Obra Social "laCaixa" Obra Social "laCaixa"

A partir do s. VI a. C. diferentes triboshabitaron a costa mediterránea e a zona meridionalda Penínsu la Ibérica, desde Anda lucía ata o suestede Francia . Compartiron un ha mesma cultura edesenvolveron unha arte prop ia. Dom inaron oterritorio e estableceron cidades e poboados ondecomerciaban con gregos e fenicios.

Esta exposición presenta os trazos fundamentaisda denom inada Cu ltura Ib ér ica, a cu ltura q ueag luti nou ese grupo de pobos, a súa fo rm ac ión ,a súa arte, a súa o rg an ización po lít ica e social, asú a vida cotiá e rnai s as súas cr enzas,

•

A Cultura Ibérica, e antes ca ela a Tart ésica. xurdiu dafus ión do substrato indixena con diversos pobos doMed iterráneo Oriental.

O substrato indíxena conformábano comun idades do finalda Idade do Bronce (1100-700 a.C.) como as do Argar nosueste, a do Bronce Manchego, a do Bronce Valencianoou a dos Campos de Urnas do nor dés.

Tartesos (s. IX-VI a. C.) foi un próspero reino asentado noVal do Tert is (Guadalquivir) , nacido da relac ión da lgúnspobos da Idade do Bronce con colonizadores fenicios egregos atraídos pala riqueza metalífera desas terras. O seumodelo or ientalizante entrou en crise antes do final do s.VI a. C., provocando o xurd imento da Cultura Ibérica .

Os fenicios procedían do actua l Libano, desde and ecomezaron un proceso de co lonización no Mediterráneoque os levou á zona de Tartesos (s, VII a. C.l . Posteriormentefu ndaron outras co lonias na costa do sur peninsular.Introduciro n na Península, entre outras cousas, o torno deoleiro , o ferro, o alfab eto, o viño e ma is o aceite.

Os cartaxineses ou púnicos tamén eran fenicios, en concretoda co lon ia de Cartaqo, situada preto da actual Tu nisia . Asúa etapa de esplendor produciuse a part ir do s. VI a.C. Oscartaxineses substituíron ós fenicios no contro l das colon iasda costa peninsu lar.

Os gregos entraron en contacto con Tartesos durante o s.VIII a.C; fundando un século máis tarde establecementosen Cádiz , Málaga e Alacan te . A comezos do s. VI a.C.,gregos focenses (da Asia Menor) fundaron a co lon ia deEmporion (Empúries, 580 a.C.), á que segui ron outrasmen ores na costa med iterr ánea como Rhode (Roses) .Tiveron forte influencia na fo rmación da Cult ura Ibérica,en especial sob re os po bos do nor dés e levan te.

• TERRITORIOE FORMAS DE GOBERNO

o terr itorio est rutu rábase en asentamentos de diferentecategoría . No rango super ior atopábase o oppidum oucidade fort ificada. onde se instalaba a elite xerárquica máisalta .Os poboados eran de menor tamaño. aínda que taménfort ificados; a súa extensión territorial variaba de acordocoas act iv idades produtivas que levaban a cabo. Variosdestes poboados eran dependentes dun só oppidum.Os casarlos estaban constituídos por varias construciónsill adas, normalmente en zonas agrarias. con actividadeestritamente produt iva e dependentes do poboado má isachegado. Eran refux io imprescindible en caso de perigo.Cada un dos poboados tiña entre 10 e 25 casa ríosdependentes do mesmo.As atalaias . ou torres de vixil ancia, eran pequenasconstrucións cons istentes nun torreón cuadrangular ouredondo e un ou varios rec intos concéntricos a modo demuralla. A súa función era o contro l do relativamente amploterritorio que abrangu ían os oppida.

Dent ro da Cultura Ibér ica recoñécense tres formas degoberno:

No sur . sueste e levante ex istían pequenos estados loca isgobernados por un re i (régulo), príncipe ou caudillo. quese rodeaba dunha elite de fam il ias aristocráticas. Outrotipo de goberno era o controlado por un personaxe electoou xerifa lte, que actuaba do mesmo xeito ca un régulo,pero que en dec is ións importantes recib ía o consensodun ha asemblea de notables.A terce ira modalidade de goberno dábase no nordés erespondía a unha sociedade máis igua litar ia, na que unconsello de anciáns tomaba as dec isións.

As cidades e poboados asentábanse xeralmente en lugaresaltos (outeíros. alt iplanos, penínsulas naturais) . de doadadefensa e desde onde se tiña control visua l dun amploterritorio. A súa seguridade reforzábase cunha muralla quecerraba o poboado total ou parcialmente. As murallas,símbolo de poder. construíanse levantando d irectamentesobre o terreo un zócalo de pedra de altura variable. sobreo que. en ocasi óns, se prolongaba un muro de adobe. CAtempo fóronse engadindo torres, basti óns, baluartes e, apartir do s.IV a.C.• obras avanzadas, ameas e torrespoligonais.

Exemplos da Arquitectura Doméstica son as casas , deplanta cadrada ou rectangular. de 35 a 45 m 2 e normalmentepegadas. Podían ser dunha soa estancia ou estar divididasen varias, sendo empregada a máis grande como lugar dehábitat e as restantes como almacén . O lugar central doespazo de hábitat ocupábao o fogar . e arredor de ldistrlbu ianse o rnu íño, o tear, a cama. tallos e utensi liosrelacionados con actividades domésticas de almacenaxe.

Considéranse Arquitectura Pública aquelas construciónsque salientan do resto dos edific ios tanto polo seu tamañocomo por presentar elementos arquitectónicos singu larescomo pórt icos de columnas, patios. mosaicos e celas. Ainterpretación de tales construcións non é fácil . aínda quetradicionalmente se clas ificaron como templos.

•

AGRICULTURAE GANDERiA

A Agricultura era a pri ncip al act ividade económica dosiberos. O emprego de técnicas como o barbeito ou aro tac ión, unido ós avances introducidos polos fenicios egregos (arado de ferro, enxertos, novas especies de cereais.introduci ón do cu ltivo da ol ive ira e a vide), provocaron undesenvo lvemen to neste campo que se traduc iu nunincremento de poboaci ón. As principais especies cultivadaseran os cereais (trigo, cebada, centeo ). a ol lveira . a vide,legumi nosas (Ientellas, ch icharos, fe ixóns, gara vanzos,alf al fa) e os fro i to s ( f igos, granadas, rnaz ás, dátiles,arn éndoas). A exp lotación dos bosqu es e a recolle itacomplem entaban esta act iv idade achegando p rodutoscomo madei ra, mel ou belotas.

A Gander ía era unha impo rt ante ac t ividade baseadafundamenta lmen te no pasto reo . Os reba ños de ovellas ecabras eran moi numerosos, po is proporcionaban produtospr imarios e secunda rios (carne, la, leite , queixo). As piaraseran menos frecue ntes . Os bóvidos (bo i e vaca) eranempregados como an imais de tiro . Os cabalas eran osanimais má is ap rec iados polos iberos -e xa que lago osrnáis representados na súa ico nog rafi a-; a súa posesiónera un símbo lo de prest ixio social,senda empregados para a guerra ema is a caza, pero nuncacomo animal de tiro.

A Cer ámica era a pr in c ipa l act iv idade artesana l,beneficiada po lo torno do oleiro (introducido por feniciose gregos), que permitiu a produción en serie. A partir dos. V a.C. -especialmente en Andalucía e Levante- impúxosea produción con torno a grande esca la , aparecendoformas (kalathos) e decoracións (xeorn étricas, vexeta is,figuras animais e humanas esti lizadas) propias da CulturaIbérica. Para a cocción das pezas empregábanse fornosde cúpula de dobre cámara, como os atopados no Pajarde A rt i ll o e Cerro M acar eno (Sev i ll a), Fontscaldes(Tarragona) e Borriol (Castel l ón),

A Industria Téxtil centrábase na elaboración de tecidosde la e liño mediante un tea r de bastidor. O tecidomanufacturado podía ti ngu irse con t in tu ras de orixeanimal (COCClIS ilicls, un insecto, e M lI r ex , un moluscoma riño) ou vexetal, dando lugar a pezas como o sagum,unha tún ica de la moi utilizada como v est im ent a. Oesparto (orixinario da Pen ínsula). tamén era mo iempregado para confeccionar cestos, esteiras , cordas,sandalias ou redes.

A Metalurxia do ferro empregaba a forxa e o temperad o,debido a que non era posible fundir o mineral nos fornosde trincheira da época, que acadaban só uns 1.200°. Poriso O ferro era ut ilizado principalmente na produción deferramentas e armas. O bronce segu iuse a empregarpara fabricar pezas como os t radicionais exvo tosrealiza dos á "cera perd ida" . O aura e mais a pratatraballábanse mediante o repuxado e granulado (páterasornamentadas). ou fundindo o metal en pequenos moldese decorando posteriormente a peza con incisións (xoias) .

•

• ESCRITURA, MOEDAE COMERCIO

A Escritura dos iberos constaba de dous t ipos de alfabetosemisiláb ico que deb ían expresar linguas diferentes: ochamado meridional, turdetano ou tart ésico e o ibéricol ev an t in o ou or i enta l. Do pr ime iro, os restosdocumentados máis antigos (s,VIII-VII a.Ci) proveñen dosur de Portugal e Est remadura. A partir do s. V-IV a.C,documentase en Andalucía Orienta l e sueste. Descif raros escasos textos existentes e aínda m oi dific i l, perosábese que se escr ib ía de dereita a esquerda, ó contrarioque o levantino. Este último era orlx inarlo do sueste(cornezos do s. IV a.C} e a s úa área de ut i lización chegouata o sur de Francia, podendo ser unha derivación ouevo luc ión do merid iona l. Os n u me ro so s restosdocumentados poden ser desc ifrados desde 1922 grazasós trabal los de Manuel Gómez-Moreno, aínda quelam entab lemente, ó se descoñecer a semánt ica, noncomp rendidos.

As pr imeiras Moedas propiamente iberas apareceron afina is do s. V a.C. na zona de Cata luña e Lev ante, ecop iaban o sistema grego. Má is ad iante estendéronse atoda a cos ta adoptándose en certas áreas o sistemamonetario de Cartago. A pa rt ir do s. 111 -11 a.C. a moedasufr iu un auxe espectacu lar como resposta ás necesidadesda Segunda Guerra Púnica (21 8-206 a.C}. Desde esteper íodo, e ata m ediados do s. I a.C., m omento en que seimpuxo totalm ent e a moeda dos ve ncedores, as cecasindíxenas prcducl ron pezas con iconografía e escriturapropia que ci rcul aban á ve z que as súas hom ón im asro manas e cartax inesas.

O contro l do Comercio estaba en ma ns das máis altasxerarqu ias soc iais, pois era unha evidencia de prestix io,polo que a cerámica, tecidos, aceite , viño, salgaduras ouobxectos metálicos, obtidos a cam bio de meta l e cerea l,eran almace nados o u red ist ribuídos baixo os seusdes ignios.

Os estados locais estaban rex idos por un príncipe (régulo ,caud il lo ) pertencente á aristocracia xentil icia do territorio­estado. Os membros varóns desta clase aristocrática tiñano status de guerreiros, e mesmo de heroes.Os sacerdotes e sacerdotisas, pertencentes sempre ásclases socia is elevadas, non formaban unha casteestruturada, xa que as s úas func ió ns eran ocasionais. Olugar dos comerciantes na escala socia l debeu ser diverso .Cómpre dist inguir o comercio local e rexional do granmovemento mercantil que envolv ía ós régulos, onde osnegociantes se enriquecían grazas a produtos de prestix iotra ídos po los colonizadores.A meirande parte da poboación podía facer uso das armasnun momento de guerra ou ó se alistaren como mercenariosa soldo en exércitos estranxeiros.Os ole iros, pintores, ourives, curtidores, carplnte lros ouferre iros dedicábanse case en exclusiva ó seu traballo, Asta refas ag ropecuarias eran a base da subs istencia nasociedade ibérica, polo que a meirande parte da poboaci ón,homes e mulleres, se ded icaba a estas Iunci óns.

A Organización Militar dos iberos non se baseaba nu nexército organ izado. No sur, o régulo encargábase derecru tar e dir ix ir as hostes, nas que destacaban as elitesaristocrát icas . No nord és, o consel lo de anci áns cedía omando du rante o periodo bél ico a un caud il lo co nexperienc ia mil ita r, que recrutaba ÓS seus guerreiros entreos campesiños. A solidariedade dos grupos asegurábasegrazas á devotio, un ha relación que comprometía á persoaa unha obed iencia a vida ou morte cara ó seu xefe. O valordos iberos, e as súas estratexias de loita de guerrilla, foronelox iados e explotados po los cartax ineses, gregos erom anos, salienta ndo o papel dos mercenarios a soldo naBata lla de Hime ra entre Cartago e Grecia (480 a.C}, e naSegunda Guerra Púnica entre Cartago e Roma (218-201 a.C},

• RELlXIÓNE MUNDO FUNERARIO

Tratase dunha Relixión de crenzas anlm lstas . na que tantoos seres fabu losos (esfi nxes, grifóns, bichas). como asbestas divinizadas (le óns. tauros). protexen as tumbasaristocráticas.Na súa fase máis antiga Is. VI-V a.C.). a Cultura Ibéricaexhibia as súas imaxes sagradas nas tumbas, polo que oritual -con matices orientalizantes- pretendíafundamenta lmente outorgar un carácte r divino ou hero icoó xefe. En ocasións é talo valor do h éroe, que se converteno protagonista de composici6ns escult6ricas nas que loitacontra os inimigos (Porcuna, Xa én).Máis adiante, a relix iosidade transformouse en colectivae vinculouse 6 te rritor io. As imaxes humanizadas foronmáis correntes, e o esplendor pasou do exterior da tumba6 recollemento interior da mesma.As damas, pos iblemente a im ax e dunha deidadehumanizada, substltutron 6s guerre iros en perpetuar ostatus das altas xerarqu ías. A part ir do s.IV a.C. apareceronos santuarios púb licos, nos que os exvotos (humanos ouanimais) simbol izaban unha comun icación d irecta dooferente co deus o u os deuses. Desta época son a maioríadas imaxes divinas importadas (Astart é, Melqart, Artemisa,Dern éter, Tan lt ), frecuentes nos lugares de cu lto doscolon izadores e que quizais os iber o s adoptasenparcialmente.Lamentablemente non temas coñecemento do panteóníbero, e quizals os seus deuses "autóctonos" non tiveronnorne. senón que os niveis do seu universo (terra, mar eaire) se amosaban a través dos símbolos e non dasrepresentacións humanizadas de deuses.

Os Santuar i os dos iberos er an contornas naturaispr ivilexiadas, desde ande se gozaba dunha boa paisaxe,en ocasións acompañada dunha cava . Neles o devotoofrendaba directamente ás inv isibles divindades toda sortede obxectos e comida, entre os que salientaban os exvotos,

unhas figuriñas con forma humana ou an imal, que seatopan en grandes cantidades depositadas en fochas,tanto natura is como art if icia is.

O Rit ual Funerario má is empregado polos iberos foi acremación, que normalmente se asocia ás c lasesdominantes. O ritual de enterramento desenvolvíasedeste xe ito: honrábase o cadáver na v ivenda,transportábase en procesión ata o lugar da cremación,queimábase vestido e con pertenzas nunha pira que ardíadurante horas, lavábanse e colocaban os restos nonincinerados nunha urna, reali zábase un ban quetefunerario no que o defunto participaba en forma dedeposición de alimentos e colocábanse máis obxectosa modo de enxoval xunto á urna cineraria. Fina lme ntecerrábase a tumba e sinal izábase.

•