Exercitationem AcademicamDe_»

ATHEIs,Ampiissioio senarui Philosophico*

In Regia Ahoensi Academia ,

probatam,Faciente DEO Gratiam ?

sub PRAEsIDIOViri Celeberrimi,

D«- M- JO H. BERNH-muneiss/

Philosi Pract. & Hist. Prot.Reg. & Ord.h»s. diotae Facult. Decano.

Ad diem 20 Junii , properantis Anni 1699«horast#, in Audit. Max. solennes,

Candidae Doclorur» JiamtipH , modi(iesubmijjam t>aU:

samuel RIsTELIUs,Wiburgensis.

Imoressit Jo. Laurenr, Waliius,

VIRO,

In.REGIAM* MAJEsTATEM.

Fido.Patri. Reverendissimo.

Dn.PETRO.LAURBECCHIO.

s, s* Theologis. Doctor!.Dioecesis. Wiburgensis. Episcopo

Conslssoni. Gymnadi. schola-rumque. Esho ro.Consum matis simo.Hmitientissimo.

Gravissimo.M.t.cenati. &. Patrono. Maximo.

VITAM CMLILT AM!

Anxius, licet, dubiusque.Calamo, totiens. sumpto, totienscj. de-

posico.Diu. haeserim.

Utrum...Dignus, cenleri. posser.

Qui.Reverendiss. T. Dignitatis.

subiret, oculos.Immaturus, hicce. specu. suo. intero-

pestive. exiens.Ingenii, soetus.

Er. utrum, vilissimis. hisce.Imprudentiae, partim. partitu. im-

pudendae.Prae. se. serentibus, (pedem.

Reverendiss. T. Dignitatem.

Compellare, sas, esset.Lineolis.

Hunc, tamen.sive, metum, sive.)pudorem,

Vicis.beneficiorum. R.T. D. magnitudo.Prohibuit, divinus, in. Musas.

Earundemque. Cultores,Ad,

Invitans, allicens. manuducens.Decanratissimus. savor.

Plura, autem, licet, sine.,.Reverendissima* Tua, Dignitatis.

In. me. Clientulorum, minimum, merita.Quam. ut. iisdem.

Vel. enumerandis.nedum.remunerandis.Reipondere. ullo, pacto, possir.

Mea. Tenuitas.Exiles, tamen. hasce,

studiorum, meorum, immaturas, pri-mitias.Ceu.

Animi, gratissimi. pignus- validissimurn.Venerationis, humilimae. documentum,

certissimum.Obseqnii. devotissimi. tesseram. cia-

rissimam.

Ea- quassio. accipias, benevolentia.Pater. Reverendissime.

Qua.Parva, olim. Calabriae, dona.

Romana, accipiebar. Magnificentia.Ab, eo, qssi.

studia, sua. spes. suas. se. denicp. ipsum.Animo, humilimo. &. addictissimo.Reverendissima. Tua. Dignitati.

Dedit. Traditque.Vive_j.

Inclitum, Ecdesiae, sidus.Virtutis.&sapietiae.singularis.Maecenas.

In. annos. seros.Qvam. diutissirne. qvara. felicissime.

supersies.Qyod. vovet.

Reverendiss: Tuo. Nomini.sterno, devotionis. sacramento.

Devinctissimus. Cliens.

s amtul Risleliiu,

ViAdmodum ?lurmumqve

Clartssims (s

Dn. M. PETRO CARsTENIO,DicecesisWib; Archi-Praeposico, ut &

Urbis, adnexarumq; Hxclesiarum Past.Gravissimo,s,s. Th.Lectori primario,Celeberrimo,Consictor!! seniori Am-plissimo, Patrono & Maecenati magno.

Dn. MATTHissi MARTINIO,s.s.Th.Lectori Dexterrimo, Consist,Adsissori spectatissimo, Praep. & Past.in ©acsjctsttct ionge Dignissimo,Mae-cenan & Protnoton humiiicer & ob«servanter luspiciendo.

Dn.Dn. M. M. Regii GymnastjWib.Lectoribus Phil. Dexterrimis,Consist»AssessoribusLaudarissimis,Promoron=bus si Benefactoribus aeterno colendis.

Dn. jAGOBO HELsINGIO,Arcis suburbiique Wiburg. sacella-no solertissimo, Everget® si Fauto-ri longe honorando.

RtsReverendis, spestMijJtmii,Uui»anissmis>

Dn. M. A R VIDO ALOPiscO,Ut non ita pridem inReg. W. Gyrsln.EI. Lectori Consistorialiqj Dignissimo,ita jam Praepono & Pastori Borgo-ensium dudum Meritissimo, Maece-nati lubmiste colendo.

Dn. M. GEORGIO HELsINGIO.Ut hactenus Arcis suburbiiqve Wi-burg, Pastori ,Consistoniqve Adses-sori Optimo, -ita jam Praep. & Past-in s. Michel Amplissimo, Promotortmultis nominibus devenerando.

Dn. RHGNHOLDO J3$sK£B/Pastori in per rnulrosannos Vigilannlsimo, Everget® 6c. Be-nefactori plurimum observando.

Dn. ZACHARl/tsacellano in ©slctola per

annos multos sssiduo, Adsini & Fau-tori Optimo.

jNcuItum. hoc*Academicarum, lucubratio-

num. tirocinium.

In. beneficiorum. longe, maximorum, qvalemcunque. me*

inoriam.spemque. benignae. olim. pro-

motionis.

Qyia* debuit*sacrum.

submisle. & observanter.voluir.

smud Ripclius.

Candido 5c Benevolo LECTUROEvTigs irletv !

I, /«/;/, Postatum ille Cori•phans *

sumite materiam vestris, qui| knbitis, aequam

Viribus —

Lex tsset frilhsstmi juris , perpetuaque apudomnes omnino obligationis , abesl tantum,

intricato huic , /ententiarum divortiisaliisque mille suhtilitatibus ohsuseato , qui o~tutos tuos jam serit , manus admovi[seni,discursui , ut potius ab eodem , tenuitatismea probe mihi conscius , plane abstinwjjem, «

Ast,si in magnis,etiam volqisse. satis est,to quidem promptiorem nobis vel hoc nominepollicemur ventam , quo sestinabundi magispr<tcipitesjr hoc qVicqmd esl egimus; cum sc,intra ostiduum sere ,

umbilicum deducen-

*Horat. art. Poet, lib. adPisan ,

itu esset , quem nobis inopinato proposui-thus, dabor, quo potumtu eundum erat , «o«

Volturnus. In hi[ce ergo , s<* licet ubivis'obvia sini, rrW* rmnusVe coEia palatotuo non a!l tbescunt, m temporis potitu /upraindicata brevitati partim t partim etiam sub-sidiorum, in re tam abdita, data Vehit operaje /abducentium, dtstBui, quam noslra itn*putatum eas incuria

,obmxe desideramus,

J/vd /i beatos nos sensenmtu Venta , huma-nitate tua sussulti etiam imposlerum , nonde futuru modo meliora, haud vani sortassisaugures , poffltwm ominari: /ect~£s', ad re-serendas ttbt nudo non tempore gratias , ar-Btssime devincimur. Vale, Es quod (acte ,

eonattbus noslris , qua es humanitate, beni-gnus saVe!

Disc^^—

D i s q_v i s 1 1 1 o n i sDe A T H E 1 s.& .

$• hivamvis evidentissimae istius,

j qvam, Ter Opr. DEUs,I mentibus nostris implan-tatam. voluit, propositionis

veritas, Deus est, ira in horpsnis animo'radier intellectumqij ejus convincereapranata sit, ut ulterioris omnino vix indKgere videatunconfirmationis: Eo tamenimpietatis processisse sacrilegam Mor-talium, caeco affectuum aiiorumqi prae-'judiciorum impetu , delirantium au-daciam, ut non vira cantumfactisvected&, recalcitrante licet propriae consci-entiae aliud suadentis, dictamine, exter-na vocis consessione adperte prodita,DEUM sanctissimum, ausu plusquamcyclopico negare sustinuerinr, quis estqui non miretur? Nobis autem meli-,ora, laus DEOl/edoctis, cum aliudsuadeant, partim sana ratio, parum veroargumenta plurima & miracula, partimtraditio etiam perpetua inleverit, ( « )

( a )Grot: dt/J,B, (sP. in prol.

2/t V L s' y~€L Cjl—r~

ut (aeras pandectas exceptione ojmnisuperiores ((3) de industria raceasnus;Abest tantum, ut horrendae huic, tam insanctissimum DEUM, quam univertumhumanum genus, y ) petulantiae,nostrum praebeamus adsenlum, ut potiusab eadem, ceu ratione recta utenti-bus, Christianis praeprimis indignissima,amplum faciamus secefflim...

§* 11,

Haec autem singula, cum adeuratiorisnonnihil judicii lima deterere, im-

praesentiarum sedeat animo, mox in li-mine observamus dupliciter potissimuma recto rationis tramite ( quae est hu-mani ingenii perversitas) (olere aber-rari; excellu (cil; & desectu; AEqui-dem, quando cultus divinus (uper-stuo quodam contaminatur, non qui-dem , quod observac Clarijs: ]Vo[s. ( s )quasi verus DEUs, cultu nimio coli un-quam possit: sed, quia in materiem cul-tus accedat, quod eum corrumpir;7^os,

jp. ( y ) Pusend: J. N. & G.p.jpo. (J) de Idol. Lib. i. p, i(.

3vero, quando inducitur Divini Numiniscontemptus. Prior iste, quemadmo-dum JtKnJaiutvta i. e. superstuit), ita posle-rior ei&u&si; h. e. irrehgiosit.ts nuncuparisueverunr: Et licet, ucrumque horum,verae religioni, examussim contrahe-tur, hoc, tamen, illo, longe censeri debet,& deterius, & periculosius: Nam, qua.vis omnes veraereligionis corruptiones»dicente Caub: («) <t4ctendo potissimumsubtrahendoque contingant, hoc tamenpericulosius magisque enorme, velhoc nomine existit, quod is, quem re-ligionis everrendae caepit ardor, facili-me ab unius contemptu pergit adspernendum aliud,& ira continuando,

totam religionem tandem tollit; Arhe-usque adeo, qui longe pejor supersti-olo est, inauspicato evadit. In cujusconnderationemdelcensuri,ob(ervamusvocem Athei, quam Dissertationi no-strae voluimus praefixam, Graecis debereoriginem, esseque vocem compositam

(e) De cogn. DEI (s noslr. Exercit.% 'i- s-

4ab d priv: & ©?6?, adeo ut vi vocu,nila! ilict

, quam eum, qui q\>a(i sine DEO inmundo eit, intimet; quorlum & respi-cere crediderim nostrares, dum horni-nem extremae impietatis expressuri ,

(g>Ut)soo£ appellitant: non quidem, quasiesso possir aliqua Creatura, quae sinedivino conenrsu, vel ad momentumsubsistere possit, cum, ut in esse, ita et-iam in conservari, ab eodem unice de-pendeat; sed quia hujusmodi homi-nes, quos Atheos nuncupamus, cumvel vira factisve DEUM negent, velinsiram illam Divinae existentiae, men-tibus suis notitiam exrirpare allabo-rent; quasi extra DEUM positi essevidentur. Deinde (ut & illud in trans-cursu indigitemus ) non considerandosh. I. Atheos nobis proposuimus Bi-

quo sensu Arheus est, qui nullamTeJaJ@* habet cognitionem, qusi-loexplicandum Paulinumistud ml-m ( £ ) quando gentes quondam editus

u. et sine DEO in mundo sui[}e asseritv. sed(£ ) Eph, 2y\2,

5mere Philosiphice , prout scil; eosdem, adinatarum illarum, mentique nostrae,ut loquitur D. Dannhat). (w) antequam ra-tio ieexerere & indea nativitate impressarum trutinam,exi-gimus & examinamus. .$?•’*

$. III. 7' >;

DFffinitionem aute atheismi, tale ex-hibet,subnectendo exempla, Magnis.

D. Dannh. ( >9-) // religionis omms con-temptus., a quo non multum abluditWossii ( i ) ejtoando eum ditiini Nrmini/contemptum appellitat, «We /« proditii estdecernere , qvomodo coloribus suis adum-brandus sit in concreto Arheus, qvi

scil: Religionem, cjvucuncjve tandem modo id,siat, insuper habet. species Atheorum

qvod attinet de iis non convenit interAuthores, quibusdam qt>att>or, qvibus-dam »oiw»,qvibusdam vero plures,con-stituentibus. Nos vero, salva Virorum;Eruditissimorum Aurhoritare, cumtritam illam solennemque, receptam

(rj ) Hodo/. Ph.en, 6. p. 4(6. (5 ) Hadornor,part.hp.p. ( t) de Jdol.p. 16.

6hactenus in scholis , Athei in specula■silum & PrastUum, divisionem, vel hoenomine, qvod partira pruno mox intu-itu se cuiqve latis superqve prodat_.,partira etiam singulas, qvas recen-sent alii, sinu suo sovear, optimam ju-dicemus, operae pretium non ducimus,ut, multiplicando entia praeter necessi-tatem, nodum in scirpo: qvod ajunt_,:gratis qvaeramus.Ut ergo in re satismanisesta breviores ducamus lineas;speculativum, communiter,hujus sarinaevenditant, qvi ratione doslrin* ($ anmitalis est i Prastieum vero, qvi ratione i>i'u(3 sastorum. Et licet utrumqve no-bis propoiuerimus examinandum,cumtamen posterioris hujus existentiam_,,experientia, proh dolor! non sinat el-le dubiam, utpote qvem & in medioChristianorum caetu haud raro reperies,& depriori, maximae, sint inter Eruditospraelertim, lites, illi plenius nonnihil im-morabimur ;ira tamen, uretiam inposte-rioris hujus, facta obiter ejusdem men-tione, paudssirois inqviramus, indolem.

7§. IV,

Mota suit hactenus, moveturqve sio»dienum, inter doctos controversiae

‘an scilicet dentur actu, an vero dari‘saltim in rerum natura possint, Athei,'qvos, sic appellitant, speculativi? Cui'qvidem arduo discursui felicius expe-"diundo, adprime conducit, uc ante-qvam nostram siiper hac re pandamusVrientem, in antecessum controversiaepiatum,rite formemus, qvd, partira'evidentius nostrum existat judicium,jiartim conciliari possint,qvae circa hocpunctum invaria sententiarum divortia,n ebivisse videntur, Authores. Praemone-'mus igitur ,heic non venire nobis in dis-Veptationem (a) ignorantiam, qvae sio di*

5:itur, adsectatam, sed veram omnino.(b)vocem Athei, in eo sigmficatu, pro-

dit eum importat, qvi DEUM, qvan-'tum qvidem in se est, nescire norL,»Vult, sed eum, qvi, ut loqvitur Mejer:(x) totalem habet Nammis uvsiuQ-tirictVy

(k ) instit. Pneumat. p,

8& in qvo nulla omnino religionis ad-parent vestigia: adeoqve (c) non illumhic indigiramus, qvi intentationibusgravissimis,aliisqve indpinato incurren-tibus malis, vd subdubitat de DEO.vel eundem non esso aliqvamdiu sibiimaginatur, qvin potius talem,qvi per-severanti, & secura animi perlvasione.eundem non esse, & firmissime, &constantissime credit. Tales autem, (ulqvid de his sentimus, libere prositea-mur ) actu datos unqvam, aut darisalrim ordinarie ac natura iter posse, prae-euntibus omnibus, & ratione ,

& re-velatione recte utentibus Philosophis.qvicqvidl ogganiant sententiae contrariadesensores, sine rubore, simpliciter &:

insiciamur. I$ V.

Ubi qvidem caute omnino ac notanter flictum voluimus Ordinarie,

& Naturaliter , Neqve enim sumus siam stricti, ur caereroqvsin insicias, pos-jse aliqvando evenire, ut homo qvi im

9pune qvaevis libi polliceri scelera visus

■esi, sub istaru qvodam accidentario e-i vadatAtheus, si videlicecTer OprrDsus,iob antegresiam extremam malitiam,

■ justo judicio, aut & totaliter,exnrpet ex ipsius mente, aut etiam,

i qvo minus (e in actum deducere vale-

■ at, per subtractionem (ui concursus sus-:slamines, qvarn ei antea de sui exi-stentia, implantaverat, notitiam. Licer,

i autem, haec, in se satis superqve vel me-ridiana etiam luce consient clariora, &

' contra negantes principia (qvalestuntqvi Deum insiciari non erubuerunt) non

■sit disputandum, cum is adeo in rebus:■ omnibus (ese pinxerit, ut resutationelomni videatur indignus, qvi, qvod o-sjsiendunt sensus, comprobat ratio, ne-gare suitinet; operam interea non exi-siimamus nos perdituros, si iis, qvi inOpt. DEUM debacchari non verentur,

l nos opponendo, aliqvod huic venenoIparemus antidotum. scilicet, praeteri'id qvod omnis, qvae a natura inesi, a-mimae perfectio, & universalis sit &

10perpetua, fieriqjnon possisi, qvin unus-qviscj subinde vim sentiet divinae noti-tiae, perqj earn convictus intra animumreddatur certior, qvotiescunqve in il-lius, aut cogitationem descenderit, aurdisputationem, praeter id, inqvam, con-sutatur etiam impia haec & cyclopica(licebit eam sic appellare) stultitia, nul-lo negotio ex ipso, propriae conscientiae,aliud identidem inculcantis, dictamine;qvod cum mille etiam testibus praepon-deret, testimonium non potest non, desummi Numinis existentia, qvi invitoetiam homine hoc DEUsest, exscul-ptum cupit, ut erudire loqvitur ClanjJ,Zentgrw. (a ) insallibilicer perhibere :

Cons. D. Ba/dvin : (u )

§ VI.I ]ndeqvam frustranei suerint, eorum

praesertim, qvi in cceno voluptatumqvarumvis, volutari summam duxeruntdelectationem, hanc, ut meliorem sibi

(X ) de J. N, art. 3. §. 27. p. ys- (p)Ceram ent. in £p* P, adRm. p. 3st

11

peccandi pararent licentiam, de DEOnotitiam eliminare, summo nisu alla-borantium, conatus, ex infra dicendis,cum DEO, uberioribus patescet. Qvid?qvod'& cor citius, docente D. Kro-maj. ( v ) e pectore miseri evellerent?Et unde qvaesio angores, moerores, a-liicppostcommissum scelus,in conlcien-tia, saevi morsus, qvi nullo consido vi-tari, nullo robore contemni, nulla de-niqve ratione sedari possunr, ut loqvi-tur D. Qvensted: ( o ) in eos etiam e-vadentes, qvi omni potestate humanasunt superiores, qvos licet Fortuna poe-nis liberer, perpetuis tamen vexati an-goribus, & in consicientia siua, qvae car-nisicis locum obtinet, plumboqve ipsisincumbit gravius, doloribus, a merui-sto liberari non possunr, sciliper, in-nata illa & implantata hominum men-tibus summi Numinis, de hujusmodisceleribus, poenas olim siumturi gravis-simas, idea,

( y ) Iheolog. png t m. 116. (e) Ibeelog,i. pag. 2%$,

12

— secretam gannit inaurem ( t )■ EtConscia mens ut cuiqve sua esl , ita concipit

intraPeBora, pro satio, /pernae metumqve

su» Cp)Cui ex asTe consonat istud Juvenalis ( <r)— — .

- Cur tamen hot tuEvasisle putet , qVor diri conscia sasti

hient habet attonitot (ssurdo Verbere caditOccultum qvatiente animo tortore sla-

gellum.Unde etiam egregie metu Numinis,rerum, qvae in terris geruntur viden-tis, a sceleribus dehortatur ovid (t)

--

-- Expedit ejje Deot,

Nec secura qViet ilict siimlisqVe (oporiDetinet , innocui vibiu, Nurnen adefl :

Et qvamvis aliqvando ira sopita vi-deatur/ qvae etiam exinde cauteriatadici svevit) Hominum conlcientia, utqvasi sine sensu, sine metu-Numinis, exscelere uno ruant in aliud,istudqve.?^^

(tt) Persl satyr, s. C? ) OVid. sast.l.(tr ) satyr, y.J (r ) de Arte man-di Ith, 2.

13apud ot>id (v) subinde steqventent.

■-* -- ,.

, sibi qyiscjve prosectoB(l DEUs -

-

/

Exinde ramen, notitiam bancae penitusexsl:inct:am non credendum est, duplexest illa, asturis & habitualis; hsc somno,illa vigilia?, non male ab Arist: compa-ratur: tantum autem abest, ut ita sepe-liatur semper, ut potius tandem dilcus-so velut sopore adsit restis, larvaqve de-tracta rem repraesentet, ut ingemosissi-meD.Dannh. (<P)& notatu (ane dignumest, qvod si non antea evigiler, tum sa-ne, qvando mors eminus digitum in-tendit, expalelcit, exanimatur, iiqve*scit, in extremo demum! agone tandemdesperabunda, qvamcunqve divinitatisspeciem amplectitur, qvamcunqve re-

ligionis umbram dubia captat. Adeo,sci-licet,naturam conscientiaroqve coercereest dissicile, qvae sese & omnibus horis,& illa praesertim suprema, vadimonioqvasi sistis. Qvid ? qvod in ipso e.tiam

A, ~

(v) Met. HI. s, sab. i. v, yo. (Q) Theol.conscient: Tom, i, p, i(p.

14sceleris, actu, ratio qvandoqve Ce vindi-cer, melioraqve subinde svadeat: Noraest vox Neronis apud sveton; ( x )hx) deformiter ac turpiter. Et unde qvasso,sisi essent homines alicujus divinitatisconsidi,bonae conlcientiae laetitia & securi-tas, in ipsis etiam Ethnicis sese prodens.Nota pariter est vox Platonis : Bona con-

scientia est nutricula seneButis\ 8c Horatii ($)--- - - -

. Hic murtu ahtneus (sioNil constire sili , nulla pallescere culpa,

§ VILO erum autem harum, ampla admo**'dum apud Poetas, Oratores, Histo-ricos aliosqve Gentilium scriptores, estseges. De Theodorico Ostro- Gotho-rum qvondara Rege, resert spondanus ?

(eo) qvod paulo postqvam symma-chum decollari jussisset, ei caput piscisapponeretur, istud,tanqvam symma-chi, torvo vultu,ruinam & interitum si-bi minantis, exhorruerit. Neminemqvoc£ latet qvae de Alex:M, Cliti latus

(x) in ejus iita cap. 4?. ) Epijl,lib. i, ( u) ad an.

15hasta tranffigente, habetCurtius noster,(*) qvod pollerasipost commissumIce*lus, die > tantos senserit consicientia;stimulos,ut prarerqvam,qvodhastam ecorpore jacentis retorserit in (emet, pe-ctus haud dubie, ni advolassenr, qvi re-pugnanti e manibus extorqvebar.r, Vi-giles, percussurus, etiam circumflantesoraverit, ne se tanto dedecori pateren-tur superstitem. Qvid ? qvod & A-postolus (/3 ) yyrC/ttL

-- - -- - qbts» caeli rota tertia Vidit

jtaVmvsze, contra gentes disputans, a po-steriori,ex ipso conserentiae sonte, hancde DEO derivat notitiam.

§ VIII.D eclamat etiam stuit® huic ac plus-*• qvam absurdae, qvam impii isti ho-mines,vel sovendam suseepere, vel de*sendendam, sententiae, unanimis omni*um gentium & populorum, saltim sanio-rum, in hac una re, ut loqvitur La~siant: (y) non dissidentium, consensus.

<u ) Hi. 8. cap. 2. ( /3 ) is. (y)d( sal/a rthg. c*p. zu ,■ > ~

16Hinc, idem, urgentibus Aristotele &

Cic: pronunciare non veretur seneca:Nulla unqvam gens, adeo extra leges mo-rescj\>e suit projecta, ut non aliquos credatDeos, Paucissimorum,autem,contrariumurgentium, impium surorem, non ma-gis communi huic notitiae ossicere do-cet A'lagms: B. D.J9yensted: ( d ) qvam pau-corum hominum mente captorum, everterehominis definitionem, Neqve vero obstar,qvod non (emper, apud eos praepnmis,qvorum mores adeo sunt esserati, ut a-nimalibus brutis, qvam hominibus rati-one praeditis accedere videantur pro-pius, haec notio non inveniat adiensum:Nam, qvae natura nota (unr, non iiiicoapud omnes semper sunt in consesso :

Naturaliter, haud dubie,citra specialemqvandam revelationem constat, darie. g. tres syllogismi figuras, tantum ta-men abest, utomnes in hoc consentiant,ut, vel inducti praejudiciis, vel principiisperegrinis, aliud potius tanqvatn proaris & socis desendant. stultum er-

( $ ) Theol - part, i, pag. 2ts.

17go & ridiculum qvid ducemus magisqvam iis, qvae toti alias mundo proban-tur, audi nescio qvo, contrariari* Ositam deniqve impiae huic, qvam diximus,perversiraci, injicit, occulta & prona o-mnium hominum, omnibus seculis adreligionem propensio* Inventi qvidetnsimr, hodieqve lorrassis inveniuntur, ho*mines, qvi silvis more pecudum ober-rantes, sine rege, sine lege> vivunt, subdio degunt, sc obvia qvaevis depascun-tur: at qvi religionis, qvi omniNumi*nis sensu destitueretur, inventus adhucnullus* Nimirum, ut docte dissericAlornaus ( 3 ) non tam naturale est ho•

rumi soetetatem inire , injurias caeli ar*cere ,

bitam ipsatn tueri , qvam ipsumVita agmscere authorem ,

natura op/sicem Venerari. Et licet ( quiest agnatus mortalibus error) homines,deinceps, per errorem varium, divini-tatem etiam Creaturis adlcripserint;Exinde tamen, iplam Divini Numinisnotionem, vel delirantis Phantasiae, vel

( s ) De VeriU Cbnst. rei. p. ih

18male etiam Tanae rationis esse iir.agl*nem, audacius, sine omni fundamentodicitur,quam desenditur;praesertim,cumab errore in applicando, ad ipsam reiveritatem infringendam, infirma ad-modum videattur, & quae, a bacuload angulum procedit, justo liberaliorcollectio. Cons: D. Krowaij. ( £ )

$. IX.

Opponunt (e tandem absurdissimishiscedogmatibus, egregia planctus»

posteritati auspicato reliqvere sapientio-res gentilium, sive divinum cultum, siveejus denique existentiam, concernant,numero tantum non infinita, scripta &

volumina- Quae, cum nullius non seran-tur manibus, non est e re, ut his diu-tius immorernnr. Quid mirandam heicmundi, partiumque ejus, ut oculis, iraanimo, gratissirnaro, loquor dispolitio-nern? quid certum istum fixumque,qui tam in minimis, quam maximisconspiciendum sese praebet, naturae or-

(£) 7beet, p. 166*

19(sinem? quid fluviorum perennitatem,perennem ac aequabilem ccelestium cor-porum morum relero? qvae lingula inge-niosissime, pro suo more persequitur LtGrani. ( y ) Conser Hug, Grot. (ss) vi-desis eriam Barc/aj. ( * ) Ex quibus o-mnibus, utpore,non tantum menti no.Itrae maximeobviis, sed & oculorum a-ciei clanssime exposins, ™ yvurov t5 ®s5ad avumioytcL* usque deducit MagnusEcclesiae Doctor & Ductor ( «); quor-lum & digitum intendere videtur alibispiritus DEI ( a ) &c. Brevitas autemcum singula veret perlequi, & sensumomnem penitus exuisse videatur, quihaec non palpet, non capiat, non agno-scat; concludimus cura Amplissi B. D.Dannh. ( s* ) £)uot simi in mundo Crea *

tura, tot radii tesies solia aterni , adeo Ut

exclamare liceat cum Lucano ( v)

(>j ) Insl. Pbil, Cap. 2. de s.N» ( )de Fer.Rei Ltb. !.$.£•(») Argen: L.$.c.i2.pAj4.( x ) Rom, 1, isi. ( A ) ps. 19. sap, i;*Job, ) Hodos, Phtn. a p. sds..(i') && a

20-

- - suptroj quid quarimtts ultra?Jupiterest

Hinc etiam factum non sine ranone cre-diderim, quod cum aliassaepissime, nun-quam vero in Asheoru grariam, sive sa-cram, sive propHanas,denitj, consulasHi-storias,patrata legantur miracula,cumnihil in mundo tam excogitari possitexiguum, nil tam excelsum, quod Di-vinam non modo arguat existenriam ,

sed & in ejus sapientiae atque potentiae,summam rapiar admirationem^:Pr&Jtntm<sc resert , qualibet herba DEUM.

ct 5- x.Non ignoro,quosdam,etiam,eo au-

daciae cum Epicuro progressos, utmundum, aut DEO coaeternum, aut sor-tuito etiam atomorum concursu factum& crediderint, & docuerint: <&/, tamenrecte per eos, qui meliorem hoc in pun-cto sovebant opinionem, illi vero perleipsos, dum eo ipso a quodam factumagnoscunr, rectissime resutantur. Et

21si, nr erudite Tullius ( e), mundum es.sicere potuit terrisicus atomorum con-cursus, cur templum, cur domum, cururbem non potest, quae sunt minus o-perola, & multo quidem faciliora? Ecsane , ut (cire Le Grand ( tt ) si atomi,(e generandi producendive vim ha-bent, cur eadem hodie non praestant,cur hodie novi montes aliique in altumcolles non porriguntur.-7

pturam, mundi in tempore"creationemexpresse asserentem , ut omnis omninoulterius dubitandi an(a procidatur. Quaevobis, homines, & in DEUM sanctis-simum, quem non tantum in sora re-rum universitate sed & propriis vestrisanimis repraesentarum intellexistis,impiissimi, &in propriam conscientiaminiqvissimi, plura opponamus ? Miserivos & perditi, qui DEUM optimumobliviscendo, vestri,vos, oblitos, non vi-detis, qui formam & naturamvestram,quantum equidem in vobis suit, ausii

( o ) Lil). i. de Nato*. Deor. (?r) In/l.Pbil. p. 194. . n ~

22

resando,pejorem reddidistis , corrupi*ssis, obliterastis.

$. XI.XjEque vero huic nostr», quam $. hi*

antecedaneis simpliassime prc*pugnavimus,lentenria,obsi:are quoquamrnodo pcireexistimamus, qvod, & apudveteres ohm, omnium,auc certe plero*rumque opinione, habiti sine Athei, Pro-tagoras, Diagoras, Theodorus Cysieni-anus &c. aliique, quos magno cumu*lo recensitos, videsis apud D. Gerhard;

( s ) & hoc etiam (ecuio perplures hu-jus perhibeantur sarinae, qualem tuisseputant, Julium ilium Caesarem Wani*num, Philosophum insignem, quem ci-tat D. scherz. ( o- ) qui, postquam binislibris publicae luci datis arheismum spar-sisser, eundemque cum tredecim sociisaiiis,. missis per orbem propagare exrpisset, Tolosis demum deprehenius, i-

biqne combustus,ad extremum usquevitiE halitum, in bae sua impietate in*

(? ) T heol. p. 6s$, {et}ssk (<r ) sjstm*Iheol. loc. l §. z:

23lelicissimus permansir. Non, inquam,haec tanta (nnr, uc aliquam hinc asser-tioni nostra: metuamus ruinam: Tan-tum quippe abess, uc nobis persuade-amus, eos eapropter intami hoc no*rnine noracos, quod nullum piane DE-UM agnoverim, quin potius, quod si-ctitius illos commentiriosque, quos vul-go coierens, Deos, nserint sibilisqj ex*ploserinr» Egregie & apre in hanc remWuljhis (r) Eom

, inquis, Anaxngorama-&iov si ckkQv, putabimus ? ahsit , ejitin po-titis ipsos Judices , tam horrendi criminisagimus reos. Haec ille. Accedit, quod& ipsos Chnstianos, cum sicticiis isiisPaganorum Deastris, sua osserre detre-ctabant officia, insami hac macula su-isse inustos, ex historiis dfruzrleK j?, ac-cipiamus, Quod si aurem aliqui sor-taisis suerint, qui DEUM doctrina ag-gressi sunt negare, id ramen ex perver-so potius samae vanaeque gloriolae pru-ritu, quam stria animi sententia, eve-nisse nemo ignorat: &, si vel maxime*

( r ) De ibcut. Genti', tib. U p. 5.

24rem serio sint inrenrionemtamen, meri duntaxat voti, omni pror-sus carentem luccessu, experientia do-cuit: si autem habuit aliquem sortassisintentio successum, suit iste saltem te-porarius, adeo, ut superato suroris pa-roxysmo, mens ad (tipsam redierit,re-tinueritque postea, pristmam ac velutnativam sententiam. si aurem (quod& contigisse, historiae non sinunr du-bitare) conjuncta sorsan suit cum per-se veranti &. sinali perluasione, abest tan-tum, ut instatu naturali, qui in homineconscientiam requirit, suerint consti-tuti, ut potius respectu antegrestae ex-tremae malitiae, a DEO, tanquam jufloJudice,in senium reprobum datos,con-stitutosque adeo in statu extraordina-rio & accidentario, non sine rationedicamus. Quo quidem, ut ex superi-oribus patuit, sensu, dari posTe Atheos,nunquam sumus insiciari. Quibus,quaehabet Celeb. />. D.Calov,{ v) &B. Huls: (<£ )

(v) 7htol. Posit. part, l. c,t §. IJt. (9)Cap, ii. Breviar: Tbeol. §. i.

25cum Atheos non per naturam, sedexcaecationem, dari contendunt, exa*mussim concordante.

§ XII.Xss ulto minus istud putamus sententia;

ossicere, qvod dicantur inscripturis (<p) Gentiles lerviisse iis,qvi non erant rij <$u<ru Dii, urpote Ne-ptuno, Mercurio &c, st perhibeant Hi-storiae, (x) homines,eo olim venissedementiae, ut non inanimatis tanturtiutpote Mineralibus, astns &c. anima-tisqve, sed st. qvod auditu horribile, i*psi etiam Diabolo silum detulerint cul-tum. Non, inqvam, haec, si non suntpro nobis, sunt contra nos. Qyid e-nim offendi! Deaffrorum hic cultus a-Hud, qvam habuisse eos, licet in ap-plicatione, & gravissimum,commsserins,st crassissimum errorem, aliqvam deDEO notitiam ? Maiorem quidem hau-

(<P ) Galat. 4. g (% J r>id- integr. tra-Hat: Wo(s: de ido/. item Mosen <J\Ui-wonid,ts'seld, de Diu syris.

26serunt ex libro naturae verissimam 5 ve-rus DEUs est vere colendus; (ed subhac majoi i dejove, Bove,Crocodilo, &c#male snbsumenres, stulti facti sunt in su-is j qvamvsls haud immeri-to, inser Eruditos, & vulgi secem, inter-sit distmxisse: vulgus namqve, licet a-more patriae, religionis Trohvjiiav, & pro-bant, & desenderit, eos tamen, qvi e-snunctioris erant naris, & qvibus de me*{ion

, qVod ajunt luto, finxit praecordia Titan,summum aliqvem Principem agnovsl-se, relationes ambigere nonpermittunt: & qvamvis de Pythagoracommuniter circumseratur, eum plu*res, non tantum docuisle, sed & coluisseDeos, unum tamen optimum cogirasieDEUM hominumqve Patrem, testistst IVsiJitis (si).' Abest ergo tantum, ucputemus Pythagorarn plures colu-isse Deos, ut potius, ne haberi qvi-dem possie, plurium perfectissiraorurnDeoru ideam,exiltimemus. &Z)tt,inqvic

(si) tmB. de ldol.si i.

27

Csauberg: (u) PUret simi, aut possuntiUioecuEta*e mutuopropn.M cogitationes, aut no possunty

s possunt } non (unt pariter ommsaenus ;si nonpossunt,mn sini omnipotentes, Qyod aute siblpenvaserint etiam Paganorum sapienns-simi, quamvis Polycheismu improbarent,&ex bae caula etiam, plurium Deorumcultum non introduxerint, utperfectissi*moru, licere nihilominus sini Deum, velsubvariis considerandi modis,tanqua De-os multos invocare,vel ad minimum, Deounosuffio,subordinare minores, loco mi-nistroru, id, ut Divinae notitiae nullitatemstatuminer, tantum abest, ut potius im-perfectam duntaxar, Divini cultus ex lu-mine rationis, modum ostendat, ubi, siusquam alias, humi repit, quicquid tan-dem de (e polliceatur,humana sapientia.

$. XIII,

Quae autem hoc loco de Americanisorientalioribus, si ve occi-

dentalionbusobjicisveverunt, qvos Bru-torum adinstar serunt ultro citroqjdiya-

De cognit. Dei tsmflri Exercit, 30. §. 4^

28gari, & in qvibus, ne ullum quidem Nominis comparere dicunt, vestigium ; il-la ipsa, praeterquam quod, Nautarumcuriositas aliud notaverit , nil probantaliud, qvam (ut verba D. Dannb. («)

mea faciam) ignem tintrtbus obrutum ,

non omnino extinstum. Conser Heunisr,(/3 ) &celeberr. in hacUniversitatePros.4nd, Wanocb. ( y ) Egregie admodum inhanc rem Mornaeus (d) sunt bominet >

qui nudiserarum ad inflar silvis oberrant,aviaqvarunt,(sobvia qvavis depascuntur , asi, cjt>ireligionis jsccie , qvi Numinis sensu omni pla-ne (arerent■, nulli inventi sunt , nec impos-tum etiam inPenitntur.

$. XIV.

Qvibus rudi adeo penicillo, pro re na-ta, adumbratis, nil restat aliud, qvam

ut ad ea, qvae indolem Fractio! siliusAthei (in cujus mentionem descenltiros

( a,) Hodos Pbsnom: s. pag. 467. ((3 )

'iheolog. dtsput. pag. m: 5g. (y ) insiotut: PraB: pag. m, ipo. seqq. (i) dePerit: Cbrisl, Rebg,

29nos antea poUicebamur )* qvodarnodorespisciunt, verbo uno saltim, vel alteroattendamus. Est scilicet is (in medioetiam eorum, proh dolor! qvi Chnstonomen dederunt inveniendus) qvi, ce-stro suroris, nescio cujus, inauspicatopercitus, ita vitam instiruir, ac si nullapost hanc vitam, vel metuenda esset sce-lerumpcena, vel speranda aliqvando la-borum merces. Qyam vis vero,clanssimaDivinae existenriae, menti suae impressa,notio, pleno qvidem inibi radiet jubare,adeo ut DEUM nes.lre, qvantumvis idnon raro, utut sine effectu, tenter, nullopacto possit: ita tamen, non obstante,qvodDivinitatis alicujus sit conscius, si#gerit, ut irrationali potius Creaturae*qvam homini, magis accedere videaturpropius. Distingvitur ab Atheo specu-lativo,vel hoc ponssimum nomine,qvod,qvemadmodum ts, ratione doctrinaeanimi; ita hic ratione gestuumtactorum-qve,talis est. Intelictssima autem qvis nonVidet, vel hancob caulam,tempora no-stra,qvod pleriqve, proh dolor!nostrltm,

30civi Evangelio sidens dedimus, qviChnstum consitemur & prositemur, iraramen vivimus, ita vitae rationem in-stituimas, ac si nihil plane crederemus;&qvid pocest esse, vel impium magis»vel hypocriticum? qvam qvod siliiDEIhaberi velimus, & vix horulamin anno,ne dicam tota vita, huic sacrae impen-(simus medjtationi, abest autem tantum,ut arbor bona malos serre possit fructus,ut potius ex fructu ipsius arboris, faci-endam esse conjecturam, doceat salva»tor. (t)

$. XV.

Qvam graviter autem in DEUM Optimum delinquant Athei,cum obli-

gationem istam adversus universi hujusArbirrsi,quae inter congenitas praecipuaest,Atheslmi slagitio abrumpere conen-tur, dici vix, ac ne vix quidem poteshTantum ergo abest, ut cum Hobbesio ( y ),

atheilrnum,peccatis ignorantiae,sive im-prudentiae annumeremus , consequen-terque adeo ejusmodi errorem & stul-

(#) Uuttb.jx6. (Q deCtie c.14, §.y.p.2$4seq^

31

sitsatn, quae jure puniri nequeat, censea-mus, ut potius cum Pusend, non inDEUM dunsaxar: sed & in universumhumanum genus delinquere eos, intre-pide asseramus. Nec obstat, quod velhanc ob causam eos exdusarius peccarecontendar,loco citaroHobhesus, quod nun-quam lusun, Divinae subjecerint, volun-tatem, ut quem ne opinati quidem su-erant: summum enim imperium,nemi-nem in nos habere, quod nbn sit ei,ex no-stro consensu delatum , adeoque, cumAthei nunquam (ub regno DEI suerint,legibus quoque ejusregni, ipsos non ob-ligari: Cum, quam ahsurdum & ma-niteste blasphemum sir, a Creaturae ar-bitrio pendere imperium Creatoris, hel-Ussioro opus habet, qui non videat, noncapiat: Eo ergovenia minus prblequendilunr, quo,ex petulanti sapientiae perstia-sionealiisqj praejudiciis, in errore lummoeoqp exitiabili versanrur, sive enim supranos, Uvae infra nos, siveintra nos, mentisprojiciamus ocqlos,, ubique niridissirna!

(v) Dt J. K. & G. §. 4: [>■

32

Numinis fulget imago, ubique majesta-tisj sapientiae, & bonitatis Divinae cer-tissima prostant vestigia & documenta.sed manum de tabula. Et haec erantCandide Lestor\qpx summa, quantum un-quam fieri potuit, festinatione, chartismandata, candido ruo,rum, submittere placuit judicio ; nontamen hunc nobis eo sine proposu-•simus laborem, quasi singula ad vi-vum, quod ajunt,resecaresuisiet animus,quin potius, ut aliis, haec, prolixioribuspersequendi, osserremus occasionem ;

Qiiae, ne, solitocandoris humanitatisquetuae operiri dedigneris, velo, estquod

enixe petimus , officiosedesideramus.

DEO OPTIMO,In Tempore et AEternitate

GLORIA !!!

Politissimo JuveniDn. samueli risthlio.Populari & Amico suo svavissimo,

de Atheis publice dispuranti.I mpiger AuraidsRIsTELIUs ambulat agris,-*

■ 7rudit (s ex animo udta suo.Cumformica hyemisdura memor usqjaborans

Repit, &obpolitat parva volucra apis,lila trahit tenero (itcos tunc corpore ramos, s>)Pos reperit sinis /edulitatis ope.JQpeisyPeest ipsa impar portandis alteraportat,

Mox cumulus crescit, surgit amicadomus,spysnt apis flores &candida lillia campi,

Unde avido roslro dulcia mella trahatOrditur nosier tunc (it RIsTELIUs : Et vos

Otia sit fugitis paenula turba sili?Cur nos (4 pariter Phoebi non arpa tenerent?

NamyPe ohm (s nobis hispida bruma Penit,obstat, yv\ no nas Attica mella seramus,

Atype ex Aonio grana legamus agrosNecscio nuncPeniarn mereant, an pera loypatnn

Jgpi Reges Pobis mmiaqve ejje serunt.

Nec moror hic didiu hujus cbntemtoris Olympi:Numen et ex nostro sorsitan est

CEREBRO?Nam sio qnod Rex e[1 mortalibus unus in orbe

Coelo qui (latuit stdera clara suo.Despicit ($ solus qua spe&at Phoebus utertsa:

slsu/tq, tegit tcIlus sert ibelidosisa stnus.Hac dix/t rediit domos Tutantis olivamt

Vindex & tyrcti Numinis inde cluit.Unde genu slexo esso Deos queat ipse sateri.

Et vi dius Cyclops dicere: Numen adest.Animo promtior qnam calamo

hoc, aTrvibri deditjoh. sstotgmt.

meD jjulUblcturstonb sisalar/X4u> 2)en ssissscanD Titan jsdr/

5 inser cct) bemdla* /

9HM)tvaD som Oorcm bae/Dd) som bees (seen sisl brebet/

Ttinfl ijssmleng btvaisDa 0aal/0« siet tnan cd) ineo r?eeoer/

ganscjnwn joir sitt £o&l/

DcJ) ®5rcs ssiet) sosorb pralar/<J}a Heliconis Jsi)5sl0/

sssieD stn laro s rgaD siroblor/0otn (Idos sil 2)03D av boslb,

3 tbn ban jiBCslst bsmvi0iss sasil om oen )tsl sictor

3 ©uolosbctsen sbswai'19lt frucbta ©UD ccb letj.

Omsioer sa bcsdnee /

(sbr nioba ocb befrosir/©isb Granis as sasler o 5U’6ns0/

2)en Pallas bosss sa sdr.3 ofrissDs ids ei) Ciana/

€bs tntfra (drooni an/€>3?en frucbsctjss s6sen babae/

2)?n trdss s6r 0mlen0 tran/0om o§ sil jgiimla sorer /

2bct’©ldbic i Ississ cct)sr6ss0/©om nansin en oph6rcr/

£000 gbnssum op i bogb.

Ocsp; ringa raber /1 sictio (fflsierrrabe sili ©splM'g&«

HENRicti s syttyWib. Car,

Eximie a tene*ii. RIsTELL tesle IViburgaAonidum cultor sidutus extiterai ,

Non piguit gnavum te consodare Camanii,

Et mente Herculea , tadia cuncta pati ;Hinc tibi sic merite Venient praconta sama

Tandem (s sudorii, digna brabea serctiipse precor vivas se/ix, longeque superslesl

Aslripotens demum te super aslra Vehat !

sic tenui apposuiccrena,

REINHOLD syttyITib: Car: