— A c a b a n e r e d e v u r u l d u ?

d i y e d ü ş ü n ü y o r , b a s t ı ğ ı m t o p r a k l a r a s a n k i ç e k i n e r e k b a s ı y o r

d u m . H e m b e n , b u c e p h e y e z a t e n k e n d i i s t e ğ i m l e v e ş e h i t

d ü ş e n a ğ a b e y i m i n y e r i n i d o l d u r m a k i ç i n g e l m e m i ş m i y d i m ?

İ ş t e b e n d e a r t ı k o n u n s a f ı n d a v e o n u n b o ş b ı r a k t ı ğ ı y e r d e y ¬

d i m . B u d ü ş ü n c e b a n a g a r i p b i r h e y e c a n v e r i y o r d u . S a n k i şim¬

d i b e n i m k a r ı ş t ı ğ ı m b u ç a r p ı ş m a , a ğ a b e y i m i n d e k a t ı l d ı ğ ı b i r

s a v a ş t ı . , S a n k i o n u n l a y a n y a n a , o m u z o m u z a s a v a ş ı y o r d u k . B e

r a b e r d ü ş m a n a s a l d ı r ı y o r d u k . N e r e d e y s e b a n a s e s l e n e c e k sa¬

n ı y o r d u m . A t e ş a r a s ı n d a k o ş a r , k u m a n d a e d e r k e n , s a n k i o n u n

d a b e n i m s e s i m i d u y a c a ğ ı n ı s a n ı y o r , s e s i m i y ü k s e l t i y o r d u m .

İ n f i l â k l a r d u r m a d a n a r t ı y o r d u . D ü ş m a n h a t t ı , ö n ü m ü z d e


v e ç o k y a k ı n d a y d ı . İ n a t ç ı b i r d i r e n i ş k a r ş ı s m d a y d ı k . O sıra¬

d a b i r t a k ı m hafif c e p h e d e ğ i ş m e l e r i o l d u . Biz, b i r a r a l ı k b i r

y a n a ç e k i l e r e k , h a y v a n l a r ı m ı z ı y ü k l e m e y e v e k a s a b a y a g i r i ş

h a r e k e t i n e g e ç m e y e h a z ı r l a n ı y o r d u k . F a k a t t a m o s ı r a d a b i r

i n f i l â k a r a s ı n d a v e b u z t u t m u ş b i r z e m i n ü s t ü n d e a t ı m ı n d e v

r i l d i ğ i n i h a t ı r l ı y o r u m . B i r k a ç defa g ö z l e r i m i a ç t ı ğ ı m ı , s o n r a

g e n e k e n d i m i k a y b e t t i ğ i m i d e b i l i y o r u m . S o n defa k e n d i m e

g e l d i ğ i m z a m a n , g ö r d ü m ki , k a r l a r ı n ü z e r i n d e y a l n ı z y a t ı y o r

d u m . B ö l ü k ; s ı h h i y e k o l l a r ı n ı n b e n i k a l d ı r m a s ı n a v a k i t k a l m a

d a n g e r i ' ç e k i l m i ş t i . Ş i m d i iki t a r a f ı n p i y a d e v e - m a k i n e l i ' t ü -

fek k u r ş u n l a r ı ü z e r i m d e n a ş ı y o r d u . A y a ğ ı m ı k ı m ı l d â t a m ı y o r -

d u r r i . B i r i n f i l â k l a y a r a l a n a n v e ş a h l a n a n a t , b u z ü z e r i n d e k a

y ı p d e v r i l i r k e n sol a y a ğ ı m a t ı n a l t ı n d a k a l m ı ş , k ı r ı l m ı ş t ı . A m a

b e n , b u n u n ' b ö y l e o l d u ğ u n u d a h a s o n r a a n l a y a c a k t ı m .

O s ı r a d a s a d e c e ş u n u d ü ş ü n e b i l i y o r d u m : B i r l i ğ i m t e k r a r

i l e r l e y e m e z v e h a t t a b i r a z d a h a g e r i ç e k i l i r s e , t a b i î d ü ş m a n

i l e r l e y e c e k v e b e n d ü ş m a n e l i n e d ü ş e c e k t i m . E s i r l i k b e k l e ¬

y e m e z d i m . Ç ü n k ü b u y a p t ı ğ ı m ı z s a v a ş t a e s i r l i k d i y e b i r k a i d e

y o k t u . E s i r i n k a d e r i h e r ik i t a r a f t a d a feci b i r ö l ü m d ü .

B a n a s o r s a l a r , e l b e t t e k i ö l m e k i s t e m e z d i m . H e n ü z y i r m i

b i r y a ş ı m ı s ü r ü y o r d u m . A m a n e v a r ki , i n s a n ı n b a z e n ö l ü m ü

b i l e k u r t u l u ş s a y a c a ğ ı a n l a r v a r d ı r .

T a b a n c a m ı y o k l a d ı m . İ ç i n d e ik i k u r ş u n k a l m ı ş t ı . B u , gü-

z e t v e m a v i m e n e v i ş l i b i r N a g a n t t a b a n c a s ı y d ı . B ü k m e m e ş i n

k o r d o n u n u b o y n u m a t a k t ı ğ ı m z a m a n b u k o r d o n u n u ç l a r ı diz¬

l e r i m e d o ğ r u s a r k a r d ı . B u n d a n z e v k d u y a r d ı m . Ş i m d i o n u göğ¬

s ü m ü n ü s t ü n d e s ı k a r k e n , a r t ı k e s i r e d i l e m e y e c e ğ i m i bi l i¬

y o r d u m .

İ n s a n ı n , i c a b ı n d a k e n d i s i n i ö l d ü r e b i l m e k i m k â n ı n ı n v e h ü r ¬

r i y e t i n i n , n a s ı l p a h a b i ç i l m e z b i r s a a d e t d u y g u s u v e r e b i l e c e ¬

ğ i n i , o g ü n o r a d a , ik i a t e ş o r t a s ı n d a b e n d e d u y d u m .

F a k a t d ü ş m a n e l i n e d ü ş m e d i m . A s k e r l e r i m i z t e k r a r iler¬

l e d i l e r . Y e t i ş e n d o k t o r u n , a y a ğ ı m ı n k ı r ı k k e m i ğ i n i , e t r a f ı n a

d e r m e ç a t m a ç a m d a l l a r ı b a ğ l a y a r a k ş ö y l e b ö y l e s a r d ı ğ ı n ı h a ¬

t ı r l ı y o r u m . A n a y o l l a r e m i n d e ğ i l d i . S o n r a b u k ı r ı k a y a k l a , iki

a s k e r i n b i r e r t a r a f t a n i d a r e e t t i ğ i b i r a t ü s t ü n d e , i n i ş l i , y o -


k u ş i u j b u z l u d a ğ l a r d a s e y y a r h a s t a h a n e y e d o ğ r u ç e t i n . ı s t ı r a p l ı

b i r y o l c u l u k b a ş l a d ı , .

. T e d a v i - t a m a m o l u p , e s k i T ü r k - R u s s ı n ı r ı ü s t ü n d e k i K a r a ¬

u r g a n s e y y a r h a s t a h a n e s i ı ı d e n ç ı k t ı ğ ı m z a m a n , . b i z i m , o r d u Ar¬

' p a ç a y ı - * A r a s . k ı y ı l a r ı n a , G ü r c i s t a n v e E r m e n i s t a n s ı n ı r l a r ı n a

v a r m ı ş t ı . O s ı r a d a K a r s d a a l ı n m ı ş t ı . K a r s , y a y l a s ı A n a d o l u ' n u n

b i r d e v a m ı , b i r p a r ç a s ı d ı r . A r p a ç a y ı ve . . -Aras : ç a y ı n ı n , - ö t e l e r i

ise, G ü n e y K a f k a s y a - s a y ı l ı r , G ü n e y . K a f k a s y a , , h a y a l i m i z d e ya¬

ş a t t ı ğ ı m ı z b ü y ü k - T u r a n ' m . eşiği- d e m e k t i . - H a s t a h a n e d e . v ü c u ¬

d u n h a r e k e t s i z k a l d ı ğ ı g ü n l e r i , r u h u m u z u n - h a r e k e t l i l i ğ i i le süs¬

l e m e y e ç a l ı ş ı y o r d u k . O r d u n u n i l e r l e y i ş i , s i p e r m u h a r e b e l e r i -

n i n - i ç i m i z d e y a r a t t ı ğ ı - .kasve t i - u n u t t u r m u ş : - g i b i y d i ; O r t a . A n a ¬

d o l u . y o l l a r ı n ı n h a r a p - b o ş l u ğ u , c e p h e g e r i l e r i n i n y o k s u l l u ğ u , : b a -

k ı m s ı z l ı ğ ı , , . s e f a l e t l e r , - i d a r e s i z l i k l e r ; k ö k s ü z l ü k l e r . ş i m d i r u h u ¬

m u z u n y e n i • k a n a t ç ı r p m a l a r ı y l e h e p . , b i r d e n a r k a . p l a n a . . a t ı l

m ı ş t ı . •

• A r t ı k . T u r a n ı n - k a p ı s ı n d a . b u l u n u y o r d u k . Ş i m d i a s l o l a n buy¬

d u . B u k a p ı d a n - a d ı m ı m ı z ı , a t ı n c a , t a r i h i m i z d e y e n i b i r . d e v i r

a ç ı l a c a k d i y o r d u k . Biz, b ü y ü k T u r a n t o p r a ğ ı n a a y a k b a s ı n c a ,

a r k a m ı z d a A n a d o l u h a k i k î d a y a n a ğ ı n ı b u l a c a k t ı .

B a l k a n H a r b i ' n d e n s o n r a a r k a s ı n d a n o k a d a r a ğ l a d ı ğ ı m ı z

o e s k i İ m p a r a t o r l u k , . a r t ı k g ö z ü m ü z e n e k a d a r k ü ç ü k g ö r ü n ü ¬

y o r d u . O k ö h n e , k a ğ ş a m ı ş y e z a t e n h i ç b i r z a m a n b i z i m ol¬

m a m ı ş b i r ş e y d i . H a l b u k i y e n i T u r a n , b i z i m ö z m a l ı m ı z ola¬

c a k t ı . T o p l a r , t ü f e k l e r a t ı l a c a k , m ı z ı k a l a r m a r ş l a r ç a l a r k e n at¬

l a r ı m ı z ı A r a s ç a y ı n a s ü r e c e k t i k . E s k i a n a y u r d u m u z u n v e y e n i

v a t a n ı m ı z ı n t o p r a ğ ı n a i ş t e b ö y l e a y a k b a s a c a k t ı k . . .

T a r i h i n b i n b i r a k ı m ı n a ş a h i t o l a n A r a s v a d i s i ; b i r t a r a f t a

A ğ r ı d a ğ ı , d i ğ e r t a r a f t a A l a g ö z d a ğ l a r ı , ş i m d i y e n i b i r a k ı n

d a h a g ö r e c e k l e r d i . B u a k ı n , b i z i m a k m ı m ı z d ı . T ü r k k ı z l a r ı a l

b a y r a ğ a b ü r ü n e c e k l e r , y o l l a r ı m ı z a ç i ç e k l e r s e r e c e k l e r d i :

« E s i r k a v m i k u r t a r a c a k , y u r t s u z k a v m i y u r t s a h i b i e d e

cek» t i k . O n d a n s o n r a h a y a l i m i z d e k i c e n n e t k a p ı l a r ı a r d ı n a ka¬

d a r a ç ı l a c a k t ı : A z e r b a y c a n , K a f k a s l a r ö t e s i , K ı r g ı z - K a z a k il¬

l e r i v e n i h a y e t T ü r k i s t a n . . .


Ş u k a n l ı , ş u b ü y ü k T ü r k i s t a n ! B ü t ü n b u ü l k e l e r , a r t ı k b i r

d a h a k a p a n m a m a k ü z e r e i s t i k l â l b a y r a k l a r ı n ı d a l g a î a n d ı r a c a k -

l a r d ı .

O z a m a n h e r y e r d e y e n i o r d u l a r k u r u l a c a k t ı . A y n ı d i l i k o ¬

n u ş a n , a y n ı A l l a h a t a p a n , g e n ç v e k a r d e ş o r d u l a r . . .

Y e n i d e v l e t l e r , y e n i b i r k ü l t ü r h a m l e s i , h u r a f e l e r i n , geri¬

l i k l e r i n , b ü t ü n k ö h n e m a v i a r t ı k l a r ı n ı n b i r e r b i r e r s t i p ü r ü l m e -

si.. . İ ş t e b ü y ü k T u r a n b ö y l e d o ğ a c a k t ı . . .

O z a m a n , i lk K u r u l t a y B a k u ' d a m ı o l u r , y o k s a i s t a n b u l ' d a

m ı , b u n e r e d e o l u r s a o l s u n k a l p l e r i m i z a y n ı a ş k l a ç a r p a c a k t ı .

E v e t , b i r r ü y a b i r h a k i k a t o l u y o r d u . B i r r ü y a b i r h a k i k a t ola¬

c a k t ı . . .

E s k i T ü r k - R u s s ı n ı r ı n ı n h e m e n b i r a z i l e r i s i n d e k i K a r a u r -

g a n ' d a , s e y y a r h a s t a h a n e n i n y e r l e ş t i ğ i d e r m e ç a t m a , b i n a l a r ı n

k a n v e h a s t a l ı k k o k a n b a s ı k b i r o d a s ı n d a , k ö t ü b i r k e r e v e t e

m ı h l a n m ı ş g ib i g e c e - g ü n d ü z y a t a r k e n h e p b u h a y a l l e r i k u r u ¬

y o r d u m . " •< "

F a k a t y a b e n ? Y a b e n n e o l a c a k t ı m ? A m a b e n î m o l a c a ğ ı m

şey b e l l i y d i : B e n b i r Aydemir o l a c a k t ı m ! . . E v e t , b i r A y d e m i r ! . .

A y d e m i r ' , h a r p i ç i n d e i s t a n b u l ' d a b a s ı l a n b i r r o m a n ı n is¬

m i y d i ( 1 ) . B i r k a d ı n ı n k a l e m i n d e n ç ı k m ı ş t ı . B e n i d a h a i lk

o k u d u ğ u m g ü n b ü y ü l e d i . A y d e m i r , h a y a t ı b u k i t a p t a a n l a t ı l a n

b i r k a h r a m a n d ı . „

F a k a t b u k a h r a m a n ı n n e s i l â h ı , n e c e p h a n e s i v a r d ı . O ,

B u d h a g ib i , İ s a gibi , m a d d î s i l â h l a r ı r e d d e d e n , y a l n ı z i m a n ı ¬

n a g ü v e n e n b i r i y d i . A y d e m i r , h i ç k i m s e y e d ü ş m a n d e ğ i l d i .

H i ç k i m s e y i i s y a n a ç a ğ ı r m ı y o r d u . H i ç b i r d ü n y a v a r l ı ğ ı yok¬

t u . U y a n d ı r m a y a k o ş t u ğ u ü l k e l e r d e h e r k e s s ı c a k o d a l a r ı n d a ya¬

t a r k e n , o b o ş b i r m e d r e s e h ü c r e s i n d e s o ğ u k t a n t i t r i y o r d u . K a ¬

p ı s ı g ü n ü n , g e c e n i n h e r s a a t i n d e a ç ı k t ı . O n u n b ü t ü n k u v v e t i ,

s e v m e k v e a f f e t m e k t e n i b a r e t t i . E v e t , s a n k i b i r İ s a ' y d ı . Z a ¬

t e n k i t a b ı n h e r b a h s i n i n b a ş ı n d a , b u e s k i p e y g a m b e r l e r i n söz¬

l e r i n d e n i l â h î b i r h i k m e t i ş l e n m i ş t i . . .

( 1 ) K i t a b ı n adı: Aydemir. Yazarı: M ü f i d e Fer i t . 1 9 1 7 .


I s a g ib i , A y d e m i r ' i n d e m ü m i n l e r y o l u n u k e s i y o r l a r d ı . Boz¬

k ı r l a r d a ç o b a n l a r , k ö y l e r d e f a k i r t o p r a k a d a m l a r ı , k a s a b a l a ¬

r ı n , ş e h i r l e r i n h a l k ı , h u l â s a b i r şey, b i r ü m i t , b i r k u r t u l u ş bek¬

l e y e n b ü t ü n i n s a n l a r . , y o l l a r ı n a d ö k ü l e r e k , o n u d i n l i y o r l a r d ı .

A n n e l e r , " h a s t a ç o c u k l a r ı n ı o n a u z a t ı y o r , o n d a n şifa b e k l i ¬

y o r l a r d ı . . .

O , h e r k e s e v e r e c e k b i r şey, h e r k e s e d a ğ ı t a c a k b i r şifa, b i r

ü m i t v e y a b i r t e s e l l i s ö z ü b u l u y o r d u . G e ç t i ğ i y e r l e r d e , s ü k û ¬

n u n , s a b r ı n f i l i z l e r i ç i ç e k l e n i y o r d u . O n u n e t r a f ı n d a h a l k a o l a n

g e n ç l e r , k e n d i l e r i n i o n u n ü l k ü s ü n e a d ı y o r l a r d ı . H e p s i d e b i r e r

A y d e m i r o l u y o r l a r d ı . S o n r a b u h a l k a y a k a t ı l a n l a r g i t t i k ç e ge¬

n i ş l i y o r l a r d ı . A y d e m i r l e r y e n i A y d e m i r l e r b u l u y o r l a r d ı . B u is¬

m i a l a n l a r g i t t i k ç e ç o ğ a l ı y o r l a r d ı .

A y d e m i r ; a ş k ı n ı ü l k ü s ü n e f e d a e t m i ş t i , i s t a n b u l ' d a sevdi¬

ğ i H a z i n , b i r p a ş a k ı z ı y d ı . M a n k e n g i b i b i r k u r m a y s u b a y ı n ı n

n i ş a n l ı s ı y d ı .

B u a i l e b i r b a h ç e i ç i n d e , g ü z e l b i r e v d e y a ş ı y o r d u . Süs¬

l e r i , s a l o n l a r ı , k a b u l l e r i v a r d ı , O d e v r e g ö r e g a r p l ı b i r h a y a t

s ü r ü y o r l a r d ı . B u ç e v r e , b u h a v a i ç i n d e A y d e m i r , k ü l t ü r ç i ç e k -

l e r i y l e s ü s l ü b i r v a z o i ç i n d e k i b i r b o z k ı r b i t k i s i g i b i , y a l n ı z ,

y a b a n c ı k a l ı y o r d u .

B u n u n ü z e r i n e b i r g ü n , H a z i n ' i n a ş k ı n ı m e f k u r e s i n i n ya¬

p ı s ı n a g ö m e r e k i s t a n b u l ' d a n ç ı k t ı . T ü r k i s t a n ' a g i d e c e k t i . O r a ¬

y a v a r a b i l d i . Ç a r z a m a n ı y d ı . R u s l a r b u ü l k e y e h a k i m d i l e r . M u ¬

t a a s s ı p h o c a l a r , R u s i d a r e s i n e h a f i y e l i k e d e n s o f t a l a r , r ü ş v e t

v e z e v k t e n b a ş k a b i r şey b i l m e y e n v e i d a r e l e r i a l t ı n d a h i ç b i r

k ı m ı l d a n m a ç ı k m a m a s ı n ı i s t e y e n R u s i d a r e c i l e r i , o n a d ü ş m a n

o l d u l a r .

B u i d a r e y e y a r a n m a k i s t e y e n b i r softa, b i r c a m i d e k e n ¬

d i s i n i n ç ı k a r d ı ğ ı k a r ı ş ı k l ı ğ ı A y d e m i r ' i n ü s t ü n e a t a r a k , h e m

k e n d i n i k u r t a r m a k , h e m e f e n d i l e r i n i k a z a n m a k i s t e r k e n , i ş m e y ¬

d a n a ç ı k t ı . S o f t a , v a l i n i n ö l ü m e m r i n e ç a r p ı l ı n c a , A y d e m i r ' i n

a y a k l a r ı n a k a p a n d ı . A y d e m i r z a t e n h a s t a y d ı . A t e ş l e r i ç i n d e ya¬

n ı y o r d u . H e r şey i k e n d i ü s t ü n e a l d ı :

— B u k a r ı ş ı k l ı ğ ı ç ı k a r a n b e n ' i m ! . . d e d i .

D ü n y a d a s o n d i l e ğ i , . sevd iğ i H a z i n ' d i , Y a l n ı z o n u s e v d i ğ i


i ç i n d e ğ i l , k e n d i y a y d ı ğ ı m e f k u r e s i n i y a l n ı z o n u n y a ş a t a b i l e

c e ğ i n i b i l d i ğ i i ç i n , k e n d i r u h u n d a k i k u d r e t e y a l n ı z o n u n a ş k ı n ı

d e n k b u l d u ğ u i ç i n H a z i n ' i a r ı y o r d u . . .

N i h a y e t s o n g ü n g e l d i . G ö z l e r i n i , k e n d i n i g ö t ü r d ü k l e r i v e

a r t ı k s o n n e f e s i n i v e r e c e ğ i s i y a s e t m e y d a n ı n ı d o l d u r a n k a l a

b a l ı ğ ı n ü s t ü n d e s o n defa d o l a ş t ı r ı r k e n , H a z i n ' i g ö r d ü . B a k ı ş - '

l a n b i r b i r l e r i y l e k a r ş ı l a ş t ı .

H a z i n , A y d e m i r i s t a n b u l ' d a n , a y r ı l d ı k t a n s o n r a , b i r g ü n

n i h a y e t , . i ç i n d e : b i r . ş e y l e r i n u y a n d ı ğ ı n ı d u y m u ş t u . . A y d e m i r ' i n

o n u n r u h u n a s e r p t i ğ i v e b i r z a m a n , k ı r a ç t o p r a k t a k a y b o l m u ş

g i b i k a l a n , t o h u m l a r y e ş e r m e y e b a ş l a m ı ş t ı . M a n k e n g i b i ni—

ş a n l ı s ı n ı b ı r a k a r a k b u r a y a , A y d e m i r ' i n y o l u n a v e a ş k ı n a koş¬

m u ş t u . İ ş t e ş i m d i o r a d a y d ı . A y d e m i r a r t ı k r a h a t ç a Ö l e b i l i r d i

ve ö l d ü . . . •

* +

B u r o m a n b i r f a n t e z i y d i : G e n ç -bir - k a d ı n m u h a y y i l e s i n i n

h i ç b i r r e a l i t e y l e i lgis i o l m a y a n b i r m a h s u l ü . . .

A y d e m i r , y a r ı p e y g a m b e r , y a r ı i d e a l i s t , y a r ı m e c z u p b i r

t i p t i . F a k a t b u k i t a p ö y l e b i r z a m a n d a y a z ı l m ı ş t ı v e b e n o n u ,

ö y l e b i r y e r d e , ö y l e ş a r t l a r i ç i n d e o k u m u ş t u m k i , o b a n a d e r

h a l H a k k ı n b î r i l h a m ı g i b i g e l d i .

O n u c e p h e d e e l i m d e n b ı r a k a m ı y o r d u m . Z a t e n c e p h e d e ki—

t a p l a r ı m ı n b e n i m b ö l ü ğ ü m d e , b a z ı a s k e r l e r i m l e b e n i m a r a m ¬

d a , k a t i y e n t e r k e d i l m e z b i r s i l â h , b i r a s k e r î a ğ ı r l ı k , b i r h a r p

e ş y a s ı g i b i b i r d e ğ e r i v a r d ı . B u n l a r ı ç a v u ş , y ü r ü y ü ş l e r d e i n a n

dığ ı d i k k a t l i a s k e r l e r i n ç a n t a l a r ı n a t a k s i m e d e r d i . Y a r a l a n m a ,

v e d i ğ e r k a z a h a l l e r i n d e b u n l a r ı n s i l â h g i b i e l d e ğ i ş t i r m e s i ,

t e r k e d i l m e m e s i l â z ı m d ı . O n u n i ç i n b e n , k e n d i t a k ı m ı m d a h e r

z a m a n v e h e r y e r d e k i t a p l a r ı m ı e n i l e r i s i p e r l e r d e b i l e e l i m i n

a l t ı n d a b u l u r d u m . Aydemir, b u k i t a p l a r ı n e n b a ş ı n d a g e l i r d i .

S i p e r l e r d e , y ü r ü y ü ş l e r d e , u z u n z e m i n l i k g e c e l e r i n d e , ya—

h u t y a r a l ı l a r ı n ç e ş i t l i i n i l t i l e r i y l e u ğ u l d a y a n a s k e r î h a s t a h a n e

o d a l a r ı n d a v a k i t b u l d u k ç a o n u ç a n t a m d a n ç ı k a r ı r d ı m . O k u r —

d u m . H e r d e f a s ı n d a b a n a d a h a y e n i b i r şevk v e r i r d i . G ü n ü n

ç e ş i t l i i ç t e p k i l e r i y l e z a a f a d ü ş t ü ğ ü m r e a l i t e l e r i n m ü s a m a h a s ı z


e l e r i , a l t ı n d a b u n a l d ı ğ ı m z a m a n l a r d a o , b e n i S a n a t l a r ı n a

b a ş k a b i r â l e m e s ü r ü k l e r d i . O z a m a n , h e r t ü r l ü r u h kı¬

l l a r ı n d a n s ı y r ı l ı r d ı m .

3 u k i t a b ı o k u r k e n b a z e n g ö z l e r i m i k a p a r d ı m . K e n d i m i T u -

. n ç ö l l e r i n d e , y o l l a r ı n d a , k ö y l e r i n d e , k a s a b a l a r ı n d a , e t r a f ı -

r : o ş a n i n s a n l a r a , ü m i t v e t e s e l l i d a ğ ı t ı r k e n , g ö r ü r d ü m .

G e r ç i e l i n d e s i l â h ı , a r k a s ı n d a , a s k e r i , t o p ç u s u , , s ü v a r i s i ol¬

a n t e k b a ş ı n a b i r u y a r ı c ı n ı n b u b ü y ü k ü l k e l e r d e k i m ü ¬

z e l e r e n a s ı L d a y a n a c a ğ ı n ı , h a y a t ı n a k ı ş ı n a n a s ı l y ö n v e r e -

: e ğ i n i d ü ş ü n d ü ğ ü m o l u r d u . F a k a t A y d e m i r ' i n r u h u ; v e i n a n ç

r e s i o l m a d ı k ç a d a , b u s i l â h l a r n e y e y a r a r d ı ? K a l d ı k i sı¬

r a n • k u v v e t i n e , b a k a r a k d a h a . k o l a y t e d a r i k e d i l e n , b i r

H u l â s a , a r t ı k , y o l u m u , b u l d u ğ u m u . s a n ı y o r d u m . . S i l â h ı m , b e -

ı r s a n ı m d ı v e o n u , h i ç b i r k u v v e t i n s a r s a m a y a c a ğ m a i n a -

r d u m . . .

H a s t â h â r i e l e r d e n ç ı k ı p B i r l i ğ i m e k a t ı l d ı ğ ı m z a m a n o r d u ,

a s a y ı "ve A r a s ' t a K a f k a s s ı n ı r l a r ı n a v a r m ı ş t ı . B e n h e n ü z

i : b a ş ı m a a t a b i n i p i n e m i y o r d u m a m a , b e n d e n ö n c e b u

- l a r a u l a ş a n k ı t a m ı n k a z a n a c a ğ ı ş a n v e ş e r e f t e n m a h r u m

- a r n a k i ç i n , h a s t a h a n e b a ş h e k i m i n i h e r g ü n , b e n i b ı r a k -

ı i ç i n z o r l u y o r d u m . Z a t e n h a s t a h a n e d e y e n i y a r a l ı l a r i ç i n

" . a z i m d i . N i h a y e t b i r g ü n d o k t o r l a r , b e n i d e u ğ u r l a d ı l a r ,

ı n d a k i l e r i n y a r d ı m ı y l e a t ı m a b i n d i m . Y o l l a r a d ü z ü l d ü k ,

r ü n A r a s ' a v a r d ı k . K ı t a m a u l a ş t ı m .

Biz A r a s ' ı g e ç e r k e n g e r ç i m ı z ı k a l a r ç a l m a d ı . A l b a y r a ğ a bu¬

r u ş T ü r k k ı z l a r ı y o l l a r ı m ı z a g ü l l e r , ç i ç e k l e r s e r p m e d i l e r ,

.ar a t e ş e t m i y o r d u . A t l a r ı m ı z ı A r a s ' m s u l a r ı n a s ü r m e d i k ,

a:, b i r k ö p r ü y ü g e ç i p K a f k a s t o p r a ğ ı n a i lk a y a k b a s t ı ğ ı m

ar., h a y a l i m d e y ı l l a r c a s ü s l e d i ğ i m v e b e k l e d i ğ i m h e y e c a n ı

a ze b u l d u m .

Z v e t , b u b e l k i m ü t e v a z i b i r a k ı n d ı . B i r a z t e ç h i z a t s ı z , b i r a z

r a n . b i r a z a z l ı k t ı k . F a k a t b u k ü ç ü k ka f i le b a n a , g e n e d e


b ü y ü k b i r k u r t u l u ş u n , a d ı n a T u r a n d e n i l e n u ç s u z b u c a k s ı z b i r

ü l k e d e b ü y ü k b i r u y a n ı ş ı n ö n c ü s ü , m ü j d e c i s i g i b i g ö r ü n ü y o r ¬

d u . B u , y e n i b i r E r g e n e k o n ç ı k ı ş ı y d ı .

A r a s k ö p r ü s ü b a ş ı n d a b i z i b i r k a ç a t l ı k a r ş ı l a d ı . İ r i kal¬

p a k l a r ı , t ü y l ü y a m ç ı l a r ı , K a f k a s e l b i s e l e r i n i n ü z e r i n e a t t ı k l a r ı

g ü m ü ş k a k m a l ı e ğ r i k ı l ı ç l a r ı y l e m a s a l l a r d a k i m u h a r i p l e r i h a ¬

t ı r l a t a n b i r k a ç k i ş i . . . E t r a f t a n k o ş a n l a r d a g i t t i k ç e ç o ğ a l ı ¬

y o r d u .

A r t ı k K a f k a s t o p r a ğ ı n d a y d ı k . Ö n ü m ü z d e E r m e n i s t a n , G ü r ¬

c i s t a n a ç ı l ı y o r d u . S o n r a A l a g ö z d a ğ l a r ı , A r a s , K ü r , A l a a z a n

v a d i l e r i v e n i h a y e t H a z e r D e n i z i ; . .

B i z i m n e s l i m i z i n v a z i f e s i n e , h e m d e as ı l v a z i f e s i n e i ş t e

ş i m d i b a ş l a d ı ğ ı m ı z a i n a n ı y o r d u m . B u v a z i f e , t a r i h î v a r l ı ğ ı ar¬

t ı k s o n a e r m i ş b i r i m p a r a t o r l u ğ u n y e r i n e , t e m e l l e r i b a ğ d a ş ı k

b i r m i l l e t i n t a r i h b i r l i ğ i n e , d i l v e d i l e k b i r l i ğ i n e d a y a n a n m i l l î

b i r v a r l ı ğ ı n , y a n i T u r a n ' m k u r u l u ş u o l a c a k t ı . . .

H a y a l g ü z e l d i . H e r şey g e l i ş i y o r d u . A r k a d a k a l a n A n a d o ¬

l u ' n u n ç ı p l a k l ı ğ ı n a , g e r i l i ğ i n e , b o ş a l m ı ş , t ü k e n m i ş g ö r ü n e n h a ¬

l i n e r a ğ m e n , A n a d o l u ' y l a b u ü l k e l e r , e k s i k n o k t a l a r ı n d a bir¬

b i r l e r i n i t a m a m l a y a c a k l a r d ı . V e t a b i î b u y e n i a l a c a ğ ı m ı z ül¬

k e l e r d e as ı l e k s i k o l a n ş e y l e r i n b a ş ı n d a h e r ş e y d e n evve l , bi¬

z i m g i b i m e f k û r e c i g e n ç l e r , y a n i A y d e m i r l e r g e l i y o r d u . A m a

b i z b u e k s i k l i ğ i i ş t e a r t ı k g i d e r i y o r d u k . . . İ d e a l i s t l e r , u y a n d ı r ı ¬

c ı l a r , ö n d e r l e r o l a c a k t ı k v e ç o ğ a l a c a k t ı k . . .

A r a s ' t a k i g ü n l e r b e n i m i ç i n , h a y a t ı m ı n b i r n e v i ş ö v a l y e l i k

g ü n l e r i o l d u . A r p a ç a y ı ' n d a n s o n r a A l a g ö z d a ğ l a r ı , İ ç m i y a z i n

ü z e r i n d e n a k a r a l r U l u h a n l a r ' a , y a n i E r i v a n ö n ü n e g e l m i ş t i k .

S o n r a Y e n i c e v e N o r a ş i n ' d e k o n a k l a d ı k .

B u r a l a r ı A r a s ç a y ı v a d i s i n i n yeş i l , b a k ı m l ı v e d ü m d ü z b i r

p a r ç a s ı y d ı . G ü n e y d e - ü ç ; d e v l e t i n ; T ü r k i y e ' n i n , İ r a n ' ı n v e e s k i

R u s y a ' n ı n s ı n ı r k a v ş a ğ ı n d a , t e p e l e r i n d e k i e b e d î k a r l a r d a n t a c ı

i le A ğ r ı d a ğ ı y ü k s e l i y o r d u . Ş i m a l d e A l a g ö z d a ğ l a r ı • v a r d ı . S o n ¬

r a E r i v a n ' ı n a r d ı n d a , ü z e r i n d e V a n g ö l ü b ü y ü k G ö k ç e g ö l ' ü n

b u l u n d u ğ u v e f a k a t h e r z a m a n d u m a n l a r l a Ö r t ü l ü E r m e n i s -


t a n , Z e n k e z u r d a ğ l a r ı v e h e p s i n i n a r d ı n d a , K a r a b a ğ v e Azer¬

b a y c a n . . .

A s l ı n d a , A n a d o l u ' d a n ç ı k a n v e İ ğ d ı r Ç u k u r o v a s ı ' m s ınır¬

l a y a n A r a s ç a y ı , i r a n ' ı b i r t a r a f t a , K a f k a s y a ' y ı d a d i ğ e r taraf¬

t a b ı r a k a r a k H a z e r D e n i z i ' n e d ö k ü l ü r . B u b ü y ü k v a d i , t a r i h i n

e n e s k i , e n i ş l e k g ö ç , a k ı n y o l l a r ı n d a n b i r i y d i . B i z , e v v e l â N o -

r a ş i n ' e y e r l e ş t i k . N o r a ş i n , b a h ç e l e r i n i A r a s ' a d a y a m ı ş b i r köy¬

d ü . N e h r i n h e m e n k a r ş ı k ı y ı s ı n d a A ğ r ı ' n ı n î r a n y a m a ç l a r ı baş¬

l a r d ı .

B e y a z b i r a t ı m v a r d ı . B u n a « M e r i ç » a d ı n ı v e r m i ş t i m . M e ¬

r i ç , b e n i m d o ğ d u ğ u m E d i r n e ' d e n g e ç e n n e h i r l e r d e n b i r i n i n adıy¬

d ı . A r a s v a d i s i n e y e r l e ş i n c e , k e n d i m e b i r t a k ı m K a f k a s elbi¬

sesi e d i n m i ş t i m . Ö n c e , a l a c a l ı k o y u g ü m ü ş r e n k l i k ı v ı r c ı k l a r ı

d a l g a d a l g a b i r K a z a k k a l p a ğ ı a l d ı m . S o n r a d i z l e r d e n a ş a ğ ı y a

ç i z m e l e r i n ü s t ü n e d ö k ü l e n , a ç ı k g ü m ü ş r e n g i n d e b i r Ç e r k e ş

m a n t o s u y a p t ı r d ı m . B u n u n g ö ğ s ü n ü n ik i t a r a f ı n d a k i b ü z m e l i

y u v a l a r ı n a , b a ş l a r ı g ü m ü ş k a k m a l ı , s ü s t e n f i ş e k l e r y e r l e ş t i r i l ¬

m i ş t i . U ç l a r ı g ü m ü ş l ü k a y ı ş p a r ç a l a r ı y l e b e z e n m i ş i n c e b i r ke¬

m e r e u z u n v e g ü m ü ş b i r h a n ç e r t a k ı y o r d u m . M a n t o m u n a ç ı k

g ö ğ s ü n d e n d i k y a k a l ı s i y a h b i r L e z g i g ö m l e ğ i g ö r ü n ü y o r d u .

B u n l a r a b ü t ü n k a z a n c ı m ı v e b ü t ü n g a n i m e t l e r i m i y a t ı r m ı ş t ı m .

E n s e v d i ğ i m s a a t l e r ; g ü n e ş i n b a t ı d a a l ç a l m a y a b a ş l a d ı ğ ı

a h ş a n ı s a a t l e r i y l e m e h t a p l ı g e c e l e r d i . B u a k ş a m s a a t l e r i n d e

k a r a r g â h t a n a t k b i n i p d e , k ö y l e r , b a h ç e l e r a r a s ı n d a n A r a s kı¬

y ı l a r ı n a d o ğ r u y o l a ç ı k t ı ğ ı m z a m a n , e v l e r i n a v l u l a r ı n d a n , a ğ a ç ¬

l ı k l a r v e b a ğ l a r a r a s ı n d a n k e n d i l e r i n i g ö s t e r m e m e y e ç a l ı ş a n

y e r l i T ü r k k ı z l a r ı n ı n b e n i g ö z e t l e d i k l e r i n i g a y e t iyi b i l i r d i m .

B u n d a n g u r u r d u y a r d ı m . H e n ü z y i r m i b i r y a ş ı m ı b i t i r m i ş t i m .

B u y a ş , i n s a n ı n g ö z l e r i n e d ü n y a n ı n h e m g ü z e l , h e m d e k ü ç ü k

g ö r ü n d ü ğ ü b i r y a ş t ı r .

B a ğ l a r , t a r l a l a r a r a s ı n d a k i y o l l a r d a n g e ç e r k e n , b u b a ğ l a r ¬

d a , t a r l a l a r d a ç a l ı ş a n k ö y l ü l e r y o l a k o ş a r l a r v e b a n a h e r b i r i

b i r şey i k r a m e t m e k i s t e r d i . B i r e l m a , b i r şe f ta l i , b i r s a l k ı m

ü z ü m , y a h u t d a y a ş l ı b i r k a d ı n ı n s u n d u ğ u b i r b a r d a k ş e r b e t . . .

B u i k r a m l a r , b a n a s a n k i d ü n y a h e d i y e e d i l i y o r m u ş g i b i de¬

ğ e r l i g ö r ü n ü r d ü .


A r a s k e n a r ı n d a k i k ö y l e r d e k ö y l ü l e r , b e n i , n e h r i n k e n a r ı n ¬

d a u z a n a n b a h ç e l e r d e , y e ş i l m e y v e a ğ a ç l a r ı a l t ı n a h a l ı l a r y a y a ¬

r a k , y ı ı m u ş â k m i n d e r l e r , y a s t ı k l a r d i z e r e k k a r ş ı l a r l a r d ı . B u h a ¬

l ı l a r ı n ü s t ü n d e , b u . y a s t ı k l a r a • y a s l a n ı p , b u m i n d e r l e r e y e r l e

ş i r k e n , b e n i m g e l d i ğ i m i g ö r e n k o m ş u l a r , • b i r e r i k i ş e r h a l k a m ı

z a k a t ı l ı r l a r d ı . E v s a h i b i n e l e r i k r a m • e d e c e ğ i n i b i l m e z d i a m a ,

b e n i m ' - a s ı l a r a d ı ğ ı m , as ı l b e k l e d i ğ i m b u k ü ç ü k t o p l u l u k l a r d ı .

O n l a r , e f s a n e v i T ü r k i y e ' d e n g e l e n b u g e n ç y o l c u y a h a y

r a n l ı k l a b a k a r l a r d ı , T ü r k i y e , o n l a r i ç i n h e r ş e y d i . O n l a r a g ö r e

o r a d a h e r şey. k u d r e t l i , h a r e k e t l i v e b ü y ü k t ü r . T ü r k i y e h i ç

y e n i l m e z d i . Y e n i l s e b i l e , , s o n u n d a s i l k i n i r d i , k a l k a r d ı . D ü ş m a n ¬

l a r ı n ı , y e r e s e r e r d i . O n l a r a g ö r e h e r T ü r k b i r k a h r a m a n d ı . H u ¬

l â s a ş u ö n l e r i n i , k a p a y a n A ğ r ı d a ğ ı a r d ı n d a .b i r t ı l s ı m l ı m e m ¬

l e k e t v a r d ı ve . b e n o r a d a n g e l m i ş t i m . H e m d e m u z a f f e r v e

k u r t a r ı c ı b i r . . o r d u i ç i n d e . . .

A ğ a ç k ü m e l e r i n i n , ev, p e n c e r e a r a l ı k l a r ı n ı n b e n i - g ö z e t l e ¬

y e n k ö y • k a d m l a r ı y l e , g e n ç : k ı z l a r l a d ö l ü . ' o l d u ğ u n u , . s e z e r d i m .

B e n , b i r a z d a ç o c u k ç a b i r h e y e c a n l a v a ı z l a r ı m a h e m e n b a ş l a r ¬

d ı m : • - •'

— B i z , hepimiz Türk'üz ve kardeşiz, derdim, memleketle—

. rimiz ise'birdir. Adı: Turan... Biz hepimiz Turanlıyız.

Turan'ın sınırları geniştir. Sarı denizden, Çin ülkesin

den T una'ya kadar gider. Su önümüzde akan Aras; ba

şı ve sonu Türk ülkesinde olan bir ırmağımızdır. Ha

zer Denizi Turan'ın bir iç denizidir. Sonra Karadeniz,

Marmara, doğuda Aral gölü, Baykal gölü, hulâsa doğu

da ve batıda alabildiğine uzanan ovalar, dağlar, yayla—

lar hep bizimdir. Simdi bu ülkeler birer birer kurtu¬

lacaktır. Kurtulan yurtlarda yeni Türk devletleri do

ğacaktır. Sonra bunlar birleşecektir...

B u v a ı z l a r b ö y l e c e u z a r g i d e r d i . K i m s e b i r şey s o r m a z d ı .

H e r k e s d i n l e r d i . F a k a t b u h a l ı n ı n e t r a f ı n a t o p l a n a n g e n ç , ih¬

t i y a r b u y e n i T u r a n l ı l a r , b u s ö y l e n e n l e r d e n a c a b a n e a n l a r l a r ¬

d ı ? B u n u b i l m i y o r d u m a m a , b e n s ö y l e d i k l e r i m i n h e p s i n i a n -

Cephe Dönüşü

1918

10


l a d ı k l a r m ı , h e p s i n e i n a n d ı k l a r ı n ı k a b u l e d e r d i m . H a t t a b u n ¬

l a r d a n o n l a r ı d a b e n i m g i b i h e y e c a n d u y d u k l a r ı n ı s a n ı r d ı m . . .

S o n r a g ü n e ş a r t ı k k a r a r ı r g ib i o l u n c a y e r i m d e n k a l k a r ¬

d ı m . A t ı m a d o ğ r u l u r d u m . O z a m a n , o r a d a t o p l a n a n l a r ı n h e p ¬

s i a y a k l a n ı r l a r d ı . D a l g a l a n ı r l a r d ı . S a n ı y o r u m k i , h e p s i d e b i r

ş e y l e r s ö y l e m e k , b i r ş e y l e r k o n u ş m a k i s t e r l e r d i . A m a h e m uy¬

sal, h e m ç e k i n g e n s u s a r l a r v e b e n i b a h ç e k a p ı s ı n a k a d a r g ö t ü ¬

r ü r , u ğ u r l a r l a r d ı .

M e h t a p l ı g e c e l e r d e A r a s v a d i s i ç o k e s r a r l ı y d ı . B u a l ç a k ,

s ı c a k v e y e ş i l v a d i d e g e c e , s a n k i g ü n d ü z k a d a r a y d ı n l ı k t ı . Böy¬

l e g e c e l e r d e b i r b a ş t a n b i r b a ş a u z a n a n d a r , t o z l u y o l l a r d a at¬

l a v e y a l n ı z d o l a ş m a y ı s e v e r d i m . Sess iz v e ıssız g e c e d e a t ı m ı n

v e b e n i m t o p r a k ü s t ü n e d ü ş e n v e y ü r ü y e n g ö l g e m i z i d a l g ı n ,

d a l g ı n i z l e r d i m .

B u v a d i , i n s a n s e l l e r i n i n , n i c e y o l c u l a r ı n a s ı r l a r b o y u n c a

b i r b o y d a n b i r b o y a a k ı ş ı n ı , g e ç i ş i n i g ö r m ü ş t ü . E s k i İ r a n l ı l a r ,

- R o m a l ı l a r , A - Â r r a p l a r A S e l ç u k l a T , M o ğ o l l a r , / O s m a n l ı l a r v e d a h a

n i c e l e r i . . . Ş i m d i b i z d e b u y o l c u l a r - z i n c i r i n i n b i r h a l k a s ı y d ı k . . .

N e r e l e r d e n g e l m i ş t i k v e d a h a k i m b i l i r n e r e l e r e g i d e c e k t i k ? Bel¬

k i T u r a n ' a , b e l k i İ r a n ' a , b e l k i H i n d ' e , Ç i n ' e . . .

E v e t , b i z , b i r k e r v a n m i l l e t t i k . B u k e r v a n , t a r i h i n t â ba¬

ş ı n d a b i r de fa k a l k m ı ş v e b i r d a h a o t u r m a m ı ş t ı . İ l e r i l e r , ge¬

r i l e r , a m a d a i m a b i r y e r l e r e g i d e r d i . Y a y ı l ı ş b i z i m t a r i h i m i z -

d i , y o l l a r d a v a t a n ı m ı z . . . Biz e b e d î y o l c u l a r d ı k v e ş i m d i b e n ,

b u y o l c u l a r d a n b i r i y d i m . N e ş a n l ı , n e b a ş d ö n d ü r ü c ü m a c e r a ? . .

F a k a t b i r g ü n t a m e n k u v v e t l i o l d u ğ u m u z u s a n d ı ğ ı m ı z b i r

z a m a n d a , k a f a m ı z d a y a ş a y a n h a y a l b i n a s ı , B a ş k u m a n d a n Ve¬

ki l i E n v e r P a ş a ' n m ş ö y l e b i r e m r i y l e b i r d e n ç ö k t ü , d a ğ ı l d ı :

«Sancaklarımızı sardık ve kılıçlarımızı kınlarına koy

duk. Düşmanlarımıza Vilson 'un 14 üncü maddesi prensip

lerine dayanarak, sulh teklif ettik. Mütareke olacaktır. Ateş

kesiniz.!» ( K a s ı m , 1918)

A r k a d a n b i r a z g e ç i n c e g e l e n i k i n c i b i r e m i r d e , f e t h e t ¬

t i ğ i m i z y e r l e r i n , t a y i n e d i l e c e k g ü n v e s a a t t e a d ı m a d ı m E r ¬

m e n i k ı t a l a r ı n a t e s l i m e d i l m e s i , ç e k i l i ş i n g e c e v e y e r l i T ü r k


h a l k ı n d a n h a b e r s i z c e y a p ı l m a s ı b i l d i r i l i y o r d u . Ö y l e k i , a k ş a m

b i z i m b a y r a k l a r ı m ı z a l t ı n d a u y k u y a d a l a n ş u k u r t a r d ı ğ ı m ı z

T ü r k l e r , s a b a h o l u n c a g ö z l e r i n i y a b a n c ı v e k a t i l b i r s ü n g ü n ü n

g ö l g e s i n d e a ç a c a k l a r d ı . . .

H a r p b i t m i ş t i v e b iz y e n i l m i ş t i k .

İ ş t e h e s a p t a b u y o k t u ! . .

Biz k e n d i m i z i g a l i p g e l m i ş s a y ı y o r d u k . Ş u b ü t ü n h a r p b o ¬

y u n c a v a d e d i l e n n i h a î z a f e r i b e k l i y o r d u k . B ü t ü n c e p h e l e r d e

s o n z a f e r i , s o n v e k e s i n z a f e r i b e k l i y o r d u k . B i z e s o n z a f e r

v a d e d i l m i ş t i . Ç e k i l e n ç i l e l e r o n u n i ç i n ç e k i l m i ş t i . D ö k ü l e n k a n ¬

l a r o n u n i ç i n d ö k ü l m ü ş t ü . Ö l e n l e r , o n u n i ç i n ö l m ü ş l e r d i . . .

H a y ı r , b u n e t i c e y i b e k l e m i y o r d u k . H e l e b u r a d a , b u c e p ¬

h e d e b i z , as ı l v a z i f e m i z e k e n d i m i z i d a h a y e n i v e r m e y e b a ş l a ¬

m ı ş s a y ı y o r d u k . O r d u ; K a r a d e n i z ' d e n , G ü r c i s t a n ' d a n H a z e r D e -

n i z i ' n e v e İ r a n i ç e r i l e r i n e k a d a r b ü y ü k b i r h a r e k e t s a h a s ı ü z e ¬

r i n d e y d i . İ r a n ' d a T e b r i z i şgal e d i l m i ş t i . B u n u b i l i y o r v e b u r a ¬

l a r d a n e i ş i m i z v a r ? d e m i y o r d u k . H a y ı r , d a h a d a i l e r i l e r e git¬

m e l i y d i k ( 1 ) . G i r d i ğ i m i z ü l k e l e r i g ö r m e k , h a y a t l a r ı n ı t a n ı m a k

i ç i n z a m a n z a m a n v e s i l e l e r b u l u y o r d u k . Y e n i y e n i y e r l e r , çe¬

ş i t l i m i l l e t l e r v e b i l m e d i ğ i m i z m e s e l e l e r l e k a r ş ı l a ş ı y o r d u k . İ r a n

A z e r b a y c a n ı ' n d a , N a h c e y a n ' d a , A r a s ' t a h a l k ı n e sas k ü t l e s i T ü r k -

t ü . G e r ç i , e s k i R u s y a k ı s m ı n d a b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı ç o k t a n k a y b e ¬

d e n v e u z u n z a m a n y a b a n c ı i d a r e a l t ı n d a k a l a n b u h a l k k ü t ¬

l e l e r i n i n r u h u n a b a z ı z a a f l a r y e r l e ş m i ş b u l u n u y o r d u . M e s e l â ,

s a v a ş v e a s k e r l i k v a s ı f l a r ı n ı b e l k i k a y b e t m i ş l e r d i . B u n a k a r ¬

ş ı l ık T ü r k i y e T ü r k l e r i n i n b i r t ü r l ü g e l i ş t i r m e y e v a k i t b u l a m a ¬

d ı k l a r ı t i c a r e t v e t a s a r r u f r u h u b u r a l a r d a g e l i ş m i ş t i .

(1) S o n r a d a n y a p ı l a n n e ş r i y a t ; m e s e l â o z a m a n K o l o r d u Ku

m a n d a n ı o l a n K â z ı m K a r a b e k i r P a ş a n ı n h a t ı r a l a r ı , o s ı r a d a k e n d i

s i n i n , E n v e r P a ş a d a n T e b r i z ' d e n h a r e k e t e d e r e k T a h r a n ' ı d a i ş g a l

e t m e k , h a t t a d a h a i l e r i l e r e g i t m e k i ç i n e m i r a l d ı ğ ı m g ö s t e r m e k t e d i r .

G ö r ü l ü y o r ki, o y a ş ı m ı z a y a k ı ş a n v e ş i m d i çok s a f i y â n e g ö r ü n e n ş e y

l e r o z a m a n , d e v l e t i f i i l e n e l i n d e t u t a n E n v e r P a ş a y a da, m ü m k ü n

g ib i g ö r ü n ü y o r d u .

148 S U Y U ARAYAN ADAM

S o n r a a s ı l h e d e f i m i z ; A z e r b a y c a n ' d ı v e o r d u n u n b i r k ö r

l u o r a l a r a g i t m i ş t i . B a k u , m ü s t a k b e l G ü n e y K a f k a s y a ' n ı n b a ş - . ,

ş e h r i o l a c a k t ı . B iz d e b u l u n d u ğ u m u z y e r d e n , E r m e n i s t a n , i ç i n - "

d e n v e Z e n z e g u r ' d a n a ş a r a k K a r a b a ğ ' a v e b ö y l e c e d e , A z e r »

b a y c a n ' a , B a k u ' y a u l a ş m a k i ç i n y o l . a ç ı y o r d u k , . . . •

B u b ö l g e i ç i n d e b i r k e ş i f h a r e k e t i n e b e n d e k a t ı l d ı m . G i r

d i ğ i m i z d a ğ l ı k E r m e n i s t a n ' d a d a ğ ı n ı k T ü r k k ö y l e r i n e T a s l ı y o r —

d u k . B i r g e c e b ö y l e b i r k ö y d e k ö y d a v u l c u s u n u n , . .şair . M e h m e t .

E m i n b e y i n : . . . . . . ...

«Ben bir Türküm, dinim, cinsim Uludur:

Sinem, özüm âteş ile doludur, •• ' 1

İnsan olan vatanının kuludur.»

m ı s r a l a r ı y l e d e v a m e d e n ş i i r i n i , b i r d ü ğ ü n h a v a s ı g i b i ç a l d ı ¬

ğ ı n ı , s ö y l e d i ğ i n i , z u r n a c ı n ı n b u n a a y a k u y d u r d u ğ u n u g ö r d ü m .

B a n a ç o k . t e s i r e t m i ş t i . D e m e k k i , m i l l i y e t ç i T ü r k ş i i r i b u r a ¬

y a , . b i z d e n - - d a h a . - e v v e l - g e l m i ş t i , . . . Z a t e n * : a s l ı n d a g ü v e n d i ğ i m i z

d e , b u e d e b i y a t d e ğ i l m i y d i ? .

Ş i m d i i s e h e r şey b i r d e n ç ö k ü y o r d u . . .

F a k a t i lk ş a ş k ı n l ı k g e ç i n c e , b i r k ı s ı m s u b a y l a r , "işi b a ş k a

t ü r l ü d ü ş ü n m e y e b a ş l a d ı k :

— Hayır, diyorduk, savaş bitmiş olamaz. Başkumandanlık

gücünün son haddine gelmiş olabilir. Bulgar müttefi

kimiz, tebliğde bildirildiği gibi, savaştan, çıkmış, düş

mana teslim olmuş olabilir, istanbul için harp, belki ar-:

tık devam edilemez bir şeydir...

Fakat ne var ki istanbul, artık düşmanların elinde,

esir sayılır. Ama Türk vatanı yalnız istanbul, yalnız

Anadolu değildir ki? Simdi buralarda onun yeni par

çaları doğuyor. Ordu, vatana dönse bile, biz buralarda

kalırız. Yeni Birlikler kurar, savaşa devam ederiz...

F a k a t b u d i r e n i ş r u h u g a l i b a b i r a z g e n i ş t i k i . i s t a n b u l ar-,

k a a r k a y a y e n i e m i r l e r v e r i y o r d u :

«Kafkasya'da kalan her asker, asıl vatana fenalık ede¬

cektir. Düşman bunu mütareke şartlarının bozulması saya-


çaktır. Kendisi de taahhütlerini yerine getirmeyecektir.»

v . s . . .

Z a t e n b i r t a r a f t a n ç e k i l i ş b a ş l a m ı ş t ı . Y a l n ı z k u r t a r d ı ğ ı m ı z

t o p r a k l a r ı d e ğ i l , k u r d u ğ u m u z h a y a l l e r i d e g e r i d e b ı r a k a r a k çe¬

k i l i y o r d u k . E r g e n e k o n , b i r s e r a p g i b i g i t t i k ç e b e l i r s i z l e ş i y o r .

s o l u y o r d u . B u l d u ğ u m u s a n d ı ğ ı m s u y u g e n e k a y b e t m i ş t i m . . .

Y o l l a r , a t l ı , y a y a , g e n ç , i h t i y a r , k a d ı n , e r k e k i n s a n l a r l a

d o l u y d u . H e p s i d e a s k e r k o l l a r ı n ı n y a n ı s ı r a k o ş u y o r , a ğ l ı y o r ,

y ı r t m ı y o r , f e r y a t e d i y o r l a r d ı :

— Bizi kime bırakıyorsunuz? Nereye gidiyorsunuz?..

H e l e a r t ı k A n a d o l u d e m e k o l a n A r a s ü z e r i n d e k i M a r k a r a

k ö p r ü s ü n e v a r d ı ğ ı m ı z z a m a n , t e e s s ü r v e h e y e c a n s o n h a d d i n i

b u l d u . B ö l ü ğ ü n ö n ü n d e S a n d ı k l ı l ı N u r i Ç a v u ş , b a ğ l a m a s ı y l e

b i r t ü r k ü s ö y l e y e r e k y ü r ü y o r d u :

«Cezayir'e kara bayrak çekildi,

Garip anaların beli büküldü,

Koç yiğitler Cezayir'den çekildi,

Sokakları mermer taşlı,

Güzelleri sırma saçlı Cezayir hey!..»

B u , h a z i n v e d ü ş ü n d ü r ü c ü b i r t ü r k ü y d ü . G a l i b a h e r k e s ağ¬

l ı y o r d u .

M a r k a r a k ö p r ü s ü n ü n b e r i y a k a s ı n a (1) b u g ö z y a ş l a r ı v e

h a y a l k ı r ı k l ı k l a r ı a r a s ı n d a g e ç t i k . B u y a k a , a r t ı k A n a d o l u sa¬

y ı l a b i l i r d i .

F a k a t b e n ; o r d u n u n e m r i n i y e r i n e g e t i r d i k t e n , h e r t ü r l ü

r e s m î k a y ı t l a r ı a t t ı k t a n s o n r a , K a f k a s y a ' y a , b u t o p r a k l a r a d ö n ¬

m e k k a r a r ı m ı o r a d a v e b u k ö p r ü b a ş ı n d a v e r d i m . P e k ç o k geç¬

m e d e n d e d ö n d ü m .

( 1 ) Ş i m d i , . Aras s u y u v e k ö p r ü , T ü r k i y e ile Sovyet E r m e n i s t a n !

a r a s ı n d a s ı n ı r t e ş k i l e d e r .

Kızılelma

7

E r z u r u m ' d a t e r h i s e d i l d i k t e n s o n r a T r a b z o n ' a b i r h a f t a d a

v a r d ı k . T r a b z o n ' d a n i s t a n b u l ' a k a l k a n - v a p u r , t e r h i s e d i l m i ş

a s k e r l e r l e d i r e k l e r i n e k a d a r d o l u y d u . B u n l a r l a a r t ı k h i ç k i m ¬

s e m e ş g u l o l m u y o r d u . - Ç ö k ü n t ü , b a ş s ı z l ı k , s a h i p s i z l i k , d a h a

T r a b z o n ' d a b i n d i ğ i m i z « G i r e s u n » v a p u r u n u n b o r d a s ı n a .ayak.

b a s a r k e n k e n d i n i g ö s t e r i y o r d u . K a p t a n d a ş a ş ı r m ı ş t ı . E t r a f ı n ¬

d a k i m a h ş e r k a l a b a l ı ğ ı n a , b o y u n a :

— Denizde mayınlar vardır, dikkat edin!..

d i y e b a ğ ı r ı y o r d u . D e n i z d e k i m a y ı n l a r a g e m i d e k i y o l c u l a r ı n , he-v

î e g e c e l e r i n a s ı l d i k k a t e d e c e ğ i p e k a n l a ş ı l m ı y o r d u a m a . o ge¬

n e s ö z l e r i n i t e k r a r e d i y o r d u . B u , b i r g a r i p y o l c u l u k o l d u .

B o ğ a z i ç i ' n e v a r d ı ğ ı m ı z z a m a n , i lk d i k k a t i ç e k e n ş e y l e r , is¬

t a n b u l ö n ü n d e y a t a n d ü ş m a n g e m i l e r i y d i . K a r a y a z o r l u k l a çık¬

t ı k . G a l a t a r ı h t ı m ı , b e r e l e r i n i y a n a e ğ m i ş s a r h o ş F r a n s ı z b a h ¬

r i y e l i l e r i v e z e n c i a s k e r l e r l e d o l u y d u . S a ğ a s o l a y a l p a v u r a n ,

ö n ü n e g e l e n e s a t a ş a n b u o ğ l a n l a r a h a t t a a s k e r b i l e d e n e m e z d i .

Biz i k i a r k a d a ş ö n c e , «Bir l o k a n t a d a y e m e k y i y e l i m » de¬

d i k . A m a s o n r a b u i ş i n y a n l ı ş l ı ğ ı n ı ç a b u k a n l a d ı k . İ ş i m i z i h e ¬

m e n b i t i r e r e k o r a d a n ç ı k t ı k . S ı r t ı m ı z d a s i y a h Ç e r k e ş y a m ç ı l a ¬

r ı v a r d ı . T a b a n c a l a r ı m ı z k e m e r l e r i m i z e t a k ı l ı y d ı . İ r i k a l p a k l a ¬

r ı m ı z ı b iz d e y a n a e ğ m i ş t i k . Biz b u r a d a h â l â c e p h e d e k i su¬

b a y l a r d ı k . F a k a t b u k ı y a f e t i m i z , t ı k l ı m t ı k l ı m y a b a n c ı a sker¬

l e r l e d o l u o l a n l o k a n t a d a d e r h a l d i k k a t i ç e k t i . H a t t a b i r a r a l ı k ,

p i y a n o y u d ö v e r g ib i y u m r u k l a y a n b a h r i y e a s k e r i k ı l ı k l ı b i r

s a r h o ş d e l i k a n l ı , m a r i f e t i n i k e s t i . M ı r ı l t ı l a r , h o m u r t u l a r çoğa¬

l ı y o r d u . F a k a t b i z , g ü r ü l t ü p a t l a m a d a n a c e l e i ş i m i z i b i t i r e b i l -

d i k . K e n d i t o p r a ğ ı m ı z d a d ü ş m a n l a v e d ü ş m a n i ş g a l i y l e i lk d e ¬

f a b ö y l e k a r ş ı l a ş t ı k . A n l a d ı k k i . b u r a d a a r t ı k b iz h a k i m d e ¬

ğ i l i z .


E d i r n e ' y e v a r d ı ğ ı m z a m a n i s t a n b u l g ib i b u r a s ı d a i şgal al¬

t ı n d a y d ı . B i r t a k ı m İ t a l y a n k ı t a l a r ı , ş e h r i n i ç i n e y e r l e ş m e k t e n

k o r k a r a k , ş e h i r d ı ş ı n d a k i e s k i t a b y a l a r a d o l m u ş l a r d ı . İ t a l y a n ¬

l a r ı n k i m s e y e s a l d ı r d ı k l a r ı y o k t u . Ş e h r i n , o d a a n a c a d d e l e r i ¬

n e a r a s ı r a b i r t a k ı m k a l a b a l ı k d e v r i y e k o l l a n ç ı k a r ı y o r l a r d ı v e

o k a d a r . . .

Biz b i r t a r a f t a n b i r « Y e d e k s u b a y l a r B i r l i ğ i » k u r d u k . Bu¬

n u n a r k a s ı n d a n d a b i r t a k ı m giz l i c e m i y e t l e r t e ş k i l e t t i k . B u n ¬

l a r ı n b a z ı l a r ı n ı n « T ü r k İ t t i h a d ı » , y a h u t « İ s l â m İ t t i h a d ı » g ib i

b ü y ü k i s i m l e r i v a r d ı . G e c e l e r i ç e ş i t l i y e r l e r d e t o p l a n ı y o r d u k .

B i z e m ü h i m g ö r ü n e n k a r a r l a r a l ı y o r d u k . B i r t a r a f t a n d a k o l o r ¬

d u m e r k e z i v e T r a k y a C e m i y e t i i le b e r a b e r ç a l ı ş ı y o r d u k .

As ı l i ş i m m e k t e b e d e v a m e t m e k t i . A s k e r e g i d i n c e m u a l ¬

l i m m e k t e b i n d e k i t a h s i l i m e k s i k k a l m ı ş t ı . B i r k a ç a y i ç i n d e ' o n u

t a m a m l a d ı m . K a r a r ı m , m u t l a k a K a f k a s y a ' y a d ö n m e k t i . O sı¬

r a d a A z e r b a y c a n h ü k ü m e t i , , i s t a n b u l , h ü k ü m e t i n d e n h o c a l a r is¬

t i y o r d u . B u i m k â n . b e n i m K a f k a s y a ' y a ; d ö n m e m i ı k o l a y l a ş t ı r d ı .

E d i r n e ' d e n a r k a d a ş l a r ı m b e n i , T u r a n ' a g ö n d e r i l e c e k b i r e l ç i g ib i

u ğ u r l a d ı l a r .

i s t a n b u l ' d a n b i r İ t a l y a n v a p u r i y l e y o l a ç ı k t ı k . K a r a d e n i z ' ¬

d e v a p u r , A n a d o l u k ı y ı l a r ı b o y u n c a y o l a l ı r k e n b a z ı s a h i l şe¬

h i r l e r i n e u ğ r u y o r d u k . B u r a l a r d a y e n i b i r i d a r e n i n g e l i ş m e y e

b a ş l a d ı ğ ı g ö r ü l ü y o r d u . A n a d o l u m ü c a d e l e s i a r t ı k b a ş l a m ı ş t ı .

G e r e k b u i s k e l e ş e h i r l e r i n d e d o l a ş ı r k e n , g e r e k v a p u r k e n ¬

d i k ı y ı l a r ı m ı z b o y u n c a y o l a l ı r k e n d ü ş ü n c e l e r e d a l a r d ı m . K e n d i

k e n d i m e s o r a r d ı m :

— Acaba bu yolculuğa çıkmakla, kendi topraklarımızda

başlayan mücadeleden kaçmış olmuyor muyum?

F a k a t i ç i m d e n , b e n i b u y o l c u l u ğ a i n a n d ı r a n s e s l e r g e l i r d i .

H a r p , ik i t a r a f t a d a h a r p t i . H e m b e n i m a l ı ş t ı ğ ı m b i r ş e y d i .

H a t t a h a r p , A n a d o l u ' d a h i ç ş ü p h e s i z d a h a k o l a y d ı . B u r a d a n e

k a d a r zay ı f d ü ş m ü ş o l sa d a , g e n e b i r o r d u k a d r o s u v a r d ı . T e c ¬

r ü b e l i k u m a n d a n l a r v a r d ı . H a r p t e p i ş m i ş s u b a y l a r v e n i h a y e t

e l d e a s k e r b i r m i l l e t v a r d ı . B u o r d u i ç i n d e b e n i m y a ş ı m d a v e

b e n i m c i n s i m d e n b i n l e r c e v e b i n l e r c e g e n ç ç a r p ı ş a c a k t ı .

SUYU ARAYAN A D A M 155

H a l b u k i K a f k a s y a ' d a v e d a h a ö t e l e r d e n e s u b a y , n e d e

h a r b i t a n ı y a n b i r m i l l e t v a r d ı . H a r p b u l u t l a r ı ise ş i m d i b u ül¬

k e l e r i h e r t a r a f t a n s a r ı y o r d u . S o n r a b u ü l k e l e r O s m a n l ı İ m p a ¬

r a t o r l u ğ u n u n , ş u s o n g ü n ü n e k a d a r k o r u m a y a ç a l ı ş t ı ğ ı m ı z , ş u

Y e m e n , ş u . H i c a z , ş u I r a k , y a h u t S u r i y e g ib i b i z e y a b a n c ı , h a t t a

d ü ş m a n k a l m ı ş ü l k e l e r d e d e ğ i l d i . B u r a l a r ı b i z i m a s l ı m ı z d a n ,

b i z i m d i l i m i z i k o n u ş a n i n s a n l a r l a d o l u y d u . V e n i h a y e t e n s o n

i h t i m a l d e , A n a d o l u ' n u n a r k a s ı n ı v e r e b i l e c e ğ i , b i z e k u v v e t v e

d a y a n a k k a l e l e r i o l a b i l e c e k y e r l e r d i . O r a l a r d a y e r l e ş m e k , ça¬

l ı ş m a k l â z ı m d ı . H u l â s a o r a l a r ı d a b i z i m y a t a n ı m ı z d ı .

S o n u n u n n e l e r g e t i r e c e ğ i b i l i n m e y e n , n e l e r s a k l a d ı ğ ı t a h ¬

m i n e d i l e m e y e n , f a k a t h e r h a l d e s ı r l a r , m u a m m a l a r , t e h l i k e ¬

l e r l e d o l u y o l c u l u ğ u m a i ş t e b ü r u h h a l l e r i i ç i n d e d e v a m

e t t i m .

B a t u m i s k e l e s i n d e s a r h o ş b i r G ü r c ü z a b i t i , e ş y a l a r ı m ı gör¬

m e k i s t e d i . H e m e n b ü t ü n y ü k ü m b i r s a n d ı k k i t a p t a n i b a r e t t i .

Ö n c e b u n l a r a ö n e m v e r i r g ib i g ö r ü n d ü . F a k a t o k a d a r sar¬

h o ş t u k i , b ü t ü n y a p t ı ğ ı iş, b u k i t a p l a r ı i s k e l e n i n ü s t ü n e k a r m a ¬

k a r ı ş ı k 3 ' a y m a k t a n i b a r e t k a l d ı v e y ı k ı l ı r g ib i ç e k i l d i g i t t i .

S o n r a v a g o n l a r ı n g e c e - g ü n d ü z m e l â n k o l i k G ü r c ü ş a r k ı l a -

r ı y l e i n l e d i ğ i G ü r c i s t a n ' ı a ş t ı k . N i h a y e t : g ü n e y d e K a r a b a ğ i le

k u z e y d e d a i m i k a r l a r l a ö r t ü l ü K a f k a s d a ğ l a r ı " a r a s ı n d a k a l a n

K ü r n e h r i v a d i s i n e g e l i n c e , a r t ı k d o ğ u d a n H a z e r D e n i z i ' n i n

r ü z g â r l a r ı n ı d u y a r g ib i o l u y o r d u m . B u r a l a r ı b e n i m a r a d ı ğ ı m v e

k o ş t u ğ u m y e r l e r d i .

İ s t a s y o n l a r d a h a l k , A r a s v a d i s i n d e k i l e r g i b i h o ş b i r T ü r k ¬

ç e k o n u ş u y o r l a r d ı . B u l e h ç e , k u z e y İ r a n ' d a , V a n o v a s ı n d a v e

o r a d a n F ı r a t v a d i s i b o y u n c a u z a n a n b i r h a t ü z e r i n d e y a ş a y a n

h a l k ı n a z ç o k m ü ş t e r e k d i l i d i r . B u h a t , d o ğ u d a H o r a s a n ' d a n

v e İ r a n A z e r b a y c a n ı ' n d a n g e l i p , F ı r a t ü z e r i n d e n H a l e p ' e , A m i k

o v a l a r ı n a v e i ç S u r i y e ' y e k a d a r u z a n a n b ü y ü k b i r i s t i l â v e yer¬

l e ş m e y o l u d u r . . .


K ü r v a d i s i b o y u n c a d o ğ u y a d o ğ r u i n i l i n c e , M o g a n çölü¬

n ü n k u z e y k e n a r ı n d a n d o l a ş ı l a r a k B a k u ' y a v a r ı l ı r . B a k u , ç ö

l ü n H a z e r D e n i z i ' n e d a y a n d ı ğ ı y e r d e d i r . F ı r t ı n a l a r , t o z b u l u t

l a r ı n ı b u r a d a d i l e d i ğ i g ibi s a v u r u r . B u r a l a r ı e s k i b i r d e n i z i n

d i b i d i r v e d ü n y a d e n i z l e r i n i n s e v i y e s i n d e n d e a ş a ğ ı d a d ı r .

B a k u d e m e k , p e t r o l d e m e k t i r . P e t r o l k u y u l a r ı n ı n k u l e l e

r i . A z e r b a y c a n ' ı n m e r k e z i o l a n B a k u ' y u ş e h r i n k u z e y k e n a r ı n

d a n i t i b a r e n sık b i r o r m a n g ib i s a r a r . E ğ e r p e t r o l b u l u n m a s a y -

d ı B a k u , g e n e esk i B a k u H a n l a r ı z a m a n ı n d a o l d u ğ u g ib i , k ü

ç ü k b i r k a l e , b i r g e ç i t n o k t a s ı , y a h u t g e n e 2000 yıl evvel o l d u

ğ u g ib i , m u k a d d e s b i r a t e ş g e d e ( d a i m î a t e ş y a n a n y e r ) o l a r a k

k a l ı r d ı .

B e n i m ilk i ş i m , b i r s ü r e B a k u ' y u t a n ı m a y a ç a l ı ş m a k o l d u .

V a r d ı ğ ı m z a m a n B a k u , d ü n y a n ı n b ü t ü n p e t r o l ş e h i r l e r i g ibi

k a l a b a l ı k , h a r e k e t l i , f a k a t k o z m o p o l i t b i r y e r d i . B i r a v u ç o k u r

y a z a r ı n k u r m a y a ç a l ı ş t ı k l a r ı y e n i d e v l e t m e k a n i z m a s ı , d a h a

ilk b a k ı ş t a b u k o z m o p o l i t i ş v e m e n f a a t e h r a m ı n ı n a l t ı n d a e z i l

m i ş g ib i g ö r ü n ü y o r d u . B i r m a k i n e , y u k a r ı d a n ı rk i t i b a r i y l e

k a r ı ş ı k , s o y s u z b i r i ş o l i g a r ş i s i , a ş a ğ ı d a n d a g e n e ı r k ç a k a r ı ş ı k ,

f a k a t i s y a n c ı işçi k a l a b a l ı ğ ı n ı n b a s k ı s ı a l t ı n d a y d ı . O r t a sınıf,

m e z h e p i h t i l â f l a r ı y l e a z ç o k a y r ı l m ı ş o l m a k l a b e r a b e r , g e n e

d e t o p l u b i r b i r l i k m a n z a r a s ı g ö s t e r i y o r d u . Y ü k s e k t a h s i l g ö r

m ü ş o l a n l a r y o k d e n i l e c e k k a d a r a z d ı . K ü ç ü k v e o r t a a y d ı n

l a r ise, m e m l e k e t i n e n i m a n l ı v e e n i n a n ı l ı r k a d r o s u n u t e ş k i l

e d i y o r d u . O r d u n u n k u r u l m a s ı n a ç a l ı ş ı l ı y o r d u . F a k a t s u b a y kad¬

r o s u y o k t u .

B u k a r ı ş ı k z e m i n ü s t ü n d e m i l l î b i r d e v l e t i n k u r u l m a s ı v e

t e m e l t u t m a s ı i ş i n i n ç e t i n l i ğ i k e n d i l i ğ i n d e n a n l a ş ı l ı r . B u n u n

i ç i n k u r u c u l a r v e b u n l a r ı n i d e a l i s t o l a r i a z ı n l ı ğ ı ç e t i n b i r d a v a

k a r ş ı s ı n d a b u l u n u y o r l a r d ı . . .

i s t a n b u l ' d a n A z e r b a y c a n ' a g i t m i ş o l a n T ü r k m u a l l i m l e r i ,

t e k t ü k i s t i s n a l a r o l sa b i l e , d a h a ilk g ü n d e n k a y b o l m u ş l a r d ı .

B a k u ' d a k i « Ç a n a k k a l e K a h v e s i » i s t a n b u l ' u n y e n i b i r « M e r k e z »

v e y a « M e s e r r e t K ı r a a t h a n e s i » h a l i a l m ı ş t ı . T a v l a g ü r ü l t ü l e r i


• s a h a l ı m e r k e n s a a t l e r i n d e n g e c e y a r ı l a r ı n a k a d a r , b u k a h v e

n i n « g a r a d u m a n l a r ı n a b o ğ u l m u ş h a v a s ı n ı d o l d u r u y o r d u . H a l

b u k i A z e r b a y c a n ş e h i r l e r i n d e , g e l e c e k l e r i n i ç o k t a n d u y d u k l a r ı

T ü r k h o c a l a r ı m b e k l i y o r l a r d ı .

A z e r b a y c a n m a a r i f i n i i d a r e e d e n l e r d e b u n d a n ş i k â y e t ç i y

d i l e r . B u t e ş k i l â t t a b a ş t a b u l u n a n l a r d a n b i r b a y a n ı n b ü r o s u

n a g i d i p h o c a l ı k i s t e d i m . B a n a t a ş r a d a v e k a b i l s e m e m l e k e t i n

e n u z a k y e r i n d e b i r g ö r e v v e r m e l e r i n i r i c a e t t i m . B u i s t e ğ i m

k a r ş ı s ı n d a â d e t a ş a ş ı r d ı , h e y e c a n l a n d ı :

— istanbul'dan epey muallim gelmiştir. Fakat Baku'dan

başka, Azerbaycan'ın hiç bir yerinde bir tek Türk mual

limi yoktur. Gerçi merkez mekteplerinde bunlardan bir

kaçına muhtaç olduğumuz doğrudur. Fakat bizim ihti—

yacımız daha ziyade, memlekete yayılacak olan idealist¬

lerdir.

B u d u y g u l a r ı n ı a n l a t ı r k e n h e y e c a n ı a r t ı y o r d u . B e n d e h e

y e c a n l a n m ı ş t ı m . H a t t a b e n i y a n m a . a l a r a k M a a r i f N a z ı r ı ' n a ç ı

k a r d ı . . O d a s e v i n d i . H e r i k i s i d e e l l e r i m i h a r a r e t l e s ı k t ı l a r .

B a y a n ı n b ü r o s u n a d ö n d ü ğ ü m z a m a n , b a n a i s m i m i s o r d u .

H e y e c a n a r a s ı n d a n e o n u n i s m i m i s o r m a s ı , n e d e b e n i m a d ı ¬

m ı v e r m e m a k l ı m ı z a g e l m e m i ş t i .

— İsminiz neydi? dedi.

— Aydemir, dedim.

O g ü n d e n s o n r a b e n i m a d ı m , A y d e m i r o l d u .

A r t ı k T u r a n ' d a y d ı m v e b e n d e b i r A y d e m i r d i m . . .

T a y i n i ş l e r i m i h e m e n t a m a m l a d ı l a r . B e n i m g ö r e v a l d ı ğ ı m

N u h a , y a h u t d i ğ e r a d ı i le Ş e k i ş e h r i , A z e r b a y c a n ' ı n k u z e y b a t ı

b ö l g e s i n d e , b ü y ü k K a f k a s d a ğ l a r ı n ı n e t e ğ i n d e y d i . B u r a y a var¬

m a k i ç i n e v v e l : G ü r c i s t a n i s t i k a m e t i n d e t r e n l e y o l a l ı n ı r . Yav-

l a k i s t a s y o n u n d a i n i l i r , s o n r a k u z e y ş i m a l e d o ğ r u k a r a y o l c u ¬

l u ğ u b a ş l a r .

N u h a , g e n e l g ö r ü n ü ş ü y l e u z a k t a n k ü ç ü k b i r B u r s a ' y ı a n -


d ı r ı r . B u r s a n a s ı l U l u d a ğ ' ı n b a ğ r ı n a s o k u l m u ş s a , N u h a d a Kaf

k a s d a ğ l a r ı n ı n e t e ğ i n e s a r ı l m ı ş t ı r . B a ğ l a r b a h ç e l e r i ç i n d e n y ü k

s e l e n ş e h i r , a ğ a ç l ı k l a r a r a s ı n d a k i e v l e r i , ç a r ş ı l a r ı v e s o n u n d a

e s k i S e k i k a l e s i i l e , g e n e B u r s a g ib i , e t e k l e r d e n d a ğ l a r a d o ğ

r u d a r a l a n b i r ü ç g e n ş e k l i g ö s t e r i r . B u r a s ı d a B u r s a g ib i b i r

i p e k ş e h r i d i r . B u r s a ' n m y u k a r ı d a n N i l ü f e r ç a y ı n a b a k m a s ı g i

b i , Ş e k i d e A l a z a n v a d i s i n e b a k a r . B u r s a ' n m g ü n e y i n d e k i U l u

d a ğ ' ı n y e r i n i N u h a ' m n k u z e y i n d e K a f k a s d a ğ l a n a l ı r . E s k i

k a l e , y a h u t e s k i Ş e k i H a n l a r ı n ı n k o n a ğ ı ş e h r e h a k i m d i r . Ç a r ¬

l ı ğ ı n k ı ş l a l a r ı v e h a p i s h a n e b u k a l e n i n i ç i n d e d i r .

Ş e h i r d e k i E r m e n i a z ı n l ı ğ ı h e s a b a k a t ı l m a z s a , o z a m a n h a l ¬

k ı n h e p s i T ü r k t ü . A m a ik i c e m a a t h a l i n d e y a ş a r l a r d ı . S ü n n î

v e Şiî M ü s l ü m a n l a r a r a s ı n d a b a z ı a y r ı l ı k l a r v a r d ı . Z a t e n b u

a y r ı l ı k , T ü r k i y e ' n i n s ı n ı r l a r ı n d a n d o ğ u y a d o ğ r u g i d i l d i k ç e h e ¬

m e n k e n d i n i g ö s t e r i r .

Ş e h i r h a l k ı y l a i lk k a r ş ı l a ş m a m h a z i n b i r v e s i l e y l e o l d u .

E v v e l c e A z e r b a y c a n ' a g ö ç ü p b u ş e h r e y e r l e ş e n v e T ü r k i y e l i

o l a n b i r m u a l l i m , o g ü n l e r d e b i r h a s t a l ı k t a n ö l m ü ş t ü . C e n a z e

t ö r e n i n e h e m e n b ü t ü n ş e h i r h a l k ı k a t ı l d ı . S ü n n î i m a m l a r ı i le

Şiî a h u n d l a r ı (1) ç a r ş ı l a r ı k a p a t t ı r a r a k , a r k a l a r ı n a c e m a a t l e ¬

r i n i k a t a r a k b ü y ü k m e s c i d i n ö n ü n e t o p l a n d ı l a r .

Ş e h i r h a l k ı n a k a r ş ı i lk de fa b u r a d a k o n u ş t u m . O r t a y a ce¬

n a z e k o n u l m u ş t u . E t r a f ı n ı h o c a l a r , a h u n d l a r a l m ı ş t ı . S o n r a dal¬

g a d a l g a ş e h i r h a l k ı b ü y ü k m e s c i d i n a v l u s u n u , s o k a k l a r a ka¬

d a r d o l d u r u y o r d u .

İ m a m , c e n a z e n a m a z ı n ı k ı l d ı r m a d a n , s o n d u a s ı n ı y a p m a ¬

d a n ö n c e , c e n a z e n i n b a ş ı n d a y ü k s e k ç e b i r y e r e ç ı k t ı m . A p o ¬

l e t l e r i m y o k t u a m a , b i r s u b a y k ı y a f e t i n d e y d i m . H a l k b e n i i lk

defa g ö r ü y o r d u . B u h a l k ı n o r t a s ı n d a , b i r c e n a z e n i n b a ş ı n d a ,

n i ş a n s ı z , a p o l e t s i z , f a k a t m u n t a z a m a s k e r e l b i s e l i b i r g e n ç , h e r

z a m a n k o n u ş u l a n v e d i n l e n i l e n d e n a y r ı b i r ş e y l e r d e n b a h s e d i ¬

y o r d u . B u s ö y l e n i l e n l e r i n ç o ğ u , iyi a n l a ş ı l m a m ı ş o l s a b i l e , b u

s a h n e o h a v a i ç i n d e d i n l e y e n l e r e y e n i , o l a ğ a n ü s t ü , c o ş t u r u c u

b i r h a d i s e g ib i g ö r ü n d ü .

d ) Ahund: Şiî i m a m ı d e m e k t i r .


— Biz evvelâ Türk'üz, sonra müslümanız...

d i y e b a ş l a d ı m . • H a l b u k i T ü r k k e l i m e s i , s o n z a m a n l a r d a b i l h a s

s a a y d ı n l a r a r a s ı n d a y a y ı l m a k l a b e r a b e r , h a l k k e n d i n i d a h a

z i y a d e , S ü n n î , Şi i , y a n i , d a h a z i y a d e M ü s l ü m a n o l a r a k b i l i y o r

d u . T ü r k s ö z ü , O s m a n l ı T ü r k l e r i n e v e r i l e n b i r i s i m d i .

S o n r a :

— Biz hepimiz hem Türk'üz, hem de hepimizin vatanı bir

dir. Bu vatan, ne Türkiye, ne Azerbaycan'dır. Bu vatan

Turan'dır!..

d i y e h a y k ı r d ı m . V e d e v a m e t t i m :

— «Vatan ne Türkiye'dir Türklere, ne Türkistan,

Vatan, büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan!..»

S o n r a s ı k e n d i l i ğ i n d e n g e l d i :

— Onun içindir ki bu ölü, burada bir garip değildir. O, ken

di toprağında, kendi kardeşleri arasında ölmüş talihli

bir ilimr.şehididir...

H a l k ı n g a l e y a n ı a r t ı y o r d u . B i r k ı s ı m m e m u r l a r , m e k t e p

h o c a l a r ı , ö l e n h o c a n ı n v e b e n i m y e n i m e k t e b i m i n t a l e b e l e r i , fa

k a t ç o ğ u ç a r ş ı h a l k ı o l a n c e m a a t i n g ö z l e r i y a ş a r m ı ş t ı . H a t t a

h ı ç k ı r a r a k a ğ l a y a n l a r , ç ı ğ r ı ş a n l a r v a r d ı . S o n r a o n l a r a , ş e h i d i

a n l a t t ı m . Ş e h a d e t , d i n u ğ r u n d a o l d u ğ u g ibi , v a t a n u ğ r u n d a

ö l ü m d ü v e b u h o c a , b i r ş e h i t t i . D a h a n i c e z a m a n evvel b u r a ¬

y a g e l m i ş t i , m i l l e t i n u y a n m a s ı , v a t a n ı n y ü k s e l m e s i v e i s t i k l â

l i n s a ğ l a m l a ş m a s ı y o l u n d a ç a l ı ş ı r k e n ö l m ü ş t ü . B u n d a n s o n r a

o n u n k a b r i , b u f i k i r l e r e b a ğ l a n a n T ü r k l e r i n b i r z i y a r e t y e r i

o l m a l ı y d ı . . .

O n d a n s o n r a s ı n ı , k a r d e ş l e r a r a s ı n d a k i d ü ş m a n l ı k l a r ı n , k i n

l e r i n u n u t u l m a s ı , h e p i m i z i n t e k b i r k a l e g ibi b i r b a y r a k a l t ı n

d a t o p l a n m a m ı z i ç i n d u a e d e r e k b i t i r d i m . . .

C e m a a t d e n i z gibi d a l g a l a n m ı ş t ı . T ö r e n b i t t i k t e n s o n r a , ö l e n

m u a l l i m Y a ş a r B e y i n t a b u t u n u , s a n k i b i r b a y r a k g ibi o m u z ¬

l a r ı n d a t a ş ı y a r a k k a b r i n e g ö t ü r d ü l e r . B u r a d a h e m S ü n n î , h e m

Şiî h o c a l a r ı t e k r a r d u a l a r o k u d u l a r . Ş e h r e d ö n e r k e n , d a ğ ı l a n

b i r k a l a b a l ı k d e ğ i l d e , c a n l ı , k a r a r l ı , b a ş l a r d i k b i r t o p l u l u k

o l a r a k y ü r ü d ü k . . .


O n d a n s o n r a b u ş e h i r d e b e n i m i ç i n . g ü n l e r , a y l a r b a ş k a

t ü r l ü g e ç t i . B i r eve d e ğ i l , h o c a o l a r a k g e l d i ğ i m m e k t e b i n ik i

o d a l ı b i r d a i r e s i n e y e r l e ş t i m . B u d a i r e n i n k a p ı s ı g e c e - g ü n d ü z

a ç ı k t ı . H e r k e s k o l a y c a b a n a g e l e b i l i r d i . T ı p k ı T ü r k i s t a n ' d a Ay

d e m i r g i b i . . .

G ü n d ü z l e r i m e k t e p t e ç a l ı ş ı y o r d u m . M e k t e p . s a a t l e r i d ı ş ı n

d a ç a r ş ı l a r ı , m a h a l l e l e r i d o l a ş ı y o r d u m . G e c e l e r i . m u a l l i m l e r i n ,

o k u r - y a z a r l a r ı n e v l e r i n d e t o p l a n ı y o r d u k . B a z e n S ü n n î i m a m ı

N û r M e h m e t E f e n d i n i n , f a k a t d a h a z i y a d e Şi î . a h u n d u F e r e -

c u l l a h ' ı n e v i n e g i d e r d i m . A h u n d F e r e c u l l a h , e s m e r c e , y u v a r l a k

t o p s a k a l l ı , f a k a t d i n ç , h a r e k e t l i v e b u ş e h i r d e h a l k y e m a a r i f

h a r e k e t l e r i n i n d a i m a b a ş ı n d a y ü r ü m ü ş , a y d ı n d ü ş ü n e n b i r i n

s a n d ı . E v i n d e k i t o p l a n t ı l a r c a n l ı , f a y d a l ı o l u r d u . G ü n ü n k o

n u ş m a l a r ı b i t i n c e F a r s ç a g ü z e l ş i i r l e r o k u r d u . H a t t a b a n a b i r a z

F a r s ç a d a ö ğ r e t t i .

D e r s e b a ş l a d ı ğ ı m g i m n a z y u m d a , ç o c u k l a r ö ğ r e n m e y e h e

v e s l i y d i l e r . B e n i s e v i y o r l a r d ı . F a k a t b e n d e n b a ş k a T ü r k o l a

r a k y a l n ı z A z e r b a y c a n l ı ü ç m u a l l i m v a r d ı . B u n l a r d a n d i n d e r s

l e r i h o c a s ı b i r m a h a l l e i m a m ı y d ı . T ü r k i y e ' d e k i m e k t e p l e r d e

o l d u ğ u gibi, o r a d a d a b u t ü r l ü h o c a l a r m e k t e b e â d e t y e r i n i

b u l s u n d i y e g e l i p g i d i y o r l a r d ı . D i ğ e r iki m u a l l i m d e n b i r i , i s

t a n b u l ' d a o k u m u ş t u . M ü d ü r o l a n M e h m e t E f e n d i z â d e ise, A z e r

b a y c a n ' d a k i o k u r - y a z a r l a r m y a r ı s ı n d a n fazlası g ibi b i r e f e n

d i z â d e , y a n i b i r d i n h o c a s ı o ğ l u y d u . R u s m e k t e p l e r i n d e o k u

m u ş t u . T ü r k ç e s i h a r c ı â l e m b i r k o n u ş m a d i l i n d e n i b a r e t t i . U y

sal, t e r b i y e l i , f a k a t m i l l î d ü ş ü n c e b a k ı m ı n d a n ş a h s i y e t s i z b i r

i n s a n d ı . M e k t e b i n d i ğ e r h o c a l a r ı t a m a m e n R u s l a r d ı . D e r s l e r

d e R u s ç a v e r i l i y o r d u . Z a t e n M e h m e t E f e n d i z â d e ' y e g ö r e i l i m ,

fen d e r s l e r i n i n T ü r k ç e o k u t u l m a s ı k a b i l d e ğ i l d i . O n a g ö r e , T ü r

k i y e ' d e b i l e y ü k s e k t a h s i l , y a l n ı z K u r a n ö ğ r e n i m i n e d a y a n ı r

d ı . B u i d d i a s ı n ı b i r g ü n , R u s ç a b i r k i t a p t a n , b u n u n ' b ö y l e o l

d u ğ u n u y a z a n b i r c ü m l e y i g ö s t e r e r e k i s p a t a ç a l ı ş t ı .

N u h a ' d a ilk i ş l e r d e n b i r i , m e k t e p t e k i b u R u s h o c a l a r ı u z a k

l a ş t ı r m a k o l m a l ı y d ı . O n d a n s o n r a i ş b a ş a d ü ş ü n c e e l b e t t e b i r

ç a r e s i b u l u n a c a k t ı . B u i ş b i r a z s o n r a , f a k a t y a r ı i s y a n , y a r ı ü r

k ü t m e ş e k l i n d e y ü r ü d ü . R u s m u a l l i m l e r b i r e r b i r e r ş e h r i t e r k e t -

161

t i l e r v e E f e n d i z â d e , b u n a k a r ş ı g e l e m e d i . A m a b u sefer m e k

t e p t e y a l n ı z T ü r k ç e , e d e b i y a t , t a r i h , c o ğ r a f y a g i b i d e r s l e r i d e

ğil, m e s e l â j e o l o j i d e r s i n i d e v e r m e k b a n a d ü ş t ü . D i ğ e r d e r s

l e r i d e a r a m ı z d a v e d ı ş a r ı d a n a l d ı ğ ı m ı z b a z ı g e n ç m u a l l i m l e r

a r a s ı n d a d a ğ ı t t ı k . A m a m e k t e p t e d e r s l e r , d e r s o l m a k t a n ç ı k t ı .

D a h a z i y a d e k o n f e r a n s l a r h a l i n e g e l d i .

G ü n l e r g i t t i k ç e d a h a d o l g u n g e ç i y o r d u . Ş e h i r d e , k a s a b a d a ,

k ö y l e r d e , m e k t e p l e r d e , m e s c i t l e r d e , e v l e r d e ; ç o c u k , g e n ç , i h

t i y a r h e r k e s e b i r şey s ö y l e m e k , b i r şey a n l a t m a k l â z ı m g e l i

y o r d u . Ş e h i r i ç i n d e b i r t e ş k i l â t y a r a t m a k , k ö y l e r l e t e m a s ı d a h a

m u n t a z a m s a ğ l a m a k i ç i n b i r « o y m a k » k u r m u ş t u m . B u n u n a d ı

n a « İ z c i O y m a ğ ı » d e d i k a m a , o y m a ğ ı n m e n s u p l a r ı ç o c u k l a r d e

ğil, g e n ç v e y a y e t i ş k i n ö ğ r e t m e n l e r d i .

B ü t ü n d o ğ u ü l k e l e r i n d e o l d u ğ u g ibi , A z e r b a y c a n ' d a d a b u

g e n ç m u a l l i m k a d r o s u , y e n i l i k h a r e k e t i n i n ö n d e g e l e n k a d r o -

s u y d u . B u n l a r i ç i n d e i s t a n b u l ' d a b u l u n m u ş o l a n M e h m e t Ali

E f e n d i z â d e ' y l e , T ü r k i y e ' d e b u l u n m a m ı ş , f a k a t k e n d i s i n i y e t i ş

t i r m i ş Veyse l E f e n d i z â d e , s o n r a K e r i m E f e n d i z â d e , Z a h i t E f e n

d i z â d e g ib i t e m i z i n s a n l a r v a r d ı . B u k a d r o , i z a h e d i l m e m i ş a n

l a ş m a z l ı k l a r d a n d o ğ a n b i r s ı r a g e ç i m s i z l i k l e r l e k ı v r a n ı p d u r u

y o r d u . F a k a t y e n i d a v a l a r ı n o r t a y a a t ı l ı ş ı , ü l k ü c ü t u t u m l a r , i ş

b i r l i ğ i , o r t a k d u y g u l a r ı n u y a n ı ş ı , o g ü n e k a d a r b i r i k m i ş t o r

t u l a r ı g i t t i k ç e d a ğ ı t ı y o r d u .

İ z c i o y m a ğ ı b a y r a ğ ı a l t ı n d a k ı r l a r d a , k ö y l e r d e y a p ı l a n y ü

r ü y ü ş l e r , t o p l a n t ı l a r , h a b e r l e ş m e l e r , r a p o r l a r , k r o k i t a n z i m i ,

b i r g e ç i d i n , b i r k ö p r ü b a ş ı n ı n s i p e r l e r l e t a h k i m i g ib i , h e r k e s e

y a l n ı z k e n d i n i d e ğ i l , b a ş k a l a r ı n ı d a d ü ş ü n m e k v e k o r u m a k d u y

g u s u n u v e r e n h a r e k e t l e r , b u g e n ç i n s a n l a r a y a v a ş y a v a ş s ı h

h a t l i b i r k e n d i l e r i n e i n a n m a k h i s s i n i v e r i y o r d u .

B u t a l i m l e r s ı r a s ı n d a k ö y l e r d e g e ç i r d i ğ i m i z t o p l u g e c e l e r ,

o g ü n e k a d a r k e n d i l e r i n i b i r b i r i n d e n a y r ı , h a t t a b a z e n b i r b i

r i n e d ü ş m a n s a y a n b u i n s a n l a r a r a s ı n d a y a k ı n l a ş m a y ı , a n l a ş ¬

m a y ı s a ğ l ı y o r d u . H a t t a b ö y l e g e c e l e r d e v e k ö y l ü l e r d a ğ ı l d ı k ¬

t a n s o n r a , k e n d i a r a m ı z d a k a r ş ı l ı k l ı t e n k i t s e a n s l a r ı d a y a p a r ¬

d ı k . B u k o n u ş m a l a r d a b u n l a r d a n h e r b i r i . b a z e n n e k a d a r h i ç -

ti


t e n v e n e k a d a r k ö k s ü z s e b e p l e r y ü z ü n d e n k a r ş ı s ı n d a k i n e k a r ş ı

s o ğ u k v e ş ü p h e l i d a v r a n d ı ğ ı n ı g ö r ü r , ş a ş a r d ı .

B e n c u m a n a m a z l a r ı n ı b a z e n ş e h r i n ç e ş i t l i m e s c i t l e r i n d e ,

b a z e n d e k ö y l e r d e k ı l a r d ı m . İ m a m ı n h u t b e s i n d e n ö n c e , m i n

b e r e ç ı k a r a k y a p t ı ğ ı m k o n u ş m a l a r a h a l k a l ı ş t ı . D a h a c u m a d a n

evve l , o h a f t a h a n g i c a m i d e k o n u ş m a m o l a c a ğ ı h a l k a r a s ı n d a

s o r u l m a y a b a ş l a d ı . B e n c a m i l e r e ç i z m e y l e g i d e r d i m . B a z e n d e

c a m i n i n a v l u s u n d a y ü k s e k b i r y e r d e n , b a z e n d e m i n b e r d e ko¬

n u ş u r d u m . B i l h a s s a k ö y l e r d e h a l k , b u n u h o ş g ö r ü r v e b e n i m

d a i m a s e f e r i h a l i m e h a k v e r i r d i . B u k o n u ş m a l a r ı n h e p s i n i n k o ¬

n u s u b i r b i r i n e b e n z e r d i . F a k a t h e r b i r i n i n i ç i n e , b i r a z d a gü¬

n ü n m e s e l e l e r i g i r e r d i . M e k t e p i ş l e r i , a s k e r l i k i ş l e r i k a r ı ş ı r d ı .

A r a s ı r a b u b a h i s l e r i n i ç i n e â y e t l e r , h a d î s l e r k a t a r d ı m .

B a k u ' n u n b o z u k , k o z m o p o l i t h a v a s ı , b u k e n a r m u h i t l e r d e

y o k t u . Z a t e n o s ı r a l a r d a B a k u ile B a k u ' n u n d ı ş a r ı s ı , h e n ü z bir¬

b i r i n e k a y n a ş m ı ş d e n i l e m e z d i . M e r k e z î i d a r e n i n g ü c ü , e t k i s i

z a y ı f t ı .

A z e r b a y c a n , t a r i h i n d e h i ç b i r z a m a n t a m m a n a s ı y l e ba¬

ğ ı m s ı z , t o p l u b i r d e v l e t h a y a t ı y a ş a m a m ı ş t ı . Ş i m d i d e v l e t i n i

k e n d i i d e a l i s t ç o c u k l a r ı n ı n g a y r e t i y l e k u r m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . B u

d e v l e t i n d i ğ e r T ü r k ü l k e l e r i y l e b a ğ l ı l ı ğ ı n ı b i l i y o r l a r d ı . H a t t a

o z a m a n m i l l î m a r ş g i b i s ö y l e n e n b i r ş a r k ı d a ş u s ö z l e r v a r d ı :

«Türkistan yelleri öpüp alnını,

Şarkılar söylüyor sana bayrağım,

Üç rengin aksini Kozgun denizden ( 1 )

Armağan yolla sen yâre bayrağım...»

B i z i m i z c i o y m a ğ ı b u m a r ş ı y o l l a r d a y ü r ü r k e n v e h e l e h e r

k ö y e g i r e r k e n m u t l a k a s ö y l e r d i . Ç ü n k ü , m i l l e t i n b i r b a y r a ğ ı

t a n ı m a s ı v e b i r b i r l i ğ i b e n i m s e m e s i l â z ı m d ı .

E s k i a s ı r l a r d a b ö y l e t a m b i r b i r l i ğ i n h a t ı r a s ı y o k t u . T a -

( 1 ) Üç renk: A z e r b a y c a n m i l l î b a y r a ğ ı n ı n üç r e n g i . Kozgun de

niz i s e : H a z e r D e n i z i . A z e r b a y c a n , 8 5 . 0 0 0 k i l o m e t r e k a r e k a d a r bir s a

h a d a , ü ç m i l y o n u a ş a n bir n ü f u s b a r ı n d ı r ı y o r d u .


r i h t e A z e r b a y c a n ' ı n k a d e r i d a i m a , y a İ r a n ' ı n , y a O s m a n l ı l a r ı n ,

y a h u t d a s o n d e v r e d e R u s ç a r l ı ğ ı n ı n m ü d a h a l e s i n e b a ğ l ı k a l m ı ş

t ı . G e r ç i B a k u , Ş i r v a n , Ş e k i , G e n c e g i b i f e o d a l h a n l ı k l a r y a ş a

m ı ş l a r d ı , f a k a t b u n l a r a b i r e r d e v l e t h ü v i y e t i a t f e d i l e m e z d i . Za—

t e n b u n l a r k e n d i a r a l a r ı n d a , y a şu, y a b u t a r a f a d a y a n a r a k

d a i m a ç a r p ı ş m ı ş l a r d ı . H e r b i r i b i r d e v l e t i n e r g e ç h i m a y e s i n i

k a b u l e d e n b i r e r g ö l g e o t o r i t e o l a r a k k a l m ı ş l a r d ı . B u a r a d a ,

d ı ş a r ı d a n g e l e n i s t i l â c ı l a r a k a r ş ı d a y a t ı ş l a r d a o l m u ş t u . K ö k l e —

r i d a h a e s k i l e r e u z a n m a k l a b e r a b e r , a s ı l X V I I I . y ü z y ı l d a b a ş

l a y a n R u s - K a f k a s s a v a ş l a r ı b i l h a s s a XIX. y ü z y ı l d a ş i d d e t l e n

d i . B u a r a d a m e s e l â 1805 o c a k a y ı n d a G e n c e ' n i n C e v a t h a n

t a r a f ı n d a n m ü d a f a a s ı H a n ' ı n v e o ğ l u n u n , k a h r a m a n c a ş e h a d e t -

I e r i , ş e h a m e t l i s a h n e l e r a r z e d e r . F a k a t R u s o r d u s u n u n B a t ı

u s u l ü n e g ö r e d ü z e n l e n m i ş e ğ i t i m i , ü s t ü n s i l â h l a n k a r ş ı s ı n d a

G e n c e d e b ü t ü n A z e r b a y c a n g ib i d ü ş t ü . H u l â s a A z e r b a y c a n ' ı n

t a r i h i , d a i m a v e n i h a y e t k ü ç ü k h a n l ı k l a r ı n t a r i h i o l a r a k k a l d ı .

H a n l ı k l a r ç ö k ü n c e d e , s ö m ü r g e l i k h a y a t ı b a ş l a d ı . M e z h e p ay—

r ı l ı ğ ı , m e z h e p d a v a l a r ı ise, h a l k i ç i n d e b i r m i l l î r u h u n d o ğ m a —

s ı n ı d a i m a ö n l e m i ş t i .

1905 R u s - J a p o n h a r b i n d e n s o n r a v e R u s l a r ı n b u h a r p t e k i

y e n i l g i s i y l e R u s y a t o p l u l u ğ u n a d a h i l m i l l e t l e r a r a s ı n d a başla—

y a n m i l l î h a r e k e t l e r , A z e r b a y c a n ' d a d a k e n d i n i g ö s t e r m i ş t i .

H a t t a b i r a r a l ı k E r m e n i l e r v e T ü r k l e r a r a s ı n d a g e n i ş ç e ö l ç ü d e

m i l l î k a v g a l a r b i l e o l m u ş t u . F a k a t b u h a r e k e t l e r , a y d ı n sayı—

s ı n ı n a z l ı ğ ı v e m i l l î h a r e k e t i n y e n i l i ğ i d o l a y ı s ı y l e m i l l e t i n ge—

n i ş k ü t l e l e r i n i i ç i n e a l a m a d ı . Z a m a n l a m i l l î m ü c a d e l e , d a r ma—

n a d a b i r m e k t e p v e m a a r i f h a r e k e t i n d e n , y a h u t d a şiir, e d e b i —

y a t v e t i y a t r o s a h a s ı n d a ( b i l h a s s a t i y a t r o d a ) b i r g e l i ş m e d e n

i b a r e t k a l d ı .

T ü r k ç e , y a l n ı z b i r h a l k d i l i o l a r a k k a l m ı ş t ı . B u d i l i n , ay—

d ı n l a r ı n e d e b i y a t , t i y a t r o s a h a s ı n d a k i g a y r e t l e r i n e r a ğ m e n ,

g r a m e r i y a z ı l a m a m ı ş , k a i d e l e r i i ş l e n m e m i ş t i . H a t t a t a b i î ka—

i d e l e r d e h a l k a r a s ı n d a y a y ı l m ı ş o l a n R u s ç a n m t e s i r i a l t ı n d a

b o z u l m u ş t u .

H u l â s a b u r a d a g e n ç A z e r b a y c a n l ı l a r ilk m i l l î d e v l e t i , â d e -


t a g a y r i m i l l î b i r z e m i n ü s t ü n d e k u r u y o r l a r d ı . B u d e v l e t , h e r

ş e y d e n evvel , k e n d i n e m i l l î b i r z e m i n y a r a t m a k z o r u n d a y d ı .

B u n u n i ç i n d e y e n i b i r m i l l î r u h , i s t i k l â l v e h â k i m i y e t g u r u r u ,

b a y r a k f ikri, a s k e r l i k v e s a v a ş d u y g u s u , v a t a n a n l a y ı ş ı v e b u

v a t a n ı n s ı n ı r l a r ı n ı k o r u m a k a ş k ı l â z ı m d ı . B u h a l k k a l a b a l ı ğ ı n ı

a r t ı k b i r c e m a a t y a ş a y ı ş ı n d a n ç ı k a r ı p , b i r m i l l e t z i h n i y e t v e

y a ş a y ı ş ı n a g ö t ü r e c e k h e r şey b ö y l e b i r z e m i n ü s t ü n d e gelişe¬

b i l i r d i . H u l â s a A z e r b a y c a n a y d ı n l a r ı ağ ı r , ç e t i n b i r d a v a k a r ş ı -

s m d a y d ı l a r . . .

İ ş e b u y ö n d e n b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , b a n a N u h a ' d a k i i ş ler , b i r

a r a l ı k p e k y o l u n d a g i d i y o r g i b i g ö r ü n ü y o r d u . H e m b u k e n a r

y e r l e r d e , B a k u ' d a o l d u ğ u g i b i s o s y a l m ü c a d e l e l e r h e n ü z k e s -

k i n l e ş m e m i ş t i . B u r a l a r ı d a h a s ı h h a t l i b i r k ö y l ü k a l a b a l ı ğ ı n ı n

k u c a ğ m d a y a ş ı y o r d u . G e r ç i a s ı r l a r c a s ü r e n d u r g u n l u k , m e z h e p

a y r ı l ı k l a r ı , e v l e n m e , m i r a s u y g u n s u z l u k l a r ı , k ö y l e r d e , k a s a b a ¬

l a r d a z o r b a l ı k l a r ( a ğ a l a r v e k o ç u l a r ) h ü k ü m e t i n y e n i l g i v e n i ¬

h a y e t b ü t ü n Ş a r k a d a m g a s ı n ı v u r a n g e r i l i k , b u r a d a d a t o p l u ¬

m u n ü s t ü n e ç ö k m ü ş t ü .

F a k a t y e n i b i r ü l k ü ( m e f k u r e ) savaş ı , b u d u r g u n s u y u h a ¬

r e k e t e g e t i r d i ğ i , r u h l a r a v e y ı ğ ı n l a r a y e n i i s t i k a m e t l e r v e r d i ğ i

z a m a n , a s ı r l a r ı n b i r i k t i r d i ğ i ç a m u r l a r ı n t e m i z l e n i p g i d e c e ğ i n e

i n a n ı y o r d u m . C e m a a t ; m i l l e t h a l i n e g e l e c e k v e m i l l e t , ö z b e n l i -

ğ i n i b u l a c a k , ö z b i r v a t a n a n l a m ı n ı b e n i m s e y e c e k t i .

K a l d ı ki , b u a n l a y ı ş A z e r b a y c a n s ı n ı r l a r ı n d a d a k a l m a y a ¬

c a k t ı . A z e r b a y c a n as ı l b ü y ü k v a t a n ı n b i r k a l e s i , b i r p a r ç a s ı

o l a c a k t ı . B e n b u r a d a k i d a v a l a r a , b u b ü y ü k v a t a n ı n y a r a t ı l ı ş ı

y o l u n d a , v e b u v a t a n ı n p a r ç a l a r ı ü s t ü n d e k a r ş ı l a ş a b i l e c e k o l a n

m e s e l e l e r o l a r a k b a k ı y o r d u m . B u n l a r ı t a n ı m a y a ç a l ı ş ı y o r d u m .

O b ü y ü k v a t a n m u t l a k a d o ğ a c a k t ı . B ü t ü n b a ğ ı m s ı z T ü r k ü l k e ¬

l e r i n i , k e n d i b a y r a ğ ı a l t ı n d a t o p l a y a c a k o l a n b ü y ü k v e g ü ç l ü

v a t a n : T u r a n . . .

F a k a t z a m a n i l e r l e d i k ç e , b u i n a n ç l a r ı m ı n z a y ı f l a d ı ğ ı n ı , ya¬

h u t h i ç d e ğ i l s e s a r s ı n t ı l a r g e ç i r m e y e b a ş l a d ı ğ ı n ı h i s s e d i y o r d u m .

K e n d i k e n d i m e i t i r a f e t m e k t e n ç e k i n s e m b i l e , i ç i m d e b i r t a k ı m


ş ü p h e l e r , b i r t a k ı m s u a l l e r e c e v a p l a r b u l m a k t a g i t t i k ç e z o r l u k

ç e k i y o r d u m , . İ m k â n l a r v e k a z a n ı l a n l a r ise g ö z ü m d e g i t t i k ç e k ü -

ç u l u y o r d u .

T a b i a t ş a r t l a r ı , i n s a n m a l z e m e s i , t o p l u m u n d o k u s u n d a ya¬

ş a y a n ç a t ı ş m a l a r i ç i n d e y u v a r l a n d ı k ç a , c e s a r e t i m k ı r ı l ı y o r d u .

B u ç a t ı ş m a l a r b i z i m i s t e k l e r i m i z e g ö r e s i l i n e c e ğ i y e r d e , k e n d i

y a p ı s ı n a g ö r e g e l i ş i y o r l a r d ı . S e z i ş l e r i m i z v e ö z l e y i ş l e r i m i z l e

g e r ç e k l e r , y a h u t h a y a t ı n s e r t ş a r t l a r ı a r a s ı n d a u ç u r u m l a r var¬

d ı . B u u ç u r u m l a r k a f a m d a g i t i k ç e d e r i n l e ş i y o r l a r d ı .

Y a v a ş y a v a ş , f a k a t h e r g ü n b i r a z d a h a iyi a n l ı y o r d u m ki .

k a f a m ı z d a y ı l l a r d a n b e r i y a ş a t t ı ğ ı m ı z h a y a l y a p ı s ı n ı n h a k i k a -

t a i n k ı l â p e d e b i l m e s i i ç i n , b i r ç o k u n s u r l a r ı e k s i k t i r . B ü y ü k

T u r a n , b i r i l l ü z y o n , b i r h a y a l y a p ı s ı , b i r h i s m a n z u m e s i o l a r a k

n e k a d a r g ü z e l , n e k a d a r ç e k i c i y d i ? F a k a t g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i

g e r e k e n b i r i n ş a d a v a s ı o l a r a k ele a l ı n d ı ğ ı z a m a n e k s i k l i ğ i v e

b a ğ d a ş ı k l ı k y e t e r s i z l i ğ i k e n d i n i d e r h a l g ö s t e r i y o r d u . P o t a y a a t ı ¬

l a n m a d d e l e r b i r b i r i n i t u t m u y o r d u . B i r a r a d a e r i m i y o r l a r d ı .

E v v e l â o r t a d a i ş l e n m i ş b i r g a y e , y a h u t m e f k u r e n i n u z u n

v a d e l i b i r i z a h ı , b i r a ç ı k l a n ı ş ı y o k t u . O r t a d a n e y a z ı l ı b i r e s e r ,

n e d e y o l g ö s t e r i c i , u y a r ı c ı b i r ö n d e r v a r d ı . G e r ç i ö z e l l i k l e T u ¬

r a n k o n u s u n u ele a l a n . b i r k i t a p , b i r T ü r k i s m i a l t ı n d a ( 1 ) b i r

i s t a n b u l Y a h u d i s i t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş t ı . F a k a t b u k i t a b ı n , so¬

ğ u k k a n l ı l ı k l a i n c e l e n d i ğ i v e s u y u s ı k ı l d ı ğ ı z a m a n , i ç i n d e n b i r

a v u ç h a y a l z o r l a y ı ş ı y l e , b i r k u c a k b i l g i s i z l i k t e n b a ş k a b i r şey

ç ı k m ı y o r d u .

O n u n d ı ş ı n d a p a r ç a p a r ç a y a z ı l a r , p a r ç a p a r ç a ş i i r l e r , p e ¬

r a k e n d e s ö z l e r , i ş a r e t l e r ü s t ü k a p a l ı d e y i ş l e r . . . V e h e p s i b u

k a d a r . . .

G e c e l e r i n g e ç s a a t l a r m d a m e k t e p t e k i o d a m d a m a s a m ı n ü z e ¬

r i n e k a p a n ı r d ı m . B ü t ü n b u n l a r ı d e r l e r , t o p l a r , s ı r a l a r v e iç le¬

r i n d e n a h k â m ç ı k a r m a y a ç a l ı ş ı r d ı m . T u r a n ı n h e n ü z e ş i ğ i n d e y -

d i m . T u r a n f i k r i n i n v e m ü c a d e l e s i n i n m e s e l e l e r i y l e , u n s u r l a -

r ı y l e y e n i y e n i k a r ş ı l a ş ı y o r d u m . E ğ e r d a h a i lk a d ı m d a b u n l a r l a

h e s a p l a ş m a z s a k n e y a p a r d ı k ?

(1) Kitabın ismi. Turan. Yazan Tekin Alp (Levi K o h e n S .

166 S U Y U ARAYAN A D A M '

H a l b u k i b e n b i r z a m a n , h e r şey i n e k a d a r d e r l e n m i ş , dü¬

ş ü n ü l m ü ş s a n ı r d ı m . B a n a b u y o l u n , b u ü l k ü n ü n u l u l a n , saç¬

l a r ı n ı o n u n h a m u r u n u y o ğ u r m a k l a a ğ a r t ı y o r l a r g ib i g e l i r d i .

H e r şey i b i r t a r t m a d a n , h i ç b i r t e n k i t s ü z g e c i n d e n g e ç i r m e d e n

a l m a k , o n u i n c e l e m e k t e n d a h a k o l a y d ı . B e n i m u z a k t a n v e p e m ¬

b e b i r d e l i k a n l ı l ı k b a h a r ı i ç i n d e y a p a b i l e c e ğ i m d e a n c a k b u y d u .

T a l i m g a h t a :

«Mabedimiz Türkocağı, kâbemiz de yüce, parlak,

«Turandır hep, ancak...»

y a h u t d a : -

« Y ü c e ' Turan, Hind-ü Afgan, Farisistan bizi bekliyor.»

d i y e ş a r k ı s ö y l e d i ğ i m i z z a m a n , k i m s e b u n e d e m e k t i r d i y e

s o r m a z d ı . K i m s e s o r m a z d ı a m a , h a n g i m i z e s o r u l a c a k o l s a :

— Evet, kâbemiz yüce, parlak Turandır, yüce Turandır.

Bunda anlaşılmayacak ne var?

d e r g e ç e r d i k .

H a l b u k i ş i m d i T u r a n d a , T u r a n ı a r ı y o r v e b u l a m ı y o r d u m .

C e p h e d e b u l u n d u ğ u m u z z a m a n , Z i y a G ö k a l p ' m y a z d ı ğ ı , b e ¬

y a n n a m e y i a n d ı r a n b i r y a z ı y ı o k u m u ş t u k . O r a d a h e r şey n e

k a d a r b a s i t d ü ş ü n ü l ü y o r d u . N e k a d a r b a s i t a n l a t ı l ı y o r d u .

R u s ç a r l ı ğ ı n ı n ö m r ü a r t ı k s o n a e r m i ş t i . Ş i m d i e s i r l e r kur¬

t u l a c a k t ı . S ü r ü l e r ç o b a n l a n n ı b u l a c a k t ı . Ç o b a n l a r d a ğ l a r d a p a r ¬

l a y a n y ı l d ı z l a r a y ö n e l e c e k l e r d i . O y m a k l a r , b o y l a r , u l u s l a r g ö k

b a y r a ğ ı n a l t ı n d a t o p l a n a c a k l a r d ı .

B o z k ı r l a r m i l l e t e y o l g ö s t e r e c e k t i . E s k i b e y l e r , h a n l a r , h a ¬

k a n s o y u n d a n g e l e n l e r , m i l l e t i n g e n e b a ş b u ğ l a r ı o l a c a k l a r d ı ,

vb. . .

B u n e saf b i r h a y a l , f a k a t n e h a z i n b i r b u y r u k t u . B i r boş¬

l u k , m u t l a k - b i r g ö r ü ş s ü z l ü k , h e r ş e y i n d ı ş ı n d a k a l a n , h e r ger¬

ç e ğ i n d ı ş ı n d a y a ş a y a n b i r a d a m ı n , d ü n y a d a n k o p m u ş b i r m ü r ¬

ş i d i n b i r t a k ı m «vahiy» l e r i . . .

Y a h u t d a . b e n i d r a k i m i , h e y e c a n ı m ı k a y b e t m i ş t i m . Ç ü n ¬

k ü c e p h e d e , R u s i h t i l â l i n i n ç ö k e r t t i ğ i d ü ş m a n o r d u s u n u n k a -


l ı n t ı l a r ı p e ş i n d e n d a ğ l a r a ş a r v e ö n c e e s k i s ı n ı r l a r ı m ı z a , son¬

r a d a d a h a i l e r i l e r e u l a ş m a k i ç i n k o ş a r k e n , b u g e r ç e k d ı ş ı va¬

h i y l e r b a n a n e k a d a r d o ğ r u , n e k a d a r a y d ı n l ı k g ö r ü n m ü ş t ü .

O z a m a n b u s ö z l e r d e h e r şey s ö y l e n m i ş , h e r b i l i n m e y e n

a y d ı n l a t ı l m ı ş , h e r s o r u n u n c e v a b ı v e r i l m i ş s a n ı y o r d u m . S a n k i

b ü t ü n i s t i k b a l , a v u c u m u n i ç i n d e k i b i r a y n a d a g ö r ü n ü y o r g ib i

b e l i r l i , a y d ı n l ı k t ı . . .

H a l b u k i ş i m d i k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m ı z d a v a l a r ı n h e r b i r i , b i r e r fi¬

k i r , b i r e r b i l g i p r o b l e m i , h u l â s a i ç i ç e , k a r ı ş ı k b i r ş e y d i . B i n ¬

l e r c e v e b i n l e r c e k i l o m e t r e l i k m e s a f e l e r e d a ğ ı l m ı ş m i l y o n l a r c a

v e m i l y o n l a r c a i n s a n , b u say ı s ız d a v a l a r ı n i ç i n d e say ı s ız ç a t ı ş ¬

, m a l a r l a k a y n a ş ı p d u r u y o r l a r d ı . B i z i m m i l l e t i m i z i ş t e b u i n s a n

t o p l u l u k l a r ı , b u n e y a p a c a k l a r ı n ı b i l e m e y e n i n s a n l a r d ı . . .

H u l â s a h e r ç e l i ş m e , h e r s o r u , h e r i s t i f h a m b a ş k a b i r c e v a p

b e k l i y o r d u . H a t t a u z a k t a n h e p b i r ı r k t a n g i b i g ö r ü n e n b u m i l ¬

y o n l a r ı , h a k i k a t t a p a r ç a p a r ç a a y ı r a n h e s a p s ı z f a r k l a r v a r d ı .

H e r b o y u n , h e r ı r k k o l u n u n k e n d i t a r i h î o l u ş u n d a n g e l e n v e

o n u n b i l i n ç a l t ı n a g i z l e n e n ö z e l l i k l e r . . . S o n r a d i l , l e h ç e , d i n ,

m e z h e p a y r ı l ı k l a r ı . . . N i h a y e t t a b i a t v e y a t o p l u m ş a r t l a r ı n ı n d o ¬

ğ u r d u ğ u d i ğ e r say ı s ız p a r ç a l a n ı ş l a r , k a v g a l a r . H e p s i n i n ü s t ü n ¬

d e d e ş u e n k o r k u n ç şey: D u r g u n l u k , g e r i l i k v e c e h a l e t .

B u k a r ı ş ı k l ı k i ç i n d e h a y a l l e r v e iyi n i y e t l e r d e ğ i l g a l i b a

i n k ı l â p l a r , t a s f i y e l e r l â z ı m d ı .

Ü m i t l e r i m i n u f k u g i t t i k ç e d a r a l ı y o r d u . Z a m a n z a m a n o d a ¬

l a r a k a p a n ı r d ı m . Y a h u t k ı r l a r a , d a ğ l a r a ç e k i l i r d i m . T a n r ı d a n

y a r d a m v e a y d ı n l ı k d i l e r d i m . B i r z a m a n , ş ü p h e k a b u l e t m e z

b i r ü m i d i n s e s l e n i ş i o l a r a k a ğ z ı m d a n d ü ş m e y e n :

«Yüce Turan, güzel ülke,

Söyle sana yol nerede?»

m ı s r a l a r ı , ş i m d i a n c a k h a z i n b i r k ı r g ı n l ı k i ç i n d e d i l i m d e d o l a ¬

şır d u r u r d u . . .

* +

Y o k s a T u r a n , m a d d î b i r i n ş a d a v a s ı d e ğ i l d e , y a l n ı z m a ¬

n e v î b i r ü l k ü m ü y d ü ? H i ç b i r z a m a n u l a ş ı l a m a y a c a k h a y a l î b i r

ü l k ü n ü n a d ı m ı y d ı ? M e s e l â b i r K ı z ı l e l m a ! . .


T ü r k ü l k ü c ü l ü ğ ü n d e K ı z ı l e l m a n m n e o l d u ğ u b e l l i d e ğ i l d i .

A s ı r l a r c a o n a h e r k e s , k e n d i h a y a l i n i n d i l e d i ğ i n e g ö r e m a n a

v e r m i ş t i . U z a k b i r ü l k e , b i r ü l k ü d i y e b i l i n i r d i . Z i y a G ö k a l p ' a

g ö r e d e :

«Ne Hintde, ne de Çin'de,

Türk gönlünün içinde»

i d i . . .

F a k a t o n u t a r i f e t m e k h e l e h a y a t a ç ı k a r m a k l â z ı m gel in¬

c e , Z i y a G ö k a l p ' m a n l a y ı ş ı d a s o n a e r i y o r d u :

O z a m a n , h a y a l i n d e b i r ü n i v e r s i t e ş e h r i t a s a v v u r e t t i ( 1 ) .

F a k a t b u ü n i v e r s i t e ş e h r i n i T u r a n d a k o y a c a k y e r b u l a m a d ı .

G e n e h a y a l i n d e y a r a t t ı ğ ı A y H a n ı m i s i m l i g ü z e l v e z e n g i n b i r

k ı z a , b u h a y a l ş e h r i n i , b u ü n i v e r s i t e s i t e s i n i t a İ s v i ç r e ' d e k u r -

d u t t u . -

B u K ı z ı l e l m a , L o z a n c i v a r ı n d a o l a c a k t ı . D e r s h a n e l e r i , kü¬

t ü p h a n e l e r i , l a b o r a t u v a r l a r ı v e f a k ü l t e l e r i y l e k o c a m a n v e asrî

b i r ş e h i r . . . T u r a n ı n h e r b u c a ğ ı n d a n k a d ı n , e r k e k g e n ç l e r ; dağ¬

l a r ı , d e n i z l e r i a ş a r a k İ s v i ç r e ' n i n h ü r h a v a s ı n a k o ş a c a k l a r d ı . A y

H a n ı m ı n k u r d u ğ u b u ü n i v e r s i t e s i t e s i n d e m o d e r n b i l g i n i n kay¬

n a ğ ı n a k a v u ş a c a k l a r d ı . B u n l a r o r a d a , b i r t a r a f t a n i l m i n di¬

ğ e r t a r a f t a n , ü l k ü n ü n , r u h u n u a l a r a k y u r t l a r ı n a d ö n e c e k l e r d i .

Ç ö l l e r , b o z k ı r l a r , a v u l l a r , o b a l a r b u n l a r l a d o l a c a k t ı . D ö n d ü k ¬

l e r i y e r l e r d e y e n i k ı z ı l e l m a c ı k l a r m t e m e l l e r i n i a t a c a k l a r d ı . Bi¬

n a l a r ı n ı ö r e c e k l e r d i . Y e n i T u r a n b ö y l e k u r u l a c a k t ı . . .

D e m e k k i T u r a n ı h e r ş e y d e n evvel , m o d e r n b i l g i n i n v e ay

d ı n b i r ü l k ü n ü n s a v a ş ç ı l a r ı k u r a c a k l a r d ı . D ü ş ü n e n , i n a n a » , is¬

t e y e n v e i s t e d i ğ i n i b i l e n i n s a n l a r . . . *

B u i z a h b a n a b i r a z s ü k û n v e r i r g ib i g ö r ü n d ü . H a t t a b i r

a r a l ı k b e n d e b ö y l e b i r b i l g i y a p ı s ı n ı n h i ç o l m a z s a k ü ç ü k b i r

m e d r e s e s i n i a c a b a b u l u n d u ğ u m y e r l e r d e k u r a b i l i r m i y i m d i y e

d ü ş ü n d ü m :

( 1 ) Kızılelma. Y a z a n : Z i y a G ö k a l p . K ı z ı l e m a m r i bir k ı s ı m ş i i r

ler i S e l a n i k ' t e « G e n ç K a l e m l e r » d e y a y ı n l a n d ı . K i t a p h a r p i ç i n d e i s

t a n b u l ' d a b a s ı l d ı . 1 9 4 1 ' d e y e n i h a r f l e r l e y a y ı n l a n d ı .


N u h a c i v a r ı n d a G ö y n ü k i s i m l i k ü ç ü k b i r k ö y v a r d ı . B u

k ö y d e e s k i d e n , a d ı d u y u l m u ş b i r m e d r e s e v a r m ı ş . Z a m a n ı n d a

u z a k y e r l e r d e n ö ğ r e n c i t o p l a y a b i l m i ş . F a k a t g e n e z a m a n l a m e d ¬

r e s e ç ö k m ü ş t ü . K a f k a s l a r d a n i n e n s e l l e r k ö y ü n y a r ı s ı y l e b e r a ¬

b e r esk i m e d r e s e b i n a s ı n ı d a s ü r ü k l e m i ş , a l m ı ş t ı . A m a h a l k ı n

h a t ı r a s ı n d a G ö y n ü k ' ü n b i r b i l g i y u r d u o l m a k d e v r i h â l â ya¬

ş ı y o r d u .

Z a m a n z a m a n b u k ö y e g i d e r d i m . K ö y e h â k i m b i r k a y a n ı n

ü s t ü n d e o t u r u r d u m . H a y a l i m d e k e n d i K ı z ı l e l m a m ı c a n l a n d ı r ı r ¬

d ı m . M e s e l â ş u a z g ı n d e r e n i n a ç t ı ğ ı ş u sel y a t a ğ ı n ı n d ı ş ı n d a ,

ş u u l u ç ı n a r v e c e v i z a ğ a ç l a r ı n ı n g ö l g e l e d i ğ i y e r d e y e n i b i r

y a p ı n ı n y ü k s e l d i ğ i n i d ü ş ü n ü r d ü m . B u b i n a , b a s i t v e m ü t e v a z i

o l a c a k t ı . T a ş ı n ı , k e r p i c i n i h e p s ı r t ı m ı z d a t a ş ı y a c a k t ı k . F a k a t

i ç i n d e e s k i m e d r e s e n i n loş h ü c r e l e r i y e r i n e b e y a z , t e m i z o d a ¬

l a r b u l u n a c a k t ı . T a b i a t a v e h a y a t a b a k a n a y d ı n l ı k o d a l a r . . .

K i m y a l a b o r a t u v a r l a r ı , fizik d e r s h a n e l e r i o l a c a k t ı . B i y o l o j i ,

j e o l o j i d e r s l e r i i ç i n m a l z e m e t o p l a y a c a k t ı k . B u n l a r y a v a ş y a v a ş

t a m a m l a n d ı k ç a y e n i y e n i d e r s h a n e l e r a ç a c a k t ı k . M e k t e b e d i l ,

r i y a z i y e , r u h , felsefe b i l g i l e r i s o k u l a c a k t ı . N i h a y e t m i l l î duy¬

g u h e r ş e y i n ü s t ü n d e g e l e c e k t i . B ü t ü n b u b i l g i l e r i n g a y e s i d e

b i r s a v a ş ç ı , b i r ü l k ü a d a m ı v e b i r y e n i a d a m y a r a t m a k ola¬

c a k t ı . B i l e n , i n a n a n , y a p ı c ı v e t e ş k i l â t ç ı a d a m . . . H a l b u k i bu¬

g ü n k ü m e k t e p b i z d e v e h e r y e r d e c e m i y e t t e n , y a n i , k ö k ü n d e n

k o p m u ş v e t o p l u m u n s ı r t ı n d a n g e ç i n e n o t o m a t l a r y a r a t ı y o r d u . . .

F a k a t b u h a y a l l e r n a s ı l g e r ç e k o l a c a k t ı ? H a y d i b u b i n a ¬

n ı n k u r u l d u ğ u n u , b u b i n a y a , y a k ı n , u z a k i l l e r d e n d a ğ a r c ı k l a ¬

r ı n ı o m u z l a r ı n a v u r m u ş i l i m y o l c u l a r ı n ı n g e l d i k l e r i n i k a b u l

e d e l i m . B u n l a r ı n b i l g i y e s u s a m ı ş r u h l a r ı n ı d o y u r m a k i ç i n sof¬

r a y a n e r e d e n v e n e l e r k o n a c a k t ı ?

O d a m d a k i b ü t ü n s e r m a y e m b i r s a n d ı k k i t a p t a n i b a r e t t i .

B u k i t a p l a r ı n h e p s i n i s ı k s a m , i ç i n d e n a n c a k , t a z e l i ğ i k a l m a ¬

m ı ş b i r a v u ç b u l a n ı k s u d a n b a ş k a b i r şey ç ı k m a z d ı . S o n r a bü¬

t ü n b u d e r s h a n e l e r d e , k i m y a l a b o r a t u v a r l a r ı n d a , f izik l a b o -


r a t u v a ı i a r m d a fen v e i l i m k ü r s ü l e r i n d e k i m l e r k o n u ş a c a k l a r ¬

dı? i s t a n b u l ' d a n g e l e n v e B a k u ' n u n Ç a n a k k a l e k a h v e s i n d e g e c e

y a r ı l a r ı n a k a d a r t a v l a o y n a y ı p , m a a ş g ü n ü n ü b e k l e y e n l e r m i ?

Y o k s a A z e r b a y c a n ' n ı n ş u r a s ı n d a b u r a s ı n d a r a s t l a n a n v e o k u ¬

d u ğ u R u s m e k t e p l e r i n d e b u defa d a a n a d i l i n i k a y b e d e n l e r m i ?

B e n i m g e n ç , a t e ş l i v e d e r s v e r d i k l e r i i lk m e k t e p d e r s h a n e l e r ¬

d e h e m y o k s u l l a r a , h e m t a a s s u b a k a r ş ı s a v a ş a n i d e a l i s t o y m a k

a r k a d a ş l a r ı m m ı ? F a k a t o n l a r ı n d a h a s r e t i d a h a y ü k s e k b i r bil¬

g i y e d e ğ i l m i ?

Y o k s a g i m n a z y u m d a n a t t ı ğ ı m ı z R u s h o c a l a r ı g e n e g e r i y e

m i ç a ğ ı r a c a k t ı k ?

A c a b a i s t a n b u l b i z e b i r t a k ı m i d e a l i s t l e r v e r e m e z m i i d i ?

E m e ğ i n i n k a r ş ı l ı ğ ı n ı , r u h u n u n t a t m i n " e d i l i ş i y l e a l a c a k b i r t a ¬

k ı m i d e a l i s t l e r ? . . F a k a t y a k i t a p ? D e ğ i l fen e s e r l e r i , e l le t u ¬

t u l u r b i r t e k c o ğ r a f y a s ı , b i r t e k t a r i h i b i l e b u l u n m a y a n ş u bi¬

z i m h a z i n k i t a p h a z i n e m i z ? . .

D ü ş ü n c e l e r i m b u r a l a r a v a r d ı ğ ı z a m a n d i m a ğ ı m d u r u r gi¬

b i o l u r d u . Y e r i m d e n k a l k a r d ı m . T a ş l ı , t o z l u y o l l a r d a n ş e h r e

y ü r ü r d ü m . O z a m a n b u y o l l a r b a n a g i t t i k ç e ç e t i n l e ş i y o r g ib i

g e l i r d i . S a r s ı l ı r d ı m . Y o r u l u r d u m . H e r a d ı m d a ç ö k m e k , t o p r a ¬

ğ a u z a n m a k i s t e r d i m . K e n d i m d e n g e ç m e k , h i ç b i r şey d ü ş ü n ¬

m e m e k i s t e r d i m .

F a k a t ç ı p l a k h a k i k a t i n s e r t m u ş t a s ı d u r m a z , g i t t i k ç e d a h a

k u v v e t l e o m u z u m a v u r u r d u :

— Daha ilk adımda çöküyorsun! Halbuki hayalinin sınır

ları ne kadar genişti? Su Göynük'te kurulacak toprak

dam, senin o büyük Turan dediğin enginlik içinde, Mo-

ğan çölündeki bir kum tanesi bile değildir. Halbuki da¬

ha onun eşiğinde bile kuvvetin sona eriyor! Çünkü ser¬

mayen, sadece boş bir dağarcıktır. Bir boş dağarcıktan

ise, ancak masallarda hazineler çıkabilir. Hem de hayal

hazineleri... Fakat hakikatta?..

Evet, hakikatte Turan uçsuz bucaksız mesafelerdir.


Tarihinde hiç bir zaman birleşmemiş olan bir saha (1).

Hatta coğrafî bir birlik bile değil. Bu uçsuz bucaksız

enginlik içinde şimdi Altaylara, Karakuruma, Altındağa

ulaşmak için, artık hayal kudreti yetmez. Simdi dün—

yanın çarkını buhar ve elektrik döndürüyor. Buhar ve

elektrik... Bunları ise kütüphaneler, üniversiteler bes

ler. Pek çok kütüphaneler, pek çok üniversiteler...

Göynük köyündeki medresen bu derya içinde, haydi

bir katre olsun diyelim. Fakat senin odanda yalnız bir

sandık kitap var! Kafanın içindeki bilgiler ise, o kitap-

lardakinden de azdır.

Çocuğum! Sen zavallı bir yolcusun! Ve yolculuğun.

Saptığın çölün kumları içinde susuzluktan sona ere¬

cektir...

K a r a b a ğ y o l u n u n v e A s k e r a n g e ç i d i n i n E r m e n i l e r . t a r a f ı n

d a n k e s i l d i ğ i h a b e r i , b e n i b ö y l e b i r r u h ç ö k ü n t ü s ü i ç i n d e bul¬

d u . H a b e r iy i d e ğ i l d i . F a k a t s a v a ş n e d e o l s a b i r h a r e k e t t i .

O s ı r a l a r d a , b ö y l e b i r h a r e k e t i n r ü z g â r l a r ı i ç i n d e s a v r u l m a y a

m u h t a ç t ı m . . .

H a r p t e , i ç i m i z d e k i i lk c e d d i m i z i n r u h u , ş u u r u m u z u n b ü ¬

t ü n e ğ r e t i ö r t ü l e r i n i s ı y ı r a r a k h â k i m p l a n a ç ı k a r . S a v a ş b i z i

ç a ğ ı m ı z ı n i n c e l m i ş v e ç o k d e f a s o y s u z l a ş m ı ş k a y ı t l a r ı n d a n , ş a r t ¬

l a r ı n d a n k u r t a r ı r . İ ç i m i z d e k i i l k e l i n s a n ı n k a b a s ı h h a t i n e gö¬

t ü r ü r . B a z ı h a l l e r d e b u , h a t t a b i r t e d a v i d i r .

A s k e r a n g e ç i d i b u b ö l g e d e , A z e r b a y c a n ' ı n o r t a s ı n d a n g e ç e n

v e o n u k u z e y v e g ü n e y o l a r a k i k i y e a y ı r a n K ü r v a d i s i n d e ,

K a r a b a ğ ' m k a p ı s ı d ı r . K a r a b a ğ g ü n e y d e k a l ı r v e k a r ı ş ı k d a ğ

( 1 ) C e n g i z ' i n ( 1 1 6 7 - 1 2 2 7 ) k u r d u ğ u v e b i r a r a l ı k 4 4 m i l y o n ki¬

l o m e t r e k a r e l i k b i r s a h a y a y a y ı l a n i m p a r a t o r l u ğ u n v e G e n g i z ' i n

ö l ü m ü n d e n s o n r a b u s a l t a n a t a m i r a s ç ı o l a n 4 b ü y ü k d e v l e t i n h i k â ¬

yesi ile m e ş h u r M o ğ o l S u l h u d e v r i n i d ü ş ü n ü y o r u m . O d e v i r ki , ge¬

r e k k u r u c u s u , g e r e k m i r a s ç ı l a r ı , T u r a n e d e b i y a t ı n d a , b i z i m c e d l e r i -

m i z o l a r a k a n ı l ı r d ı . A m a t a r i h t e eşi o l m a y a n b u g e n i ş i m p a r a t o r l u k ,

o z a m a n d a b a n a , h e r n e d e n s e b i r b i r l i k gibi g ö r ü n m e z d i v e M o ğ o l u ,

n e d e n s e T ü r k s a y a m a z d ı m .


y ı ğ ı n l a r ı t e ş k i l e d e r . B u d a ğ l ı k l a r a A s k e r a n g e ç i d i n d e n giri¬

l ir . E s k i İ r a n l ı l a r b u g e ç i d e , h e r ik i t a r a f t a n g e l e c e k a k ı n l a r ı

ö n l e m e k i ç i n b u r ç l a r , k a p ı l a r y a p m ı ş l a r d ı r . K a l e d u v a r l a r ı çek¬

m i ş l e r d i r . G e ç i d i n a r d ı n d a , e v l e r i b a ğ l a r , b a h ç e l e r i ç i n d e kay¬

b o l m u ş A k d a m k a s a b a s ı y a y ı l ı r . D a ğ l ı k K a r a b a ğ v i l â y e t i n i n

b a ş ş e h r i o l a n Ş u ş a k a l e y e i se, A s k e r a n k a p ı l a r ı g e ç i l e r e k v e b o ¬

y u n a y ü k s e l i n e r e k v a r ı l ı r . B u r a s ı , d a ğ l a r ı n ü s t ü n d e b i r k a r t a l

y u v a s ı g i b i d i r . . .

K a r a b a ğ ' d a T ü r k l e r l e E r m e n i l e r k a r ı ş ı k o l a r a k y a ş a r l a r . F a ¬

k a t K a r a b a ğ k i m i n e l i n d e ise K ü r v a d i s i n e v e A z e r b a y c a n ova¬

s ı n a o y u k a r ı d a n b a k a b i l i r . A s k e r a n g e ç i d i n i n k e s i l d i ğ i h a b e r i

g e l d i ğ i z a m a n , b i z i m ş e h i r d e a s k e r y o k t u . K a r a b a ğ ' a a n c a k gö¬

n ü l l ü l e r l e g i d i l e b i l i r d i . H a l b u k i b u ş e h i r d e v e k ö y l e r i n d e h a l k

ş i m d i y e k a d a r h i ç b i r s a v a ş i ç i n s i l â h l a n m a m ı ş t ı . S o n r a N u h a

d a h a z i y a d e S ü n n î , K a r a b a ğ , ise Şiî i d i . B i r ç o k l a r ı i ç i n d e

K a r a b a ğ , N u h a ' y a ç o k u z a k t ı . Z a t e n h a r p , h a l k ı n ş i m d i y e ka¬

d a r g ö r m e d i ğ i ş e y d i . B u r a l a r d a , v a k t i y l e b u r a y a s ü r ü l e n v e

Ş e y h Ş a m i P i n a r k a d a ş ı H a c ı M u r a d ' m b i r g ü n p u s u y a d ü ş ü ¬

r ü l ü p ö l d ü r ü l d ü ğ ü n d e n b e r i ö n e m l i b i r ç a r p ı ş m a o l m a m ı ş t ı .

Ç a r l ı ğ ı n d a ğ ı l ı ş ı , R u s o r d u s u n u n ç e k i l i ş i v e b i r d e f a s ı n d a

G ü r c i s t a n ' d a n g e l e n b i r a s k e r î t r e n i n A z e r b a y c a n t o p r a k l a r ı n ¬

d a y a ğ m a l a n ı ş ı , h a l k ı n e l i n e a z ç o k s i l â h b ı r a k m ı ş t ı . A m a b u

s i l â h l a r ı n t o p l u o l a r a k k u l l a n ı l m a s ı b i r m e s e l e y d i .

A s k e r a n h a b e r i n i n g e l i ş i n i n h e m e n a r d ı n d a n ş e h i r v e köy¬

l e r h a l k ı b ü y ü k m e s c i d i n a v l u s u n d a t o p l a n d ı l a r . H a l k , ş i m d i

i lk d e f a b i r s a v a ş a d a v e t o l u n u y o r d u . B i r g ö n ü l l ü k a y d ı k o m i ¬

t e s i k u r u l d u . G i d e c e k g ö n ü l l ü l e r i n y o l l a r d a b a k ı l m a s ı , b e s l e n ¬

m e s i i ç i n d e b i r k o m i t e t e ş k i l e d i l d i . B e l e d i y e d e t o p l a n t ı l a r

y a p ı l d ı . İ d a r e y e b i z i m o y m a k t a n b a z ı m u a l l i m l e r a l ı n d ı . Be¬

l e d i y e n i n ; k ö y v e ş e h i r g ö n ü l l ü l e r i n i n a i l e l e r i i ç i n y a p a c a ğ ı

ş e y l e r k a r a r l a ş t ı r ı l d ı .

B i r k a ç g ü n i ç i n d e d ö r t y ü z g ö n ü l l ü , e s k i k a l e d e k i Ş e k i h a n ¬

l a r ı n ı n s a r a y ı ö n ü n d e , y o l a ç ı k m a k i ç i n saf b a ğ l a m ı ş d u r u ¬

y o r d u . İ m a m l a r , A h u n d l a r , ş e h i r v e k ö y i h t i y a r l a r ı , e l l e r i n e

g e ç i r d i k l e r i s a n c a k l a r , k ı l ı ç l a r , t a b a n c a l a r l a k a f i l e n i n b a s ı n ¬

d a y d ı l a r .


G ö n ü l l ü l e r i b e n i d a r e e d e c e k t i m . S a v a ş a s ü r e c e k t i m . Bir¬

l iğe k u m a n d a , e d e c e k t i m . L e v a z ı m v e i a ş e i ş l e r i i ç i n a r a l a r ı n ¬

d a n i n a n ı l ı r i n s a n l a r s e ç t i r d i k . K a f i l e h a r e k e t e g e ç m e d e n ö n c e

ş e h i r a d ı n a b a n a b i r a t v e b i r m a v z e r t a b a n c a s ı h e d i y e e d i l d i .

B u n l a r ı a n c a k e m a n e t e n k a b u l e t t i m .

A t a b i n d i m . K a f i l e n i n ö n ü n e g e ç t i m . K a f i l e k a l e d e n , seh¬

e r i n a n a y o l l a r ı n ı g e ç e r e k y a v a ş y a v a ş o v a y a d o ğ r u i n m e y e

b a ş l a d ı . E n ö n d e t e k b i r a l a n l a r y ü r ü y o r l a r d ı . Y o l l a r ı n k e n a r ¬

l a r ı , p e n c e r e l e r , b a l k o n l a r , d u v a r l a r ı n , a ğ a ç l a r ı n , d a m l a r ı n ü z e r ¬

l e r i , b a ğ ı r a n , a ğ l a ş a n , a l k ı ş l a y a n , k a d ı n , e r k e k , g e n ç i h t i y a r ,

ç o l u k ç o c u k b i n l e r c e k i ş i l i k b i r k a l a b a l ı k l a d o l m u ş t u .

O g ü n e k a d a r h a r p g ö r m e y e n , h a t t a v a t a n ı n ı , k e n d i evi¬

n i n , k e n d i k ö y ü n ü n s ı n ı r l a r ı n d a n i b a r e t b i l e n b u h a l k , ş i m d i

ilk d e f a o l a r a k v a t a n ı n ı n u z a k b i r p a r ç a s ı n ı n v e o p a r ç a üs¬

t ü n d e y a ş a y a n k a r d e ş l e r i n i n k u r t a r ı l m a s ı i ç i n , g e n ç b i r a t l ı n ı n

p e ş i n e t a k ı l a r a k y o l a ç ı k ı y o r d u . V e b u y a d ı r g a n m ı y o r d u . Bi¬

l â k i s , b u n u n l a ö v ü n ü y o r , c o ş u y o r l a r d ı .

H e y e c a n g i t t i k ç e y a y g ı n b i r h a l a l d ı . Ş e h r i n a ş a ğ ı b a ş ı n d a

t e k b i r l e r , d u a l a r , h a y k ı r ı ş l a r , a ğ l a y ı ş l a r v e s i l â h s e s l e r i s o n

h a d d i n i b u l d u . G ö n ü l l ü s ı r a l a r ı n a k a t ı l m a k v e o n l a r l a b e r a b e r

g i t m e k i ç i n b u s ı r a l a r ı n i ç i n e a t ı l a n i h t i y a r l a r , h a t t a y a ş l ı a n ¬

n e l e r v a r d ı . B e n i e n ç o k s a r a n , m e k t e p t e k i ç o c u k l a r ı m o l d u .

B i r a n g e l d i k i b u n l a r , a t ı m ı n e t r a f ı n a s a n k i k e n e t l e n d i l e r .

T e m i z , m a s u m y ü z l e r i h e m s e v i n ç , h e m sevgi y a ş l a r ı y l e yıka¬

n ı y o r d u . O z a m a n b e n d e d a y a n a m a d ı m . G ö z y a ş l a r ı m ı g ö s t e r ¬

m e m e k i s t i y o r d u m a m a o l m a d ı . . .

Ş e h i r d e n ç ı k ı l m c a k u r b a n l a r k e s i l d i . S o n d u a l a r y a p ı l d ı .

B u r a d a k a f i l e d e k i ç o k y a ş l ı l a r ı , i m a m l a r ı , a h u n d l a r ı k a f i l e d e n

a y ı r m a k v e h a l k ı n b a ş ı n a b ı r a k m a k i ç i n u ğ r a ş m a m , ç o k s ö z l e r

s ö y l e m e m l â z ı m g e l d i . H e l e , b o y n u n a b o y d a n b o y a u z u n b i r

k ı l ı ç a s m ı ş ç o k yaş l ı , f a k a t h e y b e t l i b i r k ö y i m a m ı v a r d ı k i ,

o n u n , g e r i d e b ı r a k ı l m a m a k i ç i n y a l v a r ı ş l a r ı n ı h â l â h a t ı r l a r ı m .

N i h a y e t h a r e k e t e d e b i l d i k . . .

G ö n ü l l ü l e r A s k e r a n s u r l a r ı n a v a r d ı k l a r ı z a m a n b u r a s ı açıl¬

m ı ş t ı . Biz i lk ç a r p ı ş m a y a H a n k e n d i ö n l e r i n d e k a t ı l d ı k . G e n ç


ve t e c r ü b e s i z o l m a l a r ı n a r a ğ m e n , A z e r b a y c a n askerî müfreze

leri her tarafta i l e r iye at ı l ıyor lardı .

B i z i m taraf ımızda i se ilk defa s a v a ş g ö r e n sivil bir toplu

luğun, ilk a c e m i l i k l e r i n e r a ğ m e n h a r e k e t i n i yürütmek kabil

o luyordu. Yalnız zorluk gönü l lü ler i avcı n i zamında t u t m a k t a y

dı. D a h a ilk s ı ç r a y ı ş t a aral ıklar kayboluyor, saflar t o p l a n ı y o r

du. H e r k e s birbirinin p e ş i n e takı larak g e r i y e doğru sarkan uzun

kol lar m e y d a n a g e l i y o r d u .

i k i n c i zorluk e v v e l c e akla g e l m e y e n bir v a z i y e t y ü z ü n d e n

oldu. G ö n ü l l ü l e r d e n birisi yara landığ ı , yahut öldüğü z a m a n ,

bütün komşular ı , köylü ler i , yakınları, h e m ş e r i l e r i onun baş ına

koşuyor lard ı . Onu hep birden alıp g ö t ü r m e y i vazife biliyor—

lardı.

Ama ç e t i n l i ğ i , düşmanın a t t ığ ı ilk bombalar y a r a t t ı . El

bombas ı harbin o ldukça r a h a t s ı z bir si lâhıdır. F a k a t onun se—

si, b o m b a y a a l ı ş m a m ı ş o lanlar ı yıldırır. B i z i m g ö n ü l l ü l e r i se

e v v e l c e hiç bomba s e s i duymamış lard ı .

M u h a r e b e n i n ü ç ü n c ü günü g e ç vakit Ş u ş a k a l e y e girildi.

R e s m î k ı t a l a r l a g ö n ü l l ü l e r burada h e y e c a n l a ' karş ı landı lar. Bi—

zim gönül lü k ı tas ı on beş ş e h i t v e r m i ş t i . -

M u h a s a r a d a n kurtu lanlar sokaklarda, m e y d a n l a r d a gönül—

lüleri bağır lar ına basıyor lardı . H e y e c a n m e s c i t av lusunda son

haddini buldu. Artık Sünnîl ik, Şiîlik y o k t u . B ü t ü n bu asker ler ,

gönül lü ler, sivi l ler, h e r k e s birbirinin kardeşi, aynı v a t a n ı n ço—

cuklarıydı lar. Bu söz ler i Ş u ş a kale büyük m e s c i d i n i n minbe—

rinde, bu camiy i dolduran c o ş k u n ka laba l ığa s ö y l e d i ğ i m za—

man, vakit g e c e yar ıs ın ı g e ç m i ş t i . D i n l e y e n l e r i se ağl ıyor lardı .

O n d a n sonra, misafir ka ld ığ ımız evde Ş u ş a ka le l i l e r in , ken

di ler iy le beraber bu k a l e d e k a l m a m iç in yapt ık lar ı teklifi ne—

z a k e t l e r e d d e t t i m . N u h a ' d a b a ş l a m ı ş i ş l e r im vardı, iki gün son—

ra kafile N u h a i s t i k a m e t i n d e y o l a çıktı . N u h a ' d a karşılama—

lar, dualar, m e v l i t l e r g ü n l e r c e sürdü. M a h a l l e l e r i köy ler i do—

laşarak b i l h a s s a ş e h i t l e r i m i z i övmek ve e ğ e r onlar ın cenaze—

lerini ş e h a d e t m e y d a n l a r ı n d a g ö m m ü ş s e k , ş e h i t iç in en güze l ve

lâyık mezar ın , ası l harp m e y d a n l a r ı o lduğunu a n l a t m a k beni


g ü n l e r c e m e ş g u l e t t i . D i n l e d i k l e r i b u s ö z l e r o n l a r a y e n i b i r

şey g ib i g e l i y o r d u . G e r ç e k t e n d e ş e h i t l e r i m i z i , ö l d ü k l e r i t o p

r a k l a r a g ö m m ü ş t ü k .

— Eğer her şehide bir mezar ayırmak istersek. Türk yur

dunda şehit mezarlarından, adım atacak yer kalmaz.

d e d i ğ i m z a m a n , h e r k e s b u n u a n l ı y o r d u .

F a k a t , d a h a N u h a ' y a d ö n e r k e n h a v a d a , b ü y ü k f ı r t ı n a l a r

d a n ö n c e d u y u l a n s i n s i b i r s ü k û n e t v a r d ı . K a r a b a ğ ' d a s i l â h l a r

s u s a r k e n , K a f k a s l a r ı n ö t e s i n d e , H a z a r k ı y ı l a r ı n d a v e D a ğ ı s t a n

s ı n ı r l a r ı n d a , k a r a , k ı z ı l v e m u a m m a l ı b u l u t l a r t o p l a n ı y o r d u .

R ü z g â r l a r ı s a n k i d a h a ş i m d i d e n g e l e n v e b ü t ü n m e m l e k e t i n

ü s t ü n d e e s e n a ğ ı r v e e s r a r l ı b u l u t l a r : B o l ş e v i z m . . .

Ejderhan Balıkçım

12

8

K a ç g ü n d ü r D e r b e n t ' t e y i m . D e r b e n t , H a z e r d e n i z i y l e Kaf¬

k a s d a ğ l a r ı a r a s ı n d a t a r i h i n v e e s k i d ü n y a n ı n k i l i t n o k t a l a ¬

r ı n d a n b i r i d i r . Ç o c u k l u ğ u m d a d i n l e d i ğ i m m a s a l l a r d a a d ı n ı o

k a d a r ç o k d u y d u ğ u m « K a f d a ğ ı » n m k a p ı s ı i ş t e b u r a s ı d ı r . M a

s a l l a r a g ö r e Y e c ü c - M e c ü c l e r , b u d u v a r l a r ı n a r d ı n d a y a ş a r l a r

v e a ç ı l s ı n d i y e d a i m a b u k a p ı l a r ı z o r l a r l a r d ı .

B ü t ü n ç a ğ l a r b o y u n c a k a v i m l e r ; k u z e y d e n g ü n e y e v e gü¬

n e y d e n k u z e y e h e p b u r a d a n g e ç t i l e r . T a r i h ö n c e s i k a b i l e l e r i y -

le , t a r i h î ç a ğ l a r ı n i s t i l â d a l g a l a r ı n ı n g e ç i t y e r i b u r a s ı y d ı . İ s k i t

l e r , G i m e r i l e r , M e d l e r b u r a d a n g e ç t i l e r . İ r a n , R o m a , B i z a n s ,

A r a p S e l ç u k , O s m a n l ı i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n s ı n ı r l a r ı b u r a d a so¬

n a e r d i . B u m i l l e t l e r i ç i n b u g e ç i d i n ö t e s i d ü n y a n ı n s o n u sayı¬

l ı r d ı . İ r a n l ı l a r b u r a y a t a ş t a n ' b i r Ç i n ş e d d i ç e k t i l e r . A r a p l a r

b u g e ç i d e « B â b - ü l - e b v â b » y a n i k a p ı l a r ı n k a p ı s ı d e d i l e r . B u ka¬

p ı n ı n a r d ı n d a y a ş a y a n k a v i m l e r e Y e c ü c - M e c ü c a d ı v e r i l d i . B u n ¬

l a r i n s a n t a r i f e s i n i n d ı ş ı n d a s a y ı l d ı l a r ( 1 ) .

O g ü n l e r d e b u d u v a r l a r ı n ö t e s i , g e n e k a y n a ş ı p d u r u y o r d u .

K u z e y o v a l a r ı n d a p a t l a y a n k ı z ı l b i r i h t i l â l , D e r b e n t k a p ı l a r ı ¬

n a d o ğ r u h ı z l a k a y ı y o r d u . Y e c ü c - M e c ü c l e r g e n e , a ç ı l s ı n d i y e ,

k a p ı l a r ı z o r l u y o r l a r d ı . . . B o z k ı r l a r d a g e n e b i r ş e y l e r k a y n a ş ı ¬

y o r d u . D e r b e n t g e n e s a r s ı l m ı ş t ı . D e r b e n t s a r s ı l d ı ğ ı z a m a n ise

d ü n y a , b i r ş e y l e r e g e b e d i r .

K a r a b a ğ ' d a n N u h a ' y a d ö n d ü ğ ü m z a m a n , h a v a y ı o r a d a d a

k a r a r m ı ş b u l m u ş t u m . H e r k e s i n g ö z ü A z e r b a y c a n ' ı n k u z e y g e ç i t -

l e r i n d a y d i . K u z e y g e ç i t l e r i n i n k i l i d i ise, D a ğ ı s t a n ' ı n D e r b e n t ka¬

i l ) O z a m a n b u r a l a r d a Yueçi T ü r k l e r i y a ş ı y o r d u . A r a p l a r ı ür¬

k ü t e n l e r b u n l a r d ı . A r a p d i l i n d e Y u - e - ç i i s m i Y e c ü c - M e c ü c ş e k l i n e

g i r d i . K u r ' a n d a d a b u k e l i m e b ö y l e z i k r e d i l i r .


p ı l a r ı n d a d ı r . B u k a p ı l a r b i r defa a ç ı l d ı m ı , o r a d a n g ü n e y e b o ¬

ş a l a c a k s e l l e r i h i ç b i r k u v v e t d u r d u r a m a z . İ ş t e t a m o g ü n l e r d e

b e n d e o r a y a y ö n e l d i m .

Ç o c u k l u ğ u m d a k i m a s a l l a r ı n , h a f ı z a m ı n d e r i n l i k l e r i n d e ka¬

l a n g iz l i t e s i r l e r i i ç i m d e g e n e c a n l a n ı y o r d u . K e n d i m i h a y a ¬

t ı m ı n y e n i b i r d ö n ü m n o k t a s ı n d a h i s s e d i y o r d u m . K ı s m e t i m san¬

k i b u k a p ı n ı n a r d ı n d a n g ö r ü n e c e k t i . B u k ı s m e t , b e l k i b i r h i ç ,

b e l k i b i r z i n d a n , b e l k i b i r s a r a y o l u r d u . G e l e c e k s e l i n ö n ü n d e n

h e r h a l d e k a ç m a y a c a k t ı m . B u s e l i n n e g e t i r e c e ğ i n i , h a t t a n e

o l d u ğ u n u b i l m i y o r d u m a m a , k a d e r n e y a z m ı ş s a o o l a c a k t ı .

D e r b e n t p a z a r ı n d a K a l m u k l a r , K u r m a k l a r , ' K a z a k l a r , L e z -

g i l e r , A v a r l a r , h u l â s a h e r b i r i b a ş k a b i r a k ı n d a n a r t a k a l a n bir

i n s a n k a l a b a l ı ğ ı k a y n a ş ı y o r d u . H e p s i d e h a n ç e r l i , k a m a l ı , si¬

l â h l ı y d ı l a r . D a ğ k ö y l e r i n d e n i n e n l e r yağ, p e y n i r t u l u m l a r ı m

s a t m a y a ç a l ı ş ı y o r l a r d ı . S e y y a r e l b i s e c i l e r i n , e s k i c i l e r i n o m u z ¬

l a r ı n d a R u s g e n e r a l l e r i n i n k a p u t l a r ı n d a n , K a b a r t a y , Ç e r k e ş

m a n t o l a r ı n a , T o l s t o y t i p i g ö m l e k l e r e , i m a m , p a p a z c ü p p e l e r i n e

k a d a r b i n b i r ç e ş i t e şya s a r k ı y o r d u . Ç i z m e c i l e r , h a l ı c ı l a r , gü¬

m ü ş k a k m a l ı e şya, y a h u t l a h a n a s a l u m u r a s ı v e y a k e b a p s a t a n ¬

l a r b i r b i r l e r i n e k a r ı ş m ı ş t ı l a r . H e r k e s k o n u ş u y o r , h e r k e s bağı¬

r ı y o r d u .

H ü k ü m e t a r t ı k y o k t u . Y a h u t d a o n u n v a r l ı ğ ı , g e ç i c i , yet¬

kis iz b i r t a k ı m m a h a l l î k o m i t e l e r d e n i b a r e t t i . B u n l a r ı n h i ç bir

n ü f u z u o l m a d ı ğ ı g ib i , k e n d i n a m ı n a h a r e k e t e d e n y e r l i ser¬

g e r d e l e r i n k u v v e t i d e a r t ı k s o n a e r m i ş t i . D e r b e n t , y e n i efen¬

d i l e r i n i b e k l i y o r d u . . .

A k ş a m y a k l a ş ı n c a , ş e h i r d e i ş l e r i n i b i t i r e n a t l ı l a r zay ı f at¬

l a r ı , y ü k s e k Ç e r k e ş e ğ e r l e r i ü s t ü n d e k ö y l e r i n e d ö n m e y e baş la¬

d ı l a r . B u n l a r b a n a d e v r i m i z i n i n s a n l a r ı d e ğ i l l e r g ib i ge l iyor¬

d u . T ü y l e r i y ü z l e r i n i k a p a t ı r c a s m a k o c a m a n p a p a k l a r ı n ı baş¬

l a r ı n a b a s t ı r a n M o ğ o l l a r h e r h a l d e C e n g i z H a n ı n k u m a n d a n ı

S o b u t a y b u g e ç i t t e n g e ç e r k e n p e ş i n e t a k t ı ğ ı d e d e l e r i n i n kıya¬

f e t l e r i n d e i d i l e r . A v a r l a r , b u r a l a r d a b i n yıl ö n c e k i a k ı n l a r d a n

a r t a k a l m ı ş l a r d ı . Ş u y ü z l e r i d o n u k , h a r e k e t s i z a t l ı l a r , b e l k i d e

b i n b e ş y ü z yıl ö n c e A t i l l a ' n ı n a k ı n l a r ı n d a n b u r a d a k a l a n ar¬

t ı k l a r d ı . H a r e k e t l e r i n e k a d a r ağ ı r , s ö z l e r i n e k a d a r k ı s a y d ı .


5 u s a r ı ğ ı n ı u z u n k a r a a s t r a g a n k a l p a ğ ı n ı n ü s t ü n e s a r a n v e c ü p -

~ e s i n i n ü s t ü n e o m u z d a n e ğ r i b i r k ı l ı ç a s a n k ı v ı r c ı k s a ç l ı , k ı

v ı r c ı k s a k a l l ı k ö y i m a m ı n ı n c e d d i h e r h a l d e b i r A r a p t ı . T a b a -

s a r a n l a r b i r Y a h u d i c e m a a t i y d i . F i l i s t i n ' d e n b u r a l a r a , b e l k i d e

: i n yıl, b e l k i ik i b i n yıl evve l s ü r ü l m ü ş l e r d i . D ü n y a d a h i ç b i r

ver, t a r i h i n i n s a n t o r t u s u n u , g ö ğ s ü n e b u k a d a r s i n d i r m i ş ola¬

m a z d ı . B e l k i b e ş b i n b e l k i o n b i n y ı l d a n b e r i b u r a d a n h e r ge¬

r e n b u r a y a k e n d i n d e n b i r şey b ı r a k m ı ş t ı .

S o n r a L e r m o n t o f u n , P u ş k i n ' i n , T o l s t o y ' u n a n l a t t ı k l a r ı Kaf

k a s h a v a s ı e t r a f t a e s i y o r g i b i y d i : İ m a m l a r , m ü c a h i t l e r . Ş e y h

Ş a m i l , H a c ı M u r a t , s a n k i ş i m d i ş u d a ğ d a n i n e c e k l e r d i . T e r e k

K a z a k l a r ı , K a z a k b a s k ı n l a r ı , h a n ç e r h a n ç e r e , k ı l ı ç " k ı l ı c a ya¬

p ı l a n s a v a ş l a r , k a ç ı r ı l a n Ç e r k e ş g ü z e l l e r i , d ü e l l o e d e n z a b i t l e r :

h u l â s a e s k i K a f k a s s a v a ş l a r ı n ı n ş ö v a l y e r u h u n u d ü n y a e d e ¬

b i y a t ı n a m a l e d e n h i k â y e l e r , m a c e r a l a r i ç i m d e c a n l a n ı y o r d u .

N u h a ' d a , b a z ı g e c e t o p l a n t ı l a r ı n d a b u k i t a p l a r sık sık o k u n u r ¬

d u . B e n e n ç o k L e r m o n t o f ' u n , t a b i a t t a s v i r l e r i n i s e v e r d i m . D a ğ ¬

l a r a , d a ğ l a r d a k i k a l e l e r e , e s i r d ü ş m ü ş K a f k a s l ı n ı n , s i l â h l a r ı n a

v e i n c e b e l l i s e v g i l i s i n e h a s r e t i n i o n u n ş i i r l e r i n d e n d i n l e r k e n ,

k e n d i k u y t u k ö ş e m d e a ğ l a r g ib i o l u r d u m . B u h a s r e t , h ü r r i ¬

y e t i n h a s r e t i y d i v e b u d a ğ l a r h ü r r i y e t k a d a r e n g i n d i .

*

H a z e r ' d e n N u h a ' y a d ö n e r k e n y o l l a r d a h e r şey s a r s ı l m ı ş gi¬

b i y d i . H e r k e s b i r ş e y l e r b e k l i y o r d u v e b u b e k l e n i l e n şey ge¬

c i k m e d i . D a h a b e n N u h a ' y a v a r m a d a n D e r b e n t ç ö k t ü . K a p ı l a ¬

r ı n k a p ı s ı a ç ı l d ı . K ı z ı l l a r , D a ğ ı s t a n ' d a n B a k u ü z e r i n e d o ğ r u

A z e r b a y c a n ' a a k t ı l a r (27 n i s a n 1920) .

N u h a ' d a b i r k a ç g ü n ö n c e m e k t e p t e n b i r eve t a ş ı n m ı ş t ı m .

K a l d ı ğ ı m e v d e b i r h o l , b i r y a t a k o d a s ı n d a n b a ş k a u z u n . g e n i ş

b i r s a l o n i şga l e d i y o r d u m . B u r a y a k ü ç ü k b i r b a h ç e d e n g i r i l i r¬

d i . B a h ç e n i n e t r a f ı y ü k s e k d u v a r l a r l a ç e v r i l m i ş t i .

S a l o n u n k a r ş ı d u v a r ı , y e r d e n t a v a n a k a d a r u z a n a n b i r o c a k ¬

l a s ü s l ü y d ü ; O c a ğ ı n c e p h e s i n i g ö z a l ı c ı a l ç ı k a b a r t m a l a r , i ç i

r e n k l i c a m l a r , a y n a l a r l a ş e k i l l e n d i r i l m i ş ç e ş i t l i İ r a n m o t i f l e r i

s ü s l ü y o r d u . B u n u n iki t a r a f ı n d a k i h ü c r e l e r e , a i l e n i n n e s i l d e n


n e s l e g e ç e n i ş l e m e l e r i n i n , e s k i g e l i n e l b i s e l e r i n i n s ı r m a l ı b o h ¬

ç a l a r ı y e r l e ş t i r i l m i ş t i .

O g ü n l e r d e b u s a l o n d a d o l a ş m a k z o r l a ş m ı ş t ı . K ı z ı l o r d u iki

g ü n ö n c e N u h a ' y a g i r m i ş t i . B u n d a n ü r k e n z e n g i n k o m ş u l a r ,

n e k a d a r z a y ı f b i r i h t i m a l o l s a d a b i r m u a l l i m i n o d a s ı n d a bel¬

k i k u r t u l u r ü m i d i y l e , e n k ı y m e t l i h a l ı l a r ı n ı ü s t ü s t e b u s a l o n a

s e r m i ş l e r d i . B u k a t k a t h a l ı l a r ü s t ü n d e , s a n k i y u m u ş a k b i r

k u m s a l d a y m ı ş ı m g i b i g ü ç l ü k l e y ü r ü y e b i l i y o r d u m .

K ı z ı l o r d u n u n ş e h r e g i r i ş i n i , k a l e n i n k a r ş ı s ı n d a k i p a r k t a n

s o n u n a k a d a r s e y r e t t i m . B u b i r o r d u h a r e k e t i n d e n z i y a d e b i r

g ö ç , b a ş ı b o ş b i r sel a k ı n ı y d ı . B ü t ü n t a r i h b o y u n c a , m e s e l â ş u

K a f k a s g e ç i t l e r i n d e n g ü n e y e a k a n k o l l a r d a n b i r i n i ; b i r H u n ,

b i r A v a r , b i r M o ğ o l s e l i n i n y a y ı l ı ş ı n ı a n d ı r ı y o r d u . Z a t e n g e l e n ¬

l e r i n s a f l a r ı n d a b u k a v i m l e r i n b ü t ü n t i p l e r i , b ü t ü n k a l ı n t ı l a r ı

v a r d ı (30 n i s a n 1920) .

B e n b u i s t i l â y ı d ü ş ü n ü r k e n , e n ö n d e k ı z ı l b a y r a k l a r ara¬

s ı n d a k ı l ı ç l a r ı n ı ç e k m i ş k a z a k s ü v a r i l e r i n i n g e l e c e ğ i n i s a n m ı ş ¬

t ı m . H a l b u k i b i r t a k ı m l a g a r b e y g i r l e r i n k o ş u l d u ğ u d e r m e çat¬

m a a r a b a l a r ı n ü s t ü n e y ü k l e r , ç a d ı r l a r , m a k i n e l i t ü f e k l e r kar¬

m a k a r ı ş ı k d o l d u r u l m u ş t u . B u n l a r ı n a r a s ı n d a g e n ç , i h t i y a r ka¬

d ı n l a r , h a s t a l a r , y a r a l ı l a r b i n d i r i l m i ş t i . A t l ı l a r l a y a y a l a r kar¬

m a k a r ı ş ı k y ü r ü y o r l a r d ı . O r t a l ı k t a s u b a y a , y a h u t k u m a n d a n a

b e n z e r k i m s e g ö r ü l m ü y o r d u .

K a l a b a l ı ğ ı n a r k a s ı a l ı n ı n c a d ö k ü n t ü l e r s ö k ü n . e t t i . B u n l a r

s ü r ü n e r e k y ü r ü y o r l a r g i b i y d i v e a r k a l a r ı g ü n l e r c e a l ı n a m a d ı .

G e l e n t ü m e n , k a l e n i n ö n ü n d e b ü s b ü t ü n k a r ı ş t ı . B i r k ı s m ı

k a l e n i n i ç i n d e k i k ı ş l a d a , d a h a ç o ğ u d a k a l e n i n ö n ü n d e k i p a r k ı n

a ğ a ç l a r ı a r a s ı n d a y e r l e ş t i l e r . A t e ş l e r y a k ı l d ı . K a z a n l a r , t e n c e ¬

r e l e r k a y n a m a y a b a ş l a d ı . B u n l a r ı n b i r t a k ı m l a r ı e l l e r i n d e bal¬

t a l a r l a , y a k m a k i ç i n p a r k ı n a ğ a ç l a r ı n ı d e v i r i y o r l a r d ı .

Ş e h i r d e k i p a r t i t e ş k i l â t ı n ı n v e y e r l i i h t i l â l k o m i t e s i n i n üye¬

l e r i , g e l e n l e r i n k a l a b a l ı ğ ı a r a s ı n d a , e m i r a l a c a k l a r ı , t e b r i k l e ¬

r i n i y a p a c a k l a r ı i n s a n l a r ı a r a m a k i ç i n sağ s o l a k o ş u y o r l a r d ı .

C e p l e r i n d e h e r h a l d e h a z ı r l a n m ı ş k a r ş ı l a m a , t ö r e n n u t u k l a r ı d a

v a r d ı . B u n u t u k l a r ı n o k u n m a s ı i ç i n , k a l e n i n ö n ü n e b i r d e k ü r ¬

s ü k o y m u ş l a r d ı . B i r k ü r s ü k i , o n u k u r a n l a r d a h a a r a d ı k l a r ı n ı

S U Y U AKAYAN A D A M 183

b u l a m a d a n , b i r k a ç K a z a k , k a z a n l a r l a t e n c e r e l e r i n a l t ı n d a yak¬

m a k , ç o r b a l a r ı n ı , k a y n a t m a k i ç i n o n u , b i r ik i d a k i k a i ç i n d e p a r ¬

ç a l a d ı l a r . . .

B ü y ü k ş ö m i n e s i n i n e t r a f ı r e n k l i A c e m m o t i f l e r i y l e s ü s l e n -

.-niş o l a n s a l o n a h o l d e n g i r i l i r d i . H e m b a h ç e k a p ı s ı , h e m h o l ,

h e m d e s a l o n k a p ı ş ı haf i fçe a r a l ı k b ı r a k ı l m ı ş t ı . B u , b i r i ş a r e t ¬

t i . O ' n u b e k l i y o r d u m . . .

S i t â r e , s e v d i ğ i m k ı z d ı . G ü n e y İ r a n ' d a n v a k t İ 3 * l e b u r a l a r a

g ö ç m ü ş b i r c e m a a t e m e n s u p t u . İ y i b i r a i l e n i n k ı z ı y d ı . B a h t s ı z

b i r n i ş a n y a p m ı ş t ı . N i ş a n l ı s ı y l e a r a l a r ı n d a h i ç b i r d u y g u bir¬

liği y o k t u . N i ş a n l ı s ı , d a i r e l e r i n b i r i n d e k ü ç ü k b i r m e m u r d u .

B i r R u s k ı z ı y l e y a ş ı y o r d u . B u n i ş a n l a n m a y ı b a z ı a i l e b a ğ ı n t ı ¬

l a r ı , m i r a s k a y g u l a r ı z o r u n l u k ı l m ı ş t ı . F a k a t g ö n ü l k a n u n l a ¬

r ı , h e s a p v e m e n f a a t k a n u n l a r ı n ı h e r z a m a n o l d u ğ u g ib i b u

defa d a y e n m i ş t i .

O n a S i t â r e ( Y ı l d ı z ) d e m e k t e n s e , A y d e m e k b e l k i d a h a doğ¬

r u o l u r d u . A y g ib i b i r y ü z ü v a r d ı . B e l k i n a r i n , se lv i e n d a m ¬

l ı b i r g ü z e l d e ğ i l d i . F a k a t , s i y a h , d a l g a l ı k ı v ı r c ı k s a ç l a r ı , b e ¬

yaz , r e n k l i y ü z ü , s i y a h i r i g ö z l e r i , y u m u ş a k k ı v r a k v ü c u d u y l e ,

m a s a l l a r d a a n l a t ı l a n s u l t a n l a r d a n b i r i , h a k i k î b i r Ş a r k g ü z e ¬

l i y d i .

İ p e k ç a d r a s ı m b a s ı n d a n a t ı p d a , ç i ç e k l i m a v i i p e k şal¬

l a r ı , b e y a z i p e k b l u z u n u n ü s t ü n d e k i l â c i v e r t k a d i f e d e n s a k o s u

:1e, s ü s l e r i p ı r ı l p ı r ı l h a r e l e n e n b ü y ü k o c a ğ ı n y a n ı n d a k i m i n ¬

d e r l e r e y a s l a n d ı ğ ı z a m a n , ç o c u k l u ğ u m d a k i m a s a l l a r d a d i n l e d i ¬

ğ i m p e r i p a d i ş a h ı n ı n k ı z ı i le k a r ş ı l a ş m ı ş g ib i o l u r d u m .

S i t â r e d e b i r s u l t a n d ı . G ö n l ü m ü n s u l t a n ı . . . Y ı l l a r c a r ü y a ¬

l a r ı m a g i r e n , t a l i h i m i n a r a d ı ğ ı d i l b e r h e r h a l d e b u y d u . Bel¬

li ! e z e l d e n b i r b i r i m i z e n a s i b o l m a k i ç i n y a r a t ı l m ı ş t ı k . B e l k i d e

m a s a l l a r d a k i g i b i b i r d e r v i ş , d a h a b iz b i r b i r i m i z i b i l m e d e n

b i z e , a ş k ı n b a d e s i n i s u n m u ş t u . D a ğ l a r ı , d e n i z l e r i b e l k i d e b u

n a s i b i m i ç i n a ş m ı ş t ı m ? . .

S i t â r e ' y i b e k l e d i ğ i m g ü n l e r b a h ç e k a p ı s ı y l e h o l v e s a l o n

t a p ı l a r ı n ı a ç ı k b ı r a k ı r d ı m . O g e l i n c e , b a h ç e k a p ı s ı n ı y a v a ş ç a


k a p a t ı r d ı . S o n r a h o l d e n hafif b i r r ü z g â r e s i n t i s i n i a n d ı r a n b i r

h ı ş ı r t ı d u y u l u r d u . B e n i m s a l o n k a p ı s ı n a k o ş m a m l a , o n u n sa¬

l o n k a p ı s ı n d a n g ö r ü n m e s i b i r o l u r d u . B u a n l a r d a g ö z l e r i y a r ı

k o r k u , y a r ı h e y e c a n l a k ü ç ü l ü r d ü . P e m b e - b e y a z y ü z ü a l e v a l e v

y a n a r d ı . H e y e c a n ı n d a n d ü ş m e m e k i ç i n b o y n u m a s a r ı l d ı ğ ı za¬

m a n , b a ş ı n ı g ö ğ s ü m e d a y a r v e d a k i k a l a r c a ö y l e k a l ı r d ı . . .

O g ü n l e r d e S i t â r e ' y l e s e v g i m i z i h e m e n b ü t ü n ş e h i r bili¬

y o r v e b u n u a n l ı y o r d u . B u s e v g i y e h i ç k i m s e f e n a i h t i m a l l e r

k a r ı ş t ı r m a z d ı . B i z i t a n ı y a n h e r k e s , k a d ı n ı b i r m a l s a y a n v e

m a l ö l ç ü l e r i n e g ö r e a n l a y a n b i r g e l e n e ğ i n d ı ş ı n d a g e l i ş e n b u

g ö n ü l b a ğ l ı l ı ğ ı n ı g ö r ü y o r v e b u n u g ü z e l b u l u y o r d u . . .

S i t â r e ' n i n g e l e b i l e c e ğ i s a a t ç a t m ı ş t ı . H e r a n i ç e r i g i r e b i ¬

l i r d i . O s ı r a d a h o l d e b i r t ı k ı r t ı o l d u . B e r i y e r i m d e n f ı r l a m a ¬

y a v a k i t k a l m a d a n , s a l o n k a p ı s ı a ç ı l d ı . G e l e n , m e ş i n k a s k e t l i ,

y ı p r a n m ı ş d e r i c e k e t l i , o m u z l a r ı n a a t ı l m ı ş e s k i b i r a s k e r p a l ¬

t o s u i le k a p ı d a n g i r e n b i r K ı z ı l o r d u e r i , b e l k i d e s u b a y ı y d ı .

A n l a ş ı l a n , b a h ç e v e h o l k a p ı s ı n ı a ç ı k g ö r ü n c e eve g i r m i ş t i .

S a l o n u n k a p ı s ı n ı k a b a k e ç e k a l ç m l ı a y a ğ ı y l e a r k a s ı n a k a d a r

i t t i . S o n r a h i ç b i r ş e y e d i k k a t e t m e d e n ağ ı r , t e r e d d ü t s ü z a d ı m ¬

l a r l a m a s a y a k a d a r i l e r l e d i . E s k i d e r i c e k e t i n i n ü s t ü n d e n , b e l i

k a l ı n b i r k e m e r l e s ı k ı l m ı ş t ı . B e l i n e i r i b i r t a b a n c a a s ı l m ı ş t ı .

T a b a n c a n ı n b o y u n d a n s a r k a n m e ş i n k o r d o n u d i z l e r i n e k a d a r

i n i y o r d u .

G e n ç t i . F a k a t ' s a ç l a r ı k a r ı ş ı k t ı , k i r l i y d i . Y ü z ü b a k ı m s ı z d ı .

S e r t o l m a k t a n z i y a d e as i v e k e n d i n e g ü v e n e n b i r h a l i v a r d ı .

Y ı p r a n m ı ş m e ş i n k a s k e t i n i , r e s i m l e r d e k i K a z a k l a r g ib i , k u m ¬

r a l , k a r ı ş ı k s a ç l a r ı n ı n ü z e r i n e y a n y a t ı r m ı ş t ı . K a s k e t i n i n ö n ü ¬

n e b i r m a d a l y o n i l i ş t i r i l m i ş t i . M a d a l y o n u n o r t a s ı n d a d ü n y a

y u v a r l a ğ ı g ö r ü n ü y o r d u . D ü n y a y u v a r l a ğ ı n ı n o r t a s ı n a o r a k - ç e - .

k i ç i ş l e n m i ş t i . Y u v a r l a ğ ı n e t r a f ı b u ğ d a y b a ş a k l a r ı y l e " m e ş e dal¬

l a r ı n d a n b i r ç e l e n k l e ç e v r i l m i ş t i . . .

Y a v a ş a d ı m l a r l a m a s a y a y a k l a ş t ı . S o n r a h i ç a c e l e e t m e ¬

y e n , f a k a t a l a y c ı b i r b a k ı ş l a b e n i b a ş t a n a y a ğ a - s ü z d ü . Ç i z m e ¬

l e r i m y e n i v e g ü z e l d i . D a ğ ı s t a n y ü n l ü s ü n d e n b i r k i l o t u m var¬

d ı . Y a k a s ı a ç ı k , b e l i k e m e r l i n e f t î b i r a v c ı c e k e t i g i y m i ş t i m .

S U Y U ARAYAN A D A M - 185-

B u n u n a ç ı k y a k a s ı n d a n , b o y u n k ı s m ı K a z a k m o t i f l e r i y l e iş¬

l e n m i ş b e y a z b i r K a f k a s g ö m l e ğ i g ö r ü n ü y o r d u .

S i t â r e b u k ı y a f e t i m i ç o k s e v e r d i . B e n i i lk defa, b e n K a -

r a b a ğ ' a g i d e n g ö n ü l l ü l e r i n b a ş ı n d a , ş e h r i n a n a c a d d e s i n d e a t

ü s t ü n d e i l e r l e r k e n b u k ı y a f e t l e g ö r d ü ğ ü n ü s ö y l e r d i . H a t t a ba¬

z e n b a ş ı m a k ı v ı r c ı k k a l p a ğ ı m ı d a o t u r t a r a k b o y n u m a s a r ı l ı r ,

c e k e t i m i n g ö ğ ü s c e p l e r i n i n d ü ğ m e l e r i , k a p a k l a r ı y l e o y n a r v e

o n l a r ı n i ç i n d e b i r ş e y l e r a r a r d ı .

H u l â s a , K ı z ı l y a b a n c ı i le , y a ş l a r ı m ı z a r a s ı n d a k i y a k ı n l ı k

b i r t a r a f a b ı r a k ı l ı r s a k ı y a f e t l e r i m i z a r a s ı n d a b i r b e n z e r l i k yok¬

t u . G a l i b a b u n u n i ç i n o l a c a k t ı k i , k ı y a f e t i m i u z u n u z u n s ü z d ü .

S o n r a g e n e y a v a ş a d ı m l a r l a s a l o n u n k ö ş e s i n e y ö n e l d i . O m u -

z u n d a k i k i r l i , e sk i a s k e r k a p u t u n u k ö ş e y e , h a l ı l a r ı n ü s t ü n e

a t t ı :

— B e n d e b u r a d a k a l a c a ğ ı m !

d e d i .

M a s a n ı n b a ş ı n a o t u r d u . C e b i n d e n k i r l i b i r t ü t ü n k e s e s i

ç ı k a r d ı . P i p o s u n u d o l d u r d u . A t e ş l e d i . P i p o d a y a n a n a d i m a h o r -

k a t ü t ü n ü n ü n s e r t k o k u s u s a l o n u n h a v a s ı n a y a y ı l m a y a b a ş l a ¬

d ı . S o n r a t ü t ü n k e s e s i n i b a n a d o ğ r u i t t i .

— İ s t e m e m , b e n t ü t ü n i ç m e m ,

d e d i m :

— S i z i n y e r i n i z y o k m u ?

— H e r y e r b i z i m . B u r a d a d a h a ç o k i n s a n l a r y a t a b i l i r . S e n

y a l n ı z m ı s ı n ?

— B e n b i r m u a l l i m i m . B u r a s ı b a n a t a h s i s e d i l m i ş t i r . . .

C e v a p v e r m e d i . Y a v a ş ç a k a l k t ı m . S o k a k v e h o l k a p ı l a r ı ¬

n ı k a p a d ı m , S i t â r e ' n i n o s ı r a d a g e l e b i l e c e ğ i i ç i m i k u r c a l ı y o r ¬

d u . F a k a t k a p ı l a r ı n k a p a l ı o l d u ğ u n u g ö r ü n c e , y a l n ı z o l m a d ı ¬

ğ ı m ı a n l a r , s e s s i z c e d ö n e r d i . S o n r a d a h a s a k i n , y a b a n c ı n ı n k a r ¬

ş ı s ı n a o t u r d u m . O , m a s a n ı n b i r t a r a f ı n d a g ö r d ü ğ ü T ü r k ç e b i r

K a f k a s h a r i t a s ı y l e m e ş g u l d ü . B u , h a r p i ç i n d e b a s ı l m ı ş , o l d u k ¬

ç a g ü z e l b i r h a r i t a y d ı . B u sefer b a n a b i r a z d a ş ü p h e ile b a k t ı : :

— S u b a y m ı s ı n ı z ?

d i y e s o r d u .


— H a r p i ç i n d e s u b a y d ı m . K ı z ı l o r d u ' d a n m ı s ı n ı z ?

— B e n t ü m e n Ç e k a ' s ı m n k o m i s e r i y i m . . .

D e m e k h e m b i r K ı z ı l o r d u , h e m d e b i r B o l ş e v i k t i . . . B e n

ilk defa b i r B o l ş e v i k l e y a k ı n d a n i ş te b ö y l e k a r ş ı l a ş t ı m . İ l k g ö r

d ü ğ ü m K ı z ı l o r d u kaf i les i g ibi , ilk g ö r d ü ğ ü m B o l ş e v i k t i p i n e d e

a n l a m a y a r a k , f a k a t a n l a m a y a ç a l ı ş a r a k b a k ı y o r d u m .

P i s k o k u l u m a h o r k a s ı n m d u m a n l a r ı n ı e t r a f a s a v u r a n , d o s t

m u , d ü ş m a n m ı o l d u ğ u a n l a ş ı l m a y a n b u g e n ç i n s a n , b a n a c e p

h e d e k i m ü t a r e k e g ü n l e r i n d e k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m g e n ç R u s s u b a y l a

r ı n ı h a t ı r l a t t ı . F a k a t b u , o n l a r a b e n z e m i y o r d u . O n l a r ı n , h e

m e n h e p s i b i z i m gibi y e d e k s u b a y d ı . A r a m ı z d a b i r ç o k m ü ş t e

r e k t a r a f l a r , m ü ş t e r e k b i l g i l e r v a r d ı . H e l e b i r t a n e s i y l e s a n k i

m e k t e p a r k a d a ş ı g i b i y d i k : O z a m a n o d a b e n i m gibi h e n ü z

y i r m i ' y a ş l a r m d a y d ı . O d a b e n i m gibi b i r m u a l l i m m e k t e b i n -

d e y d i v e g e n e b e n i m gibi h e n ü z i m t i h a n l a r ı n ı b i t i r m e d e n a s

k e r e a l ı n m ı ş t ı . Ç a n t a s ı n d a t a ş ı d ı ğ ı , y a n ı n d a n a y ı r m a d ı ğ ı k i

t a p l a r ı n ı b i r g ü n g e t i r m i ş t i . H e n d e s e k i t a b ı n d a k i d a v a l a r ı , c o ğ

r a f y a d a k i h a r i t a l a r ı , f izyoloji r e s i m l e r i n i , h a t t a k i m y a f o r m ü l

l e r i n i d e r h a l t a n ı d ı m . E ğ e r k o n u ş m a m ı z , m e k t e p l e r i n v e r d i ğ i

b e ş o n k e l i m e l i k F r a n s ı z c a m ı z a k a l m a s a y d ı , n e r e d e y s e b e n d e

k i t a p l a n m ı a ç a c a k v e d e r s l e r i m i z i n m ü z a k e r e s i n e b a ş l a y a c a k

t ı k . B i z i m o n l a r l a t e m a s l a r ı m ı z u z u n c a b i r z a m a n , y a o n l a r ı n

b a r a k a l a r ı n d a , y a b i z i m z e m i n l i k l e r d e b ö y l e d e v a m e t m i ş t i . F a

k a t b i r g ü n , R u s a s k e r l e r i n i n k e n d i k o m i t e l e r i , s u b a y l a r ı n b i

z i m l e k o n u ş m a l a r ı n ı y a s a k l a d ı . O v a k i t b i z e b u n u b i l d i r e n ir i

y a r ı b i r K a f k a s E r m e n i s i o l d u . B e l k i b i r k ö y l ü y d ü . B e l k i b i r

i şç i . B i z i m c e p h e s o h b e t l e r i m i z esk i R u s s u b a y l a r ı y l e i ş te b i t

m i ş t i .

T ü m e n Ç e k a ' s ı m n k o m i s e r i n e g e l i n c e , o n u n l a a r a m ı z d a

m ü ş t e r e k h i ç b i r şey y o k t u . Ü s t e l i k Ç e k a h a k k ı n d a k o r k u n ç

ş e y l e r d u y u y o r d u k . Ç e k a , b i r t e r ö r t e ş k i l â t ı y d ı . Ş i m d i b u ş e

h i r d e h e p i m i z i n h a y a t ı b u Ç e k a ' n ı n e l i n d e b u l u n u y o r d u .

B i r ş e y l e r s ö y l e m i ş o l m a k i ç i n :

— Siz d e h a r p t e b u l u n d u n u z m u ?

d e d i m . C e v a p v e r d i :

— B e n E ' j d e r h a n ' d a b a l ı k ç ı y d ı m . S o n r a a s k e r e a l d ı l a r . Al-


m a n c e p h e s i n e s ü r d ü l e r . İ h t i l â l ç ı k ı n c a P a r t i ' y e g i r d i m . B i r

ş e y l e r 3 ' a p t ı k i ş t e . Ç a r ' m k ı z l a r ı n ı d a k u r ş u n a d i z d i k ! . .

G ü y a s ı r ı t t ı . S ö y l e d i k l e r i d o ğ r u m u y d u , y o k s a ö v ü n ü y o r

m u y d u , b e l l i d e ğ i l d i . S o n r a g e n e o , h e m ç o c u ğ u m s u , h e m kek¬

r e m s i s ı r ı t ı ş ı y l e d e v a m e t t i :

— Ç a r ' m k ı z l a r ı g ü z e l d e ğ i l d i ! . .

A z s o n r a , a k l ı n a b i r şey g e l m i ş g ib i , t ü t ü n k e s e s i n i t o p l a ¬

d ı . K a l k t ı , ç ı k t ı g i t t i . P a l t o s u , b ı r a k t ı ğ ı y e r d e k a l d ı .

E r m e n i s t a n ' a g i r d i ğ i m i z z a m a n , Ç a r ' m v e a i l e s i n i n r e s i m ¬

l e r i n i ş e h i r l e r d e , k ö y l e r d e d u v a r l a r a a s ı l m ı ş g ö r ü r d ü m . Ç a r ' m ,

e r k ı y a f e t l i , b a s i t b i r h a l i v a r d ı . Y ü z ü h i ç b i r m a n a t a ş ı m ı ¬

y o r d u , c a n s ı z d ı . Ç a r i ç e ' n i n y ü z ü n d e k e d e r v e b e z g i n l i k oku¬

n u y o r d u . B u n l a r ı n a r a s ı n d a k ü ç ü k P r e n s Ç a r e v i ç ( V e l i a h d )

y u v a r l a k y ü z ü , g ü z e l t a r a n m ı ş s a ç l a r ı , t e m i z ç o c u k g ö z l e r i y l e

s e v i m l i b i r m a h l û k t u . Ç a r ' m k ı z l a r ı g a l i b a d ö r t t a n e y d i . B u n ¬

l a r , b u a i l e ç e r ç e v e s i n d e d a i m a y a n y a n a v e b o y s ı r a s ı n a dizi l¬

m i ş o l a r a k g ö r ü n ü r l e r d i . Ç e k a k o m i s e r i n i n b a h s e t t i ğ i k ı z l a r

b u n l a r o l a c a k t ı .

E j d e r h a n , V o l g a ' n m H a z e r D e n i z i n e d ö k ü l d ü ğ ü y e r d e d i r .

Volga k ı y ı l a r ı e s k i d e n b e r i , y a r ı m u t a a s s ı p , y a r ı m e c z u p , s e r t .

f a k a t k a r a r l ı i n s a n l a r v e r i r . B i r z a m a n Ç a r l a r a i s y a n e d e n v e

b i z i m t a r i h i m i z d e k i K a l e n d e r o ğ l u ' n u h a t ı r l a t a n B o g a ç e f o n ¬

l a r d a n d ı . D ü n y a c a b i l i n e n «Volga! Volga» ş a r k ı s ı n d a e f s a n e s i

a n l a t ı l a n S t e n k a R a z i n , V o l g a K a z a k l a r ı a r a s ı n d a n ç ı k m ı ş t ı r .

O n l a r d a b e l k i , ş u e s k i k a p u t u , ş u s ü s l ü ş ö m i n e n i n y a n ı n d a v e

k ı y m e t l i A c e m h a l ı l a r ı ü s t ü n d e y a t a n E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n

b e n z e r l e r i n d e n b a ş k a b i r şey d e ğ i l d i l e r ? O n l a r d a h e r h a l d e

b u n u n g ib i s e r t , k a b a y d ı l a r . O n l a r ı n z a m a n ı n d a d a ş i m d i k i g ib i ,

s t e p l e r l e s a r a y l a r k a r ş ı k a r ş ı y a d ı r l a r .

F a k a t b u s e f e r k i s a v a ş h i ç b i r s ı n ı r t a n ı m ı y o r d u . K a f d a ğ r -

n m d e l i n e n s e t l e r i n d e n H u n l a r , A v a r l a r . M o ğ o l l a r g ib i , b i n ¬

l e r v e b i n l e r c e E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı sel g i b i a k ı y o r l a r d ı . B u ge¬

l e n l e r , b i r y ı k ı c ı m ı , y o k s a s ö y l e d i k l e r i g ib i b i r k u r t a r ı c ı mıy¬

d ı l a r ? Y o k s a , y e n i b i r e r d i n m ü b e ş ş i r i m i ? B e l l i d e ğ i l d i .

B i r k u r t a r ı c ı i s e l e r , k i m i k i m d e n k u r t a r ı y o r l a r d ı ? Y a h u t


d a g e t i r d i k l e r i d i n n e y d i ? Ş u b a l ı k ç ı n ı n k a s k e t i n e d e f n e d a l ı

v e b u ğ d a y b a ş a k l a r ı a r a s ı n d a b i r d ü n y a y u v a r l a ğ ı n i ç i n t a k ı l

m ı ş t ı ? B u n l a r ö y l e s u a l l e r d i ki , b e n b u s u a l l e r i n c e v a p l a r ı n ı

v e r e c e k d u r u m d a d e ğ i l d i r .

A m a , e v v e l d e n b e k l e m e d i ğ i m b i r ş e y l e r i n o l d u ğ u n u , ara¬

y a b e k l e n m e y e n b i r ş e y l e r i n g i r d i ğ i n i h i s s e d i y o r d u m . Azer¬

b a y c a n a r t ı k d ü n k ü A z e r b a y c a n d e ğ i l d i . D i ğ e r T ü r k ü l k e l e

r i n i n y o l l a r ı d a t a m a m e n k e s i l m i ş t i . İ ç i m d e b i r t a k ı m k a y g ı l ı

d u y g u l a r b e l i r m e y e b a ş l a m ı ş t a . B u r a l a r d a y a p a c a k a r t ı k n e

i ş i m k a l m ı ş t ı r ? d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m . . .

Ş e h r i n ü s t ü n e a k ş a m , i ç i m i k e m i r e n d ü ş ü n c e l e r , b u s a y ı

sız s o r u l a r i ç i n d e i n d i . (

G e c e , S i t â r e ' l e r i n e v i n e g i t t i m . O n u n b e n i m e r a k l a b e k l e ¬

diğ i b e l l i y d i . S a l o n d a a n n e s i y a l n ı z d ı . B u k a d ı n ı n k o c a s ı ç o k

t a n ö l m ü ş t ü . B u r a d a , a k r a b a l a r ı n ı n y a n ı n d a b i r a z d a s ı ğ ı n t ı

gibi y a ş ı y o r d u . D a i m a ü z g ü n , d a i m a e n d i ş e l i - b i r h a l i v a r d ı .

K o n u ş u r k e n e t r a f ı s ü z ü y o r d u m . B u ş e h i r , b u k a d ı n , b u k ız ,

b u e ş y a l a r b a n a h e r z a m a n n e k a d a r y a k ı n g ö r ü n ü r l e r d i . H e r

şey b e n i b u r a y a b a ğ l ı y o r d u . Aşk, g e l e c e k i ç i n b e l i r s i z , , f a k a t

g e n i ş v e p a r l a k ü m i t l e r . . .

E v e t , b u r a s ı ç o c u k l u k r ü y a l a r ı m ı s ü s l e y e n K a f d a ğ ı ' n m b i r

ş e h r i y d i . M a s a l l a r d a M â b l î s â , Y â b l î s â d i y e b i r t a k ı m p e r i ş e

h i r l e r i n i n i s i m l e r i g e ç e r d i . S a r a y l a r ı n ı n p e n c e r e l e r i n d e s u l t a n

l a r g ü l ü m s e y e n , h a z i n e l e r i t ı l s ı m l a r l a a ç ı l a n ş e h i r l e r . . .

B e n i m i ç i n b u r a s ı s a n k i o n l a r d a n b i r i y d i . G ö n l ü m ü n s u l

t a n ı n ı b u r a d a b u l m u ş t u m . D a ğ l a r ı n a z a m e t i , t a b i a t ı n g ü z e l l i

ği, s e v d i ğ i m i n sevgisi, b a n a t ı l s ı m l ı h a z i n e l e r g ibi g e l i y o r d u . . .

F a k a t b e l l i y d i ki , a r t ı k o r t a d a b i r ş e y l e r d e ğ i ş i y o r d u . B u

d e ğ i ş e n , b e l k i b e n i m k a d e r i m d i . B e l k i b i z i m k a d e r i m i z d i . Z a

t e n K ı z ı l o r d u ' n u n g e l i ş i n d e n s o n r a ş e h r i n h a v a s ı b u l a n m ı ş t ı .

B u h a v a y a , g i t t i k ç e a r t a n b i r e n d i ş e , b i r g e r g i n l i k h a k i m olu¬

y o r d u . K i m s e n e o l a c a ğ ı n ı b i l m i y o r d u . H i ç k i m s e k e n d i n d e n ,

g ü n ü n d e n v e y a r ı n ı n d a n e m i n d e ğ i l d i . Ü ç b e ş k i ş i n i n g e l e n ¬

l e r e y a l t a k l a n m a k v e o n l a r l a b e r a b e r g ö r ü n e r e k v a z i y e t i ida¬

r e e t m e k g a y r e t l e r i b o ş t u . B u sefer d e o n l a r , h e m h a l k ı n , h e m


g e l e n l e r i n d ı ş ı n d a k a l a r a k , y e t k i s i z l i k v e y a l n ı z l ı k i ç i n d e b o ¬

c a l a y ı p d u r u y o r l a r d ı . . .

Ş i m d i b u o d a n ı n i ç i n d e d e , b i r b i r i m i z e o k a d a r y a k ı n ol¬

d u ğ u m u z h a l d e , i ç i m d e n g e l e n d u y g u l a r b a n a , a r t ı k a r a y a bir¬

t a k ı m y a b a n c ı k u v v e t l e r i n g i r d i ğ i , b u k u v v e t l e r i n v e h a d i s e ¬

l e r i n b i z i b i r b i r i m i z d e n a y ı r d ı ğ ı , a r a m ı z d a m e s a f e l e r p e y d a ol¬

d u ğ u v e b u m e s a f e l e r i n g i t t i k ç e a ç ı l d ı ğ ı h i s s i n i v e r i y o r d u .

E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n y ü z ü g ö z ü m ü n ö n ü n d e n g i t m i y o r d u .

K a r ı ş ı k s a ç l a r ı n a i l i ş t i r i l m i ş e s k i m e ş i n k a s k e t i n d e k i d ü n y a

y u v a r l a ğ ı , a l a y c ı b a k ı ş l a r ı , h e p g ö z l e r i m i n ö n ü n d e y d i . S o n r a

i s t e r d o ğ r u , i s t e r ö v ü n m e k i ç i n s ö y l e m i ş o l s u n , R u s Ç a r ı ' n m

b o y s ı r a s ı n a d i z i l m i ş k ı z l a r ı n ı n o n u n b i r i ş a r e t i y l e p a t l a y a n

s i l â h l a r k a r ş ı s ı n d a y e r l e r e s e r i l i ş i , s o n r a o r m a n l a r d a n , b o z k ı r ¬

l a r d a n y o l l a r a d ö k ü l e n k a f i l e l e r e D e r b e n t G e ç i d i ' n i n y o l ver i¬

şi, ş e h r e g i r e n k o l l a r ı n p e r i ş a n h a l i , h u l â s a b i r b i r i n i k o v a l a y a n

b i r s ı r a o l a y l a r d a i m a f i k r i m i i şga l e d i y o r d u .

B ü o l a n ş e y l e r i n , b u ü l k e d e , b u ş e h i r d e v e b u o d a d a bu¬

l u n a n h e p i m i z i ç i n m u k a d d e r a t t a y i n e d i c i b i r m a n a s ı o l s a

g e r e k t i . S a n k i u z a k b i r m a ğ a r a d a b i r s i h i r b a z , e l i n d e k i t ı l¬

s ı m l a r l a h e r b i r i m i z e y e n i t a l i h l e r , y e n i a k ı b e t l e r i ş l i y o r d u . . .

P e n c e r e d e n b a k ı l ı n c a ş e h i r , k a r a r t ı l m ı ş g i b i y d i . Y a l n ı z ka¬

l e n i n ö n ü n d e k i p a r k t a a t e ş l e r y a n ı y o r d u . U z a k t a n , b u a t e ş l e r

b a ş ı n d a k a y n a ş a n , s ı ç r a y a n , K a f k a s , K a z a k o y u n l a r ı o y n a y a n

K ı z ı l o r d u a s k e r l e r i n i n , « H u r r a ! » l a n , b a l a l a y k a v e m a n d o l i n

s e s l e r i g e l i y o r d u . E v e t , b u g e c e l e r b i r ş e y l e r e g e b e y d i . . .

S i t â r e ' l e r d e n d ö n e r k e n , ö n ü m d e y o l l a r ı s a n k i ç a p r a z l a ş m ı ş

g i b i g ö r ü y o r d u m . B i r a r a , b i r k ö p r ü y ü g e ç i p d e b i r s o k a ğ a

s a p a c a ğ ı m s ı r a d a , b i r h a y a l e t i n ö n ü m e d i k i l d i ğ i n i , y o l u m u kes¬

t i ğ i n i g ö r d ü m . D u r d u m . K o y u n p o s t u n d a n b i r c e k e t i n ü s t ü n e

ç a p r a z f i ş e k l i k l e r t a k m ı ş t ı . K a r a , k o c a m a n b i r p a p a ğ a n t ü y ¬

l e r i k u l a k l a r ı n a , a l n ı n a , y ü z ü n e d ö k ü l ü y o r d u . B ü t ü n s o k a ğ ı

k a p l a m a k i s t e r m i ş g ib i , s i l â h ı n ı y a n l a m a s ı n a g ö ğ s ü n e d a y a ¬

m ı ş t ı . Y ü z ü b i r M o ğ o l y ü z ü y d ü . Ç e k i k g ö z l e r i , ç ı k ı k e l m a c ı k

k e m i k l e r i , k a r a n l ı ğ ı n i ç i n d e s ı r t l a n g i b i s ı r ı t a n d i ş l e r i v a r d ı :

— N e r e y e g i d i y o r s u n ?


diye u l u d u . B u a d a m , t a r i h ö n c e s i n d e n b e r i , K a f k a s l a r ı n o ta¬

r a f ı n d a n b u t a r a f ı n a , b u t a r a f ı n d a n o t a r a f ı n a a k ı p g i d e n , h e r

ö n l e r i n e ç ı k a n a :

— K i m s i n ?

d i y e h a y k ı r a n m i l y o n l a r c a v e m i l y o n l a r c a a k ı n c ı l a r d a n b i r i y d i .

O n u n , k a r a , y u v a r l a k v e s a n k i y e r i n d e r i n l i k l e r i n d e n sı¬

r ı t ı r g ib i g ö r ü n e n b u k o r k u n ç , h a r e k e t s i z y ü z ü n e u z u n u z u n

b a k t ı m . E v e t , s u a l y e r i n d e y d i . N e r e y e g i d i y o r d u m ? F a k a t n e ¬

r e y e g i t t i ğ i m i v e b i r g ü n y o l u m u n n e r e l e r e ç ı k a c a ğ ı n ı b e n bi¬

l i y o r m u y d u m k i ? . .

— Bilmiyorum yoldaş, dedim, nereye gittiğimi bilmiyo

rum...

E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n i lk işi b i r « h a r p i l â n ı » o l d u . B i r sa¬

b a h e v d e n ç ı k ı n c a , d u v a r l a r a k ü ç ü k b e y a n n a m e l e r a s ı l m ı ş ol¬

d u ğ u n u g ö r d ü m . B u b e y a n n a m e l e r k ö t ü b i r e l y a z ı s ı y l e h a z ı r ¬

l a n m ı ş t ı . B e y a n n a m e l e r i n b a ş ı n a « B u r j u v a z i y e i l â n - ı h a r p » söz¬

l e r i y a z ı l m ı ş t ı . A l t ı n d a , E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n i m z a s ı b u l u n u ¬

y o r d u . . .

S o k a k l a r b o m b o ş t u . H e r k e s e v i n e v e ş e h i r k e n d i i ç i n e çe¬

k i l m i ş t i . Z a t e n h e r t ü r l ü k a l a b a l ı ğ ı n , h a r e k e t i n , d i r e n i ş i n der¬

h a l a t e ş l e k a r ş ı l a n a c a ğ ı b e y a n n a m e d e y a z ı l ı y d ı . Ş e h r i n b a ş ı n a

b i r y ı l d ı r ı m i n m i ş v e o n u m e f l u ç b ı r a k m ı ş t ı .

G ü n s o n a e r e r k e n , ş e h i r t a m a m e n e l d e n g e ç m i ş t i , t a r a n ¬

m ı ş t ı . A r a b a l a r , k a m y o n l a r ; h a n l a r a , k e r v a n s a r a y l a r a , y ı ğ ı n yı¬

ğ ı n e v e ş y a s ı , d ü k k â n , t i c a r e t h a n e m a l l a r ı t a ş ı y o r l a r d ı . O r a ¬

l a r , b e l k i d e t ı k a b a s a e ş y a i le d o l m u ş t u . E n d e ğ e r l i İ r a n , T ü r ¬

k i s t a n h a l ı l a r ı , a l t ı n g ü m ü ş i ş l e m e l e r , i h t i l â l k o m i t e s i b i n a s ı

ö n ü n d e s e r g i l e n m i ş t i . B u n l a r ı n i ç i n d e p a h a b i ç i l e m e z p a r ç a l a r ,

a n t i k a l a r v a r d ı .

E s k i Ş e k i H a n l a r ı n ı n s o n v a r i s i n i n e v i n d e n ö y l e s a n d ı k ¬

l a r ç ı k a r ı l m ı ş t ı k i , b u n l a r ı n i ç i n d e n e l e r o l d u ğ u n u s a h i b i d e

b i l m i y o r d u . B a z ı l a r ı d a e le g e ç e n h e s a p s ı z a l t ı n p a r a l a r d a n

b a h s e d i y o r d u . Z a t e n N u h a eski , z e n g i n b i r ş e h i r d i .

A k ş a m h e r t a r a f t a d e v r i y e l e r d o l a ş ı y o r d u . G ö r ü n ü ş e g ö r e


b u sessiz h a r p , E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n i l a n e t t i ğ i g ib i s o n u ç ¬

l a n m ı ş t ı .

M a l ı e l i n d e n a l m a n ş e h i r d e b i r m u k a v e m e t o l m a d ı . F a ¬

k a t a r a y e r d e , g e n e d e y a k a s ı n a a s ı l m a c a k b i r s u ç l u b u l u n ¬

m u ş t u . B u , b i r b a y a n ö ğ r e t m e n d i .

E v l e r i a r a n a n v e e ş y a l a r ı a l ı n a n l a r d a n b i r b a y a n ö ğ r e t ¬

m e n , b i r ç ı k ı n ı n i ç i n e s a k l a d ı ğ ı y i r m i b i r a l t ı n ı n ı , h a c i z k o m i ¬

t e l e r i n d e n k a ç ı r ı r k e n y a k a l a n m ı ş t ı . D u r u ş m a , b u ö ğ r e t m e n i n

h o c a l ı k e t t i ğ i m e k t e b i n s a l o n u n d a y a p ı l a c a k t ı .

D u r u ş m a n ı n b a ş l a y a c a ğ ı g ü n , d u r u ş m a s a a t i n e d o ğ r u b u

s a l o n a g i t t i m . S ı r a l a r ı d a h a ç o k h o c a l a r v e ö ğ r e n c i l e r d o l d u r ¬

m u ş t u . H e r k e s y e r i n i a l ı p d a k a p ı d a n ö b e t t u t a n K a z a k l a r d a n

b i r i :

— İhtilâl 'Mahkemesi, geliyor, ayağa kalkın'...

d i y e b a ğ ı r ı n c a h e p b i r d e n a y a ğ a k a l k t ı k .

İ h t i l â l M a h k e m e s i H e y e t i g ö r ü n d ü . E n ö n d e E j d e r h a n ba¬

l ı k ç ı s ı y ü r ü y o r d u . K ı y a f e t i h e r z a m a n k i g i b i y d i . K a s k e t i ge¬

n e b a ş ı n d a y a n y a t ı y o r d u . T a b a n c a s ı n ı n m e ş i n k o r d o n l a r ı ge¬

n e d i z l e r i n i d ö v ü y o r d u . G e n e o h e r g ü n k ü asi, h o y r a t ç o c u k t u .

Y a l n ı z h e r n a s ı l s a b u g ü n t ı r a ş o l m u ş t u . S a ç l a r ı d ü z e l m i ş t i .

K i r l i , t ı r a ş l ı y ü z ü n ü n y e r i n d e , g e n ç , r e n k l i , f a k a t d u y g u s u z ,

z a l i m b i r y ü z p e y d a o l m u ş t u . K a s k e t i n i ç ı k a r d ı . M a s a n ı n b i r

k e n a r ı n a k o y d u . Y a n ı n d a ik i a s k e r ü y e v a r d ı .

H e y e t k ü r s ü d e y e r i n i a l ı n c a . k o m i s e r , i lk s ö z ü s a v c ı y a ver¬

d i . S a v c ı g e n ç b i r k ı z d ı . A s l ı n d a b i r ası l , y a h u t h i ç d e ğ i l s e

b i r b u r j u v a k ı z ı o l s a g e r e k t i . A ç ı k k u m r a l , d a ğ ı n ı k s a ç l a r ı , m a t .

n a r i n , g ü z e l b i r y ü z ü v a r d ı . H a v a n ı n o l d u k ç a s ı c a k o l m a s ı n a

r a ğ m e n s ı r t ı n a , v a k t i y l e p a h a l ı o l m a s ı l â z ı m g e l e n e s k i , y a r ı m

b i r k ü r k g e ç i r m i ş t i . A y a k l a r ı ç o r a p s ı z d ı . A m a k ı s a k o n ç l u las¬

t i k ç i z m e l e r g i y m i ş t i . B u k a b a s a b a k ı y a f e t i i ç i n d e , i n c e K i ¬

b a r b i r g ü z e l l i k g i z l e n i y o r d u . Y i r m i d ö r t y a ş ı n d a k a d a r d ı . Sav¬

c ı n ı n b ı r a k t ı ğ ı b u e t k i , b a n a , y i r m i b i r a l t ı n ı n ı h a c i z k o m i t e -


s i n d e n k a ç ı r ı r k e n y a k a l a n a n b a y a n ö ğ r e t m e n i n s o n u h a k k ı n d a

b i r a z ü m i t , c e s a r e t v e r d i . K a d ı n k a d ı n ı n a s ı l o l s a a n l a r d ı .

B a y a n ö ğ r e t m e n d e g e n ç t i . H e n ü z e v l e n m e m i ş t i . B a s i t , ifa¬

d e s i z b i r y ü z ü v a r d ı . B i r e s n a f a i l e s i n i n k ı z ı y d ı . M a a ş ı y l e ge¬

ç i n i y o r d u . S ı r t ı n a , t o p u k l a r ı n a k a d a r i n e n s a d e , b e y a z b i r el¬

b i s e g i y m i ş t i . B a ş ı n a a t t ı ğ ı ç a d r a n ı n b i r u c u n u b o y n u n d a n d o ¬

l a y a r a k , o m u z b a ş ı n d a n a r k a y a d o ğ r u b ı r a k m ı ş t ı . Z a t e n k a m

ç e k i l m i ş , a ğ a r m ı ş o l a n y ü z ü , b u b e y a z ç a d r a n ı n - ç e r ç e v e s i i ç i n ¬

d e , d a h a c a n s ı z o l a r a k , y u s y u v a r l a k m e y d a n a ç ı k m ı ş t ı . . .

S a v c ı k ı z , o n u d e r h a l s u ç l a n d ı r d ı :

— Bu bayan öğretmen, dedi, bir ihtilâl aleyhtarıdır. Bir

halk düşmanıdır. Bir mürtecidir. Halktan çalınan bir

malı halktan kaçırmak istedi. Fakat halkın eli, onu suç-

üstünde yakaladı. Çarların, kapitalistlerin, emperyalist

lerin her yerde yakalarına, yapışan bu el, onu da tam

suçunu işlerken yakaladı. Evet, halktan çalınmış olan bu

yirmi bir altın...

B u r a d a b a y a n ö ğ r e t m e n d a y a n a m a d ı , a t ı l d ı :

— Fakat yoldaş, ben bir şey çalmadım. Bu yirmi bir al

tın benimdir. Onları birer birer biriktirdim. Hem ben

bir muallimim. Bir halk hizmetkârı...

F a k a t E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı o n u s u s t u r d u . S a v c ı d a h a b ü y ü k

b i r ş i d d e t l e a v ı n a s a l d ı r d ı :

— Hayır! O para sizin değildir. O para, bütün dünyada

yaşayan, çalışanların hakkıdır. Evet, sen bir hırsız...

V e s o n r a s e s i n i ö y l e y ü k s e l t t i k i , s a l o n u ç ı n l a t a n s ö z l e r i ,

a r t ı k b u d ö r t d u v a r m a r a s ı n a s ı ğ m ı y o r d u . K a p ı l a r d a n , p e n c e r e ¬

l e r d e n t a ş ı y o r d u . B i z d i n l e y i c i l e r b i l e , h e r k e l i m e s i b i r t o k ¬

m a k g i b i i n e n b u s u ç l a m a l a r ı n a l t ı n d a v e b u s a y ı l a n s u ç l a r ı

s a n k i b i z i ş l e m i ş i z g i b i e z i l i y o r d u k .

S a v c ı , b a y a n ö ğ r e t m e n i n h a l k ı n p a r a s ı n ı ç a l d ı ğ ı n ı , b i r m u a l ¬

l i m o l a r a k d a , i ş ç i v e ç i f t ç i s ı n ı f ı n ı n m a s u m y a v r u l a r ı n ı in¬

s a f s ı z c a z e h i r l e d i ğ i n i b i r d a h a i d d i a e t t i k t e n s o n r a o n u , b u r ¬

j u v a z i y e s a t ı l m ı ş b i r u ş a k , b i r k u y r u k o l a r a k v a s ı f l a n d ı r d ı . O n u ,


İ n g i l i z e m p e r y a l i s t l e r i y l e F r a n s ı z k a p i t a l i s t l e r i n i n , S o v y e t l e r

B i r l i ğ i ' n i b o ğ m a k i ç i n g i r i ş t i k l e r i s a v a ş t a b i r s u ç o r t a ğ ı o l a r a k

t a n ı t t ı . İ r t i c a ı n g iz l i v e ü c r e t l i a j a n l a r ı n d a n b i r i o l d u ğ u n u d a

i l a n e d e r e k s ö z l e r i n e s o n v e r d i . . .

B a y a n ö ğ r e t m e n e v v e l â s a v c ı y ı s ü k û n e t l e d i n l i y o r d u . S o n ¬

r a b i r k a ç defa, b u s ö z l e r d e n h i ç b i r şey a n l a m a d ı ğ ı n ı söyle¬

m e y e ç a l ı ş t ı . B ü t ü n b u i ş l e r l e k e n d i s i n i n , k i m b i l i r k a ç y ı l d a

t e k t e k b i r i k t i r d i ğ i ş u y i r m i b i r a l t ı n ı a r a s ı n d a n a s ı l b i r m ü ¬

n a s e b e t i o l d u ğ u n u a n l a y a m a d ı ğ ı b e l l i y d i . H e l e N u h a ' m n b i r

k e n a r m a h a l l e s i n d e , ç a l ı ş t ı ğ ı i lk m e k t e p l e , n a s ı l o l u p d a İ n g i ¬

l i z l e r l e F r a n s ı z l a r ı n ü c r e t l i c a s u s u o l d u ğ u n u k a v r a y a m a d ı ğ ı a n ¬

l a ş ı l ı y o r d u . F a k a t s a v c ı , s e s i n i y ü k s e l t t i k ç e , o n u n d a ş a ş k ı n l ı ğ ı

a r t m a y a b a ş l a d ı . H e l e s a v c ı s ö z l e r i n i b i t i r i p d e y e r i n e o t u r a ¬

c a ğ ı z a m a n , g ö z l e r i n i b ü t ü n h ı ş m ı y l e o n u n ü z e r i n e d i k i n c e ,

b a y a n ö ğ r e t m e n i n ş a ş k ı n l ı ğ ı b u sefer b i t k i n l i k v e d e r k e n bay¬

g ı n l ı k h a l i n e d o n u v e r d i . E v v e l â a y a k t a s e n d e l e r g ib i o l d u . S o n ¬

r a sağa, s o l a t u t u n m a k i s t e d i . F a k a t b a ş a r a m a d ı . B i r k ü l ç e gibi

b i r d e n y e r e ç ö k e r k e n , E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı , k a l e m i n i n t e r s i y l e

s e r t s e r t v e b i r k a ç defa k ü r s ü n ü n ü z e r i n e v u r d u . K a p ı d a k i Ka¬

z a k d e r h a l b a ğ ı r d ı :

— A y a ğ a k a l k ı n ! . .

A y a ğ a k a l k t ı k . H ü k ü m v e r i l e c e k t i . . .

*

E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n b u i lk i l â n - ı h a r b i n i , y e n i h a r p i lân¬

l a r ı i z l e d i . Ç ı k a r ı l a n b e y a n n a m e l e r i n h ü k m ü b a z e n g ü n d ü z ,

b a z e n g e c e u y g u l a n ı y o r d u . H e l e g e c e y a r ı s ı n a d o ğ r u k a l e d e n ,

a r d a r d a y a y l ı m a t e ş l e r i d u y u l u y o r d u . K ı s a b i r m ü d d e t s o n r a

ö y l e o l d u k i , b e y a n n a m e l e r i n t a b i r i n c e , « S i l â h s ı z l a n d ı r ı l a n v e

b a ş s ı z l a ş t ı r ı l a n b u r j u v a z i n i n a r t ı k l a r ı » y a t a s f i y e e d i l d i , y a h u t

d a o r t a d a p e r i ş a n b i r k a l ı n t ı y ı ğ ı n ı n d a n b a ş k a b i r şey kal¬

m a d ı . F a k a t d a h a s o n r a b u k a l ı n t ı y a d a b i r y o l c u l u k g ö r ü n d ü :

Ş e h i r t e m i z l e n e c e k t i ! . . . A d ı n a k a p i t a l i z m i n d ö k ü n t ü l e r i d e n i l e n

ş u b i z i m N u h a l ı l a r d a n b i r k ı s m ı n ı n , ş e h i r d e n ç ı k m a s ı , k ı r l a r d a

k ı r ı l m a s ı v e b i r d a h a ş e h r e d ö n m e m e s i l â z ı m g e l i y o r d u . . .


B u o l a n b i t e n ş e y l e r e b a k a r a k i h t i l â l e bir m a n a v e r m e k

l â z ı m g e l i r s e , b u n a s a d e c e bir ç ı l g ı n l ı k d e m e k y e r i n d e o l u r d u .

K a l d ı ki, e v v e l â ş u i h t i l â l e bir i s i m b u l m a k l â z ı m d ı . A c a b a ,

b u bir i h t i l â l m i y d i ? İ s y a n e d e n v e i h t i l â l i ç ı k a r a n k i m d i ? B u

bir i h t i l â l i s e , i h t i l â l c i l e r n e r e d e y d i l e r ? A s l ı n a b a k ı l ı r s a , A z e r

b a y c a n ' ı n h i ç bir y e r i n d e h i ç bir k a r ı ş ı k l ı k ç ı k m a m ı ş t ı . K i m s e

k i m s e y l e ç a r p ı ş m a m ı ş t ı . H i ç bir y e r d e bir i s y a n b a y r a ğ ı a ç ı l

m a m ı ş t ı . T a r i h l e r d e y a z ı l ı i h t i l â l l e r l e b u n u n h i ç bir b e n z e r l i

ğ i y o k t u . M e m l e k e t g e r ç i g e r i y d i . B a s i t v e Ş a r k l ı bir y a p ı s ı

v a r d ı . A m a o r t a d a , z u l ü m l e r i a l t ı n d a h a l k ı n i n i m i n i m i n l e

diği bir z a l i m l e r t a b a k a s ı d a p e k g ö r ü n m ü y o r d u . M ü s t e b i t bir

h ü k ü m d a r m e v c u t d e ğ i l d i . B u i h t i l â l , z i n d a n l a r ı n k a p ı l a r ı n ı

a ç a r a k o r a l a r d a n h ü r r i y e t m ü c a h i t l e r i n i d e k u r t a r m a m ı ş t ı . Ç ü n

k ü z i n d a n l a r , g ü n a h s ı z m a h k û m l a r l a , h e l e m ü n e v v e r l e r l e dol—

m u ş d e ğ i l d i . Ç o k b ü y ü k t o p r a k m ü l k i y e t l e r i , t o p r a k k ö l e l i ğ i ,

f e o d a l m ü n a s e b e t l e r d a h a e v v e l o l d u k ç a t a s f i y e o l u n m u ş t u . B a

k u ' y a m ü n h a s ı r o l m a k ü z e r e bir a m e l e r a h a t s ı z l ı ğ ı vard ı . P e t —

rol i ş l e t m e s i n i n t e k n i ğ i g e r i y d i . B i r ç o k k u y u l a r e l i ş ç i l i ğ i n i n

y a r d ı m ı i l e ç a l ı ş ı y o r d u .

F a k a t n e v a r k i m e m l e k e t , z a y ı f t ı . Ö z i d a r e s i n i kurama—

m ı ş t ı . B u b a k ı m d a n r a h a t s ı z d ı . K u z e y d e i s e , d ü n y a ö l ç ü s ü n d e

d a v a l a r ı o l a n bir h a r e k e t g e l i ş i y o r d u . B u h a r e k e t k e n d i n i , e s —

k i Ç a r R u s y a s ı ' n m bir m i r a s ç ı s ı s a y ı y o r d u . O n a g ö r e Azer—

b a y c a n , Ç a r R u s y a s ı ' n m bir p a r ç a s ı y d ı . H e l e o n u n p e t r o l l e r i —

n e k u z e y d e ç o k i h t i y a ç vard ı . R u s y a ' d a i s t i h s a l t e k n i ğ i h e m e n

h e m e n p e t r o l e g ö r e k u r u l m u ş t u v e p e t r o l A z e r b a y c a n ' d a var—

dı. O h a l d e « m a z l u m A z e r b a y c a n » ın k u r t a r ı l m a s ı l â z ı m d ı . De —

m e k k i ş i m d i A z e r b a y c a n ' ı k u r t a r ı y o r l a r d ı . . .

O g ü n l e r d e , b u d ü ş ü n c e l e r i n h e p s i n i v e b u k a d a r aydın—

lık o l a r a k s ı r a l a y a b i l i y o r m u y d u m , p e k t a y i n e d e m i y o r d u m .

A m a , b u s o r u l a r ı n h i ç o l m a z s a a n a h a t l a r ı y l e b e n i düşündür—

d ü ğ ü n ü g a y e t iyi h a t ı r l ı y o r u m . B u d ü ş ü n c e l e r , d i m a ğ ı m ı bil—

h a s s a g e c e l e r i s a r a r d ı . G ü n ü n t o p l a n t ı l a r ı , m i t i n g l e r i , nutukla—

r ı s o n a e r i p d e g e c e o d a m a ç e k i l d i ğ i m z a m a n , k a f a m d a bir s ı ra

s u a l l e r b e l i r i r d i . B u n l a r a c e v a p a r a r d ı m . E v d e y a l n ı z d ı m . Ej-

d e r h a n l ı b a l ı k ç ı , b u ev i d a h a ilk g ü n l e r d e t e r k e t m i ş t i . M e k t e p -


l e r d e h a y a t g e n e b a ş l a r g ib i o l m u ş t u . î z c i o y m a ğ ı n ı n t o p l a n t ı ¬

l a r ı n a , g e z i n t i l e r e s o n v e r m i ş t i k . A m a y e n i r e j i m , h e r s a h a ¬

d a h e s a p s ı z m e ş g a l e l e r ç ı k a r ı y o r d u .

F a k a t b u n l a r ı n h i ç b i r i n i n c i d d î b i r m a h i y e t i y o k t u . Ş u

v a r d ı k i , e s k i t o p l u m u n h i y e r a r ş i s i a r t ı k s i l i n m i ş t i . E s k i dev¬

r i n k ı y m e t h ü k ü m l e r i s ü p ü r ü l m ü ş t ü . Y e n i k ı y m e t h ü k ü m l e r i

ise h e n ü z m e y d a n d a y o k t u .

O l a y l a r ı n g e r e ğ i g i b i k a v r a n m a s ı , b e n i m a k ı l g ü c ü m ü v e

a n l a y ı ş u f k u m u a ş m ı ş t ı . F a k a t y e i s e d ü ş m e m e k , k e n d i m i kay¬

b e t m e m e k i ç i n , o n l a r ı s o ğ u k k a n l ı l ı k l a s ı r a y a k o y m a y a çal ış ı¬

y o r d u m . G e r ç i ş u e s k i d ü n y a d a , a r k a s ı n d a n a ğ l a n ı l m a y a d e ğ

m e y e n b i r ç o k ş e y l e r v a r d ı . P r o l e t a r y a n ı n s ın ı f k a v g a s ı v e p r o

l e t a r y a h a k i m i y e t i b a n a b i r şey i f a d e e t m i y o r d u a m a , ş u Ç a r

l ık R u s y a s ı d e n i l e n d e s p o t i z m , b ü t ü n m i t i n g l e r d e s ö y l e n i l d i ğ i

g ib i , d ü n y a y ü z ü n d e r e j i m l e r i n h e r h a l d e b i r y ü z k a r a s ı o l s a

g e r e k t i . S o n r a t a r i h t e h a r p l e r i n a r k a s ı k e s i l m e d i ğ i d e d o ğ r u y

d u . G a r p A v r u p a s ı ' n d a v e A m e r i k a ' d a p o l i t i k a c ı l a r ı n a t e ş l e oy¬

n a d ı k l a r ı h e r h a l d e y a l a n d e ğ i l d i . H e l e e m p e r y a l i s t m e m l e k e t ¬

l e r i n « Ş a r k ı n m a z l u m m i l l e t l e r i n i , z u l ü m , s ö m ü r ü v e t o p ¬

t a n ö l d ü r m e l e r a l t ı n d a i n l e t t i k l e r i » n e a r t ı k b e n d e k a l ı b ı m ı

b a s a b i l i r d i m . . .

S o n r a , b u s o n d ü n y a h a r b i n d e n , say ı s ız c e p h e l e r d e h a r b e

s ü r ü k l e n e n m i l y o n l a r v e m i l y o n l a r c a i n s a n ı n h i k â y e s i v a r d ı .

B ü t ü n b u e s k i m u h a r i p l e r d e n sağ k a l a n l a r , d ü n y a n ı n h e r ye¬

r i n d e , ö y l e b i r a t e ş ç e m b e r i n d e n g e ç m i ş l e r d i ki , ş i m d i o n l a r

n e t i c e y i t e r a z i n i n g ö z ü n e k o y d u k l a r ı z a m a n e l l e r i n d e k a l a n

şey, k o s k o c a m a n b i r a l d a n ı ş t a n , b i r h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı n d a n iba¬

r e t t i . B u d a d o ğ r u y d u . B e n d e b i r e s k i s a v a ş ç ı v e b u h a y a l

k ı r ı k l ı ğ ı n a u ğ r a y a n l a r d a n b i r i y d i m . S o n u g e l m e z y a ğ m a l a r ,

u l u s l a r a r a s ı ç a p t a s o y g u n l a r , y e n i y e n i h a r p l e r v e i h t i l â l l e r

ise, e l b e t t e k i b i r g e r ç e k t i . M e s e l â ş u b i z i m A n a d o l u . . . D ü n ¬

y a y ı b ö l ü ş e n l e r o r a d a y a ş a y a n l a r a , h â l â b i r a v u ç b o z k ı r ı b i l e

ç o k g ö r ü y o r l a r d ı .


D u y d u k l a r ı m ı n , d i n l e d i k l e r i m i n t e s i r i a l t ı n d a d ü ş ü n c e l e

r i m b u n o k t a y a v a r d ı k t a n s o n r a , o l a n b i t e n l e r e k e n d i m i z o r ¬

l a y a r a k d a o l s a , b i r t a k ı m m a n a l a r v e r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u m . D e ¬

r i n e i n m e y e n b e l i r s i z v e s ü b j e k t i f m a n a l a r . . .

B u n l a r h i ç ş ü p h e s i z , d o ğ r u d e ğ i l d i . B u n l a r ı n g e r ç e k l e b i r

i l g i s i y o k t u . F a k a t n e ç a r e k i b e n , b u n l a r ı b i r i n k ı l â p ö r t ü s ü ¬

n e b ü r ü n d ü r e r e k , b ö y l e l i k l e b i r y o l b u l m a k ü m i t v e g ü c ü n ü

a r ı y o r d u m . B u , e l b e t t e k i b i r a l d a n ı ş t ı .

E v v e l â , e n ç o k t e k r a r e d i l e n s l o g a n l a r ı b o z m a k l a i şe b a ş ¬

l a d ı m . B ü t ü n n u t u k l a r d a , m i t i n g l e r d e , s ı n ı f l a r ı n k a v g a s ı n d a n ,

p a r t i p o l i t i k a s ı n d a n b a h s e d i l i y o r d u . S ı n ı f d i k t a t ö r l ü k l e r i a n l a ¬

t ı l ı y o r d u . B e n b u n l a r d a n h i ç b i r ş e y a n l a m ı y o r d u m :

— Bu sözler saçma! diyordum, bunlarda her halde bir yan

lışlık var. Anlatılmak istenen şey, herhalde başka?

Aslolan ne sınıf, ne de partidir. Bunların hepsi laf...

Aslolan insaniyet! Evet, insaniyet!.. İşte şimdi buldum.

Evet, şimdi kurulmak istenen şey, insaniyettir!..

B u f o r m ü l ü b u l d u k t a n v e k e n d i m c e o n a i n a n d ı k t a n s o n r a

i ş i n a r k a s ı k o l a y g e l i y o r d u :

— Evet, hakikî ülkü insaniyettir! Bu ülkü daima ihmal

edildi. Dökülen kanlar ve sarfedilen emekler, hep bâ

tıl yollarda boşa gitti. Yağma çağlarından ve esirlik de

virlerinden sonra din kavgaları geldi. Ortaçağın kor—

kunç karanlığı...

Sonra imparatorluklar... Saltanat kavgaları... Taht

uğrunda dökülen kanlar. Hatta benim bile ilk inançla¬

rım bir imparatorluk masalına dayanmıyor muydu? Tu¬

na 'dan Basra Körfezime, Kafkasya 'dan, Sudan 'a, Şimal

Afrikası'na kadar uzanacak bir Osmanlı İmparatorluğu

için hayaller kurmamış, hatta dövüşmemiş miydim? Son

ra «üstün millet» denilen «tarihî vazifesi olan millet»

denilen bir anlamın davalarını her şeyin üstünde aldık.

Milletleri, kıdemlerine, zaferlerine göre kademe kade¬

me sıraladık. Dilleri bir, dilekleri bir, tarihleri bir bu

üstün milletler, imparatorlukların yerinde saltanatları-


m kuracaklardı. Turan, bunlardan biri ve en şereflisi

olacaktı!..

Halbuki, böylelikle mefkure binamıza, çatışmayı im—

tiyazı ve harbi ister istemez temel kılmış oluyorduk.

Çünkü diğer milletler de, kendilerini birer üstün mil—

let gibi düşünebilirlerdi. Onların da kendi saltanatla—

rını kurması ve:

« H i l k a t l e b a ş l a r t a r i h i m i z v a r .

D ü n y a y a h â k i m o l m a k i s t e r i z ! . . »

demeleri pekâlâ kabildi. Tıpkı bizim gibi... O zaman

ise, menfaatlerin birbiriyle çatışmaması ve hepsi de

dünyaya hakim olmak isteyen imparatorluklar arasına,

Allahın eliyle ebedî kale duvarları çekilmesi kabil ol—

mayacağına göre, bunlar arasında kanlı hesaplaşmalar,

yani şimdiye kadar olan şeyler çıkmaması elbette ka—

bil değildi.

Halbuki şimdi?., işte artık insaniyet devri doğuyor!

Tahtlar, taçlar ve bütün zalimler yıkılacak! Bütün din—

ler bir ve bütün insanlar beraber olacak. Yeni din, yeni

dil, yeni sanat, yeni medeniyet, yeni mamureler doğa—

cak, Bütün insanların eşit, bütün milletlerin hür ve be—

raber yaşayacakları harpsiz, ihtilâlsiz, imtiyazsız yeni

bir âlem!..

B u n e g ü z e l b i r r ü y a y d ı ?

B u r ü y a , e l b e t t e k i s a ç m a y d ı . A m a d ü ş ü n d ü k l e r i m b a n a

ç e k i c i g ö r ü n ü y o r d u . H a t t a b i r d e u z u n n e s i r y a z m ı ş t ı m :

«Biz ; b ü t ü n d i n l e r i b i r v e b ü t ü n i n s a n l a r ı b e r a b e r

g ö r e n b i r â l e m i n ç o c u k l a r ı y ı z ! . . » v.s.

B u u z u n n e s i r d e b i z d e r k e n a c a b a k i m l e r i k a s d e t m i ş t i n ı ?

B u b e l l i d e ğ i l d i . B u e l b e t t e k i b i r h a y a l d i . E l b e t t e k i b i r a l d a

n ı ş t ı . B u a l d a n ı ş a b e n i s ü r ü k l e y e n şey, i ç i n d e y a ş a d ı ğ ı m olay¬

l a r a , g e l i ş m e l e r e , o n l a r d a o l m a y a n m a n a l a r y a k ı ş t ı r m a m d ı . Be¬

n i m d a i m a b i r ş e y l e r e k a p ı l a n h i s v e h a y a l â l e m i m d i . G ü t t ü -


ğ ü m m a n t ı k , saf v e b a s i t h i s l e r l e ö r ü l m ü ş s a b u n k ö p ü ğ ü n d e n

b a ş k a b i r şey o l m a s a d a , o n u n , r u h u m d a u y a n d ı r d ı ğ ı s e r a b a

b e n i n a n ı y o r d u m . Ç ü n k ü , o n a m u h t a ç t ı m . . .

G e r ç i z a m a n z a m a n v e k e n d i m i r u h u m d a b u s e r a b a e n zi¬

y a d e k a p t ı r d ı ğ ı m a n l a r d a , b a z ı o l a y l a r ı n s e r t v e k a b a h a k i k a ¬

t i , i ç i n d e k a p a n d ı ğ ı m b u h ü c r e n i n , b u s o y u t â l e m i n k a p ı s ı n ı ça¬

l a r d ı . H a p i s l e r , t e h c i r l e r , y a ğ m a l a r , k u r ş u n a d i z i l m e l e r . . .

Ş e h r i n i l e r i g e l e n l e r i d e n i l e n k i m s e l e r , h a t t a b a z ı l a r ı n ı n

k a d ı n l a r ı , ç o k t a n t e m i z l e n m i ş l e r d i . S ü n n î l e r i n i m a m ı N u r M e h ¬

m e t E f e n d i , Ş i i l e r i n a h u n d u F e r e c u l l a h h a p i s t e y d i l e r . . . A y d ı n ¬

l a r a h e n ü z e l a t ı l m a m ı ş t ı a m a , b u n u n d a e l i k u l a ğ m d a y d ı . Ba¬

k u ' d a , G e n c e ' d e b ü y ü k t e m i z l i k ç o k t a n t a m a m l a n m ı ş t ı . M i l l i ¬

y e t ç i l i d e r l e r a r t ı k y o k t u . K ö y l e r t a r a n ı y o r d u . Ş u b a ş s ı z l a n d ı r -

m a d e n i l e n şey, h e r g ü n b i r a z d a h a g e l i ş m e k t e y d i . F a k a t b e n ,

b u n l a r a d a b i r t a k ı m i z a h l a r b u l u r d u m :

— Canım, derdim, hangi inkılâp, getireceği medeniyeti ve

nizamı kansız doğurur? Bu olaylar yeni bir âlemin do—

ğum ağrıları. Bu dökülen kanlar, belki de eski birtakım

günahların ödenmesi... Hem sahnedeki aktörlerin ne

ehemmiyeti var? Eğer şu hantal kılıklı Ejderhan balık

çıları olmasaydı, Çar'm tahtını kim yıkabilirdi? Hem şu

ölmüş Asya, o daldığı eshâb-ı keyf uykusundan başka

türlü nasıl uyanır? Şu Asya'nın, şu kokmuş Buharanın,

şu afyon sorhoşu Acemistan'ın, şu Çin'in, şu. Hindistan'ın.

kangren olmuş durgunluk yaralarını başka türlü nasıl

yıkayabiliriz?..

H e l e b u s o n i z a h b e n i ç o k s a r ı y o r d u . Ç ü n k ü b i z i m n e s l i ¬

m i z G a r b a d ü ş m a n , Ş a r k a ise k ı r g ı n d ı . G a r p b i z e d a i m a o y u n

o y n a m ı ş t ı r , b i z i d a i m a h a k s ı z ç ı k a r m ı ş t ı r d i y e d ü ş ü n ü r d ü k .

G a r p , b i z i m v a r l ı ğ ı m ı z ı n , v a t a n ı m ı z ı n , d i n i m i z i n d ü ş m a n ı d ı r d i T

y o r d u k :

«Garbın cebin zalimi, affetmedim seni,

Türküm ve düşmanım sana kalsam da bir kişi» (1)

i l) E m i n B ü l e n t : Kin.


Bu bir ş i i rd i ki, o z a m a n ı n b ü t ü n g e n ç l e r i e z b e r bi l irdik.

Ş a r k ı n i s e r u h l a r ı m ı z d a e s r a r l ı bir ç e k i c i l i ğ i vard ı . O n u n u y a n

m a s ı n ı i s t e r d i k :

«Daldım gözünde vehm uyuyan susmuş ufkuna,

Ey Şark! Kanmadın mı asırlarca uykuna?

Hâlâ hûşûa kubbeler en hisli bir penâh,

Hâlâ, minarelerde tevekkel diyen bir âh...

Bin zulmü, kahrı yenmeye bir parça kan yeter,

Ey Şark! Uyan, yeter yeter, ey Şark uyan, yeter!..» ( 1 )

İ ş t e ş i m d i Ş a r k , a s ı r l a r s ü r e n u y k u s u n d a n ar t ık u y a n a c a k

t ı . T a h t l a r , t a ç l a r d e v r i l e c e k , z a l i m l e r y e r l e r e s e r i l e c e k t i . Ya¬

b a n c ı l a r , A s y a ' n ı n t o p r a k l a r ı n d a n ç e k i l e c e k l e r d i . A s y a , ar t ık

A s y a l ı l a r ı n o l a c a k t ı . U ç s u z b u c a k s ı z b o z k ı r l a r d a e z a n l a r , e s i r v e

m a z l u m m i l l e t l e r i n k u r t u l u ş u n u h a y k ı r a c a k t ı !

B u , n i ç i n b ö y l e o l a c a k t ı ? N a s ı l b ö y l e o l a c a k t ı ? B u n u pek

t a y i n e d e m i y o r d u m a m a , b u n u n b ö y l e o l m a s ı n ı i s t i y o r d u m .

B a k u ' d a t o p l a n a c a k « Ş a r k M i l l e t l e r i K u r u l t a y ı » n a d e l e g e

s e ç i l d i ğ i m z a m a n , i ş t e b u ruh hal i i ç i n d e y d i m .

( 1 ) A l i C a n i b ' i n «Şarkın Ufukları» ş i i r i n d e n .

Kuzeye Çtkan Yol

9

1 e y l ü l 1920 'de b a ş l a y a n K u r u l t a y g ü n l e r i n d e Baku, O r t a ¬

çağ A s y a s ı ' n d a k i b ü y ü k ş e h i r l e r d e n b i r i n i n a l a c a l ı g ö r ü n ü ş ü ¬

n ü y a ş ı y o r d u . A r a p l a r , H i n t l i l e r , İ r a n l ı l a r , A f g a n l ı l a r , M o ğ o l l a r .

Ö z b e k l e r , K ı r g ı z l a r , İ r a n K ü r t l e r i v e d a h a n i c e k a v i m l e r d e n ,

m i l l e t l e r d e n i n s a n l a r . . .

H e p s i d e k e n d i k ı y a f e t l e r i n i t a ş ı y o r l a r d ı . H e p s i n i n d e boy¬

n u n d a , b e l i n d e , k ı l ı ç l a r , h a n ç e r l e r , t a b a n c a l a r , k a m a l a r v a r d ı .

A g e l l i , s a r ı k ı l , k a v u k l u , k a l p a k l ı i n s a n l a r , B a k u s o k a k l a r ı n ı d o l -

d u r u y o r l a r d ı . . .

H e r k ö ş e d e , h e r y e r d e esir, m a z l u m m i l l e t l e r i n k u r t u l u ş u

i l â n o l u n u y o r d u . S ö y l e n e n l e r e b a k ı l ı r s a , İ s r a f i l ' i n s û r u a r t ı k

ç a l m ı ş t ı . A s ı r l ı k e s a r e t l e r i i ç i n d e b i r ö l ü u y u ş u k l u ğ u y a ş a y a n

m i l l e t l e r , a r t ı k b a ş l a r ı n ı k a l d ı r a c a k l a r d ı . D e m e k k i Ş a r k , uy¬

k u s u n d a n u y a n ı y o r d u . . . A r t ı k h e r m i l l e t z a l i m l e r i n i , i s t i l â c ı ¬

l a r ı n ı b a ş ı n d a n a t a c a k t ı .

B u i ş b a n a , o g ü n e k a d a r d i n l e d i ğ i m , ş u s ı n ı f l a r ı n kavga¬

sı, p a r t i p o l i t i k a s ı , p r o l e t a r y a d i k t a t ö r l ü ğ ü g i b i ş e y l e r d e n da¬

h a a y d ı n l ı k g ö r ü n ü y o r d u .

— İşte şimdi her şey anlaşıldı, işte benim bağlanacağım

dava!..

d i y o r d u m . H e m b u d a v a n ı n ö n c ü l e r i a r a s ı n d a ş i m d i b e n d e

v a r d ı m . Ş a r k m i l l e t l e r i n i n i s y a n b a y r a ğ ı n ı a ç a n ş u b ü y ü k ku¬

r u l t a y ı n s a f l a r ı a r a s ı n d a b u l u n u y o r d u m . H e y e c a n d a n s a r h o ş gi¬

b i y d i m . D e m e k , y a r ı n s i l â h l a r ı m ı z ı a l a c a k t ı k . B u k u r t u l u ş bay¬

r a ğ ı a l t ı n d a y ü r ü y e c e k t i k . Ş a r k a m ı o l u r . G a r b a m ı o l u r . sal¬

d ı r a c a k t ı k . . . B e l k i A k d e n i z ' e , b e l k i K ı z ı l d e n i z ' e v a r a c a k t ı k . Bel¬

k i H i n d ' e , b e l k i Ç i n ' e g i r e c e k t i k ? . .

K u r u l t a y ı n d a , g a l i b a e n g e n c i b e n d i m . B e l i m d e t a b a n c a m


y o k t u , t o n u m d a k ı l ı ç a s ı l m a m ı ş t ı a m a , h a l i m , k ı y a f e t i m l e g e

n e d e h a r e k e t e h a z ı r b i r a s k e r d i m .

N e a d l a r ı n ı b i l d i ğ i m , n e d i l l e r i n i a n l a d ı ğ ı m r e n k r e n k , ç e

şit ç e ş i t d e l e g e l e r a r a s ı n d a d o l a ş ı y o r , k o n u ş u y o r d u m . S a n k i ç o k

t a n b e r i b e r a b e r m i ş i z gibi , s a n k i ç o k t a n b e r i a y n ı y o l u n y o l -

c u s u y m u ş u z g ib i , i ş a r e t l e r i m i z l e , b a k ı ş l a r ı m ı z l a g ü y a a n l a ş ı —

y o r d u k .

K u r u l t a y ; m a r ş l a r , ç ı ğ l ı k l a r , k ı l ı ç , h a n ç e r ş a k ı r t ı l a r ı a r a

s ı n d a a ç ı l d ı . H e r k e s , h e r m i l l e t k e n d i d i l i n d e h a y k ı r ı y o r d u .

H a v a d a s a v r u l a n v e b i r b i r l e r i y l e ç a r p ı ş a n k ı l ı ç , h a n ç e r s e s l e

r i y l e y a l n ı z s a l o n d e ğ i l , b ü t ü n g ö k k u b b e i n l i y o r g i b i y d i .

K u r u l t a y b i r t i y a t r o s a l o n u n d a t o p l a n m ı ş t ı . S a h n e d e h e r

m i l l e t t e n s e ç i l e n d i v a n ü y e l e r i n i n o r t a s ı n d a Z i n o v y e f y e r a l d ı .

Z i n o v y e f bir Y a h u d i y d i . O z a m a n K o m i n t e r n ' i n , y a n i D ü n y a

İ h t i l â l T e ş k i l â t ı ' n m d a b a ş k a n ı y d ı . F a k a t bir i h t i l â l c i d e n ziya—

d e , b i r a r t i s t e b e n z i y o r d u . . . D o l g u n c a v ü c u d u , p e m b e m s i y ü z ü ,

d a ğ ı n ı k , k ı v ı r c ı k s a ç l a r ı v a r d ı . İ h m a l e d i l m i ş k ı y a f e t i , k ı v ı l

c ı m l a r f ı ş k ı r a n g ö z l e r i y l e c a n l ı , h a r e k e t l i b i r a d a m d ı . E t r a f ı n ı

s a r a n k a v u k l u l a r , s a r ı k l ı l a r l a k u c a k l a ş ı y o r d u . H e p s i d e ayak—

t a o l a n k o n g r e p r e z i d y u m ü y e l e r i a r a s ı n d a y u m r u k l a r ı n ı sağa

s o l a s a l l a y a r a k , d u r m a d a n , Ş a r k m i l l e t l e r i n i n i s y a n ı n ı i l â n e d i

y o r d u . G e n e Y a h u d i a s ı l l ı b i r i h t i l â l c i y a z a r o l a n R a d e k , dai—

m a o n u n y a n ı n d a y d ı .

A r k a s ı n d a B e l a k u n v a r d ı . G e n ç , g ü r b ü z b i r M a c a r i h t i l â l -

ç i ş i y d i . A z z a m a n evvel M a c a r i s t a n ' d a h a p i s h a n e d e n a l ı n ı p , M a —

c a r d i k t a t ö r l ü ğ ü t a h t ı n a b i r k a n a y i n i i ç i n d e g e ç m i ş t i . F a —

k a t R o m a n y a l ı l a r , P e ş t e ' y i işgal e d i n c e r ü y a s o n a e r d i v e şim—

d i b u g e n ç M a c a r Y a h u d i s i n i n a r k a s ı n d a b ı r a k t ı ğ ı k a n l ı iz, T u -

n a ' d a n . M a c a r p u s t a l a r ı n d a n . K a r p a t l a r ' a d o ğ r u u z a n ı p gidi—

y o r d u .

S o n r a P a v l o v i ç g e l i y o r d u . P a v l o v i ç , Y a h u d i b i r R u s âli—

m i y d i . B i r l i s a n î y a t ç ı y d ı ( 1 ) . N i s b e t e n a l ç a k b o y l u , s a r ı m t ı r a k

( 1 ) Z i n o v y e f , R a d e k , B e l a k u n , h a t t a m u h t e m e l e n P a v l o v i ç 1 9 3 8

t e m i z l i ğ i n d e S t a l i n t a r a f ı n d a n k u r ş u n a d i z d i r i l d i l e r .


s a ç l a r ı , s a k a l l a r ı k a r m a k a r ı ş ı k b i r i h t i y a r d ı . Y a k a s ı d ü ğ m e l i ,

b e l d e n k e m e r l i R u s k ö y l ü g ö m l e ğ i g i y m i ş t i . P a n t o l o n u v ü c u ¬

d u n d a n d ü ş e c e k m i ş g i b i g ö r ü n ü y o r d u . H e m b i r b i l g i n e , h e m

b i r k ö y p a p a z ı n a b e n z i y o r d u . I r k ı n ı n h a r e k e t l i l i ğ i , e n h a r e k e t ¬

siz z a m a n l a r ı n d a b i l e g ö z l e r i n d e n t a ş ı y o r d u . . . S o n r a b i r s ı r a

i k i n c i p l a n d a a d a m l a r g e l i y o r d u . A z e r b a y c a n l ı Abi fo l , T ü r k i s ¬

t a n l ı F e y z u l l a h h o c a , I k r a m o f , D r . N e r i m a n N e r i m a n o f gi¬

b i . . . ( 1 )

K u r u l t a y ı n i lk c e l s e l e r i n ü m a y i ş l e r , b a ğ r ı ş m a l a r a r a s ı n d a ,

g ü r ü l t ü l e r , a l k ı ş l a r l a g e ç t i . K ı l ı ç l a r d u r m a d a n s ı y r ı l ı y o r d u . B u n ¬

l a r ı n d ı ş ı n d a b i r k a ç k e z v e p r o g r a m t o p l a n t ı s ı d a o l d u a m a ,

b u n l a r k ı l ı ç ç e k i p n a r a a t m a k t a n z i y a d e , s ö y l e n e n l e r i d i n l e ¬

m e y i i c a b e t t i r d i ğ i i ç i n , s a y ı n d e l e g e l e r i p e k i l g i l e n d i r m e d i . . .

B u g i b i t o p l a n t ı l a r ı n b a ş h a t i b i P a v l o v i ç ' t i :

— Şark milletlerinin bir kısmının, hatta meramlarını yazı

ile ifade edecek alfabeleri bile yoktur. Yazı dilleri mev¬

cut değildir. Alfabesi olanların da bir kısmında yazı, an¬

cak din kitaplarını, duaları yazmak için kullanılır. Şark

memleketlerinde üniversite, kütüphane, tiyatro, hatta

gazete yok demektir. İşte bizce millî mesele, her şey—

den evvel, ulusların, boyların, uyrukların kendi yazıla—

rına, kendi dillerine kavuşmalarıdır. O kollar, o boylar

ki, adları bile unutulmuştur. Fakat artık bunlar, keşfe

dilip meydana çıkarılacaklardır. Kendi dillerine, kendi

yazılarına sahip olacaklardır. Millî kültür böyle çiçek-

lenecektir!..

Tunguzlar, Buryatlar, Yakutlar, Karakırgızlar, Çu-

vaşlar, Çeremdşler, Avarlar, Kabardinler, Kalmuklar,

hulâsa adları sayılamayacak kadar çok milletler, kendi

öz kültürlerini böyle meydana çıkaracaklardır. Sonra

bunların üstüne enternasyonal kültür kanat gerecektir.

O enternasyonal kültür ki...

M e v z u b i r a z k a r ı ş ı k t ı . V e b i z i m k ı l ı ç l a r ı m ı z ı ç e k i p K ı z ı l -

( 1 ) Dr. N e r i m a n Ner imanof , Halk Şûra lar ı B a ş k a n ı y d ı . Krem

imde öldü. F e y z u l l a h h o c a ile I k r a m o f kurşuna dizildi.


d e n i z ' e , H i n d ' e , Ç i n ' e y ü r ü m e m i z l e p e k a l â k a s ı y o k t u a m a , o

s ö z l e r i n e fası la v e r d i k ç e , s a y ı n d e l e g e l e r , e v v e l â s a h n e d e n ge¬

l e n b i r d a l g a y l a , « H u r r a ! » 1ar, «Yaşas ın !» l a r l a s a l o n u ç ı n l a t ı ¬

y o r l a r d ı . D e m e k , b e n i m p e k a n l a y a m a d ı ğ ı m b u t e z i , o n l a r iyi¬

c e a n l ı y o ı i a r d ı .

B e n y a l n ı z ş u n u s e z i n l i y o r d u m ki , o g ü n e k a d a r p e k a d ı

a n ı l m a y a n v e P a v l o v i ç ' i n t a b i r i y l e , z a l i m k a p i t a l i s t l e r l e , gad¬

d a r b ü y ü k R u s ş o v e n i s t l e r i n i n p e n ç e l e r i a l t ı n d a e z i l e n ş u kü¬

ç ü k m i l l î , y a h u t e t n i k c e m a a t l e r , ş i m d i a r t ı k i t i b a r k a z a n ı y o r ¬

l a r d ı . D e m e k , h e r k a b i l e n i n a r t ı k b i r d i l i , b i r y a z ı s ı o l a c a k t ı .

H e p s i n i n ü s t ü n e d e , e n t e r n a s y o n a l k ü l t ü r k a n a t g e r e c e k t i .

P a v l o v i ç , z a l i m k a p i t a l i s t l e r l e , g a d d a r R u s ş o v e n i s t l e r i n i

l a n e t l e r k e n - , « A l m a n i s t i l â c ı l a r ı n ı n e m r i a l t ı n d a ç a l ı ş a n h a y a l ¬

p e r e s t T u r a n c ı l a r ı » d a i l t i f a t ı n ı n d ı ş ı n d a b ı r a k m a d ı .

Biz , A k d e n i z ' d e n , S a r ı d e n i z ' e k a d a r u z a n a n v e r i v a y e t e gö¬

r e , s a y ı s ı y e t m i ş m i l y o n u a ş a n i n s a n l a r ı h e p T ü r k b i l i y o r d u k .

H a t t a b i r d ü ş ü n ü ş e g ö r e , b i r d i l , b i r d i l e k , b i r k ü l t ü r a l t ı n d a

b i r l e ş e c e k b u i n s a n l a r ı n v a t a n ı n ı n a d ı « T u r a n » o l a c a k t ı . H a l ¬

b u k i P a v l o v i ç ' e g ö r e , b ö y l e b i r t o p l u l u k y o k t u . B ö y l e b i r d i l

d e m e v c u t d e ğ i l d i . O n a g ö r e T u r a n , fikrî b i r e m p e r y a l i z m d i

ki , a r k a s ı n d a A l m a n G e n e l k u r m a y ı g i z l i y d i . V e g e n e P a v l o -

v i ç ' i n d e d i ğ i n e g ö r e , b u n u n e s k i R u s ş o v e n i z m i n d e n b i r f a r k ı

y o k t u . . .

P a v l o v i ç ' i d i n l e r k e n , t e k b i r y a z ı n ı n , t e k b i r k ü l t ü r d i l i n i n

d e ğ i l d e , m e s e l â ş u y e t m i ş m i l y o n T ü r k d e d i ğ i m i z c a m i a y ı teş¬

k i l e d e n e t n i k b ö l ü n t ü l e r d e n h e r b i r i n i n a y r ı b i r k ü l t ü r e , a y r ı

b i r i ç y a p ı y a s a h i p o l m a l a r ı n ı d ü ş ü n d ü m . B u , g a r i p b i r m a n ¬

z a r a o l a c a k t ı ? U f a k t e f e k f a r k l a r l a b e l k i y ü z c i n s a l f a b e , y ü z

t a n e e y a l e t , y a h u t m u h t a r i y e t v e y a c u m h u r i y e t . . .

- B ö y l e b i r s i s t e m , İ r a n ' d a d a b e l k i y ü z , H i n d i s t a n ' d a b e ş

y ü z m u h t a r ü l k e n i n v e y a e t n i k k ü l t ü r ü n t e ş e k k ü l ü d e m e k o lur¬

d u . D e m e k k i Asya, b ö y l e ç i ç e k l e n e c e k v e s o n r a b u n l a r ı n üs¬

t ü n e P a v l o v i ç ' i n a n l a t t ı ğ ı e n t e r n a s y o n a l k ü l t ü r k a n a t g e r e c e k ¬

t i . . .

F a k a t P a v l o v i ç ' t e n b a ş k a s ı n ı n p e k a k ı l e r d i r e m e d i ğ i b u


b a h i s l e r , b u m e r t e b e , d a l l a n ı p b u d a k l a n ı p d a , s a y ı n d e l e g e l e r

ö ğ l e s o n u d a l g ı n l ı ğ ı n a k a p ı l ı r g i b i o l u n c a , Z i n o v i y e f i n s e s i h e

m e n g ü r l e r d i . L e n i n ' d e n b i r t e l g r a f , T r o ç k i ' d e n b i r . m e s a j d e r

k e n , m ı z ı k a l a r h e m e n e n t e r n a s y o n a l m a r ş ı n ı ç a l a r d ı . O z a m a n

k ı l ı ç l a r , h a n ç e r l e r g e n e s ı y r ı l ı r d ı . D e l e g e l e r g e c e i ç i n y a b ü

y ü k t i y a t r o d a b i r « L e y l â - M e c n u n » o p e r e t i n e , y a h u t b i r p a n -

d o m i m e d a v e t e d i l i r , r a p o r o y b i r l i ğ i y l e k a b u l o l u n u r , t o p l a n t ı

a l k ı ş l a r a r a s ı n d a s o n a e r e r d i .

E n v e r P a ş a n ı n b i r g ü n , k u r u l t a y s a l o n u n u n b i r l o c a s ı n d a

g ö r ü n ü ş ü , Ş a r k l ı d e l e g e l e r a r a s ı n d a k a y n a ş m a y a s e b e p o l d u .

P a ş a n ı n ş ö h r e t i m ü s l ü m a n Ş a r k t a b i r m a s a l , b i r e f s a n e h a l i n

d e y d i . B u h a l k ı n i n a n ı ş ı n a g ö r e o , y e r y ü z ü i n s a n l a r ı n d a n b i r i

d e ğ i l d i . O n u n g ö r ü n d ü ğ ü h e r y e r d e , g ö k l e r i n a ç ı l m a s ı , y e r l e

r i n y a r ı l m a s ı , b ü y ü k v e a z a m e t l i b i r ş e y l e r i n o l m a s ı l â z ı m

g e l i r d i . O , d a i m a h e r ş e y i n ü s t ü n d e v e h e r k e s i n ü s t ü n d e o l —

m a l ı y d ı .

F a k a t b u k u r u l t a y ı t e r t i p e d e n l e r c e , o n u n b u r a d a g a l i b a

s a d e c e g ö r ü n m e s i v e y a ş ö y l e c e b i r g ö s t e r i l m e s i i s t e n m i ş t i k i ,

o n a b a ş k a n l ı k s a h n e s i n d e b i l e y e r v e r i l m e m i ş t i . G ö r ü n d ü ğ ü

l o c a y a ş ö y l e c e v e ç e k i n e r e k s o k u l d u . B i r k ö ş e y e s i n d i . B u i s e

o n u n a l e y h i n e o l d u v e t ı l s ı m ı n ı b o z d u . . .

Ç ü n k ü , Ş a r k l ı n ı n g ö z ü n d e s a h i p , y a h u t h ü d a v e n d , a n c a k

t a p ı l a c a k y e r d e o l d u ğ u , h ü k m ü n ü y ü r ü t e b i l d i ğ i z a m a n b i r k u d

r e t t i r . P u t , y e r e d ü ş t ü ğ ü g ü n , b ü t ü n s i h r i n i k a y b e d e r .

E n v e r P a ş a i ç i n d e ö y l e o l d u . O n u i l k g ö r ü ş l e r i n d e h e

y e c a n l a r ı n d a n s a r s ı l a n l a r , b i r a z v a k i t g e ç i p d e , k a h r a m a n l a r ı

n ı i h m a l e d i l m i ş , y a h u t d a b ü t ü n d i ğ e r i n s a n l a r d a n b i r i g i b i

g ö r ü n c e y a d ı r g a m a y a b a ş l a d ı l a r . B u n u n i ç i n E n v e r P a ş a d a

g i t t i k ç e d a h a ç e k i n g e n , h a t t a d a h a ş a ş ı r m ı ş b i r h a l a l d ı . Y ü z ü

s a k i n o l m a k t a n z i y a d e s o m u r t k a n d ı . H e l e k e n d i l e r i n i k o m ü

n i s t s a y a n T ü r k i y e l i b i r g r u p , o n u n k o n g r e y e d e l e g e d e ğ i l ,

h a l k m a h k e m e s i k a r ş ı s ı n a s u ç l u o l a r a k ç ı k a r ı l m a s ı l â z ı m g e l

d i ğ i n i k o n g r e b a ş k a n ı n a — b e l k i e v v e l d e n d ü z e n l e n e n b i r t e r

t i p l e — k u v v e t l i c e b i r i f a d e y l e h a t ı r l a t ı n c a , E n v e r P a ş a b ü s -


b ü t ü n k e n d i h a l i n e t e r k e d i l m i ş o l d u . K e n d i s i n e k ü r s ü d e k o n u ş ¬

m a s ı i ç i n söz v e r i l m e d i k t e n b a ş k a , h a z ı r l a d ı ğ ı n u t k u , k e n d i s i

n i n o k u m a s ı n a d a m e y d a n b ı r a k ı l m a d ı . K ü r s ü y e g e l e n v e k o

m ü n i s t s a y ı l a n , f a k a t b i r s ü r e s o n r a k a r ı ş ı k b i r a d a m oldu¬

ğ u , k a n l ı b i r o l a y l a m e y d a n a ç ı k a c a k o l a n b i r i , e l i n d e t u t t u ğ u

b i r k â ğ ı d ı , s a n k i o n a d o k u n m a k i s t e m i y o r m u ş g ib i , d e l e g e l e r e

d o ğ r u u z a t t ı :

— Başkanlığa verilen bu yazıyı okuyorum...

d i y e r e k , yarı asık, yarı m ü s t e h z i b i r e d a y l a E n v e r P a ş a n ı n t e b

l i ğ i n i o k u d u . T e b l i ğ o k u n d u ğ u z a m a n s a l o n d a , a l k ı ş l a m a k ¬

l a a l k ı ş l a m a m a k a r a s ı n d a k a r a r s ı z b i r h a v a e s t i . E l ç ı r p a n l a r ¬

l a ç ı r p m a y a n l a r b i r b i r l e r i n e b a k t ı l a r . S a ğ d a s o l d a b e l i r e n yarı

ü r k e k a l k ı ş l a r d u r a l a d ı , s ö n d ü . S o n r a s a l o n u s o ğ u k b i r h a v a

k a p l a d ı . F a k a t b a ş k a n b i r d e n , b a ş k a b i r k o n u y a g e ç i p , s a h n e y e

y e n i f i g ü r a n l a r s ü r ü n c e , k a l a b a l ı k g e ç e n o l a y ı u n u t t u g i t t i .

E n v e r P a ş a n ı n t e b l i ğ i , t e b l i ğ o l m a k t a n z i y a d e y e r s i z , lü¬

z u m s u z b i r ş e y d i . Y ı k ı l m ı ş , k a r a r s ı z b i r a d a m ı n , k e n d i s i n e o

k a d a r y a b a n c ı b i r y e r d e , h a z i n v e a c ı n a c a k b i r i f a d e s i y d i . B u

o k u n a n ş e y l e r i , h i ç ş ü p h e s i z k e n d i s i y a z m a m ı ş t ı . O n u y a z a n ¬

l a r v e e l i n e t u t u ş t u r a n l a r da, y a b ü t ü n o l a n b i t e n ş e y l e r e k a r

ş ı a n l a y ı ş s ı z , y a h u t da, b a s i t , a v a r e i n s a n l a r d ı . « G a r b ı n m i l i

t a r i s t v e e m p e r y a l i s t d e v l e t l e r i n e k a r ş ı , Ş a r k ı n m a z l u m m i l l e t ¬

l e r i n i n i s y a n ı n d a n » , « F a k i r v e m i h n e t ç e k e n k ö y l ü l e r i n h a k l a ¬

r ı n d a n , h ü k ü m r a n l ı k l a r ı n d a n » b a h s e d e n s a t ı r l a r ı n a r k a s ı n d a ,

A n a d o l u ' n u n m a ğ a r a k ö y l e r i , G a l i ç y a ' d a , A r a p i ç i n d e k a y b o ¬

l a n y ü z b i n l e r c e , y ü z b i n l e r c e i n s a n l a r ı n i s k e l e t l e r i , d a l g a dal¬

g a a y a k l a n ı y o r , h o m u r d a n ı y o r g i b i y d i . . . B i r n e v i a f d i l e y i ş ı .

b i r n e v i h i z m e t a r z e d i ş i d e m a n a s ı z , s a m i m i y e t s i z d i .

E v e t , b u y e r s i z b i r s a h n e y e ç ı k ı ş t ı v e b ü s b ü t ü n o n u n aley¬

h i n e o l d u ( 1 ) .

* *

B i r k a ç g ü n s o n r a o n u y a k ı n d a n g ö r d ü m . O g ü n K u r u l t a y

(1) Bu b e y a n a t , G e n e r a l Ali Fuat C e b e s o y ' u n «Moskova Hatı

raları» isimli e s e r i n d e y a y ı n l a n m ı ş t ı r . Fakat Ali Fuat P a ş a , yan l ı ş

o larak, Enver P a ş a n ı n , n u t k u n u b i z z a t o k u d u ğ u n u y a z a r .

209

- o n a e r m i ş t i . E n v e r P a ş a n ı n esk i P a r t i a r k a d a ş l a r ı n d a n o l a n .

i s t a n b u l ' d a n k a ç t ı k t a n s o n r a b u r a y a s ı ğ m a n k ü ç ü k T a l â t B e y i n

e v i n d e y d i k ( T a l â t M u ş k a r a ) . K ü ç ü k T a l â t B e y d a h a evve l

d e n b e n i t a n ı y o r d u . N u h a ' d a n b i r g ö n ü l l ü k a f i l e s i y l e K a r a b a ğ ' a -

g i d e r k e n y o l d a . A k d a m k a s a b a s ı n d a b i r g e c e y a r ı s ı o n u n l a t a -

- . ı ş t ı r ı l m ı ş t ı m . O n l a r , iki a r k a d a ş ( O r d u K u m a n d a n ı v e E n v e r

P a ş a n ı n a m c a s ı H a l i l P a ş a ) i s t a n b u l ' d a k a p a t ı l d ı k l a r ı B e k i r a ğ a

3 o l ü ğ ü H a p i s h a n e s i n d e n , b i r m u h a f ı z ı n y a r d ı m ı y l e k a ç m ı ş l a r -

A n a d o l u ' y a g e ç e r e k v e u z u n b i r y o l c u l u k t a n s o n r a iki şöh¬

r e t l i v a t a n d a ş l a t a n ı ş m a k , o n l a r ı d i n l e m e k b e n i m i ç i n y e n i b i r

•er o l m u ş t u . O n l a r ı N u h a ' y a d a v e t e t m i ş t i m . K ü ç ü k T a l â t Bey,

siz N u h a ' y a d ö n ü n c e ş e h r i m i z e m i s a f i r g e l d i . B u n u n i ç i n o n u n ¬

l a d a h a evvel N u h a ' d a , u z u n c a s ü r e n g ö r ü ş m e , t a r t ı ş m a l a r a

m k â n b u l m u ş t u m .

Ş i m d i d e B a k u ' d a v e Ş a r k M i l l e t l e r i K u r u l t a y ı ' n ı n b i t t i ğ i

4 ü n , K ü ç ü k T a l â t B e y i n e v i n d e b u l u n u y o r d u k . O d a ç ı p l a k d e

l e c e k k a d a r b o ş t u . U z u n b i r t a h t a m a s a n ı n b a ş ı n d a , m e m l e

k e t i n e d ö n e m e y e n v e b u r a d a y e r l e ş e n b i r a s k e r , p i r i n ç ayık¬

l a m a k l a m e ş g u l d ü . E n v e r P a ş a a z s o n r a o d a y a g i r d i . E v sahi¬

bi , b e n i o n a t a n ı t t ı . T a n ı t ı r k e n d e h a k k ı m d a g ü z e l s ö z l e r söy

l e d i . B u t a n ı t m a d a n s o n r a , u z u n t a h t a m a s a n ı n d i ğ e r b a ş ı n a

d a b i z i l i ş t i k . . .

A r a d a ç o k ş e y l e r d e ğ i ş m i ş t i . O , a r t ı k b i r İ m p a r a t o r l u ğ u n

H a r b i y e N a z ı r ı , O r d u l a r ı n B a ş k u m a n d a n V e k i l i v e b u İ m p a r a ¬

t o r l u ğ u n m u t l a k e f e n d i s i d e ğ i l d i . B u d e v l e t , b i r z a m a n g e n ç

b i r h ü r r i y e t k a h r a m a n ı v e h a l k ı n g ö z b e b e ğ i o l a r a k y ü k s e l e n

-/e e f s a n e v i b i r ş ö h r e t e u l a ş a n b u z a t ı n v e a r k a d a ş l a r ı n ı n s o n u

g e l m e z h a t a l a r ı y l e , e v v e l â b i r k o m i t a c ı l ı k i d a r e s i n e s ü r ü k l e n

m i ş v e a r d ı n d a n i t i l d i ğ i d ü n y a h a r b i n d e , b ü t ü n v a r l ı ğ ı y l e çö¬

k ü p g i t m i ş t i . B ü t ü n b u i ş l e r i ç i n a r a d a g e ç e n z a m a n ise . yal¬

n ı z o n y ı l d a n i b a r e t t i . E n v e r P a ş a n ı n v e a r k a d a ş l a r ı n ı n , a r

k a l a r ı n d a b ı r a k t ı k l a r ı b u o n y ı l l ık k a n l ı i z i n ü z e r i n d e , e n a z

ü ç m i l y o n ( 3 . 0 0 0 . 0 0 0 ) i n s a n ı n c e s e d i y a t ı y o r d u . . .

N i h a y e t b i r g ü n d ü ş m a n , Ç a n a k k a l e i s t i k a m e t i n d e n g ö r ü

n ü p d e , o n l a r b i r y a b a n c ı d e n i z a l t ı n ı n t e k n e s i n d e K a r a d e n i z

i s t i k a m e t i n e k a ç a r l a r k e n , a r k a d a b ı r a k t ı k l a r ı n a f ı s ı l d a d ı k l a r ı

14


s o n s ö z l e r i , n e bir p i ş m a n l ı k , n e b ir v a s i y e t , n e d e bir h a y ı f

l a n m a y d ı . B u s ö z l e r b a s i t , d e r b e d e r v e g ü l ü n ç b i r t a k ı m k o m i

t a c ı l ı k d i r e k t i f l e r i n d e n i b a r e t t i ( 1 ) . S a n k i hiç bir ş e y o l m a

m ı ş t ı . V e s a n k i b u o l a n i ş l e r d e o n l a r ı n h i ç bir müdaha les i v e

m e s u l i y e t p a y l a r ı y o k t u . . .

K o n g r e o g ü n b i t m i ş t i . D e l e g e l e r d a ğ ı l a c a k t ı . Z i n o v y e f , K o

m i n t e r n k u r m a y ı n ı t o p l a y a r a k o g ü n M o s k o v a ' y a d ö n e c e k t i . E n

v e r P a ş a y a h i ç d e ğ i l s e b i r h a b e r 4 i l e t m e s i l â z ı m d ı . O n u b u r a ¬

y a g e t i r e n o y d u . B u r a y a g e t i r m e d e n e v v e l M o s k o v a ' d a iy i m i —

saf i r e t m i ş l e r d i . M o s k o v a Ç a y ı k e n a r ı n d a e s k i b i r k o n a k t a b a -

r m d ı r ı l m ı ş t ı . Z i y a r e t i n e , b o l ş e v i k i h t i l â l i n i n ü n l ü l i d e r l e r i ge—

l i y o r d u . B e l k i d e g ü z e l p l a n l a r k o n u ş u l m u ş , d ü ş ü n ü l m ü ş t ü . A n a —

d o l u m u o l u r , İ r a n m ı o l u r , y o k s a A f g a n i s t a n ü z e r i n d e n H i n

d i s t a n m ı o l u r , A s y a ' d a h e r i s t i k a m e t t e h e s a p s ı z y o l l a r v a r d ı .

H a l b u k i , Z i n o v y e f ' i n h a r e k e t s a a t i y a k l a ş t ı ğ ı h a l d e , ş i m d i

E n v e r P a ş a y a k e n d i s i i ç i n h i ç b i r h a b e r g e l m i y o r d u . H a v a si¬

n i r l i y d i .

E n v e r P a ş a ( 2 ) o s ı r a d a k ı r k y a ş l a r ı n d a g ö r ü n ü y o r d u . B a

t i ) B u h u s u s t a m a l û m a t a l m a k i s t e y e n l e r , E n v e r P a ş a n ı n son

d i r e k t i f l e r i n i a l a n o z a m a n k i G i z l i T e ş k i l â t R e i s i A l b a y H ü s a m e t t i n

B e y i n «.İki Devrin Perde Arkası» i s i m l i e s e r i n i o k u y a b i l i r l e r .

( 2 ) B u g ü n k ü n e s l i n E n v e r P a ş a h a k k ı n d a y e t e r l i m a l û m a t ı o l

m a d ı ğ ı m s a n ı y o r u m : E n v e r P a ş a h a k k ı n d a T ü r k ç e d e h a k i k î bir tet—

kik e s e r i y a z ı l m a m ı ş t ı r . B e n bir eser h a z ı r l a m a k t a y ı m . H a k k ı n d a k i

p a r ç a p a r ç a y a z ı l a r , y a h u t r i s a l e l e r , d a h a z i y a d e h i s s i y a t ı n h a k i m

o l d u ğ u e s e r l e r d i r . E n v e r P a ş a , 1 8 7 8 ' d e i s t a n b u l ' d a B e ş i k t a ş ' t a bir m e

m u r u n o ğ l u o l a r a k d o ğ d u . Ş ö h r e t i 1 9 0 8 ' d e M e ş r u t i y e t ' i n i l â n ı y l e b a s

lar. O z a m a n 3 0 y a ş ı n d a bir K u r m a y B i n b a ş ı y d ı . İ h t i l â l i n e f s a n e v i

bir k a h r a m a n ı o l d u . B a l k a n H a r b i ' n d e y e n i l d i ğ i m i z z a m a n i k t i d a r ,

E n v e r P a ş a n ı n m e n s u p o l d u ğ u İ t t i h a t v e T e r a k k i F ı r k a s ı ' n m e l i n d e

d e ğ i l d i . D ü ş m a n , i s t a n b u l ' a d a y a n m ı ş t ı . 1 9 1 2 ' d e E n v e r P a ş a n ı n ş a h —

sen y ö n e t t i ğ i bir h ü k ü m e t d a r b e s i y l e k a b i n e d e v r i l d i . E n v e r P a ş a

h e n ü z Y a r b a y d ı . G e n e r a l v e H a r b i y e N a z ı r ı o l d u . B a l k a n l ı l a r a r a s ı n —

d a ç ı k a n g a n i m e t i p a y l a ş m a k a v g a l a r ı n ı n d a y a r d ı m ı y l e h a s ı l o l a n

m ü s a i t h a v a d a n i s t i f a d e e d i l d i . E d i r n e k u r t a r ı l d ı . 1 9 0 8 ' d e M e ş r u t i y e t

i l â n ı v e 1 9 1 0 ' d a T r a b l u s H a r b i ' n d e k i m ü c a d e l e l e r i n i n u y a n d ı r d ı ğ ı ş ö h —

r e t i n e E d i r n e 'nin k u r t a r ı c ı l ı ğ ı e k l e n d i . 1 9 1 4 ' d e B i r i n c i D ü n y a H a r b i

p a t l a y ı n c a , H a r b i y e N a z ı r l ı ğ ı n d a n b a ş k a , B a ş k u m a n d a n V e k i l i oldu.


ş ı n d a k a l p a k , v e ü z e r i n d e , b e l i k e m e r l i k o y u r e n k l i sivil bir e l

b i s e v a r d ı . Z a n n e d e r i m p a n t o l o n v e ç i z m e g i y i y o r d u . Y ü z ü n ü n

r e n g i u ç u k v e h a f i f e s m e r c e y d i . B ı y ı k l a r ı g e n e k ı s a v e u ç l a r ı ,

s i m d i b i r a z i h m a l e d i l m i ş , o l m a k l a b e r a b e r , g e n e k ı v r ı k t ı . A m a

y o r g u n v e d ü ş ü n c e l i o l d u ğ u h e r h a l i n d e n b e l l i y d i .

E v s a h i b i n i n , ; b e n i o n a t a n ı t ı r k e n v e b e l k i d e d a h a evve l

s ö y l e d i ğ i g ü z e l s ö z l e r d o l a y ı s ı y l e o l a c a k , b e n i m l e u z u n u z u n

k o n u ş u y o r d u . B a n a k e n d i h a k k ı m d a v e A z e r b a y c a n ' d a g ö r d ü k

l e r i m h a k k ı n d a b i r ç o k ş e y l e r s o r d u . B u n l a r d a n b a ş k a , b e n i m

k e n d i b a s i t ö l ç ü l e r i m e g ö r e o l s a da, i ş l e r i n g i d i ş i h a k k ı n d a

k i s ö z l e r i m i s o n u n a k a d a r v e t a h a m m ü l l e d i n l e d i . H a t t a b u

a r a d a , k a r d e ş i N u r i P a ş a n ı n , G e n c e ' d e k i h a z ı r l ı k s ı z h a r e k e t i v e

b u n u n k a n l ı n e t i c e l e r i h a k k ı n d a k i b a z ı t a r i z l e r i m i d e h o ş g ö r

dü. F a k a t o n u n i ç i n d o ğ r u o l a n tabiî, y a l n ı z k e n d i g ö r ü ş ü y d ü .

H e n ü z 3 6 y a ş ı n d a y d ı . D i n ç , y a k ı ş ı k l ı , s o ğ u k bir B a ş k u m a n d a n Ve

kil i . M e c l i s - i M e b u s a n ' ı n v e p a r t i s i n i n ü s t ü n d e m u t l a k o l a r a k h a

k i m d i . P a d i ş a h ı n d a d a m a d ı y d ı . B u d a m a t l ı k , o n d a 1 9 0 8 * d e n e v v e l ,

a y n ı y o l d a k i bir t e ş e b b ü s t e u ğ r a d ı ğ ı bir h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı n ı , bir i z z e t i ¬

n e f i s y a r a s ı n ı d a t a m i r e t m i ş o l d u . F a k a t 1 9 1 4 s o n u n d a , h e m e n h e ¬

m e n y a l n ı z k e n d i t e r t i p v e t e ş e b b ü s ü i l e A l m a n l a r s a f ı n d a g i r d i ğ i ¬

miz d ü n y a h a r b i n i n ilk s e n e s i n d e v e ilk a ğ ı z d a S a r ı k a m ı ş ' t a , ordu¬

s u n u n e l i n d e b u l u n a n e n g ü z i d e 9 0 . 0 0 0 k i ş i l i k bir k u v v e t i n i k a r fır¬

t ı n a l a r ı i ç i n d e v e m a k s a t s ı z g ö r ü n e n bir ş e k i l d e k a y b e d i n c e , E n v e r

P a ş a n ı n t ı l s ı m ı s ö n d ü . E f s a n e v î ş ö h r e t i n i n y e r i n d e s a d e c e , s i n d i r i ¬

ri, m ü n a k a ş a k a b u l e t m e z t a a s s u b u k a l d ı . 1 9 1 8 ' d e h a r p b i t i n c e , O s ¬

m a n l ı o r d u l a r ı n ı n b ü t ü n c e p h e l e r d e z a t e n e r i m i ş o l d u ğ u n u g ö r d ü .

M ü t a r e k e y l e b e r a b e r bir A l m a n h a r p g e m i s i y l e O d e s a ' y a v e o r a d a n

A l m a n y a ' y a k a ç t ı . T a l â t P a ş a , C e m a l P a ş a , B a h a e d d i n Ş a k i r B e y

gibi a r k a d a ş l a r ı d a b e r a b e r d i l e r . 1 9 2 0 s ı r a l a r ı n d a u ç a k l a R u s y a ' y a

g e ç e r k e n K o v n o d ' a d ü ş t ü . B i r m ü d d e t m a h p u s k a l d ı . F a k a t M o s k o ¬

v a ' y a v a r m a n ı n y o l u n u b u l d u . Art ık m a c e r a b a ş l a m ı ş t ı . B a k u K u -

r u l t a y ı ' n d a n s o n r a M o s k o v a ' y a d ö n d ü v e o n d a n s o n r a 1 9 2 1 ' d e bir

y o l u n u b u l a r a k B a k u ü z e r i n d e n T ü r k i s t a n ' a g e ç t i . B u a r a d a , mem¬

l e k e t i n Ş a r k k ı s m ı n ı t e ş k i l e d e n d a ğ l ı k b ö l g e d e bir m u k a v e m e t cep¬

h e s i k u r m a y a ç a l ı ş t ı . F a k a t e n k ü ç ü k s o s y a l g ö r ü ş t e n dahi m a h ¬

r u m d u . T ü r k i s t a n ' ı n m i l l i y e t ç i v e m ü n e v v e r z ü m r e s i v e a s ı l h a l k ı

i l e bir m ü ş t e r e k h a r e k e t t e s i s i n e m u v a f f a k o l a m a d ı . E t r a f t a n t o p ¬

l a n a n bir k ı s ı m d a ğ ı n ı k g ö n ü l l ü l e r l e h a r e k e t e g e ç t i . 4 . 8 . 1 9 2 2 ' d e bir

K u r b a n B a y r a m ı s a b a h ı , Ş a r k î B u h a r a ' d a , B a l c u v a n ( Ç e k e n ) kö¬

y ü n d e bit m ü s a d e m e d e ş e h i t d ü ş t ü .


O iş i , o l d u k ç a b a s i t g ö r ü y o r d u . A n l ı y o r d u m ki, o n a g ö r e M o s -

k o v a ' d a k i l e r n i h a y e t b i r t a k ı m k o m i t e c i l e r d e n b a ş k a b i r ş e y d e

ğ i l d i l e r . İ t t i h a t v e T e r a k k i g i z l i c e m i y e t i g i b i , B o l ş e v i k P a r t i s i

d e i k t i d a r d a n v a k t i y l e M a n a s t ı r d a d a ğ a ç ı k ı p ( 1 ) b i r k a ç g ü n

s o n r a d a s a r a y ı v e d e v l e t i e l e g e ç i r m e l e r i y l e , R u s y a ' d a o l a n

b i t e n l e r a r a s ı n d a g a l i b a b i r b e n z e r l i k g ö r ü y o r d u . K e n d i l e r i ¬

n i n o l d u ğ u g i b i , b o l ş e v i k l e r i n d e e l i n e ç e ş i t l i ı r k l a r ı v e m i l l i -

y e t l e r i y l e k o c a m a n b i r i m p a r a t o r l u k g e ç m i ş t i . H a t t a ö y l e b i r

h a l i v a r d ı k i , s a n k i y ü z ü n d e n « K o m i t e c i , k o m i t e c i n i n d i l i n d e n

a n l a r ! » d e r g i b i b i r ş e y s e z i l i y o r d u . Z i n o v y e f t e n i s e , h â l â ü m i ¬

dini k e s m e d i ğ i b e l l i y d i . . .

B i r a r a l ı k k o n u ş m a y ı T ü r k i s t a n ü z e r i n e g e t i r d i . T ü r k i s t a n '

ı n , o n u n f i k r i n i k u r c a l a d ı ğ ı a n l a ş ı l ı y o r d u . T ü r k i s t a n ' a g i d e c e ¬

ğ i n i v e y a g i t m e y i d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s ö y l e m e d i . A m a , b e n i m Tür¬

k i s t a n ' d a ç a l ı ş m a k g ib i b i r a r z u m o l u p o l m a d ı ğ ı n ı s o r d u . G e r ç i ,

T ü r k i y e o l m a z s a T ü r k i s t a n o l s u n , b u n d a y a d ı r g a n a c a k b i r ş e y

y o k t u a m a , g ö r ü n ü ş e g ö r e E n v e r P a ş a n ı n T ü r k i s t a n . h a k k ı n d a ¬

k i b i l g i l e r i , a s k e r î m e k t e p l e r d e k i c o ğ r a f y a k i t a p l a r ı n d a y a z ı

l a n l a r d a n i l e r i g i d e m i y o r d u ( 2 ) .

E n v e r P a ş a n ı n y a n ı n d a n a y r ı l ı r k e n a k ş a m o l m a k ü z e r e y ¬

di. Z i n o v y e f t e n i s e h e n ü z bir i ş a r e t y o k t u . O s ı r a d a D r . B a -

h a e d d i n Ş a k i r ( 3 ) i ç e r i g i r d i . Ç a r ş ı d a p a z a r d a n e y a p ı p y a p m ı ş ,

bir m i k t a r c ı g a r a t e d a r i k e d e b i l m i ş t i , f a k a t ş u l a n e t l e m e M o s ¬

k o v a y o l c u l u ğ u n d a n h i ç b i r h a b e r g e t i r m e m i ş t i ! . .

M e r d i v e n l e r d e n i n e r k e n , b u k o n u ş m a n ı n b e n d e b ı r a k t ı ğ ı ,

t e s i r l e r i t o p l a m a y a ç a l ı ş ı y o r d u m . E n v e r P a ş a n ı n , o l a n b i t e n ¬

l e r h a k k ı n d a s ö y l e d i k l e r i n e b a k a r a k h ü k ü m v e r m e k l â z ı m g e -

( 1 ) E n v e r P a ş a n ı n d a ğ a ç ı k m a s ı h a k k ı n d a M o s k o v a ' d a , H a l i l

P a ş a d a n v e D r . N â z ı m B e y d e n d i n l e d i ğ i m o l a y l a r d a n i l e r i d e k ı s a c a

b a h s e d i l e c e k t i r . Tek Adam: C i l t I.

( 2 ) P r o f e s ö r Z e k i V e l i d i T o g a n «Bugünkü Türkistan» i s i m l i

e s e r i n i n , E n v e r P a ş a y a a i t k ı s m ı n ı n 4 1 2 n c i s a y f a s ı n d a , E n v e r P a ¬

ş a n ı n T ü r k i s t a n - ş a r t l a r ı h a k k ı n d a k i h a t a l ı g ö r ü ş l e r i n e d e ğ i n i r .

( 3 ) D r . B a h a e d d i n Ş a k i r , İ t t i h a t v e T e r a k k i F ı r k a s ı ' n m umu¬

m î k â t i p l e r i n d e n d i . H a r p t e n s o n r a i l t i c a e t t i k l e r i A l m a n y a ' d a e s k i

S a d r a z a m T a l â t P a ş a i le b e r a b e r , E r m e n i l e r t a r a f ı n d a n ş e h i t e d i l d i .

S U Y U ARAYAN' A D A M 213

l i r s e . b i l g i l e r i y ü z e y d e g ö r ü n ü y o r d u . H a r p s o n u n u n b u h r a n ¬

l a r ı n ı , y a k ı l ı ş l a r m ı g e l i p g e ç i c i s a y ı y o r d u . E s k i \ ? e t e k r a r v e y a

k ı n d a d ö n ü l e c e ğ i n e i n a n ı y o r g ö z ü k ü y o r d u . D ü n y a n ı n b i r ç a ğ

d e ğ i ş t i r m e k t e o l d u ğ u n a i n a n m ı y o r d u .

B u s o n y o l c u l u ğ u n u ise h e s a p s ı z s e ç t i ğ i m u h a k k a k t ı . H a t ¬

t a b a n a k a l ı r s a , g i r d i ğ i y o l d a n ç ı k a b i l m e s i , a n c a k b i r m u c i z e ¬

y e b a ğ l ı y d ı .

K a d e r i n b i z l e r i i t t i ğ i y o l l a r ü s t ü n d e E n v e r P a ş a , o g ü n

b e l k i d e h e p i m i z d e n d a h a y a l n ı z d ı . . .

*

A d ı n a « T ü r k i y e K o m ü n i s t F ı r k a s ı » d e n i l e n b i r t e ş k i l â t ı n

i lk k o n g r e s i 1 0 e y l ü l d e , g e n e B a k u ' d a o l d u . E ğ e r k o n g r e sa¬

l o n u n d a k i k a l a b a l ı ğ a v e b u r a d a s a h n e y e ç ı k a r ı l a n v e h e r b i r i

T ü r k i y e ' n i n b i r v i l â y e t i a d ı n a k o n u ş a n d e l e g e l e r e v e s ö y l e n e n

n u t u k l a r a b a k ı l ı r s a , T ü r k i y e ' y e a r t ı k k o m ü n i s t b i r m e m l e k e t

d e m e k y e r i n d e o l u r d u . F a k a t d i k k a t e d i l i r s e g ö r ü l ü y o r d u k i ,

b u k a l a b a l ı ğ a k a t ı l a n i n s a n l a r , a s l ı n d a h i ç b i r y e r i , h i ç b i r

t e ş e k k ü l ü t e m s i l e t m i y o r l a r d ı . A r a l a r ı n d a m ü ş t e r e k b i r b a ğ

y o k t u . H e r b i r i n i n k o m ü n i s t l i ğ i a n l a y ı ş ı d a b a ş k a b a ş k a y d ı . O r ¬

t a l ı ğ ı d o l d u r a n t o p l u l u k a s l ı n d a , R u s İ h t i l â l i ü z e r i n e b a ş ı b o ş

b ı r a k ı l a n v e m e m l e k e t e d ö n m e k i ç i n y o l v e ç a r e a r a y a n h a r p

e s i r i T ü r k a s k e r l e r d e n i b a r e t t i .

H a r p i ç i n d e A l m a n y a ' d a o k u y a n v e y a o r a d a y a ş a y a n bir¬

k a ç T ü r k a y d ı n ı v a r d ı k i b u n l a r , i şga l e t t i k l e r i b a ş k a n l ı k s a h ¬

n e s i n d e n , p a r t e r i d o l d u r a n d e r m e ç a t m a k a l a b a l ı ğ a y u k a r ı d a n

a ş a ğ ı y a v e a ç ı k ç a k ü ç ü m s e y e r e k b a k ı y o r g i b i y d i . P a r t e r d e y e r

a l a n l a r ı n b i r k ı s m ı n a g ö r e ise o n l a r , b i r e r m ü n e v v e r , y a n i k e n ¬

d i l e r i n e g ü v e n i l e m e z b i r e r y a b a n c ı , b i r e r k e r v a n a k a r ı ş a n d ı ¬

l a r . A k s a ç l ı b i r R u s k a d ı n ı ( B a y a n S t a s o v a ) ik i t a r a f ı bey¬

h u d e y e r e b i r l e ş t i r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u . B u ik i a z ı n l ı k , f a k a t di¬

d i ş e n g r u p h a r i c i n d e k i as ı l k a l a b a l ı k , y a n i B a k u ' d a t e s a d ü f e n

t o p l a n m ı ş h a r p e s i r l e r i ise, b u k a v g a n ı n n e v a k i t b i t e c e ğ i n i v e

k e n d i l e r i n i n m e m l e k e t e n e v a k i t s e v k o l u n a c a k l a r ı n ı g ö z l ü y o r -

l a r d ı .

K ü r s ü y e ç ı k ı p k o n u ş a n l a r ı n d i l l e r i v e d i l e k l e r i d e b i r b i ¬

r i n d e n a y r ı y d ı . B i r i s i :

-214 S U Y U ARAYAN A D A M

— H i l â f e t v e s a l t a n a t m a k a m ı t a a r r u z d a n m a s u n o l m a l ı

d ı r ( k o r u n m a l ı d ı r ) d e d i . B i r t a r a f t a n i t i r a z e d e c e k l e r o l d u . F a

k a t t e k l i f g ü r ü l t ü y e g e t i r i l d i . Z a p t a g e ç t i m i , g e ç m e d i m i k i m

s e b i l m e d i . A m a a r a y e r d e b u n u k a b u l e d i l m i ş g ibi a l k ı ş l a y a n

l a r o l d u . B i r d i ğ e r i d e , i s t a n b u l ' u n d e v l e t m e r k e z i o l m a s ı n ı i s

t i y o r d u . B u t e k l i f d e h o ş g ö r ü l d ü . D a h a b i r b a ş k a s ı n ı n e n d i

şesi ise « M u h a d d e r a t - ı İ s l â m i y e » , y a n i İ s l â m k a d ı n l a r ı m e s e l e -

s i y d i . B u z a t , K a r a d e n i z k ı y ı l a r ı n d a n s a k a l l ı b i r h o c a v e b e l

k i d e e s a r e t t e n d ö n e n b i r t a b u r i m a m ı y d ı . İ s m i g a l i b a M a k -

s u t ' t u . O n u n s ö y l e d i ğ i n e g ö r e , « m e z h e b - i i ş t i r â k i y u n - k o m ü ¬

n i z m » ile « e s a s a t - ı i s l â m i y e » , y a n i ş e r i a t v e m ü s l ü m a n l ı ğ m e s a s

l a r ı a r a s ı n d a p e k fark y o k t u . V e b u n l a r ı k a y n a ş t ı r m a k l a

ö v ü n ü y o r d u . H a t t a b u h a z r e t e g ö r e L e n i n , i ş t i r â k i y u n - k o m ü

n i z m e s a s l a r ı n ı , İ s l â m i y e t t e n a l m ı ş t ı ! M a a m a f i h h o c a n ı n d e r d i

b u e s a s l a r ü s t ü n d e d e ğ i l d i . O n u n b ü t ü n e n d i ş e s i , k a d ı n l a r m e -

s e i e s i y d i . K a d ı n l a r ı n m a h r e m i y e t i n e h a l e l g e l m e m e s i i ç i n ,

« a p a r t u m a n m i s i l l u » k a p ı l a r ı m ü ş t e r e k i k a m e t g â h l a r y e r i n e ,

h e r a i l e n i n i ş l e y e c e ğ i k a p ı n ı n a y r ı o l a c a ğ ı e v l e r i s t i y o r d u . N e

ise b u d a z a p t a g e ç i r i l d i . G e r ç i k o n g r e y e a k ı l h o c a l ı ğ ı e d e n

a k saç l ı R u s k a d ı n ı n ı n d a h o ş u n a g i t t i ğ i i ç i n , m a d d e o k u n u r

k e n o d a e l k a l d ı r d ı . B u n u n ü z e r i n e b u b a y a n l a K a r a d e n i z l i

h o c a . s a h n e d e a l k ı ş l a r a r a s ı n d a e l s ı k ı ş t ı l a r . B e l k i d e ö p ü ş e c e k -

l e r d i . F a k a t h o c a b i r a z evvel , b i r y a b a n c ı e r k e k l e b i r k a d ı

n ı n , h a t t a a y n ı s o k a k k a p ı l a r ı n d a n g i r i p ç ı k a r l a r k e n b i l e k a r ş ı

k a r ş ı y a g e l m e m e l e r i h a k k ı n d a s ö y l e m i ş o l d u ğ u p a r l a k s ö z l e r i

h a t ı r l a m ı ş o l a c a k ki , b u n d a n v a z g e ç t i .

K o n g r e , i h t i m a l T ü r k i y e ' y e b i r t a k ı m y o l c u l u k h a z ı r l ı k l a r ı

d o l a y ı s ı y l e ç a b u k s o n a e r d i r i l d i . F a k a t b u 3 ' o l c u l u k , o n u t e r t i p

e d e n l e r i n , s o n v e e b e d i j A o l c u l u ğ u o l d u . . . (1)

(1) Bu grubun a r a s ı n d a , E t e m N e j a t , İ s m a i l Hakk ı gibi Al

m a n y a ' d a o k u m u ş ve daha o z a m a n T ü r k i y e ' d e , b i l h a s s a pedagoj i s a

h a s ı n d a n e ş r i y a t y a p m ı ş g e n ç l e r vardı. P a r t i n i n b a ş i n d a d a M u s t a f a

S u p h i b u l u n u y o r d u . Bu z a t , İ t t i h a t ve Terakki devr inde bir muhal i f

o larak S i n o p ' a sürü lmüş, o r a d a n R u s y a ' y a k a ç m ı ş t ı . K o n g r e d e n son¬

ra T ü r k i y e ' y e g e ç e n Mustafa S u p h i ve a r k a d a ş l a r ı , daha ö n c e de¬

ğ i n d i ğ i m i z muhbir m ü s t e s n a , 15 k iş i l ik bir grup h a l i n d e öldüler.


N u h a ' y a d ö n d ü ğ ü m z a m a n , B a k u ' d a g ö r d ü k l e r i m i s e r i n kan¬

l ı l ı k l a k a f a m d a s ı r a l a m a y a ç a l ı ş ı y o r d u m . Ş a r k m i l l e t l e r i k u r u l ¬

t a y ı d e n i l e n d e r m e ç a t m a t o p l a n t ı n ı n , ş u d i ğ e r k o n g r e d e k i ş e ¬

ki l s iz v e m a k s a t s ı z k a l a b a l ı k t a n h i ç f a r k ı y o k t u . F a k a t m u ¬

h a k k a k k i ç o k ş e y l e r g ö r m ü ş , ç o k ş e y l e r d i n l e m i ş t i m . D u y d u ¬

ğ u m h e r şey, y e n i v e b a ş k a t ü r l ü y d ü . K a l d ı k i as ı l h a d i s e l e r ,

d a h a ç o k b u g ü r ü l t ü l e r i n d ı ş ı n d a y ü r ü y o r d u . A s y a R u s y a ' s ı n ¬

d a ç a r a i l e s i n i n k u r ş u n a d i z i l m e s i n d e n s o n r a g e r i l e y e n v e Si¬

b i r y a ' y ı , A m i r a l K o l ç a k k u m a n d a s ı n d a k i b e y a z o r d u y a b ı r a ¬

k a n (1) k ı z ı l l a r , b u de fa t e k r a r i l e r l e m i ş t i . B e y a z o r d u t a s f i y e

e d i l m i ş v e K o l ç a k ö l d ü r ü l m ü ş t ü . B i r t a r a f t a n d a ç a r l ı ğ ı n s o n

b a k i y e l e r i K ı r ı m ' d a d e n i z e v e r i l m i ş t i . E r m e n i s t a n ' d a S o v y e t ida¬

r e s i n i n k u r u l m a s ı v e b u s u r e t l e A r a s n e h r i n d e T ü r k v e S o v y e t

s ı n ı r l a r ı n ı n t e s i s i , K ı r ı m ' d a k i t a s f i y e ile a y n ı g ü n e r a s t l a d ı .

E r m e n i s t a n S o v y e t l e r i n i n i lk k a b i n e s i n e b i r d e T ü r k i y e l i T ü r k

d a h i l e d i l d i .

O g ü n l e r , A n a d o l u ' d a m i l l î m ü c a d e l e n i n be lk i e n ç e t i n gün¬

l e r i y d i . T ü r k i y e ' y e i lk y a r d ı m , h a r i ç t e n , b e l k i d e y a l n ı z Sov¬

y e t l e r d e n g e l e b i l e c e k t i . D a h a K a r a b a ğ h a r e k e t i s ı r a l a r ı n d a , A k -

d a m ' d a t a n ı ş t ı ğ ı m T a l â t B e y v e a r k a d a ş ı n ı n e l i n d e b u l u n a n

v e K â z ı m K a r a b e k i r P a ş a t a r a f ı n d a n y a z ı l a n b i r m e k t u p t a , b u

ümit v e i h t i m a l i , d a h a o z a m a n o k u m u ş t u k . B u m e k t u p t a , Ana¬

d o l u i l e S o v y e t l e r B i r l i ğ i a r a s ı n d a b i r m ü ş t e r e k s ı n ı r ı n ( 2 ) ku¬

r u l m a s ı n d a n b a h s e d i l i y o r d u . B u v e s i k a n ı n , v e y a b u k o n u i le il¬

d i Bu k i t a p , ne b i r t a r i h , ne de bir v e s i k a k i t a b ı d ı r . Bu k i t a p

bir h a y a t h i k â y e s i d i r ki, o n u n k a h r a m a n ı , h a d i s e l e r i n iç inde, aslın¬

d a d i k k a t l i b i r g e n c i n i lg is iyle y a ş a m ı ş t ı r . B u i t i b a r l a da, b u hadi¬

se ler ü z e r i n d e , y a n l ı ş bi le o lsa, k e n d i n e göre bazı h ü k ü m l e r i vardır.

( 2 ) Bu sımr, ö n c e Türk ve E r m e n i s t a n h ü k ü m e t l e r i a r a s ı n d a

Gümrü, a n l a ş m a s ı y l e çizi ldi. D a h a s o n r a d a G ü n e y Kafkas h ü k ü m e t

leri ile S o v y e t R u s y a ' n ı n da k a t ı l m a s ı y l e y a p ı l a n Kars Andlaşrnalar ı

pekişt ir i ld i . ( B u h u s u s t a Tek Adam, ci l t . II adlı e s e r i m i z d e g e n i ş ma¬

l u m a t vardır ) .

Türk iye v e S o v y e t l e r B i r l i ğ i a r a s ı n d a m ü ş t e r e k sınır s a ğ l a m a

k o n u l a r ı n d a , Kâz ım K a r a b e k i r ' i n « İ s t i k l â l S a v a ş ı m ı z » ve Ali F u a t

C e b e s o y ' u n « M o s k o v a H a t ı r a l a r ı » isimli e s e r l e r i n d e pek çok ves ika¬

lar m e v c u t t u r .


gili v e s i k a l a r ı n s t r a t e j i k d e ğ e r v e z a r u r e t l e r i n i i se . b u k i t a p ¬

t a e l e ş t i r m e k o n u s u k ı l m a k , e l b e t t e k i y e r s i z d i r .

K u r u l t a y d a n d ö n d ü k t e n s o n r a N u h a ' d a g e ç e n g ü n l e r , ba¬

z e n s a k i n , b a z e n t e h l i k e l i , f a k a t h e r z a m a n d i k k a t l i o l a r a k

g e ç t i . Ş e h i r d e k i b i r k ı s ı m E r m e n i l e r , b e n i m e s k i b i r O s m a n l ı

s u b a y ı o l d u ğ u m u , m i l l i y e t ç i v e T u r a n c ı h a r e k e t l e r i m i , h e l e b i r

g ö n ü l l ü k ı t a s ı n ı n b a ş ı n d a K a r a b a ğ ' a g i d i p « E r m e n i k ö y l ü v e

z a h m e t k e ş l e r i n e k a r ş ı s i l â h l ı t e c a v ü z l e r » y a p t ı ğ ı m ı u n u t m u y o r ¬

l a r d ı . B u n u y e n i d o s t l a r ı m a h a t ı r l a t ı y o r l a r d ı . B u d o s t l a r ı n ise

sağı , s o l u , s o r g u s u , s u a l i y o k t u . H e r şey, g e c e y a r ı s ı n d a n s o n r a ,

k a l e d e k i k ı ş l a l a r ı n a r k a s ı n d a h a l l o l u n u y o r d u .

Ş e h i r d e k i b i r t a k ı m k o m i t e l e r k u r u l m u ş t u , v e b u n l a r a yal¬

n ı z p a r t i l i l e r d e ğ i l , d i ğ e r ç a l ı ş a n l a r d a a l ı n ı y o r d u . B e n , m e k t e p

y a ş ı h a r i c i m d e k i m a a r i f i ş l e r i n e b a k ı y o r d u m . M e k t e p t e d e r s l e ¬

r i m d e v a m e d i y o r d u . K u r u l t a y d a n d ö n m e d e n evvel , B a k u ' d a k i

T ü r k i y e sefiri M e m d u h Ş e v k e t b e y l e ( E s e n d a l ) g ö r ü ş m ü ş t ü m .

K e n d i s i y l e a z ç o k h e m ş e r i y d i k . C e p h e a r k a d a ş ı m v e B ü y ü k

M i l l e t M e c l i s r e i s y a r d ı m c ı s ı E r z u r u m m e b u s u H ü s e y i n A v n i

b e y i n m e k t u p y a z a r a k b e n i k e n d i s i n e t a v s i y e e t t i ğ i v e a r a ş t ı ¬

r ı l m a m ı i s t e d i ğ i a n l a ş ı l d ı . Sefir, t e c r ü b e l i , b a b a c a n b i r e s k i it¬

t i h a t ç ı y d ı . N e t i c e d e , A n a d o l u ' y a d ö n d ü ğ ü m t a k d i r d e b a n a i ş

v e r i l e c e ğ i n i , f a k a t A z e r b a y c a n ' d a k a l ı r s a m , b u n u n b e n i m k a r a ¬

r ı m a b a ğ l ı o l d u ğ u n u , h a y a t v e e m n i y e t i m d e n b i r m e s u l i y e t

k a b u l e t m e y e c e ğ i n i s ö y l e d i . F a k a t A z e r b a y c a n ' d a d a b ü y ü k b i r

T ü r k k ü t l e s i b u l u n d u ğ u n u , b u k ü t l e n i n m u k a d d e r a t ı n ı i ç i n d e n

t a k i p e t m e m i z l â z ı m g e l d i ğ i n i d e i l â v e e t t i . O n a :

— Fransız ihtilâli günlerinde Paris'te olsaydınız, tehlike

leri var diye Paris'i terk etmek ister miydiniz?

d i y e s o r d u m . C e v a b ı ş ö y l e o l d u :

— Hayır'. Bunlar, bin yılda bir olan hadiselerdir. Rus ih

tilâli de böyle midir ve beşeriyete ne getirecektir, bil

miyorum. Yoksa bu, bir saltanatın yeniden kuruluşu

mudur, onu da bilemem. Ama insan tecessüsünü davet


eden bir hadise içinde olduğumuz doğrudur. Siz kendi

kararınızda serbestsiniz. Bir şey vadetmiyorum ama,

eğer bir şey olursa gene de bana haber göndermeye ça

lışınız.

— Biliyorsunuz ki buna ne lüzum, ne de imkân vardır. Eğer

bir şey olursa o şey, o anda, zaten olmuş bitmiş de—

mektir...

B a k u ' d a k i s e f i r i m i z l e , b i r ş e y l e r d a h a k o n u ş m u ş t u k .

N u h a ' d a g ü n l e r i m d o l g u n g e ç i y o r d u . B i l h a s s a k u r s l a r , t o p ¬

l a n t ı l a r b e n i s a r ı y o r d u . R e j i m d e ğ i ş i k l i ğ i n i n ş ö y l e b i r n e t i c e s i

d e o l m u ş t u k i k a d ı n l a r , k ö y l ü l e r g i b i o z a m a n a k a d a r s a h n e y e

ç ı k m a m ı ş o l a n s o s y a l t a b a k a l a r d a n b i r t a k ı m i n s a n l a r , b i l h a s a

k u r s l a r a g e l i y o r l a r d ı . B u k u r s l a r d a n b i r t a n e s i n e h e v e s l e bağ¬

l ı y d ı m . B u k u r s u n ö ğ r e n c i l e r i , K a f k a s d a ğ l a r ı i ç l e r i n d e n v e d a ğ

k ö y l e r i n d e n g e l m i ş k ö y i m a m l a r ı , k ö y h o c a l a r ı , y a h u t d a köy¬

d e a z b u ç u k y a z ı y ı s ö k e b i l e n i n s a n l a r d ı . H e m e n h e p s i s a k a l l ı y ¬

d ı l a r . H e p s i n i n d e k ı l ı ç l a r ı , h a n ç e r l e r i , t a b a n c a l a r ı v a r d ı . B i r

e s k i m e d r e s e y e y e r l e ş t i r i l m i ş l e r d i . K u r s s a a t l a r ı d ı ş ı n d a o r a s ı

b i r h a n a v l u s u n u a n d ı r ı r d ı . M a n g a l l a r y a k ı l ı r d ı . Y e m e k l e r h a ¬

z ı r l a n ı r d ı . O r t a d a t e n c e r e l e r f o k u r f o k u r k a y n a r d ı . H e r k e s k e n ¬

d i y i y e c e ğ i n i k e n d i k ö y ü n d e n g e t i r m e k z o r u n d a y d ı .

İ l k d e r s e g i r d i ğ i m z a m a n h a t ı r l a r ı m . Ç e ş i t ç e ş i t d a ğ l ı el¬

b i s e l e r i g i y m i ş i r i k a l p a k l ı , i r i s a r ı k l ı , h e p s i d e o l d u k ç a g e n ç

o l m a k l a b e r a b e r s a k a l , b ı y ı k l a r ı y ü z l e r i n i k a r a r t a n b i r t a k ı m

h e y b e t l i a d a m l a r , b i r ilk m e k t e p t e n g e t i r i l e n s ı r a l a r a g ü l ü n e ¬

c e k b i r ş e k i l d e s ı k ı ş m ı ş l a r d ı . K ü r s ü a ç ı ş s ö z l e r i m i d i k k a t l i v e

f a k a t h a t ı r i ç i n d i n l e y e n b i r h a l l e r i v a r d ı . O n l a r a Ş a r k ı n e n

b ü y ü k d ü ş m a n ı n ı n c e h a l e t o l d u ğ u n u a n l a t m a y a ç a l ı ş ı y o r d u m .

S o n r a d e r s g ü n e ş e , d ü n y a y a v e y e r i n y u v a r l a k l ı ğ ı n a g e ç t i .

G ü n l e r i l e r l i y o r d u . B i r h o c a o n l a r a v ü c u t y a p ı s ı n ı , h a s t a ¬

l ı k l a r ı , b i r d i ğ e r i h a v a y ı , s u y u v e m a d d e l e r i a n l a t ı y o r d u , D i k ¬

k a t e d e r d i m . B ü t ü n b u n l a r ı d i n l e r k e n , h e p s i n i n y ü z ü n d e t e r ¬

b i y e d e n a y r ı l m a y a n , f a k a t :

— Siz bildiğinizi okuyun. Biz bildiğimize inanalım..

d i y e n ş ü p h e c i , h a t t a , a l a y c ı b i r i f a d e v a r d ı . B i r g ü n g e n e d e r s i

t a k i p e d i y o r d u m . O n l a r ı n ç o c u ğ u o l a b i l e c e k y a ş t a b i r g e n ç ö ğ -


r e t m e n m a s a d a , h a v a y ı tahl i l ed iyordu. H a v a n ı n ağır l ığ ı vardı.

Terkibi vardı. İ ç i n d e y a n a n , s ö n e n m a d d e l e r vardır. Yanan

madde, s ö n e n madde k imya kabının i ç inde kendi k a n u n l a r ı n a

uyarlar.

İlk sual i o vakit sordular. B u n u takip e d e n g ü n l e r d e artık,

g e c e l e r i r a h a t ı m k a ç t ı . Vakitl i v a k i t s i z bir h e y e t g ö n d e r i p ka¬

pıyı vuruyorlardı. B e n i m m e d r e s e y e g e l m e m i r ica ediyor lardı .

S i l â h l a r ı boyun lar ındayd ı . E l l e r i n d e de karanl ık sokak lar ı g e ç ¬

m e m i z iç in bir fener bulunurdu. M e d r e s e n i n b ü y ü k ç e bir oda¬

sında heps in i , duvarların d ip ler ine s e r i l m i ş halı ları, ş i l t e l e r i

üzer inde, s e s s i z , s e d a s ı z o t u r m u ş , d iz i lmiş, h a t t a başlar ı önde

bulurdum. Bu m a n z a r a o d a n ı n kapıs ın ı açıp i ç e r i y e g i r m e m e

kadar böy le devam ederdi. S a n k i g e l i ş i m d e n k i m s e n i n haberi

y o k t u . S o n r a hep birden ve bir k u m a n d a y l a y a y l a n m ı ş gibi ol¬

dukları y e r d e n a y a ğ a fırlarlardı. S a ğ e l ler in i g ö ğ ü s l e r i n e bas¬

tırarak b a ş l a r ı m e ğ e r l e r , beni s e l â m l a r l a r d ı . O t u r d u ğ u m za¬

man her birinin beni ayrı aynı s e l â m l a y a r a k hat ır ımı s o r m a s ı

lâz ım gel irdi . N i h a y e t m ü n a k a ş a l a r , s u a l l e r başlardı. B e l l i k i

dağdan i n e n kafile ik iye ayr ı lmış t ı . Ş i m d i bir grup, s ö y l e n e n ¬

leri ö ğ r e t i l e n l e r i , k a y ı t s ı z , ş a r t s ı z kabul ed iyordu. S a n k i bunları

z a t e n e s k i d e n b i l i yor larmış sanırdınız. E v e t , g ü n e ş dönüyordu.

D ü n y a hem onun etraf ında, h e m kendi etraf ında d ö n e n yıldız¬

lardan biridir ve k â i n a t t a , m i l y a r l a r c a g ü n e ş ve g ü n e ş man¬

z u m e s i vardır.

İ n s a n vücudu, g ö z e ayrı ayrı g ö r ü n m e z m i l y a r l a r c a canlı¬

nın m e y d a n a g e t i r d i ğ i bir yapıdır. B i r ç o k h a s t a l ı k l a r ı mikrop¬

lar yapar ve i n s a n d a n i n s a n a g e ç i r i r l e r . D ü n y a n ı n b i l i n m e y e n

bir yaş ı vardır. Tabaka lar t a b a k a l a r üstünded ir . D ü n y a bu öm¬

rünü y a ş a m a y a devam eder. B e l k i bir gün o da ö l e c e k t i r . H a ¬

va da su gibi m a d d e l e r d e n mürekkept i r . H e r m a d d e n i n bir

terkibi vardır. Şimdi l ik, ası l yani bas i t m a d d e l e r i n s a y ı s ı bel¬

lidir... vb.

B u n l a r , k e n d i l e r i n i n inandıkları bu hak ikat lar ı kabul et¬

m e y e n l e r e m e r h a m e t , h a t t a istihfafla bakıyor gibiydi ler. S i l â h ¬

ları, kamalar ı , artık m i n d e r l e r i n a l t ı n a koyuyor lard ı . H e l e gün¬

düzleri pek t a ş ı m ı y o r l a r d ı .

S U Y U ARAYAN A D A M 21»

B u n l a r ı n a r t ı k i s t e d i k l e r i , b i r a n ö n c e d a ğ l a r a d ö n m e k ,

o r a l a r d a k i k ö y l e r d e m e k â n t u t m a k u l e m â k a r ş ı s ı n d a , b i l d i k l e ¬

r i n i m e y d a n a a t a r a k o n l a r ı m a t e t m e k t i . D i ğ e r l e r i n e g e l i n c e ,

o n l a r ı n d a s ö y l e y e c e k l e r i ş e y l e r v a r d ı . O z a m a n m ü n a k a ş a l a r

b a ş l a r v e b u m ü n a k a ş a l a r b a z e n g e c e n i n g e ç v a k i t l e r i n e ka¬

d a r s ü r e r d i . İ n s a n ı n u y a n ı ş ı , i n s a n d a d ü n y a y a b a k ı ş ı n h a r e k e t e -

gel i ş i , i lk b a s i t h a k i k a t l a r a u l a ş m a n ı n u y a n d ı r d ı ğ ı nef i s g u r u ¬

r u n e g ü z e l ş e y d i . M e k t e p t e ç o c u k b u n l a r ı , a n a s ı n d a n a n a dili¬

n i ö ğ r e n i r g ib i , t a b i î o l a r a k b e n i m s e r . K e n d i n d e ç a b u k b i r de¬

ğ i ş i k l i k d u y m a z . H a l b u k i o z a m a n a k a d a r b a m b a ş k a b i r i n s a n

o l a r a k y a ş a y a n , s i l â h ı n d a n v e t a a s s u b u n d a n b a ş k a ö l ç ü s ü o l m a ¬

y a n yaş l ı , i n s a n i ç i n i lk b i l g i i n a n ç l a r ı , o n l a r ı y e n i d e n d ü n y a y a

g e l m i ş k a d a r h e y e c a n l a n d ı r ı r . . .

* T.

Ş e h i r d e n i s p î b i r s ü k û n v a r d ı . S a n k i b i r d e v , y e d i k l e r i n i

e r i t m e k l e m e ş g u l d ü . T a m b u s ı r a d a , s ı h h a t k o m i t e s i n i n b a ş k a ¬

n ı o l a n d o k t o r , b e n i m t e v k i f e d i l e c e ğ i m i d u y d u ğ u n u b a n a giz¬

l i c e b i l d i r d i .

V a z i y e t i n , m ü n a k a ş a v e y a t e t k i k e t a h a m m ü l ü y o k t u . B u

o l m a y a b i l i r , v e y a o l a b i l i r d i . D e r h a l ş e h r i t e r k e t m e y e v e b i r

d a ğ k ö y ü n d e g i z l e n m e y e k a r a r v e r d i m . B u t e ş e b b ü s ü m , b i r m u ¬

c i z e k a b i l i n d e n , b i r ö l ü m d e n k u r t u l u ş l a s o n a e r d i . G e c e l e r i

ş e h r i n e t r a f ı a b l u k a a l t ı n d a y d ı . Ş e h i r d e n g ü n d ü z ç ı k m a y a ka¬

r a r v e r d i k . Ş e h r i n k u z e y t a r a f l a r ı K a f k a s l a r ı n ç a l ı l a r v e b o d u r

a ğ a ç l a r l a ö r t ü l ü y a m a ç l a r ı n a y a s l a n ı y o r d u . D i ğ e r b i r m u a l l i m l e

b e r a b e r o r a d a n ç ı k m a y ı d ü ş ü n d ü k . Ş e h r i n s o n e v l e r i n i d i k k a t l e

g e ç t i k t e n s o n r a ç a l ı l ı ğ ı n , b o d u r o r m a n a ğ a ç l a r ı n ı n a r a s ı n d a i ler¬

l e m e y e , y ü k s e l m e y e b a ş l a d ı k . F a k a t b i r t o p a ç a ğ l a r g r u b u n u

d ö n ü n c e b i r d e n k ı z ı l o r d u n u n ü ç n ö b e t ç i s i y l e k a r ş ı l a ş t ı k . Ara¬

d a k i m e s a f e o n m e t r e b i l e y o k t u . F a k a t g a r i p b r t e s a d ü f l e b u

ü ç n ö b e t ç i o s ı r a d a , d ü r b ü n l e a k s i i s t i k a m e t t e b i r y e r i d i k k a t ¬

l e g ö z e t l i y o r l a r d ı . D ü r b ü n b i r i n i n e l i n d e y d i . H e r ü ç ü d e g ö z e t ¬

l e d i k l e r i h e d e f i s t i k a m e t i n d e â d e t a t o p o l m u ş l a r d ı . Ç i m e n l e r i n

ü s t ü n d e , z a t e n d i k k a t l i y ü r ü y ü ş ü m ü z ü n a y a k s e s l e r i n i n a s ı l s a

d u y m a m ı ş o l a c a k l a r d ı . F a k a t b i z i m b u a n î k a r ş ı l a ş m a y l a b i r


l a h z a i ç i n d e k i ü r k e k l i ğ i m i z , s o n r a d a b i r y ı l d ı r ı m h ı z ı i le k e n ¬

d i m i z i g e r i y e , d a l l a r ı n , ç a l ı l a r ı n a r a s ı n a a t ı p , b u d a l l a r ı n a r a ¬

s ı n d a n ş e h r e d o ğ r u y o k u ş a ş a ğ ı b ü t ü n k u v v e t i m i z l e a k ı ş ı m ı z ,

o n l a r ı b i r d e n h a r e k e t e g e t i r d i . B a ğ ı r m a l a r , k u m a n d a l a r a r a ¬

s ı n d a s i l â h l a r p a t l a d ı . A m a b u n l a r g e l i ş i g ü z e l a t ı l ı y o r d u . D a l ¬

l a r b i z i b i r h e d e f o l m a k t a n s a k l ı y o r d u . Ş e h r i n s ı n ı r ı n a v a r ı p ,

i lk e v i n b a h ç e d u v a r ı n d a n i ç e r i a t l a d ı ğ ı m ı z z a m a n s i l â h l a r h â ¬

l â a t ı l ı y o r d u . B u t e ş e b b ü s d e b ö y l e c e b i t t i . O n d a n s o n r a h a d i ¬

s e l e r i ş e h i r d e b e k l e m e k t e n b a ş k a ç a r e y o k t u . F i r a r t e ş e b b ü s ü ¬

m ü z h i ç d u y u l m a d ı . B e k l e n i l e n t e v k i f i se, h e r n e d e n s e o l m a d ı .

B u s ı r a l a r d a B a k u S o v y e t i , N u h a ile d a h a y a k ı n i l g i l e n ¬

m e y e b a ş l ı y o r d u . İ l k o l a r a k A z ı m z a d e a d ı n d a b i r t e m s i l c i g ö n ¬

d e r d i l e r . B u , i r i y a r ı , k a b a b i r p e t r o l a m e l e s i y d i . Ö n ü n e g e l e n

t o p l a n t ı d a s a h n e y e f ı r l ı y o r d u . S ö y l e d i k l e r i h e p a y n ı ş e y l e r d i .

M o s k o v a ' d a s a l l a n a n k ı z ı l b a y r a k l a r d a n , A v r u p a ' n ı n b u bay¬

r a k l a r a a ğ z ı n ı n s u y u a k a r a k b a k t ı ğ ı n d a n , B a k u ' n u n , b ü t ü n m a z ¬

l u m m i l l e t l e r i n b i r k u r t u l u ş k a l e s i o l d u ğ u n d a n d e m v u r u r d u .

S o n r a h e r s e f e r i n d e , k e n d i s i n e v a k i t i s t e r s e N u h a ' n ı n e t r a f ı n ı

t o p l a r l a ç e v i r t i p i n k ı l â p d ü ş m a n l a r ı m y e r e s e r e c e ğ i n i s ö y l e r d i .

B a k u ' d a k i p e t r o l i ş ç i l e r i n i n t o p l a n t ı l a r ı n d a , b e l k i s a h n e l e ¬

r e s ı ç r a y ı p k ü r s ü l e r i y u m r u k l a m a k l a g ö z e g i r m i ş t i a m a , as l ın¬

d a a m e l e d e n z i y a d e , a m e l e s ı r t ı n d a n g e ç i n e n ı z b a n d u t , d a l e v e -

r e c i k â h y a l a r ı a n d ı r ı y o r d u . N i t e k i m ilk işi, 1 4 y a ş l a r ı n d a k i

H e y h â n e i s i m l i b i r k ı z l a b i r g ü n i ç i n d e e v l e n i p o n u b i r eve

k a p a t m a k o l d u . R e y h â n e b i z i m k u r s l a r d a k i t a l e b e l e r d e n b i r i y ¬

d i . B e y a z , n a r i n , m ü t e n a s i p b i r v ü c u d u v e â d e t a şeffaf d e n i ¬

l e b i l e c e k b i r t e n i v a r d ı . B a z ı g e c e l e r i v e r i l e n m ü s a m e r e l e r d e

u z u n . b e y a z b i r e l b i s e y e b ü r ü n ü p , b i r u c u n u p a r l a k , k u m r a l

s a ç l a r ı n a i l i ş t i r d i ğ i i p e k b a ş ö r t ü s ü n ü i p e k k a n a t l a r g ibi da l¬

g a l a n d ı r a r a k K a f k a s o y u n l a r ı o y n a r d ı .

A z ı m z a d e , i s t e r s e R e y h â n e ' y i b i r e l i n i n ü s t ü n d e v e a v u c u -

n u n i ç i n d e h a v a y a k a l d ı r a b i l i r d i . B u n a h i f v e n a r i n k ü ç ü ğ ü ,

a i l e s i b e l k i b i r ş e y l e r u m a r a k , b e l k i b i r ş e y l e r d e n k o r k a r a k

b u y a b a n h a y v a n a s u n m u ş l a r d ı . F a k a t n e t i c e iyi o l m a d ı . G a ¬

l i b a y e r l i k o m ü n i s t l e r i n d e m ü d a h a l e s i y l e A z ı m z a d e , k ı s a b i r


m ü d d e t s o n r a g e r i a l ı n d ı . A m a k ı z c a ğ ı z d a ç o k y a ş a m a d ı . B i r

t a k ı m g a r i p h a s t a l ı k l a r l a k ı s a b i r z a m a n i ç i n d e ö l d ü g i t t i . . .

A z ı m z a d e ' y i b i r t a r a f a b ı r a k ı r s a k , B a k u ' d a n N u h a ' y a g e l e n

ilgi ç e k i c i i lk y o l c u , D r . N e r i m a n N e r i m a n o f o l d u .

D r . N e r i m a n , A z e r b a y c a n ' ı n a z s a y ı d a k i a y d ı n l a r ı n d a n b i

r i y d i . C i d d î , i t i m a t u y a n d ı r a n , b i r s i m a s ı v a r d ı . İ h t i l â l v e y a i s

t i l â , o n u A z e r b a y c a n ' ı n i c r a k o m i t e s i n i n b a ş k a n l ı ğ ı n a g e t i r d i .

B u b i r n e v i d e v l e t r e i s l i ğ i d e m e k t i .

S ö y l e n d i ğ i n e g ö r e e s k i d e n b e r i s o s y a l i s t , k o m ü n i s t t i . Azer—

b a y c a n ' ı n n i ç i n s o v y e t l e ş t i r i l d i ğ i n i , e v v e l â o n u n n u t u k l a r ı n d a n

d i n l e m i ş o l d u k .

D r . N e r i m a n d a i z a h l a r ı n a d i ğ e r l e r i g ib i , h e p ç a r l a r R u s

y a ' s ı n d a n b a ş l a y a r a k g i r d i : Ç a r R u s y a ' s ı z a l i m d i . E m p e r y a l i s t t i .

Ş o v e n B ü y ü k R u s y a m a z l u m m i l l e t l e r i n h a k l a r ı n ı , h ü r r i y e t

l e r i n i ç i ğ n i y o r d u . O n l a r ı a ğ ı r y u m r u ğ u a l t ı n d a i n i m i n i m in—

l e t i y o r d u . Ç a r z a b i t l e r i n i n , m e m u r l a r ı n ı n p a r l a k ü n i f o r m a l a r ı ,

r ü t b e l e r i h a l k ı n g ö z ü n e b a t ı y o r d u . R ü ş v e t , i l t i m a s , h a k s ı z l ı k

m i l l e t i k a s ı p k a v u r u y o r d u . B i r d e ç a r l ı k z a m a n ı n d a b u r j u v a z i .

G a r p b u r j u v a z i s i y l e e l b i r l i ğ i y a p ı p , d ü n y a y ı t a k s i m e t m e k y o

l u n d a d ü n y a h a r b i n i a ç m ı ş t ı . A m e l e y i , k ö y l ü y ü u z a k c e p h e l e r ¬

d e k ı r d ı r m ı ş t ı . . . vb.

B u r a y a k a d a r a n l a ş ı l m a y a c a k b i r şey y o k t u . O n d a n s o n r a

A z e r b a y c a n ' ı n , T ü r k i s t a n ' ı n v e esk i R u s y a ' y ı t e ş k i l e d e n bü¬

t ü n m i l l e t l e r i n k a d e r i b i r d e n , R u s y a ' n ı n k a d e r i i le b i r l e ş t i r i l i ¬

y o r d u . R u s y a ' d a k i a m e l e l e r l e k ö y l ü l e r , h e p b u e m p e r y a l i z m i n

y o k e d i l m e s i , b ü y ü k R u s ş o v e n i z m i n i n m a h v e d i l m e s i i ç i n ayak¬

l a n m ı ş l a r d ı . B u a y a k l a n m a y ı , G a r p e m p e r y a l i s t l e r i , İ n g i l i z , Al¬

m a n , F r a n s ı z c a n a v a r l a r ı b o ğ m a y a ç a l ı ş m ı ş l a r d ı . A m a y o l d a ş

L e n i n ' i n , y o l d a ş ı T r o ç k i ' n i n i d a r e s i v e p a r t i n i n d e r e h b e r l i ğ i

s a y e s i n d e b u m ü d a h a l e l e r k a n i ç i n d e b o ğ u l m u ş t u .

N u t u k l a r ı b u m i n v a l ü z e r e g i d e r v e s o n l a r ı d a i m a , R u s ¬

y a ' d a â d e t o l a n u z u n «yaşas ın. . .» l a r l a b i t e r d i . . . Y a l n ı z h a b e r

v e r i l i r d i ki , p e k y a k ı n d a k ı z ı l b a y r a k , B a t ı n ı n b ü t ü n b a ş k e n t ¬

l e r i ü z e r i n d e d e a y n ı s u r e t l e d a l g a l a n a c a k t ı r . B ü t ü n n u t u k l a r ¬

d a a y n ı ş e y l e r t e k r a r e d i l i r d i .


A z e r b a y c a n ' d a k i r e j i m d e ğ i ş i k l i k i ğ i n i n yıl d ö n ü m ü b u . h a v a

i ç i n d e g e l d i . B u yıl d ö n ü m ü n d e B a k u ' d a t o p l a n a c a k A z e r b a y ¬

c a n k o n g r e s i n e , N u h a ' d a n g i d e c e k t e m s i l c i l e r a r a s ı n a b e n d e

s e ç i l d i m . P a r t i s i z d i m . H a n g i t e ş k i l â t ı t e m s i l e t t i ğ i m i d e p e k

h a t ı r l a m ı y o r d u m . A m a g a l i b a , ş e h i r v e y a m u a l l i m l e r b i r l i ğ i

n a m ı n a s e ç i l m i ş t i m . Ç ü n k ü p a r t i n i n m ü m e s s i l l e r i n i b i r t a r a f a

b ı r a k ı r s a k , b e n i m l e b e r a b e r o l a n d i ğ e r t e m s i l c i l e r i n h e p s i köy¬

l ü y d ü .

N u h a ' d a n , g ü n e y d e k i K ü r v a d i s i n e k a d a r o l a n k a r a y o l u n u

a ş ı p d a i lk d e m i r y o l u i s t a s y o n u o l a n Y a v l a k ' a v a r d ı ğ ı m ı z va¬

k i t a r t ı k g e c e y d i . B a k u ' y a a n c a k e r t e s i g ü n i n d i k . İ s t a s y o n d a

b i r b a n d o , B a k u ' y a g e l e c e k t e m s i l c i l e r i k a r ş ı l a m a k i ç i n h a z ı r ¬

d ı . B i z i d e k a r ş ı l a d ı . B a k u ' d a y e n i i d a r e y i v e o n u n b a z ı i d a r e ¬

c i l e r i n i b u s e y a h a t t e y a k ı n d a n g ö r m e m k a b i l o l d u . M a n z a r a

k a r ı ş ı k t ı . İ k t i d a r A z e r b a y c a n i c r a k o m i t e s i , K ı z ı l o r d u , Ç e k a ,

A m e l e b i r l i k l e r i a r a s ı n d a , h u d u r u b e l i r s i z b i r ş e k i l d e p a y l a ş ı ¬

l ı y o r d u .

D o k t o r N e r i m a n , i c r a k o m i s e r l e r i h e y e t i n i n b a ş ı g ö r ü n ü ¬

y o r d u . B i r i h t i l â l c i d e n z i y a d e sol b i r s o s y a l i s t , m ü n e v v e r b i r

p o l i t i k a c ı h a l i v a r d ı . Ü z e r i n d e , v a z i f e s i n d e n s ı k ı l m ı ş a , d i z g i n

l e r i e l i n d e t o p l a y a m a m ı ş a b e n z e y e n b i r h a l s e z i l i y o r d u . G i r d i ğ i

i ş t e k u v v e t i g a l i b a , i s t i k b a l i ç i n ü m i d i n d e n i b a r e t t i ( 1 ) .

M i l l î e ğ i t i m k o m i t e s i B ü n y a d z a d e , h a n t a l v e o k u r y a z a r

s a y ı l a m a y a c a k b i r i y d i . • K a b a b i r s o k a k d i l i k o n u ş u y o r v e b u

h a l i y l e ö v ü n ü y o r g i b i g ö r ü n ü y o r d u . Ş e k l e n b i r m i l l î s a v u n m a

k o m i s e r l i ğ i v a r d ı a m a b a ş ı n d a K a r a y e f i s m i n d e t i p i k b i r a v a n -

t ü r y e , h a l i s b i r s o k a k ç o c u ğ u b u l u n u y o r d u . M u a v i n i d e gali¬

b a h e r k e s e h e y b e t l i g ö r ü n s ü n d i y e k e n d i n e h e m C e n g i z , h e m

Y ı l d ı r ı m a d ı n ı t a k m ı ş t ı . B a ş ı n a a l ç a k b i r k a l p a k g i y i p , b e l i n e

d e k o c a m a n b i r h a n ç e r t a ş ı y o r d u . B o d u r b o y u , b a y a ğ ı y ü z ü ile

d e l e g e l e r a r a s ı n d a b i r c a m b a z h a n e v e y e o p e r e t a r t i s t i g ib i d o ¬

l a ş ı y o r d u ( 2 ) .

( 1 ) D o k t o r N e r i m a n , 1 9 2 4 ' d e M o s k o v a ' d a h a s t a l ı k t a n ö l d ü v e

k e n d i s i n e b ü y ü k c e n a z e m e r a s i m i y a p ı l d ı . F a k a t b u ö l ü m , h â l â ç e

ş i t l i t e f s i r l e r e y o l a ç a r .

( 2 ) B ü n y a d z a d e , K a r a y e f v e m u a v i n i , 1 9 3 8 t a s f i y e s i n d e kur

ş u n a d i z i l d i l e r .


P a r t i g e n e l s e k r e t e r i B a g i r o f , d a h a ç o k b i r m u a l l i m i a n

d ı r a n f a k a t y ü z ü n ü n i f a d e s i b i r ş e y v a d e t m e y e n i r i g ö z l ü k l ü

biriydi. I n c e u z u n b o y l u , k ırpık bıyıkları, y a k a d a n d ü ğ m e l i v e

b e l i k e m e r l i k a f k a s g ö m l e ğ i , a y n ı k u m a ş t a n ç i z m e p a n t a l o n u

v e ç i z m e l e r i y l e o r t a d a , d a i m a m e ş g u l , d a i m a a c e l e i ş i o l a n

b i r a d a m g i b i g e z e r d i ( 1 ) .

M a l i y e k o m i s e r i M u s a b e k o f , t e m i z , d e r l i t o p l u b i r a d a m ¬

d ı ( 2 ) . D a h a s o n r a S o v y e t l e r B i r l i ğ i n i n ö n d e g e l e n b i r ş a h

s i y e t i h a l i n e g e l e n v e b u g ü n b u d e v l e t i n b a ş k a n ı o l a n M i -

k o y a n , o s ı r a l a r d a B a k u ' n u n t o z l u , ç a m u r l u a m e l e m a h a l l e l e r i n

d e ç a l ı ş ı r d ı . İ n k ı l â p t a n e v v e l s o ğ u k t a n k o r u n m a k i ç i n k a s k e t i ¬

n i n , y ı r t ı k p a b u ç l a r ı n ı n v e y a k a s ı n ı k a l d ı r d ı ğ ı c e k e t i n i n i ç i n e

e s k i g a z e t e p a r ç a l a r ı n ı d o l d u r a r a k g e z d i ğ i s ö y l e n i y o r d u v e o r

t a d a p e k g ö r ü n m ü y o r d u . T o p l a n t ı l a r d a , k o n g r e l e r d e d a h a z i

y a d e O r j a n i k i d z e g ö z e ç a r p a r d ı . B ü t ü n t ö r e n , g ö s t e r i s a h n e l e ¬

r i n d e g ö r ü n ü r d ü ( 3 ) .

E n c a n a y a k m i n s a n t o p r a k i ş l e r i k o m i s e r i y d i . A ğ a m a l i

O ğ l u b i r i h t i y a r d ı . M e s l e ğ i n i h a t ı r l a m ı y o r u m . B a k ı m s ı z , f a

k a t s e v i m l i b i r y ü z ü v a r d ı . D e ğ i r m i s i m a s ı , k ü ç ü k , k u m r a l b i r

s a k a l l a ç e v r i l i y d i . M ü t e v a z î , b a b a c a n , h e r z a m a n y ü z ü g ü l e n

b i r i n s a n d ı . B e l k i b i r a y d ı n d e ğ i l d i a m a , g ö r ü n ü ş ü i l e e s k i R u s

m ü n e v v e r l e r i i ç e r i s i n d e ç o k r a s t l a n a n t a m b i r s o s y a l i s t t i p i n i

a n d ı r ı y o r d u . R o m a n l a r d a o k a d a r ç o k a n l a t ı l a n b u t i p l e r , d e v

l e t v e i c r a i ş l e r i n d e n z i y a d e f i k i r t a r t ı ş m a l a r ı i ç i n h a z ı r l a n m ı ş

l a r d ı r . B i r t ü r l ü s o n u g e l m e y e n t a r t ı ş m a l a r , e s k i R u s m ü n e v

v e r i n i n e n b ü y ü k g ı d a s ı , e n ç o k s e v d i ğ i ş e y d i r . T o p r a k k o m i

s e r i d e k e n d i k ö ş e s i n d e , k i t a p l a r v e a r k a d a ş l a r a r a s ı n d a , b i r

( 1 ) Bagirof, b e k l e n m e y e n bir t a b i a t g ö s t e r d i ve evve lâ Azer

b a y c a n ç e k a s ı n d a b a ş l a d ı ğ ı kan d ö k m e l e r e , h a y a t ı n ı n s o n u n a ka¬

dar devam e t t i . A z e r b a y c a n ' m n m ü n e v v e r ve m i l l i y e t ç i l e r i m tama¬

men t e m i z l e d i . Ha lk ı k ü t l e h a l i n d e s ü r g ü n l e r e g ö n d e r d i . İkt idar ı

S t a l i n devri b o y u n c a sürdü v e M a l e n k o f u n g e l m e s i y l e B a r i a ile

beraber öldürüldü.

( 2 ) M u s a b e k o f , T i f l i s ' t e m i l l i y e t ç i l i k t e m a y ü l ü i t h a m ı y l e kur¬

suna dizildi.

(3) Gürcü ve S t a l i n ' i n en yak ın a r k a d a ş ı . Orjanik idze şüphe l i

k a l a n bir ö l ü m l e öldü.


s e m a v e r i n b a s m a g e ç i p , h e r t e l d e n ç a l ı n a n , h e r b a h s i n açı l¬

dığ ı , h e r ş e y i n t a r t a k l a n d ı ğ ı o r a h a t v e m e s u t g ü n l e r i h a s r e t l e

a r ı y o r g i b i y d i .

E s k i R u s y a ' d a y e t i ş e n a y d ı n , y a l n ı z o m e m l e k e t e m a h s u s

b i r t i p t i r . K i t a p k u r d u , d e r b e d e r , d e r y a d i l , y a l n ı z f i k i r v e i h ¬

t i l â l n a z a r i y e l e r i m ü n a k a ş a l a r ı n d a c a n l ı , i n a t ç ı , h a t t a k i n d a r . . .

B u n l a r ı n d i n v e ı r k l a r ı n e o l u r s a o l s u n h e p s i d e b i r b i r l e ¬

r i n e b e n z e r l e r . O n l a r ı n a n c a k b a s ı k v e k a r m a k a r ı ş ı k b i r o d a d a ,

s a 3 7 i s ı z v e t o z l u k i t a p l a r a r a s ı n d a , b i r s e m a v e r b a ş ı n d a t a h a y ¬

y ü l e t m e k i c a p e d e r . B u n l a r b i r b a k ı ş t a u y s a l , f a k a t h a k i ¬

k a t t e h i ç b i r şeye r â m o l m a y a n asi, h a t t a h o y r a t i n s a n l a r d ı r .

S a ç l a r ı , s a k a l l a r ı , b ı y ı k l a r ı d a i m a b i r b i r i n e k a r ı ş m ı ş t ı r . . G ö z ¬

l ü k l e r i n i n z i n c i r l e r i y ü z l e r i n e v e s a k a l l a r ı n ı n ü z e r i n e d ü ş e r .

B ı y ı k l a r ı n ı n d u d a k k ı s m ı , s i g a r a l a r ı n ı n d u m a n ı n d a n s a r a r m ı ş ¬

t ı r . S a k a k t a , k ü t ü p h a n e d e , k o n s e r d e , ü n i v e r s i t e d e , h a t t a sür¬

g ü n d e v e h a p i s h a n e d e , d a i m a e v l e r i n d e o l d u k l a r ı k a d a r r a h a t

v e k a y g u s u z d u r l a r . E l v e r i r k i s e m a v e r v e e t r a f ı n d a d a m ü n a ¬

k a ş a e d e c e k , k a v g a e d e c e k , f i k i r l e r i n i , d ü ş ü n c e l e r i n i s a a t l â r

v e s a a t l a r c a d i n l e t e c e k i n s a n l a r o l s u n . B u o l d u k t a n s o n r a o n a

h e r y e r b i r d i r ( 1 ) .

G a l i b a b u n u b i l d i ğ i i ç i n d i k i R u s ç a r ı , a y d ı n l a r ı h a p s e de¬

ğil, s ü r g ü n e g ö n d e r m e y i t e r c i h e d e r d i . S i b i r y a ' n ı n d ü n y a d a n

k o p m u ş k a d a r u z a k k a m p l a r ı n d a b u n l a r . b i r . a r a y a , g e l i n c e , der¬

h a l g r u p l a r ı n ı , p a r t i l e r i n i k u r a r l a r d ı K a l e m l e r e s a r ı l ı r l a r d ı . D a ¬

l a ş ı r l a r , b a r ı ş ı r l a r g e n e s a v a ş ı r l a r , s o n u g e l m e y e n k a v g a l ı t a r ¬

t ı ş m a l a r a g i r e r l e r v e h e r h a l d e b o y u n a ç a y i ç e r l e r d i . . .

A z e r b a y c a n S o v y e t i n i n t o p r a k k o m i s e r i d e , m e s l e ğ i n e o l u r ¬

s a o l s u n , a ş a ğ ı y u k a r ı b u h a m u r d a n y o ğ u r u l m u ş t u .

(1) B i z d e b u t ip m ü n e v v e r i n tam m ü m e s s i l i , r a h m e t l i A k ç o r a -

oğlu Yusuf B e y d i . O n u n K e ç i ö r e n ' d e , eski bir bağ e v i n i n alt k a t ı n d a

ki dar ve uzun o d a s ı n ı n halini h a t a l a r ı m . B u r a s ı n ı n da tavanı ba¬

sıkt ı . K i t a p l a r l a t ı k a b a s a d o l u , k a r m a k a r ı ş ı k b i r y e r d i . B i r t a r a f t a

ancak s ı ğ ı n a c a k v e o r tada s e m a v e r i k o y a c a k kadar yer vardı. K e n

disi b u r a y a « M e r c i m e k P a p a z ı n A h i n » derdi . Ç ü n k ü ev, evvelce m e r

cimek p a p a z ı n m ı ş . Bu oda sonra t e m i z l e n e r e k , s ı v a n a r a k bir kitap

d e p o s u v e y a k ı n l a r ı n b i r k a b u l yeri h a l i n e g e l m i ş . Bazı p a z a r g ü n

leri, z i y a r e t i m i z i yapardık. B o l bol çay i ç e r ve m ü n a k a ş a ederdik:- :


Z a t e n A z e r b a y c a n ' d a t o p r a k m e s e l e s i p e k k e s k i n d e ğ i l d i .

T o p r a k d a h a z i y a d e k ü ç ü k ç i f t ç i n i n e l i n d e y d i . Ş e h i r l e r i n d e

k e n d i b a ğ l a r ı , b a h ç e l e r i v a r d ı . K o l h o z i ş l e r i h e n ü z b a ş l a m a ¬

m ı ş t ı .

Y a l n ı z B a k u , o z a m a n h e r t ü r l ü b a ğ v e b a h ç e d e n m a h r u m ¬

d u . O r a s ı e s k i b i r d e n i z i n d i b i , b i r r ü z g â r k u y u s u y d u . A l l a h

b u ç ö l ü n a l t ı n a ş u p e t r o l h a z i n e s i n i d e k o y m a m ı ş o l s a y d ı , o r a ¬

d a k i c a d d e l e r i n , k o n a k l a r ı n y e r l e r i n d e y a l n ı z y e l l e r e s e r d i ; -

Z a n n e d e r i m b u n u n i ç i n o l a c a k k i , A z e r b a y c a n ' ı n t o p r a k

k o m i s e r i d e , A z e r b a y c a n ' ı n t o p r a k i ş l e r i n d e n z i y a d e , e s k i Av¬

r u p a R u s y a ' s m d a k i t o p r a k d a v a l a r ı n ı b i l i y o r d u . R u s y a ' d a b u

d a v a l a r , u z u n a s ı r l a r d a n b e r i s ü r e n b i r m ü c a d e l e y d i . B e y l e r ,

k i l i s e l e r v e k ö y l ü l e r a r a s ı n d a s o n u g e l m e y e n b i r- d a v a . . : R u s ¬

y a ' d a t a r i h l e r , k i t a p l a r , p a r t i p r o g r a m l a r ı b u d a v a l a r ı n h i k a y e ¬

l e r i y l e d o l u d u r . •

F a k a t A z e r b a y c a n ' d a i ş b a ş k a y d ı . T o p r a k k o m i s e r i :

— Bizim Azerbaycan'ın alınyazısını toprağın üstü değil, al

tı tayin eder, diyordu. Bu neft (petrol) burada kayna

dıkça, biz ona değil, o bize kumanda edecektir. Bu çı—

kan neftten bizim kullandığımız, bir i d a r e lambasını

dolduracak kadardır. Ama bütün Rusya'da hayat bu nef

te göre ayarlanmıştır. Ne çare ki bu iki.memleketin ka

derini, bu kara çamur birbirine yapıştırmıştır. Bunun

için bizde toprak meselesi, değil, neft meselesi vardır (1).

T o p r a k k o m i s e r i n i n e v v e l c e ne f t a m e l e l i ğ i y a p t ı ğ ı n ı söy¬

l e y e n l e r v a r d ı . E ğ e r ö y l e y s e b u s ö z l e r , b e l k i d e h a y a t ı n o n a

ö ğ r e t t i ğ i s ö z l e r d i .

D r . N e r i m a n ise k o n g r e t o p l a n t ı l a r ı n d a b a ş k a t ü r l ü k o n u ¬

ş u y o r v e A z e r b a y c a n ' ı n i s t i k l â l i n d e n b a h s e d i y o r d u :

( 1 ) A z e r b a y c a n m i l l i y e t ç i l e r i , A z e r b a y c a n ' ı n k a y b ı n a evve lâ İn

g i l i z l e r i n s e b e p o l d u ğ u n u s ö y l e r l e r . İ n g i l i z l e r i n h e m Türkler i Kaf¬

k a s y a ' y ı t a h l i y e y e m e c b u r e t m e l e r i , hem k e n d i l e r i n i n her şeyi bıra¬

kıp g i t m e l e r i n d e n onlar ı s u ç l u bulurlar: Körpe bir fidan o l a n yeni

A z e r b a y c a n h ü k ü m e t i , e l b e t t e k i kendin i m ü d a f a a e d e m e z d i derler.

H a k i k a t e n millî. A z e r b a y c a n h ü k ü m e t i t a m a m ı y l e y a l n ı z , y a r d ı m s ı z

ve m ü t t e f i k s i z d i .

15


— Moskova 'dan gelen bir yoldaş, diyordu, eğer bizi anla-

mazsa, onu omuzlarından sarsarız. Yahut çenesinin al

tına şöyle vururuz (Bunu söylerken Dr. Neriman, Mos

kova 'dan gelen yoldaşın çenesinin altına nasıl vurulaca

ğını da eliyle gösterirdi).

D r . N e r i m a n h a k i k a t e n b u n u y a p a b i l i r m i y d i ? Y o k s a ken¬

d i k e n d i n i m i a l d a t ı y o r d u . B u n l a r ı b i l e m e m . A m a D r . N e r i m a n

b ü t ü n n u t u k l a r ı n d a b i r k a ç c ü m l e d e bir, L e n i n ' l e o l a n ş a h s î

d o s t l u ğ u n u , h e r b a ş ı s ı k ı l d ı k ç a o n a n a s ı l k o ş t u ğ u n u a n l a t ı y o r ,

L e n i n ' d e n s a d e c e b a b a a d i y l e , İ l i ç , d i y e b a h s e d i y o r d u .

A n l a ş ı l ı y o r d u ki, o g ü n l e r d e A z e r b a y c a n ' n m k a d e r i , t o p r a k

a l t ı n d a k i neft ç a m u r u n u n b u t o p r a ğ a y a z d ı ğ ı a l ı n y a z ı s ı y l e ,

D o k t o r N e r i m a n ' ı n L e n i n ' l e ş a h s î d o s t l u ğ u n a d a y a n ı p , M o s k o ¬

v a ' d a n g ö n d e r i l e c e k y o l d a ş l a r ı o m u z l a r ı n d a n s a r s ı p , a k ı l l a r ı n ı

b a ş l a r ı n a g e t i r e b i l m e i ş i n i n bir a r a d a y ü r ü t ü l m e s i n e b a ğ l ı y d ı .

L e n i n d e N e r i m a n da. h i ç ş ü p h e s i z k e n d i y o l l a r ı n d a i d e a l i s t in¬

s a n l a r d ı a m a , b u i ş i n b ö y l e c e y ü r ü t ü l m e s i de, h e r h a l d e ol¬

d u k ç a g ü ç g ö r ü n ü y o r d u .

L e n i n ' l e D o k t o r N e r i m a n ard arda ö l d ü l e r . . .

B a k u ' d a n N u h a ' y a d ö n e r k e n , bir k a r a r d ö n e m e c i n d e y d i m .

T r e n Kür v a d i s i b o y u n c a G a r b a d o ğ r u y o l a l ı r k e n , k o m p a r t ı ¬

m a n d a bir k ö ş e y e y a s l a n ı p , ş u bir y ı l d a n ber i y a ş a d ı ğ ı m o l a y ¬

ları, d i m a ğ ı m d a s ı r a l a m a y a ç a l ı ş ı y o r d u m . B u o l a y l a r b a n a , bir

y ı l a s ı ğ m a y a c a k m ı ş gibi ç o k v e k a r ı ş ı k g ö r ü n ü y o r d u .

H a z e r d e n i z i k ı y ı s ı n d a k i D e r b e n t g e ç i d i n d e :

— Acaba bu kapıları şimdi hangi kader çalıyor?

d i y e d ü ş ü n d ü ğ ü m g ü n l e r i n ü z e r i n d e n t a m bir yı l g e ç m i ş t i . B u

k a p ı l a r ar t ık a ç ı l m ı ş v e t a r i h i n y e n i Y e c ü c - M e c ü c l e r i , Kaf da¬

ğ ı n ı n a r d ı n d a n d ü n y a n ı n b u t a r a f ı n a b o ş a l m ı ş t ı . B i r yı l e v v e l

bu g e ç i t t e :

— A c a b a b u k a p ı l a r a ç ı l ı r s a , k ı s m e t i m bir s a r a y mı, y o k s a

bir z i n d a n mı o l a c a k ,

d i y e d ü ş ü n m ü ş t ü m . K a p ı l a r a ç ı l m ı ş , f a k a t h a d i s e l e r i n a k ı ş ı ba¬

na, a n c a k bir m u a m m a g e t i r m i ş t i . H â l â b u m u a m m a n ı n i ç i n -

S U Y U A R A Y A N A D A M [ f 2 2 7

d e y d i m . B i r ' y ı l d a n b e r i , m a n a l a r ı n ı l a y ı k ı y l e k a v r a y a m a d ı ¬

ğ ı m o l a y l a r b i r b i r i n i k o v a l a m ı ş t ı . S ı r t ı m a g ü z e l a v c ı e l b i s e l e r i

g i y i p , s a ç l a r ı m ı t a r a y a r a k s ü s l ü b i r s a l o n d a s e v g i l i m i b e k l e r ¬

k e n , a y a ğ ı n d a k e ç e • k a l ç ı n l a r v e k i r l i m e ş i n k a s k e t i n i n ö n ü n d e

b i r . d ü n y a , y u v a r l a ğ ı t a ş ı y a n b i r K a z a k b a l ı k ç ı s ı n ı n i ç e r i y e gir¬

d i ğ i n i , g ö r m ü ş t ü m

O g e c e , s e v g i l i m i n y a n ı n d a r u h u m u s a r a n e n d i ş e l e r i ç i n ¬

d e y e r i m e d ö n e r k e n , b i r s o k a ğ ı n d ö n e m e c i n d e s i l â h ı n ı g e r e ¬

r e k :

— Nereye gidiyorsun?

d i y e n M o g o l u n , O r t a ç a ğ d a n a r t a k a l a n k a b a v e d o n u k s i m a s ı n ı

d a u n u t a m ı y o r d u m .

S o n r a b i r s ı r a o l a y l a r . E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı n i l â n ı - h a r p l e r i ,

c e m i y e t i n e s k i h i y e r a r ş i s i n i n b i r k a ç d a r b e d e t a s f i y e s i , z a v a l l ı

b i r b a y a n ö ğ r e t m e n i , İ n g i l i z e m p e r y a l i z m i y l e F r a n s ı z k a p i t a ¬

l i z m i n i n g iz l i m ü t t e f i k i o l a r a k i l â n e d e n v e p a p a ğ a n g i b i k o n u ¬

ş a n s a v c ı k ı z . H e l e k a p ı d a d u r a n :

— Ayağa kalkın! Hüküm verilecektir!

d i y e n K a z a ğ ı n , d u v a r l a r ı z a n g ı r t a d a n sesi, h â l â k u l a k l a r ı m d a

ç ı n l ı y o r g i b i y d i .

Ş e h r i s a r a n K a z a k l a r ı n b i r g a r i p t e s a d ü f v e b i r s a n i y e ¬

n i n b i r a n ı k a d a r s ü r e n g a f l e t l e r i s a y e s i n d e a t l a t ı l a n m u h a k ¬

k a k ö l ü m . S o n r a g e c e l e r i ç e k a a s k e r l e r i n i n a y a k s e s l e r i n i bek¬

l e y e r e k g e ç i r i l e n t e v k i f k o r k u l a r ı v e b u n u n g e t i r e c e ğ i ş e y l e r :

K ı s a b i r y o l c u l u k , k a l e k a p ı s ı n d a n g i r i ş , k ı ş l a n ı n b i r o d a s ı n d a

s o r g u y a b i l e b e n z e m e y e n b i r şey. S o n r a k ı ş l a l a r ı n a r k a t a r a ¬

f ı n a d ö n ü ş v e g e c e ş e h r i n h a v a s ı m s a r a n m u t a t y a y l ı m a t e ş ¬

l e r i n d e n b i r i . . .

K u r u l t a y l a r , k o n g r e l e r , Ş a r k m i l l e t l e r i n i n u y a n ı ş ı , i s y a n ı

a d ı n a ç e k i l e n k ı l ı ç l a r , s a v r u l a n h a n ç e r l e r , Z i n o v y e f , B e l a k u n ,

E n v e r P a ş a , K o m ü n i s t k o n g r e s i n i n h i l â f e t v e s a l t a n a t m a k a ¬

m ı n ı k o r u y u ş u , İ s l â m k a d ı n l a r ı n ı n m a h r e m i y e t i n i k o r u m a k i ç i n

a l m a n k a r a r l a r , p e k a z b i r m ü d d e t s o n r a h e p s i d e h a y a t ı n ı kay¬

b e d e n a y d ı n g e n ç l e r i n b u k o n g r e d e k i a c a y i p d u r u m u . B u a r a ¬

d a S i b i r y a ' d a , K ı r ı m ' d a , E r m e n i s t a n ' d a c e r e y a n e d e n o l a y l a r

2 2 8 S U Y U ARAYAN ADAM

ve şu döndüğüm B a k u kurultayı . Toprak ve neft. H e m sonra

N u h a ' d a k i s e v g i l i m ? . .

*

Bu o l a y l a r ı n akışı, bir başkas ı iç in belki de aydınl ıkt ı . Fa

kat ben im m u h a k e m e kudret im, bu z i n c i r d e k i h a l k a l a r ı n yer i

ni ve ayrı ayrı t a ş ı d ı ğ ı m a n a l a r ı l a y ı k ı y l e d e ğ e r l e n d i r e m i y o r -

du. Onlar k a f a m d a birbirine kar ış ık ve b irb ir ler iy le b a ğ d a ş m a

dan k a y n a ş ı p duruyorlardı .

İ ç i m d e n bir s e s diyordu ki:

— Bunların hepsinin elbette ki bir manası vardır. Ama

sen anlayamıyorsun. Çünkü sen bir cahilsin! Kaf andaki

bütün sermayen, bir öğretmen okulu'nun basmakalıp te

kerlemeleri üzerine işlenmiş karmakarışık birtakım ta

hayyülden başka nedir ki? Hatta istanbul'dan bir da

rülfünun şahadetnamesi de alabilirdin. Fakat sanki ne

değişecekti? Belki mecelle kaidelerini sen de ezberleye—

cektin. Tek yabancı dil bilmeyen, evlerinde kütüphane—

leri bulunmayan, koltuklarının altında telif eserleri ol—

mayan birtakım asık suratlı hocalar sana dünya tari

hinden, iktisattan, coğrafyadan dersler vereceklerdi. O

dersler, o takrirler ki, en kabadayısının özünü bir incir

çekirdeğine sığdırmak kabildir. Sen, bir yabancı dil bile

bilmiyorsun. Muallim mektebi sana ne vermişse onu bir

adım bile ilerletemezsin. Avrupa'ya tahsile gideyim de—

sen seni kim gönderir? Memleketinde tek dikili ağacın

ve bir yerde bir tek kuruşun bile yok...

Halbuki hem senin ömür çürüttüğün o yarı kışla

mekteplerin, hem o dilsiz, kitapsız, fakat kof, asık su—

ratlı hocaların arkasında, ne senin, ne de onların bil—

mediğiniz başka bir âlem var: Bilgilerin, fikirlerin, kül

türlerin âlemi. Beşerin asırlar ve asırlar boyunca birik—

tirdiği fikir sermayesi... Sen onun yolunu bulmalısın yav—

rum, onun kaynağını... Sen anlamıyorsun ama her şey

ona dayanarak yürüyor. Terakkiler, medeniyetler, hatta

isyanlar, ihtilâller bile...


Sen kaynağı ara, asıl kaynağı... Bu kaynağa ya va¬

rır, ya varamazsın. Yahut da vardım zanneder, kendini

bir şövalye sanırken, bu hayat sirkinde ömrünün sonuna

kadar, bir palyaço kılıcı sallar durursun. Ama öyle de

olsa yol, gene kaynağa götüren yoldur... Sen onu ara yav—

rum, sen suyu ara...

*

H a l b u k i m e m l e k e t i m d e n n e g ü z e l h a y a l l e r l e ç ı k m ı ş t ı m .

K e n d i k e n d i m e :

— • Ya devlet başa, ya kuzgun leşe,

d i y o r d u m a m a , b e n i s a d e c e d e v l e t i n b e k l e d i ğ i n i s a n ı y o r d u m .

B i r a d s ı z d ı m . T u r a n ' d a b a h t ı m ı a r a y a c a k t ı m . S a l t a n a t ı m ı k u r a ¬

c a k t ı m . Ş i m d i b u t o p r a k l a r , i ş t e T u r a n t o p r a k l a r ı y d ı . H a l b u k i

ö n ü m d e y ü k s e l e n m u a m m a , b e n i m ilk y o l a ç ı k t ı ğ ı m g ü n d e n

d a h a k a r a n l ı k t ı . D a h a ç o k m e ç h u l l e r l e d o l u y d u .

T r e n K ü r v a d i s i n i n t e n h a b i r i s t a s y o n u n d a d u r d u . İ l e r i s i

G ü r c i s t a n ' a ç ı k ı y o r d u . G ü r c i s t a n ; y u m u ş a k i k l i m i , o y n a k k a

r a k t e r i y l e , ş a r a b ı n , h a v a î l i ğ i n , u c u z a ş k l a r ı n v a t a n ı y d ı . . . G ü ¬

n e y u f u k l a r ı b o y u n c a K a r a d a ğ , E r m e n i s t a n d a ğ l a r ı u z a n ı y o r d u .

B u n l a r ı n a r d ı n d a A r a s ç a y ı , A ğ r ı d a ğ ı v e n i h a y e t A n a d o l u

v a r d ı . K u z e y d e , b a ş l a r ı e b e d î k a r l a r l a ö r t ü l ü K a f d a ğ l a r ı . B u

d a ğ l a r ı n ü s t ü n d e K a z ı b e k , E l b r ü z z i r v e l e r i y ü k s e l i r d i . B u n l a ¬

r ı n a r d ı s t e p l e r , o v a l a r , V o l g a l a r , D i n y e p e r l e r , Ş i m a l o r m a n ¬

l a r ı y d ı . . .

Ç o c u k l u ğ u m d a k i m a s a l l a r ı n , b e n i K a f d a ğ m a b a ğ l a y a n bü¬

y ü l e r i , ' a n l a ş ı l a n d a h a ç ö z ü l m e m i ş t i . B e n , k u z e y e ç ı k a n y o l u

? e ç t i m . T r e n d e n i n d i m v e Ş i m a l e d o ğ r u y ü r ü d ü m . . .

N u h a ' y a v a r d ı ğ ı m z a m a n s e v g i l i m b a n a y a l n ı z c e s a r e t

v e r d i :

— Ben, dedi, kendimi bir zaman için, gökte uçan bir yıl—

dız sanmıştım. Halbuki bu toprağa bağlı bir köleyim.

Bizim ayaklarımız zincirli... Senin eline yapışırsam, seni

de bu zincire bağlayacağımızı anlıyorum.

Benim nasibim, şu çirkin Rus kızıyle gece gündüz

haşır neşir olan şu kalpsiz, şu değersiz nişanlımdır. Se-


nin yolun benden ayrı olmalıdır. Senin bu şehirde işin

artık sona ermiştir. Hemen git. Ya öz vatanına dön.

Ya başka yerlerde talihini ara:

. Ç o k düşündüm ve sonunda karar verdim: Sen Ba

ku ya gidince, hemen nişanlıma koştum. Yanında gene

o çirkin Rus kızı vardı. Beni dinlemek istemedi. Benim

le alay etti. Fakat yalvardım. Şimdi artık nikahlıyız...

Biliyorum ki bana hiç gelmeyecek.. Beni .hiç arama

yacak. Ama ahundun bir duasıyle ben, artık onun ma—

lıyım...

B u n l a r ı a n l a t ı r k e n h e r z a m a n k i n d e n d a h a g ü z e l d i . V e bir¬

b i r i m i z i h e r z a m a n k i n d e n d a h a ç o k s e v i y o r d u k .

B i z i m aşk h i k â y e m i z , m a s a l l a r d a k i g i b i b a ş l a m ı ş t ı . F a k a t

s o n u ö y l e g e l m e d i . M a s a l l a r d a K e l o ğ l a n l a r , Y ı l d ı z ş e h z a d e l e r ,

d e v p a d i ş a h ı n ı n e l i n d e n s e v g i l i l e r i n i k u r t a r m a k i ç i n d a ğ l a r ı ,

t a ş l a r ı a ş a r l a r . T ı l s ı m l a r ı b o z u p 3-edi k a t y e r i n d i b i n d e k i k a r a n ¬

l ık m a ğ a r a l a r ı n k a p ı l a r ı n ı a ç a r l a r . B u m a s a l l a r ı n s o n u d a i m a ,

k u ş u n k a f e s t e n k u r t u l u ş u v e k ı r k g ü n , k ı r k g e c e s ü r e n d ü ğ ü n ¬

l e r l e b i t e r .

H a l b u k i b e n , b i r k u ş k a d a r m a s u m b i r k ı z ı n k e n d i k e n ¬

d i n i f e d a e d i ş i n i o l d u ğ u g i b i k a b u l e t t i m . K a y g ı s ı z b i r a h u n -

d u n , b i r k e l l e ş e k e r v e b i r k a ç r u b l e p a r a k a r ş ı l ı ğ ı n d a o k u d u ğ u

b i r n i k â h d u a s ı n ı n d ü ğ ü m ü n ü ç ö z e m e d e n , b i r t ı l s ı m k a r ş ı s ı n d a

k a ç a n b i r c i n g ib i , o n u n y a ş a d ı ğ ı ş e h r i t e r k e t t i m .

Y o l u m a r t ı k , i s t e d i ğ i y e r e v a r a b i l i r d i . . .

İhtilâlci

I

10

B i r i h t i l â l p a r t i s i n e n e l ü z u m v a r d ı ? İ h t i l â l m a d e m k i in¬

s a n i y e t i ç i n d i . O h a l d e i n s a n i y e t e i n a n a n h e r k e s , b i r ş ö v a l y e

g ib i ç a r p ı ş m a l ı y d ı . P a r t i p o l i t i k a c ı l ı ğ ı n a , t o p r a k d a v a l a r ı n a , so¬

k a k k a v g a l a r ı n a , d ü n y a m e s e l e l e r i n e n e l ü z u m v a r ? d i y o r d u m .

B e n h e r g i t t i ğ i m y e r d e b ö y l e k o n u ş u y o r d u m . B u n l a r ı d a r , m a d ¬

d î y a b a n c ı k o n u l a r g ö r ü y o r d u m .

G a y e s i z , m a k s a t s ı z , b a ş ı b o ş b i r ç o k y e r l e r d o l a ş ı y o r d u m . H a -

z e r D e n i z i ' y l e K a r a d e n i z a r a s ı n d a b i r O r t a ç a ğ ş ö v a l y e s i gibiy¬

d i m . N e r e d e k a r ı ş ı k l ı k v a r s a , n e r e d e b i r ç a r p ı ş m a o l u r s a b e n

o r a d a y d ı m . Ç a r p ı ş a n t a r a f l a r o k a d a r m ü h i m d e ğ i l d i . K o r k u s u z

v e k a y g u s u z , b e l k i s o n u m u a r ı y o r d u m .

H e r d e f a s ı n d a , u z u n v e m e ş a k k a t l i y o l c u l u k l a r l a , ş u r a d a n

v e y a b u r a d a n ü ç defa N u h a ' y a d ö n d ü m . H e r s e f e r i n d e S i t â r e ' y i

y a l n ı z b i r defa v e h a t t a a y a k ü z e r i g ö r ü y o r , g e n e ş e h i r d e n u z a k -

l a ş ı y o r d u m . E n s o n d e f a b u y o l c u l u ğ u K a r a d e n i z ' d e A c a r a ' d a n

N u h a ' y a k a d a r y a p t ı m . O , ş i m d i b i r i p e k a t ö l y e s i n d e ç a l ı ş ı y o r ¬

d u . D a h a b e n i u z a k t a n g ö r e n a r k a d a ş l a r ı , h e m e n o n u b e n i m ya¬

n ı m a y o l l a d ı l a r . S o n r a y a v a ş y a v a ş g e l d i l e r , e t r a f ı m ı z ı a l d ı l a r .

H e p s i d e b e n i m t a n ı d ı ğ ı m , h a t t a o k u t t u ğ u m k ı z l a r d ı . Ş i m d i b u

h a l k a d a h e p i m i z g e n e a y n ı i n s a n l a r d ı k . A m a h e p i m i z d e , e k s i k

o l a n b i r şey v a r d ı .

B u k a r ş ı l a ş m a , S i t â r e i le s o n k a r ş ı l a ş m a m o l d u . B i r d a h a

d a N u h a ' y a d ö n m e d i m .

E n u z a k y e r l e r e k a ç t ı m . B i r s ü r e A c a r a ' n ı n t e n h a , d a ğ ı n ı k ,

s a h i p s i z , h a t t a h ü k ü m e t s i z k ö y l e r i n d e , o r m a n l a r ı n d a d o l a ş t ı m .

B e n i k i m i s i b i r g a r i p , k i m i s i y u r d u n a d ö n m e k i s t e y e n b i r h a r p

e s i r i , k i m i s i , i h t i l â l d e n k a ç m ı ş b i r m ü l t e c i s a n a r a k y e r ver i¬

y o r d u . P u s u l a r , t e h l i k e l e r a k l ı m a g e l m i y o r d u . B ü t ü n g a y r e ¬

t i m , g e r i y e d ö n m e m e k i ç i n d i .


N i h a y e t b i r g ü n B a t u m ' d a v e i lk r a s l a d ı ğ ı m T ü r k k ı z ı y l e

e v l e n d i m . B u g e n ç k ı z m a ğ a b e y i s i d e b e n i m g i b i T ü r k i y e l i b i r

ö ğ r e t m e n d i . E s k i b i r y e d e k s u b a y d ı . B a t u m ' d a b i r T ü r k m e k t e ¬

b i n d e h o c a l ı k y a p ı y o r d u . İ z m i r ' i n i şgal t e h l i k e s i b e l i r i n c e k ı z -

k a r d e ş i n i y a n ı n a a l d ı r m ı ş t ı . O z a m a n k i b u g e n ç k ız , s o n r a be¬

n i m h a y a t ı m ı n a ğ ı r l ı ğ ı n a k a t l a n a n e ş i m o l d u . B u g ü n d e öy¬

l e d i r . . .

E v l e n m e m b e n i , y e n i d e n g ü n ü n d a v a l a r ı n a s ü r ü k l e d i . Ba¬

t u m , S o v y e t i d a r e s i a l t ı n d a y d ı v e h a d i s e l e r A z e r b a y c a n ' d a k i n i n

a y n ı y d ı . İ n s a n i y e t d ü ş ü n c e l e r i , b e ş e r i y e t i n k u r t u l u ş u gibi h a v a ¬

d a k o n u l a r k a f a m ı g e n e i ş g a l e d i y o r d u . E n a n l a m a d ı ğ ı m şey

d e , p a r t i v e d i s i p l i n d i . İ s y a n r u h u v e asi b i r i r a d e , d a r b i r p a r ¬

t i n i n d e m i r d i s i p l i n i i ç i n d e n a s ı l h a p s e d i l e b i l i r d i ?

/ '

O s ı r a l a r d a T i f l i s ' t e g e n ç b i r T a t a r l a t a n ı ş t ı m . O n u i lk de fa

B a k u ' d a u z a k t a n g ö r m ü ş t ü m . T o p l a n t ı l a r d a , k o n g r e l e r d e d a i m a

b a ş k a n l ı k m a s a s ı n d a y e r a l ı r d ı . Yaşı y i r m i b e ş k a d a r v a r d ı . F a ¬

k a t e s m e r v e s e r t h a t l ı y ü z ü , s i y a h , g ü r v e k ı v ı r c ı k s a ç l a r ı y l e

o l d u ğ u n d a n d a h a y a ş l ı g ö r ü n ü y o r d u . B i r T a t a r d a n z i y a d e b i r

G ü n e y l i y e , b i r A k d e n i z i n s a n ı n a b e n z e r d i v e as l ı b e l k i d e gü¬

n e y d e n d i . İ h t i m a l b i r A r a p m e l e z i y d i ( 1 ) .

G e ç m i ş i p e k b e l l i d e ğ i l d i . K a z a n l ı o l d u ğ u n u s ö y l e r l e r d i . Ba¬

k u ' y a K ı z ı l o r d u ' y l a g e l m i ş t i . B a z ı l a r ı , i h t i l â l d e n e v v e l b i r h i ç

o l d u ğ u n u , s o k a k l a r d a i h t i l â l c i l e r i n i l â n l a r ı n ı d o l a ş t ı r d ı ğ ı n ı , be¬

y a n n a m e l e r i n i d a ğ ı t t ı ğ ı n ı , h a t t a o k u y u p y a z m a y ı b i l e i h t i l â l

y ı l l a r ı i ç i n d e ö ğ r e n d i ğ i n i a n l a t ı r l a r d ı . B a z ı l a r ı d a , T ü r k i s t a n ' d a

e v v e l c e iyi b i r v a z i y e t i o l d u ğ u n d a n , b i l g i s i n d e n b a h s e d e r ¬

l e r d i . . .

B a k u ' d a i lk de fa v e k a r ş ı d a n o n u , b i r a s k e r k o l u n u t e f t i ş

e d e r k e n g ö r m ü ş t ü m . G ü r , k ı v ı r c ı k s a ç l a r ı a l t ı n d a s o ğ u k v e m a ğ ¬

rur b i r b a k ı ş ı v a r d ı . E s m e r , k e m i k l i y ü z ü n ü n h a t l a r ı , o l d u ğ u n -

( 1 ) Abid Alim. D a h a s o n r a l a r ı L e n i n g r a t ' t a pro fesör . Ölümü:

1938.


ü n b e l k i d e d a h a s e r t t i . A m a h e r h a l d e m ü c a d e l e e t m e k , d a i ¬

m a g e r g i n b i r h a y a t g e ç i r m e k i ç i n y a r a t ı l m ı ş b i r i n s a n d ı .

T i f l i s ' t e t a n ı ş t ı ğ ı m ı z s ı r a l a r d a , O s m a n l ı T ü r k l e r i t a r i h i ¬

- - m e r a k s a r m ı ş t ı . E l i n d e e s k i b i r t a k ı m k i t a p l a r v a r d ı . O s m a n ¬

l ı d e v l e t i n i n k u r u l u ş t a r i h i n e v e o d e v r e d e A n a d o l u ' d a k i t o p -

ı a k m ü l k i y e t i n e a i t e s a s l a r ı ö ğ r e n m e k i s t i y o r d u . B i r t a k ı m m a l ¬

z e m e t o p l a m ı ş t ı . D i k k a t l i v e a y d ı n l ı k b i r t a h l i l i v a r d ı . B u k u d -

ı e t , a y a k ü s t ü k a z a n ı l m ı ş b i r o k u y u p y a z m a i l e e l d e e d i l e m e z ¬

d i . B a h i s n a s ı l s a e s k i t o p r a k m ü l k i y e t i n d e n , g ü n ü n m e s e l e l e r i ¬

n e v e d e r k e n i h t i l â l e d ö k ü l d ü . B e n â l e m e g e n e b i l d i ğ i m g i b i

v e k a f a m d a k i b i l l u r k ö ş k ü n i ç i n d e b a k ı y o r d u m . O , b i r d e n k ö ¬

p ü r d ü : .

— Arkadaş! dedi, sen, bu inkılâp içinde bir somnambul gi

bi yaşıyorsun. Evet, uykuda gezen bir adam gibisin! Yal¬

nız kafandaki rüyaları görüyorsun. Halbuki bizim işleri¬

miz, sokağın mahsulüdür. Sokakta cereyan eden; kanlı,

çamurlu, pis bir kavgadır.

Ama sen, anladığıma göre, bir köylü aslından olmak—

la beraber, kendi kökünle de alâkan kesilmiştir. Ve siz—

de her münevverin gittiği yolu tuttuğun için, aradığın

şey ne insaniyet, ne inkılâptır. Sadece, cemiyete yukarı—

dan bakan bir iktidar postudur.

Onun için sen de, bütün idealist geçinen münevver—

ler gibi, hakikatte bir illüzyon, bir hayal içindesin. Siz,

yapıcı insanların değil, ancak Tolstoy'un dilini anlayabi

lirsiniz. Evet, Tolstoy'un, yani şu meczup insaniyetçi-

nin...

Hatta sizin tarihinizde, toplumun üstünde sivrilmek

için bir idealist olmaya bile lüzum yoktur. Sizde idea—

lizm, sadece bir vasıtadır, hatta lüzumsuzdur. Çünkü

sizde her kafasına veya bileğine güvenen insanın yolu.

her ülkeden daha kolay elde edilen bir iktidar postu—

dur.

Aklı başında ve gücü kuvveti yerinde bir delikan—

lı, İstanbul'a bir devşirme olarak mı gelir? Bir medre¬

sede fıkıh, kelâm mı tahsil eder? Yoksa, bir harpte mi


sivrilir? Gayesi hemen bir yolunu bulup, mertebeleri

hızlı hızlı geçerek sarayın, yani iktidarın kapısına çı¬

rak olmaktır. Ondan sonra padişahın en sadık kulu odur.

Sizin hemen bütün tarihiniz, saray kapısında postu ve—

ren kapı kullarıyle, o kapıya postu sermek isteyen, fa

kat oraya erişemeyen Celâlîler arasında geçen bitmez

tükenmez kavgalardan ibarettir.

Bunun böyle olması da lâzımdı. Çünkü sizde saray

dışında asalet olmadığı, toprak tasarrufunda istikrar ol¬

madığı, timarlar, zeametler daima ve sarayın emri ile

elden ele geçtiği için, herkesin gözü, bunlardan birinin

kenarına mümkün olduğu kadar sağlamca yapışmaktay—

dı. Bu da ancak iktidara yanaşmakla olurdu...

Onun için, siz de kendine güvenen aydın, idealizmi

değil, daima iktidara çıkan kolay yolu aradı. Sen de

onu arıyorsun. Senin de yolun oraya çıkacak. Hayalin—

de kurduğun şu billur köşkleri bırak! Sen de oraya koş.

Oraya koş!..

Ama bizim yolumuz, şu pis sokak kavgasından iba—

rettir. Ayağımız daima sokağın çamuruna bağhdır...

*

S o k a k k a v g a s ı , s o k a ğ ı n ç a m u r u n u h e r g ü n d u r m a d a n y o -

ğ u r u y o r d u . N o r m a l k a i d e l e r , m ü e s s e s e l e r , i n a n ç l a r , h a t t a in¬

s a n l a r , b u y o ğ u r u l a n ç a m u r u n i ç i n d e h i ç d u r m a d a n b a t ı p çı¬

k ı y o r l a r d ı . İ l i m , f ikir , s a n a t , h a t t a k i l i s e , m e k t e p , a i l e , a h l â k ,

h u l â s a h e r şey b i r « e m e k » m i h v e r i n e b a ğ l ı y d ı v e y e n i d i n i n

m i s t i ğ i , s a d e c e « t e k n i k » t i .

B e n K o m ü n i s t P a r t i s i n e , i ş t e b u h e n g â m e i ç i n d e g i r d i m .

İ l k p a r t i t o p l a n t ı s ı n a B a t u m ' d a k a t ı l d ı m .

B u , h e m « t e m i z l i k « , h e m d e « y e n i ü y e l e r i n s e ç i l m e s i » t o p ¬

l a n t ı s ı y d ı .

T o p l a n t ı y e r i , b a s i t b i r s a l o n d u . B i r t a k ı m t a h t a s ı r a l a r ü z e ¬

r i n d e p a r t i a d a m l a r ı , b i r h i y e r a r ş i g ü t m e d e n y e r l e r i n i a l m ı ş ¬

l a r d ı .


M e r k e z d e n g e l e n k o n t r o l k o m i s y o n u a z a l a n , s a h n e y e g i

r i p d e b ü y ü k b i r m a s a n ı n e t r a f ı n a y e r l e ş i n c e , o r t a l ı ğ a t a m b i r

sess iz l ik ç ö k t ü . H e m e n t e m i z l i k b a ş l a d ı . A d ı o k u n a n h e r k e s i n ,

t o p l a n t ı y a k a t ı l a n l a r t a r a f ı n d a n e v v e l â k u s u r l a r ı n ı n s ö y l e n m e ¬

s i i c a b e d i y o r d u .

D e v l e t p o s t u n d a , p a r t i i d a r e s i n d e , y a h u t o r d u n u n b a ş ı n d a

a d l a r ı d u y u l m u ş i n s a n l a r , i s i m l e r i o k u n d u ğ u z a m a n a y a ğ a k a l

k ı y o r v e s o n r a a l e y h l e r i n d e s ö y l e n e n l e r i s u s a r a k , b a z e n d e sa-

r a r a r a k d i n l i y o r l a r d ı . B u k u s u r l a r , a d ı o k u n a n ı n b a b a s ı , d e

d e s i , i ç t i m a î m e n ş e i , aslı, n e s l i , h u s u s î m e y i l l e r i , r e s m î i ş l e r i ,

h e n ü z m e y d a n a ç ı k m a m ı ş , f a k a t v a r o l d u ğ u i l e r i s ü r ü l e n g iz

l i t a s a v v u r l a r ı , h a t t a t a n ı d ı k l a r ı n ı n , d o s t l a r ı n ı n , k o m ş u l a r ı n ı n

h a t a l a r ı d a o l a b i l i r d i . S o n r a l e h i n d e k o n u ş a c a k v a r s a s ö z a l ı r

d ı . S o n s ö z ü y e n i n d i . F a k a t ü y e , b u h a k k ı n ı , ç o ğ u n l u k l a k u l

l a n m ı y o r d u ( 1 ) .

N e t i c e , e l l e r i n k a l k m a s ı y l e b e l l i o l u y o r d u . A l e y h t e k i oy.

l a r ç o k s a b a ş k a n , a y a k t a d u r a n ü y e n i n , ö n ü n d e k i p a r t i b i le¬

t i n e « i h r a ç » d a m g a s ı n ı b a s ı y o r d u . B u d a m g a n ı n t o k v e s o ğ u k

sesi k ü r s ü n ü n ü s t ü n d e n a k s e t t i ğ i a n d a , o ü y e i ç i n h e r şey bit¬

m i ş t i .

B e n i h t i l â l c i y i , h ü r r i y e t i n b a y r a ğ ı s a n ı r d ı m . İ h t i l â l c i d e

n i l i n c e a k l ı m a , M i r a b e a u , R o b e s p i e r r e , G a m b e t t a , y a h u t h i ç

d e ğ i l s e N a m ı k K e m a l v e y a R e s n e l i N i y a z i B e y (2) g e l i r d i . İ h -

( 1 ) B o l ş e v i k i h t i l â l i n d e P a r t i l i ' n i n bu durumu ile Türk tar i

h indeki « D e v ş i r m e » nin durumu a r a s ı n d a k i b e n z e r l i k , a r a d a n y ı l lar

g e ç t i k t e n s o n r a fikrimi çok i şga l e t m i ş t i r . B i l h a s s a R u s y a ' d a k i bü¬

yük t e m i z l i k yu lar ın ı i z l e r k e n .

B o l ş e v i k i h t i l â l i n d e P a r t i l i ' y i parti imal e t t i ğ i gibi, O s m a n l ı t a

rihinde de « D e v ş i r m e » yi s a r a y imal ederdi. Onu hiç iken hep y a p a r

dı. Ağa, Vezir, S e r d a r , B a ş v e z i r kılardı. Ama, d ü n y a n ı n ü ç t e birine

hükmü g e ç e n bu ş a h ı s l a r ı , bir an i ç i n d e hep iken hiç y a p m a k da

g e n e s a r a y ı n e l indeyd i . S a r a y d a n g ö n d e r i l e n g e l i ş i g ü z e l bir b o s t a n c ı ,

m e s e l â Orta Avrupa s e f e r l e r i n d e d e h ş e t l e r s a ç a n bir S a d r a z a m a , h e m

d e o r d u l a r ı n ı n i ç i n d e n g e ç e r e k , ku l lar ın ın gözü ö n ü n d e P a d i ş a h ı n

idam f e r m a n ı m i l e t i n c e , ona, c e l l â d ı n ı n ö n ü n d e diz çöküp k e m e n ¬

d e b o y n u n u u z a t m a k t a n b a ş k a y a p a c a k ş e y k a l m a z d ı .

( 2 ) K o l a ğ a s ı ( Ö n y ü z b a ş ı ) R e s n e l i N i y a z i B e y , 1 9 0 8 hürr iyet i lâ

n ından evvel A b d ü l h a m i t ' e i s y a n e d e r e k dağa ç ı k a n z a b i t l e r d e n bi-


t i l â l c i a s i y d i . M a ğ r u r d u . N i z a m d i n l e m e z d i . İ h t i l â l c i ö l ü r , fa

k a t s a r a r m a z d ı .

H a l b u k i b u r a d a i h t i l â l c i n i n h a m u r u , s t a n d a r t p o t a l a r a d ö ¬

k ü l ü y o r d u . B u p o t a l a r d a h e p s i d e b i r b i r i n e b e n z e y e n s t a n d a r t

m a h l u k l a r i m a l o l u n u y o r d u .

B u r a d a p a r t i l i n i n , h a t t a b i r l i d e r , b i r k a h r a m a n olsa bi¬

le, n a s ı l y a p a y a l n ı z b i r y a r a t ı k o l d u ğ u n u ilk de fa o g ü n g ö

r ü y o r d u m . P a r t i n i n o n u b ı r a k t ı ğ ı a n d a , g ö k l e r d e u ç a r k e n b i r

d e n k a n a t l a r ı k ı r ı l ı p c a n s ı z y e r e d ü ş e n b i r k a r t a l g ib i , b i r h i ç

h a l i n e g e l i y o r d u .

, S ı r a , y e n i a d a y l a r a g e l d i . B e n ç o k t a n s a r s ı l m ı ş t ı m . İ ç i m

d e n :

. — Keşke şu kapılar açılsa, hayatımın başıboşluğuna tek

rar dönebilsem; ,

d i y o r d u m . F a k a t k a p ı l a r a ç ı l m a d ı . İ s m i m o k u n d u ğ u z a m a n d a

s a l o n d a H e r şey s i l i n d i , b u ğ u l a n d ı . A y a ğ a k a l k t ı m . B i r b o ş l u k ,

b i r sis i ç i n d e , y a l n ı z b a ş k a n ı n s i m a s ı n ı g ö r ü y o r d u m .

B u s i m a , y u v a r l a k t ı . E s m e r e y a k ı n d ı . B e l k i ç o k y a ğ l ı de¬

ğ i l d i a m a , y ü z ü k o y u , k u m r a l b i r s a k a l l a ç e v r i l m i ş t i . S a ç l a ¬

r ı , k a ş l a r ı g ü r d ü . B ı y ı k l a r ı s e r b e s t ç e t e ş e k k ü l e t m i ş t i v e göz¬

l e r i s a k i n d i . B ü s a l o n a b i r s o m n a m b ü l , b i r u y k u d a g e z e n a d a m

o l a r a k g i r m i ş t i m a m a , o r a d a n ç ı k a r k e n , a r t ı k b e n d e b i r p a r

t i l i , b i r i h t i l â l c i y d i m . . .

. İ ş t e b e n i m i h t i l â l c i l i ğ i m b ö y l e b a ş l a d ı v e b i r p a r t i l i o l a r a k

ilk k o n u ş m a y ı B a t u m ' d a , « Ş a r k M i l l e t l e r i K a d ı n l a r ı n ı n K u r t u

luş G ü n ü » m i t i n g i n d e y a p t ı m .

G ü z e l b î r g ü n d ü . H a v a ılık v e g ü n e ş l i y d i . B a t u m ' d a , d e

n i z l e K r a l P a r k ı a r a s ı n d a k i b ü y ü k k i l i s e n i n m e y d a n ı n a b i r

k ü r s ü k u r u l m u ş t u . H e r t a r a f t a K ı z ı l b a y r a k l a r v a r d ı . M ı z ı k a

rîydi. M e ş r u t i y e t i n i l â n ı n d a ismi, B i n b a ş ı Enver B e y i n ( E n v e r P a

ş a ) i smi ile, b e r a b e r bir y ı ld ız gibi parladı. i h t i l â l d e n s o n r a rütbe

kabul e t m e d i . A s k e r l i k t e n de i s t i fa ederek, k a s a b a s ı n a çeki ld i . Bal¬

kan Harbi b o z g u n u ü z e r i n e i s t a n b u l ' a h i c r e t e d e r k e n Avlunya li¬

m a n ı n d a bir vapurda, A r n a v u t l a r t a r a f ı n d a n ö ldürüldü.


b o y u n a i h t i l â l m a r ş l a r ı ç a l ı y o r d u . Ş a r k M i l l e t l e r i K a d ı n l a r ı n ı n

K u r t u l u ş G ü n ü k u t l a n a c a k t ı .

K ü r s ü n ü n e t r a f ı n d a i ş ç i l e r , a s k e r l e r v e b i r t a k ı m g r u p l a r

saf b a ğ l a m ı ş l a r d ı . E ğ e r b i r d e Ş a r k l ı k a d ı n l a r b u l u n s a y d ı , m i

t i n g b a ş l a y a c a k t ı . F a k a t n e ç a r e k i , o n l a r d a n o r t a l a r d a k i m - ;

s e ç i k l e r g ö r ü n m ü y o r d u . K o n u ş m a s a a t i g e l m i ş t i . F a k a t b a ş k a n ,

m i t i n g i a ç a m ı y o r d u . M ı z ı k a b o y u n a y e n i y e n i h a v a l a r ç a l ı y o r

d u . H a t t a b i r a r a l ı k o r t a y a k a l a b a l ı ğ ı o y a l a m a k i ç i n k ı v r a k

G ü r c ü o y u n l a r ı o y n a y a n d e l i k a n l ı l a r d a s ü r ü l d ü . F a k a t i ş git¬

t i k ç e u z u y o r d u .

H e r t a r a f a e n b e c e r i k l i i n s a n l a r k o ş t u r u l m u ş t u . Y a r ı h a l k ı

M ü s l ü m a n v e d o l a y ı s ı y l e k u r t a r ı l a c a k Ş a r k l ı l a r d a n o l a n b u

ş e h i r d e , h i ç o l m a z s a m i t i n g e k a r ı ş a c a k b i r k a ç t a n e c i k y e r l i ka¬

d ı n a r a n ı y o r d u . O a n d a b i r k e n a r d a n f e r a c e l i , y a ş m a k l ı bir—

k a ç k a d ı n g ö r ü n s e , h e r k e s i n b i r d e n y ü z ü g ü l e c e k t i . Y o l l a r açı¬

l a c a k , g e l e n l e r i n a y a k l a r ı a l t ı n a h a l ı l a r s e r i l e c e k t i . H e p s i d e

b a ş k ö ş e y e g e ç i r i l e c e k l e r d i . F i i i m l e r i a l ı n a c a k , r e s i m l e r i ç e k i l e —

c e k t i . H e r şey h a z ı r l a n m ı ş , i ş y a l n ı z , e s a r e t t e n k u r t a r ı l a r a k ş u

y a ş m a k l ı f e r a c e l i b i r k a ç Ş a r k k a d ı n ı n a k a l m ı ş t ı . İ ş t e t a m o sı—

r a d a m e y d a n a a ç ı l a n s o k a k l a r ı n b i r i n d e n b i r k a m y o n g ö r ü n —

d ü . Ü z e r i n d e a l a c a l ı , b u l a c a l ı k a r m a k a r ı ş ı k b i r k a d ı n k a l a b a —

lığı k a y n a ş ı y o r d u . K a m y o n u n g ö r ü n m e s i y l e m e y d a n ı n c o ş m a —

s ı b i r o l d u . A l k ı ş l a r , « H u r r a ! » l a r h a v a y ı d o l d u r u y o r d u . F a k a t

m e y d a n ı n b u n e ş e s i u z u n s ü r m e d i .

K a m k o n u n k ü r s ü y e y a k l a ş m a s ı y l e , k a m y o n d a k i l e r i n bir—

t a k ı m ç ı ğ l ı k l a r k o p a r a r a k k e n d i l e r i n i y e r e a t m a l a r ı b i r o l d u .

Y e r e a t l a y a b i l e n h e r k a d ı n , b i r d i ğ e r i n i d e k o l u n d a n , e t e ğ i n —

d e n ç e k e r e k b i r t a r a f a k a ç m a y a ç a l ı ş ı y o r d u . F a k a t y o l l a r ı ke—

s e n m i l i s l e r , b u n l a r ı ö n l e y e r e k k ü r s ü y e d o ğ r u i t i y o r l a r d ı .

İ ş i n as l ı ç a b u k a n l a ş ı l d ı . B u n l a r , d a ğ l a r d a n , y a y l a l a r d a n

B a t u m p a z a r m a n i n e n K ü r t k a d ı n l a r ı y d ı l a r . A c a r b i r p a r t i l i ,

b u n l a r ı p a z a r y e r i n d e g ö r ü n c e , a r a n ı l a n v e k u r t a r ı l a c a k Ş a r k

k a d ı n l a r ı n ı b u l d u ğ u n u s a n m ı ş , o r a y a b i r k a m y o n y a n a ş t ı r ı p ,

h e p s i n i y a k a p a ç a k a m y o n a a t ı n c a - m e y d a n a u l a ş t ı r m ı ş t ı . F a —

k a t k a d ı n l a r ı k a ç ı r a n l a r e r k e k l e r , ç ö m l e k l e r i n i , t u l u m l a r ı n ı pa—

z a r y e r i n d e b ı r a k ı p k a m y o n u n p e ş i n e d ü ş ü n c e iş, h e l e m i t i n g


y e r i n d e b ü s b ü t ü n k a r ı ş m ı ş t ı . K a d ı n l a r n e y a p ı l s a s ü k û n e t b u l

m u y o r l a r d ı . H e l e a r k a d a n k o c a l a r ı , k a r d e ş l e r i , ç o c u k l a r ı yet i¬

şip d e b ü t ü n b u n l a r k ü r s ü n ü n ö n ü n d e b i r b i r i n e k e n e t l e n i p der¬

t o p o l u n c a , g ü r ü l t ü l e r i g ö k l e r e y ü k s e l d i . H e r k e s n e y a p a c a ğ ı

n ı ş a ş ı r m ı ş t ı . T ü r k ç e , K ü r t ç e , R u s ç a , G ü r c ü c e h e r k a f a d a n b i r

b a ş k a ses ç ı k ı y o r d u .

N i h a y e t y a r ı t e h d i t , y a r ı i l t i f a t , o r t a l ı k b i r a z y a t ı ş ı r gibi

o l d u . R e s i m l e r ç e k i l d i . M a r ş l a r ç a l ı n d ı . K ü r s ü d e k o n u ş a n h a

t i p l e r h e p o n l a r ı g ö s t e r e r e k k o n u ş m a y a b a ş l ı y o r l a r d ı . B u g ü n

Ş a r k ı n , a s ı r l a r d a n b e r i k u r t u l u ş v e a z a t l ı k b e k l e y e n v e ş i m

d i b ü y ü k ö n d e r l e r i n i ş a r e t i y l e b i r d e n a y a k l a n ı p z a l i m l e r i n i d e

v i r e n b u m a z l u m , b u z a h m e t k e ş k a d ı n l a r ı n b a y r a m ı y d ı . S ö z

l e r i n , s o n u h e p o n l a r ı n a s ı r l a r d ı r b e k l e d i k l e r i v e n i h a y e t b a

ş a r d ı k l a r ı b u k u r t u l u ş g ü n ü n ü s e l â m l a m a k l a b i t i y o r d u . A r k a

s ı n d a n « H u r r a ! » 1ar, «Yaşasın!» 1ar a r a s ı n d a m ı z ı k a h e m e n e n

t e r n a s y o n a l i ç a l ı y o r d u .

B e n d e ö y l e k o n u ş t u m . B e n d e o n l a r ı g ö s t e r d i m . O n l a r

h e p ö y l e , k o r k a k v e ü r k e k s o n u n a k a d a r b i r b i r i n e k e n e t l e n i p

k a l d ı l a r a m a , m e y d a n s ö z l e r i m b i t i n c e b e n i d e a l k ı ş l a d ı . B e n

d e k ü r s ü d e n i n e r k e n e n t e r n a s y o n a l ç a l d ı .

M i t i n g s o n a e r i p d e saf lar h a r e k e t e g e ç i n c e , a z a t l ı ğ a k a

v u ş m u ş Ş a r k k a d ı n l a r ı b i r d e n k a y n a ş t ı l a r . H e m y ü r ü y o r , h e m

g i t t i k ç e b i r b i r l e r i n e s o k u l u y o r l a r d ı . A l a c a l ı b u l a ç a l ı , esk i p ü s -

k ü k ı y a f e t l e r i y l e b u m e y d a n ı n g e n i ş l i ğ i i ç i n d e s ü r ü k l e n e n k a r

m a k a r ı ş ı k b i r ç a l ı y ı ğ ı n ı m a n d ı r ı y o r l a r d ı . K a f i l e n i n b a ş ı ilk

s o k a ğ ı n a ğ z ı n a g e l i n c e , t o p b i r d e n p a r ç a l a n d ı . S o k a k l a r ı n , c a d

d e l e r i n a r a s ı n d a b i r d a ğ ı l ı ş ı n a , b i r k a ç ı ş m a d ı r b a ş l a d ı . P a z a r

y e r i n d e b ı r a k t ı k l a r ı t u l u m l a r ı n ı , ç ö m l e k l e r i n i a l a b i l d i l e r m i ,

b i l m i y o r u m . F a k a t o m e s u t k u r t u l u ş g ü n ü n d e n s o n r a u z u n m ü d ¬

d e t B a t u m p a z a r l a r ı n d a , b u k u r t a r ı l m ı ş Ş a r k k a d ı n l a r ı n d a n

h i ç k i m s e g ö r ü n m e d i .

A m a b e n o n d a n s o n r a d a h a b i r ç o k d e f a l a r , n i c e v e n i c e

m i t i n g l e r d e , t o p l a n t ı l a r d a , h e m Ş a r k ı n , h e m d e G a r b ı n k u r t u

l u ş u v e m a z l u m d ü n y a n ı n a z a t l ı ğ a k a v u ş m a s ı i ç i n k o n u ş t u m . . .

Rus Ovası ve Rus Mistiği

16

11

Yaz s o n l a r ı n a d o ğ r u B a t u m ' d a n M o s k o v a ' y a h a r e k e t e d e ¬

c e ğ i m i z s ı r a l a r d a M o s k o v a b i z e , d ü n y a n ı n ö b ü r u c u k a d a r u z a k

g ö r ü n ü y o r d u . Y o l l a r v e y o l c u l u k l a r h i ç b i r k a i d e y e t a b i de¬

ğ i l d i . Y o l l a r d a k a y b o l a n , b a s ı l a n , p a r ç a l a n a n , y a h u t a t ı l a n k ö p ¬

r ü l e r d e n o l d u ğ u g ib i , n e h i r l e r e u ç a n t r e n l e r i n h i k â y e l e r i h e ¬

n ü z p e k . t a z e y d i . . . .

Ş i m d i faz la o l a r a k b ü y ü k a ç l ı k d a b a ş l a m ı ş t ı . V o l g a ' d a o t u z

m i l y o n i n s a n a ç t ı . K u r a k l ı k t a n ç a t l a y a n t o p r a k l a r , b u t o p r a k ¬

l a r ı b ı r a k ı p k a ç a n , k a d i t o l m u ş i n s a n l a r ı y u t a c a k k a d a r d e r i n ¬

d i . A ç l ı ğ ı n k o r k u s u , V o l g a ' d a n b a ş l a y a r a k b ü t ü n R u s y a ü z e ¬

r i n e , b i r v e b a s a l g ı n ı n ı n d e h ş e t i g ib i h ı z l a y a y ı l ı y o r d u .

B a t u m ' d a n M o s k o v a ' y a v a r m a k i ç i n u z u n v e d o l a m b a ç l ı

b i r y o l u a ş m a k l â z ı m d ı . G ü r c i s t a n ' d a n s o n r a A z e r b a y c a n , D a ¬

ğ ı s t a n . T e r e k , Ç e r k e z i s t a n v e K u b a n ü l k e l e r i v e s o n r a b ü y ü k

R u s o v a s ı . . .

S o k a k l a r d a a ç l ı k t a n ö l e n l e r , d a h a Tiflis c a d d e l e r i n d e gö¬

r ü l m e y e b a ş l a d ı , H a z e r v e K u z e y K a f k a s y a g e ç i l i p R o s t o f ' a

v a r d ı k t a n s o n r a k i t o p r a k l a r d a ise, i n s a n l a r b i r b i r l e r i n i yiye¬

r e k y ı ğ ı n l a ö l ü y o r l a r d ı ! . . V o l g a g i b i D o n k ı y ı l a r ı d a a ç l ı k t a n

y a n ı y o r d u . Y o l l a r , i s t a s y o n l a r , ş e h i r l e r , h e r ş e y i n i b ı r a k ı p bi¬

r e r i s k e l e t y ı ğ ı n ı h a l i n d e ö l ü m e d o ğ r u ç ı l g ı n c a k o ş a n y ü z b i n ¬

l e r c e i n s a n l a , t ı k l ı m t ı k l ı m d o l u y d u . . .

V o l g a a n a , m e m e l e r i n i n s ü t ü n ü k e s m i ş t i . V o l g a ' d a , D o n ' d a

s u l a r g e n e d e n i z g i b i y d i . T o p r a k , g e n e o b e r e k e t l i t o p r a k t ı ,

i n s a n l a r , g e n e d ü n y a n ı n e n ç i l e k e ş i n s a n l a r ı y d ı . A m a b u l u t ¬

l a r , b i r d a m l a y a ğ m u r v e r m e m i ş t i . Ç a r l ı k , n e h i r l e r i n s u y u n u

o v a l a r a a k t a r a c a k h i ç b i r şey y a p m a m ı ş t ı . İ n s a n b u r a l a r ı gö¬

r ü n c e , «Volga/ Volga!» ş a r k ı s ı n ı n , « H e y . U h n y e m ! » , . y a n i « H e y !

A h e d e l i m , o f e d e l i m ! » , d i y e d ü ğ ü m l e n e n m ı s r a l a r m ı n m a n a s ı n ı

244 S U Y U ARAYAN A D A M I

d a h a iyi a n l ı y o r d u . B u ş a r k ı , V o l g a k a y ı k ç ı l a r ı n ı n s a r k ı ş ı d ı r .

V a k t i y l e k a y ı k l a r b u ğ d a y d o l u o l a r a k k u z e y d e n g ü n e y e i n d i ¬

r i l i r d i . R u s y a ' d a n y a b a n c ı m e m l e k e t l e r e g ö n d e r i l e n b o l , u c u z

b u ğ d a y l a r b u n l a r d ı . A m a a r a z i s a h i b i , o n u a r a b a l a r l a s e v k e t -

m e k z a h m e t i n e g i r m e z d i . K ö l e o l a n k ö y l ü l e r b u b u ğ d a y ka¬

y ı k l a r ı n ı , b i r u c u k a y ı ğ a b a ğ l ı o l a n u z u n b i r h a l a t ı n , ö b ü r

u c u n u k a f i l e l e r h a l i n d e o m u z l a y a r a k , n e h i r b o y u n c a v e g ü n ¬

l e r c e ç e k e ç e k e s ü r ü k l e r l e r d i . B u , e l b e t t e b i r a z e s k i t a r i h e a i t

b i r h i k â y e d i r . A m a g ö r ü n ü y o r d u k i , d e n i z g i b i e n g i n n e h i r l e r

e t r a f m d a k i t o p r a k l a r g e n e d e k u r a k v e b u r a l a r d a y a ş a y a n in¬

s a n l a r , g e n e d e a ç k a l a b i l i y o r l a r d ı . . .

U k r a y n a ş e h i r l e r i n d e , h a t t a i h t i l â l b i l e g e r i l e m e h a l i n d e y ¬

d i . L e n i n , N E P d e n i l e n sêni i k t i s a t p o l i t i k a s ı n a d ö n m e k zo¬

r u n d a k a l m ı ş t ı . K ö y a ğ a l a r ı n a , k a s a b a , ş e h i r e s n a f ı n a , h a t t a

ö z e l t e ş e b b ü s e b i r t a k ı m h a k l a r t a n ı n ı y o r d u . İ h t i l â l i n , a s k e r i ko¬

m ü n i z m d e n i l e n a z g ı n l ı k d e v r i a r t ı k s o n a e r m i ş t i .

B u a z g ı n l ı k - ç a ğ ı i ç i n d e y e t i ş i p , g e n ç y a ş l a r ı n d a p a r t i z a n

ç e t e l e r i n i n b a ş ı , k ı t a k u m a n d a n ı , ş e h i r l e r d e , v i l â y e t l e r d e dik¬

t a t ö r k e s i l e n , y i r m i o t u z yaş a r a s ı n d a k i g e n ç l e r , ş i m d i ç ı p l a k

o t e l l e r d e , p e r i ş a n m i s a f i r h a n e l e r d e , i ş s i z l i ğ i n , ü m i t s a r s ı l ı ş ı n ı n

h u m m a l a r ı i ç i n d e h a s t a y d ı l a r .

. B u n l a r , e s k i t o p l u m u n e n a l t k a d e m e l e r i n d e n , b i r g ü n b i r

f ı r t ı n a n ı n s a v u r m a s ı y l e , b i r d e n e m i r v e k u m a n d a y e r l e r i n e sıç¬

r a m ı ş l a r d ı . B i r h i ç i k e n h e p o l m u ş l a r d ı . K ö y l e r b a s m ı ş , şe¬

h i r l e r z a p t e t m i ş l e r d i . Ö n l e r i n d e n saf saf m u h a r i p l e r i n , k e n ¬

d i l e r i n i s e l â m l a y a r a k g e ç t i k l e r i n i g ö r m ü ş l e r d i . D ü n e k a d a r

e m i r l e r i y l e i n s a n l a r , y a ö l ü r , y a k a l ı r l a r d ı . Ş i m d i ise b i r t a k ı m

b a ş k a t ü r l ü d ü ş ü n e n k i m s e l e r , o n l a r ı y e r l e r i n d e n a l m ı ş l a r d ı .

— Haydi yoldaşlar! diyorlardı, silâhların savaşı bitti. Sim

di sizin için ya fabrikalarda işçi, ya mekteplerde öğ

renci olmak var!..

H e p s i d e y e i s i ç i n d e k ı v r a n ı y o r l a r d ı . İ n t i h a r e d e n l e r , b e y i n

d a m a r l a r ı ç a t l a y a n l a r ç o k t u . H a t t a b u h a s t a l ı ğ a o z a m a n , N E P

h a s t a l ı ğ ı d i y e b i r d e i s i m t a k m ı ş l a r d ı .

B i z i m M o s k o v a y o l c u l u ğ u , b i r O r t a ç a ğ k e r v a n ı h ı z ı y î e i l e r -


l i y o r d u . R o s t o f ' t a , H a r k o f ' t a t r e n l e r d e n i n m e k v e b i r t a k ı m m i ¬

s a f i r h a n e l e r d e v e y a m e k t e p l e r d e g ü n l e r c e b a ş k a t r e n l e r bek¬

l e m e k l â z ı m g e l i y o r d u . B u , b i r b a k ı m a iyi o l u y o r d u . Ş u R u s ¬

y a d e n i l e n , i h t i l â l d e n i l e n m e ç h u l ü ş i m d i i ç i n d e n v e y a k ı n d a n

g ö r ü y o r d u k . B u g ö r d ü ğ ü m ü z ş e y l e r i n ş i i r l e , m u h a y y i l e i le b i r

a l â k a s ı y o k t u .

E v e t , b i r y ı k ı l ı ş o l m u ş t u , ç ö k ü n t ü t a m d ı . Ş e h i r l e r i n ü s t

v e o r t a t a b a k a l a r ı a r t ı k k a y b o l m u ş t u . B ü y ü k e v l e r , k o n a k l a r

k a s v e t l i b i r b o ş l u k i ç i n d e y d i . S o k a k l a r t e n h a y d ı . H e r şey, b i r

ş e y l e r e g e b e y d i . B ü y ü k R u s o v a s ı n ı n ü s t ü n d e , s a d e c e b ü y ü k

b i r i s t i f h a m r ü z g â r ı e s i y o r d u . . .

Biz ü ç a r k a d a ş t ı k ( 1 ) . B i r i m i z ş a i r d i . O d a h a i lk a d ı m d a ,

y e n i i k t i s a d î p o l i t i k a y ı g e t i r e n L e n i n ' e d e ğ i l , y e i s i ç i n d e in¬

t i h a r e d e n , y a h u t d a m a r l a r ı ç a t l a y a n d ü n k ü g e n ç k a h r a m a n ¬

l a r a h a k v e r i y o r d u . Ç ü n k ü b u ş a i r i ç i n i h t i l â l , p a r t i p r o g r a m ¬

l a r ı , f a b r i k a , m e k t e p , y o l v e i n ş a d a v a l a r ı , z i r a a t m e s e l e l e r i

d e m e k d e ğ i l d i . O n a g ö r e b u n l a r , h i ç b i r z a m a n ö n p l a n d a ge¬

l e m e z d i İ h t i l â l d e n i l e n şey, d e n i z l e r g i b i d a l g a l a n m a k , r ü z ¬

g â r l a r g i b i c o ş m a l ı y d ı .

H a l b u k i ş i m d i h a v a d a p i s b i r d u r g u n l u k v a r d i y o r d u . Bir¬

t a k ı m s ı k ı n t ı l ı m i s a f i r h a n e l e r d e , g ö n d e r e c e k l e r i m e k t e p l e r e

v e y a f a b r i k a l a r a h a r e k e t e d e b i l m e k i ç i n , u y u ş u k l e v a z ı m ka¬

l e m l e r i n d e n h a r c ı r a h l a r ı n ı n ç ı k m a s ı n ı b e k l e y e n g e n ç l e r , y a n i

d ü n k ü k a h r a m a n l a r , k o l k o m u t a n l a r ı , t ü m e n k o m u t a n l a r ı , ih¬

t i l â l k o m i t e s i b a ş k a n l a r ı , Ç e k a h â k i m l e r i g ib i o d a b u n u a n ¬

l a m ı y o r , b e ğ e n m i y o r d u .

H a t t a b a z ı öfkel i z a m a n l a r d a , N E P ' i n t e r s r ü z g â r l a r ı y l e

d u r g u n s u l a r a d ü ş e n i h t i l â l e m e r s i y e l e r y a z ı y o r d u . B u T ü r k ç e

m e r s i y e l e r i n d i n l e y i c i l e r i t a b i î s a d e c e b i z d i k .

H a k i k î R u s y a , as ı l R u s o v a l a r ı n d a b a ş l a r . R u s o v a s ı n ı n

r u h t a u y a n d ı r d ı ğ ı ilk t e s i r , b i r g e n i ş l i k d u y g u s u d u r . Ö y l e b i r

g e n i ş l i k ki, b i r o r m a n ı n k ü ç ü k b i r b o ş l u ğ u n d a k a y b o l u p d a

b i r k a ç yüz m e t r e , b i r k a ç b i n m e t r e i l e r i n i z d e k i a ğ a ç l ı k l a r ı n b i r

a d ı m ö t e s i n i g ö r m e s e n i z b i l e , k e n d i n i z i g e n e d e , i ç i n d e m i l ¬

d i N a z ı m H i k m e t , V â - N û v e b e n .


y o n l a r v e m i l y o n l a r c a i n s a n k a y n a ş a n u ç s u z b u c a k s ı z b i r e n

g i n l i ğ i n o r t a s ı n d a h i s s e d e r s i n i z .

B u e n g i n l i k , h e m ç o k l u k , h e m y a l n ı z l ı k d u y g u l a r ı u y a n

d ı r ı r . H a t t a ' r u h u n u z a , m e l â n k o l i k b i r h ü r r i y e t a r z u s u d a v e

r i r . B u h ü r r i y e t a r z u s u n d a a n c a k , e k s t r e m l e r e y e r v a r d ı r : Y a

t o p l u m d a n t a m a m e n ç e k i l i ş , b i r o r m a n ı n s e s s i z l i ğ i n d e ö m ü r

b o y u n c a k a y b o l u ş , b i r m e ç h u l , h a t t a b i r h i ç o l m a k a r z u s u . M u t ¬

lak y a l n ı z l ı k , m u t l a k b i r b a ş ı b o ş l u k h e v e s i . Y a h u t d a t a m a ¬

m e n b u n u n a k s i : K e n d i n i t o p l u m a v e r i ş , c e m i y e t e t e r k e d i ş .

M i l y o n l a r ı n i ç i n d e , m i l y o n l a r d a n b i r i o l a r a k , f a k a t o m i l y o n ¬

l a r i ç i n m i h n e t ç e k e n b i r ç ö l e r m i ş i n i n m i s t i k d u y g u s u . . .

H u l â s a h e r d u y g u d a , u ç s u z b u c a k s ı z l ı k s e z i s i n i n u y a n d ı r

dığ ı e k s t r e m l e r . Y a k e n d i n d e n t a m a m e n g e ç i ş , y a h u t k e n d i

n e t a m a m e n b a ğ l a n ı ş . D i n v e y a m u t l a k d i n s i z l i k . M u t l a k v e

ş i k a y e t s i z i t a a t , y a h u t v a h ş i b i r i s y a n .

B u n u n i ç i n d i r ki , R u s o v a s ı h a l k ı n ı n t a r i h i n d e m u v a z e n e

v e y a i t i d a l y o k t u r . R u s t a r i h i n d e i n s a n l a r , c e m a a t l e r v e fi¬

k i r l e r , d a i m a b i r u ç t a n d i ğ e r u c a a t ı l ı r l a r . D a i m a iki k u t u p

a r a s ı n d a y a ş a r l a r .

M e s e l â , h a y a t a gel iş i , k a d e r i n e n . b e d b a h t t e c e l l i s i v e d o -

l a y ı s ı y l e e n b ü y ü k g ü n a h s a y a r a k , b u l e k e y i t e m i z l e m e k i ç i n

k e n d i n i y a k m a k d i n i R u s y a ' d a d o ğ d u . H e m d e b u a t e ş e a t ı

lış, b ü t ü n a i l e , b ü t ü n ç o l u k ç o c u k , h a t t a y e n i d o ğ a n m a s u m l a r

v e b ü t ü n d ü n y a m a l ı y l a b e r a b e r o l u r d u . E v e t , b u d i n y a l n ı z

R u s y a ' d a d o ğ d u v e y a l n ı z R u s y a ' d a y a ş a d ı ( 1 ) . Y ı l l a r v e y ı l

l a r c a d e v l e t , i s t e d i ğ i k a d a r t a k i p v e t e d i p k ı t a l a r ı g ö n d e r s i n ,

b u d i n e k e n d i l e r i n i v e r e n l e r , d ü n y a y a g e l m i ş o l m a k g ü n a h ı

n ı n , h e m d e b ü t ü n ç i l e l e r i n i ç e k t i k t e n s o n r a v a k i t v e s a a t g e

l i n c e k e n d i l e r i n i v e y a k ı n l a r ı n ı t e r e d d ü t s ü z a t e ş e a t t ı l a r .

B i z z a t R u s i n k ı l â b ı n ı n b i r ç o k s a f h a l a r ı n d a , s a m o j i g a t e l s t v o -

n u n . y a n i k e n d i k e n d i n i a t e ş e a t ı ş ı n , r u h î t e z a h ü r l e r i n i g ö r

m e k k a b i l d i r ( 2 ) .

(1) B u m e z h e p , o n y e d i n c i y ü z y ı l ı n s o n l a r ı y l e , o n s e k i z i n c i y ü z

yı l ın b a ş ı n d a y a y g ı n d ı . Aleksi T o l s t o y , «Büyük Petro» r o m a n ı n d a bu

m e z h e b e g e n i ş b i r yer ver i r .

(2) R u s siyasî m a h k e m e l e r i n d e g ö r ü l e n v e k e n d i k e n d i n i , h a t t a


G e n e b u m e m l e k e t t e , E b , İ b n , R u h u l k u d ü s ' ü n , ( H ı r i s t i y a n

l ı k t a k i t e s l i s ) b i r b i r i n d e n a y r ı o l d u k l a r ı , a y n ı z a m a n d a d a b i r

b u l u n d u k l a r ı i ç i n , b i r b i r l e r i n e b i r l e ş t i r i l m i ş ü ç p a r m a k l a m ı

t a k d i s e d i l e c e ğ i ; y o k s a E b , İ b n d e m ü n d e m i ç o l d u ğ u i ç i n , b u

t a k d i s e y a l n ı z iki p a r m a ğ ı n m ı y e t e c e ğ i ş e k l i n d e • b e l i r e n a k ı m

u ğ r u n d a , , b i n l e r v e b i n l e r c e i n s a n , s i y a s e t g â h l a r d a i s t e y e r e k

c a n v e r d i l e r . H a t t a ü ç ü n c ü p a r m a k t a m a m e n k a p a t ı l m ı y o r d u

d a . O , s a d e c e k ı s ı l ı y o r v e ü ç ü n c ü p a r m a ğ ı n u c u d i ğ e r p a r m a k

l a r ı n u ç l a r ı y l e b i r l e ş t i r i l e c e ğ i y e r d e , o n l a r ı n a n c a k o r t a l a r ı n a

d o k u n d u r u l u y o r d u . B u i n a n ı ş a b a ğ l a n a n m a h k û m l a r ö l ü m e gö¬

t ü r ü l ü r k e n , y o l l a r d a d i z i l e n b i r ç o k i n s a n l a r , k e n d i l e r i n i i s t e y e

r e k b u ö l ü m k a f i l e l e r i n i n i ç i n e a t t ı l a r . Ü ç p a r m a k y e r i n e iki

p a r m a k l a , y a h u t ü ç ü n c ü p a r m a ğ ı haf i fçe k ı s a r a k y a p t ı k l a r ı t a k

dis i ş a r e t l e r i n i h a v a y a k a l d ı r a r a k , d a r a ğ a ç l a r m d a , m a k t e l l e r -

d e , c a n y e r d i l e r ( 1 ) .

R u s y a ' d a s t e p l e r i n , o r m a n l a r ı n , y a h u t t u n d u r a l a r ı n e n ü c

r a y e r l e r i , k ü ç ü k b i r i t i k a t f a r k ı u ğ r u n d a h e r - ş e y l e r i n i b i r a - -

k a r a k o r a l a r a k a d a r d a ğ ı l a n h e s a p s ı z t a r i k a t l e r i n m e n s u p l a r ı y -

l e d o l u d u r . B u k a ç k ı n l a r d a i m a t a k i p e d i l d i l e r . D a i m a e z a g ö r

d ü l e r . H a t t a o n l a r ı n b i r k ı s m ı b u i n a n c a fa rk ı y o l u n d a ( b u

fark b a z e n a n l a ş ı l m a y a c a k k a d a r b e l i r s i z d i r ) v a t a n l a r ı n ı d a h i

t e r k e d e r e k , M o ğ o l i s t a n ' a , K a n a d a ' y a , h a t t a T ü r k i y e ' y e g ö ç

t ü l e r ( 2 ) .

S u ç l u l u k b u h r a n ı , n e f s i n e e z a e t t i r m e k d u y g u s u h i ç b i r

y e r d e R u s y a ' d a o l d u ğ u k a d a r i ç t e n g e l m e z . M a k s i m G o r k i b i r

s a v c ı n ı n i t h a m l a r ı n d a n daha faz la s u ç l a n d ı r m a k ş e k l i n d e t e c e l l i eden

suç lu luk buhranı. Rus ruhunun, d a i m a g ö r ü l m ü ş bir t e z a h ü r ü d ü r .

( 1 ) i h t i l â l m a h k e m e l e r i n d e ö l ü m e m a h k û m e d i l e n i h t i l â l c i l e ¬

rin, k e n d i l e r i n i m a h k û m e d e n eski a r k a d a ş l a r ı ile a r a l a r ı n d a k i gö¬

rüş farkları da e k s e r i y a bundan fazla deği ld i . Şu farkla ki, bunla

r a ( ö l ü m l e r i n d e n bir müddet s o n r a d o s y a l a r ı n d a n s i l i n m e k s u r e t i y

l e ) h a i n , casus, e m p e r y a l i s t l e r i n ajanı g ibi s ı f a t l a r , âdet y e r i n i bul

s u n d iye e k l e n m i ş t i r .

( 2 ) B u n l a r d a n K a n a d a ' y a h i c r e t e d e n l e r l e , var l ık lar ın ı y a k m a k

âdet i h â l â y a ş a r . Şu farkla ki, şimdi a t e ş e k e n d i l e r i n i değil de, e ş

ya lar ın ı a t a r l a r v e ev ler in i y a k a r l a r ( D u h o b o r l a r ) .

T ü r k i y e ' d e ; M a n y a s , B e y ş e h i r gö l ler i c i v a r ı n d a k i K a z a k l a r ı n da.

h i c r e t i n d e , m e z h e p m e s e l e l e r i rol o y n a m ı ş t ı r .

-248 S U Y U ARAYAN A D A M

k i t a b ı n d a ; Volga N e h r i v a p u r l a r ı n d a n b i r i n d e , h e r k e s i n va¬

p u r a g i r e c e ğ i m ç ı k a c a ğ ı m d i y e b i r b i r i n i e z d i ğ i b i r s ı r a d a , gü¬

v e r t e m e r d i v e n i n i n b i r b a s a m a ğ ı n a u z a n ı p , y a p ı ş a r a k :

— İyi hristiyanlar! Beni çiğneyiniz! Beni eziniz!--" Ben gü¬

nahkârım!..

d i y e y a l v a r a n b i r i n i n h i k â y e s i n i a n l a t ı r , İ y i h r i s t i y a n l a r , o n u

g e r ç e k t e n e z e r l e r . A m a ö , ö m r ü b o y u n c a b i r d i l e n c i d i r . D i l e n

d i ğ i d e p a r a d e ğ i l . ı s t ı r a p t ı r . A s l ı n d a z a t e n b i r g ü n a h i ş l e y e -

m e m i ş t i r d e . . .

R u s o v a s ı n d a i n s a n l a r , y a ö l e s i y e m ü m i n , y a ö l e s i y e i m a n

s ı z d ı r . O r a d a o r t a y o k t u r . B u o v a d a s a r h o ş b i l e ö l e s i y e s a r

h o ş o l u r . İ ç t i ğ i z a m a n c e m i y e t i n b ü t ü n k a y ı t l a r ı n d a n , i ğ r e t i

b i r l i b a s ı n i ç i n d e n s ı y r ı l ı r g i b i ' s ı y r ı l ı r . Y a h u t d a z i l l e t i b i r

k â s e ş a r a p g ib i i ç e r . O z a m a n o n u n i ç i n h a y a t ı n e n ü s t ü n m u t ¬

l u l u ğ u , b u s a r h o ş l u k t a n b i r d a h a u y a n m a m a k t ı r . V e ç o k defa

d a b u s a r h o ş l u k i ç i n d e ö l ü r , g i d e r . E s k i R u s ş e h i r l e r i n d e Yıl

b a ş ı g e c e l e r i b e l e d i y e l e r i n , s o k a k l a r d a s ı z a n l a r ı v e y a ö l e n l e

r i t o p l a m a k i ç i n a r a b a l ı e k i p l e r t a y i n e t m e s i d e b u n d a n d ı . V e

e n iyi g e ç e n Y ı l b a ş ı , a n c a k s o k a k l a r d a s ı z ı p d o n a n l a r ı n say ı s ıy-

î e ö l ç ü l ü r d ü . B u sayı, b a z e n b i r ş e h i r d e b i r k a ç y ü z ü a ş a r d ı .

A ş k d a b ö y l e d i r . S e v e n , sevgi l i s i i ç i n d ü n y a n ı n h i ç b i r y e

r i n d e d ü ş ü n ü l m e y e n ç ı l g ı n l ı k l a r ı y a p t ı ğ ı z a m a n , s e v d i ğ i n i a n

l a r . B u n u n i ç i n h a t t a s e v d i ğ i n i n k e n d i s i n i s e v m e s i d e ş a r t d e

ğ i l d i r . Y a h u t d a aşk, b a z e n o k a d a r i s t i h k a r e d i l i r k i , o a r

t ı k aşk d e ğ i l , a z g ı n b i r h a y v a n l ı k , y a h u t a ş a ğ ı l ı k b i r şey o l u r .

K l a s i k R u s e d e b i y a t ı b u a ş k l a r ı n ç e ş i t l i h i k a y e l e r i y l e d o

l u d u r . . .

R u s o v a s ı n d a b u e k s t r e m l e r , s iyas î h a y a t t a d a k e n d i n i g ö s

t e r i r . H e r k e s y a a ş ı r ı d e r e c e d e k ö l e r u h l u , y a h u t d a a ş ı r ı d e

r e c e d e asi m ü c a d e l e c i d i r .

N i h i l i z m i R u s o v a s ı v e R u s r u h u d o ğ u r d u . B u , b i r ga¬

r i p a n a r ş i z m d i r k i , n a z a r i y e s i y o k t u r . İ f a d e s i v e g a y e s i d e

m e v c u t d e ğ i l d i r . A m a N i h i l i s t v a r d ı r v e b i r ç o k a s î l R u s , b u n a ¬

z a r i y e s i o l m a y a n , g a y e s i d e b i l i n m e y e n y o l d a k e n d i n i f e d a et¬

m i ş t i r .


İ ş t e b u R u s o v a s ı , b i z o r a l a r d a n g e ç e r k e n t a r i h i n i n e n

. b ü y ü k ç i l e s i n i y a ş ı y o r d u . Yüz ell i m i l y o n u a ş a n b i r i n s a n k a

l a b a l ı ğ ı , b i r a v u ç m u t a a s s ı p m ü m i n i n e l i n d e , b i r b a k ı ş t a a k ı l

a l m a z b i r t e c r ü b e y e feda e d i l i y o r d u . M a k s i m G o r k i b u t e c r ü

b e y i , h a t t a b ü t ü n R u s m i l l e t i n i n h a y a t ı n a b i l e m a l o l sa b e ¬

n i m s i y o r , m ü d a f a a e d i y o r d u .

V o l g a ' d a , D o n ' d a o t u z ' m i l y o n i n s a n a ç l ı k t a n e r i y o r d u . Ü l

k e l e r , a t e ş e v e i h t i l â l e v e r i l m i ş t i . B ü y ü k b i r h a n e d a n d e v r i l

m i ş t i . B u h a n e d a n d a n o r t a d a t e k kiş i k a l m a m ı ş t ı . T a h t ı a y a k

t a t u t a n s ı n ı f l a r ı n b ü t ü n ' m e n s u p l a r ı , a s i l l e r , r u h a n î l e r , d ü n y a

n ı n e n k a l a b a l ı k o r d u s u n u n b ü t ü n k u m a n d a k a d r o s u , k ö y v e

t o p r a k a r i s t o k r a s i s i , ş e h i r b u r j u v a z i s i , o l d u ğ u gibi t a s f i y e ' o l u n -

m u ş t u . S i l i n d i r h i ç d u r m a d a n y ü r ü y o r d u . A k a d e m i l e r , ü n i v e r

s i t e l e r , esk i k a l e m , fikir v e s a n a t m a h f i l l e r i o l d u ğ u gibi b o ş a l

m ı ş t ı . S ı r a d a h a a ş a ğ ı k a d e m e l e r e d e g e l m i ş t i . H e r y e r d e y e

n i i n s a n l a r g ö r ü l ü y o r v e b u i n s a n l a r , d u r m a d a n d e ğ i ş i y o r l a r d ı .

B u t e c r ü b e y i d ü n y a d a a n c a k b u t o p r a k k a l d ı r a b i l i r d i . B u

t e c r ü b e , y a l n ı z b u r a d a y a ş a y a n i n s a n l a r ı n r u h y a p ı s ı n a u y g u n

d u : H e r şeyi b i r a n d a feda e d e b i l m e k . B i r a n d a y a p m a k . S o n

r a g e n e b i r a n d a y ı k a b i l m e k . . .

R u s r u h u , b i r a ş ı r ı l ı k l a r â l e m i y d i : R u s . . i h t . i l â l i ise. t a r i h i n

e n b ü y ü k a ş ı r ı l ı ğ ı y d ı . . .

M o s k o v a ' y a v a r d ı ğ ı m ı z z a m a n m e v s i m y a z d ı . G i r e c e ğ i m i z ,

m e k t e p , h e n ü z k a p a l ı y d ı . B u m e k t e p y e t i ş k i n o k u y u c u l a r ı n ı

y a z ı n t a t i l a y l a r ı n d a , U z a k ş a r k t a n P o l o n y a s ı n ı r ı n a k a d a r m e m

l e k e t i n i ç l e r i n e d a ğ ı t ı r d ı . D e r s m e v s i m i b a ş l a y ı n c a b u n l a r

g e n e s ı n ı f l a r ı n a d ö n e r l e r d i . F a k a t y e n i g e l e n l e r , l i s a n ı z a y ı f

o l a n l a r , y a z ı n t a t i l k a m p l a r ı n a g i d e r l e r d i . B u k a m p l a r y a b i r

o r m a n k e n a r ı n d a , y a b i r k ö y d e o l u r d u .

B i z i e v v e l â b i r o t e l e v e r d i l e r . F a k a t , b u r a s ı b i r o t e l o l m a k

t a n z i y a d e , b i r k a r a r g â h t ı ( 1 ) . O t e l i n s a l o n u n d a i h t i l â l i n h e

m e n b ü t ü n l i d e r l e r i n i g ö r m e k k a b i l d i . H e l e y e m e k z a m a n l a

r ı n d a k i t a r t ı ş m a l a r d a d ü n y a n ı n b ü t ü n d i l l e r i n i i ş i t e b i l i r d i n i z .

i l) T iverskaya c a d d e s i n d e Lüks Ote l i .

:250 S U Y U A R A Y A N A D A M

Gördüğüm i n s a n l a r ı n h e p s i n i n basi t birer g ö r ü n ü ş ü var

dı. H e p s i de ö n l e r i n e g e l e n l a h a n a çorbas ın ı , p a t a t e s haşlama—

sını, y a h u t da kara darıdan y a p ı l m ı ş lapayı sakin bir i lgisiz¬

likle y iyorlardı . O gün lerde adları dünyanın her tarafında du—

yulan bu sakin ve kendi ha l inde g ö r ü n ü ş l ü insanlar ın, nası l

olup da, adına şu iht i lâ l d e n i l e n ç e t i n ve kanlı ş e y i n dümenle—

rini e l l e r inde t u t a n insan lar o l a b i l e c e ğ i n e h a y r e t ed iyordum.

F a k a t g e r ç e k buydu.

B a z ı s ı g a z e t e c i y i ( m e s e l â R a d e k ) , bazıs ı avukat v e y a üni¬

v e r s i t e pro fesörünü ( m e s e l â Rikof, Buhar in , Kamenef, Zinov-

yef) andırıyordu. H i ç biri bir s i lâh adamı değildi. H i ç birinin

bir iddialı g ö r ü n ü ş ü y o k t u . Z a m a n z a m a n görünüp, z a m a n za—

man k a y b o l a n l a r da vardı. B i r ç o k l a r ı n ı n gal iba evleri de yok—

tu. Yabancı lar la tıka basa dolu bu a c a y i p o t e l i n odalarında,

ink ı lâptan ö n c e Avrupa'daki gurbet h a y a t l a r ı n d a olduğu gibi

«dağınık ve derbeder, y a ş a y ı p g id iyor lardı

Ormandaki Ates

12

B ü t ü n m u a m e l e l e r b i t i p d e m e k t e p i d a r e s i n e m ü r a c a a t e t

t i ğ i m i z z a m a n , m e k t e b i n b i n a l a r ı b a n a s o ğ u k g ö r ü n d ü . B e n

ö ğ r e t m e n o l a r a k y e t i ş m i ş t i m , ö ğ r e t m e n l i k y a p m ı ş t ı m . B i r o k u l

b i n a s ı n ı n , h a t t a t a t i l z a m a n ı d a o l sa, b i r ö ğ r e t m e n g ö z ü n e b i r

b a k ı ş t a v e r e b i l e c e ğ i b i r t a k ı m i ş a r e t l e r v a r d ı r . B u i ş a r e t l e r d e n

o ö ğ r e t m e n , s a n k i b ü t ü n s ı n ı f l a r d o l u p t a ş ı y o r m u ş , s a n k i b ü

t ü n k ü r s ü l e r d e h o c a l a r s u a l s o r u p c e v a p a l ı y o r l a r m ı ş gibi , m e k

t e b i n ö z ü n ü v e h a y a t ı m o l d u ğ u gibi o k u r .

B u g ö z l e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n b u b i n a l a r h i ç b i r şey v a d e t -

m i y o r d u . B u r a s ı , t e r k e d i l m i ş b i r k e r v a n s a r a y a b e n z i y o r d u . H e r

şey b o ş v e m a n a s ı z g ö r ü n ü y o r d u . B u b i n a l a r ı n i ç i n d e a n c a k

m a k s a t s ı z v e s a h i p s i z l i k y a ş a y a b i l i r d i .

V a k i t l e r k a y b o l a c a k , b u r a l a r a k a d a r g e l m e k t e n h i ç b i r şey

ç ı k m a y a c a k d i y e d ü ş ü n ü y o r d u m . H a t t a i ç i m d e n , g e r i y e d ö n

m e k b i l e g e ç t i .

Ü ç g ü n s o n r a b i r e r z a k k a m y o n u , b i z i m e k t e b i n t a t i l k a m

p ı n a g ö t ü r d ü . B u r a s ı , ç a y ı r l a r , o r m a n l a r a r a s ı n d a s ı r a l a n m ı ş

eski b i r t a k ı m k ü ç ü k a ğ a ç b a r a k a l a r d a n i b a r e t t i . - B e l k i d e eski

b i r o r m a n r e v i r i y d i ( 1 ) .

H a v a k a r a r m ı ş t ı . H i ç b i r b i n a d a ışık y o k t u . O r t a d a k i m

s e l e r g ö r ü n m ü y o r d u . F a k a t i l e r i d e , o r m a n ı n k e n a r ı n d a b ü y ü k

b i r a t e ş y a n ı y o r d u . B u a t e ş i n e t r a f ı n d a g ö l g e l e r k a y n a ş ı y o r

d u . O r a y a y a k l a ş t ı k ç a m a n z a r a a y d ı n l a n d ı .

A t e ş , b i r m e y d a n a t e ş i y d i . İ r i a ğ a ç k ü t ü k l e r i y l e yeş i l ç a m

d a l l a r ı t a t l ı b i r ç ı t ı r t ı ç ı k a r a r a k a l e v a l e v y a n ı y o r d u . E t r a f ı n

d a k a d ı n e r k e k y ü z k a d a r i n s a n h a l k a l a n m ı ş t ı . A l e v l e r b u n l a

r ı n y ü z l e r i n i g a r i p b i r ş e k i l d e a y d ı n l a t ı y o r d u . O t u r a n , y a t a n .

( 1 ) U d e l n a y a K a m p ı .


y a h u t b i r b i r i n e y a s l a n a n i n s a n l a r . . . B u n l a r , b i z i m ü n i v e r s i t e

n i n , t a t i l k a m p ı n d a k i b i r k ı s ı m ç o c u k l a r d ı .

H a l k a n ı n o r t a s ı n d a k o n u ş a n , h a l k a n ı n b e l k i d e e n g e n

c i y d i . Y ü z ü n d e b i r ç o c u k h a l i v a r d ı . D i z l e r i n e k a d a r s ı v a n a n

p a ç a l a r ı n ı n a l t ı n d a n ç ı p l a k b a c a k l a r ı g ö r ü n ü y o r d u . G ö ğ s ü a ç ı k

t ı . A l n ı n a d ü ş e n b a k ı m s ı z s a ç l a r ı n ı sık sık t o p l a m a k z o r u n d a

k a l ı y o r d u . A m a o n u n d e r d i s a ç l a r ı d e ğ i l , İ n g i l i z İ ş ç i P a r t i s i ' y d i :

— Bu İngiliz grevleri., diyordu, İşçi Partisi liderlerinin bir

oyunudur. 'Bu grevler, İngiliz isçilerinin kudretini yıp

ratmak ve onları siyasî davalarında mecalsiz bırakmak

içindir. Bü, bir tuzaktır. İngiliz İşçi Partisi'nin liderle

ri, İngiliz tahtının satılmış uşaklarıdır. Hayır arkadaş

lar, hayır! Artık iş Londra'da değil, Hindistan'da halledi

lecek!..

S o n r a , u z u n u z u n H i n d i s t a n ' d a n b a h s e t t i . H a t t a k o n u s u n u

d a h a d a g e n i ş l e t t i . H i n d ' d e , Ç i n ' d e d o l a ş t ı . B u ç o c u k b e ş k ı

t a n ı n ü s t ü n d e , s a n k i b u a t e ş i n e t r a f ı n d a v e b u h a l k a n ı n o r t a -

s m d a y m ı ş gibi , d i l e d i ğ i ş e k i l d e d o l a ş m a k h a k k ı n ı k e n d i n d e b u

l u y o r d u .

S u a l l e r , c e v a p l a r , t a r t ı ş m a l a r s o n a e r i p d e k o n f e r a n s ç ı o r

t a d a n ç e k i l i n c e , b i r m a n d o l i n sesi d u y u l d u . K a z a k t ü r k ü l e r i ,

Volga t ü r k ü l e r i , m o n o t o n v e m e l â n k o l i k T a t a r h a v a l a r ı , g e c e

n i n g e ç v a k i t l e r i n e , k a d a r o r m a n l a r a y a y ı l d ı .

Y a t ı l a c a k a ğ a ç b a r a k a l a r ı n h o l l e r i n d e y a l n ı z b i r e r i d a r e

l a m b a s ı v a r d ı . H o l d e n s ı z a n b u zayıf ışık k ı r ı n t ı l a r ı v e d a h a

z i y a d e e l y o r d a m ı y l e y e r l e ş m e k o l d u k ç a g ü ç o l d u . H a t t a b i r

a r a l ı k i ç i m d e n , ş u a t e ş i n e t r a f ı n d a t o p l a n a n l a r İ n g i l i z g r e v l e

r i n d e n , H i n d i s t a n v e y a F a s ' t a k i i s y a n m e s e l e l e r i n d e n evvel ,

o d a l a r ı n d a y a k a c a k l a r ı g a z y a ğ ı n m t e d a r i k i y l e u ğ r a ş s a l a r d a h a

iyi o l m a z m ı ? d i y e d ü ş ü n d ü m . Y a t a ğ ı m a u z a n ı n c a d a b u d ü

ş ü n c e l e r b e n i t e r k e t m e d i . B a k u v e G r o z n i p e t r o l m a d e n l e r i

t a m b i r i n t i z a m s ı z l ı k i ç i n d e y d i . Y i y e c e k s i z l i k t e n b u n a l a n p e t

r o l i ş ç i l e r i n e m i t i n g l e r , n ü m a y i ş l e r s u n u l u y o r d u . H a z e r ' d e , Vol-

g a ' d a p e t r o l g e m i l e r i , t a ş ı y a c a k b i r şey b u l a m a d ı k l a r ı i ç i n , l i-


inanlarda yat ıyor lard ı . S o n r a Kafkaslar'ı, Volga'yı, U k r a y n a '

v ı , m i l y o n l a r c a a ç dolduruyordu.

Bu yakıt m e s e l e l e r i , açl ık m e s e l e l e r i aras ında yarı uyur,

yarı uyan ık t ım. O r m a n l a r d a n hâlâ b a l a l a y k a ve m a n d o l i n s e s

leri g e l i y o r d u . S o n r a bir yarı rüya iç inde dalar gibi oldum.

O g e c e d in led ik ler im rüya lar ıma k a r ı ş m a k t a g e c i k m e d i : Or

tada g e n e a l e v l e r parl ıyordu. Bu a l e v l e r i n arkasında, Volga 'da

açlar, dalgalandı . H a z e r ' d e petro l taşk ın lar ı belirdi. H e p s i n i n

o r t a s ı n d a da, F a s ' t a i s y a n e d e n Abdülkerim'in, beyaz bir at

üstünde kı l ıc ını her tarafa sa l lad ığ ı görü lüyordu. S o n r a İngi

liz t a h t ı n a k a p a n a n a m e l e l iderleri, grevler, Çin'de kuliler,

H i n t ' t e paryalar, v.s... *

K a m p t a ilk ders, bir botanik dersi oldu...

H o c a , kafi leyi p e ş i n e takıp da ormana dal ınca, ormanı ş ö y -

ie tarif e t t i :

— Tabiat, dedi, "göğsüne her düşen t o h u m a h a y â t hakkı

.ermez. Bir t o h u m u n y e ş e r m e s i iç in, b in lerce ve b i n l e r c e s i ara—

sından s e ç i l m e s i lâzımdır. F a k a t t a b i a t ı n onu s e ç m e s i y l e de

i ş b i tmez. B u t o h u m u n h a y a t a göz ler in i a ç m a s ı y l e , ormanda

ki sınıf k a v g a s ı n a k a t ı l m a s ı bir olur. E v e t , ormanda da bir

sınıflar kavgas ı vardır. Evve lâ yerde sürünen bitki ler sınıfı,

-onra orman altı tabakas ı . Yani, yerde s ü r ü n m e m e k l e bera—

ber, açık havaya, s e r b e s t g ü n e ş ı ş ı ğ ı n a da k a v u ş a m a y a n l a r .

S o n r a daha yukarı bitki ler kısmı, yani köklerini, dallarını da—

ha fazla y a y a r a k ve k e n d i l e r i n e h e p s i n i n a r a s ı n d a n yol aça—

rak g ü n e ş e u l a ş m a k iç in ç a r p ı ş a n asıl orman a ğ a ç l a r ı gel ir.

Fakat bu kadar da değil. M a n t a r l a r , yosun lar , paraz i t ler ,

başka • bitk i ler in g ö v d e l e r i n e yapış ıp, onlar ın u s a r e s i y l e yaşa—

yan nev i ler de var. H u l â s a , kökler, g ö v d e l e r , dallar, ormanda

daimî bir kavga hal indedir. S u y a , t o p r a ğ a ve g ü n e ş ı ş ı ğ ı n a

sahip olmak iç in, aralar ında boğuşur, dururlar...

M e s e l â şu bodur çamın, siz, bir kulaç boyuna bakmayın.

En az kırk yaş ındadır . F a k a t g ö k t e n g ü n e ş i k e s e n , y e r d e n kök—

lerine y a y ı l m a imkânı v e r m e y e n azılı s o y d a ş l a r ı n ı n c e n d e r e -


s i a l t ı n d a b ö y l e k a v r u k k a l m ı ş t ı r . T ı p k ı e s k i R u s y a ' d a , b ü y ü k

t o p r a k s a h i p l e r i y l e , p a z a r ı e l i n d e t u t a n m u r a b a h a c ı n ı n a r a s ı n ¬

d a s ı k ı ş a n k ü ç ü k ç i f t ç i g i b i . . .

H o c a , b i r i h t i l â l c i y e b e n z e m i y o r d u . , H e r h a l d e e s k i n e s l i n

v e e s k i ü n i v e r s i t e n i n m e n s u p l a r ı n d a n b i r i y d i . S i m a s ı y ı p r a n

m ı ş , e l b i s e s i e s k i m i ş , f a k a t y ü z ü n ü n v e k ı y a f e t i n i n i f a d e s i n

d e , b i r e s k i R u s m ü n e v v e r i n i n a y ı r d e d i c i h u s u s i y e t l e r i n i m u

h a f a z a e t m i ş t i . A n l a t t ı ğ ı o r m a n s a h n e s i n d e , b i r s e r b e s t h a

y a t g e l i ş m e s i m i , y o k s a b i r s ın ı f k a v g a s ı n a z a r i y e s i m i k e n d i

s i n c e ö n p l a n d a y d ı , b u n u t a y i n e d e m e m . A m a b e l l i k i , y e n i

d e v r i n o n a v e r d i ğ i y a z i f e y i y a p ı y o r d u . N i t e k i m n e b a t a t d e r

s i n i n s o n u , e s k i R u s y a ' d a k i S.R. ( S o s y a l R e v o l ü s y o r i e r ) P â r t i -

s i ' n i n s i y a s e t i n i t e n k i t e t m e k l e b i t t i . B u p a r t i , i h t i l â l i n t a s

fiye e t t i ğ i e n k u v v e t l i p a r t i y d i .

B e n i m g i r d i ğ i m m e k t e p t e a l d ı ğ ı m ilk d e r s b u o l d u . S o n

r a b u d e r s l e r b ü t ü n m e k t e p s ü r e s i n c e s ü r d ü g i t t i . B u n l a r d a n

size b a h s e t m e m e n e l ü z u m v a r ?

F a k a t b e n i U d e l n a y a k a m p ı n d a e n z i y a d e s a r a n şey, o r

m a n l a r a l e m i n d e k i s ın ı f k a v g a s ı n d a n z i y â d e , o r m a n ı n e n g i n

l i ğ i y d i . .

U f u k l a r a l a b i l d i ğ i n e y e m y e ş i l d i . Z a t e n R u s y a d e m e k , b i

r a z d a o r m a n d e m e k t i r . O r m a n , R u s u h ası l v a t a n ı d ı r . S t e p l e

r e y a y ı l m a d a n evve l R u s l a r h e p o r m a n l a r d a y a ş ı y o r l a r d ı . H e r

R u s u n ş u u r u n u n a l t ı n d a o r m a n ı n , m i s t i k k o k u s u v e k u t s a l l ı ğ ı

v a r d ı r .

T ü r k l e r h a s ı l y a y l a l a r ı n m a h s u l ü y s e , T ü r k l e r i n t a r i h i n a

sıl S a r ı c l e n i z ' d e n A k d e n i z ' e k a d a r u z a n a n y a y l a l a r m i h v e r i n e

b a ğ l ı m e d v e c e z i r l e r i n , i n i ş ç ı k ı ş l a r ı n t a r i h i ise; R u s m i l l e t i

n i n t a r i h i d e , o r m a n l a r d a n t a ş m a n ı n v e o r m a n l a r a s ı ğ m a m a ¬

n ı n h i k â y e s i n d e n i b a r e t t i r .

Biz T ü r k l e r , o r m a n ı p e k t a n ı m a y ı z . H a t t â p e k s e v m e y i z

d e . B u , b i z i m a t l a r ı m ı z ı n , o r m a n o l a n y e r d e s e r e s e r p e y a y a -

m a d ı k l â r ı . s ü r ü l e r i n i s e r e s e r p e d o l a ş t ı r a m a d ı k l a r ı i ç i n m i d i r

b i l i n m e z . A m a R u s l a r d a s ü r ü y ü , y a y l a y ı v e b o z k ı r ı a n l a m a z -


i a r . O n l a r ı n e f s a n e l e r i n d e b o z k ı r t a n r ı l a r ı , y a y l a m a s a l l a r ı

y o k t u r .

Ü ç a r k a d a ş , b o ş s a a t l e r i m i z d e k a m p t a n a y r ı l ı r d ı k . H e r g ü n ,

b i l m e d i ğ i m i z b i r i s t i k a m e t t e o r m a n l a r a d a l a r d ı k . R a s l a d ı ğ ı m ı z

yeş i l a l a n l a r , m a v i g ö l l e r , k ü ç ü k a k a r s u l a r b i z e , o n l a r ı s a n

k i ilk d e f a b i z k e ş f e d i y o r m u ş u z g ib i g e l i r d i . . A k ş a m ı n y a k l a ş

t ı ğ ı m o r m a n ı n e s m e r l e ş m e s i n d e n a n l a r d ı k . O z a m a n , b e l k i , y o

l u m u z u k a y b e t m e n i n h e m k o r k u s u , h e m s e v i n c i ; i ç i n d e s a ğ a

so la k o ş a r d ı k . D e r i n , ıssız b u c a k s ı z , r ü z g â r l a r ı n y a l n ı z e n y ü k

sek a ğ a ç l a r ı n t e p e l e r i n i h a r e k e t e g e t i r e b i l d i ğ i b i r . o r m a n ı n k a

r a n l ı ğ ı n d a k a y b o l m a k d u y g u s u b i z e h e y e c a n v e r i r d i . ;

B i r o r m a n k i , t a B a l t ı k D e n i z i ' n d e n , b e y a z d e n i z d e n b a ş

l a r , b i n l e r c e v e b i n l e r c e k i l o m e t r e b o y u n c a k ı t a l a r k ı t a l a r ı k o

v a l a y a r a k u z a n ı r .

D ü n y a n ı n o m u z l a r ı n ı , â d e t a b i r k ü r k g i b i s a r a r ( 1 ) . B u

s o n s u z l u ğ a k a r ı ş m a k , b u u ç s u z b u c a k s ı z l ı k i ç i n d e k a y b o l m u ş

b i r i o l m a k , a r t ı k d ü n y a n ı n d ı ş ı n d a , o r m a n ı n m e ç h u l b i r z e r

r e s i h a l i n e g e l m e k . . . B u h a y a l , b i z e n e k a d a r g ü z e l g ö r ü n ü r

d ü . B u n d a m u t l a k h ü r r i y e t g i b i , v a h ş i v e ç e k i c i b i r z e v k v a r d ı . . .

Y a v a ş y a v a ş , g e c e l e r i m i z i n d e b i r k ı s m ı n ı o r m a n d a g e ç i r

m e y e b a ş l a d ı k . B i r y e r s e ç e r d i k . K u r u a ğ a ç k ü t ü k l e r i n i , y e ş i l

ç a m d a l l a r ı n ı t o p l a r , b i r a t e ş y a k a r d ı k . A t e ş i lk a l e v l e r i n i y ü k

s e l t i r y ü k s e l t m e z , g ö z l e r i m i z b u a l e v l e r e d a l a r d ı . H e r b i r i m i z ,

k e n d i d ü ş ü n c e l e r i m i z i ç i n d e k a y b o l u r d u k .

D a h a s o n r a , g ü n ü n b i r n e v i ç a l ı ş m a s ı b a ş l a r d ı . A z ç o k u s u l -

l ü , k a i d e l i b i r t a r t ı ş m a y a d a l a r d ı k . B u t a r t ı ş m a l a r h i ç d e s a

k i n g e ç m e z d i . B a z e n g ü r ü l t ü , a t e ş i n ç a t ı r d ı l a r ı n ı b a s t ı r ı r , o r

m a n l a r a d a ğ ı l ı r d ı . T a r i h m e s e l e l e r i , t o p l u m m e s e l e l e r i , i k t i s a t ,

felsefe f o r m ü l l e r i d e r k e n , i n s a n l ı ğ ı n i s t i k b a l i s a n k i o g e c e , o r a

d a v e b u a t e ş i n b a ş ı n d a t o p l a n a n ü ç k i ş i t a r a f ı n d a n h a l l e d i -

( 1 ) R i h t h o f e n i s i m l i bir A l m a n y a z a r ı , k e n d i e s a r e t d e v i r l e r i n i

a n l a t a n «Kaybolmuş Köy» i s i m l i e s e r i n d e , K u z e y S i b i r y a ' n ı n d e r i n

l i k l e r i n d e h â l â , b e l k i iki b in yıl ö n c e s i n d e n k a l m ı ş v e o g ü n d e n beri

b a ş k a i n s a n g ö r m e m i ş e s k i b i r t a k ı m i n s a n l a r ı n k ö y l e r i n d e n b a h s e

der. O n a g ö r e b u n l a r , b e l k i H u n l a r ' d n \

17


l e c e k m i ş g ib i b i r b i r i m i z l e , h e r a n a r t a n b i r ş i d d e t l e ç a r p ı ş ı r

d u r u r d u k ( 1 ) .

B a z e n d e b u s i y a s e t v e y a fikir ç a t ı ş m a l a r ı n ı n y e r i n i s e r t

b i r o t o k r i t i k t a r t ı ş m a s ı a l ı r d ı . B u t a r t ı ş m a l a r d a , h e r b i r i m i

z i n s o s y a l m e n ş e i , r u h y a p ı s ı , f ikir a n l a y ı ş ı , h a t t a h u s u s î h a

y a t ı d i l e n i l d i ğ i g i b i t a r t a k l a n a b i l i r d i . B u s u r e t l e , ş e k i l l e ş e c e -

ğ i m i z i , y o n t u l a e a ğ ı m ı z ı , t e k b i r d ü n y a g ö r ü ş ü , t e k b i ı h a y a t

d i s i p l i n i i ç i n d e s t a n d a r t l a ş a c a ğ ı m ı z ı z a n n e d e r v e g a r i p d e ğ i l

m i , b u n u i s t e r d i k . . .

B u t a r t ı ş m a l a r d a e n k a v g a c ı o l a n N a z ı m H i k m e f t i . As l ı

n a b a k ı l ı r s a , . o n u n b u r a l a r d a işi o l m a m a s ı l â z ı m g e l i r d i . A i l e

s i n i n k a n ı n d a P o l o n y a ' d a n , M a c a r i s t a n ' d a n i s t a n b u l ' a , A n a d o

l u ' y a k a d a r , e s k i i m p a r a t o r l u ğ u n k o l a t t ı ğ ı b ü t ü n ü l k e l e r d e n

b i r p a r ç a v a r d ı . D e d e l e r i , a k r a b a l a r ı ; v a l i l e r , k u m a n d a n l a r , p a

ş a l a r , h a t t â b i r d e s e r d r - ı e k r e m ( b a ş k u m a n d a n ) ' d ı . Y ü z ü n ü n

h a t l a r ı n d a d a c e d l e r i n i n ç i z g i l e r i n i t a ş ı y o r d u .

İ h t i l â l c e p h e s i n e v e s ın ı f k a v g a s ı y o l u n d a , n e fikir c e p

h e s i n d e n g e l m i ş t i . N a z a r i y e l e r i n s e r t s i s t e m l e r i n e h i ç b i r z a

m a n k e n d i n i v e r m e d i . C e m i y e t i n y a p ı s ı n ı d e ğ i ş t i r m e p r o b l e m

l e r i n e , iş, k u r u l u ş , i n ş a m e s e l e l e r i n e , h u l â s a o c e p h e n i n i n s a n

l a r ı n ı r u h c o ş k u n l u ğ u n a d e ğ i l , i ş d i s i p l i n i n e ç a ğ ı r a n ş e y l e r e

k a f a s ı n d a y e r y o k t u .

O n u n b u c e p h e y e gel i ş i , b i r a z t e s a d ü f ü n , b i r a z h i s s i n e s e

r i y d i . M ü t a r e k e d e ü ç ü n c ü a r k a d a ş ı m ı z V â - N û ile b e r a b e r i s

t a n b u l ' d a n A n a d o l u ' y a k a ç ı n c a o r a d a , s e r b e s t d ü ş ü n c e l i b i r k a ç

k i ş i y l e t a n ı ş m ı ş l a r d ı . B u n l a r , B i r i n c i D ü n y a H a r b i ' n i t a k i b e d e n

y ı l l a r d a , b e n z e r l e r i h e r m e m l e k e t t e b u l u n a n , h a d i s e l e r i d a h a

z i y a d e h i s s î b i r s o s y a l i z m z a v i y e s i n d e n g ö r e n k i m s e l e r d i . F a ¬

k a t o n l a r ı n r o m a n t i k t e l k i n l e r i , ş a i r i n , v e a r k a d a ş l a r ı n ı n i h t i l â l

(1) H a t t a üçümüz, aza lar ı y a l n ı z b izden ibaret o lan gizli bir

d e h ü c r e k u r m u ş t u k : 6 A ğ u s t o s H ü c r e s i . . .

T o p l a n t ı m ı z a b a z e n bu h ü c r e n i n o t u r u m u ş e k l i n i verirdik. O

zaman b u ü ç k işüik i ç t i m a l a r d a , R u s y a m e s e l e s i , O r t a A s y a m e s e l e

si, B a l k a n l a r m e s e l e s i v .s . h a k k ı n d a n i c e d e h ş e t l i k a r a r l a r alırdık!..


t o p r a k l a r ı n a g e ç m e l e r i n e a m i l o l d u . O n d a n s o n r a ise, t e s a d ü f

s e y r i n i t a m a m l a d ı ( 1 ) .

N a z ı m H i k m e t g a z a b a g e l d i ğ i z a m a n , h e m e n b a n a s a l d ı

r ı r d ı . O r m a n , o n u n a z g ı n s e s i n d e n i n i m i n i m i n l e r d i :

— Sen bir köylüsün, derdi, evet, bir köylü!.. Yani cemi

yetin tortusu... Bir mülkiyet budalası! Köylü sınıfı'za-

ten nedir ki?

Bir Ortaçağ artığı... Toprağa yapışmış, donmuş,

statik bir varlık... Bütün inkılâplarda fren. Bir ayak-

bağı!..

Siz köylülerin görüş ufkunuz, yalnız kendi tarlanı

zın sınırları ile çevrilmiştir. Kafanız bâtıl inanışlara

bağlıdır. Hayatınız ağanın, derebeyinin, yahut muhteki

rin elindedir.

Köylü sınıfı inkılâbın, sadece kuyruğudur. Evet, ke¬

silecek ve atılacak kuyruğu!.. Sizin sınıfınız artık te¬

mizlenmeye mahkûmdur yoldaş, evet, temizlenmeye ve

süpürülmeye!..

S o n r a e n b ü y ü k k o z u n u , e n s u s t u r u c u b e l g e s i n i o r t a y a

a t a r d ı . B u , o g ü n y e n i y a z d ı ğ ı b i r ş i i r o l u r d u . V e a r k a s ı n d a n

d a h a n e l e r b u l u p s ö y l e r d i .

B e n , r a h a t r a h a t . . g ü l e r d i m . B u ş i i r l e r o z a m a n , e d e b i y a t

v e fikir k ı y m e t i b a k ı m ı n d a n b e l k i s a d e c e b i r a r a y ı ş t ı . B e l k i

o k a d a r d a d e ğ i l d i . F a k a t , m u h a k k a k k i b u a z ı l ı i n s a n ı n d e r i

s i n d e , i ç i n d e k i k a n ı z a p t e d e m e y e n asi d a m a r l a r a t ı y o r d u . V e

b u d a m a r l a r k i m b i l i r h a n g i y a r ı ş t a ç a t l a y a c a k t ı .

Y a z d ı ğ ı ş i i r l e r e k e n d i s i d a i m a k o m ü n i s t ş i i r l e r i d e r d i . B e

n i m b i l d i ğ i m d e v r e d e , y a n i T ü r k i y e s ı n ı r l a r ı n d a n s o n u z a k l a ş

tığı, a n a k a d a r b e n c e , h i ç b i r z a m a n k o m ü n i s t o l m a d ı . H a t t a

(1) V â - N û , o n u n h i k â y e s i n i «Bu Dünyadan Nazım Geçti» isim

l i çok ilgi ç e k i c i bir e s e r d e dile g e t i r m i ş t i r . Bu e s e r k i t a p h a l i n d e

Remzi Ki tabev i t a r a f ı n d a n y a y ı m l a n m ı ş t ı r . M e y d a n D e r g i s i ' n d e d e

bu k i t a p t a n , şa i r in s a n a t ve h a y a t y o l c u l u ğ u n a ait bir s ıra y a z ı l a r

y a y ı n l a n m ı ş t ı r .


o z a m a n K o m ü n i s t P a r t i s i d e o n u n a d ı n ı , a z a l a r ı a r a s ı n a kay¬

d e t m e d i .

Ö m r ü n ü n o n y e d i s e n e s i n i , v a t a n t o p r a ğ ı n d a k i c e z a e v l e r i n

d e b ı r a k t ı k t a n s o n r a , k e n d i s e ç t i ğ i y e r l e r d e , k e n d i k a d e r i n i ya¬

ş a m a k i ç i n g i t t i .

B u g ü n a r t ı k o , b u g ö k k u b b e a l t ı n d a d e ğ i l d i r v e Ö l ü m ç o k

ş e y l e r i h a l l e d e r . B i z d e n u z a k b i r t o p r a k t a , b a ğ l a n d ı ğ ı t o p l u

m u n v e s a n a t d ü n y a s ı n ı n o l a ğ a n ü s t ü i l g i l e r i a r a s ı n d a , f a k a t

d e r i n b i r n o s t a l j i , b i r v a t a n h a s r e t i i ç i n d e g ö z l e r i n i h a y a t a

y u m d u .

S o n v a s i y e t i , ü c r a b i r T ü r k k ö y ü n ü n m e z a r l ı ğ ı n d a t o p r a

ğ a v e r i l m e k t i . O l m a d ı .

Ö l m e d e n ö n c e k i d e v r e d e v e s o n ş i i r l e r i n d e n b i r i n d e , b u

h a s r e t b a k ı n n a s ı l d i l e g e l d i :

« S e n benim,

İşaretim ve Hürriyetimsin,

Çıplak bir yaz güneşi, altında yanan etimsin,

Sen, Memleketimsin...

Elâ gözlerinde yeşil hâreler,

Büyük, mağrur ve Muzaffer,

Ulaşılmadıkça ulaşılamaz olan,

Hasr etimsin... »

B e n . o n u n , b u v a s i y e t i n d e d i l e g e l e n h a s r e t i n i a n l ı y o r v e

o n a h a k v e r i y o r u m . . . E v e t , h e m B ü y ü k Ş a i r ' d i , h e m B ü y ü k

î n s a n . . . V e b u B ü y ü k İ n s a n ' a y a k ı ş t ı r ı l m a k i s t e n e n s u ç l a r , if¬

t i r a l a r i se, n e k a d a r k ü ç ü k h ı r s l a r d ı r . . .

V a k t i y l e v e o r m a n d a k i a t e ş i n b a ş ı n d a k ö y l ü s ını f ı i ç i n söy¬

l e d i ğ i s ö z l e r e g e l i n c e , k ö y l ü s ı n ı f ı n ı b i l m i y o r u m a m a , b e n i m

i ç i n s ö y l e d i ğ i s ö z l e r , g a l i b a d o ğ r u y d u . . .

Toprağın A s ı l Sahibi

13

R u s e d e b i y a t ı n ı n e n a z y a r ı s ı R u s k ö y ü n e a i t t i r . R u s k ö y ü

R u s r e a l i t e s i n e d a m g a s ı n ı , b ü t ü n u n s u r l a r d a n d a h a k u v v e t l i

o l a r a k v u r u r .

E v v e l c e R u s k ö y ü d e y i n c e a k l a , s a d e c e m u j i k g e l i r d i ( 1 ) .

B e n i m h a y a l i m d e m u j i k , k u r n a z , h e r şeye k a r ş ı ş ü p h e l i , yer i¬

n e g ö r e r i y a k â r , y e r i n e g ö r e z a l i m , f a k a t h e r z a m a n h i l e k â r

v e s a r h o ş b i r m a h l û k t u .

K i t a p l a r d a k i , m e c m u a l a r d a k i r e s i m l e r d e m u j i k , çok defa,

i â g a r b i r a t ı n a r k a s ı n d a n t a r l a d a çift s ü r e r k e n g ö r ü l ü r d ü . B u

l a g a r a t , â d e t a k o p a c a k m ı ş gibi g e r i l e n b o y n u n u i l e r i y e u z a t

m ı ş o l u r d u . S o n g ü c ü n ü d i z l e r i n e , t ı r n a k l a r ı n a v e r e r e k h a n t a l

b i r p u l l u ğ u ç e k m e y e ç a l ı ş ı r d ı . M u j i k , h e r z a m a n , h e r y a ş t a

s a k a l l ı , f a k a t e k s e r i y a i k i b ü k l ü m b i r i h t i y a r o l a r a k t a s v i r e d i

l i r d i . D a r m a d a ğ ı n ı k s a ç l a r ı k u l a k l a r ı n a , b o y n u n a d ö k ü l ü r d ü .

K e ç e l e ş m i ş s a k a l ı g ö ğ s ü n e d ü ş e r d i . T â d i z l e r i n e k a d a r u z a

n a n v e b e l i n d e n b i r i p l e s ı k ı l a n g ö m l e ğ i n i n a l t ı n d a n , k a b u r g a

k e m i k l e r i g ö r ü l e c e k z a n n e d i l i r d i . P a n t o l o n u n u n d i z l e r i , u z u n

g ö m l e ğ i n i n a l t ı n d a n , k e ç e k a l ç ı n l a r ı n ı n v e y a p ı r t l a k ç i z m e l e ¬

r i n i n ü s t ü n e d ü ş e r d i .

A t t ü k e n m i ş v e b i t k i n o l u r d u . İ k i s i n i n d e k a d i t o l m u ş

g ö ğ ü s l e r i n i n k ö r ü k gibi i n i p k a l k t ı ğ ı n ı t a s a v v u r e d e b i l i r d i n i z .

B u r e s i m l e r i n a r k a s ı n d a n , R u s k ö y ü n ü n s i l u e t i g ö r ü n ü r

d ü . K ö y , hafif b i r s ı r t ı n y a m a c ı n a o t u r t u l m u ş o l u r d u . O r t a d a

b i r k i l i s e n i n , b a s i t , s ivri k u l e s i h a v a y ı d e l e r d i . K ı r l a r d a n t a r

l a l a r o r t a s ı n d a n e ğ r i l e b ü ğ r ü l e g e l e n ç a m u r l u b i r yo l , k ö y ü n

i ç i n d e k a y b o l u r d u . B u y o l u n e t r a f ı n ı , d u v a r l a r ı a ğ a ç g ö v d e l e -

(1) Mujik - 'Her i f t ik m a n a s ı n a gelir, g e n e l l i k l e R u s k ö y l ü s ü de¬

m e k t i r .


r i n d e n y a p ı l m ı ş i z b e l e r , s a m a n l ı k l a r a l ı r d ı . H e r i z b e n i n a v l u

s u n u b i r ç i t ç e v i r i r d i .

* Ç i t l e r i n a r k a s ı n d a n i z b e l e r i n k ü ç ü k , b a s ı k p e n c e r e l e r i g ö

r ü l ü r d ü . H a t t a y a k ı n d a n b a k ı l s a , b u p e n c e r e l e r i n b i r k ı s m ı n

d a s a d e i ş l e m e l i p e r d e l e r , y a h u t ö n l e r i n d e t e n e k e l e r d e n , t a h

t a l a r d a n r e n k r e n k ç i ç e k s a k s ı l a r ı d a b e l l i o l u r d u .

E t r a f t a y e n i s ü r ü l m ü ş t a r l a l a r ı n k o y u k a r a ç i z g i l e r i , ya¬

h u t d a a ç ı k yeş i l r e n k l i e k i n l e r , ç a y ı r l a r v e u z a k t a b i r , o r m a n

k ü m e s i y l e b u s i l u e t , c a n l ı , t a z e b i r p i t o r e s k v ü c u d a g e t i r i r d i . . .

B i z i m k a m p ı n e t r a f ı n d a b u n a b e n z e y e n v e y a . b e n z e m e y e n

b i r s ı ra k ö y l e r v a r d ı . T a r l a l a r d a , k ı r l a r d a m u j i k l e r l e k a r ş ı l a ş

t ı ğ ı m d a o l u r d u . B u n l a r , b i r a v u ç p a t a t e s l e b i r a v u ç ç a v d a r

v e b i r k a ç b a ş l a h a n a i ç i n , b u b i r k a r ı ş t o p r a k l a ö l ü m l e b o ğ u

ş u r gibi b o ğ u ş a n ç i l e k e ş i n s a n l a r d ı . K ö y l e r i , k o l l e k t i f b i r i d a

r e a l t ı n d a t e ş k i l â t l a n d ı r ı p t o p r a k m ü l k i y e t i n i k a l d ı r a n k o l h o z -

l a r h e n ü z k u r u l m a m ı ş t ı .

M u j i k l e r , i n s a n a e v v e l â ş ü p h e y l e , t e r e d d ü t l e b a k a r l a r d ı . Ç e

k i n e r e k y ü z l e r i n i g i z l e m e y e ç a l ı ş ı r l a r d ı . F a k a t siz, y a k l a ş ı p :

— Allah yardım etsin, dede,

d e y i n c e b i r a z c a n l a n ı r l a r d ı . Y ü z l e r i g ü l e r gibi o l u r d u . H e r c ü m

l e d e b i r k a ç defa h a ç ç ı k a r ı r , b a ş l a r ı n ı e ğ e r l e r v e a r a d a b o l b o l

ela k ü f r e d e r l e r d i . T o p r a ğ a , h a y v a n a , k e n d i n e v e A l l a h a . . . *

M e v s i m i l e r l i y o r d u . İ l k e k i n l e r k a l d ı r ı l m ı ş t ı . P a t a t e s i n , la¬

h a n a n ı n h a s a d ı n a g i r i l m i ş t i . K ö y y o l l a r ı , m a h s u l l e r i i s t a s y o n

l a r a i n d i r e n k ö y l ü l e r i n a r a b a l a r ı y l e d o l u y d u . R u s y a ' n ı n ge¬

ç i r d i ğ i a ç l ı k y ı l ı n d a n s o n r a k i s e n e iyi b i r m a h s u l a l ı n d ı . R u s

k i l i s e l e r i n i n , m a n a s t ı r l a r ı n ı n b ü t ü n a l t ı n , g ü m ü ş e ş y a s ı Avru -

p a ' y a y o l l a n a r a k p a r a y a ç e v r i l m i ş t i . O r a d a n g e l e n t o h u m l u k

b u ğ d a y l a b e r a b e r o yıl a ç l ı ğ ı n ö n l e n e c e ğ i u m u l u y o r d u .

K ı r l a r a , o r m a n l a r a t a t l ı b i r s o n b a h a r y o r g u n l u ğ u ç ö k m ü ş

t ü . B i r g ü n , b i r t a r l a n ı n b a ş ı n d a b i r m u j i k k a l a b a l ı ğ ı n a r a s l a -

d ı m . G e n ç , i h t i y a r , h e p s i n i n d e y ü z ü . g ö b e k l e r i n e k a d a r i n e n


i r s a k a l l a r l a k a p l ı y d ı . E l l e r i n d e i n s a n b o y u n a y a k l a ş a n p e r -

e l i e r v a r d ı . B i r yol k a v ş a ğ ı n d a t o p l a n ı y o r l a r d ı . Y a n l a r ı n a v a k -

şıp t a t l ı b i r ses le s e l â m v e r d i m . O n l a r s a d e c e g ü l ü ş t ü l e r . İ ç -

r i n d e n b i r i :

- - Yoldaş, dedi, sen de komu nadan mısın? Nasıl, kadınla

rı iyi millîleştiriy OT sunuz ya? Tıpkı bizim topraklar

gibi!..

S o n r a h e p s i b i r d e n k a h k a h a l a r l a g ü l d ü l e r . A c a r , a l a y c ı i n -

n l a r d ı l a r . B u n l a r , p e k r e s i m l e r d e g ö r ü l e n m u j i k l e r e b e n z e -

i y o r l a r d ı . K ö y l ü l e r b i z i m k a m p a k o m u n a d e r l e r d i . T o p r a k l a r

bi , o r a d a d a k a d ı n l a r ı n m i l l î l e ş t i r i l d i ğ i n e i n a n ı y o r l a r d ı . . .

H e p g ü l ü ş t ü k . İ ç l e r i n d e n e n i h t i y a r ı :

— Kusura bakma yoldaş, dedi, biz size sataşmayı severiz

işte... Toprağa gelince? Eh, ne yapsak nafile. Neden

mi? Çünkü bu toprak kimsenin değil ki, Allahın malı

dır da ondan!.. Toprağı Allah yarattı. İnsanlar toprağın

üstünde misafir. İster senin, ister benim, ister milletin

olsun. Misafir g ö ç e r g i d e r . Toprak gene kalır sahi—

bine...

Bak, bu köyde biz bu toprağı dört senede bir üle-

şiriz. Bu, Rusya 'nın çok yerinde de böyledir ( 1 ) . Bu¬

gün, bu uzun çatallarla tarlaları arşınlayacağız. Millet

peşimizden gelecek. Herkes hissesini alacak. Yerini öğ¬

renecek. Dört sene sonra hisseler gene değişecek. En

sonunda misafir, bohçasını toplayacak, ama toprağın asıl

sahibi gene malının üstünde kalacak...

B u n l a r ı s ö y l e y e n a d a m . M a k s i m G o r k i ' n i n k i t a p l a r ı n d a o

d a r ç o k r a s l a n a n o filozof m e ş r e p l i m u j i k l e r e n e k a d a r b e n -

; r d u .

il) İ n k ı l â p t a n evvel Rus k ö y ü n d e o r t a m a l ı t o p r a k a s ı r l a r d a n

i m e v c u t t u . H a t t a b i r ç o k köy ler , h e m e n t a m a m e n o r t a m a l ı y d ı .

vaz iyet , ç a r l ı k d e v r i n d e b a z ı p a r t i l e r i n t o p r a k p r o g r a m l a r ı n d a ,

; a k ı m ı s l a h a t f i k i r l e r i n e z e m i n o l m u ş t u .

26S S U Y U ARAYAN A D A M

Köylüler t a m a m o l u n c a p o s t a l a r y o l u ç ı k t ı . B e n d e b i r

p o s t a y a k a r ı ş t ı m . P o s t a b a ş ı , e l i n d e k i p e r g e l l e t a r l a l a r ı n s ı n ı r

l a r ı n ı a r ş ı n l a y a r a k b i r b a ş t a n b i r b a ş a v a r ı y o r d u . O y o r u l u n c a ,

p e r g e l i b a ş k a s ı a l ı y o r d u . H e r y e n i t a r l a n ı n ö l ç ü s ü t a m a m o l u n

ca, p o s t a b a ş ı :

* — Burası İvan 'ın. Burası Petruşka 'nın...

d i y e b a ğ ı r ı y o r d u .

B i r a r a l ı k b u n l a r a b e n d e y a r d ı m e t m e k i s t e d i m . P e r g e l i

e l i m e v e r d i l e r . A d ı m l a r ı m ı a l a b i l d i ğ i n e a ç ı p k o c a m a n ö l ç ü ça¬

t a l ı n ı d ö n d ü r e d ö n d ü r e s ı n ı r l a r ı a r ş ı n l a m a y a ç a l ı ş ı y o r d u m . D a

h a ilk d a k i k a l a r d a v ü c u d u m d a b i r s ı c a k l ı k b a ş l a d ı . S o n r a sır¬

t ı m d a n hafif b i r t e r b o ş a n d ı ğ ı n ı h i s s e t t i m . A y a k l a r ı m ı ölçü¬

y e k o l a y u y d u r a m ı y o r d u m . B o y u n a y e r e , t o p r a ğ a b a k m a k , h e r

ç e v r i l i ş t e p e r g e l i n a y a ğ ı n ı , s ı n ı r ç i z g i s i n i n t a m ü s t ü n e h i ç kay¬

d ı r m a d a n u y d u r m a k l â z ı m d ı . M u j i k l e r ö l ç ü y ü e l l e r i n e a l ı n c a ,

s ı n ı r l a r ı n ü s t ü n d e n t a v ş a n s e k e r g ib i , r a h a t , t e l â ş s ı z k o ş u p gi¬

d i y o r l a r d ı . H a l b u k i b e n , d a h a ilk a r ş m l a n m a l a r d a y o r u l m u ş

t u m . A m a ş i m d i işi b ı r a k m a y ı d a k e n d i m e y e d i r e m i y o r d u m .

B i r a z d a h a i l e r l e y i n c e d i z l e r i m k e s i l m e y e , a d ı m l a r ı m ka¬

r ı ş m a y a , g ö z l e r i m k a r a r m a y a b a ş l a d ı . P e r g e l i n ç a t a l l a r ı a r a -

sınâan: toprak bana, arük teferruatmı kaybetmiş gfbj gvrü-

n ü y o r d u . D a h a s o n r a y e r b ü s b ü t ü n ş e k i l s i z l e ş t i . S ı n ı r ç i z g i l e r i

k a y b o l d u . T o p r a k s a n k i , h ı z l a g i d e n b i r t r e n i n a r a l ı k l a r ı n d a n

g ö r ü l e n m e s a f e l e r gibi d ü m d ü z a k ı p g i d i y o r d u .

K e n d i m i a k a n t o p r a ğ ı n ü s t ü n d e b o y u n a d ö n ü p a ç ı l a n p e r

g e l i n h a r e k e t l e r i n e v e r d i m . T a r l a n ı n ö t e k i u c u n a v a r ı p d a d u r

d u ğ u m v e b a ş ı m ı k a l d ı r d ı ğ ı m z a m a n , e t r a f ı m d a k i m u j i k l e r b a

n a k a h k a h a l a r l a g ü l ü y o r l a r d ı .

A m a b i r a z evvel t o p r a ğ ı A l l a h a m a l e d e n filozof i h t i y a r

g e n e a t ı l d ı . Ş i m d i y ü z ü b i r e r m i ş gibi m a n a l ı g ö r ü n ü y o r d u :

Yoldaş, dedi, yoruldun. Tarlayı sahiplendirmeye uğraş-,

mak zor. Aslını ararsan, bütün bu işlere hiç lüzum yok.

Dünyada toprağa sınırları, işaretleri koyan biziz. Bu

çizgilerin içindeki yerler, bir zaman benim, bir zaman

senin. Bir zaman beyin, bir zaman manastırın. Haydi bir


zaman da devletin olsun. Ama o çizgilerin altında top¬

rak her zaman bütün kalır. İşte o bütün olan şey var

ya? O, ne bizim, ne çarın, ne de devletindir. O, Alla-

hın malıdır. İşaretler bizimse de. mal sahibi başkadır ( 1 ) .

Allahın bu malı üstünde biz, insanlar yaratılalı beri çe—

kişir dururuz...

M u j i k l e r h e p h a ç ç ı k a r d ı l a r . B e n o n u y a p a m a d ı m . K ö y l ü

l e r u z a k l a ş t ı l a r . Y o r g u n , m e c a l s i z , t o p r a ğ a ç ö k t ü m . A r k a m ı b i r

h e n d e ğ i n s ı r t ı n a v e r e r e k b o y l u b o y u n a u z a n d ı m . Ü s t ü m d e gök,

m a s m a v i , p ü r ü z s ü z v e s ı n ı r s ı z b ü t ü n d ü n y a y ı k a p l ı y o r d u . . .

(1) İ h t i y a r ı n a n l a t m a k i s t e d i ğ i y l e , b i z d e k i ş u b e y i t l e r i n i fade

e t t i k l e r i a r a s ı n d a n e k a d a r y a k ı n l ı k v a r :

(.Mal sahibi,

Hani bunun

O da yalan,

mülk sahibi,

ilk sahibi?

bu da yalan,

Gel biraz sen de oyalan...»

K a m p t a , y a h u t m u j i k l e r i n t a b i r i n c e k o m u n a d a h a y a t , b i r

b a k ı ş t a y e k n e s a k , f a k a t h a k i k a t t e h a r e k e t l i g e ç i y o r d u . H e l e

y a k ı n k ö y l e r d e k i u m u m î t o p l a n t ı l a r a k a t ı l m a k b e n i m i ç i n ç o k

z e v k l i o l u y o r d u . B u k ö y l e r ü z e r i n d e b i z i m k o m u n a m ı z m b i r

d e şefliği v a r d ı . K ö y l e r e t e m a s e d e c e k t i k . O n l a r ı u y a r a c a k , ay¬

d ı n l a t a c a k , k a z a n a c a k t ı k ! . .

B u k ö y l e r d e , s o n s u z o r m a n l a r i ç i n e s e r p i l m i ş b u k ü ç ü k c e

m a a t l e r i n h e r b i r i n d e , b ü t ü n d e r t l e r i v e ç a t ı ş m a l a r ı ile d ü n y a

n ı n b i r p a r ç a s ı y a ş ı y o r d u . K ö y l e r , b e n i m k i t a p l a r d a r e s i m l e

r i n i g ö r d ü ğ ü m R u s k ö y l e r i n e a z ç o k b e n z e r d i . Y a l n ı z s e f a l e t ,

r o m a n l a r d a o k u d u ğ u m u z v e y a r e s i m l e r d e g ö r d ü ğ ü m ü z d e n bi¬

r a z d a h a f a z l a y d ı . H a r p h e r şeyi b i t i r m i ş t i . İ h t i l â l ise, k ö y ü n

g e r i k a l a n d ü n y a ile b a ğ ı n t ı s ı n ı k e s m i ş , o n u k e n d i i ç i n e it¬

m i ş t i . K ö y e y a l n ı z b r o ş ü r l e r v e m i t i n g c i l e r g ö n d e r i l e b i l i y o r -

d u . E s k i n i z a m y ı k ı l m ı ş t ı . F a k a t y e n i n i z a m ı n n e o l a c a ğ ı n ı k i m

s e a n l a y a m a m ı ş t ı . Y a l n ı z ş u v a r ki, a r t ı k h a r p b i t m i ş t i . Ç a r

v e ç a r l ı k y o k t u . H ü k ü m e t e , a r k a s ı n d a n i s t e n i l d i ğ i k a d a r küfre¬

d e b i l i r s i n i z . A m a y ü z ü n e k a r ş ı o n u n l a h o ş g e ç i n m e k l â z ı m d ı .

Z a t e n o r t a d a b i r h ü k ü m e t d e y o k t u . C e p h e d e n t e r h i s e d i l e n

a s k e r l e r d e n e n a z ı l ı l a r h e r k ö y d e , a d ı n a « İ h t i l â l K o m i t e s i » d e

d i k l e r i b i r K ö y İ d a r e H e y e t i k u r m u ş l a r d ı . B ü t ü n i s t e d i k l e r i

d e , k i m s e n i n k ö y e d o k u n m a m a s ı n d a n i b a r e t t i . K ö y l ü , b ü t ü n

d ü n y a k ö y l ü l e r i gibi k a p a l ı , ç e k i n g e n , h e r k e s e k a r ş ı ş ü p h e l i

v e k ü f ü r b a z d ı .

K ö y l e r d e sık sık t o p l a n t ı l a r o l u r d u . B e n , b i r k e n a r a ç ö k e

r e k v e y a b i r h a l k a y a k a t ı l a r a k k o n u ş u l a n l a r ı d i n l e r d i m . H e r

k ö y ü n m e y d a n ı n d a b i r a ğ a c a a s ı l m ı ş v e y a b i r y e r e ç e n g e l l e n -

m i ş k ü ç ü k b i r ç a n v a r d ı . T o p l a n t ı o l a c a ğ ı z a m a n k ö y ü n b a ş

k a n ı b u ç a n a b i r d e m i r p a r ç a s ı y l e v u r u n c a , e v l e r d e n , a v l u l a r

d a n i n s a n l a r s o k a k l a r a d ö k ü l ü r l e r d i . K ö y ü n m e y d a n ı n d a b i r

h a l k a ç e v i r i p t o p l a n ı r l a r d ı . K o c a k a r ı l a r h e m e n d a i m a h a l k a n ı n

b i r t a r a f ı n ı t u t a r l a r d ı . G e n ç k ı z l a r ise, a s k e k l e r i n s ı r a l a r ı a r a -


s ı n a ü ç e r b e ş e r k a r ı ş m a k , b u s ı r a l a r a r a s ı n d a i t i l i p ç i m d i k l e n -

m e k t e n h o ş l a n ı r l a r d ı . Ç o c u k l a r , b a ş k a n m a s a s ı n ı n e t r a f ı n a yı-

ğ ı l ı r l a r d ı . P a p a z l a r ı n , e s k i z a b i t l e r i n , e s k i d e n t i c a r e t v e ya¬

h u t m u r a b a h a c ı l ı k y a p a n l a r ı n t o p l a n t ı l a r a k a t ı l m a y a h a k l a n

y o k t u .

T o p l a n t ı h a l k a s ı n d a h e r k e s y e r l e r e o t u r u r v e y a u z a n ı r d ı .

H e r k e s b i r b i r i n e s o k u l u r , b i r b i r l e r i y l e ç e k i ş i r d i . K o n u ş m a k o

n u l a r ı h e s a p s ı z d ı . T o p r a k i ş l e r i , e r z a k i ş l e r i , s e ç i m , p a r t i da¬

v a l a r ı , d ü n y a m e s e l e l e r i h i ç b i r s ı r a g ü t m e d e n b i r b i r l e r i n i ko¬

v a l a r d ı . B a z e n d e k a v g a l a r , k a d m - e r k e k d a v a l a r ı , k a r ı - k o c a ge¬

ç i m s i z l i k l e r i m e y d a n d a h a l l o l u n u r d u . M e s e l â , b o y u n a k a r ı s ı n ı

d ö v e n ( k a r ı s ı n ı a r a s ı r a d ö v m e k R u s k ö y ü n d e s u ç s a y ı l m a z )

v e k a ç a k v o t k a i ç e r e k s a r h o ş o l a n b i r m u j i k , k o m ş u l a r ı t a r a

f ı n d a n ş i k â y e t e d i l i p d e , i t i l e k a k ı l a m e y d a n a s ü r ü l ü n c e , ev¬

v e l â k i r l i k a s k e t i n i ç ı k a r ı p , s a k a l ı n a b ı y ı ğ ı n a k a n s a n k e ç e l e ş -

m i ş s a ç l a r ı n ı d a l g a l a n d ı r a r a k , b a ş ı n ı sağa sola d e v i r i r d i . Yar ı

b e l i n e k a d a r k ı r ı l a r a k b o y u n a sağı s o l u s e l â m l a r d ı . S o n r a içk i

y a h u t k a d m - e r k e k b a h s i n d e , b u m e y d a n d a b e l k i y ü z defa ve¬

r i l e n n u t u k l a r d a n a k l ı n d a n e k a l m ı ş s a h e m e n t e k r a r l a m a y a b a ş

l a r d ı : K i l i s e n i n t e l k i n l e r i k a d a r z e h i r l i b i r şey o l a n v o t k a d a n ,

c e m i y e t t e k a d ı n ı n m u h t e r e m d u r u m u n d a n e n c o ş k u n ş e k i l d e

b a h s e d e r k e n , b a ş k a n m a s a s ı t a r a f ı n d a o ğ l u :

— Babam, anamı çok değil, günde yalnız dört defa döver.

Kaçak votka matarası da gömleğinin altında gizlidir!..

d i y e b a ğ ı r ı n c a , m u j i k e v v e l : ş a ş a l a r d ı . M e y d a n k a h k a h a l a r d a n

k ı r ı l ı r d ı . O , ç o c u ğ u n a h ü c u m e d e y i m d e r k e n , b a ş k a n , h e r i f i ya¬

k a l a r , g ö m l e ğ i n i k a l d ı r ı r d ı . D ü ğ ü m d ü ğ ü m b i r ip le m u j i ğ i n b o y

n u n d a n g e ç i r i l e n k a ç a k v o t k a m a t a r a s ı g ö m l e ğ i n i n k e n a r ı n d a

s a l l a n ı r d u r u r d u . A m a b u v a z i y e t t e d e m u j i ğ i n s ö y l e y e c e k sö¬

z ü v a r d ı :

— Evet yoldaşlar, evet!., diye bağırdı. Biz, Çar devrinin

pis köpekleri, biz kilisenin kokmuş esirleri!.. Evet, inkı¬

lâp sayesinde... '

F a k a t a r t ı k b u n l a r i ' d i n l e y e n o l m a z d ı . O , b i r t a r a f t a n s ı m

sıkı v o t k a m a t a r a s ı n a y a p ı ş ı r k e n , : d i ğ e r t a r a f t a n , ü s t ü n e ç u l l a -


n a n l a r , i te k a k a h e r i f i m e y d a n d a n s ü r ü k l e r l e r d i . O . h a l k a n ı n

k e n a r ı n d a b i r y e r e r a h a t ç a y ığ ı l ı r , çok g e ç m e d e n d e s ı z a r gi¬

d e r d i . *

T o p l a n t ı l a r d a , b a ş k a n ı n y a n ı n d a sık sık m e r k e z d e n g e l e n

k i m s e l e r , h a t t a dış m e m l e k e t l e r d e n y a b a n c ı l a r b i le g ö r ü l ü r d ü .

K o n u ş u l a n ş e y l e r e k a r ş ı m u j i k l e r i n , k o c a k a r ı l a r ı n , g e n ç kız¬

l a r ı n i l g i l e r i b a ş k a b a ş k a y d ı . Ç o c u k l a r ise, t o p l a n t ı l a r d a g ü r ü l

t ü n e k a d a r a r t a r s a , o r t a l ı k n e k a d a r k a r ı ş ı r s a o k a d a r sevi¬

n i r l e r d i . H a t t a b a z e n iş, b ü s b ü t ü n ç ı ğ ı r ı n d a n ç ı k ı p d a c e m a a t

b i r b i r i n e g i r i n c e , n e ş e l e r i n d e n b a ğ r ı ş m a y a , i t i ş m e y e d a l a r

l a r d ı . . . .

B ö y l e z a m a n l a r d a , b a ş k a l a r ı n a s ö z ü n ü g e ç i r e m e y e n b a ş k a n ,

h ı n c ı n ı ç o c u k l a r d a n a l ı r d ı . E v v e l â o n l a r ı n ü z e r i n e a t ı l ı r , o n l a

rı, . t e k m e l e m e k , k o v a l a m a k l a işe b a ş l a r d ı . Bi r m ü d d e t s o n r a

d a c e m a a t d a l a ş m a k t a n b ı k a r a k h e r k e s y e r l i y e r i n e o t u r u n c a ,

t o p l a n t ı n ı n , g ü n d e m i n e . g e ç i l i r d i .

Bi r g ü n k a m p a b i r İ n g i l i z , g e l d i . B u İ n g i l i z , o z a m a n k i İ n

g i l t e r e p a r l a m e n t o s u n u n g a l i b a t e k k o m ü n i s t m e b u s u y d u . H i n

d i s t a n ' a g i d i y o r m u ş . M o s k o v a ' y a u ğ r a m ı ş . K ö y d e k o n u ş a c a k t ı .

Y a n ı n a t e r c ü m a n diye k a r m a k a r ı ş ı k b i r . k a d ı n , t a k m ı ş l a r d ı . .

B u t o p l a n t ı m ü h i m s a y ı l d ı ğ ı i ç i n , c i v a r k ö y l e r h a l k ı da, e n

y a k ı n k ö y ü n m e y d a n ı n a ç a ğ ı r ı l d ı . M a s a n ı n b a ş ı n a b u sefer k o -

m u n a n m p a r t i k o m i t e s i b a ş k a n ı g e ç t i . K ö y l ü l e r , h e l e k o c a k a

r ı l a r l a g e n ç k ı z l a r , İ n ğ i l i z i n d a h a z i y a d e e l b i s e l e r i y l e m e ş g u l

g i b i y d i l e r . Y a b a n c ı n ı n b a ş ı n d a k o y u yeş i l b i r fö t r ş a p k a v a r d ı .

S ı r t ı n d a iyi k u m a ş t a n b i r sivil e l b i s e t a ş ı y o r d u . G ö m l e ğ i t e m i z

v e b o y u n b a ğ ı i p e k t e n d i . B u z a m a n d a , b ü t ü n R u s y a ' d a , h e l e R u s

k ö y ü n d e b ö y l e b i r k ı y a f e t g ö r ü l m e m i ş b i r şeydi ' ,

İ n g i l i z i e v v e l â , p a r t i k o m i t e s i b a ş k a n ı t a k d i m e t t i . B u t a k

d i m b i r n u t u k k a d a r u z u n s ü r d ü . B i z i m p a r t i " b a ş k a n ı n a g ö r e

b u y o l d a ş , m ü h i m b i r y o l d a ş t ı . İ n g i l i z k a p i t a l i s t l e r i n i n ç a n ı n a

i ş te b u y o l d a ş o t t ı k a y a c a k t ı . O n l a r ı n b o ğ a z ı b u y o l d a ş ı m ı z ı n

e l i n d e y d i . H e r i f l e r i n g ü n l e r i d e s a y ı l ı y d ı . Y a r ı n L o n d r a ' d a kı

zıl b a y r a k ' d a l g a l a n ı n c a , b u m u h t e r e m y o l d a ş , İ n g i l t e r e ' n i n L e -


n i n ' i o l a c a k t ı . İ n g i l i z k r a l ı n ı a l a ş a ğ ı e d i p , o n u n s a r a y ı n a ku¬

r u l a c a k t ı . . . . .. '

A l k ı ş l a r o r m a n ı i n l e t t i .

S o n r a İ n g i l i z k o n u ş m a y a b a ş l a d ı . H a r e k e t s i z v e s o ğ u k b i r

t a v r ı v a r d ı . H a l b u k i R u s y a ' d a y a l n ı z a ğ ı z l a d e ğ i l , e l l e r , k o l

lar , y u m r u k l a r l a d a k o n u ş u l u r . H a t t a a r a s ı r a sağa sbla t e k m e

ler s a v r u l u p , e m p e r y a l i s t l e r i n , i n k ı l â p : d ü ş m a n l a r ı n ı n R u s y a '

d a n n a s ı l k o v u l d u ğ u t a s v i r e d i l i r . B u n u n i ç i n , İ n g i l i z i n p u t

gibi h a l i , İ n g i l i z c e n i n g ü m g ü m ö t m e y e n y a v a n , k a y p a k şivesi

d a h a ilk c ü m l e l e r d e n i t i b a r e n k ö y l ü « k o c a k a r ı l a r ı n : s i n i r l e r i n e

d o k u n d u . S ı r ı t m a l a r , g ü l ü ş m e l e r , f ı k ı r d a ş m a l a r ö n c e h a f i f t e n

b a ş l a d ı . Y a v a ş y a v a ş b ü t ü n h a l k a k a y n a ş t ı . D e r k e n k o c a n i n e -

i e r d e n b i r i n i n k e n d i n i t u t a m a y ı p k a h k a h a y ı b ı r a k m a s r y l e b e

r a b e r , m a t ü ş k a l a r m a k a r a l a r ı k o y v e r d i l e r . A r d ı n d a n b ü t ü n ka¬

l a b a l ı k ç ö z ü l d ü .

K o c a k a r ı l a r ı n h a n t a l g ö b e k l e r i n i h o p l a t a h o p l a t a , b i r b i r l e

r i n e y a s l a n a r a k s a n k i k a t ı l a c a k l a r m ı ş , s a n k i b a y ı l a c a k l a r m ı ş gi¬

b i s a l ı v e r d i k l e r i k a h k a h a l a r a , g e n ç k ı z l a r ı n ç ı ğ l ı k l a r ı , m u j i k l e ¬

r i n , g ü l m e k t e n z i y a d e a k s ı r m a y a , , ö k s ü r m e y e b e n z e y e n g a r i p ses¬

le r i k a r ı ş t ı . Ç o c u k l a r a ise g ü n d o ğ m u ş t u . O y n a m a y a , z ı p l a m a

y a d e r k e n , s e v i n ç l e r i n d e n b i r b i r l e r i y l e d a l a ş m a y a , g ü l ü ş m e y e

b a ş l a d ı l a r . . .

B a ş k a n işi e v e l â t a t l ı y a b a ğ l a y a c a ğ ı n ı z a n n e t t i . F a k a t o r -

"al ık a z z a m a n d a k a r n a v a l g ü r ü l t ü l e r i n e b o ğ u l u n c a o d a b u

r u n k ö y b a ş k a n l a r ı n ı n k l a s i k u s u l ü n ü t a t b i k e g i r i ş t i . T e k m e

t o k a t e v v e l â ç o c u k l a r a , ç u l l a n d ı . S o n r a c e m a a t a k a r ş ı s ö z l e r i n e :

Aziz yoldaşlar! muhterem arkadaşlar!

iıye b a ş l a d ı a m a , a r k a s ı n d a n d i l i n i ç a b u k d e ğ i ş t i r d i . R u s y a ' d a

h a l k k o n u ş m a s ı n ı n g ü n l ü k m a l z e m e s i o l d u ğ u i ç i n o r a d a y a d ı r

g a n m a y a n , f a k a t b u r a d a y a z ı l m a s ı n a d a i m k â n o l m a y a n b i r

t a k ı m ö z e l t a b i r l e r i b i r b i r i . a r d ı n d a n a z i z y o l d a ş l a r ı n ı n b a ş ı n a

: : r l a t t ı .

İ n g i l i z e v v e l â ; p e k b i r şey a n l a m a d ı . Y a h u t d a a n l a t t ı ğ ı

m e v z u l a r , i h t i m a l g ü l ü n e c e k ş e y l e r d i . B e l k i İ n g i l i z l o r d l a r ı y l e

i l a y e d i y o r d u . B e l k i İ n g i l i z p a r l a m e n t o s u n u a l a y a a l m ı ş t ı . B i r

- i d d e t o l a n b i t e n l e r i h o ş g ö r e r e k s ö z ü n e d e v a m e t m e k i s t e d i .


F a k a t o r t a l ı k a l l a k b u l l a k o l u n c a , n i h a y e t o d a b i r t a k ı m fev¬

k a l â d e ş e y l e r i n c e r e y a n e t t i ğ i n i a n l a m ı ş o l a c a k k i k o n u ş m a s ı n ı

k e s t i .

B a ş k a n h â l â h i t a b e s i n e d e v a m e d i y o r d u . Â d e t o l a n küfür¬

l e r i n a r k a s ı n d a n , g e n e â d e t o l a n t e h d i t l e r i i h m a l e t m e d i . H e r

y e r d e h a l k ı n i ç i n e k a r ı ş a n i n k ı l â p d ü ş m a n l a r ı n d a n , m ü r t e c i -

l e r d e ı ı , e c n e b i d e v l e t l e r e p a r a ile s a t ı l m ı ş h a i n a j a n l a r d a n b o l

b o l b a h s e t t i k t e n s o n r a o r t a l ı k b i r a z d u r u l u r g ibi o l d u . İ n g i l i z

y e n i d e n k o n u ş m a s ı n a b a ş l a t t ı r ı l d ı .

F a k a t b u sefer d e o r t a y a b a ş k a b i r d e r t ç ı k t ı . İ n g i l i z ya¬

n m a t e r c ü m a n d i y e t a k ı l a n s ı r n a ş ı k k a r ı , g a l i b a İ n g i l i z c e bil¬

m i y o r d u ! Y a h u t d a b i l d i ğ i ş e y l e r , eski M o s k o v a o t e l l e r i n d e öğ

r e n i l m i ş d e r m e ç a t m a b î r h i z m e t ç i İ n g i l i z c e s i n d e n i b a r e t t i . .

Ç ü n k ü b u k a r ı n ı n t e r c ü m e e t t i ğ i ş e y l e r l e , İ n g i l i z m e b u s u

n u n a n l a t t ı k l a r ı a r a s ı n d a h e r h a l d e b i r m ü n a s e b e t o l m a s a ge¬

r e k t i . B u k a d ı n ı n a ğ z ı n d a n İ n g i l i z m e b u s u ; o s ı r a d a R u s y a ' d a

s ü r ü y l e d o l a ş a n , b ü t ü n k ö y l e r d e t ü r e y e n a c e m i p r o p a g a n d a c ı

l a r ı n h e r g ü n , b i n l e r c e defa t e k r a r e d i l e n b a s m a k a l ı p t e k e r l e

m e l e r i n d e n b a ş k a b i r şey k o n u ş m u y o r d u . K ö y l ü l e r ise b u n l a

r ı e z b e r d e n b i l i y o r l a r d ı . Z a t e n k a r ı d a b u n l a r ı e z b e r d e n o k u

y o r g i b i y d i . B u İ n g i l i z , t a L o n d r a ' d a n b u r a y a h e r h a l d e b u n l a

r ı s ö y l e m e k i ç i n g e l m e m i ş t i .

G ü l ü ş m e l e r , k a k ı ş m a l a r t e k r a r b a ş l a d ı . . H e l e İ n g i l i z ' i n söz¬

le r i u z a d ı k ç a i ş b ü s b ü t ü n c ı v ı m a y a y ü z y u t t u . F a k a t p a r t i k o

m i t e s i b a ş k a n ı m e s l e ğ i n i n e r i y d i . B u sefer gafil a v l a n m a d ı . İ n

giliz s ö z l e r i n i * k e s i p d e o n u y e r i n e o t u r t u n c a , evve lâ h a t i b i

c e m a a t ı n e l l e r i n i k a b a r t m c a y a k a d a r a l k ı ş l a t t ı . K ö y l ü l e r i H u r -

r a a a ! H u r r a a a ! d iye a l a b i l d i ğ i n e b a ğ ı r t t ı . S o n r a s ö z ü t e r c ü m a n

k a r ı y a b ı r a k m a d ı . K e n d i a l d ı .

İ n s a n b i z i m p a r t i k o m i t e s i b a ş k a n ı n ı t a n ı m a s a , o n u n İ n g i -

l i z c e y i s u gibi b i l d i ğ i n i , v e m i s a f i r i n n u t k u n u , b i r k e l i m e s i n i

b i le k a ç ı r m a d a n b a ş t a n b a ş a e z b e r l e d i ğ i n i z a n n e d e r d i . İ n g i l i -

z i n n e l e r s ö y l e d i ğ i n i g ü r ü l g ü r ü l a n l a t ı y o r d u . V e b u a d a m m e

ğer n e l e r ! s ö y l e m e m i ş t i ki . . .

B a ş k a n s ö z l e r i n i e l l e r i y l e , * a y a k l a r ı y l e g e n i ş h a r e k e t l e r ya¬

p a r a k , m a s a y r a l a b i l d i ğ i n e y u m r u k l a y a r a k H u r r a a î a r , y a ş a s ı n -


i a r l a b i t i r d i . K e n d i s i n i d e h e m k e n d i a l k ı ş l a d ı , h e m c e m a a t a

a l k ı ş l a t t ı .

Yaz s o n a . e ı i p d e m e k t e b e d ö n ü l ü n c e , m e k t e b i o l d u k ç a d e

ğ i ş m i ş b u l d u k . B i n a t e m i z l e n m i ş , t a m i r e d i l m i ş t i . Y e m e k h a n e

d e çay b a r d a ğ ı vazi fes i g ö r e n eski k o n s e r v e k u t u l a r ı k a l d ı r ı l

m ı ş t ı . S o f r a l a r a ç a t a l l a r , k a ş ı k l a r , t a b a k l a r k o n u l m u ş t u . İ ç e r i

s i n d e b a l ı k k ı l ç ı k l a r ı y l e p a t a t e s k a b u k l a r ı n d a n b a ş k a b i r şey

g ö r ü l m e y e n ç o r b a l a r ı n y e r i n i d a h a iyi y e m e k l e r a l m ı ş t ı .

K ı z t a l e b e l e r i n , e ğ e r i s t e r l e r s e e r k e k y a t a k h a n e l e r i n d e ya¬

t a b i l m e l e r i u s u l ü d e k a l k m ı ş t ı . G e r ç i k ı y a f e t l e r i g e n e e r k e k

k ı y a f e t i y d i . A y a k l a r ı n a k a l ç ı n , s ı r t l a r ı n a a s k e r g ö m l e ğ i , b a ş l a

r ı n a M o ğ o l t u l g a s ı b i ç i m i n d e k ı z ı l o r d u b a ş l ı ğ ı g i y i y o r l a r d ı . A m a

b a c a k l a r ı n a p a n t a l o n y e r i n e b i r e t e k l i k g e ç i r i y o r l a r d ı . F a k a t

k a d ı n e r k e k h a y a t ı m u h a k k a k k i b i r n i z a m a g i r i y o r d u . D i ğ e r

s a h a l a r d a d a d e ğ i ş i k l i k l e r v a r d ı . A ç l ı ğ ı n g ö r ü n ü r i z l e r i t a s f iye

e d i l m i ş t i . B u a ç l ı ğ ı n d e h ş e t i n i o l d u ğ u g ib i , h a t t a o l d u ğ u n d a n

d a fazla g ö s t e r m e k g a y r e t i , k l ü p l e r d e , f a b r i k a l a r d a , s o k a k l a r

da, m e y d a n l a r d a h e m e n g e r i l e n s e y y a r s i n e m a p e r d e l e r i n d e ya¬

ş a t ı l a n f a c i a l a r ı n m a n z a r a s ı o r t a d a n s i l i n m i ş t i .

B u n a r a ğ m e n m e k t e b i n ilk g ü n l e r i b a n a iyi g ö r ü n m e d i .

H e r ş e y d e b i r b a ş ı b o ş l u k v a r d ı . M e k t e b i ö ğ r e n c i k o m i t e l e r i yö¬

n e t i y o r d u . B e n b i le b i r k o m i t e n i n b a s ı n d a y d ı m . B u k o m i t e as¬

kerî k o m i t e y d i . M e k t e b i n b o d r u m u b i r s i l â h d e p o s u h a l i n d e y d i .

E ğ e r d ü ş m a n l a r i n k ı l â b ı y ı k m a k i s t e r s e , b u s i l â h l a r ı a l a c a k ,

o n l a r a k a r ş ı ç ı k a c a k t ı k .

M e k t e b i n k a p ı l a r ı a r d ı n a k a d a r a ç ı k t ı . B u k a d a r k a r ı ş ı k

b i r m e k a n i z m a n ı n ; i ç i n e a l d ı ğ ı i n s a n l a r a n a s ı l o l u p d a t e r t i p

v e g a y e y e u y g u n b i r h ü v i y e t v e r e b i l e c e ğ i a n l a ş ı l m a z b i r ş e y d i .

F a k a t z a m a n g e ç i p d e b i r a z d i k k a t e d i n c e , i n s a n ı n k e n d i n i

f a r k ı n a v a r m a d a n b i r t a k ı m ç a r k l a r ı n d ö n ü ş ü n e k a p t ı r m ı ş ol¬

d u ğ u h i s s e d i l i y o r d u . B u ç a r k l a r , g a r i p b i r ş e k i l d e b i r b i r i n i t a

m a m l ı y o r l a r d ı . Ö y l e ç a r k l a r ki, o n l a r ı n d ı ş ı n a b i r a d ı m b i le

ç ı k m a k i s t e s e n i z , k e n d i n i z i b o ş b i r s t e p o r t a s ı n d a , t r e n d e n a t ı l

m ı ş b i r y o l c u gibi t a m a m e n y a l n ı z h i s s e d e r d i n i z .

18


A s l ı n a b a k ı l ı r s a b u r a s ı b i r ü n i v e r s i t e o l m a k t a n z i y a d e , b i r

ü n i v e r s i t e o k u y u c u s u i m a l â t h a n e s i g i b i y d i . H e m d e s ı n ı r l a r ı

d i k k a t l e ç i z i l m i ş , b e l i r l i m a k s a t l a r i ç i n k u r u l m u ş b i r ö ğ r e n c i

i m a l â t h a n e s i . B u r a d a b u l u n a n l a r ı n ü n i v e r s i t e ö n c e s i t a h s i l l e

r i h i ç ş ü p h e y o k k i b i r b i r i n i t u t m u y o r d u . G e l e n l e r i n ç o ğ u , k l a

sik ü n i v e r s i t e ö n c e s i t a h s i l l e r i n i t a m a m l a y a c a k l a r ı y ı l l a r ı n ı c e p

h e l e r d e , i ç s a v a ş l a r d a g e ç i r m i ş l e r d i . B a z ı ş a r t l a r m ü s a i t o l d u ğ u

t a k d i r d e m e k t e b e g i r i ş d e h e r h a l d e z o r d e ğ i l d i . F a k a t bir¬

t a k ı m h a z ı r l ı k k u r s l a r ı , b i r t a k ı m y o k l a m a l a r , b i r t a k ı m e s a s sı¬

n ı f l a r , k ü l f e t s i z b i r ş e k i l d e v e öy le i ş l i y o r d u k i m e k t e b e g i r e n

k a l a b a l ı k h a t t a h i ç f a r k ı n a v a r m a d a n , h i ç d u r m a d a n e l e n i y o r

d u . B i n a n ı n h o l ü n e sık sık a s ı l a n l i s t e l e r d e a d l a r ı ç ı k a n l a r ,

h e m e n v e h i ç y a d ı r g a m a d a n m e k t e p t e n a y r ı l ı y o r , a m e l î i ş l e r e

g ö n d e r i l i y o r l a r d ı . R u s y a d ı ş ı n d a o k u y u c u l a r d a v a r d ı v e b u n

l a r ı n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u Ç i n l i l e r t e ş k i l e d i y o r d u . B e n k e n

d i m i b u k a l a b a l ı k i ç i n d e , b ü t ü n e k s i k l i k l e r e r a ğ m e n , g e n e d e

b i r a z o k u r y a z a r , b i r a z h a z ı r l ı k l ı g ö r ü y o r d u m . B a t ı ü l k e l e r i n

d e n v e y a A m e r i k a ' d a n y o l l a r ı b u m e k t e b e d ü ş m ü ş o l a n l a r , e n

ç o k d e r m e ç a t m a o l a n l a r d ı . V e kısa z a m a n d a b u r a y ı t e r k e d i

y o r l a r d ı . D a h a ş a h s i y e t l i o l a n l a r , a z s a y ı d a H i n t l i l e r l e , sayı¬

l a r ı ç o k fazla o l a n Ç i n l i l e r d i ( 1 ) .

M e k t e b i n i ç h a y a t ı n a n ü f u z e t t i k ç e , b i r . b a k ı ş t a g ö z e ç a r

p a n k a r ı ş ı k l ı ğ a r a ğ m e n s o s y a l m u a ş e r e t , y a h u t e ğ i t i m , ö ğ r e

t i m t a r z ı (2) g ibi h u s u s l a r d a k i h u s u s i y e t l e r i s e z e b i l i y o r d u m .

M e s e l â h e r g ü n m u h t e l i f v e s i l e l e r l e ele a l m a n h a d i s e l e r a r a -

(1) T a r i h t e k i b ü t ü n r e j i m l e r gibi, b i r t a k ı m z a a f l a r ı v e bir¬

t a k ı m k u v v e t l e r i o l a n R u s h a d i s e s i k a r ş ı s ı n d a B a t ı m e m l e k e t l e r i n i n

s o n elli y ı l d a n b e r i g ö s t e r d i k l e r i t e p k i y e , i n k ı l â p l a r s a f h a s ı n d a R u s

ya'yı y a k ı n d a n g ö r e n l e r i n B a t ı d a b u l u n m a y ı ş ı m ü e s s i r olsa g e r e k t i r .

S o v y e t l e r e a l â k a , a n c a k İ k i n c i D ü n y a H a r b i n d e n s o n r a k ı s m e n baş¬

l a m ı ş v e b i l h a s s a A m e r i k a ' d a , R u s m e k t e p v e y e t i ş t i r m e t a r z ı n a k a r ş ı

o l a n ilgi ş i m d i a r t m ı ş t ı r .

(2) B u ö ğ r e t i m t a r z ı n ı n , e s a s ı n d a m e n ş e i A m e r i k a o l m a k l a be¬

r a b e r , R u s y a ' d a i n k i ş a f e t t i r i l e n b a z ı t e k n i k p r e n s i p l e r i , b i l â h a r e

A n k a r a ' d a h o c a v e m e k t e p m ü d ü r ü o l a r a k , k e n d i ö l ç ü l e r i m i z d a h i

l i n d e t a t b i k e t m i ş v e b u s u r e t l e d e i l g i l i l e r i n v e b i l h a s s a r a h m e t l i

A t a t ü r k ' ü n , d i k k a t v e a l â k a s ı n ı ç e k e n n e t i c e l e r a l m ı ş t ı m .

F*?

Mosko ra Üniversitesinde

1921—1924

2 7 6 S U Y U A R A Y A N A D A M

s ı n d a b i r g ü n Ş a r k t a k a d ı n m e s e l e s i ş ö y l e b i r t a r t ı ş m a y a k o n u

o l d u :

B i r t ö r e n g ü n ü . m e k t e p t e k a l a n g ü z e l b i r Ç e r k e ş k ı z ı , b e l

k i d e f ı r s a t g ö z l e y e n b i r h e m ş e r i s i n i n f e n a b i r t e ş e b b ü s ü k a r

ş ı s ı n d a k a l m ı ş t ı . K ı z m u k a v e m e t v e ş i k â y e t e d i n c e i ş , u m u m î

t o p l a n t ı y a g e t i r i l d i . T a r t ı ş m a b a ş l a d ı .

Ö ğ r e n c i l e r d e n b i r k ı z işi ş ö y l e o r t a y a k o y d u :

— Kafkasya'da kadın bir maldır. Alınır. Satılır. Koyun gi

bi, at gibi pazarlık konusu olur. Yahut da hırsızlanabi-

lir. Kaçırılabilir. Kafkas dağlarının kanunu budur ve

ancak erkeği hak sahibi tanır.

Kadın evin eşyası, hayvanı gibi bir şeydir. Sahibi

nin emrine tabidir. Ona bir hak tanınmaz.

Kafkasya'da nikâh, bir ticaret muamelesidir. Ve akit

yahut alış-veriş ancak iki tarafın erkekleri arasında ta

mam olur. Zaten Kafkas illerinde -kız' nikâhlamaya, kız

satmak derler. Kızını satan fiyatım bildirir. Şu kadar

para, şu kadar kilim, bir yamçı, bir at ister. Fakat alıcı

taraf daha kestirme yoldan gider. Pazarlıkta ağır bas

mak için kızı kaçırır. Sonra pazarlığa girer. Bu suretle

evlenme münasebeti mal münasebeti şekline girince, aş

kın yerini, mal sahipliği alır. îşte tören günü mektep

boşalıp herkes geçit resmine gidince, Kafkasyalı erkek

yoldaşa bu tenhalık, Kafkas dağlarının havasını hatır

lattı. İçinde atalarının ruhu harekete geldi. Bu ruh onun

henüz gelişmeye başlayan şuurunu yendi.

B i r M o ğ o l s ö z e ş ö y l e m ü d a h a l e e t t i :

— Bizde kadınları hatta satın almaya bile l ü z u m g ö r m e z -

Z e r . Moğolistan'ca ve Tibet'te ruhanîler, Buda rahipleri,

din adamları nüfusun üçte birini teşkil ederler. Bunlar

hiç çalışmazlar ve güya evlenmezler. Fakat hepsi baş¬

kalarının karıları, kızlarıyle diledikleri gibi eğlenirler.

Ödedikleri şey ise sadece, hastalıklarını'âleme yaymak

tır. Bunun için bizde frengi, Hint paryalarındaM sıtma

gibi yaygındır.


Bir ö ğ r e t m e n şöy le k o n u ş t u :

- - Bunları önlemek için kanunlardeğil, şartlar değişme

lidir. Çobanlık, dağcılık, yahut geri ziraat, yerini mo¬

dern sanayie bırakınca...

V e o n d a n s o n r a u z u n u z u n , A m e r i k a ' y l a g i r i ş i l e c e k t e k n i k

y a r ı ş m a d a n b a h s e t t i . A m a b i r d i ğ e r i b u a y d ı n l a t m a y ı y e t e r l i

b u l m a d ı . S a n a y i i n i l e r i o l d u ğ u m e m l e k e t l e r d e , b i l h a s s a A m e

r i k a ' d a , b e y a z k a d ı n t i c a r e t i , f a h i ş e l i k , e s r a r k e ş l i k , k a d ı n l a r ı n

g a n g s t e r l e ş t i r i l m e s i , s a n a t ı n s e f a l e t i , h u l â s a A m e r i k a ' d a k a d ı

n ı n b a ş ı n d a n e s e n b i n b i r t e h l i k e ü z e r i n d e d u r d u . . .

N i h a y e t s o n söz, d a v a c ı k ı z ı n o l d u v e k e n d i s i n e s a l d ı r m a k

i s t e y e n h e m ş e r i s i n i n , d a ğ l a r ı n h o y r a t r u h u n d a n k u r t a r ı l m a s ı

i ç i n , o n u n b i r s ü r e b i r s a n a y i m e r k e z i n e g ö n d e r i l m e s i n i tek¬

lif e t t i .

A r k a d a ş l a r ı n b u t e k l i f i y e r i n d e b u l d u k l a r ı b e l l i y d i . Y a l n ı z

K a f k a s y a l ı d e l i k a n l ı ş a ş k ı n d ı . Ç e r k e ş k ı z ı n ı n ö n ü n d e y e n i l d i ğ i

n i a n l ı y o r d u . E ğ e r K a f k a s d a ğ l a r ı n d a o l s a y d ı b ö y l e o l a b i l i r m i y

di? O n u s a ç l a r ı n d a n y a k a l a d ı ğ ı g ibi s ü r ü k l e y e r e k a t ı n ı n t e r k i

s i n e a t a r , d i l e d i ğ i y e r l e r e k a ç ı r ı r d ı . B u a r a d a ç a r p ı ş ı r , y a r a l a

n ı r , h a t t a ö l e b i l i r d i . A m a b u g ü n b u r a d a o l a n şey, h i ç b i r za¬

m a n o l a m a z d ı . . .

/

PamirdeM İstifham

14

D e r s l e r i n b a ş l a y ı ş ı n d a n a z s o n r a , ü n i v e r s i t e n i n p a r t i k o m i

t e s i n i n s e k r e t e r i , E n v e r P a ş a n ı n B u h a r a ' d a k i h a r e k e t l e r i h a k

k ı n d a k i a s k e r î a k a d e m i d e k a p a l ı b i r k o n f e r a n s v e r i l e c e ğ i n i , ü n i

v e r s i t e y e g ö n d e r i l e n d a v e t i y e y i b a n a v e r e c e ğ i n i s ö y l e d i ğ i z a —

m a n t e ş e k k ü r e t t i m . B u h a r a ' d a k i h a r e k e t l e r i a z ç o k b i l i y o r d u m

v e E n v e r P a ş a h a k k ı n d a k i b i l g i l e r i n b i z i , y a k ı n d a n i l g i l e n d i r e —

c e ğ i n i s ö y l e d i m .

K o n f e r a n s g e c e y a p ı l a c a k t ı v e u m u m î d e ğ i l d i . A k a d e m i y e

v a r ı n c a d a v e t i y e v e h ü v i y e t k a r t l a r ı n ı n b i r k a ç y e r d e k o n t r o l

e d i l m e s i l â z ı m g e l d i . K o n f e r a n s s a l o n u k ü ç ü k t ü . D a v e t l i l e r a z

s a y ı d a y d ı . Ö n s a n d a l y e l e r i işgal e d e n l e r , g ö r ü n ü ş l e r i n e bakı —

l ı r sa , h e r h a l d e o r d u i l e r i g e l e n l e r i v e y a a s k e r î u z m a n l a r o lsa

g e r e k t i . G e n e g ö r ü n ü ş l e r i n e b a k ı l ı r s a b u n l a r d a n b a z ı l a r ı n ı n ,

ş i m d i K ı z ı l o r d u ü n i f o r m a l a r ı a l t ı n d a ç a l ı ş a n eski ç a r o r d u l a r ı

g e n e r a l l e r i n d e n o l m a l a r ı d a m ü m k ü n d ü .

K o n f e r a n s ^ k ü r s ü s ü n ü n a r k a s ı n d a k i p a n o l a r d a O r t a A s y a .

Afgan v e H i n t s ı n ı r l a r ı n a a i t s t r a t e j i k h a r i t a l a r v e b i r t a k ı m

v a z i y e t p l a n l a r ı v a r d ı . K o n f e r a n s ç ı , E n v e r P a ş a j ' a k a r ş ı B u h a -

r a ' d a k i h a r e k e t l e r i i d a r e e d e n k o l o r d u n u n k u m a n d a n ı y d ı .

S ö z l e r i n e şöyle b a ş l a d ı :

— Enver Paşanın hareketlerinden ziyade, bu hareketler

için seçtiği bölgenin stratejik karakteri önemlidir. Bu

bölge, Doğu Buhara 'dır.

S o n r a h a r i t a l a r ı n b a ş ı n a g e ç t i . Ö n c e h a r e k e t s a h a s ı n ı işa—

r e t e t t i . B u r a l a r ı t o p l u c a , eski M a v e r â u n n e h r i n b i r p a r ç a s ı d ı r .

B u s a h a y ı ç e v i r e n n e h i r l e r Ü m m ü d e r y a v e Sir d e r y a n e h i r l e

r i d i r . B u n e h i r l e r , T ü r k i s t a n ' l a H a z e r d e n i z i a r a s ı n d a k i A r a l g ö

l ü n e ( v e y a d e n i z i n e ) a k a r l a r . H e r ikisi d e k a y n a k l a r ı m , d ü n -


y a n ı n d a m ı d e n i l e n P a m i r y a y l a s ı n ı n k u z e y e t e k l e r i n d e n a l ı r .

P a m i r , H i m a l a y a s i l s i les i t e ş e k k ü l â t m d a n d ı r v e H i n d i s t a n ' l a

R u s y a v e y a O r t a A s y a a r a s ı n d a b i r set t e ş k i l e d e r . D o ğ u B u

h a r a d a ğ l ı k b i r b ö l g e d i r . G ü n e y d e A f g a n i s t a n ' l a s ı n ı r l a n ı r . D o

ğ u B u h a r a O r t a A s y a ' y a g ü n e y d e n k u z e y e d o ğ r u , b i r a z yu¬

k a r ı d a n b a k a r . O r t a A s y a ile A f g a n i s t a n v e d o l a y ı s ı y l e H i n d i s

t a n a r a s ı n d a k i y o l l a r , b ü t ü n t a r i h b o y u n c a , h e p b u r a d a n g e ç

m i ş t i r .

K u m a n d a n ı d i n l e r k e n , Ş a r k m e s e l e s i n e a i t k i t a p l a r d a d a i

m a ö n p l a n d a g e l e n Ş a r k t a k i İ n g i l i z - R u s m ü c a d e l e s i n i n , b e

n i m b i l e b i r a z b i l d i ğ i m k ı s ı m l a r ı , p e r d e p e r d e a ç ı l ı y o r d u . Biz

T ü r k l e r Ş a r k m e s e l e s i d e y i n c e (1) d a h a z i y a d e O s m a n l ı i m

p a r a t o r l u ğ u n u n z a y ı f l a m a s ı y l e b e r a b e r o r t a y a ç ı k a n m e s e l e l e

r i , ı s l a h a t , y a h u t t a k s i m d a v a l a r ı n ı a n l a r ı z . B u d a v a l a r ı n m i h

v e r i Y a k ı n D o ğ u d u r . H a l b u k i R u s - İ n g i l i z m ü c a d e l e s i v e r e k a

b e t i Ş a r k t a , P a s i f i k o k y a n u s u n d a n A k d e n i z ' e k a d a r u z a n a n b ü

t ü n ü l k e l e r , b ü t ü n s ı n ı r l a r v e ü s l e r b o y u n c a c e r e y a n e d e r d i .

H a k i k î Ş a r k m e s e l e s i d e b u olsa g e r e k t i .

R u s l a r ı n Ş a r k a d o ğ r u S i b i r y a ' y a y a y ı l ı ş ı d a h a K o r k u n ç

İ v a n z a m a n ı n d a ( 1 5 4 6 - 1 5 8 4 ) b a ş l a d ı . O n y e d i n c i a s r ı n b a ş ı n d a

P e t r o , b u . h a r e k e t i d a h a i l e r l e r e g ö t ü r d ü . 1678'de Ç i n l i l e r l e ilk

m u a h e d e y a p ı l d ı ( D ü ş ü n m e l i k i 1608 t a r i h i n d e b i l e U k r a y n a

h e n ü z O s m a n l ı h i m a y e s i n d e s a y ı l ı y o r d u ) .

R u s l a r l a İ n g i l i z l e r Y a k ı n D o ğ u d a , O r t a D o ğ u d a o l d u ğ u gi¬

b i Ç i n ' d e v e J a p o n d e n i z i k ı y ı l a r ı n d a d a b i r b i r l e r i y l e k a r ş ı l a ş

t ı l a r . H a t t a b i r a r a l ı k R u s y a K u z e y " A m e r i k a ' n ı n b i r b ü y ü k

p a r ç a s ı n ı , y a n i A l a s k a ' y ı k e n d i m ü l k ü o l a r a k b e n i m s e d i ( B u

ü l k e 1907'de A m e r i k a ' y a s a t ı l d ı ) .

Ç a r l a r , R u s - J a p o n h a r b i n d e J a p o n l a r a y e n i l m e l e r i n e rağ¬

m e n ( 1 9 0 5 ) , P a s i f i k o k y a n u s u s a h i l i n d e v e M a n ç u r y a n ü f u z sa¬

h a s ı n d a k a l m ı ş l a r d ı . M o ğ o l i s t a n ' a y e r l e ş m i ş l e r d i . H i n t s m ı r l a -

(1) T ü r k i y e ' d e b i z i m n e s l i m i z i n siyasî i d r a k i n d e v e h a f ı z a s ı n d a

Ş a r k m e s e l e s i çok e h e m m i y e t l i b i r yer işgal e d e r . H a t t a 2 3 t e m m u z

1908 i h t i l â l i v e b u n u h a z ı r l a y a n İ t t i h a t v e T e r a k k i h a r e k e t i , Ş a r k

m e s e l e s i n i n A v r u p a ' d a k i i n k i ş a f l a r ı n ı n T ü r k i y e ' d e b i r r e a k s i y o n u ola¬

r a k gel iş t i d e n e b i l i r .


z i n a , P a m i r y a y l a s ı n a u l a ş m ı ş l a r d ı . 1907 'de d a h a fazla i l e r l e

m e m e k esas ı d a h i l i n d e İ n g i l t e r e ile A f g a n i s t a n v e İ r a n h a k

k ı n d a b i r a n l a ş m a y a p m ı ş l a r d ı . İ r a n ' d a h e m R u s h e m İ n g i l i z

a s k e r l e r i v a r d ı . D o ğ u A n a d o l u ' d a k i k ı ş k ı r t m a l a r , E r m e n i s t a n

d a v a l a r ı , F i l i s t i n ' d e d i n î h i m a y e m e s e l e l e r i , B a s r a , . S ü v e y ş v e

i s k e n d e r u n k ö r f e z l e r i n d e k i e m e l l e r i ise m a l u m d u . O s m a n l ı i m

p a r a t o r l u ğ u ç a r l ı ğ ı n m ü s a d e s i o l m a d a n D o ğ u v i l â y e t l e r i n d e b i r

k i l o m e t r e yo l , h a t t a b i r k a r a k o l b i n a s ı b i le y a p a m ı y o r d u ! H u

lâsa o n d o k u z u n c u a s ı r d a asıl Ş a r k m e s e l e s i , A s y a ' d a k i R u s - İ n -

giliz r e k a b e t i n d e n i b a r e t t i .

A k a d e m i n i n k a p a l ı s a l o n u n d a v e r i l e n k o n f e r a n s t a k u m a n

d a n , öyle g ö r ü n ü y o r d u ki, b u g e n i ş ö l ç ü d e m ü c a d e l e n i n b ü t ü n

p r o b l e m l e r i n i e n i n c e t e f e r r u a t ı n a k a d a r b i l i y o r d u . V e k u m a n

d a n ı n a ç ı k l a m a l a r ı g ö s t e r i y o r d u k i A s y a ' d a k i b u R u s - İ n g i l i z

r e k a b e t i , o g ü n d a h i , g e n e s a h n e d e d i r . E l i n d e k i d e ğ n e ğ i , s t r a

te j ik Asya h a r i t a s ı n ı n g e n i ş g ü n e y s ı n ı r l a r ı ü s t ü n d e v e T ü r

k i s t a n o v a s ı n a 3 ' e r l e ş t i r i l e n b i r y ı l d ı z d a n S i n - K i y a n g a ( Ç i n T ü r -

k i s t a n ı ) H o r a s a n ' a ( İ r a n T ü r k m e n i s t a n ı ) v e A f g a n i s t a n ' a ( H a y -

b a r g e ç i d i i s t i k a m e t i ) ü ç a y r ı o k ü s t ü n d e a y r ı a y r ı d o l a ş t ı r ı

y o r d u . O r t a D o ğ u n u n t a r i h i g e l e c e ğ i h a k k ı n d a d e r i n , k e n d i s i n e

g ö r e iyi t e b e l l ü r e t m i ş f i k i r l e r i v a r d ı .

O n a g ö r e z a m a n , b u b ö l g e l e r i ç i n y e n i g e l i ş m e l e r h a z ı r l a

m a k t a y d ı v e d u r u m , ş i m d i ç a r l a r z a m a n ı n a n a z a r a n d a h a a v a n

t a j l ı y d ı . K o n f e r a n s ç ı y a g ö r e , B i r i n c i D ü n y a H a r b i n d e n g a l i p

ç ı k m a s ı n a r a ğ m e n İ n g i l t e r e ' n i n b u b ö l g e l e r d e k i d u r u m u t a m a

m e n s a r s ı l m ı ş t ı . B u d e v l e t , b u b ö l g e d e a r t ı k n e siyasî n e d e ik¬

t i s a d î b a k ı m d a n b i r t e r a k k i u n s u r u d e ğ i l d i . H e r şey o n u n a l e y -

t i n e y d i . Y a k ı n d a h e m O r t a , h e m U z a k D o ğ u d a n t a m a m e n ç e

k i l m e k z o r u n d a k a l a c a k t ı . B u a r a d a m i l l î k u r t u l u ş h a r e k e t l e r i n e

d e d e ğ i n d i . B u h a r e k e t l e r v e h e l e T ü r k i y e ' d e k i m i l l î h a r e k e t

k a r ş ı s ı n d a İ n g i l t e r e ' n i n g a f l e t i n e i ş a r e t e t t i . K o n f e r a n s ı n akış ı

o e n i , h e m b i r a s k e r , h e m b i r p o l i t i k a c ı gibi k o n u ş a n b u ku¬

m a n d a n l a , B a k u ' d a d i n l e d i ğ i m E n v e r P a ş a a r a s ı n d a , o l a y l a r ı d e

ğ e r l e n d i r m e b a k ı m ı n d a n i s t e r i s t e m e z b a z ı m u k a y e s e l e r e sevk

e d i y o r d u . O E n v e r P a ş a ki, s o n g ü n l e r i , b u g ü n b u r a d a a n l a t ı

l a c a k t ı .

2 8 4 S U Y U A R A Y A N A D A M

K u m a n d a n ş ö y l e d e v a m e t t i :

— D o ğ u Buhara bir kilit noktasıdır. Burası Afgan ve Hint

yollarını kapar ve Türkistan yollarını yukarıdan kon

trol edebilir. Doğu Buhara 'da, güneyden teknik yardım

görecek bir kumandan, eğer sosyal ve politik bir görüşe

sahipse, Orta Asya'nın işlerine müdahale edebilir.

K o n f e r a n s ç ı , E n v e r P a ş a n ı n h a r e k e t s a h a s ı o l a r a k s e ç t i ğ i

b u b ö l g e n i n s t r a t e j i k ö n e m i n i v e p a ş a n ı n b u r a y ı s e ç m e k t e t a m

i s a b e t g ö s t e r d i ğ i n i b i r d a h a i ş a r e t e t t i k t e n s o n r a , o n u n ş a h s ı

ü z e r i n d e k i g e n e l k r i t i k l e r i n e g e ç t i :

— Bu hareketin, güneyden ve hassaten İngiltere'nin geniş

kaynakları ve açık yardımlarıyle beslenmediğine göre,

daha ilk günden itibaren bir askerî hareket olmaktan

çıkarak bir çete-gerilla hareketine dönmesi lâzımdı. Hal

buki o, elindeki çetelerle, geniş sahada bir ordu tabiye

si tatbik etmek istedi. Zaysanda, Düşenbih'te, Karadağ'

daki teşebbüsleri bunu ispat eder. Arkasını dağa ver¬

dikten sonra, çeteleri ile dağın iki tarafındaki geçitleri

tutarak bir cephe emniyeti tesis etmek istiyordu. Hal¬

buki çeteler boğazlardan ayrı ayrı püskürtülünce bu sunî

cephe, sağdan soldan dayanıksız kaldı. Paşa, bu tabiye

hatasını kendi hayatiyle ödedi.

Bu bakımdan Eski Buhara Emiri Nur Alim Han ve

başbuğları, Enver Paşadan daha iyi birer askerdirler.

Çünkü onlar ellerindeki derme çatma adamların ve ek

sik malzemenin ancak bir çete hareketine müsait oldu*'

ğunu biliyorlardı. Buharalilar, fırsat buldukları yerde

kollarımızı, karakollarımızı, kervanlarımızı vuruyorlar,

sonra dağlara, çöllere kaçıyorlardı.

Ama Enver Paşa, evvelce ordu başkumandanlığı yap¬

mış bir kurmay olduğu için yalnız cephe hareketinden

anlıyordu.

Gerilla savaşına kıymet vermiyordu. Fakat Buha-

rada topladığı çeteler, muntazam bir ordu değildi. Bun¬

ların arasında esaslı bir ruh birliği yoktu.

285

S o n r a k u m a n d a n h a r e k e t i n siyasî m a h i y e t i n e g e ç t i . O n a

g ö r e E n v e r P a ş a , h a l k a k a r ş ı , m e m l e k e t t e n k a ç a n v e k e n d i s i n -

i e n h a k i k a t e n n e f r e t e d i l e n B u h a r a E m i r i n i n b i r a d a m ı gibi

g ö r ü n m e k v e b u ş ü p h e y i u y a n d ı r a n b i r m ü h ü r k a z ı t m a k l a da¬

h a ilk g ü n d e n i t i b a r e n m u v a f f a k i y e t ş a n s ı n ı k a y b e t m i ş t i . K a l

d ı ki, E m i r i n a d a m l a r ı d a o n u t u t m u y o r l a r d ı . H a t t a b u n l a r d a n

b i r a ş i r e t i n b a ş ı o l a n L a k e y İ b r a h i m , d a h a ilk a d ı m d a E n v e r

P a ş a y ı v e a d a m l a r ı n ı y a k a l a m ı ş , s i l â h l a r ı n ı a l m ı ş t ı . H e p s i m

h a p s e t m i ş v e p a ş a n ı n ö l d ü r ü l m e s i n e k a r a r a l m ı ş t ı . P a ş a n n f o

l a m a n h a y a t ı n ı n k u r t u l u ş u , g e n e b i r t a k ı m k a b a a ş i r e t a n l a ş -

m a l a r ı y l e o l m u ş t u . H e m B u h a r a e m i r i h e m b ü t ü n g e r i c i l e r o n u ,

ha l i fe A b d ü l h a m i t ' i - t a h t ı n d a n i n d i r m i ş v e T ü r k i y e ' d e y e n i l i k

i c e d i t l i k ) y a p m ı ş b i r i o l a r a k s u ç l a n d ı r ı y o r l a r , s e v m i y o r l a r d ı .

H a l b u k i o , m i l l î s l o g a n l a r l a v e m i l l î b i r ö n d e r gibi a y a k -

l a n s a y d ı , m i l l i y e t ç i u n s u r l a r ı n y a r d ı m ı n ı s a ğ l a y a b i l i r d i . M i l l i

y e t ç i u n s u r l a r ı n y a n i m ü n e v v e r v e y a r ı a y d ı n l a r l a o r t a s ı n ı f ı n

b i r k ı s m ı , O r t a A s y a ' n ı n e n d i n a m i k , u n s u r l a r ı y d ı . F a k a t b u n

lar d a h i , eski B u h a r a e m i r i n i n t a h t a d ö n m e s i y l e , s o s y a l i s t in¬

k ı l â b ı n ı k a r ş ı l a ş t ı r d ı k l a r ı z a m a n , o g ü n k ü , ş a r t l a r i ç i n d e , i k i n

c i s i n i t e r c i h e d i y o r l a r d ı ( 1 ) .

K o n f e r a n s ç ı k o n u ş m a l a r ı n a ş u s ö z l e r l e s o n v e r d i :

— Enver Paşayı; siyasî hataları ve sosyal görüş darlığı, as

kerî hatalarından daha önce yıkmıştır (2).

(1) Bu m e v z u , Prof. Z e k i Velîdî T o ğ a n ' ı n « B u g ü n k ü T ü r k i s t a n »

is imli e s e r i n d e d e çok etrafl ı i n c e l e n m i ş t i r .

(2) Y a p ı l a n n e ş r i y a t d a g ö s t e r i y o r ki, E n v e r P a ş a y ı B u h a r a ' y a

ç a ğ ı r a n , o n u o r a d a k a r ş ı l a y a n v e d a i m a b e r a b e r i n d e b u l u n u p , h a t t a

o n u n etraf ıy le t e m a s l a r ı n d a bir nevi a r a c ı vazifesi t a k m a n a d a m ,

Ç e r k e ş H a c ı S a m i ' d i r .

H a c ı S a m i K u ş ç u b a ş ı , b ü t ü n ö m r ü b o y u n c a eli t a b a n c a s ı n d a v e

d a i m a m a c e r a p e ş i n d e y a ş a m ı ş m u t a a s s ı p bir k o m i t e c i y d i . İ z m i r

k u r t a r ı l d ı k t a n s o n r a H a c ı S a m i Y u n a n i s t a n ' a s ı ğ ı n m ı ş v e bir a r a

lık, Y u n a n a d a l a r ı n d a b i r ç e t e t e ş k i l e d e r e k gizlice K u ş a d a s ı sahil¬

l e r i m i z e ç ı k m ı ş t ı . Ç e t e n i n hedef i A t a t ü r k ' e bir y u r t s e y a h a t i sıra¬

s ı n d a s u i k a s t y a p m a k t ı . F a k a t ç e t e y o l d a g ö r ü l m ü ş , m ü s a d e m e so¬

n u n d a sağ k a l a n l a r s i l â h l a r ı y l e t u t u l m u ş , fakat b u m ü s a d e m e d e

H a c ı S a m i v u r u l m u ş t u r . Sağ k a l a n l a r m a h k e m e s o n u n d a i d a m edil -

diler.


K o n f e r a n s ç ı n ı n E n v e r P a ş a h a k k ı n d a k i s o n h ü k m ü b e l k i

d o ğ r u , b e l k i y a n l ı ş , f a k a t s e r t v e k e s i n d i .

E n v e r P a ş a n ı n B i r i n c i D ü n y a H a r b i n d e k i a s k e r î h i k â y e s i

b i z c e m a l u m d u . H a r b i y e n a z ı r ı v e b a ş k u m a n d a n v e k i l i o l a r a k

y ı l l a r c a o r d u y u , e l i n d e t u t m u ş t u . M u k a d d e r a t ı m ı z a h ü k m e t

m i ş t i . İ m p a r a t o r l u ğ u n h a r b e g i r i ş i n i n b a ş m e s u l ü o l a r a k t a n ı

n ı y o r d u . F a k a t h a r b i n s o n u n d a h e m k e n d i s i , h e m O s m a n l ı i m

p a r a t o r l u ğ u i ç i n h e r şey k a y b o l m u ş t u . B ü t ü n g ö r ü n ü ş e v e ve¬

s i k a l a r a g ö r e o , b a z ı a n l a y ı ş l ı a r k a d a ş l a r ı n ı n m u h a l e f e t i n e

b a k m a y a r a k ( B u m u h a l e f e t e d e n l e r i n i ç i n d e , s o n r a d a n y a p ı l a n

n e ş r i y a t a g ö r e M u s t a f a K e m a l v e b i l h a s s a K a r a b e k i r d e var¬

d ı r ) (1) m e m l e k e t i h a z ı r l ı k s ı z , l ü z u m s u z y e m a k s a t s ı z b i r , h a r

b e s ü r ü k l e m i ş t i . D a h a ilk a d ı m d a v e S a r ı k a m ı ş ' t a b i r h a m l e d e

v e b i r k a ç g ü n i ç i n d e k u r b a n v e r d i ğ i 90.000 k i ş i l i k e n b ü y ü k or¬

d u m u z u n b i r d a h a d o l d u r u l a m a y a n b o ş l u ğ u n u , c e p h e d e h e r g ü n

h i s s e t m i ş t i k .

B a k u ' d a k e n d i s i n i d i n l e d i ğ i m z a m a n s ö y l e d i ğ i ş e y l e r ise,

o l a n b i t e n l e r i k a v r a m a m ı ş o l m a s ı b a k ı m ı n d a n , h a t t a b e n i m gi¬

b i t e c r ü b e s i z b i r g e n ç i ç i n b i le h a y a l k ı r ı c ı y d ı .

F a k a t , a s r ı n e n b ü y ü k h a d i s e l e r i n d e n b i r i o l a n m i l l î h a

r e k e t l e r v e mi l l î h a r e k e t l e r i n h e r y e r d e ö n d e r e l e m a n ı o l a n

a y d ı n z ü m r e h a k k ı n d a k i a n l a y ı ş s ı z l ı ğ ı v e i lg i s iz l iğ i , g ö r ü n ü

y o r d u ki, h a k i k a t e n b ü y ü k b i r h a t a y d ı . O m ü n e v v e r z ü m r e k i

O r t a A s y a ' d a , e m i r c i l e r , y a n i eski B u h a r a , H î v e e m i r l e r i

n i n a d a m l a r ı , m u t a a s s ı p l a r v e m ü r t e c i l e r t a r a f ı n d a n , c e d i t

y a n i y e n i v e y e n i c i l i k t a r a f t a r ı o l a r a k t a k ı m t a k ı m ö l d ü r ü l

m ü ş l e r d i r . F e o d a l u n s u r l a r , y a n i a ş i r e t , k a b i l e b e y l e r i v e t o p r a k -

a ğ a l a r ı o n l a r ı , a y n ı s u ç l a , h e r ele g e ç i r d i k l e r i y e r d e p a r ç a l a

m ı ş l a r d ı r . R u s l a r t a r a f ı n d a n d a b u z ü m r e , i n k ı l â p a l e y h t a r ı o l a -

(1) K â z ı m K a r a b e k i r , B ü - i n c i D ü n y a H a r b i n e ait o l a r a k n e ş

r e t t i ğ i h a t ı r a l a r ı n d a , b u m u h a l e f e t v e m u k a v e m e t i n i v e E n v e r P a

ş a n ı n h a r p m e s u l i y e t i n i ş i d d e t l i b i r t e n k i t l i s a n ı y l e a n l a t ı r .

B u m e y a n d a , A v r u p a c e p h e l e r i n d e h i ç bir ü m i t k a l m a d ı ğ ı v e

k o l o r d u s u n d a k i a s k e r i n m e r k e z l e â d e t a i r t i b a t s ı z k a l d ı ğ ı bir z a m a n

d a k e n d i s i n e , T a h r a n ' ı işgal e t m e k , d a h a i l e r i l e r e v e H i n d i s t a n ' a

g i t m e k i ç i n g a r i p e m i r l e r g ö n d e r d i ğ i n i n a k l e d e r .


:ak g e r ç i i m h a e d i l m i ş t i r . A m a . h e d e f i m i l l î i s t i k l â l o l a n b i r

h a r e k e t i n m u k a d d e r ö n c ü s ü d a i m a a y d ı n d ı r . B u z ü m r e n i n ih¬

m a l e d i l i ş i , E n v e r P a ş a h a r e k e t i n i n O r t a A s y a ' d a n m i l l î b i r h a

r e k e t vasfı a l m a s ı n a v e g e n i ş h a l k t a b a k a l a r ı n ı n ü m i d i n i k e n

d i e t r a f ı n d a t o p l a n m a s ı n a e n g e l o l d u . . .

F a k a t E n v e r P a ş a a r t ı k ö l m ü ş t ü ( 4 a ğ u s t o s 1922) ( 1 ) . F a y d a

s ına i n a n d ı ğ ı u s u l l e r l e g i r i ş t i ğ i b i r h a r e k e t i ç i n h a y a t ı n ı ver¬

m i ş t i . M u h a k k a k k i c e s u r d u . İy i b i r o r d u t e ş k i l â t ç ı s r y d ı . A m a

m u t a a s s ı p t ı . F a k a t t a a s s u p b a ş k a , i d e a l i z m g e n e b a ş k a y d ı . G e

niş ö l ç ü d e k u r u c u v e y a p ı c ı b i r d e v l e t a d a m ı o l m a k s a b ü s b ü

t ü n b a ş k a d ı r .

A m a asıl h ü k ü m , a r t ı k t a r i h e a i t t i . . .

K o n f e r a n s t a b u l u n a n l a r , a k a d e m i s a l o n u n u t e r k e d e r k e n ,

k ü r s ü n ü n a r k a s ı n d a k i p a n o l a r d a s e r g i l e n e n h a r i t a l a r , v e s i k a -

h n a y r ı a y r ı g ö z d e n g e ç i r d i m . B u h a r i t a l a r d a , y a l n ı z D o ğ u B u -

r . a r a ' n ı n d e ğ i l , b ü t ü n O r t a A s y a ' n ı n y e o n u ç e v r e l e y e n b ü y ü k

h ı k e l e r i n c o ğ r a f y a s ı , m o r f o l o j i s i , yol v e g e ç i t l e r i ; ı r k l a r , d i n -

her i t i b a r i y l e h a l k d u r u m u i ş l e n m i ş t i .

D ü n y a n ı n d a m ı d e n i l e n P a m i r y a y l a s ı . H i n d i s t a n ' l a S o v y e t

Asya ' s ı a r a s ı n d a , g ö k l e r i d e l e n b i r i s t i f h a m , m u a m m a l ı b i r s u a l

. ş a r e t i gibi y ü k s e l i y o r d u . 1907 a n l a ş m a s ı y l e b u iki t a r a f ı n i s t e -

h v l e a r a y a s o k u l a n i n c e b i r A f g a n i s t a n ş e r i d i b u iki dev m e m -

h e k e t i g ü y a b i r b i r i n d e n a y ı r m a k t a y d ı .

P a m i r i s t i f h a m ı n ı n k ı v r ı m l a r ı İ r a n , A f g a n i s t a n . Ç i n yayla¬

. : v e H i n t o v a l a r ı a r a s ı n d a b i r sır b u l u t u i ç i n d e k a y b o l m u ş t u .

T a r i h ö n c e s i g ü n l e r i n d e n b e r i b i n b i r a k ı n c ı n ı n , B ü y ü k İs¬

k e n d e r gibi b i r c i h a n g i r i n , C e n g i z o ğ u l l a r ı n ı n , T i m u r ' u n , Ba-

: ü r Ş a h ı n t a l i h l e r i n i d e n e d i k l e r i y o l l a r d a , ş i m d i r e n k r e n k ya¬

r ı l a r , i ş a r e t l e r , ç i z g i l e r g ö r ü n ü y o r d u v e b u n l a r ı n h e r b i r i b i r e r

m a n a t a ş ı y o r d u .

(1) O n ü ç g ü n s o n r a da, o n u n a r k a d a ş ı B a h r i y e N a z ı r ı C e m a l

P a ş a , Tiflis 'te ş e h i t e d ü d i . M e ş r u t i y e t d e v r i n i n iki askerî l i d e r i t a r i h e

k r u k a l e t t i l e r (17 a ğ u s t o s 1922).


K a p ı d a n çıkmak üzere iken bir masanın ü s t ü n d e bazı şey

ler g ö r d ü m . D a ğ ı n ı k k â ğ ı t l a r , a l t l a r ı B u h a r a e m a n e t i v e İ s l â m

o r d u l a r ı k u m a n d a n ı E n v e r P a ş a n ı n m ü h r ü ile m ü h ü r l e n m i ş

m e k t u p l a r b u n l a r a r a s ı n d a y d ı . Bi r k e n a r d a a y r ı b i r m e k t u p

v a r d ı . K ü ç ü k , m u n t a z a m k e l i m e l e r , k l a s i k v e y a r ı r e s m î c ü m

l e l e r l e y a z ı l m ı ş b i r m e k t u p . B u m e k t u p , E n v e r P a ş a n ı n , B e r

l i n ' d e k i eşi N a c i y e S u l t a n a y a z d ı ğ ı v e k i m b i l i r n a s ı l ele g e ç i r i

l e n b i r m e k t u p t u . . .

* *

Ş i m d i n a s ı l d ı r b i l m i y o r u m ? F a k a t ö l ü m ü n d e n s o n r a O r t a

Asya v e Ç i n T ü r k i s t a n ' ı s t e p l e r i n i n h ü c r a y e r l e r i n d e E n v e r P a

ş a n ı n a d ı , k u t s a l b i r i n s a n , y a n i b i r az iz o l a r a k y a ş a d ı . H a t t a ,

k a n ı n ı n a k t ı ğ ı t o p r a ğ a b e l k i y a k l a ş a m a d ı ğ ı i ç i n , t ı p k ı Y u n u s

E m r e gibi « E n v e r Aysı» m n d a (1) h e r d a ğ d a a y r ı b i r m e z a r ı

z i y a r e t y e r i o l d u v e a d ı , t a r i h i n e f s a n e l e r i g ib i , o n u n efsanesi¬

n i d e y a r a t a n , h a l k m m u h a y y i l e s i n e y e r l e ş t i .

O r t a Asya g ö k l e r i n d e , E n v e r P a ş a d a n k a l a n s o n y a n k ı

b u d u r .

î l) Aysı, o r a d i l l e r i n d e aziz, e r m i ş d e m e k t i r .

Başarılamayan inkılâp

15

Bir t e s a d ü f b i z e , d ü n y a i h t i l â l i m e s e l e l e r i y l e y o ğ u r u l a n

M o s k o v a ' d a , k e n d i m e m l e k e t i m i z i n y a ş a d ı ğ ı v e g e ç i r d i ğ i d i ğ e r

b i r i h t i l â l i n m e s e l e l e r i y l e d e u ğ r a ş m a k h a t t a o n u n b a z ı ş a h s i -

v e t l e r i y l e t a n ı ş m a k f ı r s a t ı n ı v e r d i . B u i h t i l â l v e y a i n k ı l â p bi¬

z i m h ü r r i y e t , y a h u t m e ş r u t i y e t , i h t i l â l i m i z d i r . 4 / a ğ u s t o s / 1 9 2 2

de, O r t a A s y a ' d a D o ğ u B u h a r a ' d a k i Ç e g e n t e p e s i n d e h a y a t a

g ö z l e r i n i y u m a n E n v e r P a ş a y ı , v a k t i y l e h ü r r i y e t k a h r a m a n ı

E n v e r B e y o l a r a k o r t a y a ç ı k a r a n v e h a l k ı n m u h a y y i l e s i n d e d e r

h a l e f s a n e k a h r a m a n ı h a l i n e g e t i r e n i h t i l â l b u d u r .

B u i h t i l â l , O s m a n l ı T ü r k i y e ' s i n d e 2 3 t e m m u z 1 9 0 8 ' d e , h ü r

r i y e t i n i l â n ı , y a h u t S u l t a n İ k i n c i A b d ü l h a m i t ' i n , m e ş r u t i y e t i

i a d e s i ile b a ş l a r . K a h r a m a n ı İ t t i h a t v e T e r a k k i c e m i y e t i d i r . H i

k â y e , O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n ç ö k ü ş ü v e 1918 k a s ı m ı n d a İ t -

t i h a t - T e r a k k i l i d e r l e r i ile E n v e r P a ş a n ı n m e m l e k e t i t e r k e d i ş -

l e r i y l e b i t e r .

1908-1918 a r a s ı n d a k i 1 0 y ı l ı n h e m e n b ü t ü n m e s u l i y e t i n i

o m u z l a r ı n d a t a ş ı y a n İ t t i h a t v e T e r a k k i l i d e r l e r i n d e n b i r kıs¬

m ı , 1920-1922 y ı l l a r ı a r a s ı n d a , ç e ş i t l i s e b e p l e r v e e m e l l e r l e M o s

k o v a ' y a b a ş v u r m u ş v e o r a d a y a ş a m ı ş l a r d ı r .

E n v e r P a ş a , C e m a l P a ş a , D o k t o r N a z ı m , D o k t o r B a h a e d d i n

Ş a k i r , E n v e r P a ş a n ı n a m c a s ı v e o r d u k u m a n d a n l a r ı n d a n H a

lil P a ş a b u n l a r d a n d ı r .

M u h t e l i f y e r l e r d e v e m u h t e l i f v e s i l e l e r l e b u n l a r ı n h e m e n

h e p s i n i g ö r m e k v e d i n l e m e k i m k â n ı h a s ı l o l d u . F a k a t b u k a r

ş ı l a ş m a l a r i ç i n d e b e n i m i ç i n e n d e v a m l ı s ı v e e n e n t e r e s a n ı

D o k t o r N a z ı m ' l a o l a n ı d ı r . B u o l a y ü z e r i n d e d u r a c a ğ ı m . F a k a t

d a h a evvel b i r iki n o k t a y a i ş a r e t e t m e k i s t i y o r u m :

S a n ı y o r u m ki, İ t t i h a t ç ı l i d e r l e r i n M o s k o v a ' y ı z i y a r e t l e r i v e

o r a d a g i r i ş t i k l e r i t e m a s l a r , d a h a ö n c e d e n İ t t i h a t v e T e r a k k i ' n i n


siyasî şefi o l a n T a l â t P a ş a y l a , M o s k o v a ' n ı n o z a m a n k i siyasî

l i d e r l e r i n d e n K a r i R a d e k a r a s ı n d a B e r l i n ' d e y a p ı l a n gizl i bir¬

t a k ı m k a r ş ı l a ş m a l a r d a k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . B u m ü n a s e b e t l e r iki

t a r a f i ç i n d e k e n d i h e s a p l a r ı n c a b e k l e n i l e n n e t i c e l e r e d o ğ r u

g e l i ş s e y d i , h e r h a l d e T a l â t P a ş a d a d i ğ e r İ t t i h a t ç ı z i y a r e t ç i l e r i

t a k i p e d e r e k M o s k o v a ' d a k i « İ n k ı l â p ç ı y o l d a ş l a r ı n » m i s a f i r i ola¬

c a k t ı . F a k a t g e l i ş e n o l a y l a r v e n i h a y e t k a z a k u r ş u n l a r ı , b u

d o s t ç a k a r ş ı l a ş m a y a i m k â n b ı r a k m a m ı ş t ı r . H e m ş i m d i a r t ı k ve¬

s i k a l a r l a a ç ı k l a n m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e d e T a l â t P a ş a ile E n v e r P a

ş a a r a s ı n d a k i i ş v e h a r e k e t b i r l i ğ i , d a h a h e m e n ilk a d ı m l a r d a

s o n a e r m i ş t i r . T a l â t P a ş a n ı n M o s k o v a ' y l a t e m a s t a n b e k l e d i ğ i

s ı n ı r l a r a ş ı l m ı ş , E n v e r P a ş a b u t e m a s l a r ı k e n d i ö l ç ü l e r i n e g ö r e

v e d i l e d i ğ i y ö n l e r d e g e l i ş t i r m e y e g i r i ş m i ş t i r ( 1 ) .

B u r a d a b i r s u a l k e n d i l i ğ i n d e n h a t ı r a g e l i r :

— İttihatçılar, Rusya 'da ve Moskova 'da acaba ne arıyor

lardı? Yahut da Rus komünist liderleri İttihatçılardan

acaba ne bekliyorlardı?

B u s u a l l e r i e n d o ğ r u h ü k ü m l e r l e c e v a p l a n d ı r m a k g e r ç i m ü ş

k ü l d ü r . H e m ş u d a v a r ki, b u m ü n a s e b e t l e r i n h e r iki t a r a f t a k i

k a h r a m a n l a r ı n ı n h e p s i d e , k a z a v e k a d e r i n , k e n d i l e r i n e ç i z d i

ğ i k a n l ı v e fecî a k ı b e t l e r l e , a r t ı k h a y a t t a d e ğ i l d i r l e r . A m a ş u

b i r g e r ç e k t i r ki, k o m ü n i s t l e r l e İ t t i h a t ç ı l a r a r a s ı n d a — E n v e r

P a ş a n ı n B a k u Ş a r k m i l l e t l e r i k u r u l t a y m d a k i a c ı n a c a k b e y a n

n a m e s i n e r a ğ m e n — n e s o s y a l e ğ i l i m , n e p o l i t i k h e d e f l e r , n e

i d e o l o j i k f o r m a s y o n b a k ı m ı n d a n h i ç b i r b a ğ ı n t ı y o k t u .

M o s k o v a , m i l l i y e t ç i l i k v e m i l l î d e v l e t n i z a m i y l e m ü c a d e

l e e d e r e k b i r d ü n y a s o s y a l i z m i u ğ r u n d a ç a l ı ş ı r . İ t t i h a t v e T e - _

r a k k i ise, m o n a r ş i k b i r m e ş r u t i y e t r e j i m i n i T ü r k i y e M e t e s i s

i ç i n o r t a y a a t ı l m ı ş n a s y o n a l i s t , h a t t a ş o v e n b i r k l i k t i r .

S o n r a M o s k o v a ' n ı n ; İ t t i h a t ç ı l i d e r l e r i n , m e s e l â E n v e r P a -

(1) B u k o n u d a , Ali F u a t C e b e s o y ' u n M o s k o v a h a t ı r a l a r ı ile,

K a r a b e k i r ' i n « İ s t i k l â l Savaşımız» i s iml i e s e r i n d e v e G e n e r a l S a m i

Sabi t K a r a m a n ' m « İ s t i k l â l M ü c a d e l e s i v e E n v e r Paşa» F . K a n d e r ' i n

« E n v e r P a ş a T ü r k i s t a n ' d a » i s iml i k i t a p l a r ı n d a , a y d ı n l a t ı c ı b e l g e l e r

v a r d ı r . « M a k e d o n y a ' d a n O r t a Asya'ya - E n v e r Paşa» i s iml i e s e r i m i z

d e a y r ı c a y a y ı n l a n m a k t a d ı r .


- a v e y a C e m a l P a ş a n ı n , Ş a r k m i l l e t l e r i v e y a M ü s l ü m a n l a r ı

ü z e r i n d e k i p r e s t i j l e r i n d e n f a y d a l a n m a s ı g ibi b i r fikir v e y a i m

k â n ı d a h e r h a l d e c i d d î y e a l ı n a m a z . B i l â k i s öyle - s e z i l i y o r d u ki,

- M o s k o v a b ö y l e b i r i h t i m a l e v e y a t e ş e b b ü s e k a r ş ı d a i m a t e t i k t e

v e k ı s k a n ç t ı . . .

Ş u h a l d e ; ş a h s î d a h i g ö r ü l s e b e n c e ; M o s k o v a v e İ t t i h a t ç ı

lar m ü n a s e b e t i n i n a y d ı n l a t ı l m a s ı , İ t t i h a t ç ı ö n d e r l e r i n , Ş a r k

m e m l e k e t l e r i d e ğ i l , T ü r k i y e m e s e l e l e r i i ç i n e l d e t u t u l m a k is¬

t e n m e s i y l e k a b i l d i r . N i t e k i m S a k a r y a H a r b i g ü n l e r i n d e E n v e r

P a ş a n ı n B a t u m ' a gel i ş i « T ü r k i y e Ş û r a l a r P a r t i s i n i » k u r u ş u v e

h a t t a T ü r k i y e ' y e g i r m e k t e ş e b b ü s ü n e g e ç i ş i , b u n u n b i r d e l i l i

dir . B u t e ş e b b ü s , o l a y l a r A n a d o l u ' d a m i l l î h ü k ü m e t i n l e h i n e i n

kişaf e d i p d e k u r t u l u ş s a v a ş ı n ı n i s t i k b a l i b e l l i o l d u k t a n v e E n

v e r P a ş a n ı n B u h a r a ' d a b a ş k a b i r m a c e r a y a g i r i ş m e s i n d e n s o n

r a ö n e m i n i k a y b e t t i ( 1 ) .

M o s k o v a ' d a D o k t o r N a z ı m l a y a k ı n l ı ğ ı m ı z , E n v e r P a ş a n ı n

O r t a A s y a ' y a s o n y o l c u l u ğ u s ı r a l a r ı n a r a s t l a r . O s ı r a l a r d a D o k

t o r , esk i o r d u k u m a n d a n l a r ı n d a n H a l i l P a ş a ile M o s k o v a ' d a ,

S a v o y o t e l i n d e k a l ı y o r l a r d ı . V e M o s k o v a ' d a D o k t o r N a z ı m , t a k

m a b i r i s i m a l t ı n d a y a ş ı y o r d u v e o r a d a h e m B e r l i n ' d e k i İ t t i

h a t ç ı l a r g r u b u n u n , h e m E n v e r P a ş a n ı n b i r n e v i t e m s i l c i s i gi¬

b i y d i .

B a s i t g ö r ü n ü ş l ü , k o n u ş k a n v e b a b a c a n b i r a d a m d ı . G ö r ü

n ü ş e g ö r e , s i l ik b i r ş a h s i y e t i v a r d ı . B ü t ü n ö m r ü b o y u n c a m a l ,

m e v k i , ş ö h r e t h ı r s ı g ö r ü l m e m i ş t i r . K o n u ş m a l a r ı n ı n i ç i n e h e r

v e s i l e y l e h i k â y e l e r , m e s e l e l e r k a r ı ş t ı r m a y ı s e v e r d i . İ n s a n o n u n

l a b u l u n d u ğ u z a m a n k e n d i s i n i , i s t a n b u l ' u n B e y a z ı t m e y d a n ı n

d a k i eski e m e k l i l e r k a h v e l e r i n d e n b i r i n d e v e b i r k a h v e soh¬

b e t i i ç i n d e s a y a b i l i r d i . H a l b u k i b u b a s i t g ö r ü n ü ş l ü a d a m ı n ar¬

d ı n d a , b i z i m s o n i m p a r a t o r l u ğ u m u z u n e n k a r a n l ı k d e v r i n i n ,

(1) E n v e r P a ş a - M u s t a f a K e m a l i l i şki ler i , İ t t i h a t ç ı h a r e k e t i

v e b u h a r e k e t i n mil l î m ü c a d e l e s ı r a s ı n d a g e l i ş m e l e r i v e n i h a y e t İ t

t i h a t ç ı l ı ğ ı n s o n u h a k k ı n d a , «Tek A d a m » i s iml i e s e r i m i n h e r ü ç cil¬

d i n i g ö z d e n g e ç i r m e k faydalı o l u r .


e n k a n l ı h i k â y e l e r i v e s o r u m l u l u k l a r ı v a r d ı . İ t t i h a t v e T e r a k k i

n i n , P a r i s t e ş k i l â t ı n d a n b e r i ü y e s i y d i . D a i m a m e r k e z k o m i t e

l e r i n d e b u l u n d u . İ t t i h a t v e T e r a k k i i k t i d a r a g e l d i k t e n s o n r a ,

b u r e j i m i n , b i r s ı ra t e t h i ş l e r , v e s u i k a s t l e r l e y ü z k ı z a r t ı c ı b i r

B a l k a n p o l i t i k a c ı l ı ğ ı n d a n a y r ı l m a m a s ı n d a o n u d a s o r u m l u gös¬

t e r i r l e r . N i h a y e t m e m l e k e t i k i m i n s ü r ü k l e d i ğ i h â l â t a r t ı ş ı l a n o

a c a y i p B i r i n c i D ü n y a H a r b i n i n m e s u l i y e t i n i o m u z u n d a t a ş ı y a n

İ t t i h a t v e T e r a k k i u m u m î m e r k e z i n i n b i r ü y e s i d e o y d u .

O n u n m a c e r a s ı e l b e t t e k i e n t e r e s a n d ı . B u h i k â y e , k a n l ı g ö

r ü n ü ş ü n e r a ğ m e n , b i z i m t a r i h i m i z i n b i r d e v r i n i n h i k â y e s i ola¬

c a k t ı .

B i r g ü n o n a söz a r a s ı n d a h a t ı r a l a r ı n ı y a z m a m ı z ı t e k l i f et¬

t i m . T a b i a t ç a silik v e g ö l g e d e g ö r ü n m e y e a l ı ş m ı ş b i r a d a m d ı .

Ş a h s i y e t i n i n b i r h a t ı r a ş e k l i n d e o r t a y a s e r i l i ş i o n a ö n c e b i r a z

g a r i p g e l d i . T e k l i f i b e l k i y a d ı r g a d ı . F a k a t s o n r a b u t e k l i f e b i r

ç o c u k s a d e l i ğ i y l e u y d u :

— Evet, diğer arkadaşlar gibi, yarın beklenmeyen bir an

da ve herhangi bir köşe başında beni de devirebilirler.

Biz ü ç a r k a d a ş t ı k . H e r g ü n o n u n l a b u l u ş a c a k v e h e r g ü n

b i r i m i z , a n l a t t ı k l a r ı n ı y a z a c a k t ı k . D a h a o g ü n işe b a ş l a d ı k . Ar¬

k a d a ş l a r ı m ı z d a n b i r i o l a n ş a i r o n u n a d a ş ı y d ı . D o k t o r N a z ı m

n e k a d a r s a k i n s e ş a i r o k a d a r h e y e c a n l ı y d ı . H a t ı r a t k â t i p l i ğ i n

d e n o n u kısa z a m a n d a ı s k a r t a y a ç ı k a r m a m ı z l â z ı m g e l d i .

Ç ü n k ü şa i r , d o k t o r u n n a k l e t t i ğ i h a t ı r a l a r ı y a z m ı y o r , d o k

t o r l a b e c e l l e ş i y o r d u . M e s e l â d o k t o r m e ş r u t i y e t t e n m i b a h s e t t i ,

t a m a m ! ş a i r h e m e n ş a h l a n ı r d ı :

— Meşrutiyet inkılâbı mı dediniz? Saçma! Dünyada bir tek

hakikî inkılâp vardır. O da proletarya inkılâbı! Meşru

tiyet de neymiş? Reaksiyoner burjuvazinin bir oyunu?

Hele sizin meşrutiyetiniz? Alman emperyalizminin ve

istilâcı kapitalizmin bir istismar vasıtası...

B u ş a h l a n a n ş a i r i z a p t e t m e y e ç a l ı ş ı r d ı k . D o k t o r N a z ı m si-

n i r l e h m e z d i . T a n e t a n e k o n u ş u r d u :

— Canım oğlum, sen gene bildiğin inkılâbı yap! Ama ne

yapalım ki bizim zamanımızda beklediğimiz inkılâp,


meşrutiyet inkılâbıydı. Biz de meşrutiyetçi olduk. Onu

başaralım dedik. Hoş onu da yüzümüze gözümüze bu

laştırdık ya...

F a k a t ş a i r z a p t o l u n m a z d ı . H e m e n y e r i n d e n f ı r l a r d ı . K a r ş ı

s ı n d a k i n e s o n v e e n s u s t u r u c u d e l i l l e r l e e n d a y a n ı l m a z d a r b e y i

v u r m a k i ç i n , sağ e l i n i n y u m r u ğ u n u h a v a y a k a l d ı r a r a k h e m e n

b i r şi ir o k u m a y a b a ş l a r d ı . B u şiir p r o l e t a r y a i n k ı l â b ı h a k k ı n

d a o l u r d u . S o n r a g e r g i n v ü c u d u , k a n l a n m ı ş y ü z ü , z a f e r i n i n h e

y e c a n ı n d a n p ı r ı l p ı r ı l y a n a n g ö z l e r i y l e h a s m ı n ı n y ü z ü n e b a

k a r d ı :

— N a s ı l ? . , demek isterdi, daha diyeceğin var mı?..

H e p i m i z g ü l e r d i k . . . T a b i î d o k t o r m ü s a m a h a l ı v e r a h a t . Biz

ise d o k t o r d a n ö z ü r d i l e r v e ş a i r i d e y a t ı ş t ı r m a k i s t e r d i k .

F a k a t ş a i r s a h n e n i n b u r a l a r ı n a k a d a r b e k l e m e z d i . B i r d e n

k a s k e t i n i k a p a r , g ü r k u m r a l , k ı v ı r c ı k s a ç l a r ı n ı b u k a s k e t i n içi¬

n e iki e l i y l e s ı k ı ş t ı r m a y a ç a l ı ş ı r , o d a d a n f ı r l a r d ı . H e r h a l d e

p a r k l a r ı n b i r i n d e y e n i b i r p r o l e t a r y a i n k ı l â b ı ş i i r i y a z m a y a ko¬

ş a r d ı . . .

*

D o k t o r N â z ı m , s o n A b d ü l h a m i t d e v r i n i n ilk « G e n ç T ü r k »

l e r i n d e n d i . G e n ç T ü r k l e r H a r e k e t i , A b d ü l h a m i t i s t i b d a d ı n a v e

O s m a n l ı d e v l e t i n i n , y ı k ı l ı ş a d o ğ r u h e r g ü n a r t a n b i r h ı z l a gi¬

d i ş i n e k a r ş ı b i r k u r t u l u ş y o l u a r a m a k g a y r e t i n d e n d o ğ d u . H a

r e k e t e v v e l â T ı b b î y e v e b a z ı y ü k s e k m e k t e p t a l e b e l e r i a r a s ı n

d a b a ş l a d ı . V e T ü r k i y e ' d e ilk İ t t i h a t v e T e r a k k i C e m i y e t i , ev¬

ve lâ T ı b b î y e M e k t e b i a v l u s u n u n b i r k ö ş e s i n d e , b i r k a ç t ı b b i

yel i a r a s ı n d a k u r u l d u ( 1 8 8 9 ) .

B u gizl i g e n ç t o p l u l u k l a r ı n ı n ilk g ı d a s ı , N a m ı k K e m a l ' i n

v a t a n ş i i r l e r i , V a t a n y a h u t S i l i s t r e , Âkif B e y gibi p i y e s l e r i

o l d u . S o n r a b i r b i r i p e ş i n d e n y u r t d ı ş ı n a k a ç a n g e n ç T ü r k l e

r i n P a r i s , C e n e v r e v e K a h i r e ' d e n e ş r e t t i k l e r i v e m e m l e k e t e

o z a m a n k i p o s t a h a n e l e r v a s ı t a s ı y l e s o k u l a n i h t i l â l c i g a z e t e l e r

y a y ı n l a n m a y a b a ş l a n d ı .

İ t t i h a t v e T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n P a r i s ' t e k u r u l u ş u , g e n e ay¬

n ı y ı la , F r a n s ı z i n k ı l â b ı n ı n t a m y ü z ü n c ü y ı l d ö n ü m ü n e (1889)


r a s l a r . i s t a n b u l ' d a k i gizl i i t t i h a t c e r e y a n ı n ı n ö n d e r l e r i y l e P a

r i s ' t e k i G e n ç T ü r k l e r a r a s ı n d a ( l i d e r l e r i A h m e t R ı z a B e y ) b u

s ı r a d a b i r b a ğ ı n t ı k u r u l u r . P a r i s , h a r e k e t i n m e r k e z i o l u r v e

D o k t o r N a z ı m b u m e r k e z d e i s t a n b u l ' u t e m s i l e d e r ( 1 ) . C e m i

y e t i n e v v e l c e « İ t t i h a d - ı O s m a n î » o l a n i s m i « İ t t i h a t v e T e r a k k i »

o l a r a k k a r a r l a ş t ı r ı l ı r .

A v r u p a ' d a k i G e n ç T ü r k l e r H a r e k e t i ' n i n a z ç o k fikir h a r e

k e t i ş e k l i n d e k i ilk k o n g r e s i , 1902'de v e s a l t a n a t h a n e d a n ı n a

m e n s u p P r e n s S a b a h a t t i n B e y i n r e i s l i ğ i n d e o l d u . K o n g r e , yal¬

n ı z İ t t i h a t v e T e r a k k i m e n s u p l a r ı n ı d e ğ i l , b i r ç o k m ü m e s s i l l e r i ,

O s m a n l ı a z ı n l ı k l a r ı n a m e n s u p o l a n « G e n ç T ü r k l e r » i t o p l a m ı ş

t ı . T o p l a n t ı b i r F r a n s ı z e n s t i t ü a z a s ı n ı n e v i n d e y a p ı l d ı . T ü r

k i y e ' d e ilk m e ş r u t i y e t i n k u r u c u s u (1876) M i t h a t P a ş a n ı n oğ lu

d a b u r a d a a z a o l a r a k b u l u n d u . B u s u r e t l e m e ş r u t i y e t m e f k û ¬

r e c i l i ğ i , ilk k a h r a m a n ı n a m a d d î v e m a n e v î b i r b a ğ l a b a ğ l a n

m ı ş o l u y o r d u .

D o k t o r N a z ı m , m e ş r u t i y e t i n i l â n ı n d a n evvel g i z l i c e T ü r

k i y e ' y e d ö n d ü . Bi r a r a l ı k S e l a n i k ' t e H a f ı z Y a k u p E f e n d i is¬

m i ile d o l a ş t ı . S o n r a İ z m i r ' d e , k e n a r b i r m a h a l l e d e , Y a k u p

Ağa a d ı n ı t a k ı n a r a k b i r t ü t ü n c ü d ü k k â n ı a ç t ı . D ü k k â n ı n ü s

t ü n d e k ü ç ü k b i r o d a s ı d a v a r d ı . B u r a s ı , i h t i l â l c i a r k a d a ş l a r ı

n ı n v e b i l h a s s a g e n ç z a b i t l e r i n b i r g iz l i t o p l a n t ı y e r i o l a r a k

k u l l a n ı l ı y o r d u ( 2 ) .

D o k t o r N a z ı m ; h a y a t ı n ı n b u s a f h a s ı n ı z e v k l e a n l a t t ı . M a

h a l l e d e , y a k e n d i n i s a y d ı r m ı ş , y a h u t d a h e r k e s i y ı l d ı r m ı ş b i r

s e r t a d a m o l a r a k t a n ı n ı y o r d u . P o l i s l e r , b e k ç i l e r , y a h u t s a ğ a n a k

y a ğ m u r l a r d a n s o n r a sel b a s a n b i r m a h a l l e h a l k ı n a m ı n a , İ z - '

m i r l i k ü l h a n b e y l e r l e o b a ş a ç ı k a b i l i y o r d u . H a t t a b i r d e f a s ı n d a ,

(1) A h m e t Rıza Bey, 1889'da P a r i s S e r g i s i ' n i z i y a r e t i ç i n o r a y a

g i t m e k i m k â n ı n ı b u l d u ğ u z a m a n , B u r s a M a a r i f M ü d ü r ü y d ü . P a r i s ' t e

k a l d ı . A y d ı n b i r s ü k û n e t l e ç a l ı ş t ı . A b d ü l h a m i t ' e m e ş r u t i y e t i n s a ğ l a n

m a s ı n ı s a v u n a n b i r k a ç l a y i h a g ö n d e r d i . M e ş r u t i y e t i n i l â n ı n d a n s o n

r a m e b u s a n v e a y a n m e c l i s l e r i r e i s l i k l e r i n d e b u l u n d u v e h e r t ü r l ü

aktif h a r e k e t t e n ç e k i n d i .

(2) O z a m a n k i K o l a ğ a s ı ( Ö n y ü z b a ş ı ) İ s m e t Bey ( İ n ö n ü ) b u

t e m a s v e t o p l a n t ı l a r a k a t ı l m ı ş t ı .


İ z m i r v a l i s i n i n k a r ş ı s ı n a d i k i l d i . V a l i y e b e l â l ı b i r g ö ç m e n ağz ıy-

l e â d e t a ç ı k ı ş t ı . A m a v a l i , o n u d ı ş a r ı a t t ı r d ı .

B u o l a y , 1908 i h t i l â l i n d e n a z evvel o l u y o r d u . D e r k e n S e

l a n i k v e M a n a s t ı r t a r a f l a r ı n d a k i k a r ı ş ı k l ı k l a r b a ş l a d ı . S a r a y .

İ z m i r t a r a f ı n d a k i a s k e r l e r i v a p u r l a r a b i n d i r i p S e l â n i k ' e sev-

k e t m e y e k a l k ı n c a , Y a k u p Ağa, b u t a b u r l a r d a k i g iz l i i t t i h a t ç ı

z a b i t l e r i n y a r d ı m ı y l e h e m e n a s k e r a r a s ı n a k a r ı ş t ı .

T a b u r l a r S e l â n i k ' e ç ı k t ı . F a k a t b u a s k e r l e r , i h t i l â l c i l e r i n

ü z e r i n e g i t m e d i . B u s u r e t l e d e s a r a y ı n , e l i n d e k i a s k e r e e m

n i y e t i k a l m a y ı n c a , A b d ü l h a m i t ü r k t ü . S e l a n i k ' l e M a n a s t ı r ' d a

d a ç e ş i t l i o l a y l a r m e y d a n a ç ı k ı n c a , p a d i ş a h , g e l i ş e n c e r e y a n ı n

ö n ü n e d u r a m a y a r a k m e ş r u t i y e t i k a b u l v e i a d e e d e n t e b l i ğ i n i

y a y ı n l a d ı (23 t e m m u z 1 908 ) .

D o k t o r N a z ı m , h ü r r i y e t i n i l â n ı n d a n b i r a z s o n r a , A n a d o l u

V i l â y e t l e r i U m u m î Valis i o l a r a k İ z m i r l i m a n ı n a ç ı k ı ş ı n ı şöy le

a n l a t t ı :

B ü t ü n ş e h i r d o n a n m ı ş t ı . H e r t a r a f t a t o p l a r a t ı l ı y o r d u . H ü r

r i y e t n a r a l a r ı l i m a n ı , K o r d o n ' u v e s o k a k l a r ı ç ı n l a t m a k t a y d ı .

B ö l g e n i n b ü t ü n b ü y ü k l e r i y l e c e m a a t r e i s l e r i , e s n a f t e ş e k k ü l

l e r i n i n m ü m e s s i l l e r i , a s k e r î b i r l i k l e r v e e n ö n d e v a l i , i s k e l e

d e , v a p u r d a n ç ı k a n u m u m î v a l i y i k a r ş ı l a d ı l a r . O z a m a n İ z m i r

v a l i s i , g e n e , t ü t ü n c ü Y a k u p A ğ a n ı n ç ı k ı ş t ı ğ ı v e o n u p e r d e ça¬

v u ş u v a s ı t a s ı y l e k a p ı d ı ş a r ı e t t i r e n v a l i y d i ! . .

A m a b i r g ü n g e l d i v e D o k t o r N a z ı m , b i r z a m a n m ı z ı k a

l a r l a k a r ş ı l a n d ı ğ ı b u İ z m i r r ı h t ı m l a r ı n d a b i r s u i k a s t z a n l ı s ı ola¬

r a k s ü n g ü l ü l e r a r a s ı n d a g ö t ü r ü l d ü v e b u yol . A n k a r a ' d a b i r

d a r a ğ a c ı n d a s o n b u l d u ( 1 ) .

D o k t o r N a z ı m ' a .

— ldOSden evvel Türkiye 'nin istikbali için ne düşünürdü'

nüz?

d i y e s o r m u ş t u m . C e v a b ı şöy le o l d u :

(1) D r . N a z ı m , 1926'da İ z m i r ' d e A t a t ü r k ' e k a r ş ı t e r t i p l e n e n

s u i k a s t davası s o n u n d a , İ s t i k l â l M a h k e m e s i ' n c e m a h k û m e d i l d i . (Taf

s i l â t : Tek Adam, c i l t . I I I , s . 2 6 9 - 2 8 0 ) .


— Biz, 1293 (1876) Mithatpaşa Kanunuesasisinin iadesini

istiyorduk.

— Bu Kanunuesasinin (Anayasanın) ana hatları neydi?

— Vallahi doğrusunu isterseniz ben bu kanunuesasiyi gör

medim, îçinde ne olduğunu da hiç bir zaman öğreneme

dim. Ama bizim gençliğimizde, yani biz, Paris'le çalı

şırken, Ahmet Rıza Beyin, onu gördüğüne ve okuduğu¬

na inanırdık.

— Ya Ahmet Rıza Beyin Abdülhamit'e verdiği lâyihalar?

— Evet, bu lâyihaların verildiğini ben de biliyorum. Ama

oıiları okumadım. Ahmet Rıza Bey sessiz, kapalı bir

adamdı. Karşı karşıya muhabbetten hoşlanmazdı. Ben

sormadım. O da söylemedi.

— O halde, cemiyetin istikbale ait bir hareket programı

yoktu?

— Yok, öyle demeyin. Ben cemiyetin bir programı oldu¬

ğunu biliyorum. Şimdi sorsanız anlatamam ama, her hal¬

de hacimli sayılacak bir şeydi. Ama bununla uğraşan

yoktu. Biz, bir defa kanunuesasi ilân edilsin, Meclis-i

Mebusan toplansın, ondan sonrasını o düşünür diyor

duk.

— Ya meşrutiyet ilân edilince Abdülhamit ne olacaktı?

— Bak o noktada fikirler çeşitliydi. Ama ben, size şunu

anlatayım: Hürriyet ilân edildiği zaman Selanik İtti

hat ve Terakki Merkezi kasasında benim bildiğim 12

lira vardı (1). Ortada da laf anlar bir Talât Bey görü

nüyordu. Gerçi Enver Beyle Niyazi Bey de vardı. Ama

bu kahramanlar, henüz dağdan inmişlerdi ve sadece as¬

kerdiler. Hulâsa, Paris'te bulunan, benden başka tanı-

(1) Bu hususta r i v a y e t m u h t e l i f t i r . Esas l i d e r l e r i n i n d u r u m u n a b a k a r a k İ t t i h a t v e T e r a k k i ' y i b e y n e l m i l e l m a s o n l u ğ u n b i r t a h r ik i v e İ t t i h a t v e T e r a k k i İ n k ı l â b ı ' n ı d a b i r m a s o n l u k h a r e k e t i say a n l a r v a r d ı r . B u i n k ı l â p t a n evvel c e m i y e t i n m a s o n l a r d a n m u a z z a m m i k t a r d a a l t ı n p a r a a l d ı ğ ı m i d d i a ederler. Bazı h a t ı r a l a r v e i s i m ler z ikreder ler . B u y a r d ı m ı n sebebi güya, A b d ü l h a m i t t a r a f ı n d a n Y a h u d i l e r i n F i l ist in 'e m u h a c e r e t i n e m a n i o l u n m a s ı n a karşı l ık i t t i -


yanı olmayan, fakat hepimizin ümidimizi bağladığımız

Ahmet Rıza Beyi bir tarafa bırakırsak, bütün kadro bir

avuç genç zabitten ibaretti. İnkılâptan sonra benim Ana

dolu Vilâyetleri Umumî Valisi tayin edildiğimi düşünür

seniz, işi anlarsınız!..

E n v e r P a ş a n ı n h ü r r i y e t t e n evvelk i h a y a t ı i ç i n b u h a t ı r a

larda a n l a t ı l a n şey ler basi t t i . H a l i l Paşa ise, E n v e r P a ş a n ı n

amcası o l d u ğ u i ç i n , o n u n b ü t ü n h a y a t ı n ı b i l i y o r d u . O n a gö

r e E n v e r P a ş a n ı n i lk ideal i , p a d i ş a h a d a m a t o l m a k t ı . B u n d a

y a d ı r g a n a c a k b i r şey y o k t u . O z a m a n l a r , y a n i m e ş r u t i y e t t e n

evvel , ş e h a d e t n a m e s i n e v e y a k ı ş ı k l ı l ı ğ ı n a g ü v e n e n , n e t i c e l e r i

n i göze a l a b i l e n h e r genç, b u n u d ü ş ü n e b i l i r d i . H a l i l P a ş a y a

g ö r e :

E n v e r B e y d e b i r g ü n , e n i y i f o t o ğ r a f h a n e d e ü ç t a n e b o y

r e s m i ç e k t i r i r . A y a k t a , elbiseleri ü t ü l ü , ü n i f o r m a s ı n ı n s ı r m a

lar ı p ı r ı l p ı r ı l , b ı y ı k l a r k ı v r ı k , fes k a l ı p l ı v e h a z ı r o l v a z i y e t i n

de üç fotoğraf. B i r sadakat ar izası da e k l e y e r e k b u n l a r ı pos

tay la saraya, m a b e y i n b a ş k i t a b e t i n e g ö n d e r i r . B u m a s u m te

şebbüse gir işt iği z a m a n E n v e r B e y , k u r m a y b i n b a ş ı s ı y m ı ş .

S a r a y a g i d e n b u gibi i s t i d a l a r ı n çoğu cevapsız k a l ı r m ı ş .

F a k a t E n v e r B e j ' i s t a n b u l ' a çağr ı l ı r . S a r a y d a k i âdet ş u y m u ş :

D a m a t n a m z e d i , k e n d i s i n e b i l d i r i l e n g ü n v e saatte sara

y ı n b a h ç e s i n d e , k e n d i s i n e g ö s t e r i l e n b i r y o l d a n y ü r ü y e c e k t i r .

B i r b a l k o n u n v e y a c u m b a n ı n a l t ı n d a n geçecekt ir . F a k a t baş ın ı

k a l d ı r ı p y u k a r ı y a b a k m a y a c a k t ı r . Ç ü n k ü o r a d a p a d i ş a h , m ü s

takbel d a m a d ı g ö z e t l e m e k t e d i r . K a r a r , p a d i ş a h t a k a l a n i n t i b a a

t a b i d i r . D a m a t l ı k isteklisi, b u y ü k s e k g ö r ü c ü ö n ü n d e k i y ü r ü

y ü ş ü n d e n s o n r a ağalar t a r a f ı n d a n k a r ş ı l a n ı r . M a b e y i n d a i r e

sine a l ın ı r . M e s e l e d e n hiç b a h s e d i l m e z . E ğ e r net ice m e n f i ise,

l ıatçı ların bu m u h a c e r e t i hoş görmesiymiş. Bu arada İ t t ihat ve T e rakki merkez azası ve Abdülhamit 'e t a h t t a n ind i r i lme fetvasını tebliğe m e m u r heyete dahi l edilen Y a h u d i mebus Bmanuel K a r a s u ' n u n isminden ve tavassutundan bahsedilir. Fi lvaki meşrut iyetten sonra Filistin'e Yahudi muhaceret i başlamıştır.

A m a haz in o lan gerçek şudur ki, İ t t ihat ve T e r a k k i , kendi m e r kez faaliyetleri hakkında, hiç bir vesika ve h a t ı r a b ırakmamışt ı r .


d a m a t l ı k t a l i b i n e atlas b i r kese i ç i n d e p a d i ş a h ı n 20 a l t ı n l i ra

lık i h s a n ı v e r i l i r v e n a m z e t y o l c u e d i l i r . Mesele d e b i t e r .

E n v e r B e y i n t e c r ü b e s i n d e d e n e t i c e , h e r n e d e n s e b ö y l e

o l u r . F a k a t M a n a s t ı r ' a d ö n ü n c e i ş g iz l i k a l m a z . A r k a d a ş l a r ı ,

b i r t a r a f t a n p a d i ş a h ı n a l e y h i n d e o l a n , d iğer t a r a f t a n h a n e d a

n a y a k ı n l ı k i s t e y e n b u genç k u r m a y a ç a t a r l a r . A m a i ş t a t l ı

y a b a ğ l a n ı r . G e n e H a l i l P a ş a n ı n o n d a n n a k l e t t i ğ i n e g ö r e , o n u n

f ikr i eğer m e v k i i y ü k s e l i r s e , a r k a d a ş l a r ı n a f a y d a l ı o l m a k , h a t

t a d a h a i y i h i z m e t e t m e k m i ş ! . . *

E s k i O r d u K u m a n d a n ı H a l i l P a ş a n ı n , h ü r r i y e t m ü c a d e l e s i

ne ait h a t ı r a l a r ı da h o ş t u :

A r k a d a ş l a r b i r g ü n :

— Dağa çıkacağız,

d i y o r l a r . D a ğ a ç ı k m a k , R u m e l i ' d e pek g ö r ü l m e m i ş şey d e ğ i l A

dir . Z a t e n b i r k a ç g ü n d e n b e r i R e s n e l i N i y a z i B e y de, O h r i l i

E y ü p S a b r i B e y de, E n v e r B e y d e d a ğ d a d ı r l a r . Y a h ü r r i y e t ,

y a ö l ü m ! d i y e a n d i ç i l m i ş t i r . H a l i l Paşa d a b i r genç s u b a y

o l a r a k a r k a d a ş l a r ı ile dağa çıkar. İ lk g ü n v e i k i n c i g ü n eğlen

celi geçer. A s k e r l e r n i ş a n a t ı p z e y b e k o y u n u o y n a r l a r . K a z a n

lar k a y n a r v e h a t t a k u z u ç e v r i l i r .

F a k a t b i r s ü r e s o n r a işler kar ış ı r . M a n a s t ı r t a r a f ı n d a n t o p

sesleri g e l m e y e başlar. İ ş i n s o n u gal iba ç a p a n o ğ l u n a çıkacak.

N i h a y e t M a n a s t ı r ' d a n k a n - t e r i ç i n d e h a b e r c i l e r s ö k ü n e d e r :

H ü r r i y e t i l â n e d i l m i ş t i r ! M i l l e t g a l e y a n d a d ı r ! B a ğ r ı m açmış,

k a h r a m a n l a r ı b e k l i y o r ! . .

P e k i n a n ı l m a y a r a k v e o l d u k ç a ç e k i n g e n M a n a s t ı r ' a y a k l a

şır lar. N i h a y e t şehre g i r i l i r . Ş e h i r h a l k ı t a m a m e n a y a k t a d ı r .

Y o l l a r d a i n s a n l a r b i r b i r i n i ç i ğ n e y e r e k , d a ğ d a n i n e n h ü r r i y e t

k a h r a m a n l a r ı n ı n i s t i k b a l i n e koşar lar ! . .

T ü r k , A r n a v u t , R u m , B u l g a r , U l a h . . . H e r k e s b i r b i r i n i n b o y

n u n a sar ı larak, sevinç g ö z y a ş l a r ı d ö k e r l e r . D a h a b i r iki g ü n

e v v e l i n e k a d a r b i r l i k l e r i n p e ş l e r i n e d ü ş ü p ç a r p ı ş t ı k l a r ı R u m ,

B u l g a r ç e t e c i l e r i , v o y v o d a l a r , k a p t a n l a r , ş i m d i b ü t ü n g ü m ü ş

l ü s i lâh t a k ı m l a r ı n ı v e saat k o r d o n l a r ı n ı g ö ğ ü s l e r i n e t a k a r a k ,


:r. saflarda k u r u l u y o r l a r , y a h u t , k a h v e ö n l e r i n e s a n d a l y e at ıp ,

- . i le te k a h r a m a n l ı k l a r ı n ı a n l a t ı y o r l a r d ı . . .

D o k t o r N a z ı m ' ı n b i r t a r a f t a n h a t ı r a a n l a t ı r k e n , b i r taraf

tan ku lağı k i r i ş t e y d i . O r t a A s y a ' d a n b i r a z ş ü p h e l i h a b e r l e r ge

diyordu. E n v e r Paşa b i r süre ö n c e , H a z a r ü z e r i n d e n T ü r k i s t a n ' a

geçmişti. G a l i b a b i r k ı p ı r d a n m a v a r d ı ? D o k t o r : /

— Ali Bey yapar!

d i y o r d u . A l i B e y , E n v e r P a ş a n ı n t a k m a i s m i y d i v e D r . N a z ı m ' a

göre, A l i B e y i n y a p a m a y a c a ğ ı b i r şey y o k t u . K e n d i s i d e b i r

a n evvel B e r l i n ' e d ö n m e k i s t i y o r d u . B e n i d o k t o r u n h a t ı r a l a

r ı çok i l g i l e n d i r i y o r d u . F a k a t d o k t o r , a r t ı k h u z u r s u z d u .

1908 ile 1914 a r a s ı n d a k i o l a y l a r a , ilk siyasî a y r ı l ı k l a r a , te

r ö r l e r v e suikast lere h e m e n h e m e n v a k i t a y ı r a m a d ı k . T r a b l u s

h a r b i , B a l k a n h a r b i , İ t t i h a t ç ı l a r ı n h ü k ü m e t darbesi d e şöyle

b ö y l e geçti . Z a t e n d o k t o r u n h e r k o n u ş m a s ı n ı n y a r ı s ı , başka

başka k o n u l a r ı i l g i l e n d i r e n h i k â y e l e r l e g e ç i y o r d u . H e r m e v

z u o n a b i r h i k â y e h a t ı r l a t ı r v e h e m e n o n u n a k l e d e r d i . B u h i

k â y e l e r ; i s t a n b u l ' d a emsal i o k a d a r çok o l a n k a h v e v e y a oda

s o h b e t l e r i c i n s i n d e n ş e y l e r d i . B a z e n g ü l d ü r ü c ü , b a z e n m a n a l ı ,

b a z e n h a t t a açık saçık, fakat h e r z a m a n zar i f t i . . .

B u h i k â y e l e r i d i n l e r k e n , h a y a t ı b u k a d a r k a r ı ş ı k l ı k l a r i ç i n

de geçmiş ve k e n d i s i n e o k a d a r b ü y ü k o l a y l a r ı n s o r u m l u l u

ğ u y ü k l e t i l e n b u a d a m ı n b u saf v e ç o c u k s u h a l i n i h a y r e t l e ta

kip e d i y o r d u m .

B e n e n çok, B i r i n c i D ü n y a H a r b i ' n e g i r i ş i m i z v e kabi l

o lursa b u h a r b i n p a r t i m e r k e z - i u m u m î s i b a k ı m ı n d a n ele alı

nışı m e s e l e l e r i n d e d u r m a k i s t i y o r d u m .

H a r b e g i r i ş i m i z i gal iba o d a a n c a k b i z i m k a d a r b i l i y o r d u :

Y a n i , m e r k e z - i u m u m î n i n b u n d a n h a b e r i y o k t u ! E n v e r Paşa

y a s ın ırs ız i t i m a d ı v a r d ı . H a r b e h ü k ü m e t d e k a r a r v e r m e m i ş

t i ! Mecl is- i M e b u s a n ' m ise elbette k i h a b e r i o l a m a z d ı . . . P a d i

ş a h ı m ı z ı n vazifesi d e o r d u m u z a d u a e t m e k t i . A m a D o k t o r N a -

302 S Ü S Ü A R A Y A N A D A M

z ı m ' a g ö r e , m a d e m k i h a r b e g i r m i ş t i k , d e m e k k i k a z a vfe k a d e r

b ö y l e istemişt i ! . . (1)

* *

İ t t i h a t v e T e r a k k i l i d e r l e r i n e b i z i m n e s l i m i z h e m b o r ç l u ,

h e m d e k ı r g ı n d ı r . B o r c u m u z , e n b a y a ğ ı şeki lde ç ü r ü m ü ş , h a n

tal, ipt idaî v e h e r t ü r l ü h a y s i y e t t e n y o k s u n b i r is t ibdat i d a r e

sini cesur b i r h a m l e y l e ç ö k e r t m e l e r i n d e n v e genç nesle b i r

b e n l i k g u r u r u , b i r gelecek ü m i d i a ş ı l a m a l a r ı n d a n gel ir . K ı r

g ı n l ı ğ ı m ı z ise, u y a n d ı r d ı k l a r ı b u ü m i t i ç i n , b i z i m n e s l i m i z e v e r

d i k l e r i h a y a l k ı r ı k l ı ğ m d a n d ı r .

B u d e v r i n m u h a s e b e s i n i y a p m a k z a m a n ı a r t ı k gelmiş olsa

g e r e k t i r . A m a b u n u n y e r i , elbette k i b u r a s ı d e ğ i l d i r ( 2 ) . F a -

«Xı Mütarekeden sonra teşkil edi len bir p a r l a m e n t o komisyon u , h a r p kabineler in in soruşturma ve kovuşturması işi ile görevlendir i lmişt ir. Bu soruşturmalar ın zabıt ları, Vakit gazetesi taraf ından b i r cilt hal inde yayın lanmışt ı r . Zabıt lara göre, o z a m a n k i M e -busan Meclisi Reisi Ha l i l Bey de, harbe girişimizi bu şekilde izah eder. Ve fazla olarak, b iz im harbe gir işimizden, Enver Paşanın da m a l u m a t ı o lmadığım v e E n v e r Paşanın b u n u kendisine, T ü r k i y e ' d e n kaçt ıktan sonra yeminle teyid ettiğini kaydeder!..

Talât Paşa hat ı ra t ında, kendis in in de harbe gir işimizden m a lumat ı olmadığını bi ldir ir. Şeyhülislâm Cemalett in Efendi de hat ı r a t ı n d a , aynı şekilde m ü t a l a a y ü r ü t ü r .

O z a m a n k i Sadrazam Sait H a l i m Paşa, D i v a n - ı H a r p h u z u r u n da devletin harbe gir iş inden kendis in in habersiz o l d u ğ u n u ifade eder.

Cemal Paşayla Mebusan Reisi Hal i l Bey, zaten habersizdiler? Hulâsa, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u harbe girmiş ve h a r p neticesinde göçmüş ve zaten istilâya uğramışt ı r ama, ne gariptir ki, bu devleti idare edenlerden hiç bir i bu harbe bizi k i m i n soktuğundan haberdar değildir.

G ö r ü n ü ş e göre her şey, A l m a n y a ' n ı n Avrupa'da harbe girişinden sonra ve A l m a n y a ile O s m a n l ı h ü k ü m e t i n d e n yalnız dört kişin i n m a l u m a t ı dahi l inde (Sait H a l i m Paşa, T a l â t Bey, E n v e r Paşa ve H a l i l Bey) b ir ittifak muahedesi imzalamakla başlar (2-3 ağustos 1914). A y n ı günlerde Akdeniz'de kaçacak yer arayan iki A l m a n gemisi ( G ö b e n ve Breslav) da, Çanakkale'den M a r m a r a ' y a girerek istanbul 'a demirler (12 ağustos 1914).

17 ekim 1914'te bu filo, Karadeniz 'e çıkarak, Rus l imanlar ın ı t o pa t u t t u ve T ü r k i y e böylelikle fiilen harbe girdi (Tek Adam, Ci l t: I.)

(2) Makedonya 'dan Orta Asya 'ya - Enver Paşa, k i t a b ı m ı z d a bu k o n u işlenmektedir.


kat d i k k a t l i a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n , b u gölgel i d e v r i n ü z e r i n e a r t ı k eğil

m e l e r i l â z ı m d ı r . Z a t e n ilk v e p a r ç a p a r ç a k a l e m t e c r ü b e l e r i

art ık g ü n e ş ış ığına ç ı k m a k t a d ı r . Bu d e v r e ait v e s i k a l a r ise o l

d u k ç a z e n g i n d i r . F a k a t b iz b u r a d a sadece, b u k o n u d a t e m a s

e t t i ğ i m i z o l a y l a r ı n b i r tabi î net icesi o larak, g ö r ü ş l e r i m i z i b a

z ı kısa h ü k ü m l e r e b a ğ l a m a k l a y e t i n e c e ğ i z .

İ t t i h a t v e T e r a k k i k u r u c u l a r ı n ı n v e y a i n k ı l â p t a r a f t a r l a r ı

n ı n 2 3 t e m m u z 1908'den e v v e l h a r i ç t e k i s ü r g ü n h a y a t l a r ı pek

p a r l a k d e ğ i l d i r . A s ı l 2 3 t e m m u z h a d i s e s i n i h a z ı r l a y a n v e d a

h a çok R u m e l i ' d e çal ışan k ü ç ü k v e giz l i g r u p l a r ı n ç a l ı ş m a l a r ı

d a h e n ü z d u m a n l ı v e o l d u k ç a m e ç h u l d ü r ( 1 ) .

F a k a t h iç ş ü p h e y o k k i , İ t t i h a t v e T e r a k k i , b i r v a t a n s e v e r

lik g a y r e t i n d e n d o ğ m u ş t u . M e m l e k e t t e m ü s t e b i t i d a r e y i değiş

t i r m e k , p a r l e m a n t e r b i r i d a r e k u r m a k , b i r m e ş r u t i y e t d e v r i

n e u l a ş m a k i s t i y o r d u . Y e t i ş k i n m ü n e v v e r l e r v e i d e o l o g l a r d a n

z i y a d e teşebbüs, d a i m a k o m i t e c i s u b a y l a r ı n görüş v e h a r e k e t

k a b i l i y e t l e r i n e bağl ı k a l m a k l a b e r a b e r , i lk h e d e f i n d e m u v a f

fak o l d u . İ d a r e değilse de, o r d u g e n ç l e ş t i r i l d i .

F a k a t h a d i s e l e r t e t k i k e d i l i n c e g ö r ü l ü r k i , b u c e m i y e t i n

v e b a ş a r ı l a n i h t i l â l i n a l t ı n d e v r i , destanî d e v r i , a n c a k b i r göz

açıp k a p a y a c a k k a d a r s ü r d ü . O a l t ı n d e v r i k i , i m p a r a t o r l u

ğ u n u y u ş u k l u ğ u n u b i r d e n h a r e k e t e g e t i r d i . M i l l e t i aşağıl ık d u y

g u s u n d a n u y a r d ı . O r t a y a şan v e ş ö h r e t l e r i d e r h a l efsaneleşen

genç k a h r a m a n l a r att ı . F a k a t i m p a r a t o r l u ğ u n i d a r e s i n e e l k o

y a r k e n , h a t t a d a h a i lk a d ı m l a r d a i d e a l i z m v e i n k ı l â p h e y e c a

n ı n d a n u z a k l a ş t ı . K a p a l ı b i r z ü m r e t a a s s u b u n d a n başka sü

r ü k l e y i c i k u v v e t i k a l m a y a n b a h t s ı z b i r k o m i t e , b i r y â r â n d e r -

(1) B u r a d a A h m e t Bedevi K u r a n ' m İ t t ihat - T e r a k k i ve G e n ç T ü r k l e r H a r e k e t i ' n i n , i n k ı l â p t a n evvelki devri bilhassa içine alan, kronolo j i ve vesikalar b a k ı m ı n d a n ehemmiyet l i ve geniş bir çalışma eseri o lan:

1 — İnkılâp Tarihimiz ve İttihat ve Terakki 2 — Türkiye'de İnkılâp Hareketleri

isimli eserlerini işaret etmek lâz ımdır . Ayrıca, Tek Adam, cilt. II, b u k o n u d a ilgi çekici hususlara de

ğinir.


neği h a l i n e geld i . B i r k l ik i d a r e s i n e h ı z l a s ü r ü k l e n d i . B u z ü m

re, e n kısa z a m a n d a , kaba s i n d i r m e t e d b i r l e r i n d e n başka b i r

ş e y d e n a n l a m a y a n basit b i r baskı idaresi k a r a k t e r i n i b e n i m s e

di. İ l m e d a y a n a n b i r f i k i r d e n , y a z ı l m ı ş d ü s t u r l a r d a n v e i n a n ç

l ı o l a r a k y e t i ş e n b i r k a d r o d a n s o n u n a k a d a r y o k s u n k a l a n b u

i d a r e n i n b a ş ı n d a k i l e r , ipt idaî b i r B a l k a n p o l i t i k a c ı l ı ğ ı n ı n ka

ba, sert u s u l l e r i n e k e n d i l e r i n i k a p t ı r d ı l a r . V e b i r d a h a o n d a n

k u r t u l a m a d ı l a r . İ l m î b i r d ü n y a g ö r ü ş ü o l m a y a n kapal ı v e m ü -

teassıp b i r e r i n s a n o l a r a k k a l d ı l a r .

H a l k t a n geld i ler . F a k a t s ü r a t l e h a l k t a n k o p t u l a r , b i r e r

ha lk a d a m ı , h a t t a b i r e r efsane k a h r a m a n ı g ib i ç ıkt ı lar . F a k a t

h e m e n b i r e r s o r u m s u z kl ik a d a m o l d u l a r . İ s t i b d a d a karş ı ayak

l a n d ı l a r . F a k a t g e t i r d i k l e r i d e b i r n e v i is t ibdat o l d u .

İ ç l e r i n d e n b a z ı l a r ı , şahsen m i l l e t i n m a l ı n a e l u z a t m a m a

y ı , d ü n y a m a l ı n a sırt ç e v i r m e y i p a r t i l e r i n i n b i r i t i b a r b a y r a ğ ı

gibi k u l l a n m a k istedi ler. H a l b u k i asıl y a ğ m a y a v e r i l e n değer

ler, m i l l e t i n o n l a r a b a ğ l a n a n i m a n v e ü m i d i y d i . M i l l e t i n i m a n

v e ü m i d i n i s u i i s t i m a l et t i ler . B i r defa e l d e n çıkt ı m ı , b i r d a h a

k a z a n ı l m a z o l a n h a z i n e y i israf et t i ler . M i l l e t i n v a r l ı ğ ı n ı k o r u -

y a m a d ı l a r . D e v l e t i t o p t a n h a v a y a s a v u r d u l a r .

K a b a b i r A l m a n m i l i t a r i z m i n i n a r z u s u , m i l l e t i n e k a d e r i n e

o n l a r ı n el iy le d a m g a s ı n ı v u r d u . B u n u n n e t i c e s i n d e , t a r i h i m i

z i n e n ideal ist b i r nesl i o l a r a k gel işen b i r a l t ı n gençl iğ i , b i r

k u m a r d a k u r b a n et t i ler .

B i r e l o n l a r ı i tt i v e o n l a r s ü r ü k l e n d i l e r . H a d i s e l e r i n da i

m a a r k a s ı n d a k a l d ı l a r . H a d i s e l e r o n l a r ı n d a i m a seziş, a n l a y ı ş

v e m ü d a h a l e l e r i d ı ş ı n d a gelişti. B ü y ü k d ö n ü m n o k t a l a r ı n d a d a i

m a p a s i f v e ş a h s i y e t s i z d i l e r .

H i ç b i r z a m a n bas i ret l i k u r u c u l a r v e dev let a d a m l a r ı ola

m a d ı l a r . D e ğ e r l i i n s a n l a r d a n â d e t a k a ç ı n d ı l a r . E l l e r i n i n a l t ı n

d a d a h a z i y a d e k o m i t e c i r u h l u d e m a g o g l a r t u t u n a b i l d i . D e m a

g o g u n i t i b a r g ö r d ü ğ ü y e r d e ise, i d e a l i z m b i t e r v e d i k t a t ö r si

l â h l a r ı n ı k u ş a n ı r .

H u l â s a t a r i h i m i z d e hakikî m e ş r u t i y e t s a v a ş ı n ı n tek v e dev

k a h r a m a n ı b i r t a n e d i r : M i t h a t Paşa. . . İ k i n c i M e ş r u t i y e t d e v r i

o n u n b e n z e r i n i deği l , gölgesini bi le y a r a t a m a d ı . N e h a z i n şey!..


F i k i r , m e f k u r e , m ü n e v v e r l i k asaleti, i l m i n ışığı d e n i l e n şey

ler ancak insanî k ı y m e t l e r i n h a v a s ı n d a y a ş a r l a r . O n l a r b u h a

v a n ı n d ı ş ı n d a k a l d ı l a r . B u k ı y m e t l e r o n l a r ı n h a y a t v e icraa

t ı n d a , ancak şekil v e söz o l a r a k y e r b u l d u .

Z a m a n l a r ı n d a k i m i l l i y e t ç i l i k , halkçı l ık , y a h u t m e f k û r e c i

lik gibi ş e y l e r i , d a i m a k e n d i d a r a n l a y ı ş l a r ı v e d a r m a k s a t l a

r ı u ğ r u n d a s ö m ü r m e k istedi ler. N a z a r i y e l e r o n l a r i ç i n d a i m a

değersiz k a l d ı . E ğ e r b ü t ü n b u n l a r a r a ğ m e n , b u l u n m a z ist idat

lara sahip o l a n o z a m a n k i genç nesi l , bu h a v a i ç i n d e k e n d i n e

rjir p a r ç a i m a n süzebi lmişse, b u , ancak b u n e s l i n a h l â k /temiz

l i ğ i n d e n o l m u ş t u r . N i t e k i m ş i m d i Z i y a G ö k a l p ' ı bi le b iz , b i r

i t t i h a t v e T e r a k k i M e r k e z H e y e t i Ü y e s i , y a n i b i r i t t i h a t ç ı so

r u m l u o l a r a k deği l , d e v r i n i n s ı n ı r l a r ı d ış ına k a n a t ç ı r p m a k is

t e y e n b i r d ü ş ü n ü r o l a r a k a l ı r ı z .

B u k ü ç ü k k l i ğ i n d a r taassubu, y a l n ı z b i r d e v l e t i n h a y a t ı

n a m a l o l m a k l a k a l m a d ı , h a r p l e r , h a s t a l ı k l a r v e k ı t a l l e r şek

l i n d e , be lk i d e e n a z ü ç m i l y o n i n s a n ı n k a n m a m a l o l d u .

H a t t a b u d e v l e t i n ç ö k ü ş ü , G a r p T ü r k l ü ğ ü n ü d ü n y a h a r i

t a s ı n d a n s i l e b i l i r d i . S a k a r y a ' d a m i l l e t son m u k a v e m e t i n i sarfe¬

d e r k e n a r k a d a n , B a t u m b e r i s i n d e k i s ın ı r t a ş l a r ı n a k a d a r soku

lan E n v e r Paşa, bu taş lar ı geçebi l ip de b i r de k a r d e ş kavgası

açsaydı , ş i m d i b i z , m ü s t a k i l b i r T ü r k t o p r a ğ ı ü s t ü n d e nefes

a l m a y a b i l i r d i k . T a m İ z m i r k u r t a r ı l d ı k t a n s o n r a v e o n u k u r

t a r a n a , İ z m i r s o k a k l a r ı n d a suikast h a z ı r l a y a n b i r İ t t i h a t ç ı , C a -

v i t B e y , b i r Ş ü k r ü B e y , b i r D r . N a z ı m v e a r k a d a ş l a r ı k o m p l o

s u ile b u c e m i y e t , T ü r k t a r i h i n d e son nefesin i b i r s u ç l u ola

rak v e r d i ( 1 ) .

B u g ü n T ü r k t a r i h i , o n l a r ı n d e v r i n i , g a r i p i c r a a t ı n ı , â d e

t a t a r i h dışı b ı r a k t ı . O n u n i ç i n d i r ki, ş i m d i m i l l e t i n h a f ı z a

sında ve g e n ç l i ğ i n r u h u n d a o d e v i r , b i r ç o k safhalar ı ile ancak

b i r gölge g i b i y a ş a r .

(1) Cavit Bey, I t t i h a t ç ü a r m Maliye, Şükrü Bey Maari f N a z ı r ı y dılar ve daha yukar ıda h a t ı r a l a r ı n d a n bahsedilen D r . N a z ı m , part i u m u m î merkezi üyesi ve b i r aralık Maari f N a z ı r ı y d ı . Cemiyet in d i ğer mensuplar ı ile beraber, Atatürk'e karşı teşebbüs edilen î z m i r suikastının tert ipleyici leri olarak i d a m edildiler.

20

Rusya Demek Her Şey Demek

Değildir !

16

M e k t e p t e i lk ders y ı l ı sona e r e r k e n , R u s y a ' d a o l u p b i t e n

ler h a k k ı n d a a z çok f ik ir e d i n m i ş b u l u n u y o r d u m . Y a l n ı z t a

r ihî b a k ı m d a n ve kısaca ifade e t m e k l â z ı m gel irse, hadise ve

d u r u m ş u y d u ( 1 ) :

R u s y a ' d a b i r i h t i l â l o l m u ş t u . B u i h t i l â l i ç i n d e eskiye ait

b ü t ü n e k o n o m i k , sosyal v e p o l i t i k müesseseler y ı k ı l m ı ş t ı . B u n

l a r ı n y e r i n d e sosyalist b i r n i z a m ı n k u r u l m a s ı t e c r ü b e s i n e g i

r iş i lmişt i . F a k a t b u n i z a m , h e n ü z k u r u l m a m ı ş t ı .

-Asl ına bak ı l ı rsa R u s y a , sosyalist b i r n i z a m ı n y e r l e ş m e s i i ç i n

A v r u p a ' n ı n e n elver işsiz m e m l e k e t i y d i . R u s y a ' d a b u n i z a m ı

k u r m a y a g i r i ş e n l i d e r l e r i n hocası v e b i r R u s â l i m i o l a n P l e -

h a n o f ' u n , d a h a 1889'da:

— Dünya ihtilâli evvelâ Rusya'da başlayacaktır,

şekl indeki k e h a n e t i n e r a ğ m e n . R u s y a ' d a b ö y l e b i r n i z a m bek

l e y e n l e r , diğer, siyasî g r u p l a r i ç i n d e sayı b a k ı m ı n d a n göze ç a r p

m a y a c a k k a d a r a z d ı . B u n d a n başka R u s y a , t e k n i k b a k ı m d a n

i ler i o l m a y a n , z iraî y a p ı s ı o l d u k ç a i lkel, h u l â s a ger i b i r k a p i

talist m e m l e k e t t i .

G e r ç i sosyal m ü n a s e b e t l e r g e r g i n v e k e s k i n d i . Ç a r l ı k , b i r

b a r u t fıçısı ü z e r i n d e o t u r u y o r d u . R u s y a ' n ı n b i r iht i lâ le gebe

o l d u ğ u b i l i n e n b i r ş e y d i . B ü t ü n s ın ı f lar b i r i h t i l â l b e k l i y o r l a r

dı. F a k a t b e k l e n e n şey, d a h a z i y a d e a y d ı n l a r ı n , o r t a sınıf la

dın r e h b e r l i k etmesi tabiî g ö r ü n e n ıs lahatç ı b i r h a r e k e t t i . D a -

(1) H a d i s e n i n birkaç satıra sığdırmak z o r u n d a kaldığım bu tahl i l indeki kısa h ü k ü m l e r i n t a m a m e n şahsî olduğu aşikârdır. B u n dan başka, bu kısa görüş ve h ü k ü m l e r d e daha sonraki z a m a n l a r a ait tetkik ve m ü l â h a z a l a r ı n tesiri b u l u n d u ğ u n d a da şüphe yoktur. Ancak bu sayfaların konusu, bu mevzua sadece kronoloj ik b ir temastan ibarettir.


h a eski t a r i h l e r e g i tmesek bi le, b u h a r e k e t i n ilk v e ş u u r l u

k u r b a n l a r ı , d a h a 1825'te D e k a b r i s t l e r H a r e k e t i ' y l e v e r i l m i ş t i .

B u h a r e k e t , P e t e r s b u r g H a s s a O r d u s u z a b i t l e r i a r a s ı n d a b e l i

r e n v e d ı ş a r ı d a k o l l a r ı o l a n basit b i r m e ş r u t i y e t ö z l e m i y d i v e

k a n l a b a s t ı r ı l d ı .

O n d a n s o n r a R u s y a , d a i m a k a y n a d ı . Bi lhassa 1864 T o p r a k

R e f o r m u K a n u n u ' n d a n s o n r a t e d r i c e n gel işen H a l k ç ı l ı k ( N a -

r o d n i ç e s t v o ) H a r e k e t i ; r u h l a r d a , f i k i r l e r d e v e güze l sanat lar

d a h a l k a y ö n e l i ş i n i ler i b i r h a m l e s i o l d u . O n d o k u z u n c u y ü z y ı l ı n

son ç e y r e ğ i n d e Sosyal - D e m o k r a t H a r e k e t i başladı . B u h a r e

ket y e t e r l i b i r s a n a y i i ler ley iş i ile b e r a b e r , n o r m a l ve aksaksız

gel işseydi. K u z e y v e O r t a A v r u p a m e m l e k e t l e r i n d e o l d u ğ u gi

b i , i ler ide b i r sosyal denge u n s u r u o l a b i l i r d i . F a k a t , Ç a r h ü

k ü m e t i n i n siyasî n i z a m ı , sosyal g ö r ü ş s ü z l ü ğ ü ile e k s t r e m i s t R u s

r u h u karş ı laş ınca, bu n o r m a l gel işme i m k â n ı suya d ü ş t ü . 1893 -

1897 a r a s ı n d a ş iddet l i k r i z l e r g e ç i r e n Sosyal - D e m o k r a t l a r , n i

h a y e t kesin o larak m e n ş e v i k l e r ( a z ı n l ı k k a n a d ı ) v e b o l ş e v i k l e r

( ç o ğ u n l u k k a n a d ı ) n a p a r ç a l a n a r a k , a s l ı n d a n a y r ı l d ı . M e n ş e v i k -

l e r i n b e n i m s e d i ğ i m u t e d i l c e r e y a n , b o l ş e v i k l e r i n ih t i lâ lc i faa

l iyet i k a r ş ı s ı n d a a k a d e m i k b i r r e j i m c e r e y a n ı n a d ö n d ü .

1903 - 1905 R u s - J a p o n H a r b i ' n d e Ç a r l ı ğ ı n y e n i l m e s i , R u s

y a ' d a esir m i l l e t l e r a r a s ı n d a mi l l î c e r e y a n ı , siyasî p a r t i l e r a r a

s ında d a i k t i d a r m ü c a d e l e s i n i ş i d d e t l e n d i r d i . F a k a t as l ında, o r

t a d a g ö r ü l e n d a h a z i y a d e m u h a f a z a k â r v e m ü r t e c i b i r g r u p t u

( K a d e , y a h u t M e ş r u t i y e t ç i D e m o k r a t l a r ) . B u s e b e p t e n , son

rak i m e ş r u t i y e t h a r e k e t l e r i , z a y ı f v e ancak h a r i c e karş ı göste

riş k a b i l i n d e n k a l d ı . F a k a t b u a r a d a b o l ş e v i k l e r , bi lhassa P e -

t e r s b u r g ' t a , 1905 m a ğ l u b i y e t i s ı r a l a r ı n d a k u r d u k l a r ı amele k o

m i t e l e r i y l e b i r aral ık ş e h r i n h a y a t ı n a m ü d a h a l e e d e b i l d i l e r . B u ,

o n l a r i ç i n b ü y ü k b i r i k t i d a r stajı v e t e c r ü b e s i vazifesi g ö r d ü .

N i t e k i m o n d a n s o n r a giz l i ç a l ı ş m a l a r a ö n d e r l i k e d e n l e r , h e p

bu 1905 i h t i l â l c i l e r i o l d u l a r .

1905 h a r e k e t i , çar l ık t a r a f ı n d a n k a n l ı b i r şeki lde b a s t ı r ı l

d ı . F a k a t b u ilk t e c r ü b e n i n işçi a r a s ı n d a h a t ı r a s ı d a i m a z i n d e

ka ld ı . Bolşev ik P a r t i s i , d a h a s o n r a k i 1917 i h t i l â l i n i n de i lk

esaslı k a d r o s u n u b u s ı rada e d i n d i . H u l â s a R u s y a , B i r i n c i D ü n y a


H a r b i ' n e g i r d i ğ i z a m a n m e m l e k e t , m u h a f a z a k â r , ıs lahatç ı v e

i n k ı l â p ç ı c e r e y a n l a r i ç i n d e b i r k a z a n gibi k a y n ı y o r d u . B u h a r p -

d e n ç a r l ı ğ ı n b e k l e d i ğ i pek b i r şey y o k t u . Ç a r l ı k , d ü n y a n ı n a l

t ı d a b i r i n i z a t e n e l i n d e t u t u y o r d u . K a p i t a l i s t b i r gel işme d e

b a ş l a m ı ş t ı . Y a b a n c ı s e r m a y e a k ı n ı e h e m m i y e t l i y d i . B o r ç l a r ı

fazla o l m a k l a b e r a b e r , i h r a c a t a r t ı y o r d u . S i b i r y a , i ş l e t m e y e

a ç ı l m ı ş t ı . A ç ı k d e n i z l e r e ç ı k m a k , i s t a n b u l ' u a l m a k (1) gibi h e

defler, R u s y a ' n ı n k e n d i i ç i n d e k i sosyal v e p o l i t i k t e h l i k e l e r l e

k ı y a s l a n d ı ğ ı z a m a n , h a r b i göze a l d ı r m a y a c a k k a d a r ö n e m s i z d i .

F a k a t b u n a r a ğ m e n , çar l ık, A v u s t u r y a k a r ş ı s ı n d a S ı rb is

t a n ' ı k o r u m a k f o r m ü l ü y l e h a r b e g i r d i . K e n d i k a d e r i n i o g ü n ,

k e n d i s i t a y i n etmiş o l d u . H a t t a b a z ı ç e v r e l e r v e y a z a r l a r , Ç a r '

ı n h a r b e s ü r ü k l e n i ş i n i , eğer b i r zafer k a z a n ı r s a , i ç e r i d e k i m e m

n u n i y e t s i z l i ğ i e z m e y e vesi le b u l m a k v e z a m a n k a z a n m a k i ç i n ,

ister is temez seçi lmiş b i r y o l o l a r a k s a y a r l a r .

F a k a t sebep n e o l u r s a o l s u n , çar l ık, h a r b e s ü r ü k l e n m i ş

t i. R u s y a ' d a i h t i l â l ç a n ı n ı n ergeç çalacağı a r t ı k b e l l i y d i .

* * *

Bu ç a n ı n sesi 27 şubat 1917'de (12 m a r t 1917) de P e t e r s -

b u r g ' d a n b ü t ü n d ü n y a y a y a y ı l d ı . Ç a r ' m y e r i n e y e n i b i r Ç a r

g e t i r m e k v e b u suret le Ç a r l ı ğ ı d e v a m e t t i r m e k o y u n l a r ı b i r

g ü n bi le t u t u n a m a d ı . 16 m a r t 1917'de Ç a r , k a y ı t s ı z şartsız o la

rak t a h t t a n a y r ı l d ı . O n u n y e r i n e g e ç m e s i n e teşebbüs e d i l e n

k a r d e ş i M i h a i de 17 m a r t 1917'de ç e k i l m e y e m e c b u r k a l d ı . İ d a

r e , D u m a , y a n i M e b u s a n M e c l i s i R e i s i ' n i n b a ş k a n l ı ğ ı n d a seçi

l e n geçici b i r K o m i t e ' y e v e r i l d i . B u i h t i l â l e s n a s ı n d a D u m a ,

Ç a r ' m 2 6 şubat 1917'deki d a ğ ı l m a e m r i n i d i n l e m e y e r e k a l d ı

ğı bu k a r a r l a , Ç a r ' m o t o r i t e s i n i p a r ç a l a m ı ş t ı . 15 m a r t 1917'de

b u K o m i t e , P r e n s L u v o v ' u n r e i s l i ğ i n d e b i r « G e ç i c i H ü k ü m e t »

k u r a r a k , i k t i d a r ı ona d e v r e t t i . B u h ü k ü m e t e de, G e ç i c i K o m i t e '

y e o l d u ğ u g ib i K a d e , m e n ş e v i k v e i h t i l â l c i - sosyalist m ü m e s -

(1) İ h t i l â l d e n sonra y a y ı n l a n a n vesikalarda ve bilhassa Bolşevik H ü k ü m e t i t a r a f ı n d a n y a y ı n l a n a n (Türkiye'nin Taksimi) isimli k itapta, çarlığın bu hususta hasaten Fransa'y la yaptığı an laşmalar ı n gizli met in ler i or taya k o n u l m u ş t u r .


si l ler i iş t i rak ett i ler . İ h t i l â l c i - Sosyal ist ( S . R.) P a r t i s i , d a h a

z i y a d e t o p r a k r e f o r m l a r ı n ı m ü d a f a a e d e n ıs lahatç ı b i r k ö y l ü

s o s y a l i z m i p a r t i s i y d i , Bolşev ik g ü c ü ise h e n ü z o r t a d a y o k de

necek k a d a r z a y ı f t ı .

G ö r ü l ü y o r k i , Ş u b a t İ h t i l â l i geniş h a l k t a b a k a l a r ı n ı n bek

l e d i ğ i b i r değiş ik l ikt i . Ç a r l ı ğ ı n y e r i n i ıs lahatç ı o r t a s ını f p a r

t i l e r i a ld ı . F a k a t o n l a r ı i k t i d a r a g e t i r e n v e Ç a r ' m çeki lmesi

n i i c a b e t t i r e n sokak n ü m a y i ş l e r i n i y a p a n l a r , d a h a z i y a d e P e -

t e r s b u r g ' u n işçi m a h a l l e l e r i y d i . B ü t ü n R u s y a ' n ı n ise, sadece

s u l h a v e ekmeğe i h t i y a c ı v a r d ı . S u l h v e ekmek!. . İ s t e n i l e n b u y

d u . O r d u t a m a m i y l e ha ls iz leşmişt i . H a r b i n gayesi k a l m a m ı ş t ı .

A s k e r t e r h i s i s t i y o r d u . Ş e h i r l e r açt ı . K ö y l ü t o p r a k p e ş i n d e y d i .

M u v a k k a t h ü k ü m e t e d ü ş e n ; s u l h u tesis e t m e k , askeri e v l e r i

n e y o l l a m a k , k ö y d e t o p r a k ıs lahat ı y a p m a k v e s a n a y i işç i ler in i

a n l a m a k t ı . F a k a t G e ç i c i H ü k ü m e t , b u n l a r ı n hiç b i r i n i b a

ş a r a m a d ı .

Ç ü n k ü , meselâ B a ş v e k i l P r e n s L u v o v ' u n R u s y a d a h i l i n d e ,

e n a z A n k a r a v i l â y e t i k a d a r geniş t o p r a ğ ı v a r d ı v e b u n u n b i r

k a r ı ş ı n ı feda e t m e k n i y e t i n d e d e ğ i l d i . H ü k ü m e t ise, h a r b e de

v a m t a r a f t a r ı y d ı . H e l e 1 8 m a y ı s 1917'de K e r e n s k i ( S o s y a l R e -

v o l u s y o n e r ) H a r b i y e B a k a n l ı ğ ı ' n a g e t i r i l i p b i r K o a l i s y o n H ü

k ü m e t i k u r u l a r a k , «n ihaî zafere k a d a r » h a r b e d e v a m a k a r a r

v e r i l i n c e , o r t a sınıf, z a t e n k o z u n u k a y b e t t i . O n d a n s o n r a o r

d u , A l m a n c e p h e s i n d e s o n u g e l m e z h ü c u m d a l g a l a r ı y l e m a k

satsız y e r e e r i t i l d i . B u akıl a l m a z h a t a , h a l k ı n r u h u n d a h ü k ü

m e t i n b ü t ü n i t i b a r ı n ı k a r a r t t ı . O r t a sınıf la ıs lahatçı ar istok

rasi v e m e ş r u t i y e t a k ı m ı , b i r a s ı r d a n b e r i k e n d i l e r i n d e n bek

l e n i l e n t a r i h î m i s y o n l a r ı n ı b a ş a r a m a d ı l a r . P a r t i y i k a y b e t t i l e r .

Bolşev ik l i d e r l e r i , k e n d i g r u p l a r ı h ü k ü m e t d ı ş ı n d a b ı r a k ı l

m a k l a b e r a b e r , h e m e n i h t i l â l d e n s o n r a P e t e r s b u r g ' a d ö n m e y e

b a ş l a m ı ş l a r d ı . B u n l a r , y a L e n i n v e T r o ç k i g ibi xAvrupa'da g u r

bet te, y a S t a l i n , K a m e n e f gibi S i b i r y a ' d a s ü r g ü n d e y d i l e r . Sta¬

l i n 25 m a r t 1917'de s ü r g ü n d e n d ö n d ü . 17 n i s a n 1917'deki k o n

g r e l e r i n d e , L e n i n ' i n u z l a ş m a g ö r ü ş l e r i n e karş ı , m u v a k k a t h ü

k ü m e t l e « k a r d e ş ç e » m ü n a s e b e t l e r tesis e t m e k t e z i n i m ü d a f a a

e t t i . F a k a t G e ç i c i H ü k ü m e t , hele K e r e n s k i ' n i n H a r b i y e N a z ı r -


h ğ ı ' n d a n s o n r a , h a l k ı n b ü t ü n ü m i t l e r i n i k ı r a c a k v e e n sabır

l ı i y i n i y e t . s a h i p l e r i n i bi le k e n d i n d e n soğutacak h a t a l ı y o l l a

r ı n d a ı s r a r e d i y o r d u .

H u l â s a , R u s y a ' n ı n b e k l e d i ğ i i h t i l â l i n b a ş ı n a geçen ıs lahat

ç ı p a r t i l e r , R u s y a ' n ı n b e k l e d i ğ i s u l h u b a ş a r a m a d ı l a r . Bi lak is,

h a l k ı n ü m i d i n i v e sevgis in i k a y b e t m e k i ç i n n e l a z ı m s a y a p t ı ¬

lar. H a l b u k i h ü k ü m e t d ı ş ı n d a b o l ş e v i k l e r , b u h a t a l a r ı e n ge¬

niş şeki lde i s t i s m a r e d i y o r l a r d ı . A s k e r e k e n d i k e n d i l e r i n i ter¬

his e t m e l e r i n i , a m e l e y e f a b r i k a l a r ı işgal e t m e l e r i n i , k ö y l ü y e

t o p r a k l a r a e l k o y m a l a r ı n ı tavs iye e d e r e k , h ü k ü m e t i n o t o r i t e ¬

sini sıf ıra i n d i r i y o r l a r d ı . 1905 t e c r ü b e s i n e g ö r e k u r u l m u ş işçi

v e asker S o v y e t l e r i ( Ş û r a l a r ı ) , ş e h i r l e r i b i r a ğ gibi s a r ı y o r

d u . N i h a y e t b u k a r ı ş ı k l ı k l a r i ç i n d e K e r e n s k i m u v a k k a t h ü k ü

m e t i i t i b a r ı n ı b ü s b ü t ü n k a y b e t t i . İ k t i d a r , t a m a m e n sokağa d ü ş

t ü . V e d e m o k r a t i k i h t i l â l i n p a t l a m a s ı n d a n d o k u z a y s o n r a , hat¬

t a geniş b i r a y a k l a n m a y a bi le d a y a n m a d a n b o l ş e v i k l e r , z a t e n

d a y a n a ğ ı k a l m a y a n geçici h ü k ü m e t i k o l a y c a tasf iye et t i ler . B i r

N a p o l y o n m u k a l l i d i g ö r ü n e n K e r e n s k i , b i r k a d ı n k ı y a f e t i n d e

î n g i l i z S e f a r e t i ' n e s ı ğ ı n m a y a m e c b u r k a l d ı , v a t a n ı n d a n kaçt ı .

B u s u r e t l e , R u s h a l k ı n ı n b e k l e d i ğ i v e h a z ı r l a n d ı ğ ı d e m o k ¬

r a t i k ıs lahat d e v r i , b u d e v r i a ç a n l a r ı n t a m b i r l i yakats iz l iğ i

v e i d r a k s i z l i ğ i y l e t a r i h e k a r ı ş t ı . İ k t i d a r , u z l a ş m a v e te l i f ka¬

b u l e t m e z b i r p a r t i n i n v e i d e o l o j i n i n tasf iye ç a r k ı n a k a p ı l d ı .

G e n e b u s u r e t l e d i r k i R u s y a , ç a ğ ı m ı z ı n e n h a i l e l i t e c r ü b e s i n e

v e k a n b e d e l i e n p a h a l ı o l a n b i r i n k ı l â b a s ü r ü k l e n d i . . .

* *

B u i d e o l o j i n i n n a z a r î esasları R u s y a ' d a deği l , geçen y ü z y ı l ı n

o r t a l a r ı n d a n i t i b a r e n A l m a n y a ' d a h a z ı r l a n m ı ş t ı . F i k i r s a h a s ı n

da ilk m ü c a d e l e c i çıkış, K a r i M a r x ' m 1848 y ı l ı n d a k i m a n i f e s -

t o s u y l a b a ş l a d ı . S o n r a K a r i M a r x İ n g i l t e r e ' y e g ö ç t ü . V e Bi¬

r i n c i D ü n y a H a r b i ' n e k a d a r M a r k s i z m ü z e r i n d e , b i n l e r c e v e

b i n l e r c e sayfa t u t a n t e z l e r , a n t i t e z l e r , s e n t e z l e r , i t i r a z l a r , m ü ¬

n a k a ş a l a r ; A v r u p a ' n ı n fikrî h a v a s ı n d a esti d u r d u ( 1 ) .

(1) K a r i Marx, 1818-1883.

.314 S U Y U A R A Y A N A D A M

N a z a r i y e n i n esasında A l m a n m a t e r y a l i s t felsefesi, İ n g i l i z

siyasî ikt isadî ve F r a n s ı z ü t o p i k s o s y a l i z m i geniş ö l ç ü d e iş len

m i ş t i r . A s l ı n d a b u n l a r ı n hiç b i r i n i n ih t i lâ lc i b i r r u h u v e e d a

s ı y o k t u . Bu a r a d a , i lk u n s u r l a r ı tâ M a k y a v e l ' e (1) k a d a r çı

k a n m a t e r y a l i s t b i r t a r i h felsefesi ele a l ı n m ı ş t ı r . S o n r a b ü t ü n

b u n l a r , s i s t e m l e ş t i r i l m i ş v e klasik şeklî m a n t ı k y e r i n e , b i r te

z a t l a r m a n t ı ğ ı h a l i n d e d ü z e n l e n e r e k , o n d o k u z u n c u y ü z y ı l ı n

b a ş ı n d a n b e r i h ı z l a g e l i ş m e y e b a ş l a y a n m o d e r n k a p i t a l i z m i n

i z a h v e t e n k i d i n e t a t b i k o l u n m u ş t u r .

B e n i m R u s y a ' d a b u l u n d u ğ u m z a m a n l a r d a b u nazar î sis

t e m , o r t o d o k s b i r taassupla, b ü t ü n fikrî f a a l i y e t i n m i h v e r i n i

teşki l e d i y o r d u ( 2 ) . V e R u s y a ' d a M a r k s i z m , k e n d i s i n d e asl ın

d a m e v c u t o l m a y a n b i r u n s u r u , y a n i m i s t i k u n s u r u b u l d u . B u

suret le e k s t r e m i s t R u s r u h u , R u s y a ' n ı n t a b i a t p o t a n s i y e l i v e

j e o p o l i t i k i m k â n l a r ı y l e h a r e k e t e gelerek, ç a ğ ı m ı z ı n e n d r a m a

tik, a m a en etk i l i t e c r ü b e s i n e gir işt i .

R u s y a ' d a o l u p b i t e n l e r i n k ü ç ü k , kısa v e elbette yeters iz

h i k â y e s i b u d u r . *

* *

1922 y a z ı n d a b i r göster i , b u t e c r ü b e n i n R u s y a ' d a k i i m k â n

l a r ı v e d a v a l a r ı y l e k a r ş ı l a ş m a k i ç i n b a n a , m ü h i m b i r vesile

v e r d i : M o s k o v a Sergisi .

Serg i , M o s k o v a Ç a y ı k e n a r ı n d a b i r ş e h i r k a d a r y e r k a p

l ı y o r d u . Z a t e n b ü y ü k k u l e d e n b a k ı l d ı ğ ı z a m a n b i r ş e h i r gibi

g ö r ü n ü y o r d u . Sergi k a p ı s ı n d a n g i r d i k t e n s o n r a ilk y ö n e l d i ğ i m

y o l d a k e n d i m i b i r A s y a havas ı i ç i n d e b u l d u m .

Y o l u n k e n a r ı n d a k i b i r t e p e y e , b i r Ç e r k e z k ö y ü k u r u l m u ş

t u . T ı p k ı A n a d o l u ' n u n ç ıp lak dağ k ö y l e r i g ibi , b a c a l a r ı n d a n

d u m a n l a r t ü t e n d a m l a r ı b i r b i r i ü s t ü n e k a d e m e l e n m i ş t i . E ğ r i

b ü ğ r ü s o k a k l a r ı n d a i n s a n l a r k a y n a ş ı y o r l a r d ı . K ö y l ü l e r çeşme-

(1) Makyavel. « F l o r a n s a T a r i h i » . (2) D a h a sonralar ı ve bilhassa Stal in devrinde 1938 tasfiyesin- ,

den sonra ortodoks, m a r k s i z m bir nevi şekilperesttik (formal izm) sayılarak hatta suç telakki edildi. Bu suretle meselâ B u h a r ı n gibi hakikî marksist lerden başlayarak inkı lâpçı münevver ler ve bu m e -

.yanda üniversite m u h i t i pek çok kurbanlar verdiler.


l e r d e a t l a r ı n ı s u l u y o r l a r d ı . K a d ı n l a r ç a m a ş ı r k u r u t u y o r l a r , ço

c u k l a r s e y i r c i l e r e b i r ş e y l e r s a t m a y a ç a l ı ş ı y o r l a r d ı .

K ö y ü n d e l i k a n l ı l a r ı , g ü m ü ş saatl i k o r d o n l a r , k e m e r l e r , h a n

çer ler le g e l i n gibi s ü s l ü y d ü l e r . T ı p k ı K a f k a s y a ' d a k i g ibi b u r a

d a da, k ö y ü n a l t ı n d a k i m e y d a n c ı k t a k e m e n ç e y e b e n z e r b i r

a l e t i n sesine u y a r a k , e t e k l e r i s a v r u l a s a v r u l a h a n ç e r , kı l ıç o y u n

l a r ı o y n u y o r l a r d ı . B u k ö y h a l k ı , b u r a y a h e r şey iy le v e o l d u

ğ u gibi göç e t m i ş t i . V e k ö y , b u r a y a gene h e r şey iy le v e ol

d u ğ u gibi k u r u l m u ş t u .

Başka b i r t a r a f t a , b i r K ı r g ı z a v u l u v a r d ı . O r t a A s y a ' d a

s t e p l e r i n hakikî temsi lc is i K ı r g ı z ' d ı r . K ı r g ı z ; ç ö l ü v e göçebel i

ğ i t e m s i l eder. K a r v e k u m f ı r t ı n a l a r ı i ç i n d e yaşar. K ı r g ı z ' ı n

y ü z ü d a h a ç o c u k k e n k a v r u l u r , b u r u ş u r . R u h u ise b o z k ı r ı n u ç

suz b u c a k s ı z l ı ğ ı i ç i n d e , h e r z a m a n b i r afet b e k l e r g ibi m ü

t e v e k k i l , k e n d i iç ine s i n m i ş t i r . B u n u n i ç i n K ı r g ı z , d a i m a ses

sizdir .

K ı r g ı z a v u l u n d a , y u v a r l a k v e ç ı t a d a n k a s n a k l a r ı n ü s t ü n e

g e r i l m i ş k a i m k e ç e d e n ç a d ı r l a r v a r d ı . B u n l a r ı n ç e p e ç e v r e e t e k

ler i , K ı r g ı z k ı z l a r ı n ı n d o k u d u ğ u v e A n a d o l u ' d a h e r k ö y l ü e v i n

d e b u l u n a n r e n k r e n k k i l i m l e r , c i c i m l e r l e p e r d e l e n m i ş t i . A v u -

l u n o r t a s ı n a d e v e l e r ç ö k e r t i l m i ş t i . K e n a r l a r ı p ö s t e k i d e n s ivr i

k ü l â h l ı K ı r g ı z k a d m l a r ı y l e e l ler i y e n l e r i n d e , pöstek i k a l p a k l ı

u z u n h ı r k a l ı K ı r g ı z l a r , s e y i r c i l e r i p a r a y l a d e v e l e r e b i n d i r e r e k

g e z d i r i y o r l a r d ı .

Ç o c u k l a r , g e l e n g e ç e n l e r e k ı m ı z , a y r a n s a t m a y a ça l ış ıyor

l a r d ı . B u r a d a h e r şey b i r K ı r g ı z a v u l u n u n h a v a s ı n a u y u y o r

d u . Ç u b u k ç e k e n b a y l a r , m o l l a l a r , O r a l ' d a n T i b e t ' e k a d a r u z a

n a n s t e p l e r i n çilekeş i n s a n l a r ı , M o s k o v a h a l k ı n ı n ilk defa gör

d ü ğ ü s ıpalar, eşekler, d e v e l e r , K a r a g ü l k o y u n l a r ı içice k a y n a

ş ı y o r l a r d ı .

S o n r a b i r T ü r k i s t a n çarşısı v a r d ı . İ k i taraf l ı p e y k e l e r ü z e

r i n e bağdaş k u r m u ş m ü ş t e r i l e r e yeşi l ç a n a k l a r i ç i n d e ç i ğ b ö r e k

( b i r n e v i s u l u T a t a r b ö r e ğ i ) t a ş ı n ı y o r d u . M o s k o v a l ı l a r i lk d e

f a g ö r d ü k l e r i b u y e m e ğ i h e m e l l e r i n e v e r i l e n süslü t a h t a k a

ş ık lar la y e m e y e çal ış ıyor, h e m g ü l ü ş ü y o r l a r d ı .


Ç a r ş ı d a k i aşçı lar, d iğer d ü k k â n s a h i p l e r i , i n c i k b o n c u k c u -

lar, m e y v e k u r u l a r ı n ı , p e s t i l l e r i , ince i p l i k l e r e d i z i l m i ş b a d e m ,

ceviz s u c u k l a r ı n ı s a t a n l a r h a l l e r i n d e n m e m n u n g ö r ü n ü y o r l a r

d ı . B i r t a r a f t a , t e f l e r i n i , d ü m b e l e k l e r i n i v u r a r a k b o y u n a , « Y â r !

Yâr ! . .» d iye b a ğ ı r a n ç a l g ı c ı l a r ı n a h e n g i n e ayak u y d u r a n b i r

o ğ l a n , o y n u y o r d u . B u ç a y h a n e ç a r d a ğ ı n ı n a l t ı , d a h a çok Ş a r k

l ı m ü ş t e r i l e r l e d o l u y d u . O ğ l a n ı n b a ş ı n d a ipek iş lemel i t a k k e ,

s ı r t ı n d a b i r e n d e r u n e n t a r i s i v a r d ı . B i r k o l u n u göğsüne b ü

k ü p , b i r k o l u n u y a n a açarak, o r t a y e r d e d i m d i k raks e t m e k

t e n z i y a d e d e b e l e n i y o r gibi d ö n ü y o r , s ı ç r ı j ' o r d u . Y u v a r l a k , ab

lak y ü z ü n d e d o n m u ş b i r h a r e k e t s i z l i k v a r d ı . B i r ö lü soğuk

l u ğ u ile s ı r ı t ı y o r d u . A m a Ş a r k l ı m ü ş t e r i l e r , m e m n u n d u l a r .

T ü r k i s t a n çarşısı a r k a s ı n ı T i m u r l e n k ' i n t ü r b e s i n e v e r m i ş

t i . A s l ı n d a o l d u ğ u gibi , b o z u l m a m ı ş , z a m a n ı n d a k i b ü t ü n r e n k

l e r i , b ü t ü n ö l ç ü l e r i y l e b u r a y a o t u r t u l a n t ü r b e n i n içi n u m u n e

ler, m a k e t l e r , h a r i t a l a r , graf ik ler le d o l u y d u .

D a h a i l e r i d e y o l l a r S i b i r y a k o l o n i l e r i n e , Y a k u t l a r ı n , B u r -

y a t l a r m k ö y l e r i n e , y a h u t d a M o ğ o l s a m a n l a r ı n ı n , h e r taraf la

r ı n a z i l ler , k u r d e l e l e r , ç ı n g ı r a k l a r t a k a r a k s ı ç r a y a s ı ç r a y a raks

lar y a p t ı k l a r ı B u d i s t m a b e t l e r i n e g i d i y o r d u .

D a h a başka i s t i k a m e t l e r d e , R u s o v a l a r ı , K ı r ı m , A l m a n k o

l o n i l e r i , L e h , B a l t ı k k ö y l e r i v a r d ı .

G ü n a r t ı k sona e r i y o r d u . E l e k t r i k l e r y a n d ı . T i m u r l e n k t ü r

besi ş e k l i n d e k i b i n a d a n , d a h a z i y a d e ç a y ı r l ı ğ ı a n d ı r a n geniş

b i r s a h a y a ç ı k ı l ı y o r d u . B u saha, b i r t a k ı m ince v e h e s a p l ı ışık

o y u n l a r ı y l e a y d ı n l a t ı l m ı ş t ı .

R e n k l i , n a r i n b i r Ç i n k ö p r ü s ü , b u ç a y ı r l ı ğ a b e n z e r d ü z

l ü ğ ü n b i r t a r a f ı n d a n d iğer t a r a f ı n a a ş ı y o r d u . K ö p r ü kulesi

n i n e n y ü k s e k y e r i n e s a h a n l ı k l a r i ş l e n m i ş t i . B u r a l a r d a n b a k ı l

dığı z a m a n al t ta, b ü y ü k b i r h a r i t a d a , d ü n y a k ü r e s i n i n a l t ıda

b i r i b ü t ü n t e f e r r u a t i y l e y a t ı y o r d u :

K u z e y B u z D e n i z i gene b u z l a r l a ö r t ü l ü y d ü . B a l t ı k D e n i z i ,

K a r a d e n i z , K o r e v e J a p o n d e n i z l e r i n i n s u l a r ı , d ü n y a p a r ç a s ı

n ı n o r a l a r d a k i s ı n ı r l a r ı n ı ç e v i r i y o r d u . B u z d e n i z l e r i y l e t u n d u ¬

r a l a r m sahi l s ı n ı r l a r ı âdeta b e l i r s i z d i . S o n r a l i k e n l e r ( t u n d u -

r a b i t k i l e r i ) , çal ı lar, b o d u r ağaçlı t u n d u r a l a r , K a r a d e n i z ' d e n


B e r i n g B o ğ a z ı ' n a k a d a r b ü t ü n K u z e y R u s y a ' y ı k a p l ı y o r d u . D a

n a s o n r a o r m a n l a r d e n i z i g e l i y o r d u . K a r e l i ' d e n , B e y a z D e n i z ' -

den Pasif ik D e n i z i ' n e , K a m ç a t k a ' y a k a d a r u z a n a n b i r o r m a n

d e n i z i . D a h a altta U k r a y n a ç e r n o z y o m l a r ı , K a z a k ç a y ı r l a r ı , V o l

ga, U r a l a r d ı n d a n b a ş l a y a n b ü y ü k b o z k ı r l a r , çöl ler , v a h a l a r . . .

N i h a y e t E l b ü r ü z D a ğ l a r ı , H i n d i g û ş D a ğ l a r ı , P a m i r , A l tay lar . . .

G ö l l e r , y a t a k l a r ı i ç i n d e y d i . N e h i r l e r , y a y l a l a r d a n , dağlar

dan k o p a r a k gö l lere, d e n i z l e r e u l a ş ı y o r l a r d ı . D i n y e p e r ' i n b i r

v e r i n d e b i r b a r a j , m a v i , m e r m e r d e n b i r set şekl inde t e m s i l e d i l

mişt i . S o n r a b a r a j l a r , h i d r o l i k , t e r m i k s a n t r a l l e r , c e r e y a n n a

kil h a t l a r ı , y ü k s e k f ı r ı n l a r , f a b r i k a l a r , m a d e n l e r v.s.

M e ç h u l b i r y e r d e n i d a r e e d i l e n ışık o y u n l a r ı , b ü t ü n b u

d ü n y a p a r ç a s ı n ı n s e r v e t i y l e i m k â n l a r ı n ı v e o n l a r a b a ğ l a n a n ta

s a v v u r l a r ı , safha safha a y d ı n l a t ı y o r d u . H o p a r l ö r ü n y a y d ı ğ ı p a r

çalarsa, h a y a l l e r i h a r e k e t e g e t i r i c i y d i .

*

* *

N a r i n Ç i n k ö p r ü s ü n d e n i n i n c e , iki t a r a f ı n a r e n k l i çiçek

l e r d e n m o z a i k l e r l e çeşitl i c ü m l e l e r y a z ı l m ı ş b i r y o l d a n , m o

d e r n b i r b i n a y a v a r ı l ı y o r d u . B i n a n ı n i ç i n d e i n s a n l a r ka\-naşı-

v o r l a r d ı . Y a r ı g i y i n i k , y a r ı tok, v e h e r şeye d ikkat e d e n

insanlar .

B i r y a n d a b i r p l a t f o r m ü z e r i n d e genç b i r d e l i k a n l ı k o

n u ş u y o r d u . Y i r m i y a ş ı n ı geceli çok o lmasa g e r e k t i . D i n ç , te-

n a s ü p l ü v ü c u d u d e r m e ç a t m a b i r elbise i ç i n d e y d i . Esk i b i r k ü

l o t u n ü s t ü n e h a n t a l asker ç i z m e l e r i g e ç i r m i ş t i . H e r taraf ı ka

palı g ö m l e ğ i n i n b e l i n i ince b i r iple s ıkmışt ı . C e k e t i y o k t u . B e l

k i b i r ü n i v e r s i t e öğrencis i , be lk i b i r asistandı? K u m r a l saçla

r ı a l t ı n d a r e n k l i b i r s iması v a r d ı . A n l a t t ı ğ ı şeyler le c o ş m u ş t u :

— Topraklarımız için yağmur beklemeye ne lüzum var?

Denizlere akan nehirleri bozkırlara çevireceğiz! Deniz

lerin cereyanlarını değiştirecek, hatta belki de yağmur

yağdıracağız!..

B u d e l i k a n l ı y a göre e lektr ik, h e r ş e y i n b a ş ı n d a g e l i y o r d u .

Z a t e n o s ı r a l a r d a L e n i n ' i n « s o s y a l i z m d e m e k , e l e k t r i f i k a s y o n


d e m e k t i r ! » s ö z ü d i l l e r d e d o l a ş ı y o r d u . O r t a l ı k t a e l e k t r i k pek

b o l d e ğ i l d i a m a , e l e k t r i f i k a s y o n söz ler i h e r t a r a f a y a y ı l m ı ş t ı .

D e l i k a n l ı , e l e k t r i f i k a s y o n i ç i n ö y l e r a k a m l a r s ö y l ü y o r d u

k i , k u r u l a c a k s a n t r a l l e r h a k i k a t e n o n u n d e d i ğ i t a k a t i t u t a r s a ;

b u r a k a m ı n y a n ı n d a N i y a g a r a Ş e l â l e s i ' n i n y a k a c a ğ ı ışık, m i s

k i n b i r i d a r e l a m b a s ı g ibi k a l m a k l â z ı m g e l i r d i . K o n u ş t u k ç a

c o ş u y o r d u :

— Su parçalanmış, şu küçük Avrupa'nın zavallı memle

ketleri; şu yoksul Fransa, şu temelsiz İngiltere, şu ta

katinin son haddine kadar gerilmiş olan Almanya, bizim

için asla örnek olamaz! Biz, yalnız bir memleketle kı

yaslanabiliriz: Amerika!.. Evet, Amerika!.. Biz, Ameri-

kalaşmak istiyoruz! Amerikalaşmak, fakat orada kalma¬

mak, yetişmek ve geçmek!..

A m e r i k a l a ş m a k , y e t i ş m e k ve g e ç m e k s ö z l e r i de o g ü n l e

r i n e n y a y g ı n s l o g a n l a r ı y d ı . O g ü n l e r d e M o s k o v a ' y ı z i y a r e t

e d e n b i r A m e r i k a l ı y a z a r ı n , m e k t e b i n k o n f e r a n s s a l o n u n d a :

— Ben bu memlekette insanların makinesiz nasıl olup da

yaşayabildiklerini görüyor ve şaşıyorum!..

d i y e k o n u ş t u ğ u n a şahi t o l m u ş t u k .

D e m e k k i sergi s a l o n u n d a k i genç, A m e r i k a l a ş m a k d e y i n

ce, b e l k i d e m a k i n e l e ş m e y i k a s t e d i y o r d u v e d a h a n e l e r s ö y l ü

y o r d u : K ö m ü r , p e t r o l , o r m a n , r e n k l i m a d e n l e r v e b u i m k â n l a

r ı n heps i A m e r i k a ' y l a k ı y a s l a n ı y o r d u . A m a k ı y a s l a n m a k l a ka l

m ı y o r , h e m e n arkas ı g e l i y o r d u : A m e r i k a ' y a y e t i ş m e k v e o n u

g e ç m e k ! Y e n i r e j i m A m e r i k a ' y l a , d a h a o g ü n d e n b i r y a r ı ş a

g i r m i ş g i b i y d i . . .

B u g e n c i n s ö y l e d i k l e r i b e l k i olacak, b e l k i o l m a y a c a k t ı . F a

kat ş u b e l l i y d i ki, b u n l a r ı s ö y l e y e n i n k e n d i s i , b u s ö y l e d i k l e

r i n e i n a n ı y o r d u . . .

* *

B u s e r g i y i s o n r a kaç defa g e z d i m b i l m i y o r u m . A m a ilk

g ü n ü n i n t i b a l a r ı n i h iç u n u t m a m . O g ü n o r a d a n a y r ı l ı r k e n , d ü

ş ü n ü y o r d u m :


— Bu gencin söyledikleri ya olur, ya olmaz. Fakat görü

yorum ki, o narin Çin köprüsü üstünden gösterilen im

kânlarda çok şeyler hesaplanmıştır. O halde bir gün, bir

dev cüsseli çark, bütün bunları hakikat yapacağım di¬

ye harekete gelirse, ya ötekiler ne olacak? Su delikan¬

lıları gümüş kordonlar içinde yüzen, fakat yazı yazacak

alfabeleri bile olmayan Çerkezler ne olacak? Günleri¬

nin, gecelerinin çoğunu, kartal yuvası dağlarının üstün¬

de hançer oyunları oynamak, yahut kız kaçırmakla ge¬

çiren şu gelin gibi süslü Kafkas delikanlıları ne yapa

caklar? Su deve kadar hareketsiz Kırgız avulu, belki

hepsi de Hanlar soyundan olan, fakat hayatlarını deve¬

lerin yürüyüşüne uyduran şu Kırgız bayları kervanla¬

rını nerelere sürecekler? Su incik boncuk şeyler satan

Türkistan çarşısı, şu gece-gündüz «Yâr! Yâr» diye hay¬

kıran oynak dümbelekçiler, şu ablak yüzündeki donmuş

sırıtışı ile, oynamaktan ziyade debelenen ipek takkeli

oğlan!.. Su ziller, tefler, kurdeleler içinde eteklerini sa¬

vum savura ortalıkta dönen pis, tembel ve frengili şa¬

manlar ne olacaktır?

V e s o n r a b ü t ü n ö t e k i l e r ? K i l i s e y l e m e y h a n e a r a s ı n d a ebe-

s a r h o ş l u ğ u n d a n b i r t ü r l ü a y ı l a m a y a n y ü z m i l y o n l u k m u j i k

' i rü ler i?. .

İ l k g e z d i ğ i m g ü n , sergi ş e h r i n d e n ç ı k a r k e n , gece h a y l i i ler-

e m i ş t i . G ö r d ü k l e r i m b e n i d ü ş ü n d ü r ü y o r d u :

B a n a ö y l e g e l i y o r d u k i , b u sergide o r t a y a s e r i l e n i m k â n -

ar. k ü r s ü l e r d e , t a b l o l a r d a , h o p a r l ö r l e r d e a n l a t ı l a n t a s a v v u r l a r ,

akikat olsa d a , o l m a s a d a d e n i z l e r e a k a n n e h i r l e r çö l lere çev-

ılse de ç e v r i l m e s e de, d a ğ l a r ova ve o v a l a r dağ h a l i n e gelse

e gelmese d e v e n i h a y e t y a ğ m u r l a r k u m a n d a ile y a ğ m a s a

i le; o a s ı r l a r ı n k a l ı n t ı s ı h a y a t n i z a m ı n ı n b u t o p r a k l a r d a de-

a m m a a r t ı k i m k â n k a l m a m ı ş t ı r .

İs tense d e i s t e n m e s e d e a r t ı k b i r r ü z g â r e s m i ş t i r . B u r ü z -

âr, K ı r g ı z b o z k ı r l a r ı n d a h a f t a l a r c a esip d e d u r u l d u ğ u z a m a n ,

a v u r d u ğ u y e r l e r t a n ı m a y a n , u r a ğ a n c i n s i n d e n b i r r ü z g â r a b e n -


z e m e k t e d i r . B i r u r a ğ a n k i , b u defa s a v u r d u ğ u ş e y l e r , k u m v e

y a k a r z e r r e l e r i d e ğ i l d i r . K a d e r i n , b u s ı n ı r l a r i ç i n d e t o p l a d ı ğ ı

r e n k r e n k , ı r k ı r k o y m a k l a r , b o y l a r , m i l l e t l e r d i r .

O m i l l e t l e r k i , o n l a r ı n b i r e r p a r ç a s ı b u sergi ş e h r i n i n p ı

r ı l p ı r ı l ı ş ı k l a r ı i ç i n d e , ş i m d i h e r ş e y d e n h a b e r s i z , g ü n l ü k eğ

l e n c e l e r i n i y a ş ı y o r l a r . U z a k t a n h â l â R u s b a l a l a y k a l a r ı n ı n , A z e r

b a y c a n t a r a l a r m m , K a f k a s k e m e n ç e l e r i n i n , T ü r k i s t a n d ü m b e

l e k l e r i n i n v e M o ğ o l z i l l e r i n i n , d a v u l l a r ı n ı n sesleri g e l i y o r . H e r

kes e ğ l e n i y o r ! . .

* *

İ ç i n d e b u l u n d u ğ u m i n s a n l a r a v e d a v a l a r a k e n d i m i i lk d e

f a işte o g ü n y a b a n c ı h i s s e t t i m ! B u his n e d e n d o ğ d u b i l m i y o

r u m . B u his, b e l k i d e b i r a z y o r g u n l u ğ u n , b i r a z aşağıl ık d u y

g u s u n u n k a r ı ş t ı ğ ı b i r i ç e z i k l i ğ i y d i . F a k a t m u h a k k a k k i , g ö r

d ü ğ ü m v e d i n l e d i ğ i m ş e y l e r , b e n i m i d r a k u f k u m u a ş ı y o r d u .

Y a h u t öy le d e ğ i l d i de, i ç i m d e k i his sadece b i r k ı s k a n ç l ı k t a n

i b a r e t t i . E v e t , b e l k i b i r k ıskançl ık ! . .

Ç ü n k ü b i z i m g e n ç l i k m e f k u r e l e r i m i z i n o k a d a r b e n i m s e

diği ü l k e l e r i n , h a l k l a r ı n , y a n i b i z i m ş u g e n ç l i k m e f k u r e m i z

o l a n , b i z e v a d e d i l m i ş s a y d ı ğ ı m ı z , a n a y u r d u m u z T u r a n ' m ka

d e r i , öy le s a n ı y o r d u m k i b u g ü n b u r a d a bel l i o l u y o r d u .

H a t t a i ç i m d e k i e z g i n l i k b u y e n i l g i v e g iz l i k ı s k a n ç l ı k t a n

gelmese b i l e , m u h a k k a k k i b u d a v a i ç i n d e b e n i m y e r i m h e r

h a l d e , meselâ ş u sergi s a r a y ı n d a k o n u ş a n R u s d e l i k a n l ı s ı n ı n

y e r i d e ğ i l d i . O , A m e r i k a l a ş ı l a c a k , A m e r i k a ' y a yet iş i lecek v e

A m e r i k a geçi lecekt i ! . . O , b u y a r ı ş ı n safkan b i r y a r ı ş a t ı y d ı .

O n u n ö n ü n d e aşacağı geniş u f u k l a r v a r d ı . D o ğ r u v e y a y a n l ı ş ,

m u v a f f a k olacak v e y a o l m a y a c a k , a m a b u r e j i m o n u n m a l ı y

d ı . B u d a v a l a r o n u n d a v a l a r ı y d ı . B e l k i b u r a l a r d a , a r t ı k b i r

d e v l e t k u r u l u y o r d u . B u , o n u n d e v l e t i y d i . O , b u r e j i m i ç i n d e

y a ş a d ı k ç a b u d a v a l a r l a y o ğ u r u l a c a k t ı . B e n ise n i h a y e t , b i r « k e r

v a n a k a r ı ş a n » d ı m .

E v e t , b e l k i b i r y a r ı ş k a r ş ı s m d a y d ı k . A m a b u y a r ı ş t a b i

z i m a t ı m ı z , gal iba b i r a z hals iz , b i r a z b a k ı m s ı z d ı . . .


A m a b u r u h d ü ş k ü n l ü ğ ü a z s ü r d ü .

S e r g i n i n çıkış h o l ü n d e k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m b ü y ü k b i r m a k e t , a z

v v e l k i r u h d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü çabuk dağı t t ı . G ö r d ü ğ ü m şey, b ü -

ü k h o l ü n o r t a s ı n d a , m e r m e r d e n y a p ı l m ı ş hissi v e r e n b ü y ü k

i r abide m a k e t i y d i :

B i r b i r i ü s t ü n e k e n e t l e n m i ş , b i r b i r i ü s t ü n e d ü ş e n taş lar-

a n , k a y a l a r d a n b i r y ı ğ m , b i r e h r a m şekl inde y ü k s e l i y o r d u ,

l a i d e taş lar ı a r a s ı n d a hesapsız i n s a n l a r ı n ç ö k m ü ş , e z i l m i ş v ü -

u t l a r ı , iskelet ler i v a r d ı . D a h a üst k a d e m e n i n t a ş l a r ı n ı o m u z -

a r m d a t a ş ı y a n i n s a n kaf i le ler i , v a r a b i l d i k l e r i y ü k s e k l i k l e r e k a -

"ar v a r m ı ş v e o r a d a e r i m i ş l e r d i . F a k a t b u e h r a m ı n i ç i n d e taş

a r b i r k a d e m e d a h a y ü k s e l m i ş l e r d i .

S o n r a e h r a m ı n g ö v d e s i d a r a l m a y a b a ş l ı y o r d u . T a ş l a r a sa

l l a n , b a ş l a r ı göğe ç e v r i l m i ş , y a h u t k o l l a r ı y u k a r ı l a r a u z a n m ı ş

asanlar , o r a l a r a k a d a r g e t i r e b i l d i k l e r i n i , k e n d i l e r i n d e n ö n c e

l l e r i n i n t e m e l l e r i ü z e r i n e k o y m u ş l a r v e öy lece d o n m u ş l a r d ı .

D a h a y u k a r ı d a b u e h r a m ı n z i r v e s i h e l e z o n l a ş ı y o r d u . D ö n ü -

~r. k ı v r ı l ı y o r v e ö y l e c e , d a h a y ü k s e k l e r e y ö n e l e n b i r d i n a -

: : z m i ç i n d e b i t i y o r d u . D i k k a t l e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n g ö r ü l ü y o r d u

ı . h e l e z o n u n son h a l k a s ı , d i ğ e r l e r i n i n cesetler i ü s t ü n d e y ü k -

elen v e g e t i r d i ğ i e n son taşı, e n y u k a r ı y a u l a ş t ı r a n b i r insa-

ın. son taş lara s a r ı l a n v e öy lece k a l a n v ü c u d u d u r . B i r k o l u

anki b ü t ü n y ü z y ı l l a r ı n has ı las ın ı k u c a k l a m ı ş t ı r . D i ğ e r k o l u , h e -

t z o n u n d i n a m i z m i n e u y a r a k e h r a m ı n z i r v e s i n e e r i ş m i ş v e d a -

a y u k a r ı l a r ı g ö s t e r m e k t e d i r . Başı ise göğsüne d ü ş m ü ş , taşla-

a y a s l a n m ı ş t ı r .

B u m a k e t i n ifade ett iğ i m a n a n e y d i b i l m i y o r u m . O n u y a -

a n s a n a t k â r , o n a k e n d i kafas ında, b e l k i b i z i m d ü ş ü n e c e k l e r i

n d e n başka t ü r l ü m a n a l a r v e r m i ş t i . F a k a t n e v a r k i , b u e h -

ı m , o a n d a b a n a , b e n i m b ü t ü n o g ü n k ü i n t i b a l a r s o n u n d a r u -

. m u s a r a n ezg in l iğ i c e v a p l a n d ı r a n b i r meşale gibi g ö r ü n d ü .

E v e t b i z , h e p i m i z v e b ü t ü n b i z d e n s o n r a gelecekler, ı rk-

m i l l e t l e r , b o y l a r , o y m a k l a r a d ı n a i n s a n u y g a r l ı ğ ı v e i n -

arJnğın t a r i h i d e n i l e n e h r a m ı n , sadece b i r e r z e r r e s i , b i r e r u n -

arj3-uz. H i ç k i m s e , h iç b i r nesi l , h iç b i r m i l l e t , h iç b i r p a r t i

a hiç b i r r e j i m b u e h r a m ı n heps i d e m e k d e ğ i l d i r . N e p e y -

21


g a m b e r l e r , n e k a h r a m a n l a r , n e ö n d e r l e r . N e Ç i n , n e H i n t , n e

eski Y u n a n , n e O r t a ç a ğ , n e Sonçağ b u e h r a m ı n heps i d e m e k

o l a m a z . H a t t a n e b u g ü n k ü A m e r i k a , n e y a r ı n k i R u s y a d ü n

y a d a h e r şey d e m e k d e ğ i l d i r . H e r k e s , h e r m e d e n i y e t , h e r m i l

let, k e n d i taş ın ı get i recek v e b u taşı, ç ı k a r a b i l d i ğ i y ü k s e k l i k

lere ç ıkaracak v e o r a d a k a l a c a k t ı r . H e p i m i z i n , h e r n e s l i n v e

h e r f i k r i n b u e h r a m d a y e r i v a r d ı r . H e r m i l l e t k e n d i t o p r a

ğ ı n ı n o c a ğ ı n d a n ç ı k a n m e r m e r i k e n d i o m u z u n d a taş ıyacak v e

i n s a n u y g a r l ı ğ ı n ı n , k i m s e n i n m a l ı o l m a y a n çok c e p h e l i e h r a

m ı n a k o y a c a k t ı r . M e d e n i y e t , b i r m i l l e t i n deği l , h ü r v e ö z g ü r

b ü t ü n m i l l e t l e r i n h a k k ı d ı r . D ü n y a n ı n y a p ı s ı n d a h e p i m i z e i ş

v a r d ı r . î n s a n m , y a n i taş ü s t ü n e taş k o y a n l a r ı n e h r a m ı b ö y l e

ce m e y d a n a gelecekt ir . '

B u , b i r k a n u n d u r . D o ğ r u v e g ü z e l b i r k a n u n d u r . . .

Putlar ve İlâhlar

17

Y e n i b i r y a z tat i l i b a ş l a m ı ş t ı . 1923 y ı l ı y a z ı .

Ş i m d i , m e k t e b i n tat i l k a m p ı h a l i n e g e t i r i l e n b i r şatoda

u l u n u y o r d u k . B u ş a t o n u n ağır s ü t u n l u h o l l e r i , k a p ı l a r ı ça-

.r lara, o r m a n l a r a a ç ı l ı y o r d u . V a s k i n Ş a t o s u ' n u n p a r k ı , g ö l ü ,

: n r a u z a k l a r d a o r m a n l a r a r a s ı n d a n y ü k s e l e n v e k u l e l e r i n d e : t r n y a l d ı z l ı h a ç l a r p a r l a y a n b e y a z , b ü y ü k ki l ise, o n u ç e v r e -

•yen m a n a s t ı r b i n a l a r ı , t e m i z , m a v i b i r g ö k k u b b e s i n i n alt ın¬

a u z a n ı p g i d i y o r d u . A ğ ı r , b o ğ u k çan sesleri z a m a n z a m a n h e r

" ikamete, u f u k l a r a y a y ı l ı y o r d u .

Ş a t o n u n yeşi l k ı r l a r a b a k a n ü s t ü k a p a l ı t e r a s ı n d a v a k i t

akit ders ler , k o n f e r a n s l a r o l u r d u .

— Tanrılar mı insanları yarattı? Yoksa, insanlar mı tanrı

ları yarattılar?

B i r g ü n ders k o n u s u o larak h o c a , hiç b e k l e n m e y e n b u sua-

o r t a y a a t ı n c a , i r k i l d i ğ i m i , k a l b i m i n sıkışır gibi o l d u ğ u n u his-

eît im. G e r ç i , sual b u h a l i y l e p a y e n b i r çerçeve i ç i n d e y d i . A m a

açanın n e y i kasdett iğ i de b e l l i y d i .

B e n i m n e s l i m d e n o l a n l a r i ç i n T a n r ı k o n u s u , t a r t ı ş m a d ı -

.nda k a l m a s ı l â z ı m g e l e n b i r k o n u d u r . D i n , h a t t a o n u n i lke-

•rine u y m a s a k , i s t e k l e r i n i y a p m a s a k bi le, r u h u m u z u n d o k u

m d a y a ş a y a n v e y ı p r a n m a y a n b i r d u y g u d u r .

P r o f e s ö r , sua l in i t e k r a r et t i :

— İnsanlar mı tanrıların eseridir? Yoksa, tanrılar mı in

sanların eseridir?..

C e v a p b e k l e m e k t e n z i y a d e , k a r ş ı s m d a k i l e r i t a r t a n , o n l a r d a

tk i ler v e d ü ş ü n c e z i n c i r l e m e l e r i u y a n d ı r m a y a çal ışan usta b i r

ar t ışma a d a m ı n ı n k e n d i n d e n e m i n h a l i y l e k o n u ş u y o r d u . H o -

a . V a k s is iml i b i r Y a h u d i y d i . S a k i n d i . Yaşl ı , y a r ı k a m b u r v e


b a b a c a n b i r a d a m d ı . K a b a r ı k saçlar ı , g ü r b ı y ı k l a r ı v a r d ı . H e r

h a l d e eski d e v i r d e sat ın a l ı n m ı ş a l t ı n z i n c i r l i i r i g ö z l ü ğ ü n ü n

a r k a s ı n d a , g ö z l e r i canl ı v e a l a y c ı y d ı .

Ö n ü n d e çeşitli m e m l e k e t l e r d e n gelen v e çeşitl i i n a n ç l a r

i ç i n d e y e t i ş m i ş , genç fakat kar ış ık b i r ö ğ r e n c i küt lesi v a r d ı .

A v r u p a v e A s y a R u s y a s ı ' m n sayısız ı r k l a r ı n d a n gelen ler , s o n

r a B a t ı l ı l a r , b i z i m gibi O r t a d o ğ u ' d a n o l a n l a r , d a h a s o n r a h e p

sine d e b i r k e l i m e ile H i n t l i v e y a Ç i n l i d e d i ğ i m i z , fakat H i n t

v e Ç i n ' i n b i n b i r çeşit ı rk v e d i n k a r ı ş ı m ı i ç i n d e n k i m b i l i r h a n

g i l e r i n e m e n s u p o l a n l a r , k a d m - e r k e k o n u d i n l i y o r l a r d ı .

P r o f e s ö r ü n sual i o n l a r ı h a n g i d ü ş ü n c e l e r e şevket t i b i l m i

y o r u m . F a k a t b u sual b e n i m m a n e v î v a r l ı ğ ı m i ç i n d e u y u y a n ,

be lk i z i n d e b i r k u d r e t h a l i n d e y a ş a m a m a k l a b e r a b e r , o r a d a

d e r i n l e r e i t i l e n , ş u u r u n y ü z e y d o k u s u a l t ı n d a rasgele y ı ğ m l a -

şan b i r i ç â l e m i h a r e k e t e g e t i r i l i y o r d u . B u i ç â l e m i , b i r t a n r ı

d ü ş ü n c e s i y d i . As la m ü n a k a ş a g ö t ü r m e z , fakat y a ş a y a n b i r dü¬

ş ü n c e . . .

U z a k t a , d o ğ d u ğ u m v e ç o c u k l u ğ u m u y a ş a d ı ğ ı m ş e h r i n b i r

k e n a r m a h a l l e s i n d e k i e v i n k ü ç ü k v e basık o d a s ı n d a , a n n e m i n

gece y a r ı s ı n a k a d a r s ü r e n i b a d e t l e r i a r a s ı n d a u y u y u p kalır¬

k e n , A l l a h m v a r l ı ğ ı k e n d i k e n d i n e r u h u m a s i n e r d i . A k ş a m , te¬

r a v i h , b a y r a m n a m a z l a r ı n ı n h a v a s ı n ı d a i m a h a t ı r l ı y o r d u m . Ma¬

h a l l e d e k i e v l i y a y a a d a n a n şeyler le, o n d a n i s t e n e n , fakat aslın¬

d a A l l a h a y ö n e l t i l e n d i lek ler , d u a l a r , b i r t a n r ı i n a n ı ş ı n ı n ifa¬

d e s i y d i .

İ lk m e k t e b e b a ş l a d ı k t a n s o n r a , asır l ık a ğ a ç l a r ı n a r a s ı n a

g ö m ü l e n , m a v i ç i n i l e r l e k a p l ı b ü y ü k b i r s u l t a n c a m i i n i n loş

a y d ı n l ı ğ ı i ç i n d e c e m a a t a k a r ı ş ı p k ı l m a n n a m a z l a r , e d i l e n ni¬

y a z l a r n e k a d a r d i n l e n d i r i c i y d i . S o n r a b u s u l t a n c a m i i n i n av¬

l u s u n d a k i mev lev î t e k k e s i n d e , n e y v e k u d ü m sesleri a r a s ı n d a

d ö n e d ö n e A l l a h a u l a ş ı r g ibi y ü k s e l e n t e m i z y ü z l ü dervişle¬

r i n r u h u m d a y a r a t t ı ğ ı tes i r ler , h â l â d e r i n l e r d e y a ş ı y o r d u . H e ¬

l e d o ğ d u ğ u m ş e h r i n h e r t a r a f ı n d a n göklere f ışk ı ran k u b b e l e r ,

m i n a r e l e r ? . .

H u l â s a b e n i m ilk i n a n ç l a r ı m ı sessiz sedasız d o k u y a n t a n r ı

d u y g u s u , ş i m d i b i r t a r t ı ş m a k o n u s u o l u y o r d u .

A


H o c a , k a b a r ı k saçlar ıy le pos b ı y ı k l a r ı a r a s ı n d a v e a l t ı n

çerçevel i i r i g ö z l ü ğ ü n ü n a l t ı n d a p a r l a y a n g ö z l e r i n i sakin b i r

inatç ı l ık la d i n l e y i c i l e r i n i n ü s t ü n d e ağır ağır d o l a ş t ı r ı y o r d u .

O n u n kasdi b e l l i y d i . O , e l i n d e k i o k u , i ç i m i z d e k i k a p a l ı k a p ı

lara a t ı y o r d u .

H o c a b i r t a k ı m sual ler s o r d u . B i r t a k ı m c e v a p l a r a ld ı . O ,

evvelâ k a r ş ı s ı n d a k i i n s a n ı k e n d i i ç i n d e k i l e r l e karş ı k a r ş ı y a ge

t i r m e k , s o n r a b u i n s a n l a o n u n i ç v a r l ı ğ ı n ı b i r b i r i n d e n ş ü p h e

y e d ü ş ü r e r e k b i r b i r i y l e b e c e l l e ş t i r m e k i s t i y o r d u . İ s t i y o r d u ki,

herkes k e n d i i ç i n i n k a p ı l a r ı n ı k e n d i açsın. S o n r a b u a ç ı l a n ka

p ı l a r ı n iç b ö l ü m l e r i n i k a r ı ş t ı r m a k elbette k i k o l a y o lacakt ı .

B u g ü n k ü ders b a n a l ü z u m s u z , h a t t a saçma g ö r ü n d ü . B ü

t ü n b u n l a r ı k u r c a l a m a y a n e l ü z u m v a r d ı ? İ n a n ç l a r ı m ı z , i ç i m i z

d e y a ş a y a n m a s u m v a r l ı k l a r d ı .

B u n l a r ı n k i m e z a r a r ı d o k u n u y o r d u ? B u n l a r ; y ı l l a r ı n ağır

ağır d ö n e n çark ı i ç i n d e t ı p k ı d ü n y a k a b u ğ u n u n z a m a n l a b u

ruşması , m a d d e l e r i n , d a ğ l a r ı n z a m a n l a şeki l leşmesi gibi yavaş

yavaş v e k e n d i k e n d i l e r i n e v ü c u t b u l m u ş ş e y l e r d i . B ize d ü

şen, b u d e r i n l e r i eşe lemektense, d ü n y a k a b u ğ u n u n ü z e r i n d e

t o p r a ğ ı iş ley ip o n d a n y e n i n i m e t l e r y a r a t m a k t ı . H a r p l e r i n , göç

ler in , i h t i l â l l e r i n , a ç l ı k l a r ı n o l m a y a c a ğ ı b i r h a y a t n i z a m ı . B i z

b u r a y a b u n u n i ç i n gelmişt ik. D a h a fazlasını d ü ş ü n m e y e n e l ü

z u m v a r d ı ? . .

O g ü n k ü ders b u k a d a r l a b i t t i . T e k r a r t o p l a n ı l a c a k t ı . B u

t o p l a n t ı d a h e r k e s i n , k e n d i d o ğ u p b ü y ü d ü ğ ü â l e m i n i n a n ç l a r

m a n z u m e s i n i v e t a n r ı a n l a y ı ş ı n ı , h a t t a k e n d i s i i n a n m a s a bi le,

o l d u ğ u gibi a n l a t m a s ı n ı istedi. Ö z e t l e r h a z ı r l a n a c a k t ı .

E r t e s i t o p l a n t ı d a b a z ı l a r ı , h iç b i r şey a n l a t a m a d ı l a r . H e l e

R u s y a t o p r a k l a r ı n d a n g e l e n l e r i ç i n sanki b ö y l e b i r mesele y o k

tu. O n l a r i ç i n b u k o n u ç o k t a n h a l l o l u n m u ş t u . M i t i n g l e r d e söy

lenen, d u v a r l a r a y a p ı ş t ı r ı l a n b a z ı f o r m ü l l e r i t e k r a r ett i ler,

b i t t i .

A s ı l h a z ı r l ı k l ı o l a n l a r , D o ğ u v e G ü n e y d o ğ u A s y a ' d a n gelen

ö ğ r e n c i l e r d i . B u n l a r i ç i n h e r mesele c i d d î d i r . B u n l a r , eski b i r

t a k ı m m e d e n i y e t l e r i n , saygıdeğer ç o c u k l a r ı y d ı l a r . H e r mese

lede o l d u ğ u gibi , b u d a v a y ı d a g e l e n e k l e r i n e y a k ı ş a n ince b i r


t e r b i y e v e b i r r u h z e n g i n l i ğ i y l e d e r i n , d i k k a t l i i ş l e m i ş l e r d i .

İ l k s ö z ü b i r genç Ç i n l i a l d ı . A t a l a r ı n ı n y a ş a d ı ğ ı i n a n ç l a r âle

m i n d e n şöyle b i r h u l â s a y a p t ı :

— insanlarla tanrılar birbirlerinden ayrılamazlar. Bizde

Budha, hem bir ruh, hem duyan ve yaşayan bir insan

dır. İnsan, kâinatı dolduran ruhun bir parçasıdır ve

onunla birdir. Filozof Huang-Fu bunu böyle anlatır.

Başka b i r Ç i n l i genç söz a l d ı :

— Filozof Hui-Meng'e göre Atman, Brahman'dır. Yani, kül

li ruh ile bu ruhun bir parçasını taşıyan insan aynı şey¬

dir. İnsan, Allahın bir parçasıdır.

H i n t l i l e r m e s e l e y i başka t ü r l ü k o y u y o r l a r d ı :

— Hayat hakkındaki bilgiler bizde Maya, yani illüzyon ola¬

rak kabul edilir. Asıl tanrı ise, bir hikmettir ki, Bitki¬

nin kökü gibi maddenin içinde saklıdır... Tantra-tatva

metinlerinin tarifi budur.

B i r J a p o n k ı z ı d a Z e n b u d i z m i n i n t e l a k k i s i n i şöyle t o p l a d ı :

— Zen budizminin üçüncü patryarhına göre Tanrı vardır.

Birdir. Bir olan her şeye sâridir. Yani, her şeyde var¬

dır. Her şey bir olanda mündemiçtir. Yani, bir olanda

toplanmıştır.

B i r B a l t ı k A l m a n ı , h ı r i s t i y a n l ı k t a k i t a n r ı t e l a k k i s i y l e , b u ¬

d i z m p a t r i y a r h ı n - m s ö z l e r i a r a s ı n d a b e n z e r l i k b u l d u v e St. B e r -

n a r d ' m ş u c ü m l e s i n i n a k l e t t i :

— Tanrı, mahiyeti itibariyle her şeyde vardır, mündemiç¬

tir. Ve o, ancak sevgi yoluyle idrak edilebilir.

B a n a b i r şey s o r u l m a d ı . A m a eğer s o r u l a c a k o l s a y d ı , b e n

d e s ö y l e n e n l e r i n h e p s i n e k a t ı l ı r d ı m . . .

* *

H o c a n i h a y e t söze b a ş l a d ı . Y o ğ u r a c a ğ ı h a m u r u n b ü t ü n m a l

z e m e s i n i t e z g â h a k o y a n b i r u s t a n ı n s ü k û n e t i y l e . ç a l ı ş ı y o r d u :

— Kadim ilâhların tarihi, insanların tarihinin bir parçası

dır. Asur tanrıları, Mısır tanrıları, Enlerin, Yunanlıla-


rın tanrıları diyoruz. Bunlar, Asurlar, Mısırlılar, Etiler

ve Yunanlılarla beraber doğdular, beraber yaşadılar, ge

liştiler ve sonra onlarla beraber tarihe karıştılar.

Evet, ilâhlar da doğarlar, gelişirler. Sekil değiştirir¬

ler, hatta ölürler. Yerlerine yenileri gelir.

Ömürleri sona eren veya, meselâ eski Mısır'daki

Amon ve Aton mücadelesinde olduğu gibi, tahtından

indirilen tanrılarla onların yerlerini alan yeni kudretler

arasında çekişmeler, kavgalar, kanlı savaşlar cereyan

eder. Bu savaşlar, bazen küçük kabileler, bazen kavim¬

ler, hatta bazen, bilinen dünya çapında bir mahiyet alır.

Bu savaşlarda ilkel insan, ilâhını tıpkı bir sancak

gibi mızrağının ucuna takmıştır. Hangi taraf yenilirse,

o tarafın mızrağı yere düşer ve galiplerin ayakları al¬

tında ezilir. Bu sefer o kudretin boş kalan tahtına, ga¬

liplerin mızrağı dikilir...

Bir mızrağın insan tarafından yapılışı ve o mızrağın

gönderine gene insan işi olan renk renk bayrakların çe¬

kilişi gibi, iptidai insanın ilâhları da devir devir ve yer

yer hükümlerini sürerler ve sonra ömürlerini tamam¬

layarak sahneden çekilirler...

H o c a t a h l i l l e r i n i d a h a d a g e n i ş l e t t i . O r m a n l a r d a y a ş a y a n

i lk F i n , C e r m e n k a b i l e l e r i n d e n , z e n c i l e r d e n , k ı z ı l d e r i l i l e r d e n ,

H i n t , T i b e t , P o l e n e z y a t a n r ı l a r ı n d a n b a h s e t t i . . . *

* *

O g ü n l e r , h ı r i s t i y a n l a r m d i n î b a y r a m g ü n l e r i y d i . P a r t i ,

b ü t ü n m e m l e k e t t e geniş b i r d i n a l e y h t a r l ı ğ ı m ü c a d e l e s i n e g i

r i ş m i ş t i . B u m ü c a d e l e , A l l a h ı i n k â r e d e n v e d a h a z i y a d e d e

g e n ç y a ş t a o l a n l a r ı i ç i n e a l a n b i r t e ş k i l â t t a r a f ı n d a n y ü r ü t ü l ü

y o r d u . B u n d a n b a ş k a b i r d e « Y a ş a y a n K i l i s e » i s m i n i t a ş ı y a n

b i r teşk i lâ t v a r d ı k i , b u t e ş k i l â t ı n m e n s u p l a r ı , R u s k i l i s e s i n

d e n i t i z a l e d e n , y a n i b a z ı d i n k o n u l a r ı n d a o n a k a r ş ı ç ı k a n b i r

k ı s ı m p a p a z l a r d ı . F a k a t R u s O r t o d o k s l u ğ u h e r şeye r a ğ m e n h e

n ü z a y a k t a y d ı .

S o n s i p e r l e r i o l a n k i l i s e l e r i b i r e r b i r e r k a p t ı r d ı ğ ı h a l d e ,


d i r e n i ş i n e d e v a m e d i y o r d u . S o n d in î b a y r a m g ü n l e r i m ü n a s e

b e t i y l e M o s k o v a ' d a , elde k a l a n k i l ise ler g ü n ü n h e r saat inde

ç a n sesleriy le M o s k o v a g ö k l e r i n i ç ı n l a t ı y o r l a r d ı . B i z i m şato

n u n b u l u n d u ğ u V a s k i n k ö y ü n e y a k ı n k i l i s e n i n k u l e l e r i n d e n , hiç

d u r m a d a n , ağır, b o ğ u k ç a n sesleri y a y ı l ı y o r d u .

S o n d e r s i n v e r i l d i ğ i g ü n de, b ü y ü k b i r â y i n g ü n ü olsa ge

r e k t i . Y o l l a r boş d e ğ i l d i . C i v a r k ö y l e r d e n , ş a t o n u n e t r a f ı n d a

k i k ö y e v l e r i n d e n k a d i n - e r k e k g r u p g r u p m ü m i n l e r , y a v a ş ya¬

vaş k i l iseye d o ğ r u i l e r l i y o r l a r d ı .

B e n k i l ise ler i a z b i l i r i m . Ç o c u k l u ğ u m d a , c i v a r d a k i R u m v e

B u l g a r m a h a l l e l e r i n d e k i k i l i s e l e r i n ç a n l a r ı ç a l ı n m a y a başlay ın¬

ca, b a z e n k o m ş u ç o c u k l a r ı y l e t o p l a ş ı p o m a h a l l e l e r e sokulur¬

d u k . E ğ e r b i z i k o v a l a y a n o l m a z s a , k i l i s e l e r i n a v l u k a p ı l a r ı n a

b i r i k i p , i ç e r i d e k a n d i l l e r l e a y d ı n l a t ı l a n i b a d e t y e r i n e e n t e m i z

e l b i s e l e r i n i g i y m i ş H ı r i s t i y a n l a r ı n , k a d m - e r k e k • a k ı n e d i ş l e r i n i

s e y r e d e r d i k . A n n e m , b i r k i l i s e n i n t a ş m a b i r m ü s l ü m a n ayağı

değerse, o m ü s l ü m a n a e b e d i y e n m i n n e t d u a l a r ı e t t i ğ i n i söy¬

l e r d i . B e n d e h e r k i l iseye s o k u l u ş u m d a , d a h a çok d u a alabil¬

m e k i ç i n , a y a ğ ı m ı n e r e b i l d i ğ i taş lara, b a s a b i l d i ğ i m k a d a r

b a s a r d ı m .

B e l k i b i r a z d a b u h a t ı r a l a r ı n u y a m ş ı y l e olacak k i , b u son

â y i n g ü n ü , k i l iseye y ö n e l e n kaf i le lere k a r ı ş t ı m . M a n a s t ı r a var¬

d ı ğ ı m ı z z a m a n , k i l i s e n i n ö n ü n d e m a n a s t ı r r a h i b e l e r i b i r hal¬

k a h a l i n d e b i r ş e y l e r o k u y o r l a r d ı . K i l i s e n i n i ç i n d e b ü t ü n m u m ¬

lar y a n ı y o r d u . , . H e r g e l e n önce gir iş h o l ü n e s ı r a l a n a n , ö n l e r i n ¬

d e b i r e r yağ k a n d i l i y a n a n k ü ç ü k ç e r ç e v e l e r ö n ü n d e d iz çöke¬

rek haç ç ı k a r ı y o r d u . S o n r a b ü y ü k k u b b e n i n a l t ı n d a k i sıralar¬

d a n b i r i n d e y e r i n i a l ı y o r d u . Ç e r ç e v e l e r i n i ç i n d e soluk s imasıy-

l e M e r y e m ; k u c a ğ ı n d a o ğ l u n u t a ş ı y o r d u . Ç o c u ğ u n b a ş ı n d a b i r

g ü n e ş halesi v a r d ı .

B u r e s i m l e r , b a n a k u t s a l d u y g u l a r v e r m e d i l e r . F a k a t onla¬

r ı n ö n l e r i n e diz ç ö k e n l e r i n b a ş l a n g ö ğ ü s l e r i n e d ü ş ü y o r d u . B u n ¬

lar, a r t ı k sanki k ö y l e r d e , p a z a r l a r d a , k u r n a z b i r t i lk i t e t i k l i ğ i ,

ile d o l a ş a n , b i r a r a y a g e l d i k l e r i h e r y e r d e b i r b i r l e r i n i çekişti¬

r e n , s ö v ü ş e n , d a l a ş a n i n s a n l a r d e ğ i l l e r d i . H e p s i n e ç e k i n g e n , bir¬

b i r i n i s a y a n b i r h a l g e l m i ş t i .


B e n b u k a d a r z i y n e t l i b i r kil ise g ö r m e m i ş t i m . Z a t e n b u

k a d ı n l a r m a n a s t ı r ı y l e y a n ı n d a k i ki l ise, R u s y a ' n ı n sayı l ı d in î

t e s i s l e r i n d e n b i r i y d i v e çok geniş y e r k a p l ı y o r d u . İ h t i l â l i n ş i m

dilik, • o n u n g a y e t geniş t o p r a k l a r ı n ı e l i n d e n a l m ı ş o l m a k t a n

•aşka y a p t ı ğ ı b i r şey y o k t u . F a k a t b u , h e r h a l d e n a z a r î ka l ı

y o r d u . Ç ü n k ü g ö r ü n ü ş e g ö r e k ö y l ü l e r , İ s a ' n ı n d a isteğine

u y a r a k :

— Allahın hakkını Allaha, Kayzerin hakkını Kayzere,

v e r m e k t e d e v a m e d i y o r l a r d ı .

H e r t a r a f ışık v e y a l d ı z i ç i n d e y d i . C e m a a t g i t t ikçe a r t ı y o r

du. S o l d a k i d u v a r ı b a ş t a n b a ş a k a p l a y a n b i r t a b l o d a v e k ız ı l

Zir gök b o ş l u ğ u i ç i n d e N a s ı r a l ı İsa ç a r m ı h a g e r i l m i ş t i . Y ü z ü

göğsüne d ü ş m ü ş t ü . A v u ç l a r ı n d a n s ızan k a n l a r h â l â taze g ib iy

di. B a ş ı n d a k i d i k e n l i t a c ı n e t r a f ı n d a , a l t ı n b i r g ü n e ş halesi

v a r d ı . Y ü z ü n d e k i h a l v e ş ikâyete, n e d e s ü k û n a b e n z i y o r d u .

3 u y ü z d e d a h a z i y a d e ; d o y u l m a m ı ş b i r h a y a t ı n , ter k o l u n -

m u ş l u ğ u n v e ar t ık d i n m e s i b e k l e n e n b i r ı s t ı r a b ı n ifadesi v a r d ı .

E ğ e r y a ş a d ı ğ ı d o ğ r u y s a , h a y a t ı n d a İsa; m a b e t l e r e , d i n h i -

v e r a r ş i s i n e , y a l d ı z v e şekil s a l t a n a t ı n a b a ş k a l d ı r m ı ş b i r a s i y d i :

— Gökİerin melekûtu karşısında bunlar, bir gün çöke

cektir,

demişt i . H a l b u k i ş i m d i o n u n r e s i m l e r i , h e y k e l l e r i b i r y a l d ı z

deryası i ç i n d e y ü z ü y o r d u . B u kilise b i r s a r a y d a n f a r k s ı z d ı . İsa'

-im K u d ü s ' t e , G o l g o t a tepes ine k a d a r o m u z u n d a taşıd ığ ı sal ip,

ş i m d i a l t ı n ç e l i p a l a r ş e k l i n d e d ü n y a n ı n e n a z a m e t l i k u l e l e r i

n i , k u b b e l e r i n i s ü s l ü y o r d u . İ n s a n l a r a o n u n s ö z l e r i n i n a k l e d e n

p a p a z l a r ı n , m e t r o p o l i t l e r i n , p a t r i y a r h l a r m k e n d i l e r i , süs v e y a l

dız i ç i n d e b o ğ u l u y o r l a r d ı .

B u süsler, y a l d ı z l a r , org sesleri, g ü n l ü k k o k u s u v e h a ç çı

k a r a n p a p a z l a r ı n ı s m a r l a m a g ö s t e r i ş l e r i y l e , T a b e r i y e ' d e k i b a

l ıkçı lar ı h a k k a d a v e t e d e n İ s a ' n ı n , ç ö l ü n k u m l a r ı n d a p a r ç a l a n

mış a y a k l a r ı , s a h r a d a s u s u z l u k t a n k a v r u l a n d u d a k l a r ı a r a s ı n

da ne b ü y ü k çel işme v a r d ı ? . .

— Dünyanın ziynetlerine değil, göklerin saltanatına yö

nelin!..


d i y e n b i r n e b i n i n r u h u , b u ç iy süsler i ç i n d e , k i m b i l i r n e ka

d a r r a h a t s ı z d ı .

E v e t , b u p e y g a m b e r , eğer yaşamışsa, r i v a y e t e göre b i r

ç a r m ı h t a can v e r m i ş t i . Ş i m d i ise b i r t a h t t a o t u r u y o r d u . B i r

d ü n y a s a l t a n a t ı n a , b i r kil ise h i y e r a r ş i s i n e , o r d u l a r a , n i z a m l a r a

d a y a n a n b i r t a h t t a . . . H a ç l ı S e f e r l e r i , O r t a ç a ğ t a a s s u b u , engi

z i s y o n l a r , St. B a r t e l e h e l m y geceler i v e b i n b i r h â i l e , h e p b u

t a h t ı n e m n i y e t i i ç i n geçmişt i . . .

* *

Y a r ı a n l a y a r a k , y a r ı a n l a m a y a r a k , fakat genç b i r i n s a n ı n

r u h t a ş k ı n l ı ğ ı i ç i n d e d a l d ı ğ ı m b u d ü ş ü n c e l e r a r a s ı n d a kil ise

d e n ç ı k a r k e n g ü n e ş , h e m g ü z e l , h e m m e l â n k o l i k R u s ovası

n ı n ü z e r i n e y a v a ş yavaş i n i y o r d u . O r m a n h a k i k a t e n g ü z e l d i .

Ç a y ı r l a r h a k i k a t e n y e ş i l d i . M a v i gökte b i r b i r i n i k o v a l a y a n b e

y a z b u l u t l a r , h e r i s t i k a m e t t e k ı n l a k ı v r ı l a u z a n a n yeşi l y o l l a r

v a r d ı . K ı r l a r ı n taze s e r i n l i ğ i , h u l â s a h e r şey i n s a n ı h a y a t a bağ

l a y ı c ı y d ı .

K i l i s e n i n k a s v e t i n d e n ç o k t a n s ı y r ı l m ı ş t ı m . T â K u z e y K u t -

b u ' n d a n esen v e b o z u l m a m ı ş l e z z e t i , d ü n y a n ı n ü z e r i n e tat l ı

b i r nefes gibi y a y ı l a n saf, t e m i z h a v a y ı d o y a d o y a teneffüs

e t t i m . . .

E r t e s i g ü n M o s k o v a ' y a i n d i m . Ş e h i r d e b ü t ü n k i l ise ler çan

l a r ı n ı ç a l ı y o r l a r d ı . Y o r t u d e v a m e d i y o r d u .

B i z i m m e k t e p b i n a l a r ı P u ş k i n M e y d a n ı ' n a b a k a r d ı . B u

m e y d a n a y a k l a ş t ı ğ ı m s ı rada, i l e r i d e n b ü y ü k b i r k a l a b a l ı ğ ı n be

l i r d i ğ i n i g ö r d ü m . G ü r ü l t ü l e r , n a r a l a r a r a s ı n d a k a r m a k a r ı ş ı k

b i r a lay i l e r l i y o r d u . K a l a b a l ı k , T i v e r C a d d e s i n e s ı ğ m ı y o r gi¬

b i y d i .

A l a y , a z s o n r a m e y d a n ı d o l d u r d u . B u , b i r d i n s i z l e r a l a y ı y d ı .

K i l i s e l e r i n ç a n sesleri, he le P u ş k i n M e y d a n ı ' n a b a k a n

S t r a s t n o y M a n a s t ı r ı ' n m ağır ç a n u ğ u l t u l a r ı y l e , b u a l a y a k a t ı l a n

l a r ı n e t r a f l a r ı çeşitl i r e s i m l e r , y a z ı l a r l a b e z e n m i ş k a m y o n l a r a

d o l a n l a r ı n a t l a r a , d e v e l e r e b i n e n l e r i n s a l l a d ı k l a r ı ç ı n g ı r a k l a

r ı n g ü r ü l t ü l e r i , n a r a l a r , k a h k a h a l a r , k ü f ü r l e r b i r b i r i n e k a r ı

ş ı y o r d u .


Ö n d e ş e y t a n , y a h u t D e c c a l k ı y a f e t i n e g i r m i ş s a l d ı r g a n b i r

r e k k a n l ı , h a l k ı y a r ı y o r d u . B i r t a k ı m g e n ç l e r , e l l e r i n d e İsraf i l '

n s û r u n u g ö s t e r e n b o r u l a r ö t t ü r e r e k t a r a f t a r l a r ı n ı a l a y a d a -

e d i y o r l a r d ı . B a z ı l a r ı d a t o p u z l a r , l a b u t l a r , ç ı n g ı r a k l a r l a ak-

- i ge lmez ş a k l a b a n l ı k l a r y a p ı y o r l a r d ı . H e m s e y r e d e n l e r i gül¬

: vuruyor lar, h e m a l a y a y o l a ç ı y o r l a r d ı .

B u n l a r ı n a r d ı n d a n b i r k a m y o n y ü r ü y o r d u . H e r t a r a f ı aca-

~ p y a z ı l a r , r e s i m l e r l e d o l u y d u . K a m y o n u n ü s t ü b i r açık sah-

--i h a l i n e g e t i r i l m i ş t i . Y ü z ü n e N o e l B a b a saka l ına b e n z e r b i r

;*:-steki g e ç i r e n , b a ş ı n d a p a l y a ç o k ü l a h ı , s ı r t ı n d a s a l k ı m s a l k ı m

: : r m a s k a r a cübbesi t a ş ı y a n b i r i , b u s a h n e n i n o r t a s ı n d a b i r

ı = r a p f ıçısına g ö m ü l m ü ş t ü . G ü y a t a h t ı n d a o t u r u y o r d u .

B u n u n k u c a ğ ı n a göğsü b a ğ r ı açık, p e r i ş a n b i r k a d ı n y a s

l a n m ı ş t ı . Ö n ü n e , t e k n e k a d a r b i r k u n d u r a n ı n iç ine, k u m r a l

sakalı h e n ü z k ı v ı r c ı k l a n m a y a b a ş l a y a n b i r cüce o t u r t u l m u ş t u

ki. b a ş m ı b o y u n a ik i tarafa s a l l ı y o r d u . B a z e n a r k a s ı n d a k i ka

i m i n ç ıp lak göğsüne y a s l a n ı y o r d u . B a z e n d e d a h a a r k a d a k i

p a l y a ç o n u n u z u n pöstek i sakal ına y a p ı ş a r a k b i r t a k ı m ş a k l a b a n

l ık lar y a p ı y o r d u .

B i r defas ında cüce, ö y l e ası ld ı k i , p a l y a ç o n u n p ö s t e k i sa

kalı d ü ş t ü . E t r a f t a n k a h k a h a l a r y ü k s e l d i : B e n b u s a k a l ı n al

t ı n d a n ç ı k a n s i m a y ı d e r h a l t a n ı d ı m . B u , b i z i m ü n i v e r s i t e d e n ,

fakat h e r y e r d e , h e r ves i ley le h e r k e s i g ü l d ü r m e y e çal ışan İ r a n

l ı b i r ö ğ r e n c i y d i . B i r defa d a b i z i m k a m b u r p r o f e s ö r ü n d e r

s inde, İ r a n ' d a k i a h u n d l a r ı n çok k a r ı a l d ı k l a r ı n ı v e k a d ı n t i

caret i y a p t ı k l a r ı n ı a n l a t a r a k , A l l a h m o l m a d ı ğ ı n ı ispata çalış

mışt ı ! . . $

A b l a k b i r s iması , h a n t a l v e y a ğ l ı b i r v ü c u d u v a r d ı . N a

sıl geld iğ i V e n e o l d u ğ u pek b i l i n m e z d i . K o n f e r a n s l a r d a , k ü

t ü p h a n e l e r d e fazla g ö r ü n m e z d i . F a k a t eğlencel i t o p l a n t ı y e r

l e r i n d e d a i m a ö n safta g ö r ü n ü r d ü . O y u n l a r ç ı k a r ı r d ı . M a s k a

r a l ı k l a r y a p a r d ı . H e r k e s i e ğ l e n d i r i r d i .

Ş i m d i d e R u s O r t o d o k s l u ğ u n u n t a r i h î p a y i t a h t ı n d a d i n e k a r

ş ı m ü c a d e l e n i n b a y r a ğ ı n ı t a ş ı y a n l a r ı n ö n ü n d e y ü r ü y o r d u . Y ü

z ü n e b i r p ö s t e k i y i sakal g ibi t a k ı p , b a ş ı n a p a l y a ç o k ü l a h ı ge

ç i r m i ş , ş a r a p f ı ç ı s ı n d a n t a h t ı n a o t u r m u ş t u . İ k i d e b i r , e l i n d e -

334 S U Y U . A R A Y A N A D A M

k i k o v a k a d a r k a d e h i g ü y a ş a r a p l a d o l d u r a r a k kafasına i

k i y o r , y a h u t d a k u c a ğ ı n a y a s l a n a n k a r m a k a r ı ş ı k k a d ı n ı n a q

z m a g ö t ü r ü y o r d u .

*

* *

O z a m a n l a r k u r u l a n b i r c e m i y e t , k e n d i n e g ö r e , d in le m i

cadele i ç i n z a m a n z a m a n b ö y l e n ü m a y i ş l e r t e r t i p e d e r d i . 3

r a p f ı ç ı s ı n d a n t a h t ı n a k u r u l m u ş m a s k a r a n ı n k u c a ğ ı n a yas lan ı

v e s a r h o ş t a k l i d i y a p a n k a d m v e o n u n ö n ü n d e k i k u n d u r a m

i ç i n d e n b a ş ı n ı ç ı k a r ı p ik i t a r a f l ı c e m a a t e s a l l a y a n k ı v ı r c ı k s

ka i l i cüce, b u a l a y l a r d a t e ş h i r e d i l i r l e r d i .

D a h a a r k a d a k i k a m y o n d a p a t r i k l e r , p i s k o p o s l a r , m e t r o p

lit t a k l i d i y a p a n l a r ı n h e p s i de g ü y a s a r h o ş l u k t a n y e r l e r e 3

r i l m i ş l e r d i .

H e p s i d e b i r b i r i n d e n s a r h o ş g ib i g ö r ü n e n b i r t a k ı m r a h i b

ler le genç p a p a z l a r , b u n l a r ı n ü z e r i n e h â l â v e g ü y a k o v a k i

v a ş a r a p b o ş a l t ı y o r l a r d ı . Y e r d e k i l e r b u şaraba k a n m a k içi

b i r b i r l e r i y l e i t iş ip k a k ı ş ı y o r l a r , y e r l e r i , t o p r a k l a r ı ya l ıyor la :

d ı . B a ş l a r ı n d a b i r z a n g o ç , b i r e l iy le b u h u r d a n ı s a l l a r k e n , ' a

e l iy le b o y u n a ç a n ç a l ı y o r d u . Ö z a m a n s e r i l d i k l e r i y e r l e r d e

g ü y a h a l k a s u s e r p m e y e , h a l k ı t a k d i s e t m e y e çal ışan ,sarha

lar la r a h i b e l e r v e genç p a p a z l a r , k a m y o n u n b i r sarsıntısıy]

b i r b i r l e r i ü s t ü n e y ı ğ ı l ı n c a , e t r a f t a k i l e r i n k a h k a h a l a r ı m e y d a ı

ç ı n l a t ı y o r d u .

D a h a s o n r a g e l e n k a m y o n s a h n e s i n d e , m i n d e r i n e k u r u

m u ş koca sar ık l ı b i r h e r i f i n ö n ü n d e ç ıp lak k ı z l a r göbek a l

y o r l a r d ı . Sıska, cı l ız b i r k a ç köle, b u s a h n e n i n b i r köşesini

d u r m a d a n h a r e k e t l e r y a p ı y o r l a r d ı . A t l a r d a , d e v e l e r d e sar ı i

s i p a h i l e r , ö n l e r i n d e z i n c i r l e r e v u r u l m u ş k ız v e e r k e k genç esi

l e r i n i , k a m ç ı l a r , k ı l ı ç l a r l a s ü r ü y o r l a r d ı .

K a m y o n l a r ı n b i r i n d e , k ü l a h l a r ı n a , e t e k l e r i n e z i l l e r takas

h e r t a r a f l a r ı n d a r e n k r e n k k u r d e l e l e r , b o n c u k l a r s a r k a n Sfi

ğol s a m a n l a r ı , b o y u n l a r ı n a t a k t ı k l a r ı u z u n d a v u l l a r ı n iki t :

r a f ı n a e l l e r i y l e v u r a r a k h iç d u r m a d a n s ı ç r ı y o r l a r d ı .

B i r k a m y o n u n o r t a s ı n a , tek b a ş ı n a o t u r t u l m u ş , fakat y i

m e k t e n i ç m e k t e n k a r n ı d a v u l l a r g ib i , f ıç ı lar gibi şişmiş a


risi D a l a y L a m a ' y ı t e m s i l e d i y o r d u . B u n u n k a r ş ı s ı n d a açlık

tan, iskelet k ı l ık l ı k ö l e l e r secdeye v a r ı y o r l a r d ı .

H u l â s a , akla g e l e b i l e n h e r m a s k a r a l ı k b u a l a y d a m e ş r u d u .

Ç ı n g ı r a k l a r b o y u n a ç ı n l ı y o r d u . B a ğ r ı ş m a l a r , ç a ğ r ı ş m a l a r

gitt ikçe a r t ı y o r d u . P ö s t e k i sakall ı m a s k a r a , e l i n d e k i : k o v a ka

dar k a d e h i n i hiç d u r m a d a n h a l k ı n ü z e r i n e s a ç ı y o r d u .

F a k a t , b u n a r a l a r , h a r e k e t l e r :

— Kahrolsun!.. Yıkılsın!..

sesleri a r a s ı n d a S t r a s t n o y M a n a s t ı r ı ' n ı n ç a n l a r ı d a hiç d u r m a

d a n ç a l ı y o r d u . P u ş k i n M e y d a n ı ' n a b a k a n b u m a n a s t ı r ı n çan

seleriyle P u ş k i n M e y d a n ı m ı d o l d u r a n a l a y ı n z i l , ç ı n g ı r a k gü¬

r ü l t ü l e r i b i r m ü d d e t b i r a r a d a , b i r b i r l e r i n e k a r ı ş a r a k h a v a y ı

d o l d u r d u . M a n a s t ı r k u l e l e r i susacağa b e n z e m i y o r d u . Ç a n l a r ı n

ağır, telâşsız u ğ u l t u l a r ı , m e y d a n ı , d o l d u r a n ç ı ğ ı r t k a n l a r ı n çığ¬

l ı k l a r ı n ı , h a t t a b i r ara l ık b a s t ı r a c a k gibi o l d u . F a k a t , e n ön¬

deki k a m y o n d a şarap f ı ç ı s ı n d a n t a h t ı n a k u r u l u pösteki sakal¬

lı- s o y t a r ı , e t r a f ı n d a k i . ş e y t a n l a r ı n a , z e b a n i l e r i n e k u m a n d a s ı n ı

v e r d i . O z a m a n b u n l a r , y o l l a r ı k a p l a y a n kalabal ığ ı y a r a r a k

m a n a s t ı r ı n k a p ı l a r ı n ı a r k a s ı n d a n d a y a n ı p ağır ağır k a p a d ı l a r ,

k i l i t ledi ler .

Ş i m d i b u k a p ı l a r ; içer ide, î s a ' n m m i h r a b ı ö n ü n d e başları¬

n ı eğerek m e r h a m e t d i l e n e n l e r l e , d ı ş a r ı d a , D e c c a l ' ı n z i l l e r i n i ,

ç ı n g ı r a k l a r ı n ı ça larak o n l a r ı n ü s t ü n e y ö n e l e n l e r i n a r a s ı n a de¬

m i r b i r p e r d e gibi i n d i . B u p e r d e y i aşmak i s t e y e n l e r b i r m ü d ¬

det k a p ı l a r ı t e k m e l e d i l e r . T e p i n d i l e r , k ü f ü r l e r , h a k a r e t l e r et¬

l i ler. F a k a t m a n a s t ı r , d a l g a l a r ı n o r t a s ı n d a b i r k a y a gibi ha¬

reketsiz k a l d ı .

*

* *

Ç i ç e k l i b i r t a r h ı n o r t a s ı n d a k i t a ş t a n kaidesi ü s t ü n d e P u ş -

kin h e y k e l i b ü t ü n b u o l a n l a r ı , o t u n ç t a n s ü k û n e t i y l e s o n u n a

k a d a r seyret t i . P u ş k i n , R u s y a ' n ı n e n b ü y ü k ş a i r i y d i . B i r zen¬

c i b a b a d a n d o ğ d u . B i r R u s o l a r a k y a ş a d ı v e b i r h ı r i s t i y a n ola¬

rak ö l d ü .


R u s y a ' d a İs lav k ü l t ü r ü , as l ında k i l i s e n i n eser id i r . B ü y ü k

b i r t a r i h ç i o l a n P a k r o v s k i , « E ğ e r h ı r i s t i y a n l ı k işe m ü d a h a l e

e t m e s e y d i , R u s o v a s ı n d a İs lav k ü l t ü r ü deği l , F i n k ü l t ü r ü ha¬

k i m olacakt ı» der. R u s t a r i h i n d e k i b u b ü y ü k h i z m e t i n e t i c e -

s i n d e d i r k i R u s y a ' d a kilise a s ı r l a r d a n b e r i , a y n ı z a m a n d a b i r

d ü n y a k u v v e t i o larak gelişti. N i h a y e t , o l a ğ a n ü s t ü gel işen b ü ¬

t ü n sosyal k u v v e t l e r g ib i , o d a g ü n ü n b i r i n d e b i r d e s p o t i z m e

ist ihale et t i . İ h t i l â l d e n e v v e l R u s y a ' d a t o p r a k l a r ı n üçte b i r i

k i l iseler le m a n a s t ı r l a r ı n v e t o p r a k a ğ a l a r ı n ı n e l l e r i n d e b u l u ¬

n u y o r d u . K ö y l ü y e ise, h e r ves i ley le t e k r a r l a n d ı ğ ı g ib i , y a ki¬

l isede, y a m e y h a n e d e sarhoş o l u p k e n d i n i u n u t m a k d ü ş ü y o r d u .

F a k a t n e d e olsa m i s t i k R u s r u h u , k i l i s e d e n a y r ı l m ı y o r d u .

D i n , p a p a z l a r ı n b ü t ü n k ö t ü l ü k l e r i n e r a ğ m e n h a l k ı n m a n e v î

v a r l ı ğ ı n d a a y r ı l m a z b i r u n s u r o l a r a k k a l ı y o r d u .

A y d ı n l a r a gel ince, h e r y e r d e o l d u ğ u gibi R u s y a ' d a d a asi

v e gayrî m e m n u n m ü n e v v e r , evve lâ m a b e t t e n a y r ı l ı r d ı . F a ¬

kat z a m a n l a , kil ise değilse bi le d i n , o n u n h a y a t ı n d a b i r sı¬

ğ m a k vazifesi g ö r m e y e b a ş l a r d ı . M a c e r a l a r d a n , i s y a n l a r d a n ,

i n k â r l a r d a n , h u l â s a b a ş d ö n d ü r ü c ü e k s t r e m l e r a r a s ı n d a bocala¬

d ı k t a n s o n r a , R u s a y d ı n l a r ı n ı n ç o ğ u n l u ğ u d i n m i s t i ğ i n d e b i r

s ü k û n s ığmağı b u l u r v e o n a s ı ğ ı n ı r d ı . Meselâ D o s t o y e v s k i g ib i . . .

F a k a t b u e k s t r e m l e r R u s y a ' d a y a d ı r g a n a n şeyler d e ğ i l d i r .

O r a d a h a t t a b i z z a t d i n i n k e n d i s i b i le b u e k s t r e m l e r i ç i n d e bo¬

caladı . M u t l a k t e s l i m i y e t t e n m u t l a k i n k â r a v a r ı n c a y a k a d a r iti¬

kat k a p ı l a r ı , b i n b i r çeşit t a r i k a t l a r a k e n d i i ç i n d e y e r v e r d i .

Ç a r K o r k u n ç İ v a n ' m a y n ı g ü n d e h e m târ ik- i d ü n y a , h e m

z a n g o ç ; h e m cellât o luşu g ib i , R u s m a n a s t ı r ı d a y ü z y ı l l a r v e

y ü z y ı l l a r b o y u n c a k â h m e l e k , k â h d e r e b e y i , k â h z a l i m v e müs¬

teb i t o larak y a ş a d ı .

F a k a t ar t ık b i r h e s a p l a ş m a g ü n ü gelmişt i . B u savaşın so¬

n u n u n k i m l e r e v e n e l e r e m a l olacağı o s ı rada k e s t i r i l e m e z d i .

Be lk i d e b u n u n e n s o n u , y ı l l a r v e y ı l l a r c a sürecek tasfiyeler¬

d e n v e d ö k ü l e c e k k a n l a r d a n s o n r a R u s r u h u n u n y e n i d e n dinî

b i r m i s t i s i z m e g ö m ü l ü ş ü olabi leceği g ibi , d i n i n y a h u t hiç de¬

ğilse t a a s s u b u n h a l k r u h u n d a d u r u l m a s ı , s i l ik leşmesi, b i r h a -

S U Y U . A R A Y A N A D A M 337

k i m k u v v e t o l m a k t a n ç ıkması d a m ü m k ü n d ü . A m a b i z gene

k o n u y a g e l e l i m .

Ç o c u k l u ğ u m d a a n n e m , b i r g ü n o l u p b i r D e c c a l ' ı n çıkacağı¬

n ı b a n a s ö y l e r d i . D e c c a l , çalgı lar, o y u n l a r , k a h k a h a l a r arasın¬

da gelecekt i . O g ü n o r a d a n geçeff a l a y ı n b a ş ı n d a , z i l ler , d ü m ¬

belekler a r a s ı n d a ş a r a p f ı ç ı s ı n d a n t a h t ı n d a o t u r a n s o y t a r ı , bel¬

k i b u D e c c a l ' ı n h a b e r c i s i , be lk i d e k e n d i s i y d i . A c a b a d ü n y a n ı n

s o n u n a m ı e r m i ş t i k ? . .

*

* *

O g ü n l e r d e k e n d i k e n d i m e çok s o r d u ğ u m b i r s u a l i n ce¬

v a b ı n ı k e n d i m v e r e m i y o r d u m . F a k a t a r a d a n pek a z b i r z a m a n

geçt ikten s o n r a , P e t r o g r a d ' d a k i (1) i m p a r a t o r m e z a r l a r ı kar¬

şısında eski m ü n e v v e r t i p i n d e b i r R u s , b u n u n c e v a b ı n ı , h a t t a

h e r şeyi göze alarak, m a n a l ı b i r şeki lde v e r d i :

B i r ö ğ r e n c i kafi lesi, P e t r o g r a d ' a b i r s e y a h a t t e r t i p etmiş¬

tik. O r a d a b i r g ü n P e t r o p o v l e v s k K a l e s i ' n i g e z i y o r d u k . N e v a

N e h r i ' n i n b a t ı k e n a r l a r ı n d a k i b u kale, ç a r l a r d e v r i n d e u z u n

b i r z a m a n R u s y a ' n ı n e n k o r k u n ç siyasî h a p i s h a n e s i n i i ç i n d e

b a r ı n d ı r d ı . B u h a p i s h a n e y e y a l n ı z g i r i l i r , fakat o r a d a n b i r da¬

h a ç ı k ı l m a z d ı .

D ı ş a r ı d a n b u r a s ı n ı y a l n ı z Ç a r ' m z i y a r e t e t m e k h a k k ı y d ı .

D e h l i z l e r d e , d ö n e m e ç l e r d e , b u r ç l a r d a , R u s t a r i h i n e adı geçen

i h t i l â l c i l e r i n as ı ld ık lar ı y e r l e r , a d ı m b a ş ı n d a s a y ı l ı y o r d u . 1825

de D e k a b r i s t H a r e k e t l e r i n e k a r ı ş a n genç ve a r i s t o k r a t subay¬

lar, h e p b u r a d a c a n v e r m i ş l e r d i .

B i z b u r a y ı g e z e r k e n b u r a s ı b i r m ü z e g i b i y d i . Z i n d a n l a r

boş, fakat z i n d a n c ı l a r y e r i n d e y d i l e r . B u n l a r , U z a k d o ğ u ' n u n e n

uzak y e r i n d e n , S a h a l i n A d a s ı ' n d a n g e t i r i l m i ş b i r t a k ı m yer l i¬

lerd i . İ r i , soluk sarı b e n i z l i , g ö z l e r i fersiz ve y ü z l e r i ö lü dene¬

cek k a d a r h a r e k e t s i z i n s a n l a r d ı l a r . S a n k i başka b i r gezegen¬

den d ü n y a m ı z a gelmiş k a d a r y a b a n c ı v e sessizdi ler ( 2 ) .

(1) Petrograd, eski Petersburg. B u g ü n ismi L e n i n g r a d . (2) Z a n n e d e r i m , son çar z a m a n ı n d a Petropavlevsk z i n d a n ı ,

Petersburg'dan daha uzak bir yere, N e v a n e h r i içindeki Şleslburg kalesine nakledilmişti. Fakat iht i lâ lden sonra başka hapishaneler kurulmuş ve bura lar ı m ü z e hal ine gelmişti.

22


Z i n d a n l a b i r e n t i n i n ağır, kasvet l i h a v a s ı , m u a z z a m taş

b l o k l a r l a y a p ı l m ı ş basık h ü c r e l e r , r e h b e r l e r i m i z i n a n l a t t ı ğ ı ka¬

r a n l ı k h i k â y e l e r , b u h ü c r e l e r d e y a ş a y a n v e ö l e n l e r i n d r a m ı ,

ç ı l d ı r a n , k a f a l a r ı n ı taş lara v u r a r a k i n t i h a r e d e n , ası lan genç.

güze l v e m ü t e f e k k i r i n s a n l a r . . .

K a l e n i n b ü y ü k k u b b e s i n i n a l t ı n ı , i m p a r a t o r m e z a r l a r ı çev¬

r e l i y o r d u . B ü y ü k P e t r o ' n u n m e z a r ı b u ç e v r e n i n or ta k ı s m ı n a

d ü ş ü y o r d u . O n u n ö n ü n e gelen k ı ş ı m a , k ı r m ı z ı b i r t a h t otur¬

t u l m u ş t u . E s k i d e n b u r a d a y a p ı l a n b ü y ü k t ö r e n l e r d e çar lar , b u

t a h t a o t u r u r l a r d ı .

E s k i t ip v e i h t i y a r b i r R u s m ü n e v v e r i o l a n r e h b e r i m i z ,

z i n d a n l a b i r e n t i n i d o l a ş t ı k t a n s o n r a , b i z i ki l ise k u b b e s i n i n a l A

t ı n a , i m p a r a t o r m e z a r l a r ı n a g e t i r d i . H e r h ü c r e s i n d e v e h e r a d ı m

b a ş ı n d a b i r k a r a h a t ı r a t a ş ı y a n z i n d a n l a r ı n kasvet l i havasın¬

d a n çıkıp d a güneş ış ığına k a v u ş a n ö ğ r e n c i l e r , b i r d e n aşırı

b i r f e r a h l ı k l a k a y n a ş t ı l a r . B u taşk ın l ık , i m p a r a t o r m e z a r l a r ı ¬

n ı n b u l u n d u ğ u kilise s a l o n l a r ı n d a d a d e v a m ett i . B ü y ü k kub¬

b e n i n a l t ı n a b i r sel gibi dağı ldık.

R e h b e r i d i n l e y e n y o k t u . V e gal iba P e t r o p a v l e v s k k u r b a n l a ¬

r ı n ı n i n t i k a m ı n ı b i z i m k i l e r b i r a z d a b u i m p a r a t o r m e z a r l a r ı n ¬

d a n ç ı k a r m a k i s t i y o r g i b i y d i l e r . B i r H i n t l i ta lebe, Ç a r ' m kır¬

m ı z ı t a h t ı n ı n ü s t ü n e s ıçradı v e b i r t a k ı m ş a k l a b a n l ı k l a r a baş¬

ladı . B i r d i ğ e r i , R u s p a t r i ğ i n i n m e r a s i m k ü r s ü s ü n d e b i r şey¬

ler o k u y o r d u . N i h a y e t b i r is i d e D e l i P e t r o ' n u n m e z a r sandu¬

kasına ç i z m e s i n i n u c u y l e haf i f b i r t e k m e att ı .

İ h t i y a r r e h b e r , b u n u g ö r ü n c e b i r d e n değişti. İ r i gözlükle¬

r i n i n a r k a s ı n d a g ö z l e r i , o l a ğ a n ü s t ü b i r teessürle p a r l a d ı , bir¬

b i r i n e k a r ı ş m ı ş b ı y ı k l a r ı n ı n , s a k a l l a r ı n ı n a l t ı n d a k i y o r g u n , y ıp¬

r a n m ı ş y ü z a d a l e l e r i n i n t i t r e d i ğ i b e l l i y d i .

G e m i a z ı y a a lmış z i y a r e t ç i l e r i n e b i r şey d i n l e t e m e y e c e ğ i -

n i a n l a y ı n c a , s ö z l e r i n i h i d d e t l e kesti. B ü t ü n b u a z g ı n l a r l a bo¬

ğ u ş m a k l a , o n l a r ı b ı r a k ı p k a ç m a k a r a s ı n d a b i r şaşkınl ık dev¬

resi g e ç i r d i . S o n r a b i r d e n k e n d i n i t o p l a d ı . B e n e n y a k ı m n d a y -

d ı m v e b e n i e n s a l d ı r g a n b u l m u ş olacakt ı k i , ü z e r i m e koştu.

O m u z l a r ı m d a n y a k a l a d ı :


— Delikanlı! diye bağırdı. Bütün bunlar münasebetsizlik!

Ben de çarlarla mücadele ettim. Kiliselerle, mezarlarla

isem aram hiç hoş değildir!..

Fakat şunu bil ki, şimdi şu tahtvn üstünde tepinen

Hintli, yarın Hindistan 'da bir tahta oturabilir. Bugün

burada bu imparator kabirlerini tekmeleyenin de (bu

rada yüzüme dik dik baktı) yarın, birtakım yeni me¬

zarlar karşısında secde etmesi mümkündür!.. Kahraman¬

ları da, ilâhları da yaratan biziz. İnsanlar, putlarını ken

dileri yaparlar. Sonra bir zaman gelir, onları yıkarlar.

Fakat sonra gene yenilerini yaparlar!..

B e n b u s ö z l e r i d a i m a h a t ı r l a r ı m . V e b u g ü n e ğ e r s e s i m u l a ş

sa, ş i m d i b e l k i d e t o p r a ğ ı n a l t ı n d a o l a n v e b i r b i r i n e k a r ı ş m ı ş

saçı saka l ı , d a m a r l a r ı n a k a n h ü c u m e t m i ş h ı ş ı m l ı s i m a s ı y l e

a l e v a lev y a n a n g ö z l e r i h a f ı z a m d a h â l â b ü t ü n c a n l ı l ı ğ ı i le y a ¬

l a y a n o m u z t a r i p i n s a n a , k a l b i m i n b ü t ü n i k r a r ı y l e :

— Haklısın yoldaş, evet haklısın! Çünkü senin sözlerinde,

insanoğlunun hem bir zaafı, hem bir kudreti dile gel¬

miştir,

d e r i m . . .

Gin Asrı

18

K r e m l i n K a l e s i ' n i n b i r k a ç kapıs ı v a r d ı r . F a k a t k a l e y e M e -

I ı a v a y a C a d d e s i ' n e b a k a n b ü y ü k k a p ı d a n iş lenir . K ı z ı l m e y d a n

kapısı m e r a s i m l e r i ç i n d i r . D i ğ e r k a p ı l a r ise h e r z a m a n kapal ı

k a l ı r l a r .

M e h a v a y a k a p ı s ı n a v a r m a k i ç i n b i r k ö p r ü d e n g e ç m e k ica-

b e d e r . K ö p r ü , b u c e p h e d e k a l e y i ç e v i r e n eski M i y ü k kale h e n ¬

d e ğ i n i n ü z e r i n e k u r u l m u ş t u r . V a k t i y l e b u h e n d e k , be lk i d e

kaleye h ü c u m e d e n l e r i d u r d u r m a k i ç i n y a p ı l m ı ş t ı . F a k a t şim¬

d i M e h a v a y a C a d d e s i ' y l e kale d u v a r l a r ı , k u l e l e r , b u r ç l a r ara¬

s ında b i r p a r k h a l i n d e u z a n ı r . K a d ı n l a r ı n ç o c u k l a r ı n ı gezdir¬

d i k l e r i , m a ğ a z a l a r d a , d a i r e l e r d e ç a l ı ş a n l a r ı n tat i l s a a t l e r i n d e gü¬

n e ş l e n d i k l e r i , i şs iz ler in p i n e k l e d i ğ i b i r p a r k . . .

M e k t e p t e z a m a n i l e r l e d i k ç e M o s k o v a ' y ı , m ü m k ü n o l d u ğ u

k a d a r i ç h a y a t ı ile d a h a y a k ı n d a n t a n ı m a k i m k â n l a r ı n ı b u l u ¬

y o r d u m . D e r s d e v r e l e r i n d e v e y a tat i l a y l a r ı n d a R u s k ö y ü n ü ,

R u s kasabasın ı v e h a t t a b ü y ü k R u s ş e h i r l e r i n i , b ö l g e l e r i n i gör¬

m e k faydal ı o l u y o r d u . B u g ü n K r e m l i n ' i g ö r e c e k t i m .

K r e m l i n ' K ö p r ü s ü ' n e v a r d ı ğ ı m z a m a n , v a k i t b e n i m giriş

k a r t ı m d a y a z ı l ı saate göre e r k e n d i . P a r k a i n d i m . B i r s a l k ı m -

s ö ğ ü d ü n a l t ı n d a boş b i r s ı r a y a o t u r d u m . B i r t a r a f t a kale be¬

d e n l e r i y l e b u r ç l a r u z a n ı y o r d u . K u l e l e r i n ü s t ü n d e n çar l ık kar¬

t a l l a r ı i n d i r i l m i ş t i . B u n l a r ı n y e r i n d e ş i m d i başka işaret ler var¬

d ı . H e l e defne d a l l a r ı y l e b u ğ d a y b a ş a k l a r ı a r a s ı n d a b i r d ü n y a

y u v a r l a ğ ı işaret i h e r tarafa h a k i m d i .

R u s y a ' d a h e r k e s , h e r n e d e n s e d ü n y a n a m ı n a k o n u ş u r v e

b ö y l e k o n u ş a n l a r d ü n y a y ı s a n k i b i r « v a d e d i l m i ş t o p r a k » gibi

b e n i m s e m i ş g ö r ü n ü r l e r . G e r ç i , asıl ö n d e r l e r k a d r o s u b i r az ın¬

l ıkt ı r . F a k a t , b u a z ı n l ı ğ ı n d ü n y a y ı b u şeki lde g ö r ü ş ü v e be¬

n i m s e y i ş i , o n l a r ı n d ı ş ı n d a k a l a n b ü y ü k k a l a b a l ı k l a r ı n , be lk i


k e n d i l e r i d e f a r k ı n a v a r m a d a n r u h l a r ı n a s i n m i ş v e o r a d a yer¬

l e ş m i ş t i r . B u g ö r ü ş h a k k ı n ı o n l a r , b e l k i h â l â d e v l e t v e teş¬

k i l â t l a r ı n d a n d a deği l , b a ğ l a n d ı k l a r ı çağ a k ı m ı n ı n , c i h a n ş ü m u l

s a y d ı k l a r ı g u r u r u n d a n a l ı y o r l a r d ı .

B u d ü n y a ö l ç ü s ü n d e g ö r m e a l ışkanl ığ ı , M o s k o v a ' d a yaşa¬

y a n , v e y a o k u y a n y a b a n c ı l a r i ç i n d e b i r a l ışkanl ık h a l i n d e y d i .

O r a d a m i t i n g l e r d e , t o p l a n t ı l a r d a h iç h a k l a n o l m a d ı ğ ı h a l d e m e

selâ b i r Ç i n l i ö ğ r e n c i « Ç i n h a l k ı n a m ı n a » , b i r A l m a n ö ğ r e n c i

« A l m a n h a l k ı n a m ı n a » k o n u ş u y o r d u . B u , y a d ı r g a n m a z d ı . İt i¬

r a f e d e y i m ki , b e n i m de, sokak n ü m a y i ş v e m i t i n g l e r i n d e , ya¬

h u t d a m e k t e p , f a b r i k a t o p l a n t ı l a r ı n d a « T ü r k h a l k ı n a m ı n a »

t t m u m î k o n u ş m a l a r y a p t ı ğ ı m o l m u ş t u r .

O t u r d u ğ u m s a l k ı m s ö ğ ü d ü n gölgesinde K r e m l i n sur lar ı¬

n ı , k u l e l e r i n i s e y r e d e r k e n , ister i s t e m e z b u d u v a r l a r ı n i ç i n d e

o t u r a n r e h b e r l e r k a d r o s u n u , b u k a d r o n u n e t r a f ı n d a teşkilâtla¬

n a n a z ı n l ı ğ ı d ü ş ü n ü y o r d u m . B i r a r a l ı k b u a z ı n l ı k g ö z ü m d e hat¬

t a b i r a z k ü ç ü l ü r g ibi o l d u . B ö y l e k ü ç ü k b i r k a d r o n u n d ü n y a ¬

n ı n b u k a d a r b ü y ü k b i r p a r ç a s ı n ı â d e t a d ü n y a d a n t e c r i t et¬

m e s i , o n a sanki d ü n y a d ı ş ı n d a b i r i s t i k a m e t v e r m e s i , b i r ba¬

kışta a n l a ş ı l m a s ı güç b i r ş e y d i . G e r ç i , t a r i h t e b ü y ü k kalaba¬

l ık lar , h a k l ı v e y a h a k s ı z , d o ğ r u v e y a y a n l ı ş , d a i m a ö n d e r l e r i n ,

y a h u t a z m l ı k l a n n a r k a l a n n d a n a k m ı ş l a r d ı r . M e s e l â , 1812'de

N a p o l y o n , ş u y a n ı m d a k i k ö p r ü d e n b u ka leye g i r e r k e n , o n u n ,

p e ş i n d e s ü r ü k l e d i ğ i b ü y ü k o r d u n u n i ç i n d e , o n u n g ö r d ü ğ ü rü¬

y a y ı g ö r e n tek b i r kişi v a r m ı y d ı ? Y a h u t , M u h a m m e d , H ı r a D a -

ğ ı ' n d a i lk p e y g a m b e r l i k a ğ r ı l a r ı n ı g e ç i r i r k e n , k i m i s i b i r deve

ç o b a n ı , k i m i s i fak i r b i r k e r v a n s ü r ü c ü s ü o l a n a r k a d a ş l a r ı n ı b i r

g ü n t o p l a y ı p d a o n l a r a y a r ı n h e r b i r i n i n , b i r e r ü l k e n i n vali¬

si, b i r e r d e v l e t i n h ü k ü m d a r ı o l a c a k l a r ı n ı s ö y l e s e y d i , acaba b u

i n s a n l a r ı n h a y a l i b u h a y a l ü s t ü b e ş a r e t i k a l d ı r a b i l i r m i y d i ? D e ¬

m e k o l u y o r k i , t a r i h t e b a z ı ş a h s i y e t l e r , s o n u ş u v e y a b u şekil¬

d e bitse d e b i r bakışta i d r a k d ı ş ı o l a n ü l k ü l e r i , z a m a n z a m a n

b e ş e r i y e t e s u n a b i l i y o r l a r . B u ü l k ü l e r h e r z a m a n , h a t t a k e n d i

h a y a t l a r ı n a m a l olsa d a , k e n d i p e ş l e r i n d e n y ü r ü y e c e k m i l y o n -

l a n k o l a y c a b u l u y o r l a r .

G e r ç i , b u k a l e n i n i ç i n d e o t u r a n l a r , n a z a r i y e o l a r a k « t a r i h -


: e ş a h s i y e t l e r i n r o l ü » n e b ü y ü k k ı y m e t v e r m e z l e r . O n l a r a gö¬

r e t a r i h t e ş a h s i y e t i n r o l ü , m u t l a k s u r e t t e m u k a d d e r a t t a y i n

edici deği ld i r . Ş a h s i y e t , t o p l u m u n t a l i h i n e tesir eder. F a k a t

b u t e s i r i n derecesi t o p l u m u n , ş a r t l a r ı ile s ı n ı r l ı d ı r d e r l e r . H a t ¬

t a ş a h s i y e t i n , k e n d i b ü y ü k l ü ğ ü n ü , i ç i n d e n çıkt ığı t o p l u m a b o r ç ¬

l u o l d u ğ u n u , b u n u n i ç i n d e meselâ d â h i n i n , d â h i o l d u ğ u i ç i n

z e m i y e t t e n b i r şey ta lep e t m e y e h a k k ı o l m a d ı ğ ı n ı nazar î ola¬

rak i ler i s ü r e r l e r .

B u n l a r be lk i d o ğ r u d u r , b e l k i deği ld i r . F a k a t ş u d a aşi¬

kâr k i , t a r i h i n ş u v e y a b u d e v r i n d e , d ü n y a n ı n ş u v e y a b u

ü lkes inde h a y a l v e y a i d r a k g ü c ü , çevresiy le h iç de o r a n t ı l ı ol¬

m a y a n öyle d a v e t ç i l e r ç ı k ı y o r k i , o n l a r ı n ç a ğ r ı l a r ı d ü n y a n ı n

g id iş inde b a z e n m u k a d d e r a t t a y i n edic i t e s i r l e r i n i y a p ı y o r l a r .

H u l â s a öyle g ö r ü n ü y o r k i , t a r i h i n seli d i n l e r , ideolo j i ler , b ü ¬

y ü k ist i lâ lar, b ü y ü k keşifler g ibi o l a ğ a n ü s t ü c e r e y a n l a r ı n v e

ş a h s i y e t l e r i n gölgesinde gel iş iyor, şeki l leşiyor.

*

K r e m l i n k u l e l e r i n i n saat ç a n l a r ı v u r m a y a baş lad ı lar . Be¬

n i m i ç i n d e v a k i t t i . K ö p r ü y ü g e ç t i m . K a y ı t l a r , k o n t r o l l e r u z u n

s ü r m e d i . A z s o n r a K r e m l i n K a l e s i ' n i n i ç i n d e y d i m .

' K r e m l i n , b i r s a r a y d a n z i y a d e b i r k a l e d i r . G e r ç i o r t a d a vak¬

t iy le saray vaz i fes in i g ö r e n , b u g ü n d e i ş l e r i n m e r k e z i o l a n

F r a n s ı z stili, b ü y ü k , fakat h a n t a l b i r b i n a v a r d ı . A m a b u bi¬

n a n ı n etraf ı h e r t a r a f t a n h ü k ü m e t d a i r e l e r i , i d a r e b i n a l a r ı , kış¬

lalar, k i l iseler, h a s t a h a n e l e r , s ü v a r i a h ı r l a r ı , gara j lar la çevr i l¬

m i ş t i r v e b u n l a r ı n kale i ç i n d e serp i l iş inde hiç b i r i n t i z a m v e

güzel l ik y o k t u r .

T o p l a n t ı y a d a h a z a m a n v a r d ı . T o p l a n t ı , saraya bit iş ik dai¬

r e l e r d e n b i r i n d e olacakt ı . F a k a t b i r k o r i d o r , b u d a i r e y i sara¬

y a b a ğ l ı y o r d u . B u k o r i d o r d a n y ü r ü y ü n c e s a r a y ı n o r t a s ı n d a k i

m e r a s i m s a l o n u n a v a r ı l ı y o r d u . S a l o n u n d u v a r l a r ı n d a , m e r d i

v e n b a ş l a r ı n d a , s a h a n l ı k l a r d a ç a r l a r z a m a n ı n d a n k a l a n v e R u s

t a r i h i n i a k s e t t i r e n t a b l o l a r , h â l â y e r l i y e r i n d e y d i . B u n l a r , ba¬

n a R u s t a r i h i n i n a n a h a t l a r ı n ı t e k r a r d ü ş ü n d ü r d ü :

M o s k o v a ' n ı n n i h a y e t sekiz y ü z y ı l l ı k b i r geçmiş i v a r d ı r .


İ l k M o s k o v a v e o r a d a i lk kale, ş i m d i i ç i n d e b u l u n d u ğ u m b u

K r e m l i n t o p r a ğ ı n ı n M o s k o v a Ç a y ı ile ç e v r i l e n g ü n e y kısmı¬

n a y a p ı l m ı ş t ı . G e r e k M o s k o v a kasabası, gerek k a l e n i n içinde¬

k i b ü t ü n y a p ı l a r , s e n e n i n u z u n a y l a r ı n d a dize k a d a r ç ı k a n b i r

ç a m u r d e r y a s ı o r t a s ı n d a b i r t a k ı m ahşap ç a t ı l a r d a n v e şaram¬

p o l l e r d e n i b a r e t t i . S o k a k vaz i fes in i g ö r e n a r a l ı k l a r d a k i ç a m u r

a k ı n t ı l a r ı n ı n ü z e r i n e b i r t a r a f t a n d i ğ e r t a r a f a g e ç e b i l m e k i ç i n

y e r y e r ağaç g ö v d e l e r i u z a t ı l ı r d ı . R u s di l i , b u g ü n k ü k a l d ı r ı m ,

k ö p r ü k e l i m e l e r i n i b u i lk ağaç g ö v d e l e r i n d e n a ld ı . M o s k o v a

k u r u l u r k e n etrafta n ü f u s y o k denecek k a d a r azdı . V e seyrek

b i r t a k ı m kabi le ler , y a r ı b a t a k l ı k o r m a n l a r d a avcı l ık, ar ıc ı l ık

v e b a z ı a l a n l a r d a ; k u r u ağaç d a l l a r ı n ı t o p r a ğ ı n ü s t ü n d e sapan

y e r i n e s ü r t m e k s u r e t i y l e k a b a r t ı l a n t o p r a k l a r ı t o h u m l a y a r a k .

aletsiz v e vasıtasız b i r z i r a a t l e g e ç i n i y o r l a r d ı . B u « k u r u dal»

k ö k ü n d e n R u s di l i «çift s ü r m e k » k e l i m e s i n i k a z a n d ı . H e n ü z

ev k e l i m e s i y o k t u . D a m , y a h u t d o m = ev, izbe = k ö y e v i , sa

r a y = s a m a n l ı k v e b e n z e r i k e l i m e l e r , Ş a r k t a k i T ü r k kav imle¬

r i n d e n yavaş yavaş a l ı n d ı . H a t t a b u i lk z a m a n l a r d a o r t a d a

pek R u s bi le y o k t u . R u s l a r ı n v a t a n ı d a h a z i y a d e G a l i ç y a , K a r -

p a t l a r t a r a f ı y d ı . D a h a s o n r a R u s ovasına y a y ı l d ı l a r . H a t t a Mos¬

k o v a ' y a bi le a d ı n ı R u s l a r değil, F i n l e r , F i n c e o larak v e r d i l e r .

H u l â s a meselâ 1000 y ı l evve l o r t a d a , i l e r i d e k i R u s sal tanat ın¬

d a n n i ş a n v e r e n pek b i r şey y o k t u . H a l b u k i o t a r i h t e , meselâ

O r t a A s y a ' d a k i B e l h ş e h r i n d e 2000 c a m i s a y ı l ı y o r d u . B a ğ d a t ' t a

ise k e r v a n l a r , ş e h r i n v a r o ş l a r ı n d a n ç ı k a b i l m e k i ç i n , b i r k a ç g ü n

k o n u p g ö ç m e k z o r u n d a y d ı l a r .

R u s l a r ı n ilk t a l i h i , d o k u z u n c u as ı rda (888-889) K i y e f K i n -

y a z ı V l a d i m i r z a m a n l a r ı n d a , B i z a n s h ı r i s t i y a n l ı ğ ı m n v e R u m

a l f a b e s i n i n , c e n u p t a n R u s o v a l a r ı n a gir iş iy le başlar. K a l d ı k i

o v a k i t d e b u ova lar , h a t t a U r a l l a r d a n T u n a ' y a k a d a r , T u r a n ı

k a v i m l e r i n e l i n d e y d i . M e s e l â b ü t ü n U k r a y n a o v a l a r ı n d a H u n

a r t ı k l a r ı i le, P o l v e s l e r , A v a r l a r , K u m a n l a r h a k i m d i . İs lav lar

d a h a z i y a d e K i y e f t a r a f l a r ı n d a v e k a s a b a m s ı • b a z ı y e r l e r d e

g r u p l a ş m ı ş l a r d ı . S e k i z i n c i a s ı r d a b u o v a l a r ı n başşehr i K i y e f

t i . İ lk h ı r i s t i y a n l ı ğ ı n m e r k e z i d e b u r a s ı o l d u . G e r e k o z a m a n


gerek d a h a s o n r a l a r ı , M o s k o v a ' n ı n R u s ovası ş e h i r l e r i ü s t ü n ¬

d e s ivr i leceğine d a i r h iç b i r b e l i r t i y o k t u .

K a l d ı k i R u s l a r ı n , h a t t a K i y e f t e bi le, h ü k ü m r a n -olacak

h a n e d a n l a r ı d a m e v c u t : deği ld i . A s l ı n d a b i r e r k ö y d e n i b a r e t

o lan R u s ş e h i r l e r i , h ü k ü m d a r l a r ı n ı d a i m a d iğer m e m l e k e t l e ¬

r i n asil b i r İsveçl i o l a n R u r i k Sülâlesi sek iz inc i a s ı r d a n itiba¬

r e n K i y e f t e v e d iğer ş e h i r l e r d e i d a r e y i e l ine a lmışt ı . B u şe¬

h i r l e r i n hepsi , p r e n s l e r i a y n ı h a n e d a n d a n o l m a k l a b e r a b e r , m ü s ¬

taki l y a ş a r l a r d ı . D a h a s o n r a l a r ı da, e n k u v v e t l i z a m a n l a r ı n d a

bile M o ğ o l h a n l a r ı n a v e r g i v e r i r l e r d i . B u v e r g i v e r m e şekli

n i h a y e t , M o ğ o l h a n l a r ı n a d a i m î t a b i i y e t l e n e t i c e l e n d i .

K i y e f ç ö k ü n c e b i r ara l ık ş i m a l d e V l a d i m i r ş e h r i p a r l a d ı .

F a k a t M o s k o v a p r e n s l e r i , M o ğ o l l a r a d a h a çok sadakat göste¬

r i n c e , n i h a y e t B ü y ü k K i n y a z o l d u l a r . H u l â s a , M o s k o v a ' n ı n asıl

sa l tanat ı K o r k u n ç İ v a n ' l a baş lar (1546-1584).

B i r M o ğ o l p r e n s e s i n d e n d o ğ a n K o r k u n ç İ v a n , y a ş ı n ı dol¬

d u r u p d a a n a s ı n ı b i r k e n a r a i t i n c e , b i r d e n t a h t a o t u r m a d ı . K e n ¬

d i y e r i n e e v v e l â K a s ı m t a t a r l a r ı n d a n o l a n Bek P o l a t ' ı o t u r t ¬

t u . O n a biat ett i v e k e n d i s i b i r m a n a s t ı r a çeki ld i . O r a d a asıl

sal tanat d e v r i n i n u s u l v e k u v v e t l e r i n i g a r i p b i r ş u u r l a hazır¬

ladı . E v v e l â O p r i ç n i n a d e n i l e n v e b u g ü n k ü R u s y a ' n ı n N K V D

e m r i n d e k i hususî s i lâhl ı pol is k u v v e t i n i h a t ı r l a t a n teşki lât ı kur¬

du. O p r i ç n i n a d a b u g ü n k ü N K V D gib i , h e m gizl i i s t i h b a r a t ,

h e m t e r ö r iş ler iy le u ğ r a ş a c a k t ı . S o n r a d a h ü k ü m e t i n i n d i ğ e r

teşk i lât ın ı t a m a m l a d ı .

M u t l a k b i r h ü k ü m d a r o l m a k v e h e r ş e y d e n evvel salta¬

n a t ı n a engel saydığı B o y a r - B a y a r l a r d a n ( B e y l e r d e n ) i n t i k a m

a l m a k sabit f ikr i b ü t ü n h a r e k e t l e r i n e h a k i m d i . T a h t a b u his¬

ler le d ö n d ü . K a p a n d ı ğ ı m a n a s t ı r l a o l a n a lâkasın ı d a k e s m e d i .

B ü t ü n h a r e k e t l e r i y l e k o r k u n ç v e m u v a z e n e s i z b i r h ü k ü m ¬

dar o l d u . H e r g ü n kaba b i r r a h i p elbisesi i ç i n d e , b a ş ı n ı taş¬

t a n taşa v u r a r a k cezbel i i b a d e t l e r e d a l a r d ı . S o n r a m a n a s t ı r ı n

çan k u l e l e r i n d e , halsiz d ü ş ü n c e y e k a d a r çan ç a l a r d ı . F a k a t da¬

h a s o n r a b i r d e n sefahat s a h n e l e r i b a ş l a r d ı . O z a m a n ; A l l a h ,

d i n , İ n c i l , ki l ise, h e r şey u n u t u l u r d u . E t r a f ı n d a k i h e r k e s , y a n i

d a h a b i r k a ç saat evvel k e n d i s i y l e cezbel i i b a d e t y a r ı ş m a g i r e n -


ler, ş i m d i m u k a d d e s a t ı t a h k i r i ç i n b i r b i r l e r i y l e y a r ı ş eder ler¬

d i . N i h a y e t g ü n s a d i z m b u h r a n l a r ı i ç i n d e d e v a m e d e r d i .

O z a m a n işkence o d a l a r ı n a g e ç i l i r d i . B o y a r l a r ı n , asilzade¬

l e r i n , e s i r l e r i n d i l l e r i k e s i l i r d i . K e m i k l e r i k ı r ı l ı r d ı . D e r i l e r i y ü -

z ü l ü r d ü . H e r g ü n başka başka işkence u s u l l e r i icadedi l i rc l i .

H a t t a k e n d i oğ lu bi le b u işkence c e n d e r e l e r i n d e n k u r t u l a m a ¬

d ı . B a b a s ı n ı n e l i n d e can v e r d i . T ı p k ı d a h a s o n r a , D e l i P e t r o '

n u n (1662-1725) o ğ l u n u n b a ş ı n a geld iğ i g ib i . . .

H e r g ü n b ö y l e g e ç e r d i . A m a b u , o n u n , y a r ı n b ü t ü n R u s -

y a l a r ı n çar ı o l m a s ı n a engel o l m a d ı . D e v l e t a n l a m ı n d a kafası,

gene k o r k u n ç b i r t i t i z l i k l e i ş l i y o r d u . Ç a r , y a n i h ü k ü m d a r ola¬

rak ö l d ü ğ ü z a m a n , m ü l k ü n t o p r a k l a r ı Ç i n s ı n ı r l a r ı n d a n , Bal t ık

D e n i z i ' n e , K u z e y B u z d e n i z i ' n d e n K a r a d e n i z ' e k a d a r genişle¬

m i ş t i .

R u s y a ' n ı n t a r i h i h a k i k a t e n g a r i p t i r . B u t a r i h , b ü y ü k , şe¬

ref l i m e y d a n m u h a r e b e l e r i , şanl ı m u z a f f e r i y e t l e r y e r i n e , s o n u

g e l m e z y e n i l g i l e r , ik ide b i r çöküşler , p a r ç a l a n ı ş l a r l a d o l u d u r .

H a t t a K o r k u n ç İ v a n ' d a n s o n r a d a b ö y l e o l d u . F a k a t b u ye¬

n i l g i l e r v e ç ö k ü ş l e r i n a r d ı n d a n , d a i m a m e m l e k e t i n alabi ldiği¬

n e geniş lemesi gel ir. B u n e t i c e l e r , i z a h e d i l e m e y e c e k ş e y l e r d i r .

R u s t a r i h i n d e d a i m a , k ı l ı ç t a n z i y a d e h i le v e t e d b i r r o l o y n a r .

S o n s u z b i r Ş a r k sabrı b u d e v l e t e , i c a b ı n d a h e r şeyi feda

e t m e k , t o p r a k l a r ı b ı r a k m a k , ş e h i r l e r i y a k m a k , y a e n m i s k i n

b i r ta'assupla baş eğerek, y a h u t da b i r k e n a r a çek i lerek işin

s o n u n u telâşsızca b e k l e m e k k u d r e t i n i v e r m i ş t i r .

B u b e k l e y i ş , b a z e n M o ğ o l l a r ı n A l t ı n O r d u h a k i m i y e t i al¬

t ı n d a o l d u ğ u g ib i , y ü z y ı l l a r c a s ü r e r . F a k a t b u b e k l e y i ş l e r i n ar¬

d ı d a i m a i y i g e l m i ş t i r . R u s o r d u l a r ı n ı b i r s ü r ü y e n i l g i l e r d e n

s o n r a , geçen y ü z y ı l d a Ç i n ' e , B e r l i n ' e , V i y a n a ' y a , İ t a l y a ' y a , Pa¬

ris'e s o k a n (1814) R u s ç a r ı n ı n bu z a f e r l e r i , esaslı b i r tek mey¬

d a n m u h a r e b e s i k a z a n ı l m a d a n b a ş a r ı l m ı ş t ı r .

*

* *

K o m ü n t e r n ' m , « G e n i ş İ c r a K o m i t e s i » n i n t o p l a n d ı ğ ı salon,

s a r a y a b i t iş ik ve i d a r e m e r k e z i n i n çalıştığı . b i n a n ı n üst ka¬

t ı n d a , geniş b i r k o r i d o r u n ü s t ü n d e y d i . S a l o n u n d u v a r l a r ı h e -


m e n baştanbaşa, k o y u k ı r m ı z ı b i r ç u h a ile k a p l a n m ı ş t ı . Y e r

y e r sarı y a l d ı z l a r ı y a r ı m s ü t u n l a r l a b ö l ü n e n d u v a r p a r ç a l a r ı içi¬

ne, gene sarı y a l d ı z l ı h a r f l e r l e b a z ı s l o g a n l a r y a z ı l m ı ş t ı . Bu ya¬

z ı lar çeşitl i d i l l e r d e y d i . K ı r m ı z ı ç u h a l ı b i r b ü y ü k k ü r s ü n ü n

a r k a s ı n d a k i d u v a r k ı s m ı n a d a , meşe d a l l a r ı v e b u ğ d a y başak¬

l a n ile ç e v r i l i d ü n y a y u v a r l a ğ ı , b ü y ü k b i r m a d a l y o n h a l i n d e

y e r l e ş t i r i l m i ş t i r .

S a l o n d a k i m a s a l a r , d ü n y a y ı teşki l e d e n k ı t a l a r a v e başlı¬

c a m e m l e k e t l e r e göre t e r t i p l e n m i ş t i . A n f i t e a t r m üst k ı s m ı n d a

b i r köşeye beş alt ı kişi l ik b i r m a s a , d a v e t i y e l i m ü ş a h i t l e r i ç i n

k o n u l m u ş t u . Y e r i m b u r a d a y d ı .

B a ş k a n , t o p l a n t ı y ı açtı. K o n u , Ç i n m e s e l e s i y d i . R a p o r t ö r

b i r Ç e k o s l o v a k t ı . R a p o r , A l m a n c a y a z ı l m ı ş t ı v e R u s ç a tercü¬

m e l e r i e v v e l d e n d a ğ ı t ı l d ı . R a p o r sahib i Ş i m e r a l , b i r iht i lâ lc i¬

d e n z i y a d e , s a k i n b i r b a n k a i d a r e mecl is i r e i s i n i , y a h u t b i r

d i p l o m a t ı a n d ı r ı y o r d u . Y a n ı n d a k i m a s a d a eski M a c a r D i k t a t ö ¬

r ü B e l l u k u n v a r d ı v e b u genç, Ş i m e r a l ' i n t a m a m ı y l e z ı d d ı y d ı .

Ş i m e r a l , Ç i n m e s e l e s i n i , k e n d i g ö r ü ş l e r i n e göre a n l a t t ı .

S ö z l e r i n i b i r t a k ı m tekl i f ler le b i t i r i n c e ilk sözü b i r B u l g a r li¬

der i a l d ı . K ı r m ı z ı y ü z l ü , i r i , kaba y a p ı l ı , sert ve b i r a z da şı¬

m a r ı k b i r i n s a n o l a n B u l g a r l i d e r i D i m i t r o f ' u n , Ç i n meselesi

h a k k ı n d a g ö r ü ş ü b a ş k a y d ı ( 1 ) . S o n r a F r a n s ı z D o r y o k o n u ş t u .

B u h e m b i r gazetec iye, h e m b i r F r a n s ı z p a r l a m e n t o a d a m ı n a

b e n z i y o r d u ( 2 ) . A r k a d a n d a h a başka h a t i p l e r söz a ld ı lar .

S ö y l e n e n l e r e bak ı l ı rsa Ç i n meselesi, P r a g ' d a n başka, Sof¬

y a ' d a n başka, P a r i s ' t e n gene başka g ö r ü n ü y o r d u . Ç i n masası

ise b o ş t u . V e o r t a d a Ç i n meseles in i k o n u ş a c a k b i r Ç i n l i he¬

n ü z y o k t u ( 3 ) . Ç i n ' i n k e n d i sesini, k e n d i s i n i n d u y u r m a s ı iç in,

z a m a n h e n ü z e r k e n d i . A m a o g ü n elbette k i gelecekt i .

(1) Dimitrof, H i t ler z a m a n ı n d a Berl in'deki Rayştag yangın ı mahkemesinde büyük şöhret yapt ı . İk inc i D ü n y a H a r b i ' n d e n sonra Bulgaristan H ü k ü m e t i Başkanı oldu.

(2) D o r y o , bi lahare Fransız mebusu ve son safhada N a z i oldu. (3) Çin'de bu hareket 1925'ten sonra gelişti. Asıl l ider ini , Mao

T s e - T u n g ' u 1930 senesinde G ü n e y Çin'de k u r u l a n ilk ihti lâlci hü¬ k ü m e t i n d e n sonra buldu. Bu h ü k ü m e t i kuranlar , daha sonra m u a z -


D a h a başka k o n u ş a n l a r d a o l d u . S o n s ö z ü Z i n o v y e f a l d ı .

B u zat, K o m ü n t e r n ' i n b a ş k a n ı y d ı . Ç i n m e s e l e s i n d e Ç i n a d ı n a

k o n u ş m a k i ç i n k e n d i n i y e t k i l i g ö r d ü ğ ü b e l l i y d i . R a d e k söze

kar ış t ı ( 1 ) . O g ü n l e r d e s a k a l l a r ı n a ik i y a n d a n k ı v ı r c ı k favo¬

r i l e r şek l inde n i z a m v e r m i ş t i v e b u s a k a l l a r ı n şekli h e r za¬

m a n d e ğ i ş i r d i . A ş a ğ ı y u k a r ı h e r p a r t i d e ; y a h u t h e r gazete ida¬

r e h a n e s i n d e g ö r ü l e n at ı lgan, h a ş a r ı , m ü n a k a ş a c ı t i p l e r d e n bi¬

r i y d i . B ö y l e l e r i n i n aşır ı z e k â l a r ı v e k e s k i n b u l u ş l a r ı v a r d ı r .

F a k a t s ö z l e r i y l e h iç b i r z a m a n h a r e k e t e d i l m e z .

N i h a y e t i h t i l â l i n e n r o m a n t i k a d a m ı , T r o ç k i k ü r s ü d e gö¬

r ü n d ü . T r o ç k i , b i r K ı z ı l o r d u ü n i f o r m a s ı i ç i n d e v e b e l k i d e

o l d u ğ u n d a n d a h a d i n ç g ö r ü n ü y o r d u . C a n l ı b i r s iması v a r d ı . K a ¬

b a r ı k d a l g a l a r ı saçlar ı , s ivr i sakal ı , i r i g ö z l ü k l e r i n i n a l t ı n d a ya¬

n a n ateşli g ö z l e r i y l e b u k ı r m ı z ı r e n k l i s i m a , g a r i p v e d a h a

z i y a d e t ra j ik b i r tes i r b ı r a k ı y o r d u ( 2 ) . N e y a p t ı ğ ı n ı , n e iste¬

d i ğ i n i v e n e y l e o y n a d ı ğ ı n ı b i l e n ü s t ü n b i r m ü c a d e l e a d a m ı n ı n

tesir k u d r e t i y l e k o n u ş u y o r d u . S ö y l e d i k l e r i n e e v v e l â k e n d i s i n i n

i n a n d ı ğ ı b e l l i y d i . F r a n s ı z c a k o n u ş a n l a r a F r a n s ı z c a , A l m a n c a

k o n u ş a n l a r a A l m a n c a , i n g i l i z c e k o n u ş a n l a r a i n g i l i z c e cevap ve¬

r i y o r v e s e n t e z l e r i n i d a i m a R u s ç a y a p ı y o r d u . İ z a h l a r ı n ı n so¬

n u n d a , b ü t ü n g ö r ü ş f a r k l a r ı y l e t e f e r r u a t m e s e l e l e r i n i t a m a m e n

a r k a p l a n a att ı v e b ü t ü n g ö r ü ş l e r i n t e r k i b i n e d e k e n d i d a m ¬

gasını v u r u n c a , d i ğ e r h a t i p l e r âdeta s i l i n d i l e r .

O z a m a n Ç i n ' i öy le b i r t a s v i r ett i k i , b u t a s v i r d e , Ç i n ' i n

i ç i n d e y a ş a d ı ğ ı b ü y ü k d r a m , ş i m d i sanki b u s a l o n u n i ç i n d e ce¬

r e y a n e d i y o r m u ş gibi c a n l a n d ı .

Ö y l e o l d u k i , b u s a l o n d a b u l u n a n l a r d a n h e r b i r i k e n d i n i ,

ş i m d i d ü n y a ö l ç ü s ü n d e o y n a n a n b u b ü y ü k d r a m ı n k a h r a m a n ¬

l a r ı n d a n b i r i s a y a b i l i r d i :

z a m kafilelerle m e ş h u r 12.000 ki lometrel ik y ü r ü y ü ş ü yaparak Kuzey¬ batıya çekildiler. 1949'da kıta Ç i n i n i istilâ ederek b u g ü n k ü K ı z ı l Ç i n H ü k ü m e t i ' n i A i n Ha lk C u m h u r i y e t i ) m e y d a n a getirdiler.

(1) Y a h u d i asıllı genç bir gazeteciydi. 1938'de sürgüne m a h ¬ k û m edildi ve kayboldu.

(2) O z a m a n Harb iye K o m i s e r i ve R u s y a ' n ı n L e n i n ' d e n sonra gelen l ider iydi . Evvelâ h u d u t dışı çıkarı ldı. S o n r a Meksika'da bir ajan t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü (20 ağustos 1940).


— Yoldaşlar, dAyordu, Çin meselesi yarınki dünya mesele-

sidir.-Avrupa ve Amerika kapitalizminin temelleri Çin'

de, Hint'te, Hollanda Hindi adalarında, hulâsa Uzakdo

ğu'da yatar. «Eğer Çinliler, entarilerinin eteklerini bir

karış kısaltsalar, Manchesterde işsizlikten ihtilâl olur»

sözleri doğrudur. Fakat yalnız Çinlilerin eteklerini bi-

rtr karış kısaltmak değil, dünyanın bu yarısını, Avru¬

pa ve Amerika'ya öylesine kapamak lâzımdır ki, dün

yanın bu parçalanışı, Batı ülkelerini kendi dünyasında

yapayalnız bıraksın!..

S o n r a d a h a b i r ç o k ş e y l e r s ö y l e d i v e Ç i n ' i n i s t i k b a l i n e geç¬

t i . O n a g ö r e y a k ı n d a Ç i n , d ü n y a n ı n y a r ı s ı o lacakt ı v e U z a k

d o ğ u ' d a z a m a n , Ç i n ' i n l e h i n e v e B a t ı ' n m a l e y h i n e ç a l ı ş ı y o r d u . . .

N e t i c e y i a l m a k k o l a y o l d u . E l l e r k a l k t ı . H e r şey, T r o ç k i '

n i n istediği şek i lde b a ğ l a n d ı . G e r ç i Ç i n masası b o ş t u ( 1 ) . F a ¬

kat b a ş k a n l ı k k ü r s ü n ü n d e Z i n o v y e f b i r eli y e r i n e ik i e l i n i d e

h a v a y a k a l d ı r ı n c a , . b u b o ş l u k d o l m u ş , n e t i c e i t t i fak la a l ı n m ı ş

o l d u .

* *

T o p l a n t ı sona e r i n c e , d ı ş a r d a u z u n b i r z i l sesi d u y u l d u .

İ k i n d i k a h v a l t ı s ı z a m a n ı y d ı . S a l o n d a n ç ı k a n l a r k o r i d o r d u v a r ı

b o y u n c a s ı r a y a g i r e r e k d i ğ e r b i r s a l o n u n k a p ı s ı n a d o ğ r u iler¬

l i y o r l a r d ı . S a ğ d a n s o l d a n g e l e n l e r , s ı r a n ı n s o n u n a k a t ı l ı y o r l a r ¬

d ı . B u s ı r a y a gir iş o z a m a n çok' g ö r ü l e n b i r m a n z a r a y d ı . Ye¬

m e k s a l o n u n u n k a p ı s ı n d a h e r k e s i n e l i n e b i r t a b a k t u t u ş t u r u ¬

y o r l a r d ı . İ ç i n d e , o r t a s ı n a t e r e y a ğ s ü r ü l m ü ş ik i d i l i m e k m e k ,

iki h a ş l a n m ı ş y u m u r t a v e b i r k a ç p a r ç a şeker v e r i y o r l a r d ı . K a h ¬

v a l t ı t a b a ğ ı n ı v e d o l u çay b a r d a ğ ı n ı a l a n l a r , s a l o n d a k i u z u n

m a s a l a r ı n b a ş ı n a d i l e d i k l e r i g ib i o t u r u y o r l a r d ı . M a s a l a r a ba¬

t i ) 1920'de Çin 'de ancak 200 ve 1922'de ancak 2000 part i azası

b u l u n d u ğ u söylenir. B u g ü n 750 m i l y o n nüfusu ve d ü n y a n ı n başlıca

üç k u d r e t i n d e n bir i o lan Ç i n ' i n 1949'da sosyalist b ir devlet ha l ine

gelebilişi, çağımızın b ü y ü k bir olayını teşkil etmektedir. Ş i m d i Ç i n ,

d ü n y a terazisinde ağırlığı, her g ü n biraz d a h a a r t a n b ü y ü k bir var¬

l ıktır.


k a n l a r d a n t e k r a r çay i s t e n e b i l i r d i . F a k a t e k m e k v e şeker hak¬

k ı a r t t ı r ı l a m a z d ı .

B e n i m o t u r d u ğ u m y e r i n k a r ş ı s ı n d a O b e r l a i n i s m i n d e b i r

A l m a n y e r l e ş t i . O z a m a n K o m i n t e r n ' i n G e n e l S e k r e t e r i y d i . M o s -

k o v a ' d a k i h e r k e s gibi g i y i n i y o r d u . B o l v e f it i l l i kadife k ü l o t u n

ü s t ü n e asker ç i z m e l e r i ç e k m i ş t i . S ı r t ı n d a dik y a k a l ı b i r K a z a k

g ö m l e ğ i v a r d ı . O da h e r k e s gibi b e l i n i ince b i r k e m e r l e sık¬

m ı ş t ı . S a ç l a r ı n ı n d a ğ ı n ı k l ı ğ ı ile de a r t ı k M o s k o v a l ı l a ş m ı ş t ı . Fa¬

kat k a h v a l t ı h issesini t a m b i r A l m a n gibi k u l l a n d ı . E v v e l â , or¬

tas ına yağ s ü r ü l m ü ş ik i d i l i m e k m e ğ i n i y e n i d e n v e i n t i z a m l a

u c u c a g e t i r d i . S o n r a b u n u t a m o r t a s ı n d a n kest i . P a r ç a l a r d a n

b i r i n i t e m i z b i r kâğıda s a r d ı . Ş e k e r l e r d e n ik i p a r ç a s ı n ı d a ay¬

r ı b i r p a k e t ç i k y a p t ı . B u n l a r ı b e l k i gece k u l l a n m a k , y a h u t d a

o t e l d e k i k a r ı s ı n a g ö t ü r m e k i ç i n g ö m l e ğ i n i n cebine k o y d u . Son¬

r a y u m u r t a l a r ı n ı h a z ı r l a d ı . F a k a t b u n l a r d a n b i r i b a y a t v e çü¬

r ü k çıkt ı . G e r i k a l a n e k m e k hissesini tek y u m u r t a s ı y l e y e d i

v e ç a y ı n ı y e n i l e t t i .

C a d d e y e ç ı k t ı ğ ı m z a m a n ar t ık h a v a k a r a r ı y o r d u . E l e k t r i k ¬

ler y a n m ı ş t ı . M e h a v a y a ' y ı geç ip d e K r e m l i n ' i n köşesine gelin¬

ce, K ı z ı l m e y d a n ' a s a p m a k i s t e d i m . A l ç a k k e m e r l i m e t h a l i n ya¬

n ı n d a k ü ç ü k b i r ki l ise v a r d ı . B u ki l ise, a r k a s ı n ı A r k e o l o j i M ü -

z e s i ' n i n d u v a r ı n a v e r m i ş t i . Ö n d u v a r ı n d i b i n e y a r ı k i r l i b i r

i h t i y a r ç ö k m ü ş , haç ç ı k a r ı y o r d u . B a ş ı n ı n ü s t ü n d e , ö n ü n d e kan¬

d i l y a n a n m u k a d d e s b i r r e s i m v a r d ı . B u r e s i m d e d e M e r y e m ,

b ü t ü n r e s i m l e r i n d e o l d u ğ u g ib i , d ü z v e ö l m ü ş s imasıy le ku¬

c a ğ ı n d a ç o c u ğ u n u t u t u y o r d u . B u ç o c u k d a gene b ü t ü n res im¬

l e r i n d e o l d u ğ u g ib i , b i r g ü n e ş halesi i ç i n d e , fakat c a n s ı z d ı .

M u k a d d e s r e s m i n ü s t ü n e g e l e n d u v a r ı n y ü z ü n e k a i m harf ler¬

l e d i n a l e y h t a r ı b i r k a ç k e l i m e y a z m ı ş l a r d ı : H a l k i ç i n a f y o n

o l a n . . . v.s.

B u r e s m i y a p a n l a r g ib i , y a z ı y ı y a z a n l a r da, e lbette k i

b u t o p r a ğ ı n ç o c u k l a r ı y d ı l a r . H a t t a ş u y a r ı k ö y l ü i h t i y a r ı n bel¬

k i oğ lu, b e l k i t o r u n u , y a h u t d a o n u n o ğ l u n u v e t o r u n u n u ak¬

r a n l a r ı n d a n b i r i . F a k a t b u n e s i l l e r a r t ı k b i r b i r l e r i n d e n kop¬

m u ş l a r d ı . A r a l a r ı n d a m ü ş t e r e k h iç b i r şey k a l m a m ı ş t ı . B u n -


i&r. a y n ı m ü z e d e , a y n ı v i t r i n i ç i n d e y a n y a n a y a t a n , fakat ara¬

k a n d a n e t e m s i l e t t i k l e r i k ı y m e t l e r , n e d e m e n s u p o l d u k l a r ı

çığlar b a k ı m ı n d a n b e n z e r l i k b u l u n m a y a n , başka başka devir¬

i r i n eser ler i g i b i y d i l e r . T ı p k ı b u k ü ç ü k k i l i s e n i n a r k a s ı n ı d a -

/•adığı k ı r m ı z ı t u ğ l a d a n y a p ı l m ı ş b ü y ü k m ü z e b i n a s ı n d a k i eser-

er g i b i .

G i r i ş k e m e r l e r i n e gel ince, sağda v e kale d u v a r l a r ı b o y u n ¬

d a b i r saha, i h t i l â l l i d e r l e r i n i n ö l d ü k l e r i z a m a n g ö m ü l m e l e r i

c.n a y r ı l m ı ş t ı . N i ş b e t e n k e n a r l a r d a y e r a l a n b i r iki m e z a r ¬

dan b a ş k a l a r ı h e n ü z b o ş t u .

M e y d a n ı n karş ı t a r a f ı n d a K o r k u n ç î v a n ' m , D e l i P e t r o ' n u n

.şkence ve siyaset y e r i , c e l l â t l a r ı n b a z e n nefes a l m a y a v a k i t

- u l a m a d a n g ü n l e r c e çal ışt ık lar ı y u v a r l a k k a i d e y ü k s e l i y o r d u .

B u r a d a , v a k t i y l e kaz ığa o t u r t u l a n v e y a d e r i l e r i y ü z ü l e n suç¬

l u l a r ı n b i r d e n ö l m e m e l e r i ve d a h a çok acı ç e k m e l e r i i ç i n , sı¬

r ı r l a r k e s i l i y o r v e b u n l a r ı n s o y u l a n sıcak d e r i l e r i , ö n e m l i suç¬

l u l a r ı n v ü c u t l a r ı n a s a r ı l a r a k c a n çek işme a c ı l a r ı u z a t ı l ı y o r d u .

D a h a ö t e d e , b ü t ü n b u n l a r a şahit o l a n v e M o s k o v a deni¬

l ince d e r h a l akla g e l e n b u r m a l ı k u l e l e r i , k u b b e l e r i y l e m e ş h u r

kilise y ü k s e l i y o r d u . V e n i h a y e t e n aşağıda M o s k o v a Ç a y ı ' n m

suları h e r z a m a n k i gibi kaygıs ız a k ı y o r d u .

* *

G ü n d ü z d i n l e d i ğ i m şeyler b e n i h e r ves i ley le Ç i n mesele¬

sine g ö t ü r ü y o r d u . M e k t e p t e k i Ç i n l i a r k a d a ş l a r ı m ı z ı d ü ş ü n ü ¬

y o r d u m . K a r i M a r x ' m «Kapital» i n i İ n c i l gibi e z b e r l e y i p m a

k a m l a v e tecv i t le o k u y a n K o r e l i l e r i , M a r x ' m , L e n i n ' i n sokak

k a v g a l a r ı n d a n ç ı k a r ı l m ı ş n a z a r i y e l e r i n i sessiz b o d r u m l a r a , kuy¬

t u o r m a n i ç l e r i n e çek i l ip , sanki K o n f ü ç y ü s ' ü o k u y o r l a r m ı ş gi¬

b i b i r h i k m e t h e y e c a n ı i ç i n d e t e k r a r l a y a n Ç i n l i d e l i k a n l ı l a r ı

d ü ş ü n ü y o r d u m .

B u g ü n k ü k o n u ş u l a n l a r , acaba o n l a r ı n h a y a t l a r ı n a n e l e r ge¬

t i recekt i? B u , i y i v e sabır l ı i n s a n l a r a z a m a n n e l e r h a z ı r l ı y o r

du? B u n l a r ı n en y a ş l ı l a r ı bi le ç o c u k l u k ç a ğ l a r ı n ı h e n ü z geç¬

m i ş l e r d i . H e p s i n i n y ü z ü n d e ç o c u k l u ğ u n , b o z u l m a m ı ş l ı ğ ı n ne¬

s i l l e r d e n nesi l lere geçen r u h incel iğ i v a r d ı . H e p s i d e set ler i ,

23


d a ğ l a r ı , d e n i z l e r i aşarak b u r a l a r a g e l m i ş l e r d i . B i z i m ç a t ı m ı z ı n

a l t ı n d a o n l a r k a d a r ça l ışkan, sebat l ı , telâşsız v e b i r b i r i n e tut¬

k u n i n s a n l a r y o k t u . K e n d i l e r i n i b i r işe v e r m e s i n i v e iş in üs¬

t ü n d e u s a n m a d a n ' ç a l ı ş m a s ı n ı b i l i r l e r d i . Z e k â l a r ı n d a n z i y a d e

a k ı l l a r ı , h a f ı z a l a r ı i ş l i y o r g i b i y d i . E n b ü y ü k k u d r e t l e r i , belk i

d e s a b ı r l a r ı y d ı . B a z e n b i r k e l i m e y i b e l l e m e k , b i r , c ü m l e y i ha¬

f ı z a l a r ı n a y e r l e ş t i r m e k i ç i n , b i r g ü n ü feda e t t i k l e r i o l u r v e

k e n d i l e r i n i gene k a z a n ç l ı s a y a r l a r d ı . B i r s a y f a n ı n t e r c ü m e s i

i ç i n , b i r ç o k l a r ı n ı n b i r a r a y a g e l d i ğ i n i , b i r o d a y a k a p a n d ı k l a r ı ¬

n ı , g ü n l e r c e ç a l ı ş t ı k l a r ı n ı g ö r ü r d ü m .

O n l a r ı n b i r ş e y l e r ö ğ r e n m e l e r i v e b i r şey ler m e y d a n a ge¬

t i r m e l e r i , a t a l a r ı n ı n Ç i n S e d d i ' n i y a p m a l a r ı n a b e n z e r d i . A ğ ı r .

kasvet l i , h iç d u r m a d a n b i r d i d i n m e . . . F a k a t s o n u n d a b i r t a k ı m

ş e k i l l e r i n b e l i r d i ğ i , t a ş l a r ı n taşlar ü z e r i n e k o n u l d u ğ u g ö r ü l ü r ¬

d ü . M e y d a n a gelen şey ise h e r h a l d e m a z b u t v e g ü v e n i l i r b i r

şey olsa g e r e k t i .

B i r defa b i r Ç i n m ü s a m e r e s i i ç i n Ç i n l i l e r , m e k t e b i n sine¬

m a s a l o n u n u k a p a t t ı l a r .

F a k a t h a z ı r l ı k o k a d a r u z a d ı v e b u r a y ı y a b a n c ı g ö z l e r d e n

o k a d a r t i t i z l ik le k o r u y o r l a r d ı k i , b i z , t o p l a n t ı l a r i ç i n başka

s a l o n b u l m a y a m e c b u r ka lmışt ık .

N i h a y e t b e k l e n e n g ü n geld i . S a l o n u n k a p ı l a r ı aç ı ld ı . Ç i n ¬

l i ç o c u k l a r , z a f e r l e r i n d e n e m i n b i r ç e h r e ile h e r k e s i s a l o n u gör¬

m e y e ç a ğ ı r d ı l a r . F a k a t s a l o n b o m b o ş t u . S a h n e n i n e t r a f ı n a ye¬

şil kâğıt ç i ç e k l e r d e n b i r g i r l a n d g e ç i r i l m i ş t i . S a h n e n i n tava¬

n ı n d a b i r kâğıt f e n e r y a n ı y o r d u v e o k a d a r . . .

F a k a t o n l a r , s a l o n u h e r g ö r m e y e g e l e n i şevkle karşı l ıyor¬

l a r d ı . H e r g i r e n i n y ü z ü n d e b e l i r e n şaşkınl ığı v e sual ifadesi¬

n i de e v v e l d e n b e k l i y o r l a r g i b i y d i l e r . O z a m a n , karş ı lar ında¬

k i m u c i z e y i g ö r m e k k u d r e t i n d e n m a h r u m z a v a l l ı arkadaşlar ı¬

n ı n k o l l a r ı n a g i r e r e k o n l a r ı s a h n e n i n e t r a f ı n ı ç e v i r e n ince kâ¬

ğ ı t t a n yeşi l g i r l a n d m y a n m a g ö t ü r ü y o r l a r v e g ö s t e r i y o r l a r d ı .

G i r l a n d m s u n i çiçek v e y a p r a k l a r ı v a r d ı . B u n l a r , t ı p k ı ta¬

b i a t t a o l d u ğ u gibi i ş l e n m i ş t i . Y a p r a k l a r ı n k a i m d a m a r l a r ı , son¬

r a d a h a ince b ö l ü n t ü l e r , n i h a y e t ince z a r gibi d a m a r l a r bir


, b i r b e l l i y d i . Ç i ç e k l e r i n ince y a p r a k ç ı k l a r ı , t ü v e y ç l e r , h a t t a cin¬

siyet u z u v l a r ı v e g u b a r ı t a l i d e n i l e n t o z l a r ı b i le b i r e r b i r e r v e

gene t ı p k ı t a b i a t t a o l d u ğ u g i b i y d i . Yeşi l y a p r a k l a r ı n ü s t ü n d e ¬

k i p a r l a k v e a l t ı n d a k i m a t r e n k a y r ı a y r ı c a n l a n d ı r ı l m ı ş t ı . T a ¬

v a n d a n s a r k a n kâğıt f e n e r d e ise, d i k k a t l i b a k ı l ı n c a , i ç i n d e dö¬

n e n iki gölge g ö r ü n ü y o r d u . G ö l g e n i n b i r i , s i l i n d i r şapkal ı şiş¬

m a n b i r kapi ta l is t i , belk i b i r A m e r i k a l ı y ı g ö s t e r i y o r d u . A r k a ¬

d a n koşan Ç i n l i K u l i d e o n u , hiç d u r m a d a n k o v a l ı y o r d u . , ,

E s e r b u y d u v e b u eser, o r a d a k i h e m e n b ü t ü n Ç i n l i l e r i n ge¬

c e g ü n d ü z , iki a y hiç d u r m a d a n ç a l ı ş m a l a r ı n a m a l o l m u ş t u .

D e r s l e r i n d e ise hiç aksakl ık o l m a m ı ş t ı . . . G e c e k i m ü s a m e r e sa¬

dece b i r Ç i n musik î gösterisi v e b a z ı b e d e n h a r e k e t l e r i o l d u .

O n l a r ı n asıl ö v ü n d ü k l e r i , s a h n e d e k i kâğıt i ş l e r i y d i .

O y ı l l a r d a Ç i n , k a d e r i n i o r t a s ı n ı f ı n d e m o k r a t i k m ü c a d e l e ¬

sine b a ğ l a m ı ş t ı . B u m ü c a d e l e b i r t a r a f t a n O r t a ç a ğ ar t ık lar ı¬

na, d iğer t a r a f t a n y a b a n c ı m ü d a h a l e l e r e k a r ş ı y d ı . A y d ı n l a r ,

genç b ü r o k r a t l a r , m i l l i y e t ç i l e r , g ü z i d e l e r z ü m r e s i v e n i h a y e t

d ü n y a ile t e m a s ı o l a n y e n i b u r j u v a l a r h e p b u s ın ı f ın iç indey¬

di ler.

G e r ç i Ç i n ' i n B a t ı ' y a b o y u n eğişi, 1842'deki A f y o n H a r b i ' y l e

başlar ( 1 ) . V e o r t a s ını f savaşına d a h a ö n d o k u z u n c u y ü z y ı l ı n

son y ı l l a r ı n d a n v e bi lhassa y i r m i n c i y ü z y ı l ı n b a ş ı n d a n i t iba-

(1) 1842 A f y o n H a r b i , Ç i n h ü k ü m e t i n i n Çinl i ler i afyon çek¬ mekten k u r t a r m a k iç in Çin'e serbest afyon i thal in i yasak eden ted¬ birler almasıyle başlar. İngi l tere bu tedbir leri beğenmedi ve kendi müstemlekesi o lan ve t icaret ini elinde b u l u n d u r d u ğ u Malezya af¬ y o n l a r ı n ı n Çin'e serbestçe girmesini ve h a l k ı n b u n l a r ı eskisi gibi istihlâk etmesine müsaade edilmesini istedi. O n a H o l l a n d a da ka¬ tıldı. Ç i n h ü k ü m e t i razı o lmayınca, Ç i n l i m a n l a r ı n a saldırdı. Çin ' i yeniden serbest afyon t icaretine ittiler.

İngi l tere 'n in bu müdahalesi Çin'e, terakki y o l u n d a en az 50 yı llık, bir z a m a n kaybettirmiş oldu. Bu arada J a p o n y a da kuvvetlenmek :çin z a m a n bularak Ç i n ' i n karşısına bir istilâcı olarak dikilebildiği için, Ç i n ' i n kurtuluş mücadelesi çetinleşti ve çok pahal ıya m a l oldu.


r e n b a ş l a m ı ş t ı . F a k a t 1900'deki B o k s ö r H a r b i ' n d e b i r A l m a n

g e n e r a l i n i n k u m a n d a ett iği 10.000 A v r u p a l ı n ı n Ç i n ' i k o l a y c a is¬

t i lâ ediş i , P e k i n ' e gir iş i , i m p a r a t o r i ç e n i n s a r a y ı n ı y a ğ m a s ı , Av¬

r u p a l ı a s k e r l e r i n « b i r k ı s ı m Ç i n l i a h a l i h a k k ı n d a y a p t ı ğ ı tav

sifi i m k â n s ı z h a r e k e t l e r » , Ç i n i ç i n b i r d ö n ü m n o k t a s ı o l d u . B u

h a r b i n sebepler i a r a s ı n d a Ç i n l i l e r i n y a b a n c ı l a r a karş ı d u y d u ¬

ğ u k i n i d e v a m e t t i r m e k g a y r e t i h a k i m d i . İ n g i l t e r e , k e n d i af¬

y o n t i c a r e t i n i Ç i n ' d e serbestçe d e v a m e t t i r e b i l e c e ğ i n i sanıyor¬

d u . G e r ç i y e n i l g i d e n s o n r a Ç i n l i l e r , y e n i v e ağır ş a r t l a r a kat¬

l a n d ı l a r . Y e n i k a y ı p l a r a u ğ r a d ı l a r . R u s l a r , 1897'de P o r t - A r -

t h u r ' ü , A l m a n l a r K i y a u - Ç e o ' y u , o n l a r d a n b i r sene s o n r a d a

İ n g i l i z l e r V e y - H a y - V e ' y i z a p t e t m i ş l e r d i . 1904'te gene İ n g i l i z l e r

T i b e t ' i işgal e t t i l e r v e R u s y a , M a n ç u r i ' y i kes in o l a r a k i l h a k

ett i .

F a k a t , « a r t ı k Ç i n ' d e A v r u p a k ü l t ü r ü n ü b e n i m s e m i ş pek

çok z e k i a d a m » b u l u n u y o r d u . H e r y e n i l i ğ i b u m ü n e v v e r l e r i n

v e b u n l a r l a b e r a b e r Ç i n h a l k ı n ı n u y a n ı ş ı i ç i n b i r k u v v e t olu¬

y o r d u . E n g e l l e r h e s a p s ı z d ı . F a k a t a r a d a b ü y ü k , i n k ı l â p ç ı m ü ¬

n e v v e r l e r y e t i ş t i . S u n - Y a t - S e n b u n l a r d a n b i r i y d i .

N i h a y e t , 1906'da A n a y a s a ' n ı n i l â n ı , a f y o n ç e k i l e n y e r l e r i n

k a p a t ı l m a s ı , m e k t e p l e r i n ıs lahı i s t e n d i . 1909'da J a p o n A n a y a ¬

sasına b e n z e r b i r k a n u n t a n z i m v e i l â n e d i l d i . B u n a göre Ç i n ,

J a p o n t i p i n d e b i r m o n a r ş i o l u y o r d u . H a l b u k i m ü n e v v e r l e r i n

g ö z ü asıl A m e r i k a n A n a y a s a s ı ' n d a y d ı . İ h t i l â l , gel işt i . 1911'de

Ç i n i m p a r a t o r u t a h t t a n çek i ld i v e Ç i n ' d e Ç i n l i e r k e k l e r i n u z u n

saç m e c b u r i y e t i ka lkt ı .

G e r ç i başa g e ç e n Y u - A n - Ş i k a y , m u h a f a z a k â r v e k a y p a k b i r

b a ş v e k i l d i . F a k a t o r t a d a m o d e r n b i r c u m h u r i y e t i n k u v v e t l i m ü ¬

daf i ler i v a r d ı . M ü c a d e l e çet in o l d u . E v v e l â a s ı r l a r d a n b e r i de¬

v a m edegelen h a n t a l b i r b ü r o k r a s i v a r d ı . B i r e r y a r ı h ü k ü m ¬

d a r o l a n v i l â y e t h â k i m l e r i , h e r b i r i k e n d i b a ş ı n a b u y r u k sa¬

t ı l ık g e n e r a l l e r , t o p r a k s a h i b i feodal ler , m u h a f a z a k â r eşraf v e

n i h a y e t b ü t ü n h a r e k e t i n d ı ş ı n d a k a l a n cahi l b i r k ö y l ü sınıf ı

h e r i ler i h a r e k e t i ö n l ü y o r d u . S o n r a A v r u p a v e A m e r i k a ' n ı n an¬

layışsız s ö m ü r g e c i l i k r e j i m i ise Ç i n ' i b i r a h t a p o t gibi s a r m ı ş -


ti. S ö m ü r d ü ğ ü h a l k a aşağılık i n s a n g ö z ü y l e b a k a n b u a h t a p o t ,

b ü t ü n b u i n s a n l a r ü z e r i n d e , k e n d i n e karş ı u y a n a n n e f r e t i g ö r

m e k t e n bi le aciz, k e n d i e l ine geçi rd iğ i i m t i y a z l a r d a n b i r z e r

resin i feda e t m e k i s t e m i y o r d u . K a p i t ü l a s y o n l a r , i m t i y a z l ı böl¬

geler, g ü m r ü k esaret i , y a b a n c ı m e k t e p l e r , m i s y o n e r müessese¬

leri , ikt isadî i n h i s a r l a r , D ü y u n - u U m u m i y e ( B o r ç l a r İ d a r e s i )

ve bi lhassa İ n g i l i z ve H o l l a n d a l ı l a r ı n e l i n d e t o p l a n a n resmî af

y o n t i c a r e t i . . . B u n l a r a y e n i b i r t e h l i k e d a h a k a t ı l m ı ş t ı : J a

p o n y a ' n ı n Ç i n ' e m ü d a h a l e s i v e Ç i n ' i isti lâ teşebbüsler i ! . . N i

t e k i m meselâ B i r i n c i D ü n y a H a r b i ' n d e n s o n r a J a p o n y a , n e y a p

mış y a p m ı ş , isti lâ ett iği M a n ç u r i ' d e , eski Ç i n h a n e d a n ı n d a n b i r

kukla h ü k ü m d a r y a r a t a r a k b u r a s ı n ı g ü y a M a n ç u - K u o a d ı n d a

b i r dev let h a l i n e g e t i r m i ş , fakat h a k i k a t t e m e m l e k e t i n ü s t ü n e

o t u r m u ş t u .

H u l â s a , 1906 v e y a 1909'da b a ş l a y a n Ç i n İ n k ı l â b ı ve o n u yü¬

r ü t e n l e r , b ü y ü k z o r l u k l a r l a karşı k a r ş ı y a y d ı l a r . B u çet in m u ¬

a d e l e d e s i v r i l e n e n b ü y ü k l i d e r , S u n - Y a t - S e n o l d u ( 1 ) .

* » *

B i r i n c i D ü n y a H a r b i ' n d e n s o n r a Ç i n , gene k a y n ı y o r d u . H e r

?eye r a ğ m e n b i r Ç i n o r t a sınıf ı g e l i ş m e k t e y d i . G ö r ü n ü ş e g ö r e ,

Ç i n ' i n k u r t a r ı l ı ş ı v e t a n z i m i işi ona d ü ş ü y o r d u . H e d e f bell iy¬

d i : Mi l l î K u r t u l u ş H a r e k e t i . Siyasî v e iktisadî istiklâl... B u h a -

(1) Sun-Yat-Sen, K a n t o n civar ında 1883'te doğdu. 1924'te Pe-kîn'de öldü. Evvelâ b ir protestan h ı r is t iyan mektebinde okudu. Z a -:en Çin'de yeni mektepler in hepsi misyoner ler in el indeydi. D a h a bu mektepteyken ihti lâlci oldu. K a n t o n ve H o n g - K o n g ' d a tahsi l ine ievam etti. 1892'de c e r r a h - d o k t o r olarak tahsi l in i b i t i rd i . Evvelâ Ma¬ kao (Portekiz Çin' i ) da doktorluğa başladı ve aktif politikacılığa l i rd i .

1894'te H a v a i adalar ında, H o n o - L u l u ' d a siyasî ve gizli m a h i yet l i « Ç i n ' i n Kurtu luşu» Cemiyet in i kurdu.

Amerika'ya bir seyahatten sonra 1895'te, K a n t o n ' d a ilk k ıyam :eşebbüsünde b u l u n d u . B u n d a muvaffak o l u n a m a d ı ve J a p o n y a ' y a iltica etti. 1900 senesine kadar orada ve diğer bölgelerde hep pro¬ pagandayla meşgul oldu.

1905'te ihti lâlci cemiyetler o kadar çoğalmıştı ki, o sene « î h -


reket, l i d e r l e r i n i d e b u l u y o r d u . B u h a r e k e t i n s loganı , har ic i

karş ı y a r ı m ü s t e m l e k e l i k t e n k u r t u l u ş s u r e t i y l e çağdaş b i r deJ

m o k r a s i y i ink işaf e t t i r m e y o l u n u a ç m a k t ı .

M o s k o v a v e K o m i n t e r n b u h a r e k e t e y a r d ı m c ı y d ı . F a k s ı

o n u n b i r istediği d a h a v a r d ı : Mi l l î K u r t u l u ş H a r e k e t i , Ç i n İ r >

k ı l â b ı ' n ı n ancak geçici b i r safhası o l m a l ı y d ı . M i l l î K u r t u l u ş Ha¬

r e k e t i , Ş a r k t a v e b ü t ü n d ü n y a d a sosyalist i n k ı l â b ı n ı n y a r d ı m ¬

c ı v e tabiî b i r k u v v e t i o l m a l ı y d ı . M i l l î K u r t u l u ş H a r e k e t i a n t i -

e m p e r y a l i s t b i r h a r b e ç e v r i l e r e k , m e m l e k e t b ü t ü n g ü c ü n ü b u

h a r e k e t i ç i n seferber e t m e l i y d i . F a k a t bu a r a d a asıl i h t i l â l kır. -

v e t l e r i n i y a r a t a r a k e m p e r y a l i z m e karşı zafer i , t a m z a m a n ı - - !

d a b i r p r o l e t a r y a i h t i l â l i n e v e z a f e r i n e d ö n d ü r m e l i y d i . K o m i n - i

t e r n ' e göre mesele b u y d u . B u n u n z a m a n ı g e l m i ş t i . Ş i m d i her

şey b u n u n i ç i n seferber e d i l m e l i y d i ( 1 ) . G ö r ü ş l e r bu esaslar i

d a y a n ı y o r d u .

ti lâl Teşekkülleri Birliği» k u r u l d u ve b u g ü n k ü K u o - M i n -tany fiilen vücut buldu.

1907'de yeni bir k ıyam hareket ine girişti. G e n e muvaffak olamadı. Bu sefer Malaya'ya kaçtı. Fakat iht i lâl hareketleri de bütür. Çin' i sardı. Ve 1911'de i m p a r a t o r l u k idaresi devrildi.

A y m sene Amer ika ve İngi ltere'yi gezerek bir istikraz teşebbüsünde b u l u n d u ve gene 1911'de N a n k i n Konseyi t a r a f ı n d a n C u m -hurreisi i lân edildi. Fakat Pekin'de muhafazakâr bir şahsiyet ola-Yu-An-Şi-Kay, vaziyete h â k i m d i . İht i lâf lar başladı. N i h a y e t 1915'te Y u - A n öldü. Maamaf ih S u n - Y a t - S e n , Pekin'e gene h a k i m olamadı K a n t o n ' a geçerek orada bir generalismus idaresi k u r d u . Çan-Kay-Şek o sırada ve o n u n y a n ı n d a p a r l a m a y a başladı. 1918'de Şanghay'a yer¬ leşti. Ve şimale karşı h a r p hazır l ık lar ına başladı. ,,

(1) Çin'de bu vakalar safha safha gelişti. Sun-Yat-Sen, kısa z a m a n sonra (1924'de) öldü. Sovyetler o n u n cenazesine, kendisi için yekpare gümüşten bir tabut göndererek iştirak ettiler. Fakat o sı¬ rada Ç a n - K a y - Ş e k bir mill î ve askerî l ider olarak belirdi. Evvelâ her şey solların elbirliğiyle y ü r ü d ü . Fakat muzafferiyet g ü n ü , Şang¬ hay'da sol iht i lâ lci ler in mil l iyetçi leri değil, fakat Ç a n - K a y - Ş e k ' i n ihti lâlcileri kütle hal inde temizlemesi ile iş başka bir mecra aldı. Bu suretle de bir aralık Pekin'de devlet l ider ler inden daha çok iti¬ bar gören k o m i n t e r n mümessi l ler in in, K a r a h a n ' m , B o r o d i n ' i n ha¬ zır ladıklar ı mizansen, bir y a n g ı n alevi içinde eridi (1927).

J


M e k t e p t e k i Ç i n l i a r k a d a ş l a r ı m ı z d a n b i r k ı s m ı n ı n Ç i n e ' d ö

n ü ş l e r i n d e n ö n c e k i geceyi a r a m ı z d a b i r t o p l a n t ı d a geçird ik. N u

t u k l a r ı g ü z e l , s a m i m î v e i n a n ç l ı y d ı . Z a t e n heps i d e t e m i z , h e p

s i de i n a n m a k ve k e n d i n i v e r m e k çağında o l a n v a d e d i c i in¬

s a n l a r d ı .

G ö r ü l ü y o r d u k i Ç i n hai lesi y e n i d e n a l e v l e n m i ş t i . M u k a d ¬

derat çanı b i r t a k ı m i n s a n l a r ı y e n i savaşlara, y e n i y o l c u l u k l a ¬

r a ç a ğ ı r ı y o r d u . Ç i n h a k k ı n d a b i r k o n f e r a n s ser is in i o g ü n l e r d e

t a m a m l a m ı ş t ı k , K o n f e r a n s ç ı , Ç a r h ü k ü m e t i n i n eski d i p l o m a t

l a r ı n d a n b i r i y d i v e Ç i n ' d e çok b u l u n m u ş t u . B a ş ı n d a h â l â etra¬

f ı y a ğ l a n m ı ş , fakat k e n a r l a r ı vaşak k ü r k l ü b i r başl ık, s ı r t ı n d a

hâlâ, y ı p r a n m ı ş , fakat k ü r k l ü b i r p a l t o t a ş ı y o r d u . K o n f e r a n s ¬

l a r ı n ı şu sözler le b i t i r d i :

— Yaşadığımız yüzyılın sonu ve belki önümüzdeki yüzyıl

bir Çin yüzyılı olacaktır!..

B u , h a k i k a t e n b ö y l e m i o lacakt ı b i l i n m e z d i , a m a gerçek

olan ş u y d u ki , Ç i n ' d e b ü y ü k b i r d r a m , be lk i d e ç a ğ ı m ı z ı n e n

b ü y ü k hadisesi c e r e y a n e d i y o r d u . B u m ü c a d e l e g ö r ü n ü y o r d u

k i h e n ü z b a ş l a m ı ş t ı v e a n l a ş ı l d ı ğ ı n a göre Ç i n m a s a s ı n d a an¬

cak b i r Ç i n l i n i n o t u r a c a ğ ı v e son s ö z ü n b u Ç i n l i n i n olacağı gü¬

n e k a d a r s ü r ü p g idecekt i . Ç i n l i n i n , y a n i k e n d i di l i v e k e n d i

g ü c ü y l e k e n d i s i i ç i n k o n u ş a c a k b i r Ç i n ' i n ! . . ( 1 ) .

N i t e k i m b u g ü n , h e m Ç i n , h e m d e art ık Ç i n ' i n l i d e r l e r i ,

d ü n y a siyaset s a h n e s i n d e d i r v e çağın a k ı m ı , d ü n y a t e r a z i s i n i

h e r g ü n b i r a z d a h a Ç i n ' i n l e h i n e ağır b a s t ı r ı r . Y u k a r ı d a de

fi) Şimdi nüfusu 750.000.000 kadar hesaplanıp, yüzy ı l ımız ın so

n u n d a en az 1.000.000.000 olacağı b i l inen kıta Ç i n i ' n i n ; d ü n k o m i n -

ternde olduğu gibi, b u g ü n de Birleşik Mületler'de temsil edi lmeme-

sindeki d ü ş ü n d ü r ü c ü d u r u m u n u h a t ı r l a m a m a k kabil değildir. Bu yan¬

lışlığın, yahut u n u t k a n l ı ğ ı n k i m i n için faydalı o lduğunu kestirmek

müşkül olmasa gerektir.

Büyük İngi l iz tarihçisi H. C. Wells der ki: « Ç i n ahval in i ve Ç i n müfekkiresini y a k ı n d a n bi len bir îngil ize mukabi l , h e r h a n g i bir İ n -gilizin b ü t ü n bi ldikler ini bi len yüz Çinl i vardır .» Bugünkü d u r u m u da aydın latmak b a k ı m ı n d a n ne doğru bir görüş...


ğ i n d i ğ i m v e K o m i n t e r n ' d e k i t o p l a n t ı d a n s o n r a Ç i n y o l c u l u ğ u ¬

na ç ı k a n o z a m a n k i genç a r k a d a ş l a r ı n , b u g ü n e lbette k i çoğu

h a y a t t a d e ğ i l d i r l e r . A m a d ü n y a b a s ı n ı n d a , g ü n ü n l i d e r l e r i n i

g ö s t e r e n fotoğraf lara z a m a n z a m a n b a k a r ı m . B u g ü n ü n devlet

r e i s i n d e n çeşitl i şahs iyet lere k a d a r b u n l a r ı n i ç i n d e nice sima¬

lar b a n a y a k ı n v e dost g ö r ü n ü r l e r . B u r e s i m l e r i n h e r b i r i üs¬

t ü n d e d u r u r v e o n l a r d a k i m a n a y ı o k u m a y a , d e ğ e r l e n d i r m e y e

ç a l ı ş ı r ı m . . .

Oümp'teki Kavga

19

Ç i n meselesi d a h a b ü t ü n t a k ı n t ı l a r ı ile o r t a d a y k e n , sahne¬

d e y e n i , ö n e m l i m e s e l e l e r b e l i r d i : A l m a n y a ' d a i n k ı l â p meselesi.

M o s k o v a t i y a t r o s u n d a y a p ı l a c a k t o p l a n t ı i ç i n k a p ı d a pek

kalabal ık g ö r ü n m ü y o r d u . F a k a t içerisi v a k t i n d e n e v v e l t ı k l ı m

t ı k l ı m d o l m u ş t u . P a r t e r d e o t u r a c a k y e r y o k t u . H a t t a gelenler¬

d e n b i r k ı s m ı p a l t o l a r ı n ı , g a z e t e l e r i n i y e r l e r e sererek s ı r a l a r ı n ,

y o l l a r ı n k e n a r ı n a y e r l e ş m i ş l e r d i . L o c a l a r d a n , b a l k o n l a r d a n ka¬

d ı n erkek s a l k ı m s a l k ı m i n s a n baş lar ı g ö r ü n ü y o r d u .

S a l o n a y d ı n l ı k v e y a l d ı z i ç i n d e y d i . B u çiy a y d ı n l ı k alt ın¬

daki ka labal ık s e y r e d i l e c e k b i r şeydi . K o n f e r a n s ı n başlaması¬

n a epey v a k i t v a r d ı . M o s k o v a ' n ı n b ü t ü n b u t ü r l ü t o p l a n t ı l a ¬

r ı n d a o l d u ğ u g ib i , sa lon g ü r ü l t ü d e n y ı k ı l ı y o r d u . B a ğ ı r a n l a r , ça¬

ğ ı r a n l a r , g r u p g r u p şarkı s ö y l e y e n l e r , k a r ş ı d a n k a r ş ı y a şaka-

iaşanlar, geçecekler i b i r l o c a d a n diğer locaya k a y a b i l m e k i ç i n

cambazl ık e d e n l e r . . .

S a l o n u d o l d u r a n l a r u m u m i y e t l e g e n ç l e r d i . Ü n i v e r s i t e l e r -

i e n , o r d u s a f l a r ı n d a n , p a r t i v e y a meslek t e ş e k k ü l l e r i n d e n , fab¬

r i k a l a r d a n g e l e n b u y a ş l a r ı b i r b i r i n e y a k ı n i n s a n l a r ı , gençli¬

s in h a ş a r ı v e m e r a s i m t a n ı m a z havas ı k o l a y c a b i r b i r l e r i n e kay-

n a ş t ı r a b i l i y o r d u .

B u gibi t o p l a n t ı l a r i ç i n b i l e t l e r , u s u l e n d a i m a teşekkül le¬

r e g ö n d e r i l i r d i . T e ş k i l â t , b u n l a r ı b a z e n s ı raya g ö r e , b a z e n d e

-:onu d o l a y ı s ı y l e i lg i ler in i d ü ş ü n e r e k m e n s u p l a r ı a r a s ı n d a da¬

ğı t ı rdı .

N i h a y e t t o p l a n t ı başladı . P r e z i d y u m u teşki l e d e n l e r sah¬

nede y e r l e r i n i a ld ı lar . B a ş k a n , t o p l a n t ı y ı açtı v e sözü K a m e -

nef'e v e r d i . K a m e n e f ' i n g ö r ü n m e s i y l e m ı z ı k a e n t e r n a s y o n a l i

çaldı. H e r k e s ayağa kalkt ı v e m a r ş a k a t ı l d ı . S o n r a u z u n b i r

alkış dalgası esti.


K a m e n e f s ö z ü n e :

— Biz iki hata işledik, diye başladı. Birinci hata şuydu ki.

evvelce Alman ihtilâlini çok yakın zannetmiştik. Aldan-

mışız. Yakın değilmiş. Fakat sonra da ikinci hataya düş

tük. Onu çok uzak zannettik. Gene aldanmışız, meğer

o kadar uzak değilmiş. Çocuklar! Alman ihtilâlinin eşi

ğinde bulunuyoruz!

S a l o n d a e v v e l â b i r u ğ u l t u esti. S o n r a b u u ğ u l t u p a t l a d ı

B i n l e r c e başl ı d e v , b ü t ü n a z a l a r ı y l e b i r d e n h a r e k e t e g e l d i . Ba¬

ğ ı r ı y o r , ç ı r p m ı y o r , t e p i n i y o r d u . M ı z ı k a n ı n t e m p o l a r ı b u fırtı¬

n a y a z o r l u k l a n i z a m v e r e b i l d i .

K a m e n e f d e v a m e d i y o r d u :

— Evet, Almanya'da ihtilâlin eşiğindeyiz çocuklar! § i m d ;

hepinizin sabahları ilk vazifeniz, daha erken kalkmak

tır. Kalkar kalkmaz çay masalarına koşmadan duvar ga

zetelerinin karşısına geçerek, Almanya'dan gelen en sor.

haberleri takibetmektir ( 1 ) .

K a m e n e f ( 2 ) , d i n l e y e n l e r e d a h a b a z ı ş e y l e r t a v s i y e ederek.

A l m a n m e s e l e s i n i a n l a t t ı . A l m a n y a ' d a siyâsî k u v v e t l e r i n kar

şı l ık l ı d u r u m u n u b e l i r t t i . H i t l e r ' d e n , L u d e n d o r f t a n (3) bah¬

sett i . A m a b u n l a r , h iç b i r şeye e n g e l o l a m a y a c a k t ı . K a m e n e f ' e

g ö r e , a r t ı k v a k i t t a m a m d ı . A r t ı k A l m a n y a ' d a i h t i l â l i n saati ça¬

l ı y o r v e h e r şey o n u e m r e d i y o r d u . . .

F a k a t A l m a n y a ile a r a d a b i r d e P o l o n y a v a r d ı . S o n söz¬

l e r i n d e K a m e n e f b u m e s e l e y i d e k e n d i n e g ö r e h a l l e t t i :

— Polonya, dedi, bizim için ya bir köprü, ya bir çit ola

caktır. Eğer köprü olursa geçer gideriz. Eğer çit olursa,

çiğner geçeriz...

D e v y e m d e n v e ö y l e s i n e coştu k i , k o l a y k o l a y s ü k û n e t bu¬

l a m a d ı .

(1) O z a m a n h e n ü z r a d y o y o k t u . (2) K a m e n e f o s ıralarda h ü k ü m e t başkam m e v k i i n d e y d i . (3) Hi t ler , 1922'de ilk sokak n ü m a y i ş l e r i n e başladı.


S a l o n u n k a p a l ı , t e r l e t i c i h a v a s ı n d a n d ı ş a r ı y a ç ı k t ı ğ ı m za¬

m a n , g e c e n i n s e r i n v e taze r ü z g â r ı ile k a r ş ı l a ş t ı m . S a l o n u bo¬

ş a l t a n l a r , g ü r ü l t ü l e r , t a r t ı ş m a l a r i ç i n d e h e r i s t i k a m e t t e d a ğ ı -

l ı y o r l a r d ı .

B e n i m y a n ı m d a k o n u ş a c a ğ ı m k i m s e y o k t u . S v e t n o y B u l -

v a r ' a d o ğ r u y ü r ü d ü m . B u r a s ı , ince u z u n b i r p a r k ş e r i d i d i r . Par¬

k ı n y o l l a r ı n d a d o l a ş a n l a r , s ı r a l a r a y e r l e ş e n l e r , y a h u t a ğ a ç l a r ı n ,

ç a l ı l a r ı n k u y t u l u ğ u n d a ç i m e n l e r e u z a n a n çift ler, h u l â s a o yı l¬

l a r d a M o s k o v a ' d a g ö r ü l m e y e a l ış ı lan gece s a k i n l e r i y l e p a r k ,

h e r g ü n k ü h a y a t ı n ı y a ş ı y o r d u . B i r a z i l e r d e t e f e k k ü r ( d ü ş ü n c e )

h e y k e l i , h e r z a m a n k i g ibi d a l g ı n d ı . Ö n e eği lmiş başı , ç e n e s i n i n

a l t ı n d a k e n e t l e n e n eli v e ç ö z ü l m e z m u a m m a l a r a d a l m ı ş göz¬

l e r i y l e b u h e y k e l , m a n a l ı b i r sanat e s e r i d i r . İ n s a n ı h e r z a m a n

önce s ü k û n a , s o n r a d ü ş ü n c e l e r e s ü r ü k l e r . H e y k e l i n k a r ş ı s ı n d a

b i r s ı r a y a o t u r d u m . K a m e n e f , t e k r a r g ö z ü m d e c a n l a n d ı :

B u a d a m , i h t i l â l l i d e r l e r i i ç i n d e , dış g ö r ü n ü ş ü i t i b a r i y l e

e n a z i h t i l â l c i o l a n ı y d ı . Y a l n ı z b u l i d e r l e r a r a s ı n d a deği l , o

z a m a n b e l k i b ü t ü n R u s y a ' d a , y a l n ı z o n u n iy i c i n s t e n g ö r ü n e n ,

açık neftî b i r fötr şapkası v a r d ı . B ü t ü n i h t i l â l l i d e r l e r i i ç i n d e

gene y a l n ı z o klasik b i r k ıyafet le d o l a ş ı r d ı . M u n t a z a m k u m r a l

sakal ı , haf i f p o s b ı y ı k l ı , a l t ı n ç e r ç e v e l i g ö z l ü k l e r i n i n ç e v r e l e d i ¬

ğ i z e k i g ö z l e r i y l e b u s i m a , h iç b i r ş iddet v e h a r e k e t ifadesi

t a ş ı m a z d ı . O r t a b o y l u v e A v r u p a ' n ı n h e r c a d d e s i n d e b i n l e r c e ¬

s i g ö r ü l e n m a z b u t , b a b a c a n ş e h i r a d a m l a r ı n d a n b i r i g i b i y d i .

B a ğ ı r m a d a n , y u m r u k l a r ı n ı m a s a l a r a v u r m a d a n , d u d a k l a ¬

r ı n d a d a i m a a l a y c ı b i r t e b e s s ü m l e , s a k i n v e tane t a n e k o n u ş u r ¬

d u . B i r i h t i l â l c i d e n z i y a d e , b i r s o s y a l - d e m o k r a t a y d ı n ı m ha¬

t ı r l a t ı r d ı . B a z ı şey ler y a z m ı ş o l m a k l a b e r a b e r , ne sayısız eser¬

l e r i , n e s istemleşmiş n a z a r i y e l e r i v a r d ı . H a l b u k i y a l n ı z iht i lâ l¬

d e n s o n r a deği l , t â y i r m i beş y ı l d a n b e r i i h t i l â l c e p h e s i n i n e n

d i k k a t e d e ğ e r a d a m l a r ı n d a n b i r i y d i . D a h a Ç a r d e v r i n d e par¬

t i n i n m e b u s u o l a r a k p a r l a m e n t o y a g i r d i . S o n r a Ç a r , p a r l a m e n ¬

t o y u d a ğ ı t ı n c a S i b i r y a ' y a s ü r ü l d ü . İ h t i l â l p a t l a k v e r i n c e d e

h e m e n P e t e r s b u r g ' a d ö n d ü . H e r z a m a n v e h e r t o p l a n t ı d a o ldu¬

ğ u g ib i , s ü r g ü n d e n d ö n e r d ö n m e z d e h e m e n b o l ş e v i k fraksi¬

y o n u n u n b a ş ı n a geçti .


R u s y a ' d a çar l ık, B i r i n c i D ü n y a H a r b i ' n i n t e s i r l e r i y l e ç ı k a n

k a r ı ş ı k l ı k l a r s o n u n d a 1 6 m a r t 1917'de y ı k ı l d ı . O n d a n s o n r a k u

r u l a n K u r u c u l a r M e c l i s i P e t e r s b u r g ' d a S i m o l e n s k i İ n s t i t ü t ' t e

ç a l ı ş ı y o r d u . F a k a t d a h a e v v e l de d iğer b i r ves i ley le i z a h et¬

t i ğ i m gib i , Ç a r ' m y e r i n e g e l e n D e m o k r a t P a r t i l e r d e Ç a r ' m

h a t a l ı y o l u n u t a k i b e d i y o r l a r d ı . H e r şeye r a ğ m e n , h a r b e d e v a m

e t m e k v e h a r b i k a z a n m a k d a v a s m d a y d ı l a r : K e r e n s k i , M a r e

şal B r o ş i l o f u G a r i ç y a ' d a , h â l â i m h a h ü c u m l a r ı n a d e v a m etti¬

r i y o r d u . İ m h a o l u n a n ise A l m a n l a r deği l , e r i y e n R u s o r d u s u y -

d u . H a l b u k i çar l ık, h a l k ı n h a r p t e n b ı k m ı ş o l m a s ı n d a n düş¬

m ü ş t ü . F a k a t çar i d a r e s i n i d e v i r e n l e r b u n u u n u t u y o r , R u s hal¬

k ı n ı n ü m i t l e r i n i h e r g ü n b i r a z d a h a k a y b e t t i r i y o r l a r d ı . İkti¬

d a r b i r a n geld i k i ar t ık sokağa d ü ş t ü . K ı ş l ı k s a r a y d a K e r e n s k i '

n i n i d a r e ett iğ i h ü k ü m e t ise, r e a l i t e l e r l e h e r t ü r l ü a lâkasın ı kes¬

m i ş t i . E l i n d e k i s o n k u v v e t l e r d e G a l i ç y a ' d a , h ü c u m dalga lar ı

şek l inde e r i m i ş t i . H a l b u k i R u s y a h a l k ı , zafer deği l , s u l h ve ek¬

m e k i s t i y o r d u : . .

İşte o s ı r a l a r d a , S i m o l e n s k i I n s t i t ü t ' t e k i K u r u c u l a r M e c l i -

s i 'nde ar t ık h iç b i r k a r a r a v a r ı l a m ı y o r d u . M e c l i s i n t o p l a n t ı l a ¬

r ı b i r g ü r ü l t ü p a t ı r d ı i ç i n d e b ü t ü n i n t i z a m ı n ı k a y b e t m i ş t i . G e ¬

n e b ö y l e b i r g ü n , bo lşev ik f r a k s i y o n u n u n ş a m a t a l a r ı v e mecl is

i ç t ü z ü ğ ü n e u y m a y a n h ı r ç ı n l ı k l a r ı y ü z ü n d e n b ü t ü n p a r t i l e r bı¬

k ı p da, d a h a sak in b i r y e r d e i ç t i m a e t m e k ü z e r e s a l o n u onla¬

r a b ı r a k ı p başka b i r y e r d e t o p l a n m a k ü z e r e ç ı k ı n c a , K a m e n e f

telâşsızca m e c l i s k ü r s ü s ü n e y ü r ü d ü . Reis l ik y e r i n e o t u r d u . San¬

k i h iç b i r şey o l m a m ı ş , sank i i ç t i m a d e v a m e d i y o r m u ş , sanki

k a r ş ı s ı n d a b ü t ü n mecl is h a z ı r m ı ş v e k e n d i s i b u k ü r s ü y e , san¬

k i o n u n d a v e t i y l e ge lmiş b i r reis g ib i , i k t i d a r ı n B o l ş e v i k P a r -

t is i 'ne d e v r i n i s ü k û n e t t e o y a k o y d u . P a r t i n i n t e k t ü k m ü m e s s i l ¬

l e r i y l e , s a l o n u v e k o r i d o r l a r ı d o l d u r a n s e y i r c i l e r , asker ler , bah¬

r i y e l i l e r , işçi ler v e işsiz ler l e h d e e l l e r i n i k a l d ı r m ı ş o l d u l a r ( 9

k a s ı m 1917). İ k t i d a r b ö y l e c e b o l ş e v i k l e r e geçt i .

G e r ç i şekil b i r a z k a r ı ş ı k t ı . A m a n e v a r k i ş a r t l a r o lgun¬

d u . T a m d ı . . .

O z a m a n d a n b e r i d i r k i i k t i d a r b u p a r t i n i n e l i n d e d i r . D a ¬

h a sakin b i r y e r d e v e i ç t ü z ü k h ü k ü m l e r i n e u y g u n i ç t i m a l a r


v a p m a k i ç i n ç a n t a l a r ı m , n u t u k l a r ı n ı v e p r o j e l e r i n i t o p l a y ı p

salonu terk e d e n p a r t i l e r ise, o g ü n b u g ü n , hâ lâ toplanacak¬

lardır...

*

A c a b a ş i m d i A l m a n y a d a m ı b ö y l e b i r t a r i h i a n i ç i n d e y d i 9

Paris'te t o p l a n ı p a d ı n a s u l h k o n f e r a n s ı d e n i l e n v e b i r t a k ı m

m u a h e d e l e r i m z a l a t m ı ş o l a n h e r ş e y d e n h a b e r s i z B a y l a r , A l -

m a n y a ' d a k i e n s o n i y i n i y e t l e r i z a t e n t ü k e t m i ş t i . A l m a n y a ' d a

doğacak küt levî b i r ü m i t s i z l i ğ i n b i r ç o k şey ler d o ğ u r m a s ı m ü m ¬

k ü n d ü . O gece ve K a m e n e f ' i n n u t k u n d a a d ı n ı i lk defa d u y d u ¬

ğ u m u z H i t l e r , gene K a m e n e f e göre sadece s o k a ğ ı n ps ikolo j i -

siyle o y n u y o r d u . A v u s t u r y a l ı b î r o n b a ş ı y d ı . A m a B i r i n c i D ü n ¬

y a H a r b i n d e A l m a n o r d u l a r ı n ı n v e K a y s e r ' i n g e n e l k u r m a y baş¬

kanı o l a n L u d e n d o r f , ş i m d i o n u n a r k a s ı n d a y ü r ü y o r d u .

O t u r d u ğ u y e r d e b i r a n i ç i n h e r şeyi K a m e n e f ' i n dediği

gibi c e r e y a n edecek şeki lde d ü ş ü n d ü m . Y a r ı n d a n i t i b a r e n o n u n

tavsiye ett iği g ib i , A l m a n y a ' y ı ö ğ r e n m e h ü c r e l e r i , A l m a n c a ders

ler i , y a h u t A l m a n y a i ç i n siyasî r e h b e r l i k k u r s l a r ı d e r k e n , me¬

selâ b i r ay s o n r a belk i de B e r l i n ' d e o lab i l i rd ik . E v e t , b i r ay

sonra B e r l i n ' d e o l a b i l i r d i k . P o l o n y a b ize y a k ö p r ü , y a geçit ola¬

caktı. E ğ e r çit o lursa ilk savaş ımız ı belk i V i s t ü l ' d e v e r e c e k t i k !

H e m b e l k i d e y a r ı n k ı y m e t , s e r m a y e n a z a r i y e l e r i dersle¬

r i n e son v e r i l e c e k t i . İ lk i ş i m i z ş i m d i be lk i de A l m a n y a ' y ı öğ¬

r e n m e ders ler i o lacakt ı . E v e t , A l m a n y a ' y ı ö ğ r e n m e d e r s l e r i .

K a f a m d a ş i m d i A l m a n y a ' i ç i n n e b i l g i l e r v a r d ı acaba? H i ç ! R o

m a ile savaşan C e r m e n l e r ! , G o l v a m ı , yoksa C e r m e n m i o l d u

ğ u n u pek h a t ı r l a y a m a d ı ğ ı m V e r s e n k e - T o r i s k i , m u k a d d e s Cer¬

m e n i m p a r a t o r l u ğ u d e y i n c e D ö r d ü n c ü H a n r i ' y i , s o n r a B ü y ü k

E r e d e r i k ' i , K a y s e r İ k i n c i V i l h e l m ' i b i l i y o r d u m . İşte b u k a d a r .

A m a ş i m d i b ize A l m a n y a ' y a y o l g ö r ü n ü y o r d u . H e m o r a d a bel¬

k i de b i r siyasî r e h b e r o l a c a k t ı m . N i ç i n o lmasın?

A r t ı k y e n i b i r r ü z g â r e s i y o r d u . B o r o d i n o ' d a n b a ş l a y a r a k ,

meselâ N a p o l y o n ' u n r icat y o l l a r ı n ı n i z i n d e n P o l o n y a ' y ı y ı k ı p

d a b i r sel gibi ak ınca, ar t ık B e r l i n ' d e m i , yoksa R e n ' d e m i d u -


r u r , yoksa A t l a n t i k ' e m i v a r ı r d ı k , a r t ı k o n u k a d e r t a y i n ede¬

cekt i .

S v e t n o y b u l v a r d a k i t e f e k k ü r h e y k e l i k a r ş ı s ı n d a v e gece¬

n i n geç s a a t l a r ı n d a , y a r ı u y k u , y a r ı u y a n ı k l ı k h a l i n d e düşün¬

d ü k l e r i m b u n l a r d ı . A m a ş i m d i b a n a s iz:

— Peki iyi ama, bütün bu olaylar içinde senin işin ne?

diye s o r a b i l i r s i n i z . F a k a t siz, k a y ı t v e şart t a n ı m a y a n v e bu¬

l u n d u ğ u ş a r t l a r ı , a n c a k h e y e c a n k u d r e t i y l e y o ğ u r a n b i r ya¬

ş ın i n s a n ı n ı d ü ş ü n ü n . Bu h e y e c a n , o gece b e n i k o l a y c a o basit

p a r k s ı r a s ı n ı n ü z e r i n d e n a l m ı ş ; V i s t ü l ' e , R e n ' e , A t l a n t i k ' e , P i -

r e n e l e r e , A l p l e r e , B a l k a n l a r a s ü r ü k l e m i ş , g ö t ü r m ü ş t ü .

K a m e n e f ' i n t o p l a n t ı s ı n d a n s o n r a k i g ü n l e r , h a r e k e t l i birta¬

k ı m bekley iş g ü n l e r i o larak geçti . H e r t o p l a n t ı d a A l m a n me¬

selesi k o n u ş u l u y o r d u . S a b a h ı n e r k e n s a a t l a r ı n d a d u v a r gaze¬

t e l e r i n i n ö n ü n e k o ş u y o r d u k . O n d a n s o n r a p a r k t a si lâh tal im¬

ler i b a ş l ı y o r d u . D e r s l e r i n havas ı değişmişt i . K u l a k t a n kulağa

h a b e r l e r g e l i y o r d u :

— Her şey yarın,

d e n i l i y o r d u . F a k a t y a r ı n o l u y o r v e B e r l i n ' d e n hiç b i r h a b e r gel¬

m i y o r d u .

S o n r a :

— Hayır, diyorlardı, hareket saati geri alındı, bekleye

ceğiz!

V e b e k l i y o r d u k . S o n g ü n l e r i n h a v a s ı g a r i p b i r m e d v e ce¬

z i r h a l i n d e d a l g a l a n ı y o r d u . O r t a d a b i r t a k ı m t e r e d d ü t l e r i n , tar¬

t ı ş m a l a r ı n o l d u ğ u ( 1 ) b e l l i y d i . N i h a y e t b i r g ü n b i r profesör

(1) Bil indiği gibi A l m a n y a bir ihtilâle sürüklenmedi. Mosko¬ v a ' n ı n , A v r u p a ' n ı n kendi iç inden gelecek bir Avrupa inkuâbı hak- i k ındaki aktif çabası da, gerçekte o z a m a n bitmiştir. Bu netice Av- | r u p a sosyalist hareket ler inde bir d ö n ü m oldu. Evvelce Moskova'nın Avrupa'da en yetkil i ajanı iken İk inc i D ü n y a H a r b i n d e n sonra Av¬ r u p a ' y a s ığman ve sonra bir otel odasında ö l d ü r ü l e n G e n e r a l K r i -v i tski 'nin « B e n Bir Stal in Ajanıy ım» isimli eserinde, bu tereddüt gün¬ leri etrafıyle anlatı l ır.


— Burjuvazi, dedi, tarihinde iki defa silâhlanır. Birincisi

doğarken, Fransız ihtilâli onun birinci silâhlanmasıyd%.

Simdi de faşizm, onun ikinci ve son silâhlanmasıdır. Al

manya, belki >de faşizme gebedir'.

I * *

O g ü n l e r d e y a p ı l a r ı d iğer b i r t o p l a n t ı , b u k o n u d a b e n i d a -

a kar ış ık d ü ş ü n c e l e r e sevk et t i .

B u defaki t o p l a n t ı , M o s k o v a ç a y ı a r d ı n d a k i f a b r i k a l a r d a n

e r i n d e y a p ı l a c a k t ı . E v v e l â K ı z ı l m e y d a n ' ı , d a h a aşağıda M o s -

o v a çayı k ö p r ü s ü n ü g e ç t i k t e n s o n r a , b i r t a k ı m kar ış ık v e ça¬

m u r l u y o l l a r d o l a ş a r a k t o p l a n t ı n ı n y a p ı l a c a ğ ı f a b r i k a y ı b u l ¬

mak, h a t t a b i r a z güç o l d u . B u r a s ı sapa v e gösterişsiz b i r y e r d i .

B ü y ü k v e ç i n k o k a p l ı k a p ı l a r d a n g i r i l e n d a r , kasvet l i fab¬

rika a v l u s u n d a s u b i r i k i n t i l e r i , d e m i r y ı ğ ı n l a r ı v e ötede ber i¬

l e y u v a r l a n a n b i r s ü r ü h u r d a l a r a r a s ı n d a n z o r l u k l a y ü r ü n e -

o i l i y o r d u . G e c e s is l iydi . A v l u k ö t ü a y d ı n l a t ı l m ı ş t ı . Ö n ü n d e b i r -

-.akım i n s a n l a r k ı m ı l d a ş a n tek kat l ı b i r b i n a n ı n k a p ı s ı n a var¬

d ı m . D a v e t i y e m i g ö s t e r i p d e içer i g i r d i ğ i m z a m a n b a ş ı m a ilk

. u r a n şey, h e r tarafa s i n e n l a h a n a çorbası v e m a h u r k a ( b i r

nev i adı t ü t ü n ) k o k u l a r ı o l d u . B u r a s ı f a b r i k a n ı n h e r h a l d e işçi

y e m e k h a n e s i y d i . A n l a ş ı l a n a y n ı z a m a n d a k u l ü p v e t o p l a n t ı sa¬

l o n u o larak d a k u l l a n ı l ı y o r d u .

O t u r a c a k y e r l e r u z u n c a t a h t a s ı r a l a r d ı . Ü z e r i ç i n k o k a p l ı

b ü y ü k y e m e k m a s a l a r ı , o g ü n k ü t o p l a n t ı i ç i n o r t a d a n kaldı¬

r ı lmış, a r k a d a b i r köşeye üst üste y ı ğ ı l m ı ş t ı . S a h n e b o ş t u . D u ¬

v a r l a r d a , b ü t ü n f a b r i k a y e m e k h a n e l e r i n d e g ö r ü l e n h a r c ı â l e m

r e s i m l e r , y a z ı l a r v a r d ı . B u n l a r d a n b i r i , s a h n e n i n a r k a duva¬

r ı n ı k a p l ı y o r d u v e ü ç k ı s ı m d ı . F o n b i r s a n a y i y e r i y d i . B i r i n ¬

c i k ı s m ı n ü z e r i n d e « t a h r i p » y a z ı l ı y d ı . H e r y e r y ı k ı k dökük¬

t ü . B a c a l a r ç ö k m ü ş , m a k i n e l e r p a r ç a l a n m ı ş t ı . O r t a d a kimsecik¬

ler y o k t u . İ k i n c i k ı s m ı n ü s t ü n d e d e « h ü c u m ! » y a z ı l m ı ş t ı . E l ¬

l e r i n d e çekiçler, p e r g e l l e r , a le t ler b u l u n a n b i r işçi kalabal ığı¬

n ı n b i r t a k ı m b a y r a k l a r l a b u h a r a b e y e h ü c u m e t t i ğ i n i gösteri¬

y o r d u . S o n r a « z a f e r » sahnesi g e l i y o r d u . B a c a l a r t ü t ü y o r , ma¬

k i n e l e r i ş l i y o r d u . İşç i ler t e z g â h l a r ı n ı n b a ş ı n d a ar ı gibi çal ışı-

24


y o r l a r d ı . B u gibi r e s i m l e r , y a z ı l a r , o z a m a n l a r b ü t ü n duvar¬

lar ı d o l d u r u r d u .

B u r a s ı ; b i r k a ç g ü n önce K a m e n e f ' i n n u t k u n u v e r d i ğ i , Al¬

m a n i h t i l â l i n i n eş iğ inde o l d u ğ u m u z u i l â n ett iği a y d ı n l ı k , yal¬

d ız l ı s a l o n d a n n e k a d a r başka b i r y e r d i ? B u r a d a t o p l a n a n l a r

d a o r a d a g ö r d ü k l e r i m d e n d a h a başka t ü r l ü i n s a n l a r d ı .

H e p s i d e n i s p e t e n d a h a y a ş l ı y d ı l a r . A r a l a r ı n d a ü n i v e r s i ¬

te l i ler , asker ler , g e n ç l e r a z d ı . B u s a l o n d a h e r k e s sak in, sessiz

o t u r u y o r d u . A r a l a r ı n d a haf i f sesle k o n u ş u y o r l a r d ı . B u r a d a sı¬

r a l a r ı d o l d u r a n l a r d a h a z i y a d e , f a b r i k a l a r ı n y e t i ş k i n işçi ler i ,

ist ihsal y ü k ü n ü f i i len o m u z l a r ı n d a t a ş ı y a n l a r , m a h a l l î teşkilâ¬

t ı n söz s a h i b i ö n c ü l e r i olsa g e r e k t i .

V a k i t gel ince p r e z i d y u m s a h n e d e y e r i n i a ld ı . B a ş k a n yaş¬

l ıca b i r işç iyd i . T o p l a n t ı y ı açt ı ve sade b i r sesle:

— Simdi Stalin yoldaş konuşacak,

d e d i . S a h n e n i n ö n ü n d e m ı z ı k a y o k t u . E n t e r n a s y o n a l d a söylen¬

m e d i . Y a l n ı z s a l o n u d o l d u r a n l a r , o t u r d u k l a r ı y e r d e n S t a l i n ' i

ağır ağır a lk ış lad ı lar . O b u n l a r ı d u y m u y o r g ib i y ü r ü d ü . Ma¬

s a n ı n b a ş ı n a geçti v e h e m e n k o n u ş m a y a b a ş l a d ı .

P a n t o l o n u n d i z l e r i ç i z m e l e r i n i n ü s t ü n e taşacak k a d a r bol¬

d u . S ı r t ı n d a dik y u v a r l a k y a k a l ı , y a k a v e göğüs d ü ğ m e l e r i y a n ¬

d a n , s i y a h b i r seten g ö m l e k v a r d ı k i , b e l d e n b i r kay ış la sıkıl¬

m ı ş t ı . G ö m l e ğ i n e t e k l e r i p a n t o l o n u n ü s t ü n e d ö k ü l ü y o r d u . Ce¬

keti y o k t u . S a h n e y e g i r e r k e n kasket i b a ş ı n d a y d ı . B u s i y a h me¬

şin kasket b a ş ı n ı n ü z e r i n d e , g ü r s a ç l a r ı n ı iy ice t o p l a y a m a y a -

cak k a d a r k ü ç ü k k a l ı y o r d u . S ö z e b a ş l a m a d a n e v v e l kasket in i

ç ı k a r d ı v e m a s a n ı n k e n a r ı n a k o y d u . K a i m kaş lar ı , soğuk ab¬

lak y ü z ü , pos b ı y ı k l a r ı a l t ı n d a k i kısık d u d a k l a r ı y l e b u or ta

b o y l u a d a m , p a r t i n i n g e n e l s e k r e t e r i y d i . A z g ö r ü l e n , a z k o n u ¬

şan, k a p a l ı v e d a i m a a r k a p l a n d a b i r ş a h s i y e t t i . R u s i h t i l â l i n i n

ö n p l a n a s ü r d ü ğ ü , i s i m l e r i v e r e s i m l e r i s o k a k l a r ı d o l d u r a n canl ı ,

h a r e k e t l i , t a ş k ı n i n s a n l a r d a n başka b i r t i p t i .

A ğ ı r , fakat t e r e d d ü t s ü z k o n u ş u y o r d u . Ç e h r e s i asık, sesi al¬

çak v e m o n o t o n d u . H a t t a a r k a s ı r a l a r d a kalanlar,- s ö y l e n e n l e r i

pek d e i y i i ş i t m i y o r o l a c a k l a r d ı k i , R u s y a ' d a b u gibi h a l l e r d e

âdet o l d u ğ u gibi z a m a n z a m a n :


— Gromçe! Gromçe! (daha yüksek, daha yüksek).

ü y e b a ğ ı r ı y o r l a r d ı . O s e s i n i n t o n u n u d e ğ i ş t i r m e d i . F a k a t ar-

•ladakilerin g ü r ü l t ü l e r i d e u z a y m c a , gene sesini y ü k s e l t m e d e n :

— Eğer susarsanız işitilir,

riedi v e d e v a m e t t i . B u s ö z l e r i n i d e a r k a d a s ı r a l a r d a o t u r a n ¬

lar ga l iba d u y m a d ı l a r a m a , y a v a ş y a v a ş g ü r ü l t ü l e r s i n d i . K o n ¬

ferans b a ş l a d ı ğ ı g i b i , sessizlik i ç i n d e b i t t i .

*

* *

S t a l i n d e A l m a n i h t i l â l i n d e n b a h s e d e c e k d i y e b e k l e d i m .

H a l b u k i g ü n ü n b u ö n p l a n d a k i m e s e l e s i n e h iç d e ğ i n m e d i . S ö z ¬

ler i a r a s ı n d a n e A l m a n i h t i l â l i , n e d ü n y a i h t i l â l i s ö z l e r i b i r de¬

f a bi le g e ç m e d i . O n u n i ç i n ga l iba b ö y l e b i r d a v a y o k t u .

O , n u t k u n d a be l l i v e elle t u t u l u r m e s e l e l e r o r t a y a k o y u ¬

y o r d u . S u a l l e r a t ı y o r v e a r k a s ı n d a n b u n l a r ı g e n e k e n d i s i ce¬

v a p l a n d ı r ı y o r d u . C e v a p l a r kısa, açık v e h u d u t l a r ı bel l i şeyler¬

d i . K a m e n e f i n n u t k u n d a k i c i n s t e n h e y e c a n u n s u r l a r ı , o n u n n u t ¬

k u n d a y o k t u . O , başka s u l a r d a y ü z ü y o r d u :

— Bizim memleketimiz büyük, ama geri,

d i y e b a ş l a d ı :

— Bize çok çalışmak lâzım. Evet gevezelik etmek değil,

çalışmak. Planlı ve disiplinli çalışmak. Sayısız servet

lerimiz var, doğru. Ama bundan ne çıkar? Hepsi de el

değmemiş duruyor! Laf ebeliği, tembellik ve kayıtsız

lık! İşte bizim, kapitalistlerden daha korkunç düşman¬

larımız bunlardır...

Bu inkılâbı yaptık. Ama memleket hâlâ kapitalizm

öncesi bir iptidaîlikte yaşıyor! (Burada Leninden bazı

cümleler okudu). O halde ne lâzım? Çalışmak ve tekni

ğe sahip olmak? Niçin? Memleketi evvelâ kapitalist

memleketlerin seviyelerine çıkarmak, onlara ulaşmak,

sonra da onları geçmek için! Bu nasıl olur? İş randıman¬

larını yükseltmekle...

Pek iyi, bunları kim yapacak? Parazitler mi? Ge¬

vezeler mi? Bozguncular mı? (Burada Lenin'den gene

bazı cümleler okudu).


S o n r a b i r sıra ist ihsal r a k a m l a r ı , r a n d ı m a n r a k a m l a r ı say¬

d ı . O n a g ö r e b u r a k a m l a r , d ü n y a n ı n k a r ş ı s ı n d a u t a n ı l a c a k şey¬

l e r d i . . .

— O halde, dedi, memleketi makineleştirmen, elektriklen-

dirmeliyiz. Bugün memlekette makine var denilebilir

mi? Hayır! Halbuki dava, makine ve elektrifikasyonda¬

dır. (Burada Lenin'den yeni parçalar okudu). Bizim, için

mesele, Batı memleketlerindeki randımanları ve istihsal

normlarını aşan rakamlara ulaşmaktadır...

N i h a y e t :

— İşte yoldaşlar! dedi, bizim bütün vazifemiz bu normlara

ulaşmaktır. Bütün dünyada üstün ve ileri olmaktır! Ulaş

mak ve geçmek! vb...

K o n u ş u r k e n h iç b i r jest y a p m a d ı . Y ü z ü n ü n h e r z a m a n ka

pal ı k a l a n i fadesi h i ç d e ğ i ş m e d i . Y u m r u ğ u n u m a s a l a r a v u r m a ¬

d ı . N u t k u n u n h a r a r e t l i y e r l e r i n d e z a m a n z a m a n p a r l a y a r a k din¬

l e y i c i l e r e a l k ı ş l a m a k u m a n d a s ı v e r i r g ibi t e r t i p l e r e m ü r a c a a t

e t m e d i . M a r k s ı n , L e n i n ' i n c ü m l e l e r i n i a y n ı m o n o t o n ifadesiy¬

le, fakatj e z b e r d e n v e t a m s a d a k a t l e n a k l e t t i : H e r h a l i y l e , ka¬

r a r l a r ı n d a v e i n a n d ı k l a r ı n d a m ü n a k a ş a k a b u l e t m e z m u t a a s s ı p

b i r m ü m i n d i . K a s k e t i n i b a ş ı n a g e ç i r i p m a s a d a n a y r ı l ı r k e n d e

gal iba b i r a z g ü l ü m s e d i . . .

D i n l e y i c i l e r o n u h e r h a l d e a n l a d ı l a r . Z a t e n g ö r ü n ü ş e göre

b u n l a r , o n u n d i l i n i a n l a y a n a d a m l a r d ı . O n u n d a , y a l d ı z l ı t iyat¬

r o s a l o n l a r ı y e r i n e b u sapa f a b r i k a l a r ı seçmesi h e r h a l d e sebep¬

siz d e ğ i l d i . N u t k u b i t i n c e d i n l e y i c i l e r o n u a l k ı ş l a d ı l a r . H a t t a

b u n l a r ı n b i r k ı s m ı d a ayağa k a l k a r a k a lk ış lad ı . F a k a t b u al¬

k ı ş l a r d a , m ü b a l a ğ a l ı b i r t a ş k ı n l ı k y o k t u .

*

O s ı r a l a r d a , p a r t i g e n e l s e k r e t e r i S t a l i n , M i l l i y e t l e r K o m i ¬

seri o l a r a k d a icra k o m i s e r l e r i h e y e t i n e ( k a b i n e y e ) d a h i l d i .

O r a d a p a r t i d e m e k h e r şey d e m e k t i r . S o n r a d a i k i n c i vazi fesi

d o l a y ı s ı y l e m u h t a r c u m h u r i y e t l e r i n , b i lhassa A s y a v e Kafkas¬

y a ' d e k i t o p r a k l a r ı n v e ü l k e l e r i n iş ler i o n u n e l i n d e t o p l a n ı y o r -

S U Y U A R A Y A N A D A M

du. B u c u m h u r i y e t l e r ü z e r i n d e h e m p a r t i , h e m i d a r e b a k ı m ı n ¬

d a n d i r e k t t e m a s v e k o n t r o l , b u suret le S t a l i n ' e geçmişt i .

O g ü n l e r d e k i i h t i l â l l i d e r l e r i n i , ö n d e g e l e n d a v a l a r ı i t iba

r i y l e b i r b i r i n d e n fark l ı ik i g r u p h a l i n d e m ü t a l â a e t m e k , ha¬

talı o lmasa g e r e k t i r :

B i r i n c i g r u p t a T r o t s k i , Z i n o v y e f , K a m e n e f , Rikof, B u h a -

r i n , R a d e k gibi klasik a y d ı n l a r v a r d ı . H e p s i d e c a n l ı , m ü c a d e ¬

leci, ateşli, h a r e k e t l i i n s a n l a r d ı l a r . B e l k i de fazla b i r m a n a ta¬

ş ı m a m a k l a b e r a b e r , b u n l a r ı n hepsi d e ı r k a n Y a h u d i y d i l e r . H e p ¬

s i y a b a n c ı m e m l e k e t l e r d e y a ş a m ı ş l a r d ı . A v r u p a v e A m e r i k a ' y ı

t a n ı y o r l a r d ı . Başl ıca B a t ı d i l l e r i n i , k e n d i k ü l t ü r d i l l e r i o l a n

Rusça gibi b i l i y o r l a r d ı ( 1 ) .

A v r u p a l ı v e A m e r i k a l ı k o m ü n i s t l i d e r l e r i y l e d ü ş ü p kalk¬

m a k t a n , o m e m l e k e t l e r i n m e s e l e l e r i y l e u ğ r a ş m a k t a n , konfe¬

r a n s l a r d a , g a z e t e l e r d e , k o n g r e l e r d e d a i m a b u mesele ler v e d ü n ¬

y a d a v a l a r ı ü z e r i n d e t a r t ı ş m a k t a n z e v k a l ı y o r l a r d ı . Y a b a n c ı

m e m l e k e t l e r i n k o m ü n i s t p a r t i l e r i n i n v e o r g a n l a r ı n ı n b a ş ı n d a ,

b u n l a r ı n dost lar ı v e a r k a d a ş l a r ı b u l u n u y o r l a r d ı .

B u n u n i ç i n d e k e n d i l e r i n i n R u s y a h a r i c i n d e k i ş ö h r e t l e r i ,

R u s y a ' d a k i k a d a r b ü y ü k t ü . O n l a r d a h a z i y a d e , d ü n y a iht i lâ l i¬

n i n a d a m l a r ı y d ı l a r . B u i h t i l â l i n m e r k e z teşki lât ı o l a n k o m i n ¬

t e r n e l l e r i n d e y d i . O n l a r k a d e r l e r i n i d a h a z i y a d e d ü n y a ihti lâ¬

l ine b a ğ l a m ı ş g i b i y d i l e r . O n l a r a göre d ü n y a ih t i lâ l i o l m a z s a

R u s y a y a ş a y a m a z d ı ( 2 ) . R u s i h t i l â l i , d ü n y a i h t i l â l i n i n ancak

b i r b a s a m a ğ ı y d ı . H a t t a b u iht i lâ le r e h b e r l i k r o l ü y a k ı n d a Rus¬

l a r ı n e l i n d e n A l m a n l a r ı n e l ine geçecekt i r ( 3 ) . B u f ik i r ler , b u n ¬

lar t a r a f ı n d a n h e r ves i ley le v e açıkça ifade o l u n u y o r d u .

İşçi b i r l i k l e r i n d e , i ş l e t m e l e r d e , p a r t i k o m i t e l e r i n d e v e m u h ¬

tar c u m h u r i y e t l e r d e k i l e r l e , y a n i R u s y a ' d a asıl işbaşında o l a n l a r -

(1) D a h a evvel de şerh verdiğ im gibi, b u n l a r ı n hepsi de Stal in z a m a n ı n d a öldürülmüşlerdir .

(2) Son yı l larda bu m e v z u d a Trotsk i daha telifçi bir görüşe varmışt ı .

(3) L e n i n ' i n b i r sözüne d a y a n a n bu görüşü savunanlar, bu grup t a r a f ı n d a n h iyanet suçu ile temizlendi ler. Bu k a d r o n u n şu a n d a o r t a d a n kalkan yalnız Mikoyan'dır .


l a b u n l a r a r a s ı n d a d i r e k t t e m a s y o k g i b i y d i . Z a t e n o n l a r l a b u n ¬

lar a r a s ı n d a b ü y ü k b i r k ü l t ü r fark ı v a r d ı . B u g r u p , b u dahi l î

t e ş k i l â t ı n çok ü s t ü n d e , d a h a d o ğ r u s u h a t t a be lk i de dışındaydık

S t a l i n ise K a f k a s y a ' d a n d ı . R u s ç a ' d a n başka y a b a n c ı d i l bil¬

m i y o r d u . D ı ş m e m l e k e t l e r e b a z ı kısa s e y a h a t l e r i o l m a k l a bera¬

b e r hiç b i r y a b a n c ı m e m l e k e t i esaslı t a n ı m ı y o r d u . A r j a n i k i d j e ,

M i k o y a n , K a g a n o v i ç , K a r a h a n , Y e n o k i d z e , Serkis v e d a h a son¬

ra T e o s y a n ve B e r i a gibi a r k a d a ş l a r ı da h e p k e n d i gibi Kaf-'

k a s y a l ı l a r d ı . G ü r c ü v e y a E r m e n i y d i l e r . ( K a y ı n p e d e r i K a g o n o -

viç Y a h u d i ) . B u n l a r d a o n u n gibi h a l k ı n k a l a b a l ı ğ ı n d a n gel¬

m i ş l e r d i . N e y a b a n c ı m e m l e k e t l e r i , n e y a b a n c ı d i l l e r i b i l i yor¬

l a r d ı . B u n u n i ç i n d e k o m i n t e r n i n e t r a f ı n d a t o p l a n a n B a t ı kül¬

t ü r l ü l i d e r l e r l e b u n l a r a r a s ı n d a m ü ş t e r e k di l y o k t u . M i z a ç v e

y e t i ş m e a y r ı l ı k l a r ı b e l l i y d i .

B u i k i n c i g r u p , d a h a z i y a d e k e n d i sosyal k a y n a k l a r ı n d a n

y a n i s o k a k t a n gelen, fakat b ü t ü n i ç teşki lât ı e l l e r i n d e t u t a n ,

tabiat , l isan v e f o r m a s y o n l a r ı k e n d i l e r i n i n k i n e b e n z e y e n Rus

v e y a y e r l i u n s u r l a r l a b a ğ d a ş ı y o r l a r d ı . B u n l a r ı n k a d e r i de, Rus

i n k ı l â b ı n ı n k a d e r i n e b a ğ l ı y d ı . Ö y l e d e n e b i l i r k i R u s y a v e Sov¬

yet h ü k ü m e t i b u n l a r i ç i n h e r ş e y i n b a ş ı n d a g e l i y o r d u . B u n l a r

iç in dava, ar t ık R u s y a ' n ı n i n ş a s ı y d ı . İ h t i l â l o l m u ş b i t m i ş t i . Şim¬

d i tesv iye edi lecek z e m i n ü z e r i n d e h e m e n y e n i n i z a m ı n k u r u l ¬

ması l â z ı m d ı . H a l b u k i b i r i n c i g r u p i ç i n dava, A v r u p a v e d ü n y a

i h t i l â l i y d i . R u s y a , sadece b i r b a s a m a k t ı .

D a h a önce adı g e ç e n a y d ı n l a r ı n ekserisi, ç a r l ı ğ ı n z u l ü m

v e ş iddet y ı l l a r ı n ı A v r u p a v e A m e r i k a ' d a g e ç i r i r k e n , b u n l a r

K a f k a s y a ' d a , çar p o l i s i n i n baskısı a l t ı n d a p i ş m i ş l e r d i . K a r a k o l ¬

l a r d a , h a p i s h a n e l e r d e , S i b i r y a ' d a sert i m t i h a n l a r g e ç i r m i ş l e r d i ,

ö l m ü ş l e r , ö l d ü r ü l m ü ş l e r , suikast ler, b a s k ı n l a r m e y d a n dayak¬

lar ı i ç i n d e y u v a r l a n m ı ş l a r d ı . H a t t a m ü n e v v e r l e r i n S i b i r y a sür¬

g ü n l ü k l e r i bi le b u sokak a d a m l a r ı n a göre farkl ı m u a m e l e l e r e

tab i id i .

B u n l a r , y a b a n c ı m ü m e s s i l l e r l e y a b a n c ı d i l ler k o n u ş a r a k

M a r k s i z m e ait s o n u g e l m e z n a z a r i y e m ü n a k a ş a l a r ı y a p m a k t a n

z i y a d e i h t i l â l d e n s o n r a k e n d i l e r i n i , ç a r l ı ğ ı n tasfiyesi v e teşki lât

m e s e l e l e r i n e , is t ihsa l in t a n z i m i , p a r t i d i s i p l i n i , . inşa işleri gibi


çet in d a v a l a r a v e r m i ş l e r d i . M e m l e k e t i n m e n i v e l â l a r ı , f i i len b u n

l a r ı n e l l e r i n d e y d i . :

* * *

G ö r ü n ü ş e göre L e n i n , b u g r u p l a r ı n b a ş ı n d a , fakat h a k i k a t

t e belk i d e o r t a s ı n d a d u r u y o r d u . H e m d ü n y a g ö r m ü ş b i r a y d ı n ,

h e m u z l a ş m a z b i r i h t i l â l c i , h e m b i r teşki lât v e devlet a d a m ı .

A y n ı z a m a n d a b i r a z T a t a r asıll ı olsa bi le b i r R u s t u .

F a k a t n e v a r k i a r t ı k h a s t a y d ı . İ h t i l â l d e n s o n r a b i r g ü n ,

b i r fabr ika m i t i n g i n e g i d e r k e n (1920) K a p l o n o v a is iml i b i r k a

d ı n ı n ateşlediği t a b a n c a d a n v ü c u d u n d a k a l a n b i r k u r ş u n u n te

sir iy le g i t t ikçe a r t a n b i r d a m a r sert l iği i ç i n d e m e f l u ç y a t ı y o r ¬

d u . H e l e son z a m a n l a r d a sesi de k a y b o l m u ş t u .

E ğ e r a y a k t a k a l s a y d ı , b i r dev let a d a m ı o l m a k vasfı belk i

daha d a gelişecek v e R u s y a h iç ş ü p h e s i z s o s y a l i z m y o l u n d a ,

fakat m a k u l v e d a h a a z k a n l ı , t e k â m ü l ü n ü t a k i p edecekt i . H a t ¬

ta b i r ara l ık hasta y a t a ğ ı n d a n ç ıkabi ld iğ i kısa g ü n l e r d e , ko¬

m i n t e r m i n b i r k o n g r e s i n d e söz a ldı . B u k o n g r e o n d a n d ü n y a

i h t i l â l i n e d a i r h a b e r l e r b e k l i y o r d u . H a l b u k i o , dev let b ü t ç e ¬

s i n d e n , dev let gel i r v e g i d e r l e r i n i n n i z a m a l t ı n a a l ı n m a s ı n d a n ,

t a s a r r u f t a n , p l a n d a n v e sağlam p a r a y a d a y a n a n b i r f i n a n s m a n

s i s t e m i n d e n b a h s e t t i :

— Planlı bir iktisat, .ancak sağlam bir finansman planına

dayanır,

dedi . H a l b u k i o g ü n e k a d a r ih t i lâ l e d e b i y a t ı n d a m o d a , p a r a

ile a lay e t m e k t i . P a r a art ık t a r i h e k a r ı ş m ı ş t ı ! P a r a ile a lay

edi ld iğ i z a m a n k a p i t a l i z m d e k ü ç ü l t ü l m ü ş s a y ı l ı r d ı . B u suret¬

l e k a p i t a l i z m , e n g ü l ü n ç t a r a f ı n d a n v u r u l u y o r z a n n e d i l i r d i .

D e r g i l e r d e k i r e s i m l e r d e y a y ı n l a n d ı ğ ı n a göre S t a l i n , L e n i n '

i n h a s t a l ı ğ ı n d a d a i m a o n u n y a n ı n d a g ö r ü n d ü ( 1 ) . L e n i n ' i n y a -

(1) Meksika'da ö l d ü r ü l m e d e n evvel Trotsk i , Stalin h a k k ı n d a yazdığı bir kitapta, L e n i n ' i n hastalığı z a m a m n d a sıhhî k o n t r o l ü n ü n , âdeta Stal in' in i n h i s a r ı n a geçtiğini söyler. H a t t a bu yazı lara, L e -n i n ' i n ö l ü m ü n ü şüpheli gösteren i t h a m l a r da ilâve etti. T r o t s k i , b i r ajan t a r a f ı n d a n , ama işte bu kitabı yazarken, başına v u r u l a n b i r demirle ö ldürülmüştür. H a t t a kitabın son sayfaları eksik kalmıştır. Ajan hiç bir şey it iraf etmedi.


tağı b a ş ı n d a , y a h u t sade b i r b a h ç e k a n e p e s i n d e y e r l e ş e n L e

n i n ' i n y a n ı n d a S t a l i n b a z ı öne d o ğ r u eği lmiş el ler i d i z l e r i n i n

ü s t ü n d e b i r l e ş t i r i l m i ş m ü t e v a z î v e saygı h a l i n d e g ö r ü n ü r d ü .

B u r e s i m l e r , b r o ş ü r l e r , h e r tarafa d a ğ ı l ı y o r d u . . .

N i t e k i m b i r m ü d d e t s o n r a L e n i n h a y a t a g ö z l e r i n i y u m u n ¬

c a (1923) S t a l i n h e m e n b i r a d ı m d a h a i ler i a t a r a k o n u n y e r i

n i d o l d u r d u . Ç ü n k ü b u a d ı m ı a t m a k i ç i n , bası lacak taşlar, ses

sizce v e evvelce h a z ı r l a n m ı ş t ı . Ö y l e b i r y e r t u t m u ş t u k i , b u

"basamaklara h e r k e s t e n ö n c e ; ancak o a d ı m atabi l i rd i . . .

B ü y ü k k o n g r e l e r d e , b a ş k a n l ı k d i v a n ı m a s a s ı n d a y a n y a n a

v e h e p b i r s ı rada o t u r a n l i d e r l e r i n , h a k i k a t t a a y n ı p l a t f o r m

ü s t ü n d e b u l u n m a d ı k l a r ı n ı , i lk defa M o s k o v a çayı ötesindeki

f a b r i k a n ı n ağır k o k u l u y e m e k p a v y o n u n d a , S t a l i n ' i n n u t k u n u

d i n l e r k e n s e z i n l e d i m z a n n e d i y o r u m . B ü y ü k d e v l e t t i yat rosu¬

n u n y ı l d ı z l a r a b o ğ u l m u ş s a l o n u n d a , m ı z ı k a l a r , h u r r a l a r v e en¬

t e r n a s y o n a l sesleri a r a s ı n d a K a m e n e f , M o s k o v a ' n ı n h e r mace¬

r a y a a t ı l m a y a h a z ı r genç k a d r o s u n a :

— Çocuklar! Almanya, ihtilâlin eşiğindedir. Sizin birinci

vazifeniz, Almanca öğrenmek, Almanya için siyasî reh

berler hazırlamak ve silâh talimleri yapmaktır,

•derken, S t a l i n M o s k o v a s a n a y i m a h a l l e s i n i n kasvet l i b i r fab¬

r i k a s ı n d a , fakat sanay i i f i i len e l i n d e t u t a n l a r a şöyle konuşu¬

y o r d u :

— Sizin birinci vazifeniz istihsali arttırmaktır. Kapitalisı

memleketlerin istihsal normlarına yetişmek ve onlan

geçmektir. Parazitler, gevezeler, laf ebeleri, bizim fcapi-

talistlerden daha tehlikeli düşmanlarımızdır. Bütün dün

yada en ileri ve en kuvvetli olmak... Bizim işimiz budur

d a h a s o n r a l a r ı b i r ç o k b e l i r t i l e r , m a c e r a c ı b i r . d ü n y a ihti lâlci¬

l iği ile inşacı b i r iç p o l i t i k a n ı n , bu y e n i d e v l e t i n k u r u l u ş u çark¬

l a r ı n d a b i r b i r i n e ç a r p t ı ğ ı n ı g ö s t e r i y o r d u .

H u l â s a a y n ı p l a t f o r m d a gibi g ö r ü n ü p a y r ı d i l ler k o n u ş a r

S U Y U A R A Y A N A D A M 37T

g r u p l a r ı n , h e r ikisi d e k e n d i t e z g â h ı n ı k e n d i d ü k k â n ı n d a , ken¬

d i b i l d i ğ i n e göre i ş l e t m e y e ç a l ı ş ı y o r d u .

*

* *

Z a t e n A l m a n y a b a h s i n d e R u s i h t i l â l c i l e r i öyle d e n i l e b i l i r k i

d a i m a iki z ı t k o m p l e k s i n tesir i a l t ı n d a k a l d ı l a r . B u k o m p l e k s ¬

l e r i n b i r i , A l m a n y a ' n ı n s i l â h l a n m a s ı v e R u s y a ' y a h ü c u m u kor¬

kusu id i . D i ğ e r i de, A l m a n i h t i l â l i , A l m a n y a ' n ı n k o m ü n i s t l e ş -

mesi v e d o l a y ı s ı y l e gelecekte A l m a n y a ' n ı n ü s t ü n l ü ğ ü k u ş k u s u .

B i r i n c i k o r k u d a i m a v e h e r k e s t a r a f ı n d a n açık o larak i l â n

e d i l i r d i . H e m e n h e r n u t k u n b a ş ı n d a , G a r p d e v l e t l e r i n i n R u s ¬

y a ' y a m ü d a h a l e a r z u l a r ı n d a n b a h s e d i l d i ğ i z a m a n b u n u n a l t m -

da, a r k a s ı n ı G a r p d e v l e t l e r i n e d a y a y a r a k si lâhl ı b i r A l m a n y a '

n ı n k o r k u s u v a r d ı . Y o k s a F r a n s ı z o r d u s u n u n , İ n g i l i z o r d u s u ¬

n u n s i lâhl ı m ü d a h a l e s i k i m s e y i ü r k ü t m ü y o r v e b u his g iz len¬

m i y o r d u . B u n l a r d e n e n m i ş k ı y m e t l e r i t e r a z i y e v u r u l m u ş v e

h ü k ü m l e r i v e r i l m i ş şey ler s a y ı l ı y o r d u . B a t ı d a n B e y a z D e n i z '

d e n , K a r a d e n i z ' d e n , h a t t a S i b i r y a ü z e r i n d e n h a r e k e t e g e ç i r i l e n

fakat s o n r a heps i d e y e n i l e n Y u d e n i ç , L e n i k i n , K o l ç a k , V r a n -

gel m a c e r a l a r ı , o n l a r a b u k a n a a t i v e r i y o r d u ( 1 ) . F a k a t arka¬

sını B a t ı m e m l e k e t l e r i n i n i m k â n l a r ı n a d a y a y a c a k b i r A l m a n

faşizmi R u s y a ' y a ç u l l a n ı r s a , o z a m a n iş değişebi l i rdi . . .

İ k i n c i k o m p l e k s e gel ince, b u pek s ö y l e n m e z , fakat s e z i l i r d L

B u da, t e k n i k ç e ü s t ü n b i r A l m a n y a ' n ı n k o m ü n i s t l e ş m e s i tehl i¬

kes iyd i . Ç ü n k ü o z a m a n , L e n i n ' i n dediğ i gibi « d ü n y a inkı lâ¬

b ı n a r e h b e r l i k e t m e k r o l ü , R u s p r o l e t a r y a s ı n ı n e l i n d e n , A l m a n

p r o l e t a r y a s ı n ı n el ine geçecek» ti...

B ö y l e b i r n e t i c e , L e n i n ' i , y a h u t da, B e r l i n ' d e A l m a n c a , Pa¬

ris'te F r a n s ı z c a , L o n d r a ' d a İ n g i l i z c e n u t u k l a r v e r m e k i ç i n ha¬

z ı r b u l u n a n ; o m e m l e k e t l e r i v e o n l a r ı n m e s e l e l e r i n i ezbere bi¬

l e n v e o r a l a r d a k i t e ş k i l â t ı n b a ş ı n d a h e p k e n d i a r k a d a ş l a r ı b u -

(1) Bunlar, b i r t a k ı m Beyaz Rus, y a n i kızı l lara m u h a l i f ge¬ neral ler in isimleridir. Bunlar Batı, Şimal, C e n u p ve Şarkta, ihti lâle karşı taarruz cepheleri kurdular , ingil iz, F r a n s ı z h a t t a Y u n a n dev¬ let ler inden malzeme ve asker y a r d ı m ı görerek dahilî harbi açtılar. Neticede bu karşı cepheler tasfiye edildi (1918-1920).


l u n a n m ü n e v v e r R u s l i d e r l e r i n i a n c a k s e v i n d i r i r d i . A m a , b i r

k e l i m e y a b a n c ı d i l , b i r kar ış y a b a n c ı t o p r a k b i l m e y e n v e Bat ı

m e m l e k e t l e r i n d e k i y a b a n c ı t e ş k i l â t ı n b a ş ı n d a b u l u n a n l a r l a n e

k ü l t ü r n e sosyal f o r m a s y o n b a k ı m ı n d a n m ü ş t e r e k t a r a f l a r ı b u

l u n m a y a n i n s a n l a r ı , h a k k ı y l e t e d i r g i n etse g e r e k t i . G e r ç i A l

m a n p r o l e t a r y a s ı n ı n d ü n y a r e h b e r l i ğ i n i a l m a k h a k k ı n ı o n a , A l

m a n t e k n i ğ i n i n v e t e ş k i l â t ç ı l ı ğ ı n ı n R u s t e k n i ğ i n e v e teşki lât

ç ı l ığ ına n a z a r a n ü s t ü n l ü ğ ü v e r i y o r d u . A m a R u s y a ' n ı n b ü t ü n

s e r v e t l e r i n i k ı y m e t l e n d i r m e k , y a n i « t e k n i ğ e sahip o l m a k » , « İ l e

r i m e m l e k e t l e r i n ist ihsal n o r m l a r ı n a y e t i ş m e k v e o n l a r ı a ş m a k »

s u r e t i y l e b u ü s t ü n l ü ğ ü o r t a d a n k a l d ı r m a k n e d e n m ü m k ü n o l-

m a s m d ı (1)?

H u l â s a g e c e l e r i n b a ğ r ı n d a b ü y ü k p r o b l e m l e r ç a r p ı ş ı y o r d u .

B e l l i id i k i , O l i m p i k ' t e k i i l â h l a r b i r b i r l e r i y l e a n l a ş a m ı y o r l a r d ı .

A r a l a r ı n d a k o n u ş t u k l a r ı d i l , b i r b i r l e r i n d e n a y r ı y d ı . B u i l â h l a r ı

b i r b i r l e r i y l e b a ğ d a ş t ı r a b i l e c e k v e o n l a r ı k e n d i t a h t ı e t r a f ı n d a

t o p l a y a b i l e c e k o l a n y e g â n e k u d r e t , y a n i Zeus ise ar t ık t a h t ı n

d a deği ld i . S e r t l e ş e n d a m a r l a r ı , b o z u l a n t a n s i y o n u , m e f l u ç dil i

v e ar t ık d u r m a y a y a k l a ş a n k a l b i , e t r a f ı n ı k o l l a y a n v e ö l ü m ü ¬

n ü b e k l e y e n d e v l e t i d i z g i n l e y e c e k k u d r e t t e n o n u , ar t ık m a h ¬

r u m b ı r a k m ı ş t ı .

* *

N i h a y e t z a m a n i ç i n d e d ü ğ ü m l e r b i r e r b i r e r ç ö z ü l d ü l e r ,

Ç i n ' d e işler öyle gitt i k i , K o m i n t e r n i n geniş i c r a k o m i t e s i

n i n k a r a r l a r ı n a , K a r a h a n ' m , B o r o d i n ' i n P e k i n ü n i v e r s i t e l e r i üs

t ü n d e k i p r e s t i j l e r i n e r a ğ m e n ; dahi l î h a r p b i r sosyalist i h t i l â l i n e

(1) Stal in v e . arkadaşlar ın ın bu A l m a n k o r k u s u n u ve Alman¬ y a ' n ı n teknik ü s t ü n l ü ğ ü n d e n gelen korku lu k ıskançl ığ ım; Çörçi l , Rozwelt ve diğer müttef ikler, Faşist A l m a n y a ' y ı kayıtsız şartsız sul¬ ha m e c b u r etmek y o l u n d a aldıkları s o n u n a kadar t a h r i p kararıyle, İ k i n c i D ü n y a H a r b i iç inde gidermeye y a r d ı m ettiler. N i t e k i m A l m a n ya yeni l ince P o s t d a m K o n f e r a n s ı n d a T r u m a n , Atlee ve arkadaşlar ı ; Postdam anlaşmasın ın ü ç ü n c ü maddesi ile A l m a n sanayi ini Sov¬ yetlere verdiler. Batı A l m a n fabrikalar ım da ya kendi ler i yıkacak, y a h u t da % 15'ini Rusya'ya tahsis etmekle bu y a r d ı m l a r ı n ı ikmal edeceklerdi. Öyle de oldu.


değil, b i r mi l l î k u r t u l u ş h a r e k e t i n e ist ihale et t i . Sol i h t i l â l c i

l e r l e Ç a n - K a y - Ş e k a r a s ı n d a k i a n t i e m p e r y a l i s t işbir l iğ i , y a h u t

y o l arkadaş l ığ ı , sürat le sona e r d i m i l l i y e t ç i c e p h e , sol c e r e y a

n ı e n k a n l ı b i r şeki lde tasfiye et t i . M o s k o v a ' d a n y o l c u et t iğ i

m i z genç m e k t e p a r k a d a ş l a r ı m ı z ı n çoğu bu tasf iyede ve en~ in¬

safsız şeki l lerde y o k e d i l d i l e r . B u n u n net icesi o larak d a Ç i n ' d e

l i d e r l i k r o l ü b i l i n d i ğ i g ib i , İ k i n c i D ü n y a H a r b i s o n u n a ka

d a r K o m i n t a n g p a r t i s i n i n , y a n i S u n - Y a t - S e n ' i n k u r d u ğ u v e

Ç a n - K a y - Ş e k ' i n l i d e r l i k ett iği Ç i n m i l l i y e t ç i p a r t i s i n i n e l i n e

geçti. V e b u d u r u m , İ k i n c i D ü n y a H a r b i n d e , h a t t a 1949 y ı l ı n a

k a d a r s ü r d ü . A m a b u a r a d a mi l l î c e p h e n i n , b i r t a r a f t a n k e n d i

'iç ç ö k ü n t ü l e r i , d iğer t a r a f t a n A m e r i k a ' n ı n , b i r bakışta k o m ü n i z ¬

m i ö n l e y i c i gibi g ö r ü n e n h a k i k a t t a , A s y a ' y ı v e m i l l e t l e r psiko¬

loj is ini a n l a y ı ş s ı z l ı k t a n gelen d a v r a n ı ş l a r ı y l e 1949'da i k t i d a r ,

Ç i n i h t i l â l c i l e r i n i n e l ine geçti.

F a k a t asıl, i h t i l â l i n A l m a n y a ' d a b a ş a r ı l a m a y ı ş ı d ı r k i , Av¬

r u p a ' n ı n k a d e r i n i değiş t i rd i . B u n e t i c e , R u s y a ' d a h e m k o m i n t e r -

n i , h e m d e o n u n e t r a f ı n d a t o p l a n a n v e b ü t ü n ü m i t l e r i n i d ü n y a

i h t i l â l i n e b a ğ l a y a n g r u b u sürat le arka p l a n a att ı . V e b u m ü n e v ¬

v e r g r u b u n a k ı b e t i n i d e t a y i n ett i ( 1 ) . B ü t ü n har ic î teşkilât¬

t a v e y a b a n c ı ü l k e l e r d e k i k o m ü n i s t p a r t i l e r i n d e m ü n e v v e r l e r i n

ç ö z ü l ü ş ü baş ladı . Ç ü n k ü b u n l a r ı n b ü t ü n b e k l e d i ğ i , çabuk ta¬

h a k k u k edecek b i r A v r u p a i h t i l â l i y d i . N i t e k i m o s ı r a l a r d a , İ n ¬

gil iz p a r l a m e n t o s u n d a k o m ü n i s t m e b u s u o larak b u l u n a n v e he¬

m e n c e p h e değişt i ren b i r İ n g i l i z i n dediği gibi o n l a r « e n a z y i r¬

mi sene ger iye k a l a n d ü n y a i h t i l â l i n i b e k l e m e y e c e k k a d a r sa¬

b ı r s ı z » id i ler .

H e r tarafta sol m ü n e v v e r l e r , k e n d i l e r i n i i lfti lâlci s a f l a r d a n

b ü y ü k ö l ç ü d e çekt i ler. A l m a n y a ' d a faşizm, h ı z l a g e l i ş m e y e baş¬

ladı . İ t a l y a ' d a ise faşizm r a k i p s i z y e r l e ş t i ve h e r ikisi de A v r u -

v a ' n ı n v e A v r u p a l ı l ı ğ ı n a l ın y a z ı s ı n a k e n d i d a m g a l a r ı n ı v u r ¬

d u l a r .

(1) D a h a evvel de şerh verildiği gibi —belki Stal in' in gizli m u kavemetiyle u y a n d ı n l a n — b u t e r e d d ü d ü n r o m a n ı , G e n e r a l Kr iv i ts-k i 'n in eserinde ve kronol ik safahatıyle işlenmiştir.


H u l â s a d ü n y a y ü z ü n d e v e T r o t s k i ' n i n b u l d u ğ u b i r tabir le

b i r s ü p e r k a p i t a l i z m d e v r e s i aç ı ld ı .

L e n i n ' i n ö l ü m ü , i h t i l â l i n r o m a n t i k d e v r i n i d e sona erdir¬

d i . R u s y a ' d a S t a l i n ' i n t e m s i l ett iği iç c e p h e işbaşına yerleş¬

t i . S t a l i n , p a r t i n i n u m u m î i s t i k a m e t i n d e n a y r ı l d ı k l a r ı f o r m ü l ü

ile r a k i p l e r i n e ş iddet le s a l d ı r d ı . Ç ü n k ü p a r t i e l i n d e y d i . P a r t i ¬

n i n u m u m î i s t i k a m e t i n i d e tabiî e n i y i o b i lecekt i . O n u n ma¬

cera a d a m l a r ı a d ı n ı takt ığ ı m ü n e v v e r l e r i n , evve lâ iş ten uzak¬

l a ş t ı r ı l m a l a r ı , d a h a s o n r a d a s ü r g ü n v e tasfiye e d i l m e l e r i d e v r i

a ç ı l d ı . T r o t s k i h u d u t dışı e d i l d i v e o r a d a , h â l â a y d m l a n a m a -

y a n b i r şeki lde ö l d ü r t ü l d ü . D a h i l d e b u tasf iyeler yavaş, fa¬

kat s istemle d e v a m ett i . A y n ı suret le de, M o s k o v a ' d a b u l u n a n

v e k o m i n t e r n i n e t r a f ı n d a ç e v r e l e n e n y a b a n c ı k o m ü n i s t l e r i n ca¬

susluk, a janl ık i t h a m ı y l e , fakat — a z b i r ist isna i l e — b i r d e n v e

sert b i r şeki lde t e m i z l e n m e s i t a m a m l a n d ı .

G ö r ü l ü y o r d u k i , R u s y a ' d a a r t ı k S t a l i n tek l i d e r d i v e ö n

p l a n d a gelen hedef, R u s y a ' n ı n i n ş a s ı y d ı . A r a ş t ı r m a l a r kalkın¬

m a p l a n l a r ı , ist ihsal i a r t ı r m a k r a n d ı m a n l a r ı y ü k s e l t m e k , tek¬

niğe sahip o l m a k v b . ( 1 ) . O n d a n s o n r a d ü n y a ih t i lâ l i s loganı,

d a i m a a r k a p l a n d a k a l d ı .

H a l b u k i R u s l a r , d o ğ r u v e y a y a n l ı ş , k e n d i l e r i n i h iç b i r za¬

m a n y a l n ı z R u s t o p r a k l a r ı n ı n çerçevesi iç inde s a y m a z l a r . D a ¬

h a g e ç e n a s ı r d a n b e r i nice m ü n e v v e r l e r , R u s y a ' y ı , b i r Ö r - A z -

y a m e m l e k e t i v e R u s l a r ı Ö r - A z y e n b i r t o p l u m olarak a ld ı lar .

A s l ı n d a « B ü y ü k R u s ş o v e n i z m i » d e n i l e n z i h n i y e t d e b u n d a n

başka b i r şey deği ld i . U n u t m a m a l ı k i , h a y a t ı n ı n s o n l a r ı n d a

D o s t o y e v s k i bi le b u ş o v e n i z m e k e n d i s i n i k a p t ı r d ı . A n c a k Rus¬

lar, b ü y ü k R u s , ş o v e n i z m i n i n b u ink işaf ına r a ğ m e n k e n d i l e r i ¬

n i , « ü s t ü n ı r k » f o r m ü l ü n d e n z i y a d e «geniş saha» h e y e c a n ı n a

v e r m i ş l e r d i . B u n u n i ç i n d i r k i , Ö r - A z y a j e o p o l i t i ğ i o n l a r a d a i m a

çekici g ö r ü n d ü . O n l a r i ç i n Ö r - A z y a , b i r A v r u p a v e A s y a bir¬

l iğ id ir . Y a n i b u f ik i rde o l a n l a r i ç i n R u s y a ; n e y a l n ı z A v r u p a ,

n e d e y a l n ı z A s y a m e m l e k e t i d i r . Bi lâk is, h e r i k i s i n i n birleşi¬

m i d i r . A v r u p a ; A s y a ' n ı n sadece b i r p a r ç a s ı , B a t ı y a d o ğ r u u z a -

(1) Bir inci beş yıll ık p l a n 1927'de tatbike k o n d u .


nişidir. A s l o l a n A s y a ' d ı r . Ö r - A z y e n m i l l e t d e y i n c e R u s şove¬

n i z m i , b u m e f h u m u n i ç i n d e b i r ü s t ü n ı r k t a n z i y a d e , o l d u k ç a

m ü s a m a h a l ı b i r ı rk m i h v e r i e t r a f ı n d a b i r ı r k l a r k a r ı ş ı m ı n ı ta¬

savvur eder. İk t isadî ve siyasî sebepler le c e r e y a n e d e n iç yay ı l¬

m a l a r , i s t e y e r e k v e y a i s t e m e y e r e k d ü z e n l e n e n göçler , n ü f u s

k a r ı ş t ı r m a l a r ı , « I r k î k o y u l u ğ u s u l a n d ı r m a k i ç i n y a p ı l a n p l a n l ı

y e r l e ş t i r m e l e r » , b u gaye i ç i n m u b a h s a y ı l ı r ( 1 ) .

Z a t e n R u s r u h u A v r u p a l ı o l m a k t a n z i y a d e A s y a l ı vas ı f lar

:aşır. A s y a r u h u ile k o l a y c a b a ğ d a ş ı r . M i s t i s i z m , R u s r u h u n u n ,

A s y a r u h u ile m ü ş t e r e k t e m e l b a ğ l a n t ı s ı n ı teşki l e d e r . M e s e l â

A m e r i k a l ı l a r ı n z e r r e c e a n l a m a d ı ğ ı v e d e ğ e r l e n d i r m e d i ğ i A s y a

m i s t i s i z m i , R u s , h a t t a K o m ü n i s t R u s i ç i n b i r m ü ş t e r e k r u h ya¬

pısıdır. B u g ü n k ü R u s i n s a n ı n d a b u m i s t i s i z m , b i r bak ışta çok

geri i t i l m i ş gibi g ö r ü l ü r . F a k a t o n u n b r ü t a l m a t e r y a l i z m i n d e

h â k i m o l a n r u h gene d e m i s t i k b i r r u h t u r . Ö n c ü l ü k f i k r i n e ,

t e k n i k t e ü s t ü n l ü k f i k r i n e , d ü n y a v e feza ö l ç ü s ü n d e ü s t ü n l ü k

f ik i r ler ine b u g ü n k ü R u s u n i n a n ı ş v e b a ğ l a n ı ş ı n d a h â k i m o l a n

h e y e c a n b u n u n ifadesi olsa g e r e k t i r . G a r i p b i r s ırr î l ik, d ü n k ü

R u s y a g ib i , b u g ü n k ü R u s c e m a a t ı n ı n d a r u h î vasfı o l a r a k göze

ç a r p m a k t a d ı r . R u s u n v e R u s k o m ü n i z m i n i n , y a b a n c ı l a r tara¬

f ı n d a n a n l a ş ı l a m a y a n b i r t e m e l u n s u r u b u d u r .

G e r ç i R u s l i d e r l e r i , b u r u h h e y e c a n l a r ı n d a s t a n d a r t b i r va¬

sıf a r a r l a r . N i t e k i m b u g ü n k ü R u s c e m i y e t i n d e , b i r t a r a f t a n d a

diğer b i r t e m e l c e r e y a n o l a r a k gel işt iği g ö r ü l e n f e r d i y e t ç i l i ğ e ;

yaşayışta, s a n a t t a , f i k i r d e h e r g ü n k e n d i s i n i g ö s t e r e n ferdî te¬

m a y ü l l e r e ş iddet le cephe a l ı r lar . A m a öyle g ö r ü n ü y o r k i , bu¬

g ü n b u l i d e r l e r i n R u s y a ' d a e n a z m u v a f f a k o l d u k l a r ı m ü c a ¬

dele, f e r d i y e t i n a l e y h i n d e y ü r ü t ü l e n m ü c a d e l e olsa g e r e k t i r .

S t a n d a r t a d a m , t o p l u m a h iç b i r z a m a n ebedî o l a r a k h â k i m ola¬

m a m a k t a d ı r .

H u l â s a 1923'te A l m a n y a ' d a i h t i l â l i n o l m a y ı ş ı v e b u suret le

A v r u p a i h t i l â l i y o l u n u n k a p a n ı ş ı , Ç i n ' d e o l a y l a r ı n m i l l î k u r t u -

(1) B u g ü n Asya Rusya'sında ve bilhassa Sibirya'da cereyan eden iskân ve n ü f u s l a n d ı r m a hareketleri bu b a k ı m d a n dikkate de¬ ğer usuller göstermektedir.


luş h a r e k e t i l e h i n e gel işmesi, d ü n y a n ı n k a d e r i n d e b i r d ö n ü n :

n o k t a s ı o l d u . O n d a n s o n r a iş ler in net icesi , y a l n ı z R u s y a ' d a k

sosyalist inşa h a r e k e t i ile B a t ı d a ve bi lhassa A m e r i k a ' d a k i sü¬

p e r k a p i t a l i z m a r a s ı n d a k i gel işme y a r ı ş ı n ı n t e m p o s u n a , y a n :

sadece t e k n i k m e s e l e y e bağl ı ka ld ı .

B u n u n ise, r o m a n t i k b i r d ü n y a ih t i lâ l i davas ıy le h iç b i r il¬

gisi y o k t u . A r t ı k i h t i l â l c i n i n y e r i n i t e k n o k r a t a lacakt ı ( 1 ) .

B u net ice, R u s y a ' d a iht i lâ lc i l ik le g e ç i n e n m ü n e v v e r l e r ka¬

d a r , R u s y a d ı ş ı n d a k i k o m ü n i s t m ü n e v v e r l e r i n v e b u n l a r ı n tem¬

sil e t t ik ler i c e r e y a n l a r ı n da k a d e r i n i t a y i n et t i .

Bu suret le, 1919 t i p i i h t i l â l c i y l e b e r a b e r , 1919 i h t i l â l i n i n ha¬

vası d a t a r i h e k a r ı ş ı y o r d u . B u n d a n s o n r a s o s y a l i z m , eğer harp

ve ist i lây ı saymazsak, a n c a k o n u d o ğ u r a b i l e c e k ve yaşatabi¬

lecek a l â m e t l e r g ö s t e r e n (meselâ İ t a l y a v e F r a n s a ) memleket¬

ler i ç i n ve o da b i r mi l l î ve dahi l î mesele o larak gelişecekti

H a t t a b u m e m l e k e t l e r i n b i le, i m k â n l a r ı b a k ı m ı n d a n R u s y a ile

m u k a y e s e edi lecek t a r a f l a r ı y o k t u .

Y a h u t da, i k t i s a d e n a z gel işmiş m e m l e k e t l e r d e v e kent i :

ş a r t l a r ı n a göre gelişecek b i r memleketçi sosyalizm t i p i , bilhas¬

s a a z gel işmiş m e m l e k e t l e r d e , d ü n y a sosyalist h a r a k e t i n e y e n :

u n s u r l a r get i recekt i .

H u l â s a R u s y a ' n ı n y e n i e f e n d i l e r i , bi lhassa A v r u p a inkılâ¬

b ı v e o y o l d a n b i r d ü n y a ih t i lâ l i t a r i h e k a r ı ş t ı k t a n s o n r a , Ö r -

A z y e n j e o p o l i t i ğ i b i r « b ü y ü k saha» te lâkkis i o l a r a k yadırga¬

m a d a n b e n i m s e d i l e r . B u sahay ı k e n d i l e r i i ç i n « v a d o l u n m u ş ül¬

ke» saydı lar . R u s t a r i h i n i n , R u s sanat v e e d e b i y a t ı n ı n i z a h ede-

(1) Bugün Rusya'da ve zirvede z a m a n z a m a n cereyan eden si¬ yasî çekişmelerin manası, öyle g ö r ü n ü y o r ki pol i t ikacın ın politika¬ cıyı, y a n i sadece polit ika mektebinden yetişen eski k a d r o n u n kendi kendin i tasfiyesi olsa gerektir. Bu mücadelede eski kadro artık ta¬ m a m e n y ıpranmış, hat ta tükenmişt i r . Ş imdi o n u n ayakta kalan son mümessi l ler in in arkasında, kuvvetli bir teknokrasi, ayni tekniği bi¬ len ve elinde t u t a n l a r kadrosu, eski neslin son döküntü ler in i de tas¬ fiye ederek, kendi devrini açmak mücadelesine girişmiş görünmek¬ tedir. H a t t a bu mücadele kazanı lmışt ır bile...


bileceği b u k o m p l e k s , Bat ı â l e m i i ç i n d a i m a , a n l a ş ı l m a y a n b i r

;ır o larak kaldı... A m a a n l a ş ı l m a s ı g e r e k e n b i r sır...

* *

Ş i m d i k e n d i h i k â y e m e d ö n e b i l i r i m :

R u s y a ' d a n i h a y e t L e n i n ' i n ö l ü m ü v e S t a l i n ' i n sürat le vazi¬

yete h â k i m o larak O r t o d o k s M a r k s i z m i n y e r i n e r e v i z y o n i s t b i r

devlet s iyaset in i k o y u s u , h a y a t t a k a l a n l i d e r l e r a r a s ı n d a k a n l ı

b i r ö l ü m - k a l ı m savaşını ge l iş t i rd i . N e t i c e , hakikî m a r k s i s t l e r i n

v e ü m i t l e r i n i d ü n y a i h t i l â l i n e b a ğ l a y a n m ü n e v v e r k a d r o n u n

Tasfiyesi o l d u . İ n k ı l â p h a r e k e t i t o p y e k û n b i r inşa d a v a s ı n a d ö n

dü. İ n k ı l â p h e y e c a n ı , t o t a l i t e r b i r d i s i p l i n şekl in i a ld ı . A r a ¬

da, i s t e n i l e n z a m a n ı k a z a n m a k i ç i n d e « K a p i t a l i s t m e m l e k e t ¬

lerle y a n y a n a v e s u l h i ç i n d e yaşayış» gibi « S o s y a l i z m i n y a l n ı z

-ir m e m l e k e t t e tesisi m ü m k ü n d ü r » gibi s loganlar , dış m e m l e -

cetlere karş ı b i r ta tb ik sahası b u l d u . T a H i t l e r ' l e i t t i faka v a r m ¬

ış, ya kadar...

G e r ç i R u s y a d a i m a y a y ı l ı c ı k a l d ı . F a k a t b u e k s p a n s i y o n d a

deolojik u n s u r arka p l a n a i t i ld i . Coğrafî faktör ve f ırsat çık-

r.kça t e r r i t o r y a l yay ı l ı ş ö n p l a n a geçti. R u s y a ' d a ihti lâl" r o m a n ¬

t i z m i sona e r i n c e , b u h a d i s e l e r e k a t ı l a n v e b i r s ını f ş u u r u n d a n

: : y a d e asi b i r r o m a n t i z m i n h e y e c a n ı y l e v e y a tesadüf ler le b u

k e r v a n a k a r ı ş a n y a b a n c ı l a r i ç i n d e k e n d i l e r i n e b i r e r y o l seç¬

mek g ö r ü n d ü . B u n l a r a r a s ı n d a geniş b i r ç ö z ü l m e baş ladı .

B e n d e b i r y a b a n c ı y d ı m . K e n d i k ü ç ü k ö l ç ü s ü n d e b i r şey¬

ler d ü ş ü n e n , b i r şeylere h a z ı r l a n a n k ü ç ü k b i r y a b a n c ı . . . Y a b e n

v e o lacakt ım? F a k a t b u sual i k e n d i k e n d i m e s o r m a k , o n u n ce¬

v a b ı n ı a r a ş t ı r m a k , h u l â s a k e n d i h a k k ı m d a k e n d i m b i r k a r a r

v e r m e k i ç i n z a m a n , h e n ü z çok e r k e n d i . B e n i m , b u k a t ı l d ı ğ ı m

k e r v a n ı n p e ş i n d e aşacağım d a h a nice y o l l a r , n ice nice çöl ler

e m e r h a l e l e r v a r d ı . . .

O t o m a t

25

20

1923 s o n u n d a O d e s a ' d a n k a l k a n K r o s n o d a r v a p u r u n u n a m

b a r l a r ı , F r a n s ı z l i m a n l a r ı i ç i n b u ğ d a y y ü k l ü y d ü . K a r a d e n i z ' d e ,

sert b i r h a v a i ç i n d e i s t a n b u l ' a d o ğ r u y o l a l a n b u eski v a p u ¬

r u n , h e r d a l g a d a h e r çivisi a y r ı a y r ı g ı c ı r d ı y o r d u . H e l e gece¬

leri b u sesler, k o r k u v e r e n , ü r k ü n t ü v e r e n i n i l t i l e r h a l i n i alır¬

dı. A m a g e m i n i n k o m i s e r i , g e m i h a l k ı n ı h e r gece t a y f a y e m e k ¬

h a n e s i n d e t o p l a r d ı .

K o m i s e r , b i r g e m i işç is iydi . İ y i d e k o n u ş a m ı y o r d u . A m a b u

hal o n u n h e r gece a y n ı şey ler i t e k r a r e t m e s i n e m a n i o l m u ¬

y o r d u :

— Unutmayın ha! diyordu, Fransa'ya buğday ihraç edi

yoruz. Geçen seneler açtık. Bu yıl ihracatçıyız. Buğda

yımızı Fransızlara vererek Fransa'dan makineler ve ye

dek parçalar alacağız.

G e m i n i n y e m e k h a n e s i d e R u s y a ' d a k i b ü t ü n y e m e k h a n e l e r

gibi l a h a n a çorbası v e m a h u r k a k o k u y o r d u . Siyasî k o m i s e r h e r

defasında y u m r u ğ u n u y a ğ l ı m a s a y a v u r u p s ö z l e r i n i t e k r a r l a ¬

dıkça, g e m i k a p t a n l a r ı , ç a r k ç ı l a r , g e m i s u b a y l a r ı v e b ü t ü n tay¬

falar b a ş l a r ı n ı haf i f haf i f öne d o ğ r u s a l l ı y o r l a r , sank i bu söz¬

ler i u n u t m a y a c a k l a r ı n a d a i r söz v e r i y o r l a r m ı ş gibi h a t i b i tas¬

dik e d i y o r l a r d ı .

N i h a y e t u z a k t a n T ü r k i y e k a r a l a r ı g ö r ü n d ü . B e n i m i ç i n d e

b i r t u r t a m a m o l u y o r d u . G ü v e r t e d e b i r y e r e i l i ş t i m . B u y o l u n

baş ın ı v e s o n u n u , h e y e c a n d a n z i y a d e , b a ş ı m ı o m u z l a r ı m a çö¬

k e r t e n b i r y o r g u n l u k i ç i n d e d ü ş ü n ü y o r d u m :

D ö r t y ı l k a d a r e v v e l d i . G e n e b i r v a p u r u n g ü v e r t e s i n d e is¬

t a n b u l ' d a n a y r ı l m ı ş t ı m . G e n e K a r a d e n i z ' i n s u l a r ı ü z e r i n d e n B a -


t u m i s t i k a m e t i n d e y o l a l ı r k e n n e k a d a r h a f i f t i m . N e k a d a r 7--- i

d e y d i m . H e r şey b a n a n e k a d a r kes in, a y d ı n l ı k g ö r ü n ü y o r d u

B i r d ü n y a h a r b i n i n d a i m a ö n s i p e r l e r d e g e ç i r d i ğ i m ateşle¬

r i i ç i n d e n ç ı k m ı ş t ı m . B u h a r p , b i z i m m e m l e k e t i m i z i ç i n b i r yeî

n i l g i y l e b i t m i ş t i . A m a o z a m a n b e n , b u y e n i l g i y i k a b u l e î r r l u

y o r d u m . İ ç i m d e n n e b i r y o r g u n l u k , n e b i r h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı d u y u ¬

y o r d u m :

— Bu bir geçici kader! diyordum, Türk vatam daha -A

kadar uçsuz bucaksız... Türkün tarihinde daima, sere

natlar yıkılmış, saltanatlar kurulmuştur... Gene öyle olz-

cak. Devletimiz kurtulacak, hatta yeni devletler kurz~.

cağız. Hem belki ben de...

İşte b u ü l k ü i ç i n y o l a ç ı k m ı ş t ı m . U z a k T ü r k i l l e r i n e vara-;

ç a k t ı m . V e b i r g ü n B ü y ü k T u r a n k u r u l a c a k t ı . E v e t , «esir rrull~;

let k u r t u l a c a k , y o k s u l m i l l e t zengin leşecek, az l ık m i l l e t çoğa¬

l a c a k » tı...

B i n l e r c e v e b i n l e r c e a k r a n l a r ı m , s i lâh a r k a d a ş l a r ı m A n a ¬

d o l u ' d a c a n l a r ı n ı d i ş l e r i n e t a k a r a k ö z t o p r a ğ ı m ı z i ç i n çarpışır¬

k e n b e n , h a t t a tek b a ş ı m a o lsam b i l e , b u u z a k v e m e ç h u l ül¬

k e l e r d e , ü l k ü n ü n b a y r a ğ ı n ı açacak, A n a y u r d a y e n i y u r t l a r ka¬

t a c a k t ı m . B ü t ü n b u n l a r b a n a k o l a y kes in v e d o ğ r u o larak g:~

r ü n ü y o r d u . K e n d i m i , b a h t ı n ı a r a y a n b i r adsız ( 1 ) b i r y ı l d ı n

şehzade s a y ı y o r d u m :

— Ya devlet başa, ya kuzgun leşe, (2)

diye y o l a ç ı k m ı ş t ı m . D e v l e t i n b a ş ı m a k o n a c a ğ ı n a d a inar.. -

y o r d u m .

H a l b u k i s o n r a n e o l d u ? E r g e n e k o n u , K ı z ı l e l m a y ı aray ış,

m e k t e p t e , m e d r e s e d e , ş e h i r d e , k ö y d e b i r h a v a r i çal ışması... S o n ¬

r a ş ü p h e l e r , h a y a l k ı r ı k l ı k l a r ı , h a r p , d a h a s o n r a K a f d a ğ i öîe-

(1) Eski bir T ü r k ananesine göre adsız, m ü l k ü büyük karde¬ şine, davarı küçük kardeşine bırakıp babasının at ını ve s i lâhım alan ve b a h t ı n ı aramak y e n i b ir y u r t k u r m a k için yola çıkan en küçük kardeş.

(2) K u z g u n = Karga.

S U Y U A R A Y A N A D A M \ 389

s i n d e n b ü t ü n b o z k ı r l a r ı n h a r e k e t e gelişi, D e r b e n d k a p ı l a r ı n ı

ç a l a n Y e c ü c - M e c ü c l e r . . .

Ş i m d i E j d e r h a n b a l ı k ç ı s ı n ı o l d u ğ u gibi h a t ı r l ı y o r d u m : B e n ,

o c a ğ ı n ı n d u v a r l a r ı n d a çeşitl i m o z a y i k l e r l e , r e n k l i İ r a n motif¬

leri b u l u n a n b i r s a l o n d a , ü z e r i n e s ı r m a c e p k e n l i ipek elbise¬

ler v e m a v i çiçekl i b i r şa lvar g i y e n a y y ü z l ü s e v g i l i m i bekler¬

k e n a y a ğ ı n d a h a n t a l keçe ç i z m e l e r t a ş ı y a n b i r kazak, a y a ğ ı n ı n

b i r i t iş iy le s a l o n u n k a p ı s ı n ı nası l açmışt ı? Y e r l e r e ser i lmiş kat

k a t ^ a c e m h a l ı l a r ı n ı ç i ğ n e y e r e k nası l yak laşmışt ı? İ l k göze çar¬

p a n şey, k i r l i m e ş i n k a s k e t i n i n ö n ü n d e k i m a d a l y o n d u . B u ma¬

d a l y o n u n o r t a s ı n d a , e t r a f ı m meşe d a l l a r ı y l e b u ğ d a y başakla¬

r ı n ı n ç e v i r d i ğ i b i r d ü n y a y u v a r l a ğ ı v a r d ı . . .

S o n r a b i r s ü r ü o lay lar? T o p l u m u n h i y e r a r ş i s i b i r d e n çökü¬

y o r . B a k u ' d a t o p l a n a n Şark M i l l e t l e r i K u r u l t a y ı . Ç e k i l e n h a n ¬

çer ler, s ı y r ı l a n k ı l ıç lar. Y o l u m u z Şap D e n i z i ' n e m i , yoksa

H i n d ' e m i çıkacak d iye g e ç e n h e y e c a n l ı z a m a n l a r . S o n r a ha¬

diseler, t e h l i k e l e r , m a s a l l a r a y a k ı ş a n b i r a ş k ı n s o n u . V e n iha¬

yet ş imale ç ı k a n y o l ! . .

D a ğ ı s t a n ' d a n , K u b a n ' d a n , D o n H a v z a s ı v e U k r a y n a ' d a n

g e ç e r k e n V o l g a ' d a o t u z mi lyo/n i n s a n a ç l ı k t a n ö l ü y o r d u . N e

bir b u ğ d a y tanesi , n e gökte b i r ü m i t . H a l b u k i M o s k o v a kena¬

r ı n d a k i o r m a n a v a r d ı ğ ı m ı z z a m a n , b i r b ü y ü k a t e ş i n e t r a f ı n d a

t o p l a n a n a r k a d a ş l a r ı n a b i r çocuk, İ n g i l t e r e ' d e k i işçi meselele¬

r i n d e n , F a s ' t a A b d ü l k e r i m ' i n i s y a n ı n d a n , H i n t ' t e n , Ç i n ' d e n

b a h s e d i y o r d u . S o n r a art ık , t o p l u m m u a m m a s ı n ı h e r t a r a f t a n

t ı r t ı k l a y a n b i n l e r c e m e s e l e l e r i y l e d i m a ğ ı d u r d u r a c a k k a d a r do¬

l u g e ç e n g ü n l e r . P a m i r ' d e , S i n - K i y a n g ' d a y ü k s e l e n i s t i f h a m ,

Ç i n m e s e l e l e r i . A l m a n y a ' n ı n i h t i l â l i n eş iğ inde o luşu v e y o l u ¬

m u z u n R e n ' e m i , A t l a n t i k ' e m i ç ıkacağın ı d ü ş ü n d ü ğ ü m gece?

V e t e f e k k ü r h e y k e l i . . .

F a k a t O l i m p ' t e i l â h l a r b i r b i r l e r i y l e a n l a ş a m ı y o r l a r . Z e u s ,

y a h u t J ü p i t e r ise hasta y a t a ğ ı n d a m e f l u ç .

M o s k o v a Ç a y ı a r d ı n d a k i kasvet l i fabr ika y e m e k h a n e s i n d e

l a h a n a çorbası v e m a h u r k a k o k u l a n a r a s ı n d a k o n u ş a n a d a m

ise, b o y u n a i s t i h s a l l e r d e n , n o r m l a r d a n , m a k i n e l e r d e n v e y e d e k


p a r ç a l a r d a n b a h s e d i y o r d u . T ı p k ı b i z i m , g e m i n i n siyasî": k o m i s e r i

g i b i . . .

B e n b u g e m i y i , i s t a n b u l l i m a n ı n d a t e r k e t t i m . . . 1

* *

i s t a n b u l ' u n e k a d a r y a d ı r g a d ı m ? . , i s t a n b u l ' d a k e n d i m i o e

k a d a r y a b a n c ı b u l d u m ? G e m i d e y k e n B o ğ a z u z a k t a n g ö r ü n ü n c e ,

k a r a y a a y a k basar b a s m a z az çok eski b e n l i ğ i m e döneceğirraı

s a n m ı ş t ı m . F a k a t ş e h i r d e e t r a f ı m ı s a r a n h iç b i r şey b e n i he¬

y e c a n l a n d ı r m a d ı . N e b i r t a k ı m h a t ı r a l a r , n e m a n z a r a l a r , n e ta-l

z ı t a n ı d ı k l a r , h iç b i r i i ç i m d e ar t ık ö l m ü ş o l a n o eski basit, fa¬

kat d u y g u l u i n ş a m u y a n d ı r a m ı y o r l a r d ı .

B u r a s ı s a n k i , ş u b e n i m b i l d i ğ i m i s t a n b u l d e ğ i l d i . D e n ı r _ ~

n i n r e n g i o k a d a r c a n a y a k m , m a n z a r a s ı o k a d a r i l h a m veren...

k u b b e l e r i , m i n a r e l e r i , s u r l a r ı b i z i m a z i m i z e b a ğ l a y a n v e b c * ~

lece k e n d i n d e n b i r p a r ç a y a p a n ş u b i z i m i s t a n b u l ' u m u z de-;

ğ i ld i . H e r şeyi g a r i p b i r g ö z l ü k a r k a s ı n d a n g ö r ü y o r g i b i y d i r ı

B e n i g e t i r e n g e m i d e n k a r a y a ayak b a s ı n c a y a k a d a r b u n u n '

b ö y l e o l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n m e m i ş t i m . F a k a t pek ç a b u k a n l a d ı m a n

b e n , ne ar t ık eski b e n , ne de bu s o k a k l a r d a d o l a ş a n l a r d a n : —

r i y i m .

K a f a m d a h e r şey, sank i f o r m ü l l e ş m i ş t i . K a l ı p l a r a , şablon¬

lara u y d u r u l m u ş t u . B ü t ü n m e f h u m l a r k l işeleşmişt i . B e n dün¬

y a y ı a n c a k b u n l a r ı n p e r d e s i a r k a s ı n d a g ö r ü y o r d u m . N e kaçan!

d e ğ i ş m i ş t i m . ;

Ş i m d i b a n a göre i s t a n b u l , sadece b i r y a r ı m ü s t e m l e k e şsh-i

r i y d i . Ş a n g h a y gibi , H o n g - K o n g gib i , B o m b a y v e y a K o l o r r . :*:

g ibi k o z m o p o l i t b i r ş e h i r d i . B e n i m i ç i n b u ş e h r i n o n l a r d a n ayni

h iç b i r t a r a f ı y o k t u . S o n r a i s t a n b u l da o ş e h i r l e r g ibi b i r ik¬

tisadî h i n t e r l a n d a a ç ı l ı r d ı . B u h i n t e r l a n d ü s t ü n d e « d ü n y a kapi¬

ta l is t ler i» h iç d u r m a d a n b i r b i r l e r i y l e ç a r p ı ş ı y o r l a r d ı ! B u şehir¬

ler g ibi i s t a n b u l ' d a d a y a b a n c ı s e r m a y e d a r l a r l a işbir l iğ i yapanı

k o m p r a d o r l a r , t a t h s u f r e n k l e r i . o t u r u r d u . B u n l a r , y e r l i b u r ; . -

v a l a r l a e lb i r l iğ i y a p a r a k s ö m ü r d ü k l e r i k ı y m e t l e r i b i r b i r l e r ı y ü - :

p a y l a ş ı r l a r d ı ! H u l â s a a r t ı k d ü n y a y ı , h e p b a n a o k u t u l a n v e öğre¬

t i l e n ş e y l e r i n g ö z l ü ğ ü a r k a s ı n d a n g ö r ü y o r d u m . N e r e y e bas-


s a m , b u y a r ı m ü s t e m l e k e ş e h r i n i k a p i t a l i s t l e r i n s o y d u ğ u n u , yağ¬

m a e t t i ğ i n i g ö r ü y o r d u m :

— Evet, tamam. Metropollerde, büyük, sanayi memleketle¬

rinde biriken sermayenin bir kaynağı da budur!

H e r r a s t l a d ı ğ ı m R u m , E r m e n i m a ğ a z a s a h i p l e r i n e «kapita¬

l i s t l e r i n uşağı» d a h a k a l a n t o r v e şapkal ı y a b a n c ı l a r a d a «ka¬

p i ta l is t» d iye sıfat lar y a k ı ş t ı r ı y o r d u m .

O n l a r ı n d ı ş ı n d a k a l a n i n s a n l a r d a « p r o l e t e r » y a h u t « y a n

p r o l e t e r » l e r d i l e r . B i r g ü z e l e v i n p e n c e r e s i n d e n b i r p i y a n o sesi

gel ince, y a h u t ö n ü n d e n g e ç t i ğ i m t e m i z c e b i r k ö ş k ü n t e r a s ı n d a

b i r sofra k u r u l m u ş s a :

— İşte, hain sermayedarlar, çalınmış haklarımızı tıkınıp

duruyorlar,

d i y e b a ğ ı r a s ı m g e l i y o r d u . L i m a n d a k i y a b a n c ı t i c a r e t g e m i l e r i

b a n a , d ü n y a n ı n s o y u l m a s ı m , g ü m r ü k r ı h t ı m l a n n d a k i m a l y ı¬

ğ ı n l a r ı , k a p i t a l i s t l e r i n d ü n y a p a z a r l a r ı m ist i lâs ın ı h a t ı r l a t ı r d ı .

H e l e b a n k a l a r « f inans k a p i t a l i z m i n k a r a r g â h l a r ı » i d i l e r . Boş

b i r gaz t e n e k e s i , h a t t a b i r çöp t e n e k e s i b i l e b a n a « d ü n y a y ü ¬

z ü n d e k i p e t r o l m ü c a d e l e s i n i » d ü ş ü n d ü r ü r d ü . H e m e n d ü n y a n ı n

p e t r o l m a g n a t l a n , b ü y ü k ş i r k e t l e r b i r e r b i r e r i s i m l i r i i le hafı¬

z a m d a s ı r a l a n ı r d ı . P e t r o l ist ihsal r a k a m l a n , p a z a r l a r , rekabet¬

ler h e m e n k a f a m d a h a r e k e t e g e l i r d i . B i r s a l a ş p u r p a r ç a s ı ba¬

n a , M ı s ı r ' ı n p a m u k f e l l â h l a r m ı , H i n t ' i n p a r y a l a r ı n ı , V i r j i n y a ' d a ,

G e o r g i a ' d a k i z e n c i p a m u k işçi ler i m e s e l e l e r i n i h a t ı r l a t ı r d ı . S o n ¬

r a b u n l a r ı n e t r a f ı n d a M ı s ı r meselesi , H i n t meselesi , A m e r i k a '

d a k i işçi b i r l i k l e r i n i n e l a l t ı n d a n k a p i t a l i s t l e r l e b i r l e ş i p ame¬

leye i h a n e t l e r i v e s o n r a b i r b i r i n i t u t m a z n ice t e d a i l e r k a f a m ı

d o l d u r u r d u . H e l e h e r z a b ı t a v a k a s ı n ı m u t l a k b i r «s ın ı f kav¬

gası» s a y a r d ı m . . .

S a n k i h iç a k s a m a d a n i ş l e y e n b i r ç a r k ı n , o n a bağl ı b i r çi¬

v is i gibi k a f a m , k u r u l u b i r m a k i n e n i n i ç i n d e d u r m a d a n d ö n ü ¬

y o r d u . B u k o m p l e k s i n d ış ına ç ı k m a m kabi l deği l g ib i görü¬

n ü y o r d u . . .

A r t ı k b i r o t o m a t o l m u ş t u m . . .

sure. aiRAsaas • A D A M

, Tanıdıklarım bana şaşıyorlar, hatta benden kaçıyorlardı. Her açılan konuşmanın sonunu, mutlak dünya iktisadiyatına bağlıyordum. Bu iktisadiyatın üstünde ise, mutlaka tezatlar, müstemleke veya .sınıf, kavgaları hâkimdi. Beni millî meselelere, günün havadislerine ve bu havadislerin alelade mütalâasına hiç s kimse sürükleyemiyordu. Her konuşmayı daha başlarken, kendi mantığıma çeviriyordum. Çabuk okunan, kısa gamanda bellenilen ve iyi tertip edilemeyen nazariyelerden etrafımı bıktırmıştım. Kendimi bir türlü bulamıyordum: Ne yapacağımı da bilmiyordum.

Gündüzleri, Beşiktaş'ın harap bir ilk mektebinde (1) hocalık yapıyordum. Bir süre seyahatler, maceralar benim resmî evrakımı her tarafa savurmuştu. Bunlann düzenlenmesi zaman isterdi. Ama maarif idaresinde, evvelce aynı mektepte muallim olarak tanıştığımız biri bana bu ilk mektepte bir muallim vekilliği verdirebilmişti. Mektepten çıkınca da doğru bizim derginin (2) idarehanesine koşardım. Dergiyi asıl Dr. Şefik Hüsnü ile pedagog Sadrettin Celâl çıkarıyorlardı. Ben onlara katıldım. Mecmuada Marksı, Marksizmi anlatan yazılar yazar, yahut tercümeler yapardım. Bunları okuyan bazı gençler, mektep ve üniversite öğrencileri, yazıhaneye gelip benimle konuşurlardı.

Geceleri kenar mahallelere koşardım. Eskice bir elbise, bakımsız bir fesle, kuytu amele kahvelerine otururdum. Kendi tabirime göre, memleketin içtimaî hayatını tetkik ederdim. Kütlenin içine karışmış olurdum. Yahut da daha ziyade üniversite gençlerinin devam ettikleri kahvelere gider, onların hayatını görürdüm. Mamafih bu garip ve fuzulî alâkaların, beni havada bir fikir fonundan, günlük hayatın işlerine ve meselelerine doğru yaklaştırdığını da söylemem yerinde olur.

Üniversitede okuyan gençlerin en büyük derdi, işsizlik ve kitapsızlıktı. Bunlara yabancı dil öğretilemiyordu. Türkçede ise hemen hemen kitap yoktu. Hemen hiç bir müderris bir telif

(1) Barbaros H a y r e t t i n İ lkokulu (1924).

(2) Aydınlık m e c m u a s ı

SUYU AKAYAN ADAM 393

eser vermezdi. Yahut da verenler, yok denecek kadar azdı. Bazı fakültelerde müderrislerden çoğu derslerine muntazam gelmezlerdi. Yıllar, eski püskü bir avuç not üstünde eriyip gidiyordu. Üniversitede hayat, neredeyse bir vakit kaybından ibaretti... Vilâyetlerden gelenlerin çoğu, perişan birtakım han veya medrese odalarında, yahut pis tavan aralarında yatarlardı. Ne okuyacakları kitap, ne de gidecekleri bir yer vardı. Gün, bir türlü dolmuyordu. Geceler kâbus gibi çökerdi. Hele yağmurlu ve soğuk günlerde ve eğer kahveciye olan borç da ödenmemişse, o izdihamlı ve kasvetli odalarda yorganın altına girip, gözleri tavanın çatlaklarına dikerek saatlarea düşünmekten başka yapacak işleri kalmazdı.

O zaman da bu gençlerin bazı dernekleri, cemiyetleri vardı. Arasıra mitingler, tartışmalar da olurdu. Bunların başında, derslere alâkaları olmayan birtakım atılgan gençler bulunurdu. Ve dedikodusu birkaç gün sürer, ! sonra han ve medrese odaları gene eski durgunluğuna dönerdi. Hulâsa bu gençlerin hepsi de kitap, fikir, iş ve hareket istiyorlardı. Bunlar onların hakkıydı. Bunları sağlamak ise, onların yapabilecekleri şeyler değildi. Bu gençlere ağımın mukadder avları diye bakıyordum!

Amele muhitlerindeki insanlara gelince: Evvelâ bunlar amele değildir. Eski sosyal köklerinden kop

muşlar, fakat yeni zümreleriyle bağdaşmamışlardı. Çoğu iyi aile çocuklarıydı. Hepsinin gözünde «efendilik» «memurluk» tütüyordu. Evlerinde yalnız eski hayatın hasreti vardı. Terbiyeli annelerin, henüz harap olmamış kız kardeşlerin ruhlarında, eski babaların, aile reislerinin tesiri hâlâ yaşıyordu. Bu babalar ya bir memur, ya bir subay, yahut mazbut, geleneğe bağlı birer esnaftılar. Hepsi de hayatlarında çalışabildikleri yıllarda çocuklarının kendileri gibi olmalarını istemişlerdi.

Fakat toplumun bütün nizamını saran bir harp, çöken bir imparatorluk, bütün eski nizamın değişmesi her şeyi bozmuştu. Gelir daralmış, para kıymetsizleşmişti. Babalar ölüp, yahut bir köşede kötürümleşince, bu ailelerin hepsinde çözülüş başlamıştı. Evde kalanların gözlerinde eski kilerler, ramazan sofraları, kapalı, fakat etrafmdakileri de düşünen eski Istan-


bul hayatı tütüyordu. Çocuklar, ister istemez sokağa dökülüyorlardı. O zamana kadar cemiyetin bünyesinde yeri olmayan bir amele kalabalığının ilk unsurları böyle doğuyordu. Bunlar gelecekteki, fakat henüz görünmeyen millî sanayiin canlı sermayeleri olacaklardı.

Ben, dokuyacağım ağlan bu şekilsiz kalabalığın üzerine kolayca atabileceğimi sanıyordum. Makaleler, dergiler, gazeteler, kitaplar derken cemiyetler, sendikalar, grevler... îşte bir sosyalist hareketi, niçin olmasın diye de düşünüyordum.

Gerçi bunun için önce bir sanayi lâzımdı. Modern bir sanayi hareketi için ise ortada pek belirtiler yoktu. Hükümet ilk iktisadî şartlarım izmir iktisat kongresinde atmıştı (şubat 1923). Ama bu şartlar, esasında gümrük himayesine dayanmakla beraber, tam bir liberalizmi temsil ediyordu. Geç doğmuş ve geç kalmış bir liberalizm! Vaktinde doğmamış bu çocuğun, yani bu geç kalmış liberalizmin gelişeceği şüpheliydi. Çünkü harp dünyayı artık ikiye ayırmıştı. Dünyada serbest pazar parçalanmıştı. İzmir kongresinde atılan şiarlar, meselâ Mithat Paşa zamanında tatbike konulmaya başlansaydı, o zaman her şey yerinde ve vaktinde sayılırdı. Osmanlı imparatorluğu, hiç olmazsa çar Rusya'sı kadar sanayileşebilirdi. Fakat Birinci Dünya Harbi sonunda kapitalizm, dünyanın ikiye parçalanışıyle, zaten kendi krizi içine girmişti. Bir tarafta sosyalist, bir tarafta kapitalist ekonominin çarkları daha şimdiden birbirine çarpıyordu.

Avrupa, dünyanın iktisadî merkezi olmak vasfını kaybetmişti. Hulâsa dünya enteresan bir çağ dönümü yaşıyordu. Ben, bütün bunların içinde, elbette kendi yerimi bulur, ağlarımı dilediğim gibi örerim diyordum.

Fakat tam o sırada Ankara'dan gelen bir emirle dergimiz kapatıldı. Birkaç gün sonra da tevkif olunacağımızı öğrendik.

Ağını geren avcının, şimdi kendisi bir ağa düşmüştü.

Eriyen Bir Mum Gibi

21

O gece tevkif edileceğimi biliyordum. Aydınlık dergisinin sahibi ve bazı yazarlar (1) memleketi terk ediyorlardı. Bir karar karşısındaydım. Kararımı verdim: Memlekette kalacaktım. Benim kaderim artık bu toprağa bağlıydı.

Büyükdere'de ve bu Boğaz köyünün tenha bir kenarında bakımsız bir bahçe evinde oturuyorduk. Ev halkını zaten daimî bir endişe içinde yaşatıyordum. O gece eve geldiğim zaman evi ve bahçesini, sivil bir emniyet ekibi tarafından sarılmış buldum. Polisler gerçi görülmüyorlardı. Fakat ben onların yerlerini, her birini kendi elimle yerleştirmiş gibi kesin olarak biliyordum. Birçoklarıyle de sanki eski fakat gizli bir aşinalığım var gibiydi. İyi veya fena havalarda geceleri bu evin etrafında veya bahçenin kuytu köşelerinde yerlerini alırlardı. Beklerlerdi. Bu gece burada son vazifelerini yapıyorlardı. Onlar aldıkları emirleri yerine getirecekler, benim de hürriyetim artık sona erecekti. Ondan sonrası; gecenin bu saatında, şu karşıda serilen denizden daha derin bir karanlığa gömülüyordu.

Ben eve girince polisler harekete geçtiler, onları sükûnetle karşıladım. Tevkif muamelesi tamam olup da, evin bulunduğu sırttan iskeleye doğru inerken, artık hür bir insan değildim. Çıktığım bu yolculuğun sonunun nerelere varabileceği de bilinmezdi.

O sıralarda İstiklâl Mahkemesi Ankara'da çalışıyordu. Haydarpaşa'dan bir öğle sonu sıralarında hareket ettik. Ertesi sabah tren Ankara'ya yaklaşıp da, şehri ' uzaktan ilk gördüğüm zaman, mektep sıralarındayken bize okutulan bir «Osmanlı Coğrafyası» nı hatırladım. Bu kitapta Ankara şöyle tarif ediliyordu:

(1) Dr. Şef ik Hüsnü, Şair Naz ım Hikmet vb.

,398 S U Y U ARAYAN ADAM

«Şehrin hariçten, kasvetli bir manzarası vardır ve en meşhur şeyleri şunlardır: Tiftik keçisi, Ogüst mabedi ve bal.»

Fakat ilk görünüşüyle Ankara bana pek kasvetli gelmedi. Belki çıplak, belki harap ve fakir. Fakat kasvetli değildi. Kale, her şeye damgasını vuruyordu. Daha ilk bakışta gözleri üzerine çeken ve görünüşünü eteklerini saran toprak yığınlarının ölmüşlüğünden kurtaran bir cazibesi vardı. Kalenin gölgesi altında şehir bir toz bulutuyla silinmiş gibiydi. Bu bulutun yoğunluğu, kale surlarına doğru çıktıkça azalıyor, açılıyordu. Nihayet yukarıdaki kale, denizlerin üstüne fışkıran bir kaya gibi temiz, azametli yükseliyordu.

Bu kalenin mürtesem düştüğü dağların, şehri saran sırtların, tepelerin bütün yeşilliği yolunmuş olmakla beraber, gerek bunların, gerek dalga dalga açılan bozkırların inşam çeken vahşî bir hali vardı. Ankara'nın çevresi henüz gecekonduların, oyukların garip örtüsü altında çirkinleşmemişti. O zamanki haliyle Ankara, bana, hatta güzel bile göründü. Bu manzarada, insanı istanbul tabiatının yumuşak gevşekliğinden kurtaran, insanda iradeyi, karar kuvvetini, sert çalışma duygularını kamçılayan bir etki vardı...

* * *

Jandarmalarla beraber bizi trenden en son indirdiler. İstasyon binasından çıkınca da kafilemize nizam ve tertip verdiler. Yirmi kişi kadar vardık. Çoğu üniversite öğrencileriydiler. Bir kısmımız da hayata atılmış insanlardık. Arka arkaya, fasılalarla tek tek dizilmiştik. Önde polislerin amiri yürüyordu. Aralarda jandarmalar vardı. Sivil polisler, etrafta yer almışlardı.

Ankara istasyonunu şehre bağlayan yol o zaman iki taraflı sazliklar, bataklıklar arasından geçiyordu. Güneş kızgındı. Sazlıklarla bataklıklardan pis, miyasmalı bir hava yükseliyordu. Gelen geçen arabaların kaldırdığı tozlar, istasyonla şehir arasında tozdan bir hava gibi uzanıyordu.

Sürüler halinde uçuşan sivrisinekler, bu tozdan bulut içinde bizimle beraber ilerliyorlardı. Yüzümüzü, boynumuzu, saç-

SUYU ARAYAN-ADAM 399

larımızı tozlarla sıvıklaşan terler, ince bir çamur tabakası gibi sıvıyordu. Daha uzaktan görünen ve bütün şehri örten toz bulutu içine artık biz de girmiştik.

İlk binalara vardığımız zaman, sokaklarda kaynaşan insanlar iki tarafa çekilerek bizi seyrediyorlardı. Bunlar fesli, sarıklı, pantalonlu, şalvarlı karışık bir kalabalıktı. Yüzlerinde meraktan ziyade, bu gibi manzaralara kanıksamış insanların sakin hali vardı.

İstiklâl Mahkemesi, Hacı Bayram türbesine giden yolun alt sokağında, iki katlı harap bir binada yerleşmişti. Bu binaya birkaç kulaç derinliğinde çamurlu bir avludan girilirdi. Bu avlunun alçak kerpiç duvarları yıkıktı. Sokak kapısının köhne tahta kanatları ardına kadar açıktı. Birinci kattan ikinci kata birkaç ayaklık dik, gıcırtılı basamaklarla çıkılıyordu. Kâtipler, memurlar, komiserler alt katta iki küçük odaya üst üste yerleştirilmişlerdi Üst katta odanın biri, mahkeme salonu vazifesi görüyordu. Fakat sanıklar biraz kalabalık olunca oda dar geleceği için, her iki katın dar sahanlıklarına sanıklar, yahut gelen gidenleri oturtmak için tahta sıralar konulmuştu.

Biz mahkeme binasına girince evvelâ alt kat sahanlığında veya odaların aralığında bir yerlerde oturtulduk. Yukarıda birtakım hareketler oluyordu. İnenler, çıkanlar, getirilenler, götürülenler vardı. Fakat bir aralık yukarıda kopan bir gürültü, bütün hareketleri durdurdu. İri yan, pehlivan yapılı bir mahkeme üyesi, merdivenin başında bağırıyor, tepiniyordu. Başında kocaman bir kalpağı vardı. Hasır şapkalı bir gencin yakasına yapışmiş tartaklayıp duruyordu:

— Nedir bu kepazelik? Bu şapka da ne oluyor? Baban da mı şapka giyerdi? Anandan mı şapkalı doğdun?

Sonra sözler, muameleler daha da sertleşti. Arkasandân kuvvetli bir tekme yiyen genç merdivenlerden aşağı tekerlendi. Çantası bir tarafa, şapkası bir tarafa gitti. Fakat heybetli' üye hâlâ hıncını alamıyordu. Basamakların başında boyuna birtakım küfürler, ağır tabirler savuruyordu. Şapkasını, çantasını güçbelâ toparlayan genç kendini sokağa attı. Artık bu

400 S ¥ Y U ARAYAN ADAM

tabirleri işitemeyeeek kadar uzaklaşmıştı.» Bu genç bir gazeteci idi (Hikmet Şevki). Şapka giymenin henüz kanunlaşmadığı, fakat bazı atılganların şapka giyebildiği günlerdi. Bu genç gazeteci de başına hasır bir şapka geçirmiş ve mahkeme binasına haber derlemek için şapkayla gelmişti.

Mahkeme kaleminde o gün kayıtlarımız yapıldı. Fakat sorguya çekilmedik. Sonra, kafile mahkemeye gelirken tertiplenen sırayla gene yola düzüldü. Ankara'nın beş on adım süren çarşısından, kahvelerin, dükkânların önünden geçtikten sonra Bend deresine doğru indik. Hisar kayâlıklarıyle Timurlenk tepesi arasından geçen bu dere yolu, kıvnla kıvnla Hatip çayına doğru ilerliyor, sonra üzerine cazaevinin kurulduğu sırta yükseliyordu...

* * *

Muhakememizin başlıyabilmesi için bir zaman geçti. Ayrı odalara verildik ve birbirimizden ayrıldık. Ben, başka sanıkların bulunduğu bir odaya düştüm. Odada beş kişiydik. Bu beş kişinin her biri başka âlemin adamıydı. Birisi bir vilâyet mahkemesinin hâkimiydi. Suçu, bir tarikata mensup olmaktı. Suçundan bir korkusu, akıbetinden de bir endişesi yoktu. Mahkemenin karşısına çıkarıldığı zaman; tarikatını, şeyhini, imanını, intisabını olduğu gibi anlatmıştı. Sonunda kendi kendine:

— Görelim mevlâ neyler? neylerse güzel eyler. demişti. Sanki işinden evine döner gibi, sakin ve kaygısız, verilecek hükmü beklemek üzere hapishaneye dönmüştü.

Zaten o bu odada, sanki bir vilâyetten bir vilâyete naklolunurken misafir kaldığı bir han veya otel odasmdaymış gibi tabiî ve rahattı. Bir köşeye postunu, şiltesini sermişti. Bize hikâyeler, hikmetler naklederdi. Beyitler, kasideler okurdu. Konuşulmadığı zamanlarda da, tespihi elinde köşesine çekilirdi. Gözlerini kapar, kendinden geçer, bir başka âleme dalardı. Kendisine mahsus, merasimli, mazbut bir konuşması vardı:

. — Mirim, dün gece badessalâ (namazdan sonra) hazreti şeyhe teveccüh etmiştim (yönelmiştim). Kendimden geçmişim. Bir aralık mübarek nâşiyeleri (simaları) bed-

SUYU ARAYAN ADAM 401

ritâm halindeki kamer gibi nümâyân oldu (ayın on dördü gibi göründü). Dergâhı şerifin arz odasındaki postlarının üstünde oturuyorlardı. Simaları nurânî ve -mii-

• tebessim idi. Gözlerimden sevinç yaşlan akıyordu. Zamirim kendilerine münkeşif oldu (içimden geçeni anladı).

— Ya Sükuti, buyurdular, münşehir ol. Malumdur ki hu-dâ usfu âsân eyleye (1)...

Bunları s ö y l e r k e n v i l â y e t h â k i m i n i n s i m a s ı n ı n , s a n k i m a h

k e m e n i n h ü k m ü n ü d a h a ş i m d i d e n , ş e y h i n i n l i s a n ı n d a n ö ğ r e n

m i ş g i b i m e s u t v e r a h a t b i r h a l i v a r d ı .

i k i n c i o d a a r k a d a ş ı m ı z b i r d i n â l i m i y d i ( 2 ) . O , ş e y h i n e d e

ğ i l , Allanma y ö n e l i ş h a l i n d e y d i . Bu t e v e c c ü h d a i m î y d i . Zaten

o n a g ö r e d i n , b i r h a y a t v e m u a ş e r e t k a i d e s i y d i . Onun d i n a n

l a y ı ş ı n d a k o r k u n u n , c e h e n n e m i n p e k y e r i y o k t u . Allahmı s e v

d i ğ i n d e n t a p ı y o r d u .

^ — Hazret, diyordu, İslâm dini iyi ahlâktan ibarettir.

• B u i y i a h l â k ı n a r k a s ı n d a d a f e r d i n , a i l e n i n , m i l l e t i n v e b ü

t ü n i n s a n l ı ğ ı n m u t l u l u ğ u i ç i n l â z ı m o l a n h e r ş e y i n v a r o l d u ğ u

n a i n a n ı r d ı :

— Aslına bakılırsa, derdi, senin dediğin şeylerle benim dediğim şeyler arasında pek fark yok. Senin de, benim de, hepimizin de maksadı bir. Ama bu maksadın rivayeti muhtelif. Fakat hak dilerse, insanların dilleri de dilekleri de, gönülleri de birleşebilir!

Daimî g ü l e ç b i r y ü z ü v a r d ı . O d a s a n k i k e n d i e v i n d e , k e n

d i i n s a n l a r ı a r a s m d a y m ı ş g i b i s a k i n v e m ü s t e r i h t i . Bizimle, ç o

c u k l a r ı , k a r d e ş l e r i , y a k ı n l a r ı g i b i m e ş g u l o l m a k i s t e r d i .

Bir g e c e g e ç v a k i t o n u n l a , b i r k a ç m u m u b i r a r a d a y a k a r a k

b u n l a r ı n a l e v i ü z e r i n d e b i r c e z v e k a h v e p i ş i r m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı m ı

z ı h a t ı r l ı y o r u m . Kendini o k a d a r b u i ş e v e r m i ş t i v e b u n d a n o

(1) Sükuti, h â k i m i n ismiydi. Şeyh i o n a rüyasında:

— Kalbim ferah tut. Ümid edilir, ki Allah, zorluğu kolaylığa

çevirir, diyor.

(2) D i y a n e t işleri eski reisi Aksekil i A h m e t Hamdi Efendi.

26


kadar temiz bir çocuk neşesi duyuyordu ki, bir insanın bu kadar pürüzsüz sevinebilmesi için, onun ruh yapısının her halde başka türlü bir malzeme ile işlenmesi lâzımdır diye düşünmüştüm. Bazı günlerin belirli bir saatmda, penceremizin baktığı Boşnak mahallesinin dar bir sokağının başında eşiyle çocukları görünürlerdi. Aradaki mesafe oldukça uzaktı. Onların da daha fazla yaklaşmaları mümkün değildi. Onlar göründükleri zaman, biz hepimiz bir şeylerle meşgul olmaya çalışırdık. Onu, hicram ve arada mesafeler olsa da, çocuklarıyle başbaşa bırakmak isterdik. Gerçi kalpten gelen göz yaşlarî utanılacak şeyler değildi. Fakat ne de olsa ağlayış, insanın kendi maddesiyle kendi iç âlemi arasında gizli bir yakarıştır ve öyle kalmalıdır.

Fakat o, böyle anlarda her birimizi kollarımızdan çeker,, omuzlarımızdan kucaklar, oda penceresinin kenarına sürüklerdi. Eşine ve çocuklarına uzaktan bizleri, sanki huzur ve sükûnunun birer şahidi gibi gösterirdi. Sanki hepimiz iyi ve me-sutmuşuz gibi, uzaktan onlara rahatlık, emniyet duyguları vermek isterdi. O gibi anlarda biz hepimiz, kolkola ve omuz omuza, pürüzsüz bir iç rahatlığı ile güler, gülümser ve karşı duvarın dibinde, kederden ve uykusuzluktan nasıl bitkin büzülen çarşaflı kadınla çocuklara ümit ve kalp rahatlığı vermeye çalışırdık.

Oda halkından biri de bir eski subaydı. Bir zamanlar önemli mevkiler işgal etmiş kimselerin yaverliklerinde bulunmuştu. Belki de son günlerini yaşıyordu. Fakat metin, ciddî bir insandı. Kendi durumunu bilir, fakat bize ümit, teselli vermeye çalışırdı. Hareketleri ve sözleri itimat telkin ediyordu ( 1 ) . Ama bir gece, daha güneşin doğmasına epey vakit varken, odamızın kapısı açılıp da onu uyandırdıkları zaman, sanki hiç bir fevkalâdelik yokmuş ve tek üzüntüsü, onun yüzünden gecenin bu saatmda bizim de rahatsız edilmemizden ibaretmiş gibi bizden özür dileyerek giyindi. Hazırlandı. Hepimizle ayrı ayrı ve sükûnetle vedalaştı. Son hükmün yerine getirilmesi için onu

(1) Darende l i İ s m e t Bey.


almaya gelen müfrezenin ayak sesleri daha uzaklaşmadan, tarikat mensubu hâkimle din âlimi, birer bardak suyla oracıkta abdestlerini tazeleyerek namaza durdular. Sonra tekbir aldılar. Bir ruhun bedeninden sükûnetle ayrılması ve bu ruhun is-tirahati için, köşelerinde mağfiret dualarına daldılar.

Fakat bu hadise, eski bir hariciyeci olan dördüncü oda arkadaşımızın sinirlerini yeniden bozdu. Yeniden her tarafı titremeye; gözlerinden korku yaşları dökülmeye başladı. Bu adam saltanat devrinde, bir zaman mühürdarlıkta, yahut da hükümetin haricî ticaret işleriyle alâkalı servislerinde müdür veya umum müdür olarak bulunmuştu. Babıâli kapılarını kapaym-sa, eski ecnebi dostları ona, belki de eski hizmetlerinin karşılığı olarak, dış memleketlerdeki bir şirketin Türkiye'de mümessilliğini bulmuşlardı. Kendi anlattığına göre bu iş için Ana dolu'ya «komi voyyajörler» göndermişti. Fakat işte bu komi-voyyajörler, her halde pek sağlam ayakkabılar değillerdi ki, gittikleri yerlerde birtakım fesatlar karıştırınca yakalanmışlar, arkalarından da mahkeme, ister istemez onu buraya sürüklemişti.

Ona göre dünyanın mihveri kendisinden ve hayatın manası kendi rahatından ibaretti. Ne eşi ne evlâdı vardı. Bütün kaygısı kendi şahsıydı. Hayatı boyunca da yalnız kendi şahsı için yaşamıştı. Ecnebi, hiç olmazsa tatlısu frengi olmayan kimse, onun için enteresan olamazdı.

Bütün hatıraları, Düyunu-umumiyye (1) ile Osmanlı Bankası arasında toplanmıştı. Türkiye'nin en mühim adamı da onun için Metr Salem'di (2):

— Monşer, derdi, Metr Salem bendenize daima iltifat buyururlardı. Ekselansın kabullerinde daima bulunurdum. Sizler, tabiî bu yüksek muhitleri bilmezsiniz. Ama o muhitler betisiz olamazdı!..

Gözlerinde bu resmi-kabuller ve bir de Avrupa otellerinin servisleri, yemek salonları, yatak odaları tüterdi. Bir taraftan

(1) O s m a n l ı dev let i b o r ç l a n idaresi. Bir yabanc ı teşki lâtt ı . (2) D ü y u n u - u m u m i y y e idaresini e l inde tutan bir Yahudi koz

mopol i t i .


başında takkesi, sırtında koca nineler gibi sarıldığı rob-döşam-brıyle hasırının üstüne çöküp, dışardan öteberi taşıyan jandarmanın kapının altından uzattığı günlük ekmeğini, peynir zeytinle katık etmeye çalışırken, diğer taraftan dili dolaşarak anlatırdı:

— Monşer! Bendeniz şarapla hazırlanmış mantar sotesine bayılırım. Bunun içine küçük güvercin ciğerleri katarlar. Sofraya içindeki içki alev alev yanarken getirilir. En iyisini Paris'te Hotel Ritz'de yaparlar...

Bu hikâyelerin arkası gelmezdi. Konuştukça coşar, coştük-ça konuşurdu. Derken gene gözleri yaşarır:

— Ah birader, ben sizler gibi suçlu değilim ki...

şikâyetleri arasında başını duvarlara çarpacakmış gibi sağa sola sallar, gözlerinden yaşlar, kuru ekmekle, yağsız peynir ve tuzlu zeytin üzerine akar dururdu.

* * *

Aradan bir zaman geçti. Gene mahkemeye çağrıldık... Mahkemeye çağrıldığımız gün aynı yol nizamı tertiplendi.

İstiklâl Mahkemesinin iki katlı kerpiç binasına girdiğimiz zaman, evvelâ gene aynı sahanlıkta, aynı tahta sıralara oturtulduk. Yukarıda gene aynı hareketler, getirilenler, götürülenler vardı. Bir aralık üst sahanlığın başında aynı iri yapılı üye göründü. Fakat şimdi başında bir hasır şapka vardı. Mahkeme salonundan çıkarılan bir hükümlü grubunun merdivenlerden indirilmesine nezaret ediyor, bir sıra emirler veriyordu. Hükümlüler arasında sarıklı bir müderris göze çarpıyordu. Müderrisin başında fes ve sarık vardı. Cübbesi ve kıyafeti temizdi. Suçu o sıralarda yayınlanan Şapka Kanununa muhalefet etmekti. Fakat bu suç birtakım ithamlarla da karışınca mahkemeden en ağır hükmü yemişti. Artık son saatlarım yaşıyordu.

Hocanın (1) yüzü sakindi. Metanetini muhafaza ediyordu. Yalnız dudakları kımıldıyor ve galiba bir dua okuyordu. Fakat eskiden kalpaklı ve şimdi hasır şapkalı zat, bu hükümle de

(1) F a t i h müderr is ler inden Atıf H o c a . .


kanmamış gibiydi. Bağırıyor, çağırıyordu. Acaba müderrisi bir tekmeyle merdivenlerden aşağı yuvarlanacak mı diye bekledim. Fakat olmadı. Müderris, bu sözler kendisine değilmiş gibi bekledi. Sonra sağanak geçince yürüdü. Muhafızlarının arasında merdivenlerden indi. Önümüzden geçerken dudakları gene kımıldıyordu...

Bizim muhakememiz sırasında da önce her şey iyi gidiyordu. Başkan (1) sakindi, her zaman hiddetli aza sağında oturuyordu. Savcı, daracık mahkeme odasının bir köşesine şöylece ilişmişti. Başkan suallerini soruyordu. Fakat cevaplarım arasında ben, bir milâdi tarih kullanınca birden iş değişti. Başkanın yüzü karıştı. Kaşları çatıldı. Başı kıpkırmızı oldu. Hiddetinden titriyordu.

— 1923 ne demek? diye bağırdı, 1923 de ne oluyormuş? Babalarımız da bu tarihi mi kullanırdı? Bizim tarihimize ne olmuş ki? Bunları nereden çıkarıyorsunuz?

Sonra daha birçok şeyler söyledi. Başkanın gazaba geldiğini görünce, sağındaki aza hemen vaziyetini değiştirdi. Kürsüye abandı. Hatta dirsekleri üzerine kalkar gibi oldu. Kendine hemen oracıkta bir iş düşüp düşmediğini sorar gibi başkanın yüzüne bakıyordu. Fakat o .sıra sağanak böyle geçti. Bir zaman sonra da Türkiye'de zaten milâdi tarih kabul edildi. Ve eski tarihi kullanmak yasak oldu. Fakat asıl gürültü celsenin sonunda alevlendi:

Başkanın suallerine cevap veriyordum. Bu cevaplarım arasında bir de «inkılâp> kelimesi geçti. Bu sefer başkan hakikaten kızdı. ,Kan yüzüne öylesine hücum etti ki, ağzından kelimeler zorlukla ve insicamsız çıkıyordu:

— İnkılâp mı? Bu ne mugalâta? İnkılâp bitti! Bu memleket inkılâbını bitirdi! Artık yapacak inkılâp yok! Ne demek inkılâp? Hepsi hayal, hepsi saçma...

Başkanın kızdığını gören aza yerinde duramıyordu. Yapı-

(1) Ali Çetinkaya.


lacak işlerin hemen oracıkta niçin yapılmadığına, bu lafların neye uzatıldığına şaşıyor gibi bir hali vardı.

Halbuki o tarihlerde Türkiye hiç şüphe yok ki bir inkılâp yaşıyordu. Bu inkılâp bitmemişti. Fakat görünüyordu ki bazı insanlar bu inkılâbın önünde değil, ardında koşuyorlardı. Çankaya'da yerleşen insan, bu inkılâpların listesini, bu insanlara ne çare ki evvelden bildirmemişti. Öyle görünüyordu ki, Çankaya'da yeni bir inkılâp hamlesinin saati çalınca, bu hamle Mecliste hemen bir kanun haline geliyordu. O zaman her şey kolaylaşıyordu. O zaman, başına kanundan evvel şapka giydi diye genç bir gazeteciyi merdivenlerden yuvarlayan adam, aradan kısa bir süre geçince, ünlü bir müderrisi şapka giymedi diye darağacma verebiliyordu...

«Almanya'da inkılâp olamaz. Çünkü kanunen memnudur!» diyen Heine'nin sözünü, biraz değiştirerek bizim için de söylemek kabildir:

— Türkiye'de her inkılâp olur. Fakat ancak kanun yoluyla!..

Bu bizim millet topluluğumuzun bir vasfıdır. Tarihimizin akışi, bu vasfı böyle geliştirmiştir. Asırlar boyunca içinde yaşadığımız yayla ve ordu hayatı, bizde toplumsal bir kumanda ve disiplin nizamını her şeyin üstüne çıkarmıştır. Bu toplumun vicdanını temsil edecek otorite bir hakan mı olur, bir şef mi yoksa bir kurultay mı? Elverir ki iradesini bütün millete hakim kılacak bir makam bulunsun... O zaman oradan gelecek kanunlar bütün hayat nizamımızı bile değiştirse bunlar, milletin ruhunda bir su gibi kolayca akarlar.

Hatta yukarıdan gelen bu iradeyi, bizim evvelden sezmemize, yahut tasvip etmemize de lüzum yoktur. Biz padişaha bağlı görünürken o bize «padişahını at!» derse, biz şapkadan nefret ederken o bize «şapka giyeceksin» derse, biz kadınlarımızı kafes arkasında saklarken o bize «kadınlar hayata karı-


saçaktır!» derse, daima onun dediği olur. Bizde terakkinin, tarihî manivelası, öyle görünüyordu ki budur...

Başkanın kızgınlığı hâlâ geçmiyordu. Fakat kendimi ne sanık, ne de suçlu sayıyordum. Daima bir şeylere inanan ve inandığı şeyler için elbette ki cesur olan genç bir insanın temiz heyecanıyle konuşuyordum. Sözlerim oldukça uzun sürdü. Fakat başkan sözlerimi kesmedi. Yalnız sözlerim ilerledikçe mahkeme heyetinden ziyade etrafımdaki arkadaşlarımda bir huzursuzluk hisseder gibi oldum. Bunların bir kısmının bana, beni son defa görüyorlarmış gibi baktıklarından emindim.

Mahkeme kürsüsünün arkasındaki duvara büyük bir portre asılmıştı. Bütün bu inkılâpları yapan ve gene ömrü vefa edip de zaman ruhunu engellemezse, daha nice ve nice inkılâpları yapabilecek olan adamın portresi. Ben sözlerime devam ettikçe, bu tablodaki sima sanki canlanıyor gibiydi. Gür ve uçları yukarı kalkık kaşlar daha da şahlanıyordu. Güzel yüzünün hatları geriliyordu. Yeşil mavi gözleri açılıyor, harekete geliyor gibiydi. Fakat bu gözlerde hiç bir gazap, hiç bir kızgınlık belirtisi yoktu. Bu sima bana, dinlediklerinden memnundur gibi görünüyordu... Sözlerimi başladığım hava içinde bitirdim (1). Artık geleceği oluruna bırakmak lâzımdı.

Mahkeme heyeti kısa bir ayrılıştan sonra gelip yerini aldığı zaman, başkanın yüzü benim beklediğimden çok daha sakindi. Rengi; tavrı tabiîydi.

Başkan hükmü, hatta biraz da hayırhah, yumuşak bir ifadeyle bildirdi: 11 kişi mahkûm olmuştuk. Ben, on sene hapis yatacaktım.

(1) M a h k e m e aza lar ından b i lâhare dost olduklarım, b i lhassa savcı N e c i p Ali Küçükağa, b e n i m m a h k e m e d e k i bu k o n u ş m a m ı n ü s t ü n d e sık s ık d u r m a k t a n ve o n u h e r vesi leyle a n l a t m a k t a n zevk duyardı.

Profesyonel İhtilalci

22

Ondan sonraki günlerde cezaevinin havası gayet gergindi. Hücrelerde ve odalarda hüküm bekleyen birçok insan vardı. Bu hükümler eğer en ağır şekilde çıkarsa, o zaman gecenin son saatlerinde ve henüz sabah açılmadan birtakım jandarma gruplarının tok, ağır ayak sesleri koridorları doldururdu. Bazı kapılar açılıp bazı kapılar kapanırdı. Bazen aşırı hiç bir heyecanlanma, hiç bir şikâyet sesi duyulmadan; bazen küçük bir hıçkırık, yahut kesik kesik birtakım cümleler, yahut da nadiren itişmeler, koşuşmalar, sinir buhranları arasında birtakım insanların koridorlardan geçirildikleri duyulurdu.

Kastamonu dağlarında yol kesip kervan basan Eğri Ahmet çetesinden meselâ, Avrupa bankalarında istikraz kombinezonları kuran Maliye Nazırı Cavit Beye kadar; şaki, fesatçı, mürteci, yahut kozmopolit çeşit çeşit insanların; vadeleri gelince çıktıkları bu ölüm yolculuklarının gürültüsüyle hücreler ve odalar halkı ne zaman uyansa, ondan sonra geçen saatler artık tabiî uyku saatleri olamazdı. Hele henüz mahkemesi bitmemiş ve hüküm bekleyen insanlar için bu saatler daha çetin olurdu. Sinirler gerilir, yahut büsbütün gevşerdi. Endişeler uyanırdı. Hayaller, daima menfî ve kötümser bir istikamette işlemeye "başlardı. En küçük olaylardan, en basit rüyalardan göz seğirmelerinden, kulak çınlamalarından uğursuz manalar çıkarılırdı.

O zaman mukavemetleri büsbütün bozulanları yatıştırmak, kendilerini kaybedenleri ayıltmak, çeşit çeşit hezeyanlar, tövbeler, vasiyetler dinlemek lâzım gelirdi. Normal ölçülere göre mütalaa edildiği zaman, bu adamların çoğu elbette ki ölümü hak eden birer suçlu değildiler. Bunlar, birer suçlu olmaktan ziyade, yerleşmek kaygısında olan bir inkılâbın, za-


rurî ve temsilî birer kurbanıydılar. Hiç bir inkılâp kansız cereyan etmemiştir. Tarihin her safhasında ve dünyanın her yerinde bu gibi hallerde kim ele düşerse o, kendi cinsinin veya kendi benzerlerinin suçlarının veya mukavemetlerinin bedelini, daima kendi hayatiyle ödeyegelmiştir.

Hatta işe bu yönden bakıldığı zaman, başka devirlerin ve başka inkılâpların sel gibi akıtılan kanlarıyle mukayese edilince, bizde, işin ne kadar hafif geçtiğini görmemek de kabil değildi. Çin'de, İtalya'da, hele Rusya'da olduğu gibi kütle halinde idamlar bizde görülmedi. Her şey, müdahale ve tasfiye icabeden yerlere gönderilen, fevkalâde yetkili iki İstiklâl Mahkemesinin ne de olsa kararlarına bağlanıyordu. Bu kararlarla hayatlarını kaybedenlerden bir kısmının kabına sığmayan, hayatın yeni şartlarını kavrayamayan insanlar olduğu görülüyordu. Bunlar, olayların bir dalgayla suyun yüzüne attığı, fakat dalgaların durulmasıyle beraber durulamayan insanlardı.

Meselâ bir aralık cezaevinin tair odasında, mahkemenin hükmünü bekleyen bir mebusla bir arada kalmıştık. Aslında, bir köylüydü (1). İri, heybetli, kara bıyıklı ve iyi huylu bir adamdı. Harp içinde veya mütarekeden sonra ortalık karışıp da her tarafta çeteler, gruplar ve mahallî sergerdeler türe-yince, o da kazasında bir kudret olmuştu. Padişahın Ankara valisinin kendisinin dağa kaldırdığını, Atatürk'e Ankara„'nm yolunu açtığını ve onu Çankaya'ya kendisinin oturttuğunu 'söylerdi:

ı

— Mustafa Kemal .ne zaman otomobiline binse beni yanına alırdı. Simdi bunlar ne çabuk unutuldu? Bu Dahiliye Vekili, bu Hariciye Vekili de kim oluyorlar ki? Ben silâha sarılıp da filan boğazı kestiğim zaman onlar ne-

• redeydiler? Yok efendi yok, bu iş böyle sökmez!.. Sonra gözleri döner ve ağzına geleni söylerdi.

Hiç bir teselli ve uyarma kabul etmezdi. Bir köy ağasıy-

ken Millet Meclisinde mebus oluşunu^ taşlı tarlaların sulu tar

tı) Kırşehir mebusu Rıza Bey.


la, sulu tarlaların da birer çiftlik haline gelişini ve dağda sıra sıra davar sürülerinin dolaşmasını kâfi görmezdi:

— Tabancayı belime takınca, derdi —ve belinde'tabancayı takacağı yeri de eliyle gösterirdi—.

— ...Dahiliye Vekilini de, Hariciye Vekilini de Allahın ina-yetiyle cebimden çıkarırım! Sen bana bak efendi! Bu iş böyle hallolur.

Bu, aslında basit ve iyi adamın, bu kolay harekete getirilir benlik duygularını birtakım huysuzlar yakalamış ve onu galiba birtakım karanlık işlere sürüklemişlerdi. O mahkemede hâkim sandalyesinde oturanları, Meclis koridorlarında teklifsizce şakalaştığı eski arkadaşlar sayıyor ve onlara mahkemede nasıl ağızlarının payını verdiğini anlatıyordu ama, sonu iyi görünmüyordu ve nitekim öyle çıktı:

Bir gecenin son saatlerinde koridorda gene jandarmaların tok ayak' sesleri duyuldu. Bu ayak sesleri daha bizim odanın kapısına yaklaşırken ve jandarma subayının anahtarı daha oda kapısının kilidinde devrini tamamlamadan mebus yatağından fırladı. Zaten daima tetikteydi. Gecelerini kâbuslar içinde geçiriyordu. İri boyu, heybetli yapılışı ve gecelik haliyle yatağının ortasında bir heykel gibi dimdik duruyordu. Fakat yeisin ve çaresizliğin müşahhas bir timsali gibiydi.

Bu hayatın artık sonu gelmişti. Biraz sonra son nefesini verince, her şey bitecekti. Hırslar, benlik duyguları, korkular sona erecekti. O da böyle düşünmüş olacak ki, duruldu, gevşedi. Kendini kaderinin eline teslim etti, giyindi. Sükûnetle vedalaştık ve gitti.

Hücrelerin, odaların sakinleri boyuna değişiyordu. Memleketin, toplum tabakalarının bütün davaları bu koridordan bir sel gibi akıp gidiyordu. İktidar ve siyaset düşkünlerinin, eski nazırların, sabık kahraman ve şimdiki hainlerin, irtica veya saltanat davası güdenlerin, şeyhlerin, mütegallibenin, beylerin ve eşkiyanın bütün zaaflarıyle teşhir edilerek bu geçitten ka-


file kafile akışlarını görmek, insanda garip düşünceler uyandırıyordu...

Hepsinin de üstünden, iğreti şahsiyetlerinin örtüsü kaldırılmıştı. Hepsi de ortada bütün nitelikleriyle çırılçıplaktılar. Muhitlerinin veya şekillerin onları saran iğreti cemiyet kaidelerinden hiç biri kalmamıştı. Unvanlar, rütbeler, nişanlar, yahut da geleneklerin, hakların verdiği her şeyler birden silinmişti. Herkes hakikî iç malzemesiyle olduğu gibi ortaya serilmişti. Sanki İsrafil, sûrunu çalmış ve ruhlar oldukları gibi Hakkın divanına varmışlardı. Toplumun nabzı, sanki bu koridorda çarpıyordu. O günler hakikaten yaşanmaya değer günlerdi...

*

Bu arada biz de kendi hayatımızı yaşıyorduk. Aynı davadan muhtelif cezalara hüküm giyen on bir kişiydik. Bir bakışta aynı cinsten, fakat hakikatte birbirinden ayrı on bir insan. En hafif hüküm giyenin cezası yedi yıldı. Fakat bir bakışta bunu pek düşünen yoktu. Kendimizi bir dava adamı görüyorduk. Bir «fikir uğruna» mücadele ettiğimizi sanıyorduk. Cemiyetin çeşitli tiplerinin ve çeşitli meselelerinin kaynaştığı bu geçidin üstünde biz, o cemiyetin geleceğini temsil ettiğimize ve geleceğin davalarını güttüğümüze inanıyorduk.

Kapımızın önünden akan sele, bu sel bir çirkefmiş gibi, biraz da yukarıdan bakıyorduk:

— Her cemiyetin yapısında geçmişin kalıntüarıyle geleceğin ruşeymi, çekirdeği bir arada yaşar. Önümüzden akan bu insanlarla onların temsil ettikleri davalar, geçmişin birtakım artıkları, döküntüleridir ki, bunların tasfiyesi, zaten ergeç mukadderdi. Asıl işler, asıl büyük işler, daha sonra gelecek...

Bunları hem söylüyor, hem de inanarak söylüyorduk. Gerçi bu, ilerde gelecek büyük işlerin ne olacağı hakkında herkesin kafasında canlandırdığı şey, diğerininkini tutmuyordu. Ama hepimiz gene de gelecekte başka bir toplumun kurulacağına inanıyorduk. Bu, bizim kuracağımız toplum nizamında, artık

SUYU. AHAYAN. ABAM 415

insanı soysuzlaştıran sosyal, ekonomik şartlar —bu iki tabiri çok sık kullanıyorduk— tamamen ortadan kalkacaktı. Artık ihtiraslar, istismarlar, tahakküm davaları da olmayacaktı!..

Hulâsa bir cennet kuracaktık ve insanlar da melekler olacaktılar! Sonra da klişeler birbirini takip ediyordu:

— Çünkü, diyorduk, insan içinde yaşadığı içtimaî şartların bir mahsulüdür. İçtimaî şartları ise, iktisadî münasebetler meydana getirir. İdrakimizi ve zihniyetimizi tayin eden bunlardır.

O halde biz bir defa iş başına geçip de, iktisadî münasebetleri planlaştırıp tekniğe hâkim olduk mu tamam'. Cemiyetin yapısı gibi zihniyeti de kendi kendiliğinden değişir. Cemiyet eski bünyesinden çıkar ve geçmişin bu kalıntıları da kendiliğinden ortadan kalkar, vb... vb...

O zaman artık, ne insanların insanlar, ne milletlerin milletler tarafından sömürülmesi, ne esir, ne hudâvend. Hepimiz bir olacaktık!..

Ve bu işler bize pek basit, çok kolay görünüyordu. Hatta herkesin de bizim gibi düşünmemesine hayret ediyorduk.

* * *

Odalarımızda kendi aramızda toplandığımız zaman tartışmalarımız, konuşmalarımız, konferanslarımız hep bu gelecek güneşi etrafında toplanırdı. Bize kalırsa, okuduklarımız, dinlediklerimiz hep bizi doğruluyordu. Zaman, bizim için çalışıyor diyorduk. Hakikat yolunun tam üstündeydik. Hatta biz sadece, «hakikate eren insanlar» değil, insanüstü kahramanlardık... Fakat bir gün, bu toplantılarımızın birinde geçen küçük bir olay, bizim bu insanüstü vasfımız üstünde beni, hayli şüpheye düşürdü:

O günkü toplantımızın konusu «ihtilâlciliği meslek haline getirmek» ti. Söz, içimizden bir doktor namzedinindi. Bu namzet, Tıp Fakültesi'ni bitirmek üzereyken yakalanmıştı. Fakat yarın biz işbaşına gelince, hem mektebini bitirecek, hem de kahraman bir sıhhat komiseri olacaktı. «İhtilâlci» nin, yahut


«ihtilâlciliği meslek haline getiren profesyonel revolusyoner» tipin vasıflarım dinlemek için odalarımızın birinde toplandık. Bu odaya, bir toplantı odası düzeni verildi. Bizim on bir kişiden kimisi portatif karyolalarda, kimisi de duvar diplerinde şilte, battaniye gibi şeylerin üzerinde yatardı. Toplandığımız odada, hem şilteler, hem portatif karyolalar üzerinde yatanlar vardı.

Toplantı başlamadan önce, dinleyicilerin bir kısmı bu karyolaların üstüne bağdaş kurdular. Bir kısmı da duyar diplerine sıralandılar. Küçük bir tahta masa, kürsü vazifesi görecekti.

Doktor namzedi bu kürsünün başında yerini almca, sesler kesildi ve hatip doğrudan doğruya konuya girdi:

— Arkadaşlar! dedi, profesyonel revolusyoner, kapitalizmin bir mahsulüdür: Yalnız bizim' saflarımızın arasında bulunur. Kendini kayıtsız şartsız inkılâbı veren adam demektir!..

Bu konuda uzun açıklamalar yapan doktor namzedi, sonra bu tipin vasıflarını anlatmak istedi:

— Onda gelici geçici dünya nimetlerine tam manasıyle göz yumarak, kendisini yalnız dava için feda etmek asıldır. Esasen davası için hayatını ortaya koyan böyle insanüstü bir mahlûkun, günlük nimetler ve insanı o kadar aşâğilaşiıran birtakım menfaat bağlarıyle ne alâkası kalır? ,

Doktor namzedinin bu konferansı, nefsine güvenen bir mücahidin ateşli heyecanıyle devam ediyordu. Dinleyiciler sözlerini rahat ve doğrulayıcı bir eda ile takip ediyorlardı. Bazıları bu sözleri unutmamak için defterlerine kaydediyorlardı. Konferansçı, son izahları da yaparak konuşmasını şu sualle düğümledi:

— O halde, dedi, şimdi bütün bu tariflere göre, profesyonel revolusyoner, yahut, ihtilâlciliği meslek haline getiren adamlar kimlerdir? İşte o insanlar bizleriz arkadaşlar! Hakikî, saf ve ülkücü ihtilâlciler bizleriz!


Konferans bu kadar mıydı bilmiyorum. Belki daha devam edecekti. Fakat bir şey oldu. Araya küçük bir olay girdi. Bu gergin, heyecanlı havayı değiştirdi.

Doktor namzedi tam sözlerini bitirmişti ki, kapı açıldı. Açılan kapıdan, bizi her zaman ziyarete gelen bir genç göründü. O da bir doktor namzediydi.

Arkasında jandarma onbaşısı ve sonra sırtında bir şeyler taşıyan bir gardiyanla odaya girdi. Oda halkını güler yüzle selâmladı. Arkasındaki gardiyan sırtındaki yükleri odanın ortasına koyduğu zaman, bunların dört tane yeni portatif karyola, olduğu anlaşıldı. Herkes sevindi. Artık kimse yerde yatmayacaktı. Demek ki dışardaki mahalle, mektep veya fikir arkadaşlarımız, ne yapmış yakıştırmışlar, buraya her zaman bir şeyler yetiştirdikleri gibi, bugün de eksikliğini bildikleri bu dört portatif karyolayı yollamışlardı. Artık herkes karyola sahibi olmuştu.

Karyolası olanlar ve olmayanlar bir şeyler söylemek ve hele teşekkür etmek için ziyaretçinin etrafını aldılar. Fakat biraz önce konferans veren doktor namzedi, bu halkanın arasından yavaşça sıyrıldı. Derhal kendi karyolasının üzerinden şiltesini, eşyalarını kaldırdı. Altta kullanılmış kendi karyolası vardı. Onu söktü. Topladı. Odanın ortasına ve yeni karyolaların yanma bıraktı. Sonra yeni bir karyolayı alarak kendi yerine açtı. Kurdu. Şiltesini, eşyalarını bunun üzerine yerleştirdi. İşini tamamladı. Ondan sonra da, hiç bir şey olmamış gibi sakin ve tabiî arkadaşlarının halkasına sokuldu.

Herkes susmuştu. Biraz önce profesyonel revolusyonerin, yani kendisinin, feragat ve geçici menfaatlere yüz çevirmek vasfını o kadar güzel anlatan bu mücahidin hareketini herkes şaşkın bir hareketsizlik içinde takibediyordu. Biraz evvelki ateşli ihtilâlcinin ve başkaları için, hatta hayatını feda eden ve insanı aşağılatıcı menfaat bağlarıyle hiç bir ilgisi olmayan bu insanüstü mahlukun bu feragat tılsımını, esası birkaç liralık bir portatif karyolanın, hatta hepsi de değil, sadece es-

27


kişine bakarak yenisinin farkı, bir an içinde bozmuş, parçalamıştı.

*

Doktor namzedi, odaya giren ve bu eşyaları getiren ziyaretçinin etrafını alanlar arasından sıyrılırken, içinde hangi duygular çarpıştı? Birtakım sesler, ona:

— Yapma, değmez, 1

dedi mi? Eğer böyle sesler duymuşsa, sonra hangi şeytan onu omuzlarından yatağa doğru iterek:

— Durma! demişti, bak yerde yepyeni bir portatif karyola! Başkası yeni bir karyolaya sahip olurken sen niçin bu eski karyolayla kalasın? İhtilâlcilik başka, karyola gene başkadır. Cihan ihtilâlini gene yaparsın! Demin olduğu gibi yarın da etrafını saran insanlara, hem de binlerce, yüz binlerce insana gene de feragat ve başkaları için nefsini feda etmek dersleri verirsin. Ama şimdi neden sen eski bir karyolada yatarken, arkadaşın yeni bir karyolaya kurulsun? Yürü! Yürü...

Hatta belki böyle bir nefis mücadelesi bile olmamıştı. Ve o, şeytanın kulağına üflediği oyuna, iradesizce kendini kaptırmıştı. Ya mahkemenin karşısında geçirdiği çetin imtihan? O, belki de, bir tehlike karşısında hep beraber olmanın yarattığı bir kollektif ruh cesaretiydi. Bu müşterek ruh, müştereken feda olmak hevesini o kadar iyi yarattığı halde; ferdin şahsına, şahsî rahatlığına veya menfaat kaygısına, ilişkisi olan hallerde demek ki bütün kuvvetini kaybediyordu. İşe yaramaz bir cihaz haline geliyordu. Ama bu küçük olay nedense beni çok üzdü ve düşündürdü.

Acaba hayat, onun dilediği gibi akar da, bir gün bu kapılar açılır ve ona:

— Buyur arkadaş! Artık söz senindir, vadettiğin dünya cennetini yap!

derlerse ne olacaktı? Tabiî o zaman bu küçük karyola büyüyecek, büyüyecekti. Süslü, ipekli yatak odalarına, yaldızlı sa-

SÜYÜ ARAYAN ADAM 419

lonlara, pahalı marka ağır otomobillere, güzel kadınlara, köşklere, saraylara inkılâbedeeekti. Bunlardan her biri bir taraftan göründükçe, inkılâpçı etrafını saran yoldaşları arasından hafifçe sıyrılarak, yahut bunları iki tarafa iterek, kendine açılan altm sedirlere mi koşacaktı?

O gece, portatif karyolama uzandığım zaman kaygılarım devam ediyordu. Nihayet kendi kendime, sabah olur, bu doktor namzedinin yakasına yapışırım ve:

— Anlat bana arkadaş! Biz ki senin tabirince insanüstü birer mahlûktur. Bu kadar aşağılık bir menfaat karşısında bizi bu kadar düşünen hangi şeytandır?

diye sorar, cevabını alırım diye düşünürken, dalmışım. Fakat bu soruyu hiç bir zaman soramadım. Sabah olup

da kalktığım vakit, mahkemeden gelen bir emir, bizim başka başka cezaevlerine dağıtılacağımızı bildiriyordu. Ben, Afyon-karahisar'a gönderilecektim...

Kovadis Yoldaş ? - X

23

Afyonkarahisarı'nda cezaevine «kale» derlerdi. Bu kale denilen cezaevi, hemen şehrin içindeydi. Ama oraya bir defa girip de avlusundan bakıldığı zaman, bu dörtköşe avluyu dört tarafından çeviren binalar ve duvarlar arasından yalnız bir gökyüzü, bir de dışarıdan, cezaevinin yan duvarını aşan büyük bir selvi kavağının yarısı görünürdü. Dış kapıdan avluya dar, dolambaçlı bir geçitten geçilirdi. Bu geçidi geçerken bir sıra kapılar açılıp kapanırdı. Nihayet son kapı da ardımızdan çekilip kendinizi cezaevinin avlusunda bulduğunuz zaman, bu kuyu gibi avluyu bir dam gibi kapatan mavi gök parçasıyle, bu yan duvarın üstünden yarısı görünen selvi kavağından başka, dış alemden nişan veren her şeyle alâka kesilmiş olurdu.

Bu dört köşeli kuyu gibi avlunun ortasında, cezaevinin şadırvanı vardı. Asıl koğuşlar, giriş kapısının tam karşısına raslayan bina kısmmdaydı. Ortadan bir kapıyla iki kat üstünde dört koğuşa ulaşılırdı. Her birinde yüz kadar hükümlü yatardı. Günün bazı saatlerinde bu koğuşların kapıları açılarak içerideküere hava aldırılırdı. Hem koğuşlar arasında, hem de her koğuşun kendi içinde mahkumları kademelendiren, kendi kendine meydana gelmiş bir meratip silsilesi, bir hiyerarşi vardı. Ölüm cezasına çarptırılan, hükmün tasdikini bekleyenler, yüz bir yıllık denilen hükümlüler, nihayet cezası hiç değilse on beş, yirmi yıldan aşağı olmayanlar bizim dördüncü koğuşa verilirlerdi. Diğer koğuşlara da cezalılar ona göre dağıtılırdı. Fakat bir arada bulunmamaları gereken, aynı derecede ağır cezalı hükümlülerin ayrı koğuşlara serpiştirilmelerine dikkat olunurdu.

Ceza derecesi bakımından koğuşlar arasındaki bu sıralanma, koğuşların kendi içlerinde de vardı. Her koğuşun içinde

424 ŞÜYU ARAYAN"' ADAM

köşeler,' en ağır cezalılar, yahut en azılılar arasında paylaşılmıştı. Fakat bir suçlu ne kadar azılı olsa da, koğuş içinde yerini ve imtiyazını diğerlerine karşı tek başına korumaya gücü yetmeyeceği için, köşeler birtakım grupların eline geçmişti. Her köşe, bir grubun elindeydi. Köşelerden sonra, bu köşeler arasındaki duvar boylarında yer sahibi olmak imtiyazı gelirdi ki, bu da önemliydi. Bu duvar boylarının da koğuş kapısından uzaklaştıkça ve köşelere yaklaştıkça önemi derece derece artardı. Koğuşların avluya bakan yalnız ikişer penceresi vardı. Bu pencerelerin altında yer almak da ayrıca çok mühimdi. Çünkü yukarı kata düşen pencerelerden, yalnız havalanmak değil, en mühimi, Afyon'un ortasından fışkırıp, üzerinde Selçuk Kalesi harabeleri bulunan meşhur kayasını ve şehrin yukarı mahallelerini görmek kabildi.

Köşelerde değilse bile, hiç olmazsa duvar diplerinde yer tutabilmek için de, gene birtakım gruplar halinde toplanmak, yahut da şu veya bu gruba dayanmak icabederdi. Ama gene de bu gruplar arasında tek başına yer tutabilmiş olan ağırbaşlı ve itibarlı mahkumlar da vardı. Bunlar, aym zamanda, grupların sınırları arasında bir fasıla hattı, bir tarafsız bölge kurabilmek bakımından, galiba gruplar için de faydalı sayılarak oralara yerleştiriliyorlardı. Sonra ne köşelerde, ne duvarlar boyunda yerleri olmayan mahkumlar, duvar diplerine istif edilen diğer yorgan, yatakların üzerlerine atarlardı. Gece olunca da, bunları koğuşların ortasına sıra sıra yayarak, orta yerlerde yatarlardı. Bu yataklarda yatanların da, koğuş kapısına veya duvar diplerine yakınlık bakımından hesaplanan itij-bar dereceleri vardı. Koğuş kapıları arkasında ancak, en itibarsız mahkumlar yatarlardı.

Gerek koğuşlar arasındaki, gerek koğuşlar içindeki bu me-ratip silsilesi değişmez değildi. Hapishaneye ilk girince postunu bir tarafa istifleyip, akşam olunca da kapı arkalarında serilip yatanların bütün ümidi, yavaş yavaş ortalara ve, nihayet duvar diplerine sokulabilmekteydi. Fakat bunun için yalnız kendi cezasının ağırlığına, yahut kendi kabadayılığına güvenmek yetmezdi. Yerine göre ve eğer gücü yetiyorsa, para har-

SUYU ARAYAN- ADAM 425

camak, yahut cezaevinin veya koğuşun iç politikasına karışmak, koruyucular, dostlar, müttefikler tedarik etmek, kavgalarda gürültülerde kendini tanıtmak, hatta hapishane idaresine hapishane dışından tesirler yaptırmak da icabederdi. O zaman, evvelâ kapıların arkasına serilerek koğuş hayatına karışan bir yatağın, diğer yatak sıraları arasından birtakım yollar bularak adım adım ilerlediği görülürdü. Bir defa yolu açılan bu talihlinin, koğuş içindeki itibarı da, yatağının ilerleyişi nis-betinde artardı.

O yatağın sahibi, artık koğuşun içinde sereserpe dolaşabilirdi. Duvar diplerinde, yahut köşelerde yeri olanların serdikleri kilimlerin, halıların bir köşesine biraz daha' serbestçe ili-şebilirdi. İliştiği yerlerde ona yavaş yavaş yer gösterenler, selâm verenler olurdu. Nihayet böylelikle o da koğuşun artık varlığı kabul edilen bir mensubu olur çıkardı. Bu mertebeye erişmiş olanlara, ötekinin berikinin kumanda etmesi, iş buyurması seyrekleşirdi. Yahut büsbütün kalkardı.

• * * *

Dışardan yeni getirilen bir hükümlünün, bütün bu yerleşmiş nizamı aşarak duvar diplerinde, hatta köşelerde yer alabilmesi de seyrek olmakla beraber, arasıra görülmüştü. Meselâ uzun zaman dağlarda gezen ve sonra çetesiyle beraber teslim olan tanınmış efeler, hapishaneye getirildikleri zaman bu böyle olurdu. O zaman cezaevi idaresinin birçok şartları hesapladıktan sonra, açtırdığı ve boşalttırdığı bir köşeye bu tanınmış efe, kızanlarıyle getirilirdi. O da yerini vekar ve gururla işgal ederdi. Bu, az raslanan kaide, nedense, bir defa da bizim cezaevine getirildiğimiz zaman uygulandı.

Trenden indirilip de cezaevi müdürlüğüne getirildiğimiz zaman, bizim koğuşlara verilmemiz için müdüriyette epey beklememiz lâzım geldi. Nihayet bir şeyler tamamlanıp da bir sıra kapılardan cezaevi avlusuna indirildiğimiz zaman,' avluyu dolduran hükümlülerin, geçit kapısıyle karşıdaki koğuşlara girilen büyük kapı arasında iki taraf yığılmış olduklarını gör-


dük. Biz iki arkadaştık. Arkadaşım bir teknik adamıydı. Önümüzde ve ardımızda gardiyanlar yürüyordu.

Biz bu tertiple iki sıra mahkumlar arasından yürürken, onların bizi meraklı gözlerle takibettiklerini görüyorduk. Onlara bizim için ne söylenmiş olacağını bilmiyorduk. Fakat, onların bizde, yabancı gelen, onlardan olmayan bir vaziyet gördükleri şüphesizdi. Nihayet avluyu geçip de karşı binaya girdiğimiz ve üst kattaki dördüncü koğuşa vardığımız zaman, bizi meydancılar karşıladılar. Yataklarımız ön cepheye ve bir köşenin yanındaki pencerenin önüne serilmişti.

İlk anda bunlar bana basit göründü. Fakat kısa bir zaman sonra cezaevinin iç politikasını öğrenip de, bütün kurulmuş nizamları aşarak başköşede yer alabilmenin ehemmiyetini kavrayınca, yeni geldiğimiz zaman bize karşı mahkumların gözlerinde okunan merakın manasını anlamış olduk. Onlara:

— Siyasîler geliyor,

demişlerdi. Bu cezaevi mahkumları henüz bir siyasî mahkum görmemişlerdi. Ama gelenlerin her halde önemli kimseler olmaları lâzımdı. Belki arkasındaki kızanlarıyle ünlü efeler cinsinden bir şeyler beklemişlerdi Belki de hikâyesi uzun müddet dillerde dolaşacak bir olayın kahramanlarını bekliyorlardı. Fakat kapıdan, önde muntazam giyinmiş, genç ve sakin yüzlü birinin girdiği görünce, bizi belki de yadırgadılar. Fakat gardiyanların ileride ve geride, bizi itibarlı bir misafirin bir düğün evine buyur edilişi gibi, dördüncü koğuşun hem de başköşesine yerleştirildiğimizi görünce, bunun sebebini belki kav-rayamadılar ama, anlaşılan bunun böylece kabul edilmesi lâzım geldiğini düşündüler. Ve her şeyi olduğu gibi kabul ettiler..

Koğuşların iç hayatı monoton, fakat enteresandı. Burası, bir insan cemiyetinin kaynayan kanından mikroskop altına konulmuş bir damla gibiydi. Bu damlada, o cemiyetin vücudunu sarsan, ona nizamların ve kanunların çerçevesini parçala-

SUYO ARAYAN ADAM 427

tan dertlerin, buhranların bütün sebeplerini olduğu gibi görmek kabildi. Anadolu'nun nabzı bu koğuşlarda çarpıyordu:

Kısır toprak, yarı göçebe bir köylülük, birbirleriyle hiç durmadan itişen, kakışan ve böylelikle de sımr çizgileri her gün değişen tarlalar, meralar, çiftlikler üzerindeki kavgalar. Sonra nüfuz ve zorbalık çekişmeleri... Hanedanlar, şeyhler, ta-rikatler ve nihayet, çarkları birbirine çarparak işleyen bir hükümet ve kanun düzeni. Hepsinin üstünde de, hepsine damgasını vuran görülmemiş bir gerilik ve iptidaîlik... Görülüyordu ki, adına Türk milleti denilen soy hamur, asırlardan sürüp gelen ve adına düzen denilen bir düzensizlik içinde eziliyor, bozuluyor, şekilden sekile giriyordu. Toprak kanunları eskimişti ve uygunsuzdu. Aile nizamı karışıktı. Şeriat köyde köy ağasının ücretli uşağı olan mollanın, kasabada cahil müftünün oyuncağı haline gelmişti. Tekkeler, tarikatler zaten tefessüh etmiş, bitmişti. Hükümetle halk henüz kaynaşmamıştı. Bu cemiyet, bir inkılâba muhtaçtı. Yıkan ve altüst eden değil, fakat temizleyen ve düzenleyen bir inkılâba...

Koğuşlarda toplumun bütün tabakalarının mümessilleri vardı. Köylerin, kasabaların sokaklarında yeni kanat çırpmaya başlayan toy delikanlılardan, iş ve ocak kurmuş, ev bark sahibi adamlara; çobandan, işçiden, esnaftan, köy ağasına, şehir eşrafına kadar her çeşit insan bu dört kale duvarının loş koğuşları veya kuyu gibi avlusu içinde kaynaşıp duruyorlardı. Uysal, asi, ahlâklı, ahlâksız, imansız veya dindar bütün bu insanların hepsinin kısa, fakat her birinin bizim cemiyetimizin bir cephesini bir başka taraftan aydınlatan birer macerası vardı. Bu maceraların hepsi de ayrı ve dinlenmeye değer şeylerdi.

Sabahın ilk karışıklığından ve küçük bir'teneffüs fasılasından sonra koğuş kapıları kapanırdı. Koğuşlar halkı kendilerini, zamanı mümkün olduğu kadar çabuk öldürmekten ibaret olan günlük ahşkanlıklarına verirlerdi. Bu, aynı damın altında ve kilitli kapıların arkasına tıka basa doldurulan insanlar, bütün zahirî benzeyişlerine rağmen hakikatte, aynı kalıba uyan insanlar değildiler. Her gövdenin içinde ayrı bir kalp çarp-


tığı gibi, her kafanın içinde ayrı şahsiyetler yaşıyordu. Kimisinin ruhu, kendini yenen hayat karşısında tam bir teslimiyetle çökmüştü. Kimisini, ümitler, sevgiler, yahut kin ve intikam duyguları hayata bağlıyordu. Günün tabiî akışı başlayınca evvelâ herkes veya her grup, duvar diplerinde veya köşelerde, kendi hükümranlık ülkelerinin sahalarım teşkil eden hasırları, kilimleri, halıları üstünde oturur, yerleşirlerdi. Ondan sonra ziyaretler başlardı. Bir grubun yerinden kalkıp bir veya birkaç metre ötede, yahut karşı duvar veya köşedeki diğer bir grubun ziyaretine gitmesi için öyle derlenip toparlanması lâzım gelirdi ki; karşıdakiler, onların bu ziyaret niyetlerini tutumlarından, davranışlarından sezer, anlarlardı. Fakat misafirler, aradaki birkaç metre mesafeyi ağır aksak ve kendi çalım-larmca geçip, tâ kendi hasırlarının, kilimlerinin kenarma ayak basıncaya kadar anlamamış görünürlerdi. Sanki bu gelenler, kendilerine değilmiş gibi davranırlar, başka taraflara bakarak cıgaralarmı tüttürürlerdi. Fakat misafirler ülkenin sınırına ayak basınca, herkes birden yerinden fırlardı. O zaman mübalâğalı bir karşılama ve ağırlama faslı başlardı. İşin en nazik safhası da buydu. Çünkü cezaevi koğuşlarında hiyerarşi, her şeyin üstündeydi. Herkesin diğerine bakarak bir mevkii, bir ehemmiyet derecesi olmak lâzım gelirdi. Bu mevkiinden hiç kimse, hiç bir suretle fedakârlık etmek istemezdi.

Sıra ve ehemmiyet derecesi nasıl tayin olunurdu? Bunu anlamak pek kabil değildi. Fakat gene de herkes kendi yerini ve sırasını bilir, onu kollar ve bunu karşılarmdakilere de kabul ettirirdi. Evvelâ herkesin; köyündeki, kasabasındaki mevkii, serveti, işi, gücü, hatta kılığı ve kiyafeti bu derece tayininde tesir yapardı. Sonra işlediği suçun, karıştığı olayın, yahut giydiği cezanın büyüklüğü; hulâsa karışık, fakat herkesin, hiç şaşırmadan hesapladığı sayısız şartlar, bu hiyerarşinin meydana gelişinde müessir olurdu. Bu suretle dağların, köylerin, kasabaların içtimaî nizamı, bu kilitli kapıların, bu demir parmaklıklı pencerelerin arkasında aynen yaşardı. Efe, gene kızanlarının ortasında kurulurdu. Gözler gene dağları gözetliyor gibi tetikteydi. Efe, daima koltuklar kabarık ve bir Buda hey-


keli gibi ağır, sessiz, hareketsiz başköşede yerini alırdı. Etrafındaki kızanların da kendi aralarında bir itibar sırası vardı. Köy ağalarının yeri de gene köydeki gibi, halkanın başında olurdu. Köy imamı gene onun gölgesine sığınırdı. Edeple, terbiyeyle oturur, sorulmadıkça söylemezdi.

Büyükçe veya orta toprak sahibi köylüler, yarıcılar, topraksızlar, yanaşmalar, çoban, sığırtmaç gibi kimseler de bu halkalarda gene asıl sıralarına göre sıralanırlardı.

' Kasaba eşrafının yeri esnafın, ayak satıcısının, yahut kalfa, çırak gibi insanların yerleriyle karışmazdı. Gerçi halkaya misafir gelenlerle misafir kabul edenler bu sıraların tertibinde bir hadde kadar hoşgörürlük gösterirlerdi. Fakat bunun bir sınırı olurdu. Ya gelen misafirlerden, yahut onları kabul edenlerden biri, kendisine düşşn yerin, kendi derecesine uymadığını zannederse, o zaman güya nerede olursa olsun, oturabi-lirmiş gibi yapardı. Ama bir türlü çökemezdi. Oturmazdı. Gözü daima, kendine en uygun saydığı yerde olurdu. O zaman, hatta bazen ağaların, efelerin işe müdahalesi icabederdi. Halkanın şurasına burasına, şunun, bunun yerleştirildiği, bazılarının ileri, bazılarının geri alındığı görülürdü. Yerleşme tamam olunca, uzun bir sükut devresi geçerdi. Sonra selamlaşma faslı başlardı. Bu fasıl, herkesin ayrı ayrı ve sırayla herkesi selâmlayıp, herkesin hal ve hatırını sorduğu uzun, sıkıcı, merasimli bir fasıldı. Fakat zamanı öldürmek için işe yarayan bir şeydi. Selamlaşma merasiminden sonra misafir kabul edenlerin ikramı gelirdi. Grubun ayak hizmetini görenler, gelenlere cıgara, leblebi şekeri, fındık, üzüm gibi şeyler tutarlar, nadiren çay, kahve hazırlarlardı. Sonra fincan, tuğra oyunlarına sıra gelirdi. Misafirliğin sonu bazen de şarkı, hatta oyunlarla biterdi...

* * *

Zeybeklerin oyuna kalkması nadirdi. Bu, arasıra, en sonra ve efenin bir işaretiyle olurdu. Ama efe, hiç bir zaman oyuna kalkmazdı. Bu oyunların en güzelini cezaevinde gördüm. Ortaya çıkan zeybekler, sazın ağır gelişen ahengine ayak uydurarak oyunlarına başlarlardı. Zeybekler daima dinç, yağız


ve yakışıklı insanlardı. Başlarına sardıkları yemenilerden renk renk oyalar sarkardı. Bu oyaların renklerinin, biçimlerinin ayrı ayrı gönül manaları vardı. Göğüslerine ve yenlerine kaytan ilikler işlenmiş mintanları temiz, kısa ve vücutlarına yapışık olurdu. Bellerine sardıkları şallardan renk renk sırmalı mendiller sarkardı.Çuha şalvarları, şal kuşağın altından beyaz bir fasıla verdikten sonra kat kat körüklenerek dizlerine doğru iner ve orada biterdi. Dizler çıplaktı. Çiçekli uzun çoraplarının konçlarından renkli bağlar, püsküller dökülürdü. Bu renklerin, şekillerin de kendilerine göre manaları olurdu.

Oyuna başlayan zeybekler, evvelâ başlarını birer kartal gibi hafifçe bir yana yıkıp, vücutlarının ağırlığını birer ayakları üzerine vererek, kollarını şahin kanatları gibi yanlara doğru açarlardı. Sonra dağlar yerinden kimıldıyormuşcasına ağır, temkinli ve sürükleyici hareketlere geçerlerdi. Hem tevazulu, hem mağrur, fakat muhakkak ki seçme insanlardılar. Bir bakışta mahcup ve terbiyeli bir halleri vardı. Fakat hepsi de omuzlarının üstünde bir sıra tüyler ürpertici olayların, cinayetlerin sorumluluğunu taşıyorlardı. Bunlar, kökleri belki de tâ eski Eğe ve İyonya devirlerine varan başka türlü bir geleneğin son mümessilleriydiler. İnsan, renkleri, süsleri ve oyaları içinde her biri bir heykel gibi görünen bu gösterişli mahlukların, yanan güneş altında belleri bükük, tarlalarda çift sürüp bostan çapalayışlarmı, yahut eşeklerin, develerin peşinde sürücülük, köylerde, kasabalarda kahvecilik, berberlik, terlikçilik yapmalarını düşününce, hayalinde canlanan manzarayı hakikaten yadırgıyordu. Bunlar, bu işler için doğmamış gibiydiler. Onları seyrederken insan, onların yaşadığı yerlerdeki eski jimnazlarda, stadyumlarda, vücut güzelliğinin ve insan kuvvetinin kutsallaştırıldığı devirleri ister istemez düşünüyordu. Ve bu düşünce bunların, şehirlerin ve köylerin günlük nizamına uyarmamalarını ve kaplarına sığamamalannı biraz da haklı gibi gösteriyordu.

Bir köyde ahır temizler veya bir toprak dam altında sıtma nöbetleri çekerken böyle bir delikanlının, bir gün başında kavak yelleri esip de, sırtına en süslü elbiselerini takıp omu-


zuna bir mavzer atmea Kazdağmda, Kozak yaylasında, Bozda-ğmda birtakım Köroğlu maceralarına atılışım insan, hoş görür gibi oluyordu. Bu sert ruhlu adamların, bu kudretli vücut yapıları içinde acayip bir çocuk ruhu yaşardı. Günleri geceleri masallar, fallar, rüya tabirleri içinde geçerdi. Sanki ruhları daima bu kale duvarlarının dışmdaydı. Başları dumanlı dağlarda, yaylalardaydı.

* * *

Bir gün gelip de bu zeybeklerin, efelerin parmak kadar kurşun kalemlerinin ucunu bir taraftan boyuna dudaklarında ıslatıp bir taraftan da beş kuruşluk defterlere, kan ter içinde A'lar, B'ler döktürmeye çalıştıklarını görmek, bana çok zevk verdi. Efeler artık ders çalışıyorlardı. Cezaevinin hiç okuma-yazma bilmeyen sakinlerinden bazılarına bir şeyler öğretmeye çalışılması, evvelâ avlunun duvar diplerinde rasgele bir iş olarak başladı. Fakat sonra teşebbüs, genişleyip, cezaevi müdürlüğü tamir ettirdiği bir yerin dershane haline konulmasına izin verince, iş değişti. Mahkumlar okuma-yazma öğrenmeyi, önce çetin ve yıllarca süren bir iş sanıyorlardı. Fakat ömründe kalem, kitap görmeyen bir çoban, hemen hemen iki ay içinde köyüne mektup yazacak kadar değilse bile, neredeyse ona yakın bir şeyler öğrenip ortaya çıkınca, okuyup yazma denilen işin korkunç tılsımı bozuldu.

Artık birçokları bu işe heveslenmişlerdi. İnce kutulardan, tütün, cıgara kutularının kartonlarından birçok harfler kesiyor, sonra bunları karmakarışık ortaya döküyorduk. İş önce harfleri seçmek, sonra sesli, sessiz harfleri yerine göre yan-yana sıralayarak basit kelimeler, hatta cümleler tertip etmekle başlıyordu. Bunları deftere yazmak daha sonra geliyordu.

İlk okuma-yazma öğrenen çobanın şahadetnamesi ve mükâfatı olarak, kendi makinemle fotoğrafını çektim. Kartpostalda terterhiz bir delikanlı görünüyordu. Kıyafetini değiştirmiştik. Başında bir fötr şapka vardı. Boyunbağını kendi bağlamak istedi ve bunu kolayca öğrendi. Ceketi ütülüydü ve kart-postalm altına, güzel sözler arasında onun ismi yazılmıştı. Kö-

432 SUYU ARATAN ADAM

ye giden bu kartpostalı köylülerin kahveye astıkları duyulunca, çobanın hem hali, hem itibarı değişti. İş şunun bunun derken nihayet zeybeklerin ve en sonra da, köşesinde kurulup dünyaya sanki yukarıdan bakan efenin defter, kalem edinmelerine vardı. Fakat kızanlar, efeden daha çabuk öğrenince, o zaman dağların nizamı bozulur gibi oldu. Fakat efe, bu işte de

: altta kalmak istemedi. Geceyi gündüze kattı. O günlerde, herkes yataklarına serilip de ses seda kesilince koğuşun bir köşesinde bir gölgenin, kör bir lambanın, hatta bazen titrek bir

. mumun ışığı altında, gecenin geç saatlerine kadar, birtakım sayfalara birtakım işaretler karaladığı görülüyordu. Nihayet bir gün iş, belge ve mükâfat safhasına gelince, efenin bir türlü bağdaşamadığı bir zorluk meydana geldi: Efe, fötr şapkayı giyiyordu. Boyunbağını bağlatarak ütülü pantolonu, ceketi sırtına geçiriyordu. Fakat tam resim çekileceği zaman:

— Efe hazır mısın?

deyince, dirseklerini vücudundan büsbütün ayırarak koltuklarını kabartmaktan vazgeçemiyordu. Bu, bir efelik şanıydı. Nihayet bir taraftan makineye basılırken, bir taraftan efenin bu âdetine biraz takılacak oldum. Hemen cevabını verdi:

— Efendi! Olan oldu gâri bize! Bizi yolunmuş tavuğa döndürdün? Ko bari hiç olmazsa kanadımızı dilediğimiz gibi oynatalım...

Herkes gülüştü. Efe dirseklerini dilediği; kadar açtı. Koltuklarını dilediği kadar kabarttı. Bizim arkadaşın ona dar gelen elbisesi içinde efe, köy meydanında yağlı güreşe çıkmış bir pehlivan gibi iki tarafından kolları yarımşar ay şeklinde, dimdik, sereserpe duruyordu. Fotoğraf makinesinin optoratörü açıldı, kapandı. Efenin gözlerinin içi gülüyordu. Bozdağ köylerinden birinin kahvesine şimdi, her tarafı oyalar, silâhlıklarla süslü, çapraz fişeklikli ve kabzası gümüş mavzerli zeybek resimleri arasına, fötr şapkalı, boyunbağlı ve ütülü elbiseler giymiş bir efenin resmi de asılacaktı. Cezaevi dershanesinde bu efe, okuyup yazma öğrenmiş diye...


Bazı günler bizim koğuşun meydancıları (köğuşbaşları) gelirler: .

— Yarın, filan saatta filan koğuşa bir kahve içmeye gitsek nasıl olur efendi.

gibi sözlerle birtakım ricalar gevelerlerdi. Daveti kabul edip de istenilen koğuşa gittiğimiz zaman, o koğuşu silinmiş, süpürülmüş, yıkanmış, temizlenmiş bulurduk. Koğuş halkı duvarların diplerine sıralanmış, oturmuş olurlardı. Biz içeriye girince, birden ayağa kalkarlardı. Bir köşeye, biz misafirler için halılar, kilimler serilmiş, bir divan hazırlanmış bulunurdu. Konuşma, günlük konulardan, süratle onların bekledikleri mevzulara dökülürdü. Meselâ, kanunlara uyarak yaşamanın, kanunlarla çatışarak yaşamaktan daha rahat olduğunu anlatmak için:

— Dağlarda yaylalarda ava çıkmak, oralarda pusu kurup yol kesmekten hem daha eğlenceli, hem daha kârlıdır,

dediğim zaman, birbirlerine bakar, gülüşürlerdi. Nasihatten ziyade misalleri, hikâyeleri anlarlardı. İleri memleketlerde çiftçiliğin, fabrikaların oralar halkına sağladığı rahatlıkları tıpkı güzel bir masal gibi dinlerlerdi. Padişahlıkla cumhuriyetin farklarını anlatınca anlıyor, fakat bu söylenilen şeylerin olabileceğine galiba pek inanmıyorlardı.

Umumî bilgilerin onları hiç ilgilendirmeyeceğini sanmıştım. Halbuki öyle olmadı. Bir gün sözün gelişi arasında, yağ-murlarm nasıl yağdığını anlatıyordum. Göllerin, denizlerin, akarsuların buhar haline gelişini, buharların bulut oluşunu, güneşin, rüzgârın türlü etkilerini ve sonra bulutların yağmur, kar, dolu şeklinde toprağa düşüp asıllarına dönüşünü hayallerinde canlandırmak istedim. En yakınlarda oturan birinin, evvelâ gözlerinin yaşardığını, sonra birkaç damla gözyaşının, çileli, yıpranmış bir yüzün hatları arasında akacak yollar aradığını gördüm. Konu ağlanacak bir şey değildi. Ve bu ağlayan, yıllar boyunca belki hiç ağlamamıştı. Hüseyin Çavuş derdik. Hakikaten de eski bir çavuştu. Dağ gibi bir insandı. Sonu gelmeyen askerliklerde rütbe, nişan almıştı. Sonra harpte Irak'ta

28


esir düşünce, Hindistan'a, Birmanya'ya gönderilmişti. Gördüklerini anlatmayı severdi. Gerçi anlatabildiği şeyler, birer hiçti. Burma kadınlarının donsuz gezindiğini, İngiliz askerlerinin kısa donla dolaştıklarını, Burmahlarm çok domates yediklerini anlatır ve bunlara şaşardı. Bir defa da Birmanya'daki esir kampından, Anadolu'nun Sandıklı ilçesindeki köyüne gelmek için kaçmıştı, fakat daha ilk adımda yakalanarak gene tel örgülerin arasına tıkılmıştı. Ama, o, eğer yakalanmamış olsaydı, Birmanya'dan Anadolu'ya ulaşacağına hâlâ inanıyordu. En son hatırası da iki ay kadar süren bir deniz yolculuğuydu...

Suçu, cinayetti. Karısını bir kağnının tekerleğine bağlamış, sürüyerek, döverek öldürmüştü. Bu cinayetine esaslı hiç bir sebep de bulamazdı:

— Alnımızın yazısı, efendi! Ne dersin? Onun tecellisi oymuş, benim kaderim de bu!

der, geçerdi... Koğuş toplantısı dağılırken çavuş yanıma sokuldu. Ben,

bir şey sormadım. Fakat o söyledi:

— Efendi, dedi, bize niçin böyle konuşmazlar? Niçin böyle anlatmazlar? Bu milletin bütün derdi cahilliktir efendi. Bunu bil! Bunun suçu ise bizim değil, hükümetindir. İmam o. Biz cemaatiz. İmam öğretmeyince cemaat nereden bilecek?

Bu sözleri hiç unutamam. Hatta öyle sanıyorum ki, bu sözler, ben farketmeden şuuruma gittikçe yerleşen ve belki de hayatıma bazı istikametler veren sözler olmuştur. Orta Anadolu çoraklığında yetişip, Balkanlar'da, Yemen'de, yıllar yılı askerlik ettikten sonra Irak'ta İngilizlere esir düşen, Hindistan' da, Birmanya'da esir kamplarında kalan ve sonra bir gün anavatana dönünce, akıl almaz bir cinayetin faili olarak Afyon kalesine tıkılan bu çilekeş insanda, kıymetlendirilmesi gereken bir şeyler dile geliyordu... Çavuşun söylediği, doğruydu. Buna benzer sözleri her gün her mahkumdan dinliyordum. Evet, imam hükümetti. Cemaat de millet. Bu iki varlık ise, dünyanın hiç bir yerinde, Türkiye'de olduğu kadar birbirinden ayrı,


birbirine uzak kalmamıştı. Bizim gardiyanların hemen hepsi eski jandarmalardı. Bunların hatıralarını zaman zaman dinlerdim ve dinlediklerime neredeyse inanmazdım. Bu hatıraların bazıları eskiye, hatta meselâ Konya ile istanbul arasında bir demiryolunun bulunmadığı zamanlara kadar uzanıyordu.

Halbuki millet, hükümet istiyordu. Bu milletin inancına göre hükümet, «her şey» di. Her şey hükümetten bekleniyordu. Her şeyi hükümet verecekti. Bir bakıma halk bu inanışında haklıydı. Çünkü hükümet, asırlar ve asırlar boyunca sadece hep almıştı. Şimdi ise bu aldıklarını, anlaşılıyordu ki artık ödemesi lâzım geliyordu. Asayiş şeklinde, yol şeklinde, mektep şeklinde, iş sahaları ve refah şeklinde...

Fakat bütün bunlar nasıl olacaktı? Bu bozkırlar nasıl şen-lenecekti? Bu boş toprak nasıl uyanacaktı? Hiç sönmeden ocaklar nasıl tütecekti? Anadolu neredeyse boş ve sahipsizdi. Fakat cezaevi mahkumlarının yarısını, gene de bu toprağa sığa-mamak, yerleşememek yüzünden çıkan toprak kavgalarıyle, kadının, sanki paylaşılamamasından çıkan suçlar buraya sürüklemişti. Bir gün bir savcı, dostça bir yakınlıkla:

— Anadolu'da toprakla kadının, sanki sahibi belli değil

miş gibi, kavgalar hep bunlar etrafında çıkar. Bu da

bizim henüz yerleşememiş olmamızdan gelir,

demişti. Evet, biz bin yıldır sahiplendiğimiz bu topraklara galiba henüz yerleşememiştik? Fakat artık bu toprağa yerleşmek, onu şenlendirmek lâzımdı. Boş, bakımsız, harap ve son defa bir de düşman ayağıyle çiğnenmiş olan bu son kalan vatan parçasının baştanbaşa inşası lâzımdı. Bu nasıl olacaktı? Bu sualin cevabını, kendi küçük ölçümde ve sadece bir fert olarak düşünüyordum. Evet, düşünmek, okumak ve araştırmak lâzımdı. Artık bu toprağın üzerine eğilmek ve aradığımızı bu toprağın üzerinde aramak gerekti.

* *

Moskova'dan istanbul'a dönen otomat, artık ölmüştü. Anadolu gerçeği, Anadolu realitesi, bu dört kale duvarı içinde olsa bile beni sarıyor, yoğuruyordu. O sırada, bir imkân bulunup


da, cezaevi idaresi bize, kapısı orta avluya açılan iki kişilik ayrı bir oda sağlayınca, çalışmak kolaylaştı. Zaten bir süreden beri bir şeyler hazırlamaya gayret ediyordum. Nihayet, bir yılı aşan bir uğraşmadan sonra, büyükçe hacimli bir kitabın ilk şekli meydana çıktı. Bu kitabın ismi şuydu:

«Muasır Türkiye'nin İktisadî İnkişaf İstikametleri» (1).

Bu kitapta derlenebilen malzemeye göre, memleketin içinde bulunduğu devrenin iktisadî karakteristiği tasvir edildikten sonra, millî iktisat faaliyetlerinin başlıca cephelerinin işleyiş şekli ayrı ayrı ele almıyor ve sonunda:

«Devletçilik esasına dayanan bir millî iktisat»

sisteminde duruluyordu (2). Araştırmalarım ve düşünüşlerim beni, cezaevi duvarları

arasında daha iyi değerlendirebildiğim çeşitli şartların ve gerçeklerin aydınlığı altında, komünist bir nizamdan ve bu nizamı getirecek ve elbette ki bizim imkânlarımızla getirilemeyecek, yani elbette ki bizim imkânlarımızla başarılamayacak komünist usullerden, Devletçi bir iktisat görünüşüne götürmüştü, bir ihtilâl bağlılığından ayırmıştı. Ama bu, o kadar kolay olmadı. Nice tereddütler, nice iç burkuntuları yaşadım. Evet, Türkiye' de başka bir devlet kurulmalıydı. Belki gene halka rağmen, a m a halk için bir devlet. Belki güdümlü bir Demokrasi. Artık devlet, imam ve millet cemaat olmalıydı. Bu imamın da cemaate vereceği her halde bir şeyler vardı.

Fakat kitap, daha ilk bakışta ne kadar eksikti. Evvelâ Türkiye'nin ne yüzölçümü, ne de nüfusu doğru olarak biliniyor-

(1) Çağdaş Türkiye'nin ekonomik ge l i şme yönleri. (2) 1926'da b i ten ve 1927'de maari f vekâ let ince i s t a n b u l da

rül fünununa tetkik ett ir i len bu k i tap bası lmamışt ır . Darü l fünunun hukuk fakültesi müderris ler mecl i s i n a m ı n a vekâlete veri len 23.1.1929 tar ih 25 numara l ı raporunda: «Kitabın ın t e z k ı smında tar ih î m a d -diyatçil ık m e s l e ğ i n i n tak ip edeceğin i söy leyen müellif, bu fikri i lmî bir usul ile tatbik ve bazı mesa i l i i zah ve Türk ikt isadî t e k â m ü l ü n ü n a n a hat lar ın ı tesp i t edebilmiştir. F a k a t birçok yerlerde tarihî maddiyatç ı l ığ ın müfrit ne tay ic ine d ü ş m e k t e n kurtulamamıştır.» deni lmektedir.

Afyon cezaevinde

1926—1927


du! Çünkü bunlar, henüz ölçülmemiş, yazılmamıştı. Toprağın bölünüşü, ziraat kültürleri, hayvan sayısı, ormanlar, çiftçi veya şehirli aileler sayısı, sanayi kolları, yeraltı servetleri, deniz servetlerinin vadettiği imkânlar, nihayet millî gelir gibi hususlarda, ya hiç resmî rakam yoktu, yahut da olanlar birbirlerini tutmuyordu. Okuyanlar, okumayanlar, mekteplerin sayısı da belli değildi. Dış ticaret rakamları, daima fiyatı değişen bir kâğıt paraya göre ve beynelmilel olmayan usullerle he-sabedildiği için, tam bir fikir vermiyordu. Nihayet bütün bunlar, ancak derme çatma tedarik edilebilen malzemeyle ve dört taraftan kapalı kalın duvarlar arasında işlenmişti.

| Fakat her şeye rağmen şu gerçek ortaya çıkıyordu ki, bu toprağın imkânları, üstünde yaşattığı şu bir avuç insanı, dünyanın bütün diğer millî ekonomileriyle normal bağıntılar içinde, olağanüstü değişikliğe ve kanlı bir'ihtilâle lüzum kalmadan refah içinde yaşatmalıydı. Ferde serbestçe hayat ve çalışma imkânı verecek, fakat milletin menfaatini hızlı bir sermaye terakümü yapabilmek için devletin teşebbüsleriyle kuvvetlendirecek devletçi bir iktisat nizamı, Türkiye'yi en kısa zamanda refaha ulaştırabilirdi. Bu suretle de, memleket içinde, büyük sosyal çatışmalar doğmasına, aşırı servetlerle aşın sefaletlere, yani sımf mücadelesi unsurlannın belirmesine önceden mani olunmalıydı. Hulâsa, memleketi kısa bir zamanda, ileri bir teknik seviyeye, temelleri sağlam bir siyasî ve iktisadî istiklâle ulaştırmak pekâlâ mümkündü ( 1 ) .

O halde, Birinci Dünya Harbi'nden sonra Türkiye'de cereyan eden şey, münhasıran askerî mahiyetli bir kurtuluş savaşından ibaret kalamaz. Bu askerî zaferden sonra, münhasıran ferdî teşebbüse dayanacak klasik bir liberal iktisat ülküsü de bir gaye olamaz. Bütün bu işler için ise, gizli bir ihtilâl partisine değil, .normal ve kanunî yollarla gelişecek millî bir fikir hareketine, inşacı bir iktisat zihniyetine ihtiyaç vardı. Bu

(1) Bu fikir, b i lâhare Ankara'da 1932 yı l ında neşre t t iğ im «İnk ı l â p ve Kadro» is imli eserler (Ahmet Halit K ü t ü p h a n e s i tara f ından ~basıldı) Kadro m e c m u a s ı n e ş r i y a t m d a iş lenmiştir.


ise, artık ihtilâlci ve komünist değil, belki disiplinli, fakat reformcu, teşkilâtçı, millî bir görüştür. Millî bir fikirdir.. Bu millî fikir hareketinin zemininde, Türk Millî Kurtuluş Hareketi' nin, bütün şümuliyle izahı yatmalıdır. Bu, öyle bir harekettir ki, onun bütün kemaliyle tahakkuk ettirilmesi, yalnız bizim için bir gaye olmakla kalmaz. Aynı zamanda bize benzer bütün yarı sömürge ve sömürgeler için de bir örnek olabilir. Çünkü bütün iktisadî ve sosyal gelişmeleriyle bir Millî Kurtuluş Hareketi, gerek Türkiye, gerek bize benzer memleketler için «yeni bir çağ açan» tarihî bir nizam ifade eder. Bu hareket, ilk defa Türkiye'nin giriştiği ve ilk zafer misalini verdiği büyük ve manalı bir harekettir. Dünya tarihinin Birinci Dünya Harbiyle başlayan, dünya ölçüsünde ve müstakil bir hareketidir. Böyle bir harekette rehberlik rolü ise, millî kurtuluş hareketlerini dünya ihtilâlinin bir peyki sayan komünist partisine değil, inkılâpçı, disiplinli, teşkilâtlı, milliyetçi bir cumhuriyet partisine düşer. Afyon cezaevinde adım adım ve parça parça beliren bu fikrî sentezlerin, ilk sezişlerini gerçi istanbul'da ve daha tevkif ve mahkum edilmeden önce de az çok görmüş ve yazmıştım (1).

Hulâsa, yaşadığım hadiseler ve bilhassa Afyon cezaevinde tedarik edebildiğim malzeme ve neşriyat üstündeki incelemelerle, gene orada Anadolu insanı ve meseleleriyle olan temaslarım, bende bu fikirlerin gittikçe belirli şekiller almasına müessir oldular. Her gün biraz daha kuvvetli inanıyorum ki, şimdiki Türkiye, dünya ölçüsünde ehemmiyetli ve müstakil bir

(1) Ki tab ın adı: Len in ve Leninizm. Yazanlar: Şevket S ü r e y ya ve Sadret t in Celâl. Aydınlık kül l iyat ı No. 10, sene. 1924.

Bu k i tab ın b e n i m tara f ımdan yazı lan k ısmın ın 42'nci say fasında bu fikir şöyle i fade edi lmişti :

«Bize ge l ince; bizde imparator luk z a m a n l a r ı n d a memleket imizin h a k i k a t e n fena idare edilmesi, lüzumsuz muharebeler, k a p i t ü lasyonlar memleket imiz i bir yarı m ü s t e m l e k e ha l inde bırakmış ve ik t i saden inkişaf ımıza m a n i olmuştur. B ü t ü n bunlar ın ve b i lhassa harbiumumî ve Y u n a n harpler in in tahr ibat ı net ices inde, ş imdi m e m leket imizdeki ikt isadî gidiş, menf î bir seyirdir. Yani memleket imiz; ş imdi bir «sermaye birikmesi» devri yaşamıyor. Memleket u m u m î b i r


hareketin içerisinde yaşamaktadır. Bu hareket, bütün istidat ve inkişaflarıyie, derinleşmesi mukadder bir inkılâptır. Bu inkılâbın yönlerini, ona katılanların hepsi ayrı ayrı kavramayabilirler. İnkılâbın daha bu safhasında bile idrak ufku sona erenler, yorulanlar bulunabilir. Fakat onun, yorulmamış ve idrak ufku geniş bir liderin elinde bulunduğu ve bu liderin, kendi görüş ve varışlarım adım adım kendi kadrosuna kabul ettirmekte olduğu da bir gerçekti. Fakat bu inkılâbın gelişmelerini ben belki daha uzun yıllar, hep bu dört duvar arkasından izleyecektim. Bu, hazin bir talihsizlikti.

Cezaevinde hayat, mutat akışı içinde yürüyordu. Akşam koğuşlar kapanıp, da hapishane avlusu karanlık bir sessizliğe gömülünce, benim için odamda daha sakin çalışma zamanı haslardı. Gardiyanlar, bu odanın avluya açılan kapısını kapatamazlardı. Odamdaki petrol lambasını da dilediğim saate kadar yakabilirdim. Kitabımın üstünde, durmadan çalışabiliyordum. Bazı sayfalar ekliyor, bazı parçalar çıkarıyordum. Hele iktisadî siyaset ve inkılâbın ideolojisi kısmında birtakım sezgileri, birtakım görüşleri, ne kadar şekilsiz olsa da durmadan yoğurmak lâzım geliyordu. Dünyada bir iktisadî buhranın ilk alâmetleri daha o günlerde belirmişti. Ben bu alâmetlere nedense fazla kıymet veriyordum (1). Ve kendi kendime şöyle diyordum:

fakir leşme ve sef i l leşme halindedir. Bizde h e n ü z proletarya değil, işsizler, iht isassızlar, hu lâsa «Lümpen proletarya» artıyor. Nas ı l ki iktisadî inkişaf dediğimiz hallerde, hakikî sanay i ve t icaret değil, iht ikâr (spekülasyon) h â k i m olmaktadır. B i n a e n a l e y h bizde ne s o s y a l demokrasi, ne de diğer şeki l kütlevî hareket ler iç in lâz ım o lan içt imaî z e m i n henüz ve tabiatıyle teşekkül etmemişt i r . Memleket in zengin, sermayeli, i leri bir h a l e ge lmesi ş imdi g ü n ü n tarihî bir va-_ zifesidir. BU vazife ise, disipl inl i ve müteşekk i l bir Cumhuriyet part i s i n e düşer... Cumhur iyet in idame ve muhafazas ı iç in yapı lacak her hareket, h a t t a ne kadar ş iddet l i bi le olsa, doğrudur. Terakkiperve-•rahe; ileri bir harekettir».

(1) Bu buhran 1929'da patladı.


— Eğer dünyada bir de iktisadî buhran patlak verirse, memleketimizin, yalnız özel teşebbüsü ve liberalizme dayanan (1) iktisadî gelişme, ümidi ve siyaseti tamamen suya düşer. Devletin yeni ve devletçi bir tanzim ve inşa rolü derhal ön plana geçer. Bu da devletçiliktir.

Böylece, planlı ve millî bir ekonomik kalkınma fikri kaçınılmaz bir zorunluk halini alırdı. Neler düşünüyordum. Kavgasız, ihtilâlsiz, sınıfsız, imtiyazsız bir Türkiye? İleri, hür ve çatışmasız bir Türkiye. Ne siyasî zulümler, ne sosyal sefaletler... Bu hareketin tarihte ilk mümessili Türkiye olacaktı. Bütün bize benzer memleketler bizi misal alacaktı. Tâ Kuzey Afrika'dan, Hint, Çin denizlerine kadar. Bu ne başdöndürücü bir düşünceydi ve ne sürükleyici bir hayaldi.

Nihayet, fazla yorulup da uyumaya karar verdiğim zaman, yatmadan evvel karanlık avluya çıkardım. Yüksek dört duvarın üstünde, dörtköşe bir gök parçası görünürdü. Bazen yıldızlı, bazen karardık ve esrarlı. Yalmz avlunun ortasındaki şadırvandan, gecenin sessizliğine taze bir su şırıltısının tatlı sesi hiç durmadan dağılırdı. Zaman geçtikçe bu gecelere öyle alışmıştım ki, bir duvarın dibinde gözlerimi kapayıp da kendi düşüncelerime dalınca kendimi bir tekkenin çilehanesinde ruhunu işleyen bir derviş gibi hissederdim. Bu çileye ne kadar muhtaçtım. Kanunlar ve cezalarla değil, kendi ölçülerimle kendim hesaplaşmam lâzımdı. Her geçen gün içimde bir şeylerin boşaldığını ve içime bir şeylerin dolduğunu duyuyordum. Artık kendi nefsime, hiç çekinmeden:

— Kovadis yoldaş?

diyebilecek kadar cesurdum. Bunun cevabını hemen vermeye elbette ki lüzum yoktu. Bu cevap ruhumda, uzun yıllar boyunca şekilleşse dahi, bu duvarlar arasında onun aydınlığını yıllarca bekleyecek kadar zamanım vardı.

(1) İzmir İkt isat Kongres i kararları bu i s t ikamettedir (1923). (Tek Adam, cilt. I I I ) .


Fakat bir akşamın ilk saatlerinde Ankara'dan gelen bir emirle hayatımın akışı gene değişti. Bir Cumhuriyet Bayramı yıldönümüydü (1926). Şehirde atılan hava fişeklerinin kandilleri, cezaevi avlusundan görülen gökyüzü parçasında parlıyordu. Bunların gökte açtığı izleri takibediyordum. Yerden atılan ve kale duvarının üstünden belirdikten sonra bu fişeklerin bazıları, kıvrıla kıvnla varacağı yüksekliğe varıyor ve hiç bir iz bırakmadan sönüyor, kayboluyorlardı. Vardıkları yerlerde sönmeyen ve izi kaybolmayan fişeklerden ise, renk renk kandiller saçılıyordu. Gök aydınlanıyordu. Sonra salkım salkım yere kıvrılan bu kandillerden, yeni yeni ışık yıldızları doğuyordu.

O sırada müdür odasına istendim. Halbuki bu saat, cezaevinin ölü saatiydi. Müdürün odasında Cumhuriyet Savcısı, bana İstiklâl Mahkemesi'nden aldığı bir telgrafı gösterdi. Hükümetin, bazı mahkumların cezasını kaldırdığını ve benim de artık serbest bulunduğumu bildirdi.

Böyle bir karar beklemiyordum. İlk tevkif edildiğim günün üzerinden bir buçuk yıl geçmişti. Ceza hükmünün tamamlanmasına, daha sekiz buçuk yıl vardı. Savcının güleryüzle ve iyi dileklerle bildirdiği haberi sükûnetle dinledim. Aşırı heyecanlara karşı ruhumda artık bir tıkanıklık var gibiydi. Haber, kapılar kapalı olmakla beraber bütün koğuşlarda süratle duyuldu. Fakat savcıya göre, benim derhal çıkmam lâzım geliyordu. Onlarla vedalaşmayı ertesi güne bıraktım.

Otellerden birinde bana bir oda tutulmuştu. O gece için oraya yerleştim. Şehir hakikaten hareket içindeydi. İlk işim, kendimi kalabalığın başıboş akıntısına bırakmak oldu. Evvelâ hava fişeklerinin atıldığı yere sürüklendim. Küçük bir parkın içinde birtakım belediye çavuşlarıyle, onlara katılan delikanlılar, bunları ardarda ateşliyorlardı. Durdukları yerde kaynaşan afacan mahalle çocukları, bunların etraflarında bir halka çevirmişlerdi. Her fişek evvelâ bir direğe çakılan bir yuvaya geçiriliyordu. Sonra fitile ateş verilince bir kıvılcım sağnağı yeri yalıyordu. Daha sonra fişeğin harekete geldiği, yükseldiği görülüyordu. Vardıkları yüksekliklerde kandillerini saçan

S U Y U ARAYAN ADAM 443-

fişekler olduğu gibi, havalanan, fakat açılamayan, hatta ateşlendiği yerde sönüp de, takıldığı halkadan çıkarılan, bir kenara atılan fişekler de vardı. Küçük parkın kenarında bir sıraya oturup bunları seyrederken bana, bu fişeklerin talihiyle insanların kaderi arasında bir benzerlik var gibi geldi...

* * *

istanbul'da geçirdiğim aylar, birtakım mücadele ve tasfiye ayları oldu. Eski hareket ve fikir arkadaşlarımla aramızdaki müşterek bağların nasıl çözüldüğünü ve yollarımızın her gün nasıl biraz daha ayrıldığını görüyordum. Arada bir şeyler olmuştu. Geçen zaman bizi, hem müşterek fikirlerimizden, hem de birbirimizden ayırmış, uzaklaştırmıştı.

Rusya'da ise Parti, ilk beş yıllık planın uygulanmasına hazırlanıyordu. Bu hareket, o memleket için de, dünyanın gidişi için de bir mana taşıyordu. Bana göre artık dünya ihtilâli yoktu. Rusya'daki inkılâp, artık kendi sınırları içine kapanarak, bir nevi devlet kuruluşu, bir nevi millî hareket haline çevriliyordu. Artık dava teknik bir davaydı. Sosyalizm ile kapitalizm arasında başlayan teknik inkişaf yarışı ilk temposunu vurmaya başlamıştı. Bundan sonra her ülke kendi çıkış yolunu artık kendi aramalıydı.

Dünyada artık, müstakil cüzütamlar devri başlıyordu. Her millet, her memleket, kendi nizamını, kendi içinde ve kendi usul ve imkânlarına göre kurarak, kendisini dünyanın hür ve müstakil bir parçası haline getirecekti. Bu millî ve müstakil cüzütamlar arasında zamanla yakınlaşmalar, gruplaşmalar başlayacak ve dünya yeni çağını, sulh içinde bir arada çeşitli nizamların bir ahengi içinde geliştirecekti.

Hulâsa şimdi her memleket, kendi inkişaf yolunu ve kendi manzumesini kendisi bulması lâzımdı. Türkiye de, kendi terakkisini kendi iradesiyle sağlayacaktı. Bu harekette, kaderini bu memleket kaderine bağlamak isteyen herkese, her halde hem yer, hem vazife vardı. Bir kısım eski arkadaşlarım ise aynı fikirde değillerdi ve herkesin kendi yolunu artık kendi seçmesi zamanı gelmişti.


Fakat ikinci bir tevkif, tanıdığım veya tanımadığım birçok eski yoldaşlarla bizi, gene bir mahkeme önünde ve aynı sanıklar sırasında, fakat bu defa görüşleri ve yolları birbirinden ayrılmış insanlar olarak birleştirdi. Bu sefer ağırceza savcısının ileri sürdüğü madde ile, benim için mahkemeden istediği ceza, idamdı.

Kendi kendime, bir defa daha:

— Kovadis yoldaş?

dedim. Fakat içimden gelen cevap beni ürkütmedi. Çünkü ken

di nefsime karşı, ne sanık, ne de suçluydum. Bu defa istanbul tevkifhanesindeydik. Mahkeme, dört ay sürdü. Yapabileceğim hiç bir şey yok

tu. Hiç kimseyi itham edemezdim. Hiç kimseyi ele veremezdim. Öyle iki yol ağzmda bulunuyordum ki, burada her şeyi artık yalnız kadere bırakmak lâzımdı. Ben de öyle yaptım. Yalnız suçlu olmadığımı söyledim ve başka hiç bir şey söylemedim.

Ağırceza mahkemesinin başında hem bir hâkim, hem büyük bir insan ve bir şahsiyet vardı (1). Mahkeme dosyalarıy-le onun, bir çölün bütün kumlarını elden geçirip, her kum tanesini güneşte ayrı ayrı tanımak isteyen bir masal kuyumcusu sabrıyle uğraştığını görüyordum.

Kader, hükmünü yürüttü. Hüküm, savcının isteğinden başka türlü çıktı. Hâkimler, hem savcıyı, hem kendi içlerinden gelen sesi dinledikten sonra hükümlerini verdiler: Beraat ettim ve serbest bırakıldım. Eski arkadaşlarımla sükûnetle vedalaş-tık. Yollarımız artık ayrılıyordu.

istanbul tevkifhanesi kapısından çıkarken, artık kararımı vermiştim: Anadolu'ya gidecek ve orada çalışacaktım...

(1) 1927'de i s t a n b u l ağırceza m a h k e m e s i reisi Sabri Bey, aylarca süren ve kırka y a k ı n sanığ ı o l a n bir davanın, tavan lara var a n dosyaları iç inde bir peygamber sabrı i le uğraşan ve hisleri hakk ı n d a en küçük bir belirti vermeden, en kritik an larda bile karşı-s ındakinde, ancak i t i m a t ve saygı uyand ıran bir o lgun insandı.

Dönüş Yolu

24

Bu defa Ankara'ya giderken artık serbest bir insandım. Ne polisler, ne jandarmalar. Ne ellerim kelepçeli, ne omuzlarımda bir ağırlık...

İlk vagonlardan birinde, bir pencerenin kenarına yerleştim. İçimde bir çocuk ruhunun hafifliği vardı. Tren bozkırlara dalınca bu hafiflik arttı. Kırlar gene kıraçtı. Gene susuzluktan kavruluyordu. Fakat bunlar, bana gene de güzel görünüyordu. Gök maviydi. Hiç bir duvarla çevrilmeyen boş ve engin ufuklar, bir hürriyet duygusu veriyordu. Gideceğim yerlerde kimseyi tanımıyordum. Nerelere gidip, nerelerde kalacağım da belli değildi. Hiç kimsenin iltifat etmesi için bir sebep olmayan kitabımın müsveddelerini daha önce Maarif Vekâleti' ne göndermiştim. Çantamda da, para kıymetlerini ve kıymet dalgalanmalarını ayarlama bakımından bir merkez bankasının fonksiyonu (1) hakkında hazırladığım bir rapor vardı. Bu raporda, paralar, altınlar, emisyonlar, milyonlar filan etraflıca işlenmişti ama, benim cebimdeki para, Ankara'da ancak bir gece kalabilecek ve en kötü bir aşçı dükkânında, yalnız bir defa yemek yiyecek kadardı.

Fakat bundan üzgün değildim. Sanki gideceğim yerlerde beni bekliyorlarmış, hatta varacağım yerlere geç kalmışım gibi rahat ve emin, trenin daha hızlı koşmasını istiyordum. Hiç bir kaygı beni rahatsız etmiyordu (2).

(1) O z a m a n Cumhuriyet Merkez B a n k a s ı yoktu. Raporun başlığı şöyleydi :

«Türk paras ın ın periyodik t e m e v v ü c a t karakteri». (2) Bu arada, kendis ine çok şeyler borçlu o lduğum h o c a m Ah

met Cevat Emre'nin, Ankara'da da b a n a gösterdiği insanl ık ilgisini anmalıyım.


Ne yapacağımı bilmiyordum ama, meselâ hemen bir ilkokul hocalığı isterim diyordum. Niçin vermesinler? diye de düşünüyordum. Sonra, bu ilkokul hocalığı sanki olmuş gibi acele, hatta biraz telâşlı bir sıra hayallere dalıyordum.

Mektebim meselâ, Bolu ormanlarındaki bir köyde olabilirdi. Meselâ Köroğlu dağlarında?.. Evim tabiî beyaz badanalı olacaktı. Yeşil bir yamaca yerleşmiş bulunacaktı. Vadileri saran sisler, dağlara inen bulutlar daima yer değiştireceklerdi. Hatta zaman, zaman evim bulutların altında kalacaktı. Bu beyaz badanalı evin kırmızı kiremitli damının bir tarafında alçak bir bacası bulunacaktı ki, tepesinden daima mavi dumanlar tütecekti. Yazış çamların, köknarların altındaki yeşil çimenlere uzanacaktım. • Kitap okuyacaktım. Kışın çizmelerimi çekecek, kar tipileriyle boğuşarak dağdan dağa, kayadan kayaya dolaşacaktım. Böylelikle orman hasretim de dinecekti.

Afyon cezaevindeyken, köyünün civarında orman olduğunu öğrendiğim bazı mahkûmlar üzerinde garip bir hile tatbik ederdim. Böyle bir mahkûmun yanma gider, onu lafa tutardım. Hatta sohbetin uzaması için, kendim içmediğim halde cıgara alır, ikram ederdim. Lafı döndürür dolaştırır ormana getirmek isterdim. İsterdim ki o, köyünden çıksın, dağ yollarını anlatsın. Rasladığı pınarlar başında duralım. Nihayet orman yaklaşsın. Ormana varalım. Ama ormana girerken her taşın, her ağacın gölgesi, her dal, her çimen parçası ayrı ayrı anlatılsın. Ben ormanın manzarasını, kokusunu, gölgesini, serinliğini içime sindireyim.

Halbuki konuştuklarım, bu hileyi anlamazlardı ama, ormandan boyuna kaçmak isterlerdi. Lafı hep başka şeylere çevirirlerdi. Kanun maddelerini sorarlar, mektup yazdırmak isterlerdi. Onlar için orman, sanki yoktu. Halbuki benim hasretim ormanaydı. Onları söyletirken hayalen ormana dalmış gibi olur ve sonra saatlerce ormanı düşünürdüm. Şimdi Bolu ormanlarında bir köy mektebine hoca olunca, ormana da kavuşacaktım.

Ya çocuklar? Ya mektep çocukları?.. Sanki her birinin yüzünü şimdiden ayrı ayrı tanıyormuşum, her birinin adlarını,


sanlarını ayrı ayrı biliyormuşum gibi, her birine tabiatler, karakterler, kabiliyetler yakıştırıyordum. İçlerinden neler yetişmeyecekti?.. Tabiî bir kısmı kız, bir kısmı erkek olacaktı. Hepsinin de anaları, babaları zaman zaman gelecekler:

— Muallim bey, çocuklarımız ne iyi, ne güzel oldular? Ne kadar çok şeyler biliyorlar!

diye övüneceklerdi.

Fakat bazen bu hayal birden kesilirdi. Tren, harap, tenha bir kır istasyonunda durmuş olurdu. Birkaç toprak dam yere gömülmüş gibi görünürdü. Toz toprakla gübre kokuları savuran bir rüzgâr, taşıdığı süprüntüleri vagonun açık penceresinden üzerimize atardı. Ne bir katre su, ne bir damla yeşillik görünürdü. Elleri böğürlerinde, karınları sıtmadan şişmiş, yüzleri sapsarı, lime lime partallar içinde birkaç çocuk, durdukları yerden, hareketsiz, manasız gözlerle bize bakarlardı. O zaman kendi hayalimde canlandırdığım şeylerden kendim utanırdım. Bu bozkır bu kadar boş,-bu kadar perişanken, yeşil bir yamaca dayanmış beyaz badanalı bir köyde hocalık yapmaya ne hakkım var? diye düşünürdüm. Kafamda kurduğum güzel şeyler yıkılırdı. Yaylamn çorak ve ücra bir köyünde, hatta belki de şu toprak yığını yerde yerleşmeyi tasarlardım.

Birbirini yapan, birbirini yıkan bu hayal oyunları içinde nihayet uzaktan Ankara Kalesi göründü. Kale, gene her şeye hakimdi. Şehir gene bir toz bulutu içindeydi. Kalenin mürte-sem düştüğü dağların, dalga dalga açılan bozkırların, gene insanı çeken vahşi bir hali vardı.

Bizi ilk defa Ankara'ya getirdikleri zaman, tren buralardan geçerken gördüğüm şeylerle şimdiki görüşler arasında bir fark yoktu. Fakat şu değişiklik olmuştu ki, şimdi artık serbest bir insandım. Kendisi için kendi karar veren, kendi hayatı için kendi mücadele edecek bir insan. Gerçi yalnızdım, işsizdim, vasıtasızdım. Ama ümitliydim. Seçtiğim yolun doğruluğuna inanıyordum. O kadar ki, tren şehre yaklaştıkça, kafamda daha önce kurduğum hayalleri, Köroğlu dağlarını, yahut step ve ma-

29


gara köylerini, bile unuttum. Hayır, benim yerim, bu kalenin çevresiydi:

— Bu gök kubbenin altında elbette bana da bir yer bulunur, diyordum. Bu kalenin gölgesinde yerleşirim. Su karşı sırtlarda dolaşan çoban, şu tarladan el sallayan çocuk kadar hür ve serbest dolaşırım. Hatta bir gün belki şu karşıki sırtlarda benim de bir bağım olur. Cins cins üzümler, Ankara armutları, vi-şne, kiraz yetiştiririm. Hatta belki de b a l ? Meşhur Ankara balı. Arılar, daha gün doğarken kovanlarından çıkarlar. Kekik, sarı yonca, yabanî gül çiçeklerinden topladıkları altın tozlarını peteklerine getirirler. Hatta şu çıplak vadi de yarın belki yeşillenir. Şu kayaların altına ben de bir bahçe dikerim. Akan suları biriktiririm. Yahut yeraltının sularını yerüstüne çekerim. Fidanlar ağaç olur. Ağaçlar meyve verir. Arkların, havuzların başına salkım söğütler diker, gölgelerinde dinlenirim. Hem dinlenmekte niçin? Tarlada çift sürmeli, bahçede bel bellemeliyim.

Ya bu toz bulutu ne olacak? Evet, oda açılacaktır. Bu toprağa yerleşen insanların elleri, elbette bu toz perdesini de yutacaktır. Kalenin etrafını yeşil parklar, temiz yollar, renk renk mahalleler çevirecektir.

Hele şu bozkır. Buralarda niçin evleri ağaçlar arasında kaybolan bÜr bahçeli şehir kurulmadın? Mevsiminde her sokağından bir başka baharın kokusu gelen bir bahçe, şehir? Evlerinin kapılarını mor salkımlarla hanımelileri sarmalı. Odalarının duvarlarını kitap rafları kaplamalı. Şöminelerinin üzerlerini Ege, Frigya va-zocukları süslemelidir. Meselâ bu evlerden biri belki de...

Lokomotifin keskin çığlıkları beni rüyalarımdan uyandırdı. Tren istasyona giriyordu. Ankara'ya gelmiştik...

İnhüâbm Emrinde

25

Maarif Vekâleti Müsteşarı olgun, kemalli bir insandı (1). Az ve ağır konuşuyordu. Hafif bir tebessümle diyordu ki:

— Eğer maksat proletarya davası ise, biz. milletçe proleteriz. Hangi memleket çocuklarına bizimki kadar muhtaçtır? Hangi millet bizimki kadar fakirdir? Öyle • bir işin içindeyiz ki, herkes dağarcığında ne varsa ortaya dökmelidir...

Müsteşar beyin odasından çıkarken, artık benim de işim belliydi. Yalnız, bizim ilkokul hocalığı suya düşmüştü. Şimdi Vekâlet'te, Yüksek ve Teknik Öğretim Umum Müdürüme muavinlik yapacaktım.

Ankara'ya gelir gelmez ilk işim, istanbul'da hazırladığım etüdü, Yüksek İktisat Meclisi Umumî Kâtibi'ne (2) sunmak olmuştu. Umumî kâtip, bana nazik bir ilgi gösterdi. Bu etüt, da-, ha önce değindiğim iktisadî tetkikti. Konusu, Türk parasının periyodik fiyat dalgalanmalarının karakteri ve bu dalgalanış-larm düzenlenmesi için bir tedavül bankasının kurulmasıydı. Bir taraftan da, esasen meslek bakımından bağlı bulunduğum Maarif Vekâleti'ne müracaat etmiştim. Benim her iki taraftaki işlerim de birkaç gün içinde oldu. Yüksek İktisat Mecli-si'nde umumî kâtip yardımcısı olacaktım. Bu kararı öğrendiğim zaman ise, Maarif Vekâleti'ndeki işime artık başlamış bulunuyordum. Sanki havada, güçlü, ama görünmeyen bir el, benim garip yalnızlığımın üstüne kanat germiş gibiydi.

Adma hükümet denilen kuruluşun ve idare denilen işin artık ben de içindeydim. Bir gün bir hükümet memuru ola-

(1) K e m a l Zaim Sunel .

(2) Nurul lah Esat Sümer.


cağımı düşünmemiştim. Fakat önümde, devlet hizmeti denilen kapının açıldığı ilk gün, beni bu kapıya ulaştıran yolun dönemeçlerini, zikzaklarını, kafamda bir daha canlandırdım.

Çocukluk yaşlarımda hedefim subay olmaktı. Bir subay ve belki de bir gün paşa?.. Bence subay, büyük ve kahraman bir varlıktı. O, başka bir mahluktu. Hiç kimse -ondan - üstün -«» olamazdı.

Balkan Harbi'nden sonra gayem, köy muallimliği oldu. Muallim Mektebi'nde bunun için hazırlanıyordum. Yenilen ve tılsımım kaybeden devlet varlığımızı, yaralı milletimizi, ancak ilkokul hocaları kurtaracak, diyordum.

Fakat, daha bir ilkokul hocası yaşma ulaşmadan, Dünya Harbi patlayıp da cephelere koşunca, benim için mefkurenin sınırları daha da genişledi. Artık yalnız kendi toprağımız ve kendi halkımız için değil, Türk milletinin bütün boyları, bütün kolları için çalışacaktık. Geniş ve ebedî bir ülke olan büyük Turan için çarpışacaktık. Fakat hayat yolu, bizim çizdiğimiz yol değil ki? Onun istikametini çizen başkası. Nitekim önce bir kaos. Sonra inkılâplar, fırtınalar, savrulmalar. Nihayet bir gün, kendimi bir ihtilâl safında bulmuştum. Dünya nizamını baştanbaşa yıkacak ve bu harabenin üstünde kendi nizamımızı kuracaktık...

Evvelden beklenilmeyen, evvelden sezilmeyen binbir garip olaydan sonra istanbul'a döndüğüm zamanı hatırlıyorum, istanbul sokaklarında, memleketin her davasma yabancı, her davasının dışında bir otomat gibi gezerken, devlet benim için, biraz korkulan, biraz yadırganan ve hele yabancı bir varlıktı. Devlet deyince, hükümet deyince birtakım hazır formüller, doldurulmuş bir plaktan gelen soğuk ve madenî sesler gibi içimde aksedip duruyordu:

— Devlet; kapitalist hâkim sınıfın zalim bir icra organı, vb.

Sonra mahkemeler, hapisler, kaleler... Ve hepsinden önemli olarak cezaevinde kendi toprağımızın insanları içinde geçen çetin, fakat manalı günler. Anadolu toprağı ve Anadolu insanı. Çileli, muztarip, fakat yenilmemiş, bozulmamış insan.


Bilgisi belki kıt, fakat sezen ve duygulu insan. Muvazeneli ve vadeden insan. Kendi toprağına bağlı ve kendi mutluluğunu, yalnız kendi toprağının imkânlarından-ve kendi gücünden bekleyen tahammüllü, sabırlı ve umutlu insan. İşte şimdi artık ben de, bu insanın hizmetindeydim. Memur olarak, müdür, şef veya sadece bir adsız olarak kendi insanımızın hizmetinde. Evet, bu topraktan daha bakımsız, neresi vardı? Bu insandan daha fakir, daha hizmete muhtaç kim vardı? Her birimiz dağarcığımızda ne varsa ortaya dökmeli ve onun hizmetine koşmalıydık.

Umum müdürlük dairesinde, ilk defa bir devlet masasının başına geçip de, bana vazifemi tebrike gelenler odadan ayrılınca koltuğuma yaslanarak kendi kendime bunları düşündüm.

Kendimi yeniden, benim olan bir toprak üstünde ve bizden olan insanlar arasında hissediyordum.

O gün, ne güzel bir gündü?..

* * *

O sıra umum müdür Ankara'da değildi. Anladığıma göre birtakım projeler, planlar, programlar peşinde Avrupa'nın bir tarafından bir tarafına dolaşıyordu. Bir müddet sonra döndü.

Bir bakışta anlaşılmaz bir adamdı (1). Onu masasının başında ilk gören, işlerinin arasında hayatından bezgin, şikâyetçi ve nereden başlayacağını şaşırmış bir memur zannedebilirdi. Fakat onun gerçek şahsiyeti, o büroların, o evrak kartonlarının arkasında işlerdi. Klasik bir devlet memurunun elini kolunu bağlayan şeylere kafasında yer vermezdi. G kendini bir cezbeye kaptırmıştı. Bu memleketin üstünde bir çelik çatı gibi yükseleceğini düşündüğü teknik bir kalkınma sisteminin cezbesine...

Anlaşılmazlıklar, çelmeler ona hiç geliyordu. Düşündüğü sistemin içinde; köylerde dolaşacak seyyar demirhanelerden, gezginci biçki dikiş atölyelerine, yahut balıkçılık, otelcilik kurslarından, sanat enstitülerine, teknikumlara, iş darülfünununa

(1) Türkiye'de bugünkü teknik öğret imin kurucusu: Rüştü Uzel.


kadar her şey, kademe kademe sıralanmıştı. Bu çatı kat kat kuruldukça memleket, her sahada bütün teknik elemanları, bu teknik öğretim sisteminin içinden istediği kadar çekip alabilecekti, isviçre'deki el sanatçılığından, Japonya'daki makineli ev dokumacılığından motor, lokomatif ve gemi yapıcılığına kadar, bizde olmayan her sanatın bir gün yurtta yerleşeceğine inanır ve bunun için çalışırdı. Bütün bunlar için hesapsız raporlar projeler yaptırmıştı. Kafasında bu işleri, geniş tetkiklere, malzemeye dayanan birtakım sıralara, usullere bağlamıştı.

Bakanlığın penceresinden bakardı. Ankara istasyonunun arkasında, o vakit her rüzgâr estikçe toz bulutlarının kabardığı sahada, gelecek için tasarladığı iş darülfünununu, enstitüleri, teknik araştırma merkezlerini bütün teferruatıyle kafasında canlandırırdı. O zaman, sanki bunlar hakikaten mev-cutmuş ve kendisi bu muazzam binaların hollerinde, koridorlarında, tecrübe salonlarında dolaşıyormuş gibi en küçük teferruatına kadar her şeyi tasvire girişirdi. Sandıklar ve sandıklar dolusu avan projelerin, plânların, tesisat şemalarının her çizgisi ezberindeydi.

Hepsi de Avrupa üniversitelerinde, teknik istişare bürolarında hazırlatılmış olan bu detayların bazen bir noktasına zihninin takıldığı olurdu. Ya bu cihazı birkaç metre o tarafa, ya bir tezgâhı birkaç metre bu tarafa nakletmek için gerekli sebepler bulmuşsa, mimarları, mühendisleri kan ter içinde uğraştırmak ister ve sonunda bu tadillerin gerekliliği hakikaten meydana çıkardı.

Bir köyden gelmişti, bir Avrupa üniversitesini bitirmişti. Bir teknik adamı ve zaman ölçüleriyle bir Avrupalı olmuştu. Tesis ve inşa fikri bütün benliğine''hâkimdi. Gücü yetse, memleketi yeni baştan ve birden inşâ etmek isteyebilirdi.

Bu toprağın beklediği adamlardan biriydi. Ama, bu toprağın alıştığı adam değildi...

* *

Maarif Vekili Necati Bey, genç, hareketli bir insandı. Ona göre zamanın gecesi, gündüzü yoktu. Bizim vekâlette iş, bü-


tün dairelerin kapılarını kapadığı zaman başlardı. Akşam saatı-na kadar ancak günlük muamelelerle uğraşılırdı. İş saatları sona yaklaşıp da vakit gelince, daireler boşalırdı. Fakat yüksek kadronun çalışması asıl o saattan sonra başlardı. Müdürlerin, umum müdürlerin odalarında lambalar gecenin geç saatlarma kadar yanardı. Asıl mühim işler için kararlar bu saatlarda çıkarılırdı.

Bu geç saatlarda vekil hemen daima arkadaşlarının arasında olurdu. Gecenin sonu ekseriya onun bir davetiyle şurada veya burada bir sofranın başında biterdi. Bakana göre lâzım olan şey «büyük işler» yapılmasıydı. Fakat bu «büyük işler» in teferruatı onu ilgilendirmezdi: O yalnız kendisinden, büyük işlerin istenilmesini beklerdi. Küçük ölçüler, küçük tedbirler onu sıkıyordu. Bir güreş meydanında karşısına eş bekleyen bir pehlivan gibi dolaşıyordu. Ya yenmek, ya yenilmek istiyordu.

Eski bir muallim mektebi binasında yerleşen, koğuşları, dershaneleri hatta bazen çuval kaplı karkasla bölünüp kalem odası, büro haline getirilmiş olan maarif vekâleti binası (1 ) içinde sessiz, fakat kuvvetli bir havanın estiği zamanlardı. La-yik tedrisat, muhtelif tedrisat, tek tedrisat (tevhidi tedrisat) gibi birçok ileri memleketlerin hâlâ münakaşasını yaptığı cesur ve ileri hamleler, bu mütevazı dairelerin insanları tarafından başarılmıştı.

Necati Bey, büyük ölçüde saydığı bir iş yaptığı zaman çocuk gibi sevinirdi:

— Bugün millet mektepleri açılması emrini verdim! — Bugün, yeni Türk harfleriyle tam yüz bin alfabe basıl

masını emrettim! — Bugün filan enstitünün inşaat hesabına tam yüz elli bin

liralık havale gönderdim!

derken, sevincinden yerinde duramazdı. Ah ne olur, benden daha fazla bir şeyler isteseler der gibi, etrafındaki arkadaşları-

(1) İst iklâl Harbi s ı ras ında bu b ina ilk Mil let Meclis i m e b u s ları iç in misa f i rhane vazifesi görmüştü.


m tartaklar dururdu. Zaman, mekân ve imkânlar onun ölçüleri arasına girmezdi. En büyük işleri, elinden gelse bir nefeste başarmak isterdi. Bazen bir rüzgâr gibi odaya girerdi. Bir gün evvel karar verilen, fakat aylarca sonra tamamlanacak olan bir işin bitip bitmediğini, yahut ne safhada olduğunu sorardı, îşler değil, işlerin sonu onu ilgilendirirdi. Meselâ etrafındakilere sorardı:

— Neydi şu Ankara'da yapılacak şeyin adı? — Teknikum. — Başka? — Politeknik... — Daha ne duruyorsunuz yahu? Yapsanıza! Ama bu bina

lar büyük olmalı. Çok büyük. Ta istanbul'dan, Sivas'tan, Hint'ten, Çin'den görünsün vesselam...

der, gene bir rüzgâr gibi çıkar giderdi. O zaman Ankara'da yeni devletin bütçesi çok mecalsizdi.

Türkiye'nin hemen hemen hiç bir müttefiki yoktu. İstikrazlara, yabancı sermayeye karşı haklı bir çekingenlik vardı. Bütün kaynakları kurutan iki büyük harpten henüz yeni çıkılmıştı. Her şeyi yeniden ve temelden yapmak lâzımdı. Halbuki bütçe, karşılıksız bir paraya dayanan nazarî bir muvazeneden ibaretti. Cihan iktisat buhranı ise bütün ihracat maddelerini birden vurmak üzereydi.

Fakat Ankara, bu mecalsiz ve takatsiz bütçeye kendi ruhundan bir şeyler katan, onu böylece zenginleştiren idealist insanlara malikti. Ben, devlet dairesi ve devlet işi deyince soğuk, şahsiyeti öldüren ve sinsi bir ortam, bir çevre düşünürdüm. Halbuki gördüğüm bu manzara kalbe şevk veren bir şeydi.

Maarif vekâleti bu hava içinde çalışıyordu. Necati Beyin arkadaşları kendinden birer parça gibiydiler. Fazla olarak onun sınır tanımaz arzularını kâğıda dökecek, hesaba vuracak ölçüde insanlardılar. Vekil onlara çok bağlıydı. Onlara takılmayı severdi. Beni de ilk tanıdığı zaman elini omuzuma koydu:

— İstediğini yap arkadaş, dedi, uma bizim mektep çocuklarını sakın komünist yapma!


Cevap verdim:

— Mektep çocuklarıyle İşim yok vekil bey. Ama siz kendinizi koruyun!..

Hem kendi güldü, hem hepimizi güldürdü. Altma çizilmiş yolda, ağır bir treni çeken bir lokomotif gi

biydi. Yazık ki girdiği yolun, henüz çok genç başındayken öldü (1)...

•

* •*

İşte benim memurluğum Ankara'da o zaman, bu hava içinde ve bu insanlar arasında başladı. Onun için hiç bir zaman kapalı, çekingen ve kararsız bir memur olamadım. Bu hal sonuna kadar devam etti. O zaman etrafımda gördüğüm insanlar, Ankara'nın bir devrini ve bir neslini temsil eden insanlardı. Hepsinin başı Çankaya'ya bağlıydı. Çankaya ise Ankara'dan kopmuş bir yer değildi. Çankaya'daki basit bağ köşkünde, her şeyden evvel genç, dinamik bir insan yaşıyordu. Hayata doymamış, hayata ve insanlara bağlı ve bütün beşerî kompleksleri olduğu gibi yaşayan bir insan. Bu insan, bütün günlük hayatiyle, sanki hepimizin arasında yaşıyor gibiydi/Ondan taşan dinamik bir hayatiyet havası bu kıraç ve harap Ankara'ya durmadan yayılıyordu, ruhları besliyordu.

Hulâsa Ankara'da sular henüz yosunlanmamıştı. Dalgalar, suların dibinden suların yüzüne birtakım yeni davalar, yeni unsurlar, yeni insanlar atabiliyordu.

Maarif vekâletinde olduğu gibi, nafıa vekâletinde, maliye vekâletinde, iktisat vekâletinde ve bütün diğer vekâletlerde iş başında olanlar, yeni kanunlar, yeni projeler peşindeydiler. Genç bir hayat hamlesi işlere, hatta bu işler başarılmâsa bile hâkimdi. Bürokrat, aksiyon ve icraat adamını. henüz yenememişti.

Birtakım basit kazmalar, küreklerle dağlar deliniyor, tüneller açılıyordu. Ve derme çatma vasıtalarla taşman raylar,

(1) Ölümünün dördüncü yıldönümünde mezarının başında, arkadaşlar benim konuşmamı istemişlerdi. Kendisini kendi anladığım gibi anlattım. Sanıyorum ki ruhu bunları tasvip etmiştir.


bozkırın göğsüne düşene,döşene, bir yerlerden bir yerlere ulaşılmaya çalışılıyordu. O zaman, herkese bir dev gibi görünen birtakım basit silindirlerle, dağlardan dağlara, ömürleri nihayet bir yağmur mevsimini geçmese bile birtakım yollar açılmaya çalışılıyordu. Ele geçen bir avuç çimento ve bir parça demirle, nihayet bir istasyon ambarından daha büyük olmayan bir mektep, bir hastane, bir devlet binası yapılıp nutuklarla açıldığı zaman, bunun şevki ve heyecanı günlerce hepimizin yüzünde parlıyor, yaşıyordu. Halbuki arzulanan şeyler ve görüş ölçüleri her gün artıyordu. Fabrikalar, madenler, vatanın demir ağlarla örülmesi, yabancılar elindeki maddelerin, demiryollarının millileştirilmesi, iki misli mahsul... Bürokrat henüz arka planda geliyordu. Ve söz henüz inkılâpçınındı.

Hulâsa Ankara, yaşayan bir yerdi. Ve kaldı ki burası, yalnız bir yeni devletin başkenti değil, etkileri dünya ölçüsünde bir inkılâbın merkeziydi. Bir bakışta dağınık, harap, küçük ve hareketsiz görünen Ankara'nın basit günlük hayâtı arkasında, büyük ve manalı bir inkılâbın nabzı atıyor diyordum. Gerçi inkılâp sözü her nedense az kullanılan bir sözdü. Hatta inkılâpçılık parti programında ve anayasada altı esas prensipten biri olarak yer aldıktan sonra bile. İnkılâp kelimesi ve inkılâpçılık vasfı resmî edebiyatta hatta hiç benimsenmedi. İnkılâpçılık anlamına karşı bazı çevreler daima çekimser kaldı. Bu kelime, kullanıldığı yerlerde ise, meselâ, şapka inkılâbı, dil inkılâbı gibi, kapsadığı manalarla ilişkisi olmayan hususlarda daha çok kullanıldı. Fakat bütün bunlara rağmen, Ankara'da inkılâp ruhu canlıydı.

Yalnız şu kaygı da vardı: İnkılâp prensipleri evvelden incelenmiş, tayin edilmiş, sınırları belli bir dünya görüşüne ve bir hedefe dayanmadıkça, onun ekseriyet için belirsiz ve anlaşılmaz kalması tabiiydi. Nitekim biraz dikkat edilince görünüyordu ki, Ankara'da da bir kısım insanlar, hatta önemli bir çoğunluk için inkılâp, kabul edilmiş, fakat izah ve idrak edilmemiş bir şeydi. Hatta onu bir tez, bir slogan olarak kullananların her biri için de manası başka başkaydı. Onu yürütmek mevkiinde olanlar arasında bile geniş anlayış farkları var-

S U Y U , ARAYAN ADAM 461

dı. Bunların bir kısmına göre, inkılâp vardı ve devam ediyordu. Diğer bir kısmına göre ise, Türkiye bir inkılâp yaşamış, fakat bu inkılâp artık sona ermişti. Türk inkılâbının, yalnız devam etmekle kalmayıp, onu dünya tarihi için ve dünya ölçüsünde bir manası olduğu, inkılâbımızın, bütün bize benzer memleketler için müşterek esaslar taşıdığı fikri, herkeste bazı şüpheler uyandırıyordu.

İnkılâbın böyle geniş manada alınmasında onlar, uluslararası (beynelmilel) bir nitelik seziyorlar ve bundan korkuyorlardı. O zaman, uluslararası vasıflı her şeye karşı Ankara'da büyük bir ürküntü vardı. Hatta din bile, «gayri millî» olduğu, «uluslararası» bir nizam ifade ettiği için yadırganıyordu. Uygarlığın, bütün ileri memleketler için müşterek vasıflarında bile şüpheli noktalar seziyorlardı.

Daha sonraları bu kompleks:

— Biz bize benzeriz,

şeklinde bir ifade -de- buldu. Bu slogan, şenlik, bayram günlerinde büyük kırmızı bezler üzerine beyaz harflerle yazılır, sokaklara asılırdı. Bir gün Halk Partisi Genel Sekreteri (1), bizim bize benzeyişimizi daha elle tutulur bir şekilde şöyle anlattı:

— Azizim! Türkiye bir yumurtaya benzer. Her şeyimiz bu yumurtanın içindedir. Bu içerideki şeylerin dışarıdaki-lerle hiç bir ilişkisi yoktur. İnkılâplarımız, davalarımız hep bu yumurtanın içinde!..

O bunları söylerken samimîydi ve şeflerinin, haklı olarak inandığı bir insandı.

Fakat sanıyorum ki, inkılâbın yalnız hayatı değiştirmekle kalmayan ve hiç olmazsa inkılâpçı bir azınlığın şuuruna inen bir fikir sistemine dayanması zarurî olsa gerekti. İnkılâbın ideoloji sistemi, fikir prensipleri ortaya atılmalıydı.. İnkılâbımız izah olunmalıydı. Kaldı ki, inkılâbımızın yalnız Türkiye'ye has ve onun sınırlarıyle çevrilmiş bir hadise olmadığına gittikçe

(1) C.H.P. eski Gene l Sekreter i Saf fet Ankan.


daha kuvvetle inanıyordum. Onun yalnız bizim için değil, bütün bize benzer memleketler için bir misal ve bir örnek olmak vasfı aşikârdı.

Hulâsa inkılâbımızın mana ve mahiyetini, çeşitli anlayışlardan, hele birbirine zıt görüşlerden kurtararak, ona tarih içinde yerini vermeliydi. Bu, Türk aydınının, kendini inkılâba veren her duygulu Türkün bir vazifesi olsa gerekti. Yani bize, bütün tarihî ve nazarî şartlarıyle işlenmiş bir inkılâp ideolojisi ve buna dayanan bir inkılâp heyecanı lâzımdı. Yoksa her şeyin bir süre sonra halsizleşmesi mümkündü. Bir süre sonra, bütün hamlelerin gevşemesi, bütün fütuhatın kolaylıkla inkâr edilmesi ve nihayet ya gericiliğin yahut da kozmopolit ve müsrif bir oligarşinin, bir para hiyerarşisinin, şüpheli ellerde bir din ticaretinin her şeyi soysuzlaştırması akla gelebilirdi.

O sıralarda 1929 dünya iktisat buhranı, cumhuriyetin ilânından beri memleketin bel bağladığı liberal inkişaf ümidini tamamen durduruverdi. Ankara'da bir depresyon havası esmeye başladı. İktisadî durgunlaşmaya ve fakirleşmeye muvazi bir ruh ve fikir halsizleşmesi gittikçe beliriyordu. Bu halsizlik, bütün idare ve inşa alanlarında işleri aksatıyordu. Hepsi de ziraî hammaddeler veya gıda maddeleri olan ihraç mallarımızın fiyatları sıfıra yaklaşıyordu. Yeni vergiler, nazarî gelirlerdi. 1923 ve 1929 arasındaki iç sermaye birikmesi —eğer böyle bir birikme varsa— erimişti. Hulâsa memleketin iktisadî temeli sarsılmıştı. İktisadî prensiplerimizi yeniden gözden geçirmek, iktisadî davalarımızı yeniden ortaya koymak ve işe yeniden başlamak lâzımdı. Ziraî rant, ziraatta bir birikmeye imkân verecek toprak geliri sıfıra düşmüştü; dahilde toprak müstahsili bedavaya, hatta zararına çalışıyordu. Türkiye'de sanayi ve inşa işleri ise ancak ziraatın kaynaklarına dayanıyordu. Ve adına sanayi dediğimiz varlık, Haliç sahillerindeki harap hanlarla, Galata harabelerinin küflü bodrumlarına dağılmış iptidaî ve perişan bir enkaz yığınından ibaretti. Ve bu hal, inkılâp davası güden bir ülke için yüz kızartıcı bir şeydi (1).

(1) Bu konuda: Ş. S. Aydemir. Tek Adam, cilt. III.


Yeni bir yol, yeni bir iktisat siyaseti, daha doğrusu yeni bir nizam bulmak lâzımdı. Millî emeği ve tasarrufu koruyacak, millî esaslara dayanacak, fakat memleketin kalkınma hamlesini sağlayacak ve devam ettirecek bir nizam. Yoksa iktisadî sefaletle beraber, inkılâbın fütuhatı bile zayıflayabilirdi. O günkü iktisadî siyaseti bir cümleyle ifade etmek mümkündü: Himayeci bir gümrük siyaseti arkasında liberal bir iktisat nizamı. Bu siyasetin ilk ve safiyane esasları 1923'te İzmir'de toplanan iktisat kongresinde atıldı. Bu esaslar, ferdin ve özel teşebbüsün, konulan gümrük himayesi arkasında ve serbest münasebetler dahilinde millî bir sermaye biriktirmesi esasına dayanıyordu. Biriken ticarî sermayeler sanayi sahasına akacaktı. Türk hammaddesi Türk sanayiinde istiklâk edilerek memleket kendine yeter hale gelecekti. Bu fikirler samimîydi. Fakat tarihî şartların ve sermaye birikmesi imkânlarının tetkiki bakımından yetersizdi. Bu sistem, millî gücü harekete getirecek ve memleketi en kısa bir zamanda, büyük ölçüde yatırımlara götürecek ruhtan ve vasıtalardan mahrumdu. Millî gücü ve millî tasarrufu korumakla beraber, memlekette ileri tekniği ve geniş ölçüde yatırımları planlı bir şekilde sağlayacak bir iktisadî nizam aranması lâzımdı. Bu iktisadî nizam, hem bir inkılâp dinamizminden kuvvet almalı, hem de dünyanın gidişi içinde, memleketin bir an evvel kalkınmasına imkân vermeliydi.

* *

Zaten dünya, artık eski dünya değildi. Dünya iki ayrı karargâha bölünmüştü. Bir tarafta liberal demokrasi, tarihinin en büyük buhranını yaşıyor ve bu*buhrandan bir çıkış yolu arıyordu. Diğer taraftan sosyalizm, bir inşa tecrübesine girişmişti. Bundan başka liberal nizamın içinde de totaliter gelişmeler vardı. Her şey, liberalizmin revizyonu zorunluğuna doğru gidiyordu. Bu nizam ya planlı ve güdümlü bir kapitalizme, milletlerarasında bir entegrasyona, daha anlayışlı bir işbirliğine varacaktı. Ya sosyalizmin karşısında fikirsiz, parasız ve nefessiz kalarak bir gün mahvolacaktı. Bir çıkış için ise, sömürgeci usullerin ortadan kalkması, geri memleketlerin geliştirilmesi


lâzımdı. Bu suretle dünya ölçüsünde değilse bile, demokratik memleketler arasında kurulacak iş ve pazar birlikleri, serbest dünyayı kurtarabilirdi (1). Biz ve bizim gibi memleketler bu arada aktif bir iktisat görüşüne ulaşabilirsek, dünya f buhranı belki de bizim lehimize çalışmış olacaktı.

Hülâsa Batı tekniğinden ayrılmamak, bilâkis ondan faydalanarak onun seviyesine ulaşmak için, liberal bir inkişaf ümidinin uyuşturucu tesirinden çıkmak, kurtulmak lâzımdı. Bu sistemin bizde bir inkişaf şansı yoktu, çünkü, bu sisteme katılmak için geç kalmıştık.

Şimdi öyle bir noktaya varmıştık ki, önümüzde ancak iki yol vardı: 1. Manevî bakımdan Türk inkılâbının heyecanını harekete getirmek, 2. Maddî bakımdan, hem millî gücü seferber etmek, hem cihan buhranının sudan ucuz hale düşürdüğü teknik vasıtaları ve personeli vadeli olarak çekerek, kendi teknik gelişmemizi sağlamak.

Bunun için de, herkesin kendi görüşünü ve düşündüğünü yazması, söylemesi lâzımdı. Yani kendi dağarcığında ne varsa ortaya koyması gerekti.

Doğru olan, faydalı olan yol buydu... Ben de bunu yaptım.

(1) Bu görüşe dayanarak yazd ığ ım ilk küçük broşür, bir prop a g a n d a yay ımı şekl inde, o s ırada a ç ı l a n Laypzig mi l let lerarası pa-nayır ındaki Türk sergis inde dağıtı ldı. Broşürün ismi: «Türk-Alman Pazar İtt ihadı» idi. A l m a n ilgilileri aras ında bir aks iseda yapt ı ve bu görüşün s a v u n u l m a s ı i ç in sergi idares ince mümess i l imize i m k â n verildi.

26

< Dünyanın bölündüğü zıt karargâhlar arasındaki çatışma gittikçe derinleşiyordu. Batı ve Doğu âlemi her gün biraz daha birbirlerinden ayrılıyorlardı. Bundan başka Batı âlemi içinde ayrıca iaşizm, asi .bir cereyan, yeni ve geç kalmış bir emperyalizm halinde kendi nifaklarını hazırlamaktaydı. Türkiye ise dünya iktisat buhranının gittikçe daha çok tesiri altına giriyordu. Memleket her gün daha derin bir iktisadî halsizliğe gömülmekteydi: Hadiseler öyle gelişiyordu ki, bu konularda herkesin kendi düşüncelerini cesaretle söylemesi lâzım geliyordu. Hatta bu görüşler ve düşünceler yetersiz olsa bile,..

Ankara'yı daha yakından tanıdıkça, dünya gidişinin ve iç ekonominin halsizleştirici tesirlerine rağmen memleketin çıkış ve yükseliş imkânlarına olan inanım artıyordu. Milletimiz bir inkılâp heyecanından faydalanarak, memleketin henüz dokunulmamış, henüz uyuyan kaynaklarını ve kuvvetlerini harekete getirebilirdi. Yabancı memleketlerin bize verebileceği pek çok şeyler vardı. Dünya buhranı bu memleketlerde mütehassıs: insan gücünün ve üretim vasıtalarının bedelini âdeta sıfıra düşürmüştü. Bu vasıtaların yok pahasına ve çok uzun vadeli olarak tedariki kabildi.

İnkılâp heyecanını, inkılâbımızın nazarî esaslarından çıkarabilirdik. Bu da sonsuz bir kaynaktı. İktisadî kalkınmamızın itici kuvvetini de planlı bir iktisat siyasetine bağlayabilirdik. Bu iktisat'siyaseti, elbette ki artık tarihî ömrünü yaşamış liberal bir iktisat nizamı olamazdı. Bu nizam, dünyanın beşte dördünün müstemlekeleştirilmesi pahasına da olsa verebileceğini vermiş ve artık tükenmişti, Büyük sanayi memleketlerindeki teknik ilerleme, mübadelenin dünya ölçüsünde gelişmesi ve bir malî kapitalizm onun esiriydi. Fakat, sanayi memleketle-

*30


rinde sınıf kavgalarını, sanayisiz memleketlerde müstemleke esaretini doğuran nizam, gene bu liberal kapitalizmdi. Bu çatışmalar şimdi artık meyvesini veriyordu. Dünya, iktisadî buhranlar ve siyasî ihtilâller içinde yüzüyordu. Bu hengâmede Türkiye ve Türkiye'ye benzer memleketler liberal kapitalizmin, artık taklitçileri değil, ancak mirasçıları olabilirlerdi. Müstemleke ve yarı müstemleke şartlarından kurtuluş saatları çalıyordu. Bizim gibi memleketlerle, kapitalizmi tamamen tasfiye etmek isteyen ihtilâlci sosyalizm arasında, yalnız bu noktada ve geçici bir kader birliği de vardı (1).

Biz, hem Batı ekonomisinin, hem sosyalist ekonominin sınır çizgisi üstünde, her iki nizamdan faydalanarak ve her iki nizama karşı müdafaa edecek davaları olan bir memleket olarak bir çıkış noktası aramak zorundaydık. Öyle bir çıkış noktası ki, yalnız bize yeni bir hamle vermekle kalmasın, başarımız bize benzer memleketler için de numune ve misal olsun. Türkiye'nin millî istiklâl: mücadelesind«ki» başarısıve bü başarıyı tahakkuk ettiren büyük bir lider, memleketimize böyle bir hamlenin ve önderliğin büyük şanslarını veriyorlardı.

Ne kadar mütevazî olsa da, inkılâbımızın esaslarını izah yolunda bazı araştırmalar yapıyordum. Esasen bu çalışmaların küçük bir mazisi de vardı:

Daha önce değindiğimiz ve 1926 yılında Afyonkarahisar cezaevinde iken başladığım kitabımı, cezaevinden tahliye edildikten sonra tamamlayıp, daha Ankara'ya gelmeden Maarif Vekâletine sunmuştum. O sıralarda Maarif Vekâleti, bu şekilde gönderilen eserleri tetkik ederek faydalı bulduklarını bastırıyordu. Gönderdiğim:

«Muasır Türkiye'nin İktisadî İnkişaf İstikametleri»

(1) Uzakdoğudan Mağrip ülkelerine kadar, mil l î i s t ik lâ l savaş ına g iren b ü t ü n geri memleket ler le sosyal is t ülkeler aras ında (MÜH mücade le Türkiye'si de dahi l o lmak üzere) görülen y a k l a ş m a l a r ı n sebeplerini bu n o k t a d a n h a r e k e t ederek a r a m a k yerinde olur. Bu yak laşmalar ın müşterek zemini, bazen Türkiye'de o lduğu gibi geç ic i kalmıştır. B a z e n de Çin'de o lduğu gibi ve Bat ı â l e m i n i n t a m bir anlayışs ız l ığ ıy le desteklenerek, başka bir i s t ihale seyri t a k i p etmişt ir .


isimli eseri vekâlet tetkik olunmak üzere istanbul darülfünununa yollamıştı.

.Ankara'ya gelişimden ve maarif vekâletinde* vazife alışımdan sonra istanbul darülfünunu hukuk fakültesinin bu kitap hakkında ve daha önce değindiğim raporu da vekâlete o günlerde gelmişti. İşte bu raporda «Kitabın tez kısmında tarihî maddiyatçılık mesleğini takip edeceğini söyleyen müellif, bu fikri ilmî bir usul ile takip ve bazı mesaili izah ve Türk iktisadî tekâmülünün büyük ana hatlarını tespit edebilmiştir. Fakat birçok yerlerde tarihî maddiyatçılığm esasen şayanı kabul olmayan netayicine düşülmüştür.» denilmekte idi. Rapor, devrin modasına uyarak bir tarih felsefesini, iyi veya fena olması gibi sübjektif bir neticeye bağlamakla beraber benim için cesaret verici idi. Zaten bu kitap, nihayet bir monografi, mahiyetini elbette ki geçemezdi. Çünkü .onun yazıldığı zaman, meselâ Türkiye'nin nüfusu bile henüz bilinmiyordu.

* * *

. Ankara'da ilk konferansımı Türkocağı merkez salonunda verdim (1). Bu konferansta mihver fikir Türk inkılâbı idi. Sözlerime:

— Türkiye bir inkılâp içindedir' En inkılâp durmadı,

diye başladım ve şöyle devam ettim:

— Bugüne kadar yaşadığımız hareketler, şahit olduğumuz

kıyam ve inhidam manzaraları, onun yalnız bir safha

sıdır. Bir ihtilâl geçirdik. Bu ihtilâl, inkılâbın gayesi

değil, vasıtasıdır. Bu ihtilâl safhasında dursaydık, inkı

lâbımız kısır kalırdı. Halbuki o genişliyor, derinleşiyor.

O henüz son sözünü söylemiş değildir.

Hulâsa bu görüşlere göre inkılâbımızın genişlemesi lâzımdı. İnkılâp tarafsız bir nizam değildi. Onun içinde yaşayanların, taraftar olsun veya olmasınlar ona uymaları lâzımdı. İnkılâbın derinleşmesi demek, bir inkılâp şuurunun, o inkılâbı

(1) 29 ocak 1929 ve No. 25.


yürüten azlık» kadronun dimağından, genç neslin, köylünün, şehir halkının dimağına yayılması yerleşmesi demektir. Bu şuur, ancak, inkılâbın şartlarından ve istikametlerinden çıkarılan bir inkılâp ideolojisine dayanabilirdi. Bu şartları ve istikametleri izah ve bir inkılâp ideolojisini tespit işi ise, o inkılâba rehber olan azlık, fakat idealist aydın kadronun işi idi. Bu nazarî ana-hatları terkibinden baş prensipler etrafında, taktik veya stratejik zikzaklar yapılabilir, fakat ricatlar yapılamazdı.

Bu konferanstaki görüşlere göre «inkılâbımız, onu yürüteceklere prensip ve şuur olabilecek bütün nazarî ve fikrî unsurlara maliktir. Ancak bu nazarî ve fikrî unsurlar, inkılâbımızın ideolojisini teşkil edebilecek bir fikir sistemi halinde terkibe-dilmiş değildir. Şimdi inkılâpçının vazifesi, bilhassa genç nesle rehber olacak bu fikir sistemini nazarî ölçüler, kriteryumlar halinde izah ve tespit etmektir. Yoksa zaten mevcut olan fikir karışıklıkları, ruh düşkünlükleri ve bozgunculuklar, inkılâbımızın akışını bir gün • oportünist vbir,:- telifçiliğe-- • şinikleyebilir,• &tm pekâlâ soysuzlaştırabilir. Ve o zaman teşebbüs, inkılâpçının elinden çıkarak, demagogun mürtecinin veya müsrif bir sermaye ve para oligarşisinin eline düşebilir.»

«İnkılâbımız ne bir reform, ne de idarî bir değişikliktir. O, tam, orijinal ve tesirleri itibariyle dünya ölçüsünde ehemmiyetli ve bize benzer bütün memleketler için misal ve örnek olacak bütün şartları haizdir. Bütün Ortadoğu, bütün Uzakdoğu, bütün istiklâlci Afrika için bir misal ve bir önderdir. İnkılâbımız bir millî kurtuluş hareketidir ki bu hareket, yalnız Türkiye şartlarının değil, aynı zamanda çağımızın en büyük çatışmasının da eseri ve bir çözüm çaresidir. Bu çatışma, sanayici ve emperyalist memleketlerle müstemleke ve yarı müstemlekeler arasındaki tezattır. Bu tezat, sahası itibariyle bütün dünyayı içine alır. Neticeleri. itibariyle de dünya tarihinde yeni bir çağın başı olacak kadar mühim ve tarihîdir. Tarih, bu tezatm çözülüşünde önderlik rolünü Türkiye'ye vermiş bulunuyor. Bu bizim tarihî misyonumuzdur. Onu benimsemek ve başarmak zorundayız. Yarın Atlas okyanusundan Pasifik ülkelerine ve daha ötelere kadar, millî kurtuluş arayan bütün


milletler için Türkiye'nin yolu ve misali bir örnek olarak alınacaktır...»

Bu konferans sonunda, geniş, planlı bir inşa fikrini müdafaa ediyordu. Bu fikrin temeli, tabi bir dilencilik ekonomisine değil, bütün dünya ülkeleri ile bir işbirliğini gütmekle beraber milletin çalışma gücüne dayanıyordu. Ancak devletin bu tanzim ve inşa işinde rehberlik etmesi lâzımdı. Memleketin bütün imkânlarım harekete getirerek milletin çalışma gücünü verimlendirmek devletin işi olmalıydı. Bu güdümlü bir nizamdı. Ziraatta, sanayide, ticarette hususî teşebbüsün yapabileceği her şeyi hususî teşebbüse bırakmak ve onu korumakla beraber, devletin de kendi yapabildiği ana işleri ele alması lâzımdı. Bir sosyal devlet, daha doğrusu bir sosyal milliyetçilik nizamıydı. Bu ne bir topyekûn sosyalizm, -ne de totaliter bir devlet kapitalizmi idi. Bu sadece planlı ve devletçi bir nizamdı. Dünyanın içinde .bulunduğu iktisat buhranı ise, muhtaç olduğumuz teknik vasıtalarla mütehassıs insan gücünü, dünyanın bütün ileri memleketlerinden uzun vadeler ve en elverişli bedellerle temine imkân verecek durumdaydı (1). Nihayet diğer ülkelerle hür esaslarda iktisadî işbirliğine de elbette gidebilirdik.

Bu konferans verilirken Türkocağmın Hamdullah Suphi Tanrıöver, Yusuf Akçora, Ağaoğlu Ahmet gibi değerli liderleri orada bulunuyorlardı. Bunlar, o gün orada başlayan münakaşaların bütün ocak şubelerine yayılmasını faydalı buldular. Konferansın basılmasını ve bütün şubelere gönderilmesini kararlaştırdılar. Fakat konferans üzerinde o sırada gazetelerde yapılan yayınlar ve tefsirler, bana bunun faydalı olmayacağı kanaatim verdi.

Bu neşriyatın en hafifi, bu fikirleri Cumhuriyet Halk Partisinde yeni bir cereyanın başlangıcı gibi izah ediyordu. Arkasından çeşitli taraftar listeleri yayılıyordu. Bu neşriyata kar-

XI) Bu fikirler, d a h a sonra bir ideoloji dergisi o lan «Kadro» m e c m u a s ı yay ın lar ında ve 1932'de neşre t t iğ im «İnkı lâp ve Kadro» is imli eser imde iş lenmiştir.


şılık vermedim. Yalnız bu konferansı etraflıca bir tez halinde genişletmeye karar verdim. Cumhuriyet Halk Partisi genel sekreteri rahmetli Recep Peker'e de bir mektup yazdım ve hareketin parti içinde bir cereyan yaratmayı gütmediğini anlatmaya çalıştım.

* *

Çatısı altında zaman zaman hepimize konuşmak ve tartışmalar yapmak fırsatını vermekle beraber Türkocakları ö sırada, son günlerini yaşıyordu. Ankara'da, daha sonra Halkevi olan genel merkez binası tamamlanmıştı. Fakat genel merkez, bu binanın altında ezilmiş ve silinmiş gibiydi. Hamdullah Suphi Tanrıöver, gene her tarafa koşuyordu. Zaman zaman «Anadolu yaylasının bu şehnişininde» gene söylevler veriyordu. Fakat bu söylevlerin yankısı, içlerinde dalgalanmalar yapmak istediği ruhlara ulaşmadan, hazin bir salon boşluğunun tenhalığında dağılıyordu.

«Aksakallar heyeti» öyle görünüyordu ki: ocağın bütçe açık-larıyle, vadesi gelmiş borç senetleri içinde bocalamaktan, teberru peşinde koşmaktan, yeni devrin davaları ve mefkure işleriyle uğraşmaya vakit bulamıyorlardı. Bu yüzden hepsi de birtakım dünya gaileleri içinde eriyip gitmişlerdi.

Vaktiyle mektep bizi, ilk hayata ateşli bir Turancı olarak atmıştı. Sonra Turan için ve Turan topraklarında çetin, mihnetti mücadele yılları yaşamıştım. Gerçi bu davanın, benim için şimdi ve bu ocağın onu ortaya koyduğu şekilde, artık bir çekiciliği yoktu. O şekilde Turancılık, bir fantezi, yahut bir ütopya (1) idi. Realitelerin terazisine konulduğu zaman hiç bir sıklet arz etmiyordu. Bu neticeye ve hükme, yıllarca süren madde ve ruh mücadelelerinden ve bir sıra hayal kırıklıklarından sonra varmıştım. Fakat buna rağmen, Ankara Türkocağınm çatışının altına ilk girdiğim gün, içimde birtakım genç ürper-meler duymaktan gene de kendimi alamadım.

Hamdullah Suphi Tanrıöver bir arkadaşımla beraber bizi,

(1) Ü t o p y a . H a y a l , M e v h u m ülke.


ocağın Türk salonunun bir sedirinde kabul etti. Dekor mükemmeldi. Tavan, mine gibi işlenmişti. Sedefli hücrelerle billurlar, çeşmibülbüller dizilmişti. Fakat bu defa kendisini dinlerken, artık yalnız Anadolu'yu değil, Turan'ın bir kısmı ülkelerini ve onların davalarını da tanıyordum. Bu konuşma sonunda şuna inandım ki, bu binaya ve bu güzel dekora rağmen bu ocağın, hatta büyük Turan'ı bir tarafa bıraksak bile, sadece şu kurtarılmış Anadolu'ya dahi verebileceği çok şey kalmamıştır. Davalar küçülmüş, hayat bu sedirin üstünden çoktan aşmıştır...

Ocağın son günleri, bu tarihî tasfiyenin çıplak gerçeği içinde geçti. Ocak mukadder akıbetine her gün biraz daha yaklaşıyordu. Aksakallar bu tasfiyeyi geciktirecek ve uyuşukluğu giderecek yeni davalar arıyorlar, fakat bulamıyorlardı. Yeni bir mefkure savaşı, bir yeniden uyanış peşindeydiler. Fakat olmadı.

Çünkü şahsiyetler gibi müesseselerin de davalarını buldukları ve davalarını kaybettikleri zamanlar vardır. Hatta bu, toplumlar, dinler ve inkılâplar için de böyledir. Türkocaklarınm yerini alan Halkevleri de, hemen hemen aynı kısır hava içinde doğdu. Bu evlerin kuruluşundan evvelki hazırlık toplantılarının bir kısmında ben de bulundum. Doktor Reşit Galip bu toplantıların başındaydı. Kendisi Türkocaklarmdan gelmişti. Cesur, karar almaya muktedir ve çalışkan bir insandı. Fakat ne-var ki temelde bir boşluk hissolunuyordu. Yapılmak istenen şey, incelenmiş bir fikir sistemine ve bu fikir sistemini besleyecek idealist bir heyecana dayanmıyordu. İnkılâpçı bir heyecanın yaratılışında ise, yalnız akıl ve mantık kifayet etmez. İlk doğum ağrıları daha ilk günlerden itibaren kendini gösterdi. Kaos, daha ilk adımda belirdi.

Ankara merkez kollarından birinin başında çalışıyordum. Bir inkılâp müzesi ve bunun etrafında bir inkılâp enstitüsünün tesisine gitmek istiyorduk. İnkılâbın başlangıcını mümkün olduğu kadar derinlere ve eskiye götürmek ve bu suretle inkılâp hamlemize, daha temele varan bir gelenek sağlamak istiyorduk. Fakat pek çabuk anlaşıldı ki, inkılâbın anlayışı ve-

•472 SUYU ARAYAN ADAM

tarifi gibi, başlangıcı hakkında da bir görüş birliği yoktu. Bütün bir Osmanlı devri, yok sayılıyordu. Son devir tarihimizle ilgimiz anlaşılamıyordu. Halbuki, ikinci meşrutiyet, birinci Meşrutiyet, Genç Osmanlılar Hareketi, Tanzimat, hatta III. Se-lim'e ve hatta daha gerilere varan bir yenileşme ve garplılaşma mücadelemiz vardı. Bunlar, bizim son inkılâp hareketimizin temelinde yatıyordu. İnkılâbımızın bu habercileri, bizim inkılâp müzemizde pekâlâ yer alabilirlerdi.

Gerçi o günlerde parti ve halkevleri rehberlerinin bu ve buna benzer konular üzerinde duracak vakitleri de yoktu. Rahmetli Atatürk'ün, Türk tarihinin, Türk medeniyetinin, Türk dilinin köklerini aramak ve bu suretle Türk milletinin kıdemini ve kıtalar üzerindeki otoktonluğunu araştırmak heyecanı etrafa yayıldıkça garip şekiller alıyordu. Atatürk'ün bütün çabası, tarihe yeni bir bakıştan başka ne olabilirdi. Bu, münevverleri dil, tarih, arkeoloji sahalarında araştırmalara yönelten, onlarda, zamanın kalıntıları içinde yoğurulmak ve sentezler yapmak zevkini uyandırmaya çalışan asil bir ilim hasretiydi. Fakat bu çalışmalar muhite yayıldıkça komite ve komisyon- > larda başka şekiller alıyordu. O sıralarda herkes kendisini, başka türlü bir dil ve tarih didinmesine kaptırmış gitmişti.

Günler ve geceler, kelimeler aramak, kelime oyunları yapmak ve tarih yakıştırmaları cinsinden ömürsüz ve tamamen indî denemelerle geçiyordu. Öyle buluşlar, öyle nazariyeler ki, birçoklarının ömrü bazen bir günü bile doldurmuyordu. Meselâ bir komisyonun bir toplantısında bir sabah keşfolunan bir dil veya tarih hakikatinin, aynı günün akşam saatlerinden itibaren düştüğü ve bunun yerine gene birkaç günlük ömrü •olan kelimeler veya tarihî hakikatler konulduğu görülüyordu.

Bir aralık da bizim brakisefal mi, yoksa dolikosefal mi olduğumuz, yani kafataslarımızm biçimine göre hangi cinse ayrıldığımız meselesi, günlük mesele haline geldi. Bazı şahısları, bazı tâlî komisyonları bütün siyasî içtimaî meselelerden daha ziyade sardı. Bir aralık brakisefal olduğumuz keşfolunmuştu. Bazen de, aksi ispat ediliyordu. O zaman yeni ölçmeler, yeni biçmeler ve muazzam bir zaman kaybı...

27

Bütün bu esasından ayrılmış didinmeler, yanlış birtakım ifadelerle hep Atatürk'ün gayelerine bağlanıyordu. Bizim çağımızın en realist insanlarından biri olan, bambaşka bir insan olan, korkmadan sevilen, hâlâ izah edilememiş, hâlâ yazılama-mış olan (1) Atatürk'ün gayelerine... Onu görmek ve dinleme mutluluğuna erdim. Onun yazılı ve çok değerli bir hatırasını da saklarım. Fakat şimdi burada ve bu vesileyle onun adını anarken hafızamda canlanan manzara, onun bir sonbahar gurubu esnasında ve bir çıplak sırtın başında ufuklara mürte-sem düşen heybetli görünüşüdür.

Söğütözü, onun çiftliğine yakın bir yerin ve Balgat köyünün altında küçük bir vahanın adıdır. Bu vahada onun sık sık uğradığı ve bir insanın ancak uzanabileceği kadar bir kulübesi vardır. Kulübenin önünde iki zayıf oluktan su alan küçük bir havuz bulunur. Havuzun üstünü, bir kısım kolları küçük kulübenin sundurmasına dağılan bir üzüm asması gölgeler. Birtakım yüksek kavaklarla, söğüt,-dişbudak ağaçları bu manzumeyi her tarafından sarar. Nihayet küçük bir meyve bahçesi ve herkesin serbestçe girebildiği bir çayır parçası manzarayı tamamlar. ,

Atatürk'ün, ekseriya birkaç otomobillik bir kafileyle, bilhassa akşam üzerleri buraya geldiğini kaç defa görmüşümdür. Çünkü Balgat köyünün altında ve bu vahanın bir kuytu yerinde, benim de Atatürk'ün kulübesinden çok daha geniş bir kulübem vardı. Buraya «Hediye halanın evi» derdik. Balgat

( i ) Tek Adam-Mustafa K e m a l is imli ve üç cilt l ik eserimi, nice-yı l lar sonra, kendi görebi ldiğim kadar ve bu düşünce n o k t a s ı n d a n hareket ederek yazdım.


köyünden bir kadınındı. Bana kiralamıştı. Burasını bir hafta-sonu evi olarak kullanırdım. Senenin her mevsiminde tatil günleri ve bazen geceleri, benim tek sporum olan uzun kır yürüyüşlerinden sonra buraya gelir, dinlenir ve burada sık sık gecelerdim. Top top söğüt ağaçları altına gizlenmiş şirin bir kır eviydi. Baharda ve yazın ilk aylarmda bahçe kadar güzel küçük tarlasında yeşil ve gümrah ekinler dalgalanırdı. Bazı yıllarda da buraya patates, yahut çeşitli sebzeler diktirirdim.

Atatürk'ün olmadığı zamanlar, onun çardağının altı ve küçük havuzunun başı benim sayılırdı. Bu kulübeye bakan ve sonra da uzun yıllar benim küçük çiftliğimde çalışan bir genç, bu çardağın altında bana sofra hazırlar, hizmet ederdi.

Fakat bazen birden, Atatürk Çiftliği'nin bu vadiye bakan sırtları üzerinden bir otomobil kafilesinin, etrafa bir toz bulutu kaldırarak sökün ettiği görülürdü. Artık çardağın asıl sahibi geliyor demekti. Ben toplanır, kendi söğütlüğüme çekilirdim.

Bir gün gene kafile göründü. Ben gene kendi kulübeme çekildim. Otomobiller Söğütözü

çardağı önünde durdular. Biraz uzaktan görebildiğime göre, yanındakiler dil ve tarih işlerinde çalışan arkadaşlarıydı. Bunların çoğunu tanırdım. Her halde gene dilden, tarihten konuşacaklardı.

Bir müddet geçti. Güneş vahanın batı çevresini teşkil eden alçak sırtlar üzerine iniyordu. Nihayet ufka yaklaştı. Batı yönü, bir yayla gurubunun renk renk şehrâyini içinde yanıyordu.

Tam o sıralarda birinin, vahanın son yeşillik sınırlarından çıkarak, üzerinde güneşin son ışıkları kaynaşan batı sırtına doğru ilerlemeye başladığını gördüm.

Oydu. Yalnızdı. Arkasından onu takibeden köpeği, etrafında geniş kıvrımlar yaparak dolaşıyor, bazen ona yaklaşıyor, bazen ondan uzaklaşıyordu. Elleri cebindeydi. Gövdesi biraz öne eğikti. Belki biraz düşünceliydi. Yavaş adımlarla, güneşin ateş tekerleğini nerede ise toprağa değdirecek gibi göründüğü çıplak sırta doğru yürüyordu. O, sırta vardığı zaman, güneş ufka yaslanmıştı.


Gurubun ziya oyunlarıyle olduğundan daha heybetli görünen endamı, göğe mürtesem düşüyordu. Bu manzaraya daldım. Bu manzara bana garip ve belki de doğru olmayan birtakım düşünceler ilham etti. Fakat ben bu düşüncelerin kafamda olduğu gibi cereyanına mani olmadım:

Gözümde bir inkılâp ve iki şahsiyet belirdi. Bu şahsiyetlerin biri bir şef, bir kahramandı. Etrafında herkesin bildiği, herkesin anladığı bir inkılâbın hikâyesi vardı. Kendisini harplere, mücadelelere ve hele harp cephesindeki düşmandan daha çok yoran, kalbini daha çok kanatan isyanlara, ihanetlere, suikastlere rağmen ve bütün bunları unutarak, halkın emrine vermişti. Cephelerde kazanılan zaferler, saltanatın yıkılışı, cumhuriyetin ilânı, yeni devletin kuruluşu, kadınların çarşaflarını atışı, şapkaların giyilişi, v.s...

Bu davalarda millet ayaklanmış ve onun daima unuttuğu ve affettiği o büyük bozgunculuklara rağmen, onun arkasında yer almıştı. Bu cephesiyle o, gittikçe sevilen, gittikçe kuvvetlenen bir şefti. Bir bayrak adam, efsaneleşmeye başlayan insanüstü bir varlıktı.

Fakat arkada, daha başka bir şahsiyet yaşıyordu. Şimdi şu dağın üstündeki gibi; tek, yalnız, anlaşılmamış

ve hemen hemen arkadaşsız, bambaşka bir adam.

Bunun hayatı, belki de baştanbaşa bir çileydi. Bu iki şahsiyet, belki de, birbirleriyle de cidal halindeydiler.

Hayatında beşerî hiç bir derin aşkın hikâyesi yoktu. Aşkı, kendine inancı ve ambisyonuydu. Ömrü bir karargâh dekoru içinde geçti. Fakat bir karargâh adamı değildi. Ne yalnız asker, ne cihangirlik peşinde bir hayalperest, ne yalnız ıslahatçı. Hayır. Bunların hepsinin üstünde bir varlıktı. O, bir insandı.

Zaman oldu, bu vatanın sınırları belki de onun hayaline dar geldi. Şu iki ucu bir araya gelmeyen hazin bütçeler... Şu, daracık yol, mektep, hastahane davaları... Şu yolunmuş bozkır, şu uykulu kasabalar ve şu etrafında gördüğü münevver denilen ve yalnız dinleyen insan...

476 SUYU ARAYAN' ADAM

Belki de bunun için* kendini sınırların dışına atmak istedi ve o zaman kendine bir başka âlem yarattı:

Ucu bucağı olmayan Orta Asya sahralarında insanlığın vatanını buldu. Bu vatandan Doğuya, Batıya, Güneye ve Kuzeye göç eden oymakların, boyların, ulusların hikâyelerine kendini verdi.

Bunlar, hep onun milletleriydi. Hep onun dilini konuşuyorlardı. Gittikleri yerlere dillerini, kültürlerini götürüyorlardı. Çin'e giren kollar bîr taraftan Çin Hindistanı ve Malaya Yarımadasıyle Okyanusya adalarına yayıldılar. Diğer kollar Japonya'ya, Kuril adalarına, yahut da Kamçatka'dan Bering Bo-ğazı'ndan Alaska ve Amerika'ya geçiyorlardı. Sonra Buffalo-lar, Bizonlar peşinden Amerika sahralarında büyük yayılmalar başladı. Meksika'da aslı Türkçe olan kelimeler keşfedildi. Bunların izinden Aztek, İnka medeniyetlerini buldu ve benimsedi. Bunlar, hep onun oymaklarının eserleriydi.

Sonra, Güneye doğru Himalaya'yı, Hayber'i aşan Türkler vardı. Bu kollar birbirlerini iterek, birbirlerini kovalayarak Hint yaylalarını sardılar. Bir taraftan da Hidigûş dağları ve Iran yaylaları üzerinden Mezopotamya'ya vardılar. Sümer, Akat, Elam bunların yeni medeniyet ve türeme merkezleri oldu.

Sonra büyük bir brakisefal istilâsı başladı. Anadolu'yu, Suriye'yi, Akdeniz ülkelerini kaplayarak Avrupa kıtasına geçildi. Po vadisi, İberya, Norman adalarıyle İrlanda'ya kadar uzanıldı. Etrüskler, Basklar, Keltler bunlardandılar.

Bunlar da onun milletlerinin yayılan kollarıydı. Gittikleri yerlerde çeşitli ihtilâflar yaptılar. Çeşitli dil ve medeniyet gu-ruplarıyle karıştılar. Ama hepsi de aynı yurttan, aynı kökten gelmenin damgasını dillerinde, kültürlerinde taşıyorlardı.

Şimdi, hep bir asıldan türeyip Amerika ve Pasifik adalarından Akdeniz ve İrlanda'ya kadar yayılan bu milletler ve medeniyetler manzumesinin birliğini daha iyi kurmak ve korumak kalıyordu. Artık gece-gündüz, yorgunluk veya istirahat yoktu. Titiz ve şüpheci münekkitlere de lüzum yoktu. Da-

S Ü Y Ü ARAYAN ADAM 477

va güneş kadar aşikârdı. Hatta bu davaya bir güneş nazariyesi bile denilebilirdi.

O zaman, birtakım insanlar, dil iştikakları, dil benzetmeleri, kafatası ölçüleriyle kolay ve harcıâlem hakikatler ortaya döktüler. O, bunların, bu yakıştırmaların kısacık ömürlerini bilirdi. Ortaya hiç bir terkip eserinin, bir sentezin çıkarılmasını da bunun için istemezdi. Çünkü bilirdi ki, asıl araştırmalar ve asıl sentezler istikbaldedir. Ve kendisi onları göremeyecektir. Çünkü bu, bir nesil ve bir metot meselesidir. Fakat, davayı attığına ve alâkayı istikametlendirdiğine kâniydi.

O, Pasifik'ten, Çin'den Avrupa içerilerine kadar uzanan bu muazzam hareketler alemi içinde kendine yakışan, ruhunun özlediği enginliği bulmuştu. Yani, dünya çapında hareketleri ve fikirleri yoğurmak ve bunların içinde, hayalen de olsa yo-ğurulmak zevkini ve tatminini bulmuştu. İşte o kadar...

Eğer Hunlar, Avarlar, Moğol veya Tatar istilâları zamanında gelseydi, belki de bu hayal hakikat olurdu. O zaman, yüz milyon Çinliyi önüne katar; devletler yıkarak, devletler kurarak, Hint'te, Çin'de, Mezopotamya'da veya Akdeniz sahillerinde bir başka İskender ve onun kadar güzel bir insan olarak çıkardı. Anıtlar, şehirler, siteler vücuda getirdi. Efsaneleri nesilden nesile, dilden dile geçecek cihangirlik misalleri yaratırdı. Çağlar kapar, çağlar açardı.

Fakat, mademki bu yüz milyon insan, elinin altında de- . ğildir. O halde, yalnız bir yüz milyonla değil, tarih içindeki bütün yüz milyonlarla bir satranç tahtasmdaki gibi oynamak?..

Evet. Bunda bizim bilmediğimiz, bizim anlamadığımız, hatta bizden sakladığı bir sır, bir zevk, bir ruh tatmini olsa gerekti...

Kadro ve Bir Dağ Yolu

28

Türk inkılâbının niteliğini ve bir inkılâp ideolojisinin prensiplerini aydınlatmaya çalışan bir tez, bu sıralarda tamamlanarak, bir nüshası rahmetli Atatürk'e sunuldu.

Dil ve tarih meseleleri üstünde ihtiraslı bir uğraşmaya dalındığı zamanlardı. Bu uğraşmaların, hatta gece ve gündüzleri aldığı bir sırada, bu tezin Atatürk'ün dikkatini çekeceğine arkadaşlarım ihtimal vermiyorlardı. Fakat öyle olmadı.

Atatürk, bu küçük özeti «değerli bir eser» olarak karşıladı ve onu çok büyük sayılarda basılmaya lâyık buldu. Fakat bu tez, geniş halk kütlelerine hitabetmiyordu. Çünkü ben, inkılâbın, azlık, fakat şuurlu bir zümrenin, yani bir «Kadro» nun önderliğiyle derinleştirilebileceğine inanıyordum. Bunun için onu ancak 21 nüsha olarak hazırlamıştım Ama bu tezi işlemeye devam ettim. Nitekim daha sonra, bu ilk tezin geliştirilmesi mahiyetinde olan «İnkılâp ve Kadro» isimli kitabımı bastırdık. Türk Ocağı'ndaki ilk konferansta ele alınıp, daha sonra bir tez halinde tertiplenen ve nihayet «İnkılâp ve Kadro» da daha geniş izahına girişilen fikirleri, birkaç arkadaş ayrıca «Kadro» adını verdiğimiz aylık bir dergide yayınlamaya başlamıştık. Bu dergi, büyük bir intizam ve titizlikle neşrediliyordu.

Altı arkadaştık (1). Yazıların seçilişinde ve yayınların intizamında titiz bir dikkat gösteriyorduk. Bu yazılar, içeride ve dışarıda geniş akisler yapıyordu. Bir fikir ve ideoloji cereyanı olarak Kadro kendisini kabul ettirmişti. Kadro dergisinin ilk mütevazı para sermayesi, orada yazı yazan altı kişinin

(1) Yakup Kadri Karaosmanoğlu, İsmai l Husrev Tökin, Vedat N e d i m Tör, B u r h a n Belge, Şevki Yazman, Şevket Süreyya Aydemir.

31


ilk abone bedelleri oldu. Bu bedeller, sonuna kadar muntazaman tahsil edildi (1).

Bize, «Kadrocular» dediler. Fakat ismimiz bu kadarla kalmadı. Daha yazılarımızın başlangıcından itibaren çeşitli vasıflar da yakıştırdılar: Kadro komünist, Kadro faşist, hatta Kadro nihilist denildi!.. Hücum her taraftan geliyordu. Kendilerini gizli tutan ve bazen bir kitapçık hacmindeki tenkitleri ve hatta tehditleriyle eski komünist yoldaşlar, bu sahada münekkitlerimizin en insafsızları oldular.

İnkılâp mefhumundan hareket ederek yürüttüğümüz fikirler 1 bilhassa iktisadî davalara dayandıkça, etrafımızdaki daya-tışlar şiddetlendi. Bundan tabiî bir şey de olamazdı. Çünkü müdafaa ettiğimiz tez, toplumda plânlı bir sosyal hareketi hedef tutuyordu. Bu sosyal hareketin muarızlarının kendi silâhlarını harekete getirmelerinden tabiî ne olabilirdi? Mukavemetlerin bir kısmı, Kadro'nun taviz kabul etmez inkılâpçılığından ve totaliter telakki edilen neşriyatından doğuyordu. Bu ürküntü belki de, Avrupa manasında bir siyasî demokrasinin bir an evvel Türkiye'de de kurulması arzusuna dayanıyordu (2). Diğer bir kısım mukavemetler liberalizmin saf bir müda-faacılığmdan kuvvet alıyordu (3). Fakat asıl kuvvetli ve çok cepheli olan mukavemet, iş ve ticaret zümresinden geliyordu. Bu mukavemet, bu zümre için şuurlu bir hayat kavgasıy-dı (4). O zamanki Milliyet gazetesinde sistematik bir hücum şeklinde tertiplenen bu neşriyat, Kadro'nun cevap vermeye lü-

(1) Rahmetli Atatürk'ün emriyle Çankaya Köşkü 10 abone kaydolunmak ve ismet İnönü kendi adlarına bizzat abone olmak suretiyle bizi sevindirdiler ve abone bedellerini muntazaman ödediler.

(2) Bu görüşü en tam şekilde Prof. Ağaoğlu Ahmet Bey müdafaa etti ve kendisi ile Cumhuriyet gazetesinde giriştiğimiz münakaşada yazılarım «Devlet ve Fert» isimli bir kitapta ayrıca toplayarak neşretti.

(3) Bu görüş,, üniversite muhitinde yer buldu. (4) O zaman Başvekil olan İsmet İnönü, Kadro dergisinin 22

nci sayısında ve Cumhuriyetin onuncu yıldönümü vesilesiyle yazdığı «Fırkamızın Devletçilik Vasfı» başlıklı mühim makalesinde bu temayüle temas etmiştir.


zum görmediği neşriyat meyanmda kaldı. Çünkü bu neşriyatta fikir malzemesi yoktu. Onlara göre Kadro, kısacası komünistti. Kendileri ise, vatan ve millet sevgisinin söz götürmez mümessilleriydiler. Bu türlü hücumlar, Kadro bahis konusu olunca çeşitli şekillerde hâlâ tekrarlanır durur. Fakat biz, fikir kıymeti olan tepkileri daima fikirle karşılayarak inançlarımızı müdafaa ediyorduk. İthamlardan yılmıyor ve kendimizi sadece, inkılâbın emrinde sayıyorduk.

Kadro'nun azlık, fakat önder bir inkılâpçı kitleye, bir inkılâp gençliğine hitabedişi, onun önde gelen bir vasfıydı. Çünkü, öz-fikir ve soy-fikir, hiç bir zaman harcıâlem değildir. Halka inen ve ona mal edilen ise, fikirler değil, şekiller ve basitleştirilmiş sloganlardır. İnkılâp elbette ki halka mal edilmesi gereken bir «bayrak inanış» tır. Ama bu inanışın, bu hareketin vücut bulabilmesi ve yaşaması için bir öz-fikirler manzumesine, yani bir inkılâp ideolojisine dayanması şarttır.

Halk, ideolojinin, bir fikir sistemi olarak daima dışındadır. O, şiarları sadece benimser. Bu şiarlar, sadece hareket formülleridir. Halk, dinlerin kendisine vadettiği cennetler gibi, inkılâpların da yalnız basit ve anlaşılması kabil olan hedeflerini arar. Bu hedefler ise, ister istemez bir fikir temelinden ziyade, şartlara, hislere göre işlenirler.

Hatta halk kalabalığı aslında inkılâbın aleyhindedir. Halkın yaptığı ve yürüttüğü bir inkılâbın tarihte misali yoktur. Halk ayaklanabilirdi. Meselâ Bastil'i zapteder. Fakat bu, bir inkılâp değil, sadece bir isyandır. Ama bu ayaklanmanın sosyal zaruretleri ve yönleri, birtakım mübeşşirler ve aydın öncüler tarafından daha evvel işlenmişse ve inkılâpçı bu hedeflere uygun bir istikamette halk hareketini geliştirebilirse, bu, toplumun yapısını kökünden değiştiren bir inkılâp olur. Hulâsa inkılâp, halk için, fakat halka rağmen bir harekettir (1). İnkılâpçı, inkılâbın manivelasını bıraktığı gün, eğrilen yay gev-

(1) Bu görüş, Kadro neşriyatından başka, şimdi Ulus adım alan ve Halk Partisi organı olan eski «HâMmiyet-i Milliye» gazetesinin 1931 sonu ile 1932 yılının ilk aylarındaki sayılarında neşredilmiştir.

,484 SUYU ARAYAN ADAM

şer. Halk, kendini tekrar eski yerinde bulmak için, o güne kadar fethedilen siperleri hızla boşaltır ve geriler...

İnkılâp ve Kadro ile, Kadro neşriyatının izaha çalıştığı inkılâp ideolojisinin objektif prensiplerini incelemek tabiî bu kitabın konusu değildir (1). Ancak en basit bir anlamla ve en kısa cümlelerle temas etmek icabederse, denebilir ki, Kadro hareketi esas itibariyle biri tarihî, diğeri jeopolitik bir temel görüşten hareket ediyordu:

1 — Bir millî kurtuluş hareketi olarak Türk inkılâbının sosyal ve ekonomik karakterinin ve istikametlerinin izahı.

2 — Ortadoğuda, millî kurtuluş hareketlerimizin uluslararası manası.

Kadro'ya göre millî kurtuluş hareketleri, çağımızın, büyük, müstakil ve tesirleri itibariyle cihanşümul hareketlerdir. Bu hareketlerin esası, sanayii elinde tutan memleketler, yahut metropollerle, onlara tabi olan müstemleke ve yarı müstemlekeler arasındaki tabiiyetin ve tezatm tasfiyesidir (2). Bu hareketler ne peyk, ne de bir başka hareketin yardımcısıdır. Bunlar, çağımızın kaçınılması imkânsız bir mahsulü olan «sınıf mücadelesi» nden de ayrı ve ondan daha mühim bir tezatı temsil etmektedir.

Halbuki komünist cephe, bu hareketleri, sosyalizmin, dünya hakimiyeti yolundaki mücadelesinin birer peyki ve yardımcısı saymaktadır. Fakat bu, doğru değildir. Millî kurtuluş hareketleri ne peyk, ne de yardımcıdır. Bunlar, müstakil ve kendi kanunlarıyle gelişen hareketlerdir. Bunlar, çağdaş ve dünyanın kaderine başlıbaşma müessir olan, dünya ölçüsünde manalı hareketlerdir. Bu hareketlerin, Birinci Dünya Harbi'n-den sonra ilk ve muzaffer önderi, inkılâpçı Türkiye olmuştu. Kadro, bunu izaha çalışıyordu.

(1) Kadro hareketi hakkında bir eser hazırlanmaktadır. (2) Kadro neşriyatında bu hareketin cihanşümul bir genişlik

alacağım daima tekrar ederdi. Nitekim şimdi, Çin'den Batı Afrika'ya kadar yayılan millî istiklâl savaşları her tarafta muvaffak olmaktadır.


Gerçi Kremlin, daha ilk adımda bu hareketleri kendi açısından değerlendirmek istedi: Üçüncü Enternasyonalin (Komintern) 1920 senesinde toplanan ikinci kongresinde, millî kurtuluş hareketlerine ait raporda şu görüş vardır:

«Sömürge ve yarı sömürgelerde başlayan millî kurtuluş hareketleri, emperyalizme karşı ve emperyalizmi parçalayıcı birer hareket olarak himayeye lâyıktır. Fakat bu himaye ancak, millî hareketlerin bu inhilâl ettirici (dağıtıcı) vasıflarını muhafaza ettiği müddet içindir. Bu inhilâl ettiricilik vasfı, Şark milletlerinin Garba karşı yapacakları isyanlar, ayaklanmalarla kendilerini Garp memleketlerinin hem hammadde yetiştiricisi, hem de mamul madde pazarı olmaktan çıkarmaları demektir. Bu suretle hammaddesiz ve parasız kalacak kapitalist memleketlerde amelenin işsiz kalması ve bu suretle de ihtilâle sürüklenmesi kabil olacaktır.»

Meselâ Stalin, bu noktayı şöyle açıklar:

«Millî mesele, umumî cihan inkılâbı meselesinin bir cüzüdür. Bu meselenin konusu, sömürge ve yarı sömürgelerin hareketçi ve inkılâpçı kabiliyetlerinden, işçi inkılâbı uğruna istifade etmektir. Onları bu yolda kullanmaktır. Yani, bu memleketleri kapitalizmin rezervi olmaktan çıkararak, komünist inkılâbın rezervi haline getirmektir.»

Bu yanlış görüşler, gittikçe daha da dejenere oldu. Meselâ gene Komintern'in 1922 yılındaki üçüncü kongresinde millî kurtuluş hareketlerine ait olan Raweinstein raporunda şu cümle vardır:

«Şarktaki millî kurtuluş hareketlerinin en karakteristik misali olan Türkiye'deki millî kurtuluş hareketi, panturanizm ile karşıhk klasik bir ittihad-ı İslâm hareketidir.»

Hulâsa, Komintern, millî kurtuluş hareketlerinin hakikî manasını anlamaktan acizdi ve daima aciz kaldı. Bu sebeple, gerek «İnkılâp ve Kadro» isimli eserimde, gerek «Kadro» neşriyatında, millî kurtuluş hareketlerinin istiklâli hakkında ileri sürülen ve savunulan görüş, çok ehemmiyetli esaslara dayanmaktadır. Bu görüş bizi komünist telâkkilerden ayıran ve ona


karşı çıkaran yeni ve öz bir görüştü. Kadro hareketinin bu cephesini, ona saldıranlar o gün ve bugün katiyen anlamadılar.

Millî kurtuluş hareketlerine giren memleketlerle Rusya arasında başta, daima bir işbirliği safhası olduğu doğrudur. Meselâ dün Türkiye'de, Çin'de veya bugün Irak'ta veya Mısır* da, Cezayir'de v.s. olduğu gibi. Bu işbirliğinin dönüm noktası, millî kurtuluş hareketinin cereyan ettiği memlekette, millî nizamı kurmaya muvaffak olmalarıyle başlar. Bu noktada Rusya'nın çabası, inkılâbın rehberliğini milliyetçi münevverlerin elinden, kendi cephesini temsil eden komünist liderlerin eline geçirmektir. Şu veya bu sebeple meselâ 1949 yılı sonlarında Çin'de olduğu gibi, bu gelişme muvaffak olursa, millî kurtuluş hareketi komünist bir istikamet alır. Eğer o memlekette meselâ Laos'ta olduğu gibi, feodalite tasfiye edilmemişse, orduya siyaset girmişse, işsizlik varsa ve milliyetçi liderler, meselâ eski kraliyetçi Irak'ta olduğu gibi, milletin muhabbetini ve itimadını kaybetmişse, yahut da parlamento itibarım tüketmiş, iktidar müsrif bir oligarşinin elinde tereddi edip Güney Amerika'da olduğu gibi kesin bir sınıf mücadelesine dönmüşse (1), o zaman bu manevranın şansı büyüktür.

Millî kurtuluş hareketinin iç meselelerine gelince, istiklâlin kazanılması, millî kurtuluş hareketinin yalnız bir safhasıdır. Asıl dava, memleketin siyaseten müstakil olduğu kadar, iktisaden kalkmmasıdır. Sosyal bakımdan da, aşırı sınıf mücadeleleri tehlikelerinden korunmuş, muvazeneli bir memleket haline gelmesidir. Bunun için, memleketin gelişmesinde tekniğin ve sermayenin hakim bir kısmını devletin elinde tutarak başıboş, yabancı uşağı bir kapitalizmin ayrılmaz neticesi olan sınıflaşmadan memleketi korumaktır. Yoksa, milletin ağır fedakârlığı pahasına, müstemleke veya yarı müstemlekelikten kurtuluş şeklinde elde edilen zaferi, bu defa memleketi sosyal çatışmalara ve sınıf kavgalarının içine düşürerek yeni ve öldürücü bir tehlikeye maruz bırakmak, elbette ki bir kazanç sayılmaz.

(1) Bu hal, ş imdi Türkiye de dahi l o lduğu halde, Ortadoğu'da da çeşit l i bel irt i ler vermektedir.


Hulâsa, millî kurtuluş hareketi dediğimiz olayın ve gelişmenin gayesi, ferdin standartlaşmasına ve hürriyetin bir azınlığın inhisarı şekline girmesine meydan vermeden, milleti keskin sınıf farklarından koruyan bir millî düzene götürmektir diye düşünüyorduk.

Şuurlu ve hesaplı bir devletçiliği, yani hantal bir bürokrasi veya «iktisadî devlet teşekkülleri aristokrasisi.» haline gelmeyen planlı bir gelişmeyi bu maksada ulaşmak için bir vasıta gibi görüyorduk. Kadro, Türk inkılâbının ideolojisini araştırmaya ve açıklamaya çalışırken, böyle bir devletçiliği temel bir unsur olarak ortaya atmıştı. Devletçilik, bir gaye değil, bir vasıta olacaktı. Gayesi, siyasette olduğu gibi iktisatça da kendine hakim, ileri teknikli ve sınıf kavgalarına kanunların zo-ruyle değil de, sosyal yapı dolayısıyle sürüklenmeyen ahenkli bir emniyet nizamına vücut vermekti. Sanayii kurmak, fakat sınıf mücadelesini önlemek, millî sermayeyi yaratmak, fakat bu sermaye üstünde bir oligarşinin şımarıklığına yol açmamak, devleti geliştirmek, fakat ferdi köle haline getirmemek, hulâsa iptidaîlikten kurtulmak, fakat hem sınıf mücadelelerini besleyen liberal bir demokrasinin, hem de kanlı bir sınıf diktatörlüğünün ağına düşmemek... Hulâsa bir sosyal devlet yapısında planlı, disiplinli bir karma ekonomi...

Kadro'nun müdafaa ettiği devletçilik buydu. Memleket ölçüsünde bir teşkilâtlanma ve bir kalkınma da vasiydi (1).

* * *

Bizde devletçilik resmî bir ağızda ilk defa 1930'da söylenmiş oldu. Demiryolu, Sivas'a varmıştı. Sivas istasyonunda hat işletmeye açılacaktı. Çıplak ve kuru bir orta yayla dekoru içinde Başvekil (İnönü) ilk defa «mutedil bir devletçilik» ten bahsetti. Bu kelimeler, sözün akışı içinde hiç kimsenin dikkatini çekmedi ve yalnız bir kişi tarafından alkışlandı.

Bu devrede, bilhassa 1930-1934 arasında Türkiye'de rejimin fikrî ve nazarî esasları üstünde araştırmalar olmuştur. Cumhuriyetin onuncu yıldönümüne raslayan devre, bu bakım

cı) İnkılâp ve Kadro'nun yeni bir baskısı yapılmıştır.


dan dikkate değer. Halk Partisi bu devrede programını yeniden gözden geçirmiş ve partinin bayrağında altı ok şeklinde canlandırılan altı prensip, evvelâ bu programda, sonra da anayasada yer almıştır. Bu altı prensip şunlardır:

Cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, inkılâpçılık, lâiklik, devletçilik (1). Hakikatte bir kısmı sadece bir parti programı konusu olabilecek bu prensiplerin olduğu gibi anayasaya, devletin temel mevzuatına aktarılmasındaki acelecilik aşikârdı, Çünkü bu prensiplerden cumhuriyetçilik, hudutları belli ve münakaşa götürmez bir temel ilke olduğu halde, meselâ devletçilik, inkılâpçılık prensipleri daha ziyade nazarî, hatta tartışmalı unsurlardı. Sonuçları açıkça belli olmayan her prensibin ise anayasada bir belirsizlik unsuru olacağı şüphesizdi.

Kaldı ki devletin iktisadî siyasetinde ve hatta kanunlarında devletçilik, daima yadırganan bir esas olarak kaldı. Gerçi bir aralık meselâ Parti Genel Sekreteri Recep Peker:

— Liberal demek vatan haini demektir,

gibi konuşmalar yaptı.

—• İmtiyazsız, sınıfsız birleşmiş bîr milletiz,

şeklinde marşlar tertibedildi. Fakat, hakim partinin programına ve anayasaya rağmen,

Türkiye hiç bir zaman devletçi olmadı. Hulâsa inkılâp, sistem-leştirilmiş bir ideolojiyi ve sınırları belli bir iktisat nizamını işleyemedi. Fikir nizamını ve iktisat sistemini tereddütlere yer vermeyecek şekilde ve bütün cepheleriyle işleyemeyen bir inkılâp hareketinin bir taviz rejimine sürüklenmesi, yahut da oligarşik bir nizama dönmesi ve yıpranması mümkündü.

Gerçi bizim görüşlerimize ve temennilerimize belki de, Türk inkılâbına atfettiğimiz sübjektif hedefler denilebilirdi. Belki de inkılâbımızın mahiyeti ancak, Türk milletini iptidaî bir Doğu bünyesinden çıkarıp Batı medeniyetine yönelen uzun bir ıslahatçılıkta toplanıyordu. Kadro'nun müdafaa ettiği imtiyazsız, sınıfsız millet fikri, Türk ekonomisinde kilit taşlarının devlet elinde toplanarak keskin sınıf tezatlarından Türk

(1) Tek Adam. Cilt: III. «6 ok'un hikâyesi.»


cemiyetini korumak fikri, ziraatte, teknikte ve inşa işlerinde millî gücün devlet eliyle ve planlı, seferber edilmesi suretiyle yabancı sermayelerin siyasî kontrolünü önleyen millî bir kalkınma fikri, kültürde, zihniyette ve halk terbiyesinde devletçi bir millî yaşayış fikri belki de yadırganacak şeylerdi. Fakat 1930-1934 arasındaki devrin, tarihî şartlar bakımından bizce ana problemleri bunlardır.

* *

1929-1933 dünya iktisat buhranı, bir taraftan bir çöküntü teşkil ederken, diğer taraftan, sanayileşmek isteyen geri memleketler için bir altın devir açmıştı. Çünkü sanayici memleketlerde işsiz ve müşterisiz kalan makineler âdeta sokağa dökülüyordu. Bu memleketlerdeki mütehassıs ve işçilerin bir kısmı ise, dünyanın neresinde ve ne şartlarla olursa olsun sığınacak yer arar hale gelmişlerdi. Makinelerin fiyatları sudan ucuzdu. Ödeme vadeleri uzundu. Makine satıcıları, hiç olmazsa bu uzun vadeli angajmanlarla kendilerini oyalayabilmek için, nerdeyse parasız satışlar yapıyorlardı. Zaten ileriyi gören sanayi işletmecileri, her buhranın ardından olduğu gibi, bu buhranın sonunda da, aşırı bir yatırım devrinin geleceğini

ı biliyorlardı. İş, o zamana kadar dayanabilmekteydi. O zaman, en yeni ve en randımanlı cihazlarla çalışanlar, daha eski cihazlarla cihazlanmış olanları yenerek piyasada yerlerini alacaklardı. Halbuki onların elinde bulunan tesisler, bizim şartlarımıza göre, daha uzun yıllar verimli olacak tesislerdi.

Bu vaziyetleri gören ve sanayileşmek isteyen işini bilir memleketlerin alıcıları, Avrupa yollarına dökülmüşlerdi. Balkanlılar, ' Güney Amerikalılar, Hintliler, Çinliler, Mısırlılar, elde bulunan yeni imal edilmiş makineleri, hatta kurulmuş fabrikaları paylaşıyorlar, yağma ediyorlardı. Makinelerin icadından beri sanayici memleketlerle, sanayiden mahrum memleketler arasındaki sömürücü mücadele, artık hesaplaşma zamanına gelmişti. On dokuzuncu yüzyılın başından beri sömürge ve yarı sömürgelerden Avrupa'ya hammaddelerin ve fazla kıymetlerin akışı gibi, şimdi de Avrupa'dan buralara makinelerin göçü başlamıştı. Kadro dergisinde, bu fırsat devrinin ehemmi-


yetini anlatmak için «makinelerin muhacereti» isimli bir yazs yazdım. Bu yazı, iki ciddî Alman mecmuası ile bir Mısır gazetesi tarafından aynen alındı. Alman mecmualarının yazı üzerindeki tahlillerinde ağlayan bir hal vardı.

Benim yazımda, bir cenaze alayı tasvir olunuyordu. Avusturya'da bir sanayi kasabası, elden çıkarılan son makinesi vagona yükletileceği gün, bir cenaze alayı tertip etmişti. Yerinden sökülen ve fabrikanın bir duvarı yıkılarak çıkarılıp Çin'e yolcu edilen büyük türbin, genç yaşında ölen bir gelin gibi tüller ve beyaz çiçeklerle süslenmişti. Sonra istasyona doğru sokaklarda hazin bir ölüm yürüyüşü başladı. En önde rahipler gidiyordu. En matemli dualarını okuyorlardı. Kızlar, kadınlar ve artık işçi olmaktan çıkıp işsizler haline gelen eski işçiler, merasim elbiseleriyle alaya katılmışlardı. Her taraf çığlıklarla dolmuştu. Dövünenler, bayılanlar, siyah tüller ve beyaz çiçekler arasında genç bir gelin cenazesi gibi salma salına götürülen büyük motorun ambalajlarına yapışan, onunla beraber kalmak, yahut onunla beraber gitmek isteyenler vardı.

Bir otel: terasının kenarında bir Çinli komisyoncu sırıtıyordu. Ona «göre bu tören, haklı bir hesaplaşmaydı. Bu türbin, Amur nehrinden, Yang-Çe-Kiyang'tan ve bütün Çin ülkesinden, yüzyıllardan beri Avrupa'ya aktarılan kıymetlerin bir ödeş-mesiydi. Cüzdanı ise doluydu. Dilerse onu göğsünden çıkarır, birtakım kâğıt parçalarını avuç avuç Avrupa'nın üstüne serper, isterse bütün Avrupa'yı yerinden söktürebilirdi.

Ama o sıralarda bizde sanayileşmek sözü, arasıra söylense bile, pek inanılmayan, hatta şüpheli bir söz gibiydi. «Yerli malı kullanmak» bir parça da alay konusu olmuştu. Bu slo-, gani yayan «Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti» nin Genel Sekreteri, Kadro yazı ailesindendi. Ben de cemiyetin, içeride ve dışarıda dağıttığı propaganda kitaplarını, broşürlerini yazardım. Ama bu yazılan yazıların ve söylediğimiz nutukların ardında, gizli maksatlar arayanlar olurdu. Birçok aklı başında geçinenler bile şöyle konuşuyorlardı:

• \

— Oyle ya? Fabrikalar kurulacak, âlâ! Fabrikalar kurulun-


ca ameleler olacak. Ameleler olunca da, gelsin komünizm!..

Halbuki komünizm, istila etmek ve yerleşmek için, geri kalmış ziraat memleketlerinde kendine daha kolay ve istediği kadar zemin ve imkân bulabiliyordu...

Zaman akıp gidiyordu. 1923-1929 devresinde millî sermayenin birikmesi ve liberal bir kalkınma hamlesi nasıl tahakkuk etmemişse, 1929-1933 dünya iktisat buhranı sırasında da memlekete ucuz ve uzun vadeli makine ve tesisler getirilmesi imkânları öylece kaybolmak üzereydi. Sanayileşmek, birinci veya ikinci sanayi planları gibi mevzular üzerine günlük neşriyat haricinde geniş ve sistemli bir şekilde eğilmek kabil olmuyordu.

Diğer taraftan, dünyaya yeni bir harbin tohumları ekilmekteydi. 1933'te Almanya'da iktidara gelen Naziler, revizyonist ve harpçi bir ruhu Alman halkına aşılıyorlardı. Irk üstünlüğü, hayat sahası, Doğu Avrupa'nın ve Ukrayna'nın yeni toton şövalyelerine taksimi gibi demagojik sloganlar, Almanya' da eski subaylarla yeni gençliği coşturuyordu. Hitler on binlerin önünde ve resmî kürsülerde âdeta isteri nöbetleri geçirerek kana susadığını ilân ediyordu. Hitler'e göre Yahudi İngiltere, çürümüş Fransa bu dalganın önünde duramayacaklardı. Zaten o sıralarda İngiltere, deniz kuvvetlerini azaltmak, askerî bütçesini kısmak, Fransa ise, iş saatlerini eksiltmek, daha az çalışmak ve iç rezaletler gibi şeylerle meşguldü.

Nazizmin manası ve niyetleri, yalnız Rusya'da anlaşılmıştı. Rusya'da siyasî neşriyat, daha 1922'den ve Hitler'in ük çocukça sokak gösterilerinden beri Hitler'le meşguldü. Bu sebeple Rusya, Hitler'in iktidara gelişine yeni bir ağır sanayi ve renkli maden sanayii planıyle mukabele etti. Rus nazırları:

— Renkli maden sanayiinde hangi memleket üstünse, önümüzdeki harpte o galip gelecektir,

diyorlardı. Bir taraftan da Moskova'da bütün ağlar, Hitler'i geçici bir anlaşma tuzağına düşürmek ve bu suretle de vakit kazanarak, bu azgını evvelâ Batının üstüne saldırtmak ve yıpratmak için örülüyordu.


Bizim elimizde kalan vakit ise, dünya iktisat buhranı (1929-1933 veya 1934) ile, kopacak İkinci. Dünya Harbi arasındaki kısacık zamandan ibaretti ve zaman hızla akıyordu. Gelecek yeni harp, biz hangi cepheye katılırsak katılalım, yahut da istersek tamamen harbin dışında kalalım, bizi derhal ve kesin bir yalnızlığa ister istemez sürükleyecekti. Yollar kapanacak, denizler tehlikeye girecekti.

Fakat elde kalan bu kısa zamanı değerlendirme işinde tam bir titizlikle hareket ettiğimiz elbette ki söylenemez. Bir taraftan sanayileşme planları peşindeyken diğer taraftan sanayileşme hareketlerini ve yatırımları frenleyici çeşitli kanunlar ve nizamlarla elimizi kolumuzu bağlamıştık. Memlekette bir bakışta sanayii teşvik için bir sıra kanunlar çıkarılmıştı. Fakat gerek Teşvik-i Sanayi Kanunu (1927), gerek ona dayanılarak çıkarılan tadiller ve bilhassa bir sür-prodüksiyon (istihsal fazlalığı) nizamnamesi (1) ile Türkiye'ye makinelerin kolayca girmesi ve fabrikaların kurulması işi, âdeta imkânsızlaştırıl-mıştı. Her şey, perişan bir bürokrasinin eline kalmıştı. Rıhtımlar, memlekete ithal edilen pamuklu balyaları ile doluyken, dahilde pamuklu dokuma fabrikaları kurmak isteyenlere, pamuklu sanayiinde sür-prodüksiyon (fazla istihsal) olduğu söylenebiliyordu! Bir defasında bir vapur dolusu makina, bir dokuma fabrikasının hemen bütün tesisatı, boşaltılacağı Mersin limanının kapılarını günlerce aşındırdıktan sonra, küskün ve şaşkın, başka memleketlerin yoluna çekip gitmişti (2).

Bir taraftan sanayii teşvik ve sür-prodüksiyon kayıtları sanayiin kurulmasını ve işletmeleri engellerken, diğer taraftan küçük ve iptidaî tesisleri büyük tesisler aleyhine koruyan bir Muamele Vergisi Kanunu, çeşit çeşit muvazaalara yol açıyordu. Bütün bunların mucip sebepleri ise kâğıt üzerinde gayet parlaktı: Millî sermaye israf edilmeyecek, küçük müteşebbisler korunacaktı... Bu iptidaî Muamele Vergisi Kanunu, dük-

(1) 3.6.1933 tarih ve N. 2261 — 6.5.1934 tarih ve 2/6545. İleride bu sür-prodüksiyon tatbikatını inceleyecek araştırıcılar için. bu tatbikatın izahı çok müşkül olacaktır.

(2) Çukurova Mensucat Şirketi tarafından getirtilmişti.


kârıların atölye ve atölyelerin fabrika haline gelmesini önlüyordu. Küçük sanayii himaye şiarı altında gerilik, dağınıklık ve iptidaîlik kıskançlıkla müdafaa ediliyordu. Böylelikle de makineli sanayi, hanlarda, kervansaraylarda, Haliç kıyısındaki çamurlu bodrumlarda âdeta bir kaçak iş halinde kendi; kendine gelişme yolları arayıp duruyordu. 3 beygirlik derme çatma bir motor ve 3 kişilik bir acemi işçi kadrosu ile çalışan b ir han odası, 400 beygir takatinde bir muharrik kuvvet ve 300 amele kadrosu ile çalışan bir fabrikadan üstün tutuluyordu. Hatta 3 beygirlik bir motor ve 3 işçi ile çalışması kabil olmayan teşebbüsler, eski hanlar kiralayıp, bütün odalarına dağılıp, her odayı bir işçinin adına yazdırarak, acayip muvazalarla, varlıkları»! korumak için şeytanî bir zekâ ile uğraşıyorlardı (1).

Gene meselâ bu devrede, birtakım iş adamları, adına hatta «İnönü Projesi» şeklinde bir dokunulmazlık damgası vurdukları acayip, akılafmaz tertiplerle memlekette şeker sanayiinin gelişmesini önlüyorlardı. Ama buna karşılık açık kalan şeker ihtiyacını ve ithal şekerini, gene birtakım acayip teşebbüslerle, ellerini bile kımıldatmadan kendi kontrolleri altına alıyorlar. Şeker kiralı, nakliyat ve saire sermayedarları yaratıyorlardı. Devletin imkânları, bunların ellerinde bir alet, bir açık cepti. Bu cebe ellerini, diledikleri gibi daldırıyorlardı (2).

Para ve sermaye piyasasında kısır bir deflasyon politikası ise, bütün iyi niyetleri köstekliyordu. Sağlam para, denk bütçe gibi, aslında mantıkî görünen ve fakat taassupla bağlanıldığı zaman ayak bağı olan bir malî politika içinde, para bir put, bir fetiş haline getirilmişti (3) . Bu kısır ve donmuş malî po-

(1) D a h a sonraları, S a n a y i Tetkik Heyet i Reisi olarak bu zamana ail bir muvazaa dosyasım tetkik ettiğim zaman, bir han kapıcısına bu yüzden öyle bir ceza vergisi tarhedilmiş olduğunu gördüm ki, bu verginin, kapıcının maaşı olan 40 liranın üçte birinin tahsili suretiyle ancak 844 senede ödenmesi lâzım geliyordu.

(2) Bu konular, İkinci Adam isimli eserimizde işlenmiştir. (3) Kadro dergisinde bu siyaset 500.000.000 liralık Türk bütçe

si başlıklı makalelerde tenkit edilmiştir. Qerek bu ve gerek diğer seri yazılarda daima bir kredi ekspansiyonu ve ileri teknikli bir sanayi bünyesi ile yatırımlar ve inşa- fikri savunuluyordu.


litika, memleketin kredi genişliğine ve yatırımlara en ziyade muhtaç olduğu bir devrede, bütün kredi kaynaklarını bağlıyor ve neticede bizzat bütçeyi de takatsiz bırakıyordu.

Ziraî mahsul fiyatları ise tam bir sefalet içindeydi. İki misli mahsul şiarı, ziraatin makineleştirilmesi davası, köyde sermaye birikmesi ve köylünün refahı fikri tahakkuk edememişti. Hatta dünya buhranı kalktığı halde, meselâ 1938'de buğday fiyatları, 1927'dekinin üçte birine düşmüştü. Ankara'da bile, meselâ 70 kilometre ötedeki Haymana yaylasından kağnı ile getirilen buğdayın kilosu 5 kuruşa satılıyordu. Bu yaylada bir dönüm topraktan ise ancak iyi senelerde 80-100 kilo buğday alınır ve bir köylü ailesi normal olarak ancak 50 dönüm ekili tarla üzerinde çalışabilir.

* -

-Hulâsa, zaman akıp gidiyordu. Bir inkılâp heyecanını harekete getirmek, bir sanayi inkılâbının ve kalkınma azminin şevkini vermek ve bu suretle gözleri, donmuş bir ekonomi, para- ve bütçe parmaklığından ayırarak, toprak, iş ve inşa sahasında bir plan ve program sistemine bağlamak yolundaki gayretler neticesiz kalmaktaydı. Adına sanayi inkılâbı dediğimiz, Türkiye sanayileşiyor dediğimiz sloganlar, boş bir kubbede bir yankı yapmadan kayboluyordu.

O devirdeki iktisadî siyasetimizin birçok cepheleriyle biz, bir dağa tırmanmaya çıkan, fakat bü dağ yolunda, kendi ayaklarına, kendi elleriyle bukağılar bağlayan bir dağcıya ben-ziyorduk.

Halbuki Birinci Dünya Harbi sonu devrinin, bizim gibi geri kalmış milletlere bıraktığı vakit o kadar azdı ki, bu kısacık zaman nihayet bir rüzgâr gibi geçti. Bu geçen devir içinde bütün iyi niyetlere rağmen, iktisadî siyasetimiz temposunun, Atatürk gibi bir liderin arzu ve enerjisine rağmen gereği gibi ayarlanamadığı hazin bir gerçektir.

İkinci Dünya Harbi bizi Atatürk'ün cesaretle tesviye ettiği bir zemin üstünde, fakat birçok merhaleler henüz aşılamamış bir yolun yolcuları olarak'buldu.

29

İkinci Dünya Harbi, hatta biz ona katılmasak bile, sonunda bütün dünyanın olduğu gibi, memleketimizin de kaderini tayin edecek yeni bir çağ dönümüydü. Memleketimiz, dünyanın ayrıldığı iki ayrı âlemin, iki ayrı sosyal nizamın birleştiği sınırda bulunuyordu. Bu harp, hakikatte iki cephe, iki sosyal nizam arasında bir harpti: Kapitalizmin ve sosyalizmin harbi...

Faşizm (1) ancak bir ara nizamdı. İktisadî bir temeli yoktu. Dünya ölçüsünde davaları kaba ve hiç yapıcı olmayan bir siyasî diktatörlüğe dayanıyordu. Bu siyasî diktatörlükte bütün otorite, şahsîydi. Bu rejimde milletin aşırı bir şekilde harekete getirilen benlik gururu, aşırı bir şekilde tahrik edilen hayat hamlesi, mütecaviz bir ırk üstünlüğü davasında toplanarak, olumlu hiç bir şey vadetmiyordu. Bu rejimin; milletin bütün kudretlerini en son haddine kadar germek suretiyle elde edebileceği ilk zaferler ne olursa olsun, milletler arasında birleştirici bir istikrar unsurundan mahrum olduğu için ergeç çözülmesi mukadderdi. Zaten cephesini yanlış seçmişti. Bütün potansiyelini ve biriktirdiği kudretlerini, garba karşı giriştiği maksatsız mücadelede yıprattı. Sonra günün birinde; kendisine asıl hedef diyebileceği istikamete yöneldiği zaman bütün gücü, bir atım baruttan ibaret kalmıştı.

Hiç bir ruhî anlayış ve seziş başarısı ve meziyeti göstermiyordu. Ayak bastığı toprakların tarihini, halkını ve ruhunu, tıpkı günümüzün B. Amerikası gibi, katiyen tanımıyordu. Gene bugünkü Amerika gibi harbi, harp meydanlarından evvel ruh meydanlarında, zaten kaybetmişti.

Asıl mücadele ise daha gerideydi. Bu mücadele, faşizmin

(1) Bu tabir le kastedi len, b i lhassa Hit ler rejimidir.


bütün takati sona erdikten sonra, belki de onun mezarı üstünde cereyan edecekti. Nitekim öyle oldu. Bu mücadele, asıllarında birbirine zıt, fakat uluslararası birer temele dayanan, iki ayrı cemiyet ve iktisat nizamının bir hesaplaşması olacaktı: Kapitalizmin ve sosyalizmin karşılaşması. Öyle de oldu. Yeni bir emperyalizm şeklinde şahlanan faşizm, dünya tarihinde ve Avrupa üstünde uçsuz bucaksız harabelerle, ırmaklar gibi çağlamış kanların izlerinden başka bir nişan bırakmadan silindi, gitti. Yerini bu büyük hesaplaşma davasına bıraktı. Sosyalizm ile güdümlü bir kapitalizmin hesaplaşması davası.

Bu hesaplaşma şimdi devam eder durur. Netice, ehlîleşmiş bir sosyalizme tekamülcü bir dünya gelişine mi ayak uydurur? Yahut da hiç kimsenin istemediği, fakat tarihte, daima insanın mantık ve iradesine tabi olmayan büyük infilâklarden biriyle dünya yeni bir cihan harbine mi sürüklenir? Bu, elbette bilinemez. Ama herkesin bildiği şu var ki, eğer Allah, merhametini esirger de böyle bir infilâk olursa, bu artık son infilâk olacaktır. İnsanın, medeniyetin ve belki de dünya yuvarlağının sonu...

Ancak bu arada ve o zaman Türkiye'yi idare edenler lehine bir gerçeği de belirtmeliyiz:

İkinci Dünya Harbi devresine Türkiye; Birinci Dünya Harbi başlangıcında devleti elinde tutan dar görüşlü kliğin tamamen zıddı olan bir devlet kadrosuyla girdi. Tarihinin en büyük şansı olarak bu harbi; militaris olmayan, hayalperest olmayan, harbin ne olduğunu ve sulhun değerini bilen bir hükümetin idaresinde geçirdi. Harbin ne olduğunu ve sulhun değerini bilmek, hem yurtta, hem cihanda sulhu istemek, Atatürk'ün Türk zihniyetine kazandırdığı bir Atatürk sulhu, bir ruh dengesidir. Bu halin Türk tarihinde daha evvel devamlı bir misali yoktur.

İkinci Dünya Harbi devresinde idareye hakim olan ruh, hiç şüphe yok ki, ne bir Enver Paşa benliği ve cehaleti, ne de bir ittihatçı komiteciliğidir. Bu devrede, harbi düşünmek, fa-


kat sulhu korumak endişesi, memleketi idare edenlerin ruhuna hakim olmuştur. İkinci Dünya Harbi devresini Türkiye, bütün maddî eksikliklerine, mahrumiyetlerine ve teşkilâtsızlığına rağmen, baştan sona kadar bu endişe içinde geçirdi. Bütün maddî mahrumiyetlerine rağmen, diyoruz. Çünkü bu devreye Türkiye, Birinci Dünya Harbi'yle İkinci Dünya Harbi arasındaki kısa fırsat devresinden kazanabildiği mahdut imkânlar ve kaçırdığı fırsatların doğurduğu büyük eksikliklerle girdi.

Harp içinde benim için bunu görmek ve şimdi de burada bilerek ifade etmek vesilesi hasıl olmuştur. Çünkü, İkinci Dünya Harbi başlamadan bir müddet evvel, İktisat Vekâleti'nin Sanayi Tetkik Heyeti Başkanlığına getirildim. Harp içinde de iaşe işlerinde yetkilendirildim. Bu mevkiler, bütün vekâletler-arası temas ve istişare imkânlarıyle, memleketin bütün ekonomik hareketlerini esasından takip ve müşahedeyi mümkün kılıyordu. Bu vazifeler, harbe girerken ve harp içinde ve harp sonu devrelerinde bütün imkânlarımızı ve imkânsızlıklarımızı görmek ve yaşamak bakımından en ehemmiyetli yerlerdi.

İkinci Dünya Harbinde Türkiye, hiç şüphesiz ki, Birinci Dünya Harbi'ndeki Türkiye değildi. Birinci Dünya Harbine on sekiz yaşında bir subay namzedi olarak girmiş ve harbin sonuna kadar en ileri cephe hatlarında harbin bütün havasını yaşamıştım. Baştanbaşa yaya olarak geçtiğim Anadolu'nun akıl almaz sefaletini görmüştüm. Yollarda ve cephede Anadolu toprağını ve insanını tanımıştım. O zaman Anadolu'da, Adana ve İzmir'deki birkaç derme çatma tesis bir tarafa bırakılırsa, tüten tek baca, dönen tek motor, yanan tek ampul, adına şose denilebilecek tek kilometre yol yoktu. Yiyeceğimiz, giyeceğimiz, kullanacağımız, şekerimiz, ilacımız, silâhımız dışardan geliyordu. Hatta bunların bedelleri, birkaç parmakla sayılır ihraç mallarımızdan ziyade, yabancı memleketlerden yapılan istikraz paralarıyle ödeniyordu. Harpten evvel ve harpten sonra istanbul ve büyük şehirler, Amerika veya Rus buğdayı yiyorlardı. Hatta bunlar hazır un halinde gelirdi. Samsun'da Hindi Çini pirinci, Merzifon pirincine rekabet ederdi. Rusya kereste, Marsilya kiremit, Yunanistan çimento, Napoli makarna. At:-


na konyak, Avusturya maden suyu ve bütün memleketler iğne iplikten tutarak her türlü maddeler gönderiyorlardı. istanbul' dan başlayan ve bir* u c u Ankara'da, diğer ucu Pozantı'da biten iki yorgun demiryolunda lokomotifler, benim gördüğüm, odunla, hatta söğüt çırpüarıyle işliyorlardı. Bizim bütün cephede iki Alman kamyonunun bulunduğu ve bunların ordu karargâhına bazı hususî ihtiyaçlar için maddeler taşıdıkları söyleniyordu ama, bunları gören yoktu. Bizim cephede şeker yerine eğer bulunursa dutkurusu, çay yerine dağlardan toplanan kekik otu kurusu kullandırdı. Bazen el altından kimbilir İrimler tarafından arasıra ortaya sürülen ve şimdi bir çay bardağına iki veya üç tanesi konulan şeker parçalarından bir adedinin fiyatı i k i kuruş gümüş paraydı. Bir kâğıt liranın değeri ise sekiz kuruş gümüş paraydı. .O zaman ben bir teğmen olarak yedi kâğıt lira maaşlıydım. Bize bütün harp içinde bir defa, bilmiyorum hangi vesileyle maaşımızın bir kısmını gümüş mecidiye ile verdiler. Ama bu gümüş mecidiyeler birbirine yapıştığı ve bunları ayırmak istediğimiz zaman da üstlerindeki zar gibi gümüş kaplama kalkıp altlarından kara bir kurşun kütlesi çıktığı için, hiç bir şeye yaramadı.

Ayakkabı, cıgara, hatta en basit yiyecekler bile unutulmuştu. 1917 kışında kazanlara ancak su ile, dere kenarlarında karların altından toplanan yeşil ot ve bir avuç bulgur atıla-biliyordu. Ordu, meşe palamudunun avuç içi kadar ekmeğe karıştırılması için usuller gösteren genelgeler yolluyordu, ama ortada orman olmadığı için, meşe palamudunu bulmak da kabil değildi.

Birinci Dünya Harbindeki devlet cihazı da kocaman bir perişanlıktan ibaretti. Bütün harp boyunca, o da yalnız bir defa Anadolu'yu görmek ve cepheyi ziyaret etmek isteyen Sadrazam Talât Paşa, ancak Sivas'a kadar güç belâ ulaşabilmişti Fakat oradan, ancak maiyetindekileri de sağ sol ekerek başından savmak bahasına, kendini tersyüzü istanbul'a atabildi (1).

(1) Dr. Tevfik R ü ş t ü Aras, meras imler le y o l a ç ı k a n bu kaf i le hakkında, n i h a y e t yol larda terkedi len m a i y e t e r k â n ı n d a n -biri o larak bu hat ıray ı nakletmişt ir .


Vilâyetlerde hükümet teşkilâtı soba dumanı ile helâ kokusu yayılan birtakım harap binalarda, sefil bir vasıtasızlıktan ibaretti. Cephe hatlarında ise ordu, bütün bu şartlara rağmen göze çarpan hiç bir disiphnsizlik göstermeden ve belki de tarihimizin en inzibatlı harplerinden birini yürütüp gidiyordu.

* * *

Hulâsa ikinci Dünya Harbfhde Türkiye'nin hali, Birinci Dünya Harbinin, bu unutulmaması lâzım gelen imkânsızlıklarıy-le elbette ki mukayese edilemezdi. Her şeyden evvel, arada bir Atatürk devri yaşanılmıştı. Bu devrin ve bizzat Atatürk'ün varlığının verebileceği imkânlar lâyıkıyle değerlendirilememiş olabilirdi. Ama devrin yarattığı nefis itimadı, devlete inanış fikri, memleketin havasına hakimdi. Devlet idaresi de aydın kadro bakımından eski Osmanlı Türkiyesi'yle mukayese edilemeyecek kadar güçlüydü.

Fakat kifayetsiz cihazlanma aşikârdı. Ve bunda 1930 ilâ 1939 arasındaki fırsatları kaçırmış olmamız, her adımda ve rakamlarla göze çarpıyordu. 1939'da ise artık harp çatmış, yollar kapanmıştı. Halbuki daha 1930 başından itibaren harp artık kaçınılmaz görünüyordu. Gerçi o yıl içinde ve makine ithalatını tahdit eden sür-prodüksiyon kayıtları kaldırılmıştı. Muamele vergisinin sanayiin merkezleşmesini önleyen kayıtlarının kaldırılması için tetkiklere girişilmişti. Yeni' bir sanayileşme planının ana hatları düzenleniyordu. Fakat emisyon ve kredi bahsinde hiç bir zihniyet • gelişmesi yoktu. Nihayet harp geldi çattı ve bizi yeniden kapalı bir memleket haline getirdi. Artık ümit, eğer şartlar elverirse, İkinci Dünya Harbi'nin sonuna kalmıştı. Memleket hazırlıksız bir harp ekonomisi havası içinde yuvarlanmıştı (1).

Harp başlarken en göze çarpan şey, ziraatin ve gıda maddelerinin depolama (ambarlar, silolar gibi) tesislerinin kifa-

(1) Vaz iyet in kes in leşt iğ i görülünce, her ş e y d e n evvel, bir harp e k o n o m i s i teşk i lât ı yarat ı lması iç in «İktisadî Müdafaa Teşkilâtı» raporu h ü k ü m e t e sunuldu. Bu raporun «Millî K o r u n m a Kanunu» n d a bazı esasları kalmıştır.


yetsizliğiydi. Alınan telâşlı savunma tedbirleri de ziraat.ve hayvancılıkta birden azalmalara meydan verdi. Harp içinde hububat ve yiyecek kifayetsizliği mukadder görünüyordu. Türkiye'deki bütün akaryakıt depolarının istiap kapasitesi 100.000 tondan ibaretti. Bu, bir ihtiyatsızlıktı. Hepsi de sahildeydi. O sırada bir akaryakıt komisyonunun başında çalışmıştım. Ama Akdeniz kapandı. Eğer denizaltılar müsaade ederse, ithalâtımız Süveyş - İskenderun hattına münhasır kalacaktı. Memlekette sivil stokların bazen bir buçuk günlük bir miktara düştüğünü hatırlarım. Akaryakıt depolama tanklarımıza ise, artık bir tonluk bir kapasite bile ilâve edemezdik. Bir petrol konsorsiyumu projesi bu sıralarda yapıldı.

Zonguldak'ta kömür kuyuları birbirleriyle mücadele ediyor ve damarlar birbirleriyle çatışıyordu. Çünkü, birçok şirketlerin, işletmelerin her birinin ayrı mülkiyeti, ayrı sahası, ayrı kuyusu, ayrı taşıt teşkilâtı, ayrı işçi kadrosu ve ayrı çalışma politikası vardı. Harp içinde Zonguldak havzasmın-devlet elinde birleştirilmesi suretiyle tek amanejmana ve işletmeye tabi tutulması kararma İktisat Vekâleti bu sebeple vardı. Ama bütün tesisler yıpranmıştı.

Nüfus basma düşen bütün pamuklu miktarı yılda 6 metre (en basit normal ihtiyaç 20 metre), şeker 4 kilo (basit normal ihtiyaç 14 kilo) dan ibaretti. Diğer istihsallerimiz de bunlar gibiydi.

İç istihsalin artmamasında, belki yanlış bir iktisat politikası da müessir oldu. Şöyle ki, harp ekonomisi tetkikleri başlarken Türkiye; Almanya'da tatbik edilen fiyat stopajı (fiyatlar daha yukarı gitmeyecek, yani fiyatlara tavan ve ücretler daha aşağı inmeyecek, yani ücretlere taban) umumî prensibini tercih etti ve hiç şüphesiz ki bu esasa, para hacmini ve para fiyatını korumak için saplandı.

Bunun aksi de olabilirdi. Meselâ Birinci Dünya Harbi'nde İspanya'nın yaptığı gibi, memleket piyasalarını harp eden iki tarafa da mümkün olduğu kadar açmak, dış ve iç talebi mümkün olduğu kadar çoğaltarak dahilde müstahsili alabildiğine istihsale ve çalışmaya sevketmek. Bu suretle dahilde yükselen


fiyata bakmadan ziraî istihsali alabildiğine arttırmak ve fazlasını dışarıya vererek kabil olan istihlâk, hatta istihsal maddelerini tedarik etmek. Bu takdirde para hacmi bittabi artacak ve bir nevi enflasyon seyri elbette belirecekti. Fakat dahilde bilhassa köylü elinde bir sermaye birikmesi vücut bulacak, ücretler ise, artan fiyatlara göre ayarlanacaktı (1). Bu suretle dağlar taşlar ekilerek hububat istihsali artacak, pamuk ekimi belki de iki veya üç misline çıkacak, diğer ziraî faaliyetlerle alelumum iş ve küçük sanayi sahasında genişlemeler olacaktı.

Bu iki yoldan birinin seçilmesi, o zaman, yetkililere arze-dilmiştir. Türkiye'nin Almanya gibi cihazlanmış bir memleket olmadığı, fiyat kontrolü ve stopaj sisteminin tatbiki kolay olmayacağı bilinen bir şeydi. Fakat her an harbin bizim topraklarımıza da sirayet edebileceği ve dizginleri elde tutmak endişesi, kısır bir yol olan stopaj sisteminin ele alınmasında müessir olmuştur. Ama bu stopaj temayülünün kuvvet bulmasında, sanıyorum ki tesirim ve dolayısıyle sorumluluğum fazladır.

* *

Fakat bu bahislerin işlenmesi bu kitabın konusu değildir. Harbin, ona katılmamamıza rağmen getirdiği yorgunluk her gün artıyordu. Şimdi bütün ümit, harp sonu devresindeydi. Bütün "devletler harp sonu için planlar hazırlayan komisyonlar, hatta enstitüler kuruyorlardı. Nihayet bizde de kabinenin dört vekilden teşekkül edecek bir heyete bağlı Vekâletlerarasj bir Harpsonu Raporu Komisyonu'nun kurulmasına karar verildi. O zaman Başvekil olan Saraçoğlu, bunu Millet Meclisinde açıkladı. Komisyon kuruldu. Ben bu komisyonun raportörü oldum.

Bana verilen yetkiye göre, aslî işlerimi dahi kısmen ih

mal edebilerek bu rapor hazırlanacaktı. Hazırladığım bir rapor

şeması büyük tasvip gördü. Bu rapor, evvelâ Türkiye'nin ya

tı) Bu sistem, az çok 1950'den sonraki fiyat politikasını an

dırır.


kın iktisat tarihiyle, bütün iktisadî problemlerini ve imkânlarını içine alan büyük bir arşiv raporu ve bir de, harp sonunda fiilî yatırım ve kalkınma meselelerini gösteren bir «özet rapor» dan müteşekkil olacaktı. Komisyon, bütün komisyonlar gibi çalıştı. Yani, bütün yük bir iki kişinin omuzunda kaldı. Fakat bu iki rapor tamamen hazırlandı ve ilk olarak özet rapor alâkalılara sunuldu. Tafsilâtlı arşiv raporu ise, hem memleketin ilk defa kül halinde ele alman iktisadî istihalesini, hem de harp sonunun davalarını ve meselelerini kapsayarak faydalı bir eser

, hahnde meydana gelmişti. v Bu raporların akıbeti, birtakım kabine veya kabine azala

rı değişiklikleri arasında maalesef çok parlak olmadı. Bürokrasinin aç kurdu, eline düşen her sahipsiz nesne gibi, onları da kemirdi durdu. Fakat, harbi takibeden ilk beş senede, şeker istihsalini 260.000 tona, çimento istihsalini 1.000.000 tona, dokuma istihsalini nüfus başına 20 metreye çıkarmak gibi bir sıra davalar bunlarda yer almıştı. Tunçbilek Santralı, Sarıyer Barajı, Kuzeybatı Anadolu'nun elektrifikasyonu ele almıyordu.

Yollar, limanlar, sanayileşme vesaire üzerinde bir sıra heyetler ye komisyonlar kuruldu. Karadeniz sahil yolları, Akdeniz kornişi, yahut şimal demiryolları gibi bir sıra tasarılar sıraya, hatta karara ahmyordu. Bu komisyon veya heyetlerin hepsinde bulunuyordum. İşin meselâ sermaye tedariki gibi bazı cepheleri müphem olsa bile, yatırım sahaları yavaş yavaş aydınlanıyordu. 1947'de ise zaten dış yardımlar da başlamıştı.

* *

Fakat ortada büyük bir hastalık vardı. Adı söylenmeyen, ama herkes tarafından bilinen ve gittikçe artan bir hastalık: İktidar yorgunluğu! Evet, iktidar artık hastaydı. İktidar yorulmuştu. Kararsızlık ve dağınıklık, bu hastalığın buhranlarıydı. İktidar, damarlarına zerketmek istediği taze kanlara rağmen eski usullerin, eski otoritelerin baskısı altındaydı. İktidar, her ;gün biraz daha halsizleşiyordu. Bugün burada kaydettiğim bu .görüşümü, o zaman istanbul'da toplanan İktisat Kongresinden dönüşümde ve partinin organı olan Ulus gazetesinde «Karar

SUYU ARAYAN ADAM 50S

Buhranı» başlığı altında yazdığım için, şimdi bu satırlar haksız sayılamaz. Artık hiç şüphe kalmamıştı ki, memleketin kurtuluşunda ve nice nice hamlelerin ve inkılâpların başarılmasında amil olan Hark Partisi iktidarı artık mefluçtu. Bu iktidarın diyagramı kapanmıştı. Yeni bir iktidarın gelişi, yeni bir diyagramın açılması artık mukadderdi.

Ben, 1930'dan beri Halk Partiliydim. Partinin günlük işlerinde, ocak, bucak çalışmalarında iş almayan, fakat halkçı partinin icraatında dürüst ve sadakatle çalışan bir parti âzası. Hatta 1946 seçimlerinde Parti Genel Sekreteri Esendal, mebus adaylığım için de benimle görüştü. Esendal, kendine göre görüşleri olan bir babacan insandı. Sanayiin ve sanayi medeniyetinin düşmanı geçiniyordu. Bu medeniyete vertikal medeniyet derdi. Hasreti Ortaçağ loncalarmaydı. Sanayiin dünyaya felâket getirdiğine ve bizim kendimizi bu afetten mümkün olduğu kadar korumamıza taraftardı. Bir gün benimle hatta bana münakaşa etmek, söz söylemek fırsatını bile vermeden, galiba dört saat kadar konuştu. Afganistan'da, İran'dan bize misal olabilecek şeyler gösterdi. Son tavsiyesi de; vaktim oldukça eski Ankara, Çankırı lonca teşkilâtlarını araştırmamı söylemek oldu.

Nihayet söz bana gelince, söylediklerimin, merhumu mem-' nun bırakmadığını hissettim. Şimdi bütün dünyanın yeni ve hummalı bir kalkınma ve bilhassa sanayileşme hamlesi içinde olduğunu anlattım. Misaller verdim. Bu arada en yakın komşumuz olan Rusya'nın yeni sanayileşme planlarından bahsettim. Bunları dairemde tercüme ettirerek bağlı olduğum makamlara verdiğimi söyledim. Bu noktada tepkisi kesin oldu:

— Rusya'ya bakma, dedi. Artık Rusya yok. Rusya'nın adınv artık en az otuz sene işitmeyeceğiz]..

Ama bu yorgun ve kararsız iktidar, İkinci Dünya Harbî sonunda gene de büyük bir karar verebildi: Tek partili rejimden, çok partili rejime geçiş. Bu, onun İkinci Dünya Harbî sonunda belki de tek belirli ve fakat etkili kararıydı. Çünkü artık yapacağı başka bir şey kalmamıştı. Dürüst tatbik edilen bu kararı bir tarafa bırakırsak, bence İkinci Dünya Harbi'nden


sonraki halkçı iktidar devri, kaybolmuş bir zamandır. Kanaatini hem de bir eski Halk Partili olarak şudur ki, iktidar, eğer 1946'da değişseydi, çok daha iyi olurdu.

* *

Raportörü olduğum ve aşağı yukarı en ağır yükünü taşıdı-; ğım Harpsonu Raporu Komisyonu seçildiği sıralarda, Almanlar henüz Rusya ovalarında bocalıyorlardı. Bu raporun, bağlı bulunduğumuz dört vekile verilen tez kısmı şu şekilde başlar:

— Harpten sonra Türkiye, birbirine zıt iki siyasî ve iktisadî nizamın çatışma hattı üstünde bulunacaktır. Bir tarafta Batı âleminin temsil ettiği demokratik sistem, diğer taraftan güdümlü ve totaliter bir sosyalizm. Bu iki nizamın sınır hattı, muhtemelen bir kısım Doğu Avrupa memleketlerini de içine alarak Orta Avrupa'dan geçecek olsa gerektir...»

Bu ifadeler şimdi bir kehanet gibi görünür. O zaman da bunlara herkes iştirak etmemişti. İkinci Dünya Harbi bizi hakikaten Doğu ile Batının, yani totaliter bir sosyalizm ile, şimdi artık otoriter, hatta güdümlü olan bir demokrasinin çatıştığı hat üzerinde bıraktı. Bugün ise, bildiğimiz hal ve meseleleri ile bu nevi demokrasiler cephesi içindeyiz. Vakıa bugünün demokratik nizamı nasıl on dokuzuncu asrın demokratik nizamı. değilse, bugünün sosyalizmi de artık, dünkü sosyalizm değildir. Fert, artık her yerde gelişiyor. Fert, artık standart bir alet, kör bir iş gücü ve bir propaganda konusu olmaktan kurtulmak istiyor. İnsanoğlu, hürriyete, aşka ve yalnız beşerî duyguların ifadesi olan güzel sanatlara yöneliyor. Zaman insanlığın tekâmülünü önleyen sunî sınırları her gün biraz daha yumuşatmaktadır. Fakat ne de olsa bugün, dünya henüz birtakım perdelerle hâlâ birbirinden ayrılan birtakım zıt karargâhlara bölünmüş durumdadır.

* *

İkinci Dünya Harbi sonunda memleketimizin diğer bir jeopolitik durumu, Doğumuzda, ve güneyimizde uçsuz bucaksz, millî kurtuluş hareketleri sahalarının açılmış olmasıdır. Cinden


(Buraya hatta büyük Çin'i de dahil edebiliriz) Endonezya'danr

Hindistan'dan, Sudan, Mısır, Atlas memleketlerine ve siyah Afrika içerilerine kadar uzanan bu heyecan verici sahada milletler, kavimler ve ırklar bir istiklâl aşkı içindedirler. Bu sahanın Ortadoğu kısmında Türkiye; İran, Arap ülkeleri ve Mısır'ın toprak ve rejim smırlarıyle bitişiktir. Bu ülkelere gerçi dünyada eşi olmayan bir Atatürk inkılâbını yaşamış olan bir Türkiye'nin, aktif fikir ve rejim önderliğini ulaştıramadık. Çünkü bu fikir yapısı bizde buhran içindedir. Ama onlar millî kurtuluş hareketleri hattı üstünde mukadder gelişmelerini yapmaktadırlar. Bunların hiç birinin, bir millî şahsiyet dışı idare rejimini özlediği söylenemez.

Batı âleminin, hele B. Amerika'nın, millî kurtuluş hareketlerinin ruh ve istikametlerini anlamaktaki yetersizliği malumdur. Fakat aynı anlayışsızlığı bizim de göstermemiz ve zaman zaman şu veya bu milliyetçi memleket veya liderlere haksız eğilimler atfetmemiz hazindir. Bu haller, bu memleketlerin geçirmekte oldukları doğum ağrılarını güçleştirmekte ve onları bazen tamamen yalnız bırakmaktadır. Türkiye, kendi kurtuluş, mücadelesinin ve inkılâplarının fikir, ve heyecanlarını, sıcak bir kardeş sevgisi şeklinde bu ülkelere yaymasını bilmeliydi. Halbuki biz, bir Tunus, bir Cezayir, bir Fas istiklâl mücadelesini Birleşmiş Milletlerde, Fransa'nın bir iç meselesi sayarak Atatürk'ün ruhunu incittik.

Albay Zaim'in, General Necib'in, Cemal Nasırın, Sukarno'-nun, Burgiba'nm ve daha nice nice istiklâlci önderlerin Atatürk ve inkılâbımız hakkındaki takdir ve hayranlık beyanlarının, memleketimizde ancak günlük gazete haberlerinden daha. fazla bir yankı uyandırmadığını hüzünle kaydetmek lâzımdır. Bü, neslimizin bir hatasıdır. İstiklâline kavuşmadan evvel Tunus ve hele Cezayir'de yapılan müstemlekeci katliamların Fransa'nın dahilî işi sayılması, Süveyş devletleştirilmesinin Türkiye'de anlayışsızlıkla karşılanması, Mısır'da, Irak'ta ve Suriye' de cereyan eden ıslahat hareketlerini, toprakların taksimini, aşiretlerin tasfiyesini, halka askerlik ruhunun sokulmasını, milletlerine tamamen yabancı ve sefih idarecilerin ortadan kaldı-


rılmasını daima eskiliği ve geriliği korur gibi tavırlarla karşılamamız, bu memleketlerde elbette ki fena yankılar yaratmıştır. Bu haller, vaktiyle Fransa'ya karşı çarpışan Çin Hindi milliyetçilerine karşı kullanmak üzere Amerika'nın Fransa'ya silâh yardımı yapması, şimdi ise bu toprakların bombalanması, yahut da meselâ Birleşik Milletler'in, Yemen gibi en iptidaî bir feodal memleketi, yahut meselâ şu Dominik gibi açık ve soyguncu bir otokrosinin iıakim olduğu yerleri kendi saflarına almasına karşılık, 750.000.000 nüfusu olan ve her sene 15.000.000 artan kıta Çin'ini Birleşik Milletlerin dışında tutmaya çalışması gibi, garip ve geçici bir şeydir.

Millî kurtuluş savaşı cephesinde olan memleketlerden bir kısmının, asırlardan beri istiklâlden ve bir istiklâl hatırasından mahrum bulunmaları, elbette ki onlar için birtakım ayak sürçmelerine sebebiyet verecek kadar tesirlidir. Bu bakımdan hu memleketlerin çileleri, bazen Türkiye ile kıyaslanamayacak kadar çetin ve dalgalı olabilir. Fakat bu ayak sürçmelerinin nihayet geçeceği ve bu milletlerin kendi hakikî ve vatanperver idarecileri elinde yollarını bulacakları da şüphesizdir. Bu bakımdan, Türkiye'nin fikir ve tecrübe kardeşliğine bütün bu ülkeler, fazlasıyle lâyıktırlar. Atatürk'ün, şef ve kahraman olarak önderliği, bütün bu memleketlerin semalarında yaşatılmalıdır. Çünkü o, bir millî kurtuluş hareketinin askerî, siyasî ve sosyal tam numunesini vermiştir. Üniformaların, şekillerin içinde değil, milletin sinesinde kalmasını bilmiştir. Çünkü halktan çıkmak, fakat halkta kalmak, bir lider ve bir inkılâp nesli için meziyetlerin, hakikaten en büyüğüdür. Ancak böyle bir lider ve böyle bir nesildir ki, inkılâp ve tekamülde halka rehber olabilir.

Sarayların çekiciliği kadar, sokak kalabalığının ve kör kuvvetin alkışlarına da kulak asmadan, halka rağmen, fakat halk için çalışmak... Zaten inkılâpçılık bu demek değil mi?

Atatürk'ün bize öğrettiklerini, bizim de bize benzer ve bu tecrübelere muhtaç olan memleketlere öğretmemizden daha tabiî ne vardı? Fakat Türk aydını bu tarihî misyonunu, ne yazık ki başaramadı...

I

Epihtetos'un Kandili

30

Benim hikâyem de artık sona ermektedir. 1950 seçimlerinden sonra bir gün, bir vekiller heyeti ka-

rarıyle işimden ayrıldım. Bu kararı öğrendiğim zaman, ilk duyduğum şey, az çok üzüntüyle karışık olsa bile, bir iç rahatlığı oldu. Üzüntü daha ziyade, insanın bağlandığı bir çalışma nizamından, zevk duyduğu birtakım işlerden ayrılmasından ve nihayet elle tutulur birtakım sebeplerden gelen bir histi. İç rahathğına gelince bu, içimizi sıkan birtakım meselelerin birden çözülmesinden gelen bir ferahlık, bir ruhî hürriyet duygusu gibi bir şeydi.

Vazifem güzel ve ruhu kuvvetlendiriciydi. Memleketi baştanbaşa geziyordum. Dağların delmişini, santrallerin kuruluşunu, pilonlarm, cereyan hatlarının aşacağı dağları dolaşıyordum. Büyük ölçüde problemler içinde yoğurulmak, yer altında ve yer üstünde iş ve inşa davalarının canlandırıcı havasını teneffüs etmek, bütün vatan toprağı üstünde insanla tabiatın devler savaşma katılmak, ancak efsanelerdeki kahramanların duyabileceği engin hazlar veren bir şeydi. Kaldı ki henüz daha yıllarca çalışabilecek bir yaştaydım. Fakat kimseye de kırgın değildim, ama içli bir ruh hali içindeydim. Bu hal beni, bütün buna benzer anlarda olduğu gibi derin bir iç murakebeye sevk ediyordu.

Uzun bir kır yürüyüşü, bana kendi kendime kalmayı sağlayan en eski alışkanhğımdır. Gene şehirden çıkmaya karar verdim. Yenişehir ve Cebeci'yi geçtikten sonra yol, bir taraftan şehitlik duvarları, diğer taraftan, şimdi artık terkolunan mezarlıklar arasından geçer. Sonra Mamak - Kayaş vadisini şehirden birtakım kayalıklar ayırır. Buradan geriye bakıldığı zaman şehir, bütün dağınıklığı ile ortaya serilir. Bu kayalıklara var-


dığım zaman, güneş ufka yaslanıyordu. Kale, her zamanki gibi gene her şeye hakimdi. Bence Ankara demek, biraz da kale demektir. Bu kalenin her halini bilirim. Onu güneş doğarken güneş batarken, ay ışığında, yahut da bayram, şenlik günlerinin uydurma ışık oyunları içinde görmüşümdür. Yaz, kış veya bahar hallerini tanırım. Bu istikametten bakılınca kale, gerçi artık eski kale değildi. Tâ burçların, bedenlerin dibinden birtakım gecekondu mahalleleri başlıyordu. Bu mahalleler, evvelce kaleyi çeviren ve ona tekliğini ve heybetini veren bütün sahaları kaplayarak, içice, tıklım tıklım uzanıp gidiyordu. Bir taraftan Cebeci istikameti, diğer taraftan Bentderesi boğazlarıyle beraber eski Seyran Bağları, bostanlar ve karşı kayalık sırtlar, hep teneke mahalleleri ve gecekondularla dolmuştu. Oyuklar ve kulübeler hatta kale burçlarını ve mezarlıkları bile kaplamıştı.

Artık koyulaşmaya başlayan gecekondular âleminin üstünde, bacalardan, çatılardan sızan dumanlar, dalga dalga yayılıyordu. Biraz sonra güneş kayboldu. Derinleşen akşam, siyah örtülerini ufuklara yaydı. Artık kale bile müphem ve şekilsizdi. Zaten eteklerine yapışan bu derme çatma dekorun içinde o, artık eski heybetini kaybetmiş gibiydi. Bu manzara, içimdeki kasveti daha da derinleştirdi.

Mamak köyünü geçip de Kayaş vadisine girince, Elmadağ üzerinden yükselen ay, etrafa sisli aydınlığını yaydı. Yol tenhaydı. Vadi sessizdi. Ruhum, daha evvel seyrettiğim perişanlığın hâlâ kasveti içindeydi. Kırgın ve kötümserdim. Öyle ki, yürüdüğüm yol, bana sanki şu her zaman geçtiğim Kayaş vadisi yolu değil de, hayat yolumun kendisi gibi geliyordu ve sanki bu yol, artık bir sona varıyordu. Boş, değersiz ve maksatsız bir sona...

Evet, bu yolun artık sona ermesi lâzımdı. Bu yolculuğun artık gayesi kalmamıştı. Zaten aslında da hiç bir zaman manasını bulamadı. Evet, aslına bakılırsa benim hayat yolculuğum her zaman istikametsiz, her zaman rüzgâra tabi bir boca^

\


layış oldu. Hatta buna bir yolculuk bile denemezdi. Bu yolculukta ben, kâh' o yana, kâh bu yana çarpa çarpa sürüklenip durmadım mı? Hem de daima meçhule doğru, daima iradem haricinde...

İçimden gelen bir ses, aynı şeyleri fısıldıyordu:

— Hatta şimdi de öyle değil mi? Eğer bağlandığın cemi-ypt bugün olduğu gibi seni birden ve hiç sana sormadan, sevdiğin işlerinden ayırır, kendi dışına iterse, artık bu yol üstünde sen, kendini kendi iradesiyle hareket eden bir yolcu sayabilir misin? Elbette ki hayır!

Bu ses, belki de en doğrusunu söylüyordu. Belki bunun içindir ki, hayatımın hikâyesi hatta anlatılmaya bile değmez. Hem belki de bu hayat, sadece tesadüflerin eseri, yahut da kaderimiz, belki de biz doğmadan evvel biçilmiştir. Biz kendimizde bir irade ve bir hürriyet payı tasavvur ediyoruz ama, belki bunlar o kadar da övünülecek şeyler değildir. Yahut bu nasibimizle biz, belki de bir eski Roma sirkindeki gladyatörler gibiyiz. Hürriyetlerimizin sınırı, etrafımızdaki demir parmaklıklarla çevrilmiştir. Hayatımız ise Sezar'm bir parmak işaretine bağlıdır. Ama gladyatör her defasında kendini sanki kendi idare eden bir kahraman sayar ve bu haliyle övünür:

— Ey Sezar! Uğrunda ölecek olanlar, seni selâmlıyorlar!

diye bağırarak arenaya çıkar. Kiminle ve ne için çarpıştığını

bilmeden, boğazlaşır durur.

Gecenin içinde diğer bir gece olan bu kötümser ruh ka-ranlıklarıyle yuğurularak yürüyordum. Bir süre sonra Kayaş köyünün silueti' göründü. Ay ışığı altında kabaran köy evleri, küme küme ağaç karaltıları. Şurada burada dev sütunlar gibi yükselen selvi kavaklar.

Sağda solda tek tük ışıklar vardı. Köpeklerin havlamaları duyuluyordu. Değirmen oluğundan boşalan suların sert, serin hışırtısı, dönen değirmen taşlarının uğultusuna karışarak gecenin derinliği içinde dağılıyordu.


Kayaş köyü sokaklarını geçince vadi yeniden açıldı. Sessiz, serin bir kır başladı. Vadinin bu dönemeç yerinde hava her zaman birden değişir. Şehir artık çok arkada kalmıştır. Burada insan kendini şehrin kaygılarından ve yorgunluklarından silkinmiş hisseder. İki tarafta kıvnla kıvnla uzanan tepeler, vadinin koynunda serilen bahçeleri, bostanları kucaklar. Buralarda her zaman suyun ve serinliğin dinlendirici havası eser.

Nihayet hayal meyal «Sarıkayalar» göründü. Bu kayaların altında yol, bir kuytu geçit gibidir. Yolun bir tarafında başları göklere değen selvi kavakları sıralanır. Diğer yanında ihtiyar karasöğütler dağınık dallarım bu geçidin üzerine yayarlar. Ben oraya vardığım zaman, hafif gece meltemi ile sallanan dalların arasından süzülen ay ışıkları yerlerde, hiç durmadan oynaşan cazip hayal oyunları yaratıyordu.

Bu ışıklar ve gölgeler geçidi geçilince solda, yolun kenarında, bir sıra akçaağaçların kuytuluğunda kaybolmuş bir köy evi göründü. Kiremit örtülü geniş saçaklarının altında belli belirsiz beyaz badanalı duvarlarıyle, kapakları kapalı pencereleri seçilen ıssız bir ev.

Bu ev, bu vadide tekti. Yalnızdı.

*

Kapıya yaklaştım. Küçük bir anahtarla onu açtım. Bir kibrit, bir kibrit daha...

Geniş, uzunca bir odanın içinde eşya canlanır gibi oldu. Tam karşı duvarda koyu pembemsi Ankara taşından yapılmış bir şömine vardı. Şömine tablasının orta yerinde, koyu kırmızı fanuslu, gövdesi işlemeli madenden yüksek bir konak lambası duruyordu.

Fakat ben, küçük bir toprak kandili yaktım. Avuç içi şeklinde ve avuç içi kadar bir şey. Bir ucunda bir kulpu vardı. Diğer ucunda bir meme görünüyordu. Bu memeye ince bir fitil geçirilmişti. Fitilde ışık uyanınca, etrafa hafif bir zeytinyağı kokusu yayıldı.

Bu kandilin en azdan, belki de iki bin yıllık bir ömrü


vardır.'' Onu b i r Ege gezisinde satın aldım. Hiyerapolis (1) harabelerini geziyordum. Harabelerde bulunmuş paralar, küçük parçalar satan meraklı bir köylünün getirdiği şeyler arasınd a n seçtim ve o n a Epiktetos'un kandili ismini taktım (2).

Bu kandil bana, daima Epiktetos'u düşündürür. Epiktetos da Hiyerapolislidir. Bir filozoftur ama, asıl adı bilinmez. Çünkü Epiktetos, sadece köle demektir. Epiktetos hem köle, hem de topal bir köleydi. Zalim, değersiz bir a d a m olan efendisi, b i r gün, eğlence o l s u n diye o n u n ayağını kırdı v e Epiktetos'u s a k a t bıraktı.

Epiktetos'un h a y a t hikâyesinde bir d e kandil vardır. O n u n , asasından, tasından v e kandilinden başka, dünya malı y o k t u . Bir g ü n . e l i y l e d e pekâlâ su içilebileceğini düşünerek tasını at t ı . Ama asasından v e kandilinden vazgeçmedi. Asası o n u n sakat vücudunu a y a k t a t u t a n dayanağıydı. Kandili d e g e c e l e r i

r u h u n u ısıtıyor v e o n u n yalnızlığına yoldaş oluyordu.

Bu o d a y a h e r gelişimde b a z ı g e c e l e r b u t o p r a k kandili y a

k a r ı m . Onu y a k t ı ğ ı m z a m a n , b a n a , b u k a n d i l sanki h a k i k a

t e n E p i k t e t o s ' u n kandiliymiş v e o n u n ı ş ı ğ ı sanki iki bin y ı l ı n

a r d ı n d a n süzülüyormuş g i b i b i r h i s g e l i r , heyecanlanırım...

* * *

T o p r a k k a n d i l i n s a ç t ı ğ ı t i t r e k ı ş ı k l a r i ç i n d e o d a , b ir m a

ğ a r a e s r a r h l ı ğ m a b ü r ü n d ü . D u v a r l a r k a y b o l u r g i b i o l d u . Eşya,

o l d u k l a r ı n d a n b a ş k a ş e k i l l e r aldılar. A n k a r a t a ş ı n d a n ş ö m i n e

n i n k e m e r l i a ğ z ı , s a n k i b ir b a ş k a â l e m e a ç ı l a n b i r m a ğ a r a d e h

l i z i n i n tılsımlı d e r i n l i ğ i gibiydi. Ocaktan sızmış o l a n d u m a n

l a r ı n i s l e n d i r d i ğ i t a ş l a r ü z e r i n d e k i l e k e l e r , s a n k i acayip h i y e

r o g l i f l e r d i . O c a k t a b l a s ı n ı n ü z e r i n d e y ü k s e l e n iri f a n u s l u k o

l i ) Hiyerapolis, Denizl i c ivar ında Pamukkale.

<2) Epiktetos, mi lâdî birinci asrın baş lar ında Hiyerapoîiş 'te

doğdu, bir köle olarak dünyaya geldi. N e r o n z a m a n ı n d a Roma'ya

götürüldü. Kaba ve a h m a k bir ine satüdı. Milâdın doksanıncı yı l ın

da, b ü t ü n filozoflar gibi R o m a ' d a n kovuldu. Yunanis tan 'a göçtü. Ora

da Niğbolu' k a s a b a s m d a bir m e k t e p açtı. Uzun bir ömür yaşadı ve

m u h t e m e l e n orada öldü.

33

5 1 4 S U Y U ARAYAN ADAM

nak lambası, bir sihirbaz feneri gibi görünüyordu. Onun etrafına serpiştirilen minyatür eşya, daha arka plana takılan renkli ve içice tezyinatlı Hatay hasırı, sağa sola asılan eski yazılar hep birbirine karışarak, havaya muammalı birtakım manalar yayıyorlardı. Bu hava içinde burası, kendisinden sırlar sorulmaya gelinen, göze görünmez, fakat varlığından her şeyin nişan verdiği bir kâhinin ini gibiydi:

Epiktetos'un kandili etrafa, buhur hissi veren baygın kokular içinde, gaipten gelen işaretlermiş gibi titrek ışıklarını yayıyordu...

Şöminenin karşısına ve alçak ayaklı bir sehpa üzerine yerleştirilmiş geniş bir bakır tepsinin yanındaki alçak divana oturdum.

Karşımda birden Epiktetos belirdi:

— Kaybettim deme, geri verdim de!

diye söze başladı. Sonra: — Hayat, bir ziyafetten başka bir şey değildir. Yemek ne

kadar sürmüşse, ziyafet orada biter. Kolun bu sofrada nereye kadar uzanmışsa, nasibin o kadardır. Bütün sofraya gelenleri değil, yalnız önüne uzatılan tabaktan kendi hisseni iste!

diye devam etti:

— Hem bu hissen için de müsamahalı ol. Senin yağını mı döktüler? Senin şarabını mı çaldılar? Kendi kendine de ki, bunlar huzurun pahasıdır.

Hulâsa karşımda beliren Epiktetos, aklına gelenleri söylüyordu. Ama ben, onu dinlemek istemedim. Onunla becelleş-tim. Zaten hem köle, hem miskin bir filozoftu. Aramızda müşterek sanki ne vardı? Hiç bir şeye malik değildi ki, herhangi bir şey için ihtirası olsun. Mücâdele hırsı, mal hırsı, inşa hırsı, hürriyet hırsı onun bilmediği şeylerdi. Yalnızlığına gömülmüş bir adamdı. Kendi değerini zaten kendi inkâr ediyordu.

Bunları onun yüzüne karşı bağırdım. Onu o kadar haksız


buldum, ona o kadar kızdım ki, elimdeki kadehin içinde kalan şarabı, onun yüzüne fırlatır gibi, hiddetle şöminenin boşluğuna saçtım. Sonra yerimden fırladım. Hayır, artık onu dinlemeyecektim. Ben ona muhtaç değildim. Gecenin serinliğine çıktığım zaman yumruklarım hâlâ sıkılmıştı.

Fakat Epiktetos, sakin ve telâşsız asasına dayanarak, to-pallaya topallaya arkamdan geliyordu. Gecenin garip aydınlığı içinde anayolda, bahçe aralarında ve dere kenarlarındaki ağaçlık patikalar arasında beni takibetti. Sözleri, odanın içinde olduğu gibi bu mehtaplı kubbe altında da aynı yakınlıkla kulaklarımda uğulduyordu:

— İnsanlar kendilerine ya çok pahalı, ya çok ucuz kıymet biçerler. Sen, sadece bir değerlendirme hatası içindesin. Hayatında daima, başarabileceğini değil, başarmak istediğini düşündün. Olabileceği değil, olmasını istediğini aradın...

Onun için, senin yenilgin, hakikatin yenilişi demek değiMir. Yenilen, yalnız senin ölçüsüzlüğün ve dalâletindir.

Halbuki kaleleri bekleyen nöbetçiler, yanlarına gelen herkese parolayı sorarlar. Sen de muhayyilene gelen şeylere parolayı sorsaydın, baskına uğramazdın!

Bu topal neler konuşuyordu? Daha doğrusu, bu fikirler, nasıl bu kadar gerçek, nasıl bu kadar aydınlıktı?

— Senin hakkında yanlış bir karar aldıklarını mı düşünüyorsun? Fakat bu kararı alanların, buna mecbur olduklarını düşünmeye çalış! Ne kendini, ne de başkasını itham etme. Hem üzülmek niçin? Bir iş ve bir inşa mı istiyorsun? Aslında içimizde yıkacak ve yeniden inşa edilecek o kadar çok şey var ki?

Senin huzursuzluğun başkalarıyle değil, kendi kendinle bağdaşamadığın içindir.

Senden alman şeylere karşı, senden alınamayacak olanları koysana! Bu, senin iradendir. İradenin hürriyetine ise, Jüpiter bile müdahale edemez. İşte asıl hürriyet budur.


Köy değirmenine ayrılan suyun bendinde Kayaş çayı küçük bir şelâlecik yapar. Buraya ben ada derim. Burada çay iki kola ayrılır. Değirmenin arkı daha yüksekten akar. Çayın asıl yatağı daha derindedir. Ortada salkımsöğütlerle kavakların ve akçaağaçlarm birbirine karıştığı çimenlik bir adacık uzanır,

Epiktetos'un son sözlerini duyarken bu şelâleciğin basındaydım. Bir sıraya oturdum. Onun'altın hikmetleri, çağlayan suyun berrak uğultusuna karışıyordu.

Burada gök, her biri yerden bir hayat hamlesi gibi fışkıran ulu ağaçların dalları arasından bir hayal âlemi gibi görünür. Suların, çimenlerin temiz aynası üstünde mehtap, çılgın rakslar icadeder. Burada her şey daima tazedir. Bazen suların sesi kuşların cıvıltısıyle karişır ve o zaman havaya, ruhu mes-teden bir musikî yayılır.

Yazık! Bu gece Epiktetos beni burada gafil avladı. Burası hem cennet kadar güzel, hem bir mabet kadar muvazenelidir. Bu mabedin havasına ancak sükûn ve teslimiyet âraşır. Burada ben, Epiktetos'un boğazına nasıl sarılabilirdim ki?

Epiktetos'un son sözleri etrafa serin bir rüzgâr gibi yayıldı:

— Yalnızlıktan korkma! Asıl korkulacak şey. korkudur.

Düşün ki Allah da yalnızdır. Ama kendisinden mem

nundur. Her şeyi de gene kendisinde bulur...

Allahın bize verdiği en büyük nimet, malik oldu

ğumuz halde malik olduğumuzu bilmediğimiz kuvvet

leri, bir gün kendimizde bulmak kudretidir.

Kendine dön oğlum, kendine inan ve yalnız kendin

de olanı ara...

Toprağa Dönüş

31

Güneşin ilk ışıkları beni, Kayaş bendi şelâleciğinin başındaki sıranın üzerinde buldu.

Çiftlik artık uyanmıştı. Burası, benim toprağımdır. Ne kadar küçük olsa da buraya ben «çiftliğim» derim. Bir yolun iki tarafında uzanır. Yolun bir tarafını yeşil bir kavaklık duvarı sınırlar. Diğer tarafında karasöğütler dağınık dallarını, yol geçidinin üzerine gererler. Sonra yolun güneyinde gürbüz bir meyve bahçesi başlar. Ayva, elma, Ankara armudu, vişne, kiraz ağaçları burada düzgün diziler halinde sıralanır. Bir tarafta söğütlerle akçaağaçlar arasında kaybolmuş beyaz badanalı, kırmızı kiremitli çiftlik damı görünür. Derelerin, arkların kenarları, birbirine karışmış kavaklar, salkımsöğütlerle örtülüdür.

Bu çiftlikte her şeyi ben, kendi elimle yetiştirdim, Her avuç toprağında, her dalında emeğim ve alınterim vardır. Bu toprağın yazını kışını, gecesini gündüzünü, selini fırtınasını bilirim. .

Gün olmuş, bir yeşil halı gibi uzanan sebze arkları, bir göz açıp kapayacak kadar süren bir sağanaktan sonra birden kabaran bir selin önünde, süpürülmüş gitmiştir. Gün olmuş, mübarek bir nisan yağmuru gibi başlayan bir çisentinin arkasından düşen bir dolu sağanağından sonra, bahar açmış ağaçların biraz önce bir çiçek deryasını andıran güzelliği, bir çamur yığını halinde toprağa karışmıştır. Böyle anlarda, dalları, filizleri kınlan ağaçlar, kucaklarmdaki evlâtları ellerinden alınmış anneler gibi, yerde sürünen çiçeklerine, yapraklarına me-lül mahzun bakarlar.

Tabiat ana hem zalim, hem lütufkârdır. O, ne sever, ne de acır. O, yalnız kendi kanununa uyar. Soğuk dondurur. Sıcak


yakar. Fırtına dalları kırar, gövdeleri devirir. Haşerat hakkını ister. Adına «çiftliğim» dediğim şu bir avuç varlık, adına tabiat kanunları dediğimiz o haşarı kudretin elinde savrulur durur. Ama insan denilen yaratık yılmaz ve toprak ana her seferinde emreder:

— Yeniden başla!

Her gelen afet karşısında sizin hakkınız, sadece bir anlık acı bir tebessümden ibarettir. Güler, geçer ve yeniden başlarsınız.

* *

Sabahın alacakaranlığında toprağımın üstünde beni ilk saranlar, köpeklerim oldular. Köpeklerim garip mahluklardır. Onlar, gece uyumazlar. Yolda, bahçede, bağda, belde onların her dakika yapacakları işleri, vazifeleri vardır. Köpeklerimle ben, birbirlerimizin her halimizi biliriz. Kaderimiz, neşemiz birbirimize derhal malum olur. Köpeklerim konuşurlar, gülerler, ağlarlar. Ama daima bana uyarak, daima beni düşünerek ve daima benim için yaşarlar.

Kümesler açılmıştı. Tavuklar yayılıyorlardı. Ördekler, suya dalmadan evvel etrafıma toplanıp çizmelerimi gagaladılar. Sanki gelip kendilerini suların akıntısında kovalaşırlarken seyretmemi istiyorlar gibiydiler.

İnek böğürüyordu. Atım kişniyordu. Atım, benim oralarda bulunduğumu, hatta beni görmeden sezer. O zaman öyle sesler çıkarır, öyle huysuzluklar yapar ki, böyle zamanlarda onun başının nasıl şahlandığını, yüz hatlarının nasıl gerildiğini, adalelerinde damarların nasıl kabardığını ben, onu görmesem bile gözümde canlandırırım. Bu anlarda ona bakan çocuk, onu zaptedemez olur. Yemini iter. Başını şiddetle benim olduğum tarafa1 çevirir. Ya benim yanıma koşmak, yahut da benim onun yanma gelmemi ve yüzünü, gözlerini okşamamı ister.

Ayva, elma, kayısı sıraları altına arı kovanları yerleştirilmiştir. Bunlar, ağaçların altmda, kırmızı gelincikler, peygamber çiçekleri, yabani hardallar arasında temiz, beyaz çatılarıy-le uzaktan, peri masallarmdaki cücelerin beyaz saraylarını an-


dırırlar. Anlar ım beni tanırlar. Ben de onları tanırım. Sıcağın en azgınlık verdiği saatlerde bile onların arasında çekinmeden dolaşabilirim. Ben yanlarına vardığım zaman arılar, henüz sabah neminin kalkmasını bekleyerek, kovanların ağızlarında öbek öbek toplanıyorlardı. Sabah nemi açılınca havalanacaklardı. Sonra kekik, yaban lâlesi, yonca ve yayla gülü çiçeklerinden toplayacakları altın tozlarını peteklerine taşıyacaklardı. Bana sunacakları hediyelerini işte bu altın tozlarından yaratacaklardı.

Gecelerimin çoğunu ve bana kalan günlerimin hepsini çiftliğimde geçiririm. Toprağımla aramızda çetin bir savaş vardır. Burası bir yarı bataklıktı, bir yeşil vaha oldu. Bir hayaldi, bir hakikat haline geldi. Şimdi toprağımla ben, birbirimizin hem esiri, hem efendisiyiz. Zaman zaman onun serin kucağına uzanırım, toprağın tatlı ve ebedî serinliğini sırtımda hissederim. O vakit ruhumun kasvetleri, rüzgârların görünmez kanatlarıyle yıkanır. Kaygılarım toprağın derinliklerine süzülür gider. İçimden birtakım mutluluk duygularının kabardığını, ruhumun bir başka âleme açıldığını duyarım.

O zaman kollarımı açar, çiçek, çimen örtüleri arasından taze toprağı avuçlarım. Bu toprak hem serin, hem ılıktır. Mavi gök. toprağımla beni, okşayıcı kanatlarıyle örter. Ve bir gök tanrıçası, sanki bir ninni gibi, rüzgâra fısıldar:

— Avuçlarındaki toprak vcsr ya? Senindir!

Ben bahçelere yönelirken sabahın ilk yolcuları elan köylüler,- yoldan selâm verip geçiyorlardı. Bunlar benim dostlarım ve komşularımdılar. Bunlar, birkaç kilometre ileride ve kayalar arasında bir kale olan Kızılcaköy'ün meraları, Eimadağı yaylalarına kadar uzanan Ortaköy'ün ve yaslandığı -tepelerin üstünde kutsal bir ziyaret yerini başında taç gibi taşıyan Ne-nek köyünün, mazbut, alçakgönüllü toprak adamlarıdır. Toprağa bağlılık, sabır ve iyimserlik, onların başlarının etrafında daima bir hale gibi parlar.


Hulâsa dünya uyanıyordu. Dünya, yeni bir günün hayatına başlıyordu.

Ağaçlar, dallar, yapraklar üzerlerinden sabah sisinin nemini silkmeye çalışıyorlardı. Havaya sabahın taze ve sıhhatli serinliği hakimdi.

Güneş yavaş yavaş yükseliyordu. Gece, mehtabın yarattığı ziya oyunlarının yerini şimdi günün ilk ışıklarının, sular ve çimenler üstünde oynaşan pırıltıları almıştı.

Bugün, benim de yeni bir günüm olacaktı. Ya yeni bir hayat nizamına yönelecektim. Ya da hayal kırıklıkları ve kırgınlıklar içinde kendimi tüketecektim.

SUYU ARAYAN ADAM

32

Şimdi artık bir emekliyim. Hayatın başka bir safhasını yaşıyorum. Bu safhada insan.,

nihayet kendisiyle başbaşa kalır. Tanrının, onun için hazırladığı en çetin imtihanı yaşar. En son ve en azgın hasmı ile karşılaşır. Bu hasım, yıllar boyunca geriye itilen, yıllar boyunca pusuda bekleyen kendi içimiz, kendi iç varlığımızdır.

Bu çetin bir savaştır. Büyük bir hesaplaşmadır. Bu hesaplaşmada biz, ya birden silâhlarımızı terkederek yeisin, kötümserliğin çukuruna düşer ve hayatdışı kalırız.

Yahut da, içimizin çamurları, bizim son müsamaha duygularımızı da yiyerek bizi, yalnız kin ve gayzleriyle yaşayan bir cemiyet düşmanı haline koyar ve yahut da, varlığımızı bir vehim, hayatı bir illüzyon sayarak kendi kendimizi inkâr ederiz. Bu suretle de, kendimizle beraber külli varlığın bize intikal eden emanetini de değersizleştiririz.

Halbuki Tanrı bize hayatı, bütün tezatlarlyle beraber vermiştir. Nasibimiz, bu tezatları çözmekten ziyade, onlarla beraber yaşamak olsa gerektir. O halde, hayata küsmeden, hayata düşman olmadan ve onu inkâr etmeden, ona bağlı kalarak yaşamak, hatta onu süslemek ve güzelleştirmek niçin mümkün olmasın? Böyle olanca da, hayat kavgası, yurt fikri, millet fikri ve insanlık mefkuresi içine niçin yerleşmeyelim?

Çünkü biz, hiç bir zaman hayattan kopmuş birer varlık değiliz Üstünde yaşadığımız toprağın ve içinde geliştiğimiz toplumun birer parçasıyız. Bunlar öyle bir kap teşkil ederler ki, bizim hayat nizamımıza şekil verirler. Bu nizam, bir taraftan insanla toprak, diğer taraftan insanla insan arasındaki sonu gelmez savaşın bir mahsulüdür. B-j rsva.j ebedîdir ve ebedî olarak devam edecektir. Tanımın bize bic":pj kader, bu ^svK^tan


ürkmeden ve ondan kaçmadan onun içine yerleşmektir. İrademizin ve ruhumuzun hürriyetini kaybetmeden bunu başarabilirsek o zaman, bir ermiş, bir târik-i dünya olmadan da Tanrı bizi kendi katma ulaştırabilir. Bu suretle biz, her birimiz ondan bir parça olmanın ululuğunu bulmuş olur ve sanki ona ulaşırız.

*

* *

Hayat hikâyemin son sayfalarım yazarken, onun dalgalı akışını safha safha bir daha düşündüm: İnişleri, yokuşları, geçitleri ve dönemeçleriyle garip bir yaşantı... Bazen sükûn, bazen tehlike anları içinde uzanıp giden garip bir yol. Ümitleri, aşkları veya yenilgileriyle bazen renkli, bazen hiçlikten ibaret bir hikâye. Bu hikâyede, bilinmeyen bir el, yolumuzu çizmiştir. Ümit oyalamıştır. Fikir sürüklemiş, tehlike yolumuzu süslemiştir. Aşklarımız ise, bütün bunların üstünde, bütün varlığımıza kanat gererek ve hepsinden daha derin, bütün hayatımız boyunca yaşantımıza değer ve mana vermiştir. Öyle ki, ben şimdi başımı çevirip arkama baktığım zaman, bütün bunlar bir arada ve hepsi birden, bana her halkası ayrı ayrı yaşanmaya değer bir ömrün derin hazzım veriyor. Son hükmüm şudur: Eğer yeniden dünyaya gelseydim, gene kendi hayatımı yaşardım.

*

* *

Şimdi, size anlattığım bu hayat hikâyeme bir isim bulmak lâzım? Buldum: Suyu Arayan Adam.

Hikâyem bir yangınla başlamıştı. Ama şimdi serin bir su başındayım. Ağaçların gölgelediği, çiçeklerin açtığı, kuşların ötüştüğü bir su başında. Hatta şimdi bana öyle geliyor ki, bütün ömrüm boyunca aradığım su, belki de buydu.

Bu su, bazen masum bir hayal, bazen bir gençlik rüyası, bazen ideal, bazen aşk şeklinde beni arkasından koşturdu. Bazen onu kaybettim. Bazen buldum sandım. Ama onu her zaman aradım. Bu arayışta aldanışlarım da, inanışlarım kadar güzeldi.


Şimdi kitabın son satırlarını bağlıyorum; Çiftlik bendinin şelâleciğinde Kayaş çayının suları ça

ğıl çağıl akıyor. Yeşil salkımsöğütlerin sulara değen dalları, akıntıların yumuşak dalgacıkları içinde yıkanıyorlar.

Ada, bir güneş seli içinde. Toprak ana, göğsünün kudretlerini, su şeklinde, çimen şeklinde, ağaç, çiçek şeklinde yeryüzüne sermiş. Sular onun memelerinden, Tanrının bereketi gibi fışkırıyor. Çiçekler ve ağaçlar ondan hayat şerbetini ve güneşten renklerini emiyorlar.

Her tarafta oluşun, hareketin, derin, canlı ahengi var. Suların çağıltısına kuşların cıvıltısı karışıyor. Bu, bir musikîdir. Bana öyle geliyor ki, bu musikî, bahçeleri, vahaları, dağları aşarak her şeyi, hepimizi içine alacaktır. Yerleri, gökleri dolduracaktır. Sanki alem, bu musikînin ahengine uyarak, bir renk, name ve ziya cümbüşü içinde çalkalanacaktır. Kâinat ebedî raksına, sanki bu musikî içinde devam edecektir.

Epiktetos haklı:

«— Allahın îbize verdiği en büyük nimet, malik olduğumuz halde, malik olduğumuzu bilmediğimiz kuvvetleri, bir gün kendimizde bulmak kudretidir.»

Ve gene onun dediği gibi:

«— Huzurun bir pahası var.»

Evet, onu ödemek lâzım. Benim ödediğim paha, hayatımın hepsidir. Ama bundan üzgün değilim. Ödediğim bedel, ulaştığım kaynak için çok değildir. Çünkü bu kaynağın başında ben, yıllar yılı kaybettiğim en değerli şeyi, yani kendimi buldum.

Documents

Şevket Süreyya Aydemir...SUYU ARAYAN ADAM 13 Beyaz badanalı, tek katlı evcikler, kulübeler, hep küçük ve ağaçlık bahçeler içinde kaybolmuşlardı. Damlar, ya yağ— murla