Ετήσια και η απασχόληση · Πίνακας 2.1: Ποσοστό μεταβολής ΜΚΕ, ακαθάριστων ονομαστικών ... ανά προοπτική

ΙΝΕ

ΓΣΕΕ

Η ε

λλην

ική

οικ

ονοµ

ία κ

αι η

απα

σχόλ

ησ

η

Ετ

ήσια

Έκθ

εση

2016

Η ελληνική οικονοµίακαι η απασχόληση

ISSN: 1108-7765ISBN: 978-960-9571-80-7

Eτήσια Έκθεση 2016

ΕΚΘΕΣΕΙΣ18

18

Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση

Ετήσια Έκθεση 2016

18ΕΚΘΕΣΕΙΣ

Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση

Ετήσια Έκθεση 2016

ΑΘΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2016

Περιεχόμενα

Περίληψη .....................................................................................................................................................................................17Πρόλογος ......................................................................................................................................................................................25Εισαγωγή .....................................................................................................................................................................................29

Κεφάλαιο 1: Δημοσιονομική λιτότητα, προσαρμογή και κρίση χρέους:

Υπάρχει εναλλακτική πρόταση .................................................................................................35 1.1 Εισαγωγή ................................................................................................................................37 1.2 Δημοσιονομική λιτότητα και προσαρμογή το 2015 – Οι προοπτικές για το 2016 ...................................................................................38 1.3 Ηεξέλιξητουδημόσιουχρέουςκαιτοεπίπεδο

φερεγγυότηταςτουδημόσιουτομέα ..........................................................45 1.4 Ηεπίπτωσητωνπολιτικώνλιτότητας

σταδημόσιαέσοδα .......................................................................................................49 1.5 Μιαεναλλακτικήπρότασηγιατηβιωσιμότητα τουδημόσιουχρέους ..................................................................................................56

Κεφάλαιο 2: Εξελίξεις και μετασχηματισμοί στο μακροοικονομικό σύστημα

της ελληνικής οικονομίας ..........................................................................................................61 2.1 Εισαγωγή ................................................................................................................................63 2.2 ΗεξέλιξητουΑΕΠκαιτωνπροσδιοριστικών

παραγόντωντου .............................................................................................................64 2.3 Αποεπένδυσηκαιπαραγωγικόδυναμικό ...............................................69 2.4 Διανομήτουεισοδήματοςκαιμακροοικονομικές επιπτώσεις ............................................................................................................................72 2.5 Τιμέςκαικόστοςεργασίας ....................................................................................76 2.6 Διαρθρωτικήανταγωνιστικότητακαιδυνητικόςρυθμός

ανάπτυξης .............................................................................................................................78 2.7 Λιτότητα,ύφεσηκαιομετασχηματισμός

τουμακροοικονομικούσυστήματος............................................................82

Κεφάλαιο 3: Αγορά εργασίας, φτώχεια και οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα ........93 3.1 Εισαγωγή ................................................................................................................................95 3.2 Ηεξέλιξητηςανεργίας ...............................................................................................96 3.3 Ηεξέλιξητηςαπασχόλησης ...............................................................................107 3.4 Επισφαλήςεργασίακαιμερικήαπασχόληση ..................................109

3.5 Βασικάσυμπεράσματααπόταστοιχείατου πληροφοριακούσυστήματοςΕΡΓΑΝΗκαιτουΟΑΕΔ ..............112

3.6 Φτώχεια και οικονομική ανισότητα ..............................................................118

Κεφάλαιο 4: Απορρύθμιση εργασιακών σχέσεων, παραγωγικότητα και μισθοί .........127 4.1 Εισαγωγή .............................................................................................................................129 4.2 ΗεξέλιξητωνΣΣΕκαιτωνευέλικτωνμορφών εργασίαςτο2015 ........................................................................................................130 4.3 Ευέλικτεςμορφέςαπασχόλησηςκαιπαραγωγικότητα

στουςκλάδουςτηςελληνικήςοικονομίας(2008-2014) .......133 4.4 ΜισθολογικέςεξελίξειςστηνΕλλάδακαιστηνΕΕ .......................138 4.4.1 Ηεξέλιξητωνκατώτατωνπραγματικώνμισθώνστην

ΕλλάδακαιστιςχώρεςτηςΕΕτηνπερίοδο2010-2015 ........142

Κεφάλαιο 5: Διαρθρωτικές μεταβολές στην ελληνική οικονομία ..........................................149 5.1 Εισαγωγή .............................................................................................................................151 5.2 Παραγωγικήδιάρθρωση,επενδύσειςκαι

παραγωγικότηταστονιδιωτικότομέα ..................................................151 5.3 Οιδυναμικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας .............................162 5.4 ΤοΜΚΕανάκλάδοστηνελληνικήοικονομία ..................................165 5.5 Ηεξέλιξητηςκερδοφορίας .................................................................................170 5.6 Κλαδικέςμεταβολέςστηναπασχόλησητηςελληνικής οικονομίας ..........................................................................................................................177 5.7 Κλαδικέςμεταβολέςστοντομέατωνεξαγωγών ..........................181 5.8 Έναπλαίσιοκατευθύνσεωνπαραγωγικήςαναδόμησης τηςελληνικήςοικονομίας ....................................................................................187

Παράρτημα: Μεταρρύθμισηκαιβιωσιμότητατουσυστήματος κοινωνικήςασφάλισης ...........................................................................................................191

Βιβλιογραφία .......................................................................................................................................................................199

Ευρετήριο Πινάκων

Πίνακας1.1: ΓενικήΚυβέρνησηκατάESAανάυποτομέα(εκατ.ευρώ και%ΑΕΠ) ......................................................................................................................................39

Πίνακας1.2: Έσοδακαιδαπάνεςκρατικούπροϋπολογισμού(εκατ.ευρώ, σεταμειακήβάση) ...................................................................................................................41

Πίνακας1.3: Κόστοςπροτεινόμενωνπαρεμβάσεων(εκατ.ευρώ) ................................59Πίνακας2.1: ΠοσοστόμεταβολήςΜΚΕ,ακαθάριστωνονομαστικών

αποδοχώνανάμισθωτόκαιπαραγωγικότητας τηςεργασίας(2010-2015) ................................................................................................77

Πίνακας3.1: Ετήσιοςσυγκεντρωτικόςπίνακαςροώναπασχόλησης (2010-2015) ..............................................................................................................................114

Πίνακας3.2: Διαχρονικήεξέλιξηετήσιωνκαταβαλλόμενωνεπιδομάτων στουςεπιδοτούμενοςανέργουςκαιστιςκύριες κατηγορίες(2010-2015) .................................................................................................114

Πίνακας3.3: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάφύλο(2015) καιοιμεταβολέςτου ...........................................................................................................115

Πίνακας3.4: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάηλικιακήομάδα(2015) καιοιμεταβολέςτου ...........................................................................................................115

Πίνακας3.5: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάεύροςμηνιαίων αποδοχών(2015)καιοιμεταβολέςτου ............................................................116

Πίνακας3.6: Αριθμόςκυριότερωνεπιχειρήσεωνανάκλάδοοικονομικήςδραστηριότητας(2015) ...................................................................................................117

Πίνακας3.7: Κυριότεροςαριθμόςεργαζομένωνανάκλάδοοικονομικήςδραστηριότητας(2015) ...................................................................................................117

Πίνακας4.1: ΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας(2010-2015) ............................................130Πίνακας4.2: Νέεςπροσλήψειςανάμορφήσύμβασης/απασχόλησης

(2009-2015)................................................................................................................................131Πίνακας4.3: Μετατροπέςσυμβάσεωνπλήρουςεργασίαςσεευέλικτες

μορφέςαπασχόλησης(2009-2015) ......................................................................132Πίνακας5.1: Ταξινόμησηκλάδωντηςελληνικήςοικονομίας ...........................................152Πίνακας5.2: Οιδέκαπιοπαραγωγικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας

(2005-2009και2010-2014) ........................................................................................154Πίνακας5.3: Οιδέκαλιγότεροπαραγωγικοίκλάδοιτηςελληνικής

οικονομίας(2005-2009και2010-2014) .......................................................155Πίνακας5.4: Οιδέκακλάδοιμετιςυψηλότερεςεπενδύσειςανάώρα

εργασίας(2005-2009και2010-2014) ............................................................156Πίνακας5.5: Οιδέκακλάδοιμετιςχαμηλότερεςεπενδύσειςανάώρα

εργασίας(2005-2009και2010-2014) ............................................................157

Πίνακας5.6: Οιδέκακλάδοιμετημεγαλύτερησυμβολήστηνεξέλιξη τηςπαραγωγικότητας(2005-2009και2010-2014) ..........................163

Πίνακας5.7: Οιδέκακλάδοιμετημικρότερησυμβολήστηνεξέλιξη τηςπαραγωγικότητας(2005-2009και2010-2014) ..........................164

Πίνακας5.8: ΟιδέκακλάδοιμετουψηλότεροMKE (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................166

Πίνακας5.9: ΟιδέκακλάδοιμετοχαμηλότεροMKE (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................167

Πίνακας5.10: Οιδέκακλάδοιμετημεγαλύτερησυμβολήστηναύξηση τουεργασιακούκόστους(2005-2009και2010-2014) ...................168

Πίνακας5.11: Οιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηαρνητικήσυμβολή στηνεξέλιξητουεργασιακούκόστους (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................169

Πίνακας5.12: Οιδέκακλάδοιμετουψηλότεροπεριθώριοκέρδους (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................171

Πίνακας5.13: Οιδέκακλάδοιμετοχαμηλότεροπεριθώριοκέρδους (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................172

Πίνακας5.14: Οιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηθετικήσυμβολή στηνεξέλιξητουπεριθωρίουκέρδους (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................173

Πίνακας5.15: Οιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηαρνητικήσυμβολή στηνεξέλιξητουπεριθωρίουκέρδους (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................174

Πίνακας5.16: Οιδέκακλάδοιμετουψηλότεροποσοστόανεργίας (2009και2014) .......................................................................................................................179

Πίνακας5.17: Οικλάδοιμετοχαμηλότεροποσοστόανεργίας (2009και2014) .......................................................................................................................180

Πίνακας5.18: Οιεξαγωγικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας ανάπροοπτικήκαιτάξημεγέθους(2005-2014) .......................................186

Ευρετήριο Διαγραμμάτων

Διάγραμμα1.1: Σύνθεσηφορολογικώνεσόδωνκαιλόγοςέμμεσων/άμεσωνφόρων(2006-2016) ...............................................................................................................43

Διάγραμμα1.2: Μέγεθοςδημοσιονομικώνπαρεμβάσεων(2015και2016) ................44Διάγραμμα1.3: Σύνθεσηφορολογικώνεσόδωνκρατικούπροϋπολογισμού

(2006-2016)...................................................................................................................................45Διάγραμμα1.4: ΕξέλιξηδημόσιουχρέουςστηνΕλλάδα(2006-2016) ...............................46Διάγραμμα1.5: ΔιαχρονικήεξέλιξηδημόσιουχρέουςκαιονομαστικούΑΕΠ

στηνΕλλάδα(2007-2016) ................................................................................................47Διάγραμμα1.6: ΔείκτηςΦερεγγυότητας(ΔΦ)τουελληνικούδημόσιουτομέα

(1995-2017)...................................................................................................................................48Διάγραμμα1.7: ΡυθμόςμεταβολήςπραγματικούΑΕΠκαιέσοδαΓενικής

ΚυβέρνησηςστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη (2010-2015)...................................................................................................................................50

Διάγραμμα1.8: ΠοσοστόανεργίαςκαιέσοδαΓενικήςΚυβέρνησηςστηνΕΕ, στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015) ....................................51

Διάγραμμα1.9: ΤελικήιδιωτικήκατανάλωσηκαιέμμεσοιφόροιστηνΕΕ, στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015) ....................................52

Διάγραμμα1.10:ΟνομαστικοίμισθοίκαιάμεσοιφόροινοικοκυριώνστηνΕΕ, στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015) ....................................53

Διάγραμμα1.11:ΟνομαστικοίμισθοίκαιεισπράξειςαπόκαθαρέςκοινωνικέςεισφορέςστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη (2010-2015)...................................................................................................................................54

Διάγραμμα1.12:ΕγχώριαζήτησηκαιάμεσοιφόροιεπιχειρήσεωνστηνΕΕ, στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015) ....................................54

Διάγραμμα1.13:ΕγχώριαζήτησηκαιεργοδοτικέςεισφορέςστηνΕΕ, στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2014) ....................................55

Διάγραμμα1.14:ΡυθμόςμεγέθυνσηςΑΕΠ(%)−Βασικόσενάριο (πρωτογενέςπλεόνασμα3,5%) ...................................................................................56

Διάγραμμα1.15:ΡυθμόςμεγέθυνσηςΑΕΠ(%)−Σενάριο2(πρωτογενές πλεόνασμα2,5%καιαναπροσαρμογήτόκων33%) .................................57

Διάγραμμα1.16:ΡυθμόςμεγέθυνσηςΑΕΠ(%)−Σενάριο3(πρωτογενές πλεόνασμα1,5%καιαναπροσαρμογήτόκων60%) .................................58

Διάγραμμα2.1: ΑΕΠκαιιδιωτικήκατανάλωση(2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ............................................64

Διάγραμμα2.2: Ακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου(2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)............................65

Διάγραμμα2.3: Συμβολήτηςιδιωτικήςκατανάλωσης,τωνεπενδύσεων καιτωνκαθαρώνεξαγωγώνστημεταβολήτουΑΕΠ (1995-2016,σταθερέςτιμές) ..........................................................................................66

Διάγραμμα2.4: Πραγματικόεισόδηματωνμισθωτώνπροφόρων (2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχου τριμήνουτουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές, εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) .....................................................................................67

Διάγραμμα2.5: Οιακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουκαιοιπροσδιοριστικοίτουςπαράγοντες(2006:1-2015:3, εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) .....................................................................................68

Διάγραμμα2.6: Μέσοακαθάριστοπεριθώριοκέρδους(2006:1-2015:3, εποχικάδιορθωμέναστοιχεία,υπολογισμόςμεβάσητο κόστοςεργασίαςκαιτοκόστοςενδιάμεσωναναλώσεων)..................69

Διάγραμμα2.7: Ακαθάριστεςεπενδύσειςκαικατανάλωσηπαγίουκεφαλαίου(2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ............................................................................................................................................70

Διάγραμμα2.8: Ακαθάριστεςεπενδύσειςκαικατανάλωσηπαγίουκεφαλαίου(2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ............................................................................................................................................71

Διάγραμμα2.9: Πραγματικέςαμοιβέςανάμισθωτό,ποσοστόανεργίαςκαιπαραγωγικότητατηςεργασίας(2006:1-2015:3,σταθερές τιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ......................................................................72

Διάγραμμα2.10:Ακαθάριστοεισόδημαεργασίαςωςποσοστότηςακαθάριστηςπροστιθέμενηςαξίας(2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ............................................................................................................................................73

Διάγραμμα2.11:Αποδοχέςεργασίαςμισθωτώνκαιαυτοαπασχολούμενων, καιεισόδημακεφαλαίουσετρέχουσεςτιμές(εκατ.ευρώ, 2010:1-2015:3καιπρόβλεψη2015:4) ..................................................................74

Διάγραμμα2.12:Ακαθάριστεςονομαστικέςαποδοχέςεργασίαςανάμισθωτό,παραγωγικότητατηςεργασίαςκαιΜΚΕ(2006:1-2015:3, εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) .....................................................................................76

Διάγραμμα2.13:Εγχώριεςτιμές,ΜΚΕκαιπεριθώριοκέρδους (2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ..........................................77

Διάγραμμα2.14:Εισαγωγές,εξαγωγέςκαιεξωτερικόισοζύγιοαγαθώνκαιυπηρεσιών(2005:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία).............78

Διάγραμμα2.15:ΑΕΠκαιεξωτερικόισοζύγιοαγαθώνκαιυπηρεσιών(2005:1-2015:3,σετιμές2010,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ...........................79

Διάγραμμα2.16:Τιμέςεξαγωγώνκαικόστοςεργασίαςανάμονάδαπροϊόντος(2005:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία) ..........................................80

Διάγραμμα2.17:ΔυνητικόκαιτρέχονΑΕΠ(1995-2015καιπρόβλεψη2016) ............81Διάγραμμα2.18:Ισοζύγιοβασικώντομέωνελληνικήςοικονομίας

(%ΑΕΠ,2006:1-2015:3) ....................................................................................................83Διάγραμμα2.19:Επενδύσειςπαγίουκεφαλαίουιδιωτικούτομέα

(εκατ.ευρώ,2006:1-2015:3) ..........................................................................................84

Διάγραμμα2.20:Αποταμιεύσειςιδιωτικούτομέα(εκατ.ευρώ,2006:1-2015:3) ........85Διάγραμμα2.21:Διαθέσιμοεισόδημακαικατανάλωσηνοικοκυριών

(εκατ.ευρώ,2006-2014) ....................................................................................................86Διάγραμμα2.22:Νέοςδανεισμόςκαιχρέοςνοικοκυριών(2006-2014) ..............................86Διάγραμμα2.23:Επενδύσεις,αδιανέμητακέρδηκαιρευστάδιαθέσιμα

τωνεπιχειρήσεων(εκατ.ευρώ,2006-2014) ....................................................88Διάγραμμα2.24:Δανεισμόςεπιχειρήσεων(εκατ.ευρώ,1998-2014) ....................................89Διάγραμμα2.25:Ρυθμοίμεταβολήςνομίσματος,καταθέσεωνκαιτιμών

(%,2006-2014) ...........................................................................................................................90Διάγραμμα3.1: ΠοσοστόανεργίαςστηνΕλλάδα(άτομαηλικίας15-74ετών,

Ιανουάριος2004-Οκτώβριος2015) .........................................................................97Διάγραμμα3.2: ΜακροχρόνιαανεργίαστηνΕλλάδα(σύγκριση2008:3,

2014:3και2015:3) ..................................................................................................................97Διάγραμμα3.3: ΠοσοστόανεργίαςκατάηλικιακήομάδαστηνΕλλάδα

(σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3) ..................................................................98Διάγραμμα3.4: ΠοσοστόανεργίαςκατάφύλοστηνΕλλάδα

(σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3) ..................................................................99Διάγραμμα3.5: Κλάδοιμετημικρότερηκαιτημεγαλύτερηανεργία

στηνΕλλάδα(2014) ............................................................................................................100Διάγραμμα3.6: Ποσοστόανεργίαςκατάγεωγραφικήπεριφέρεια

στηνΕλλάδα(σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3) ............................100 Διάγραμμα3.7: Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίαπτυχιούχων

τριτοβάθμιαςεκπαίδευσης(2001-2015) .........................................................101Διάγραμμα3.8: Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίαπτυχιούχων

ανώτερηςτεχνικήςεκπαίδευσης(2001-2015) ...........................................102Διάγραμμα3.9: Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίααποφοίτων

δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης(2001-2015) ..................................................103

Διάγραμμα3.10:Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίααποφοίτωνυποχρεωτικήςεκπαίδευσης(2001-2015) .......................................................104

Διάγραμμα3.11:Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίαατόμων χωρίςυποχρεωτικήεκπαίδευση(2001-2015).............................................105

Διάγραμμα3.12:Εργασιακήανασφάλεια,κίνδυνοςανεργίαςκαιεξασφάλιση απότηνανεργίαστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλητου ΟΟΣΑ(2013) ...............................................................................................................................106

Διάγραμμα3.13:ΑπασχόλησηκατάκλάδοστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3) ...............................................................107

Διάγραμμα3.14:ΑπασχόλησηκατάομάδεςεπαγγελμάτωνστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3) ...............................................................108

Διάγραμμα3.15:ΑίτιαμερικήςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3) ...............................................................109

Διάγραμμα3.16:ΠοσοστόπραγματικήςανεργίαςστηνΕλλάδα (2004:1-2015:3) ......................................................................................................................110

Διάγραμμα3.17:Εργασιακήέντασησεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ (2013ήμεταγενέστερα) ..................................................................................................111

Διάγραμμα3.18:Μηνιαίαεξέλιξητηςμισθωτήςεργασίαςκαιτωνανέργων (2010-2015)................................................................................................................................113

Διάγραμμα3.19:Εξέλιξηβασικώνδεικτώνποσοστού(%)φτώχειας στηνΕλλάδα(2009-2014) .............................................................................................118

Διάγραμμα3.20:Δημοσιονομικήπολιτικήκαιποσοστόαπόλυτηςφτώχειας (διαχρονικάσταθερούορίουφτώχειας2008)στηνΕΕ καιστακράτη-μέλητηςΕυρωζώνης(2010-2014) ..................................119

Διάγραμμα3.21:Ονομαστικοίμισθοίκαιποσοστόαπόλυτηςφτώχειας (διαχρονικάσταθερούορίουφτώχειας2008)στηνΕΕ καιστακράτη-μέλητηςΕυρωζώνης(2010-2014) ..................................120

Διάγραμμα3.22:Ποσοστιαία(%)μεταβολήδαπανώνκοινωνικήςπροστασίας στηνΕΕ-15(2009-2012,ευρώανάκάτοικο, σταθερέςτιμές2005) .........................................................................................................121

Διάγραμμα3.23:ΔείκτηςανισότηταςGiniστηνΕΕ-15(2009και2014) .........................122Διάγραμμα3.24:Ποσοστό(%)τουπληθυσμούστηνΕλλάδαπουαδυνατεί

νακαλύψεισυγκεκριμένεςβασικέςανάγκες(2009και2014) .....123Διάγραμμα3.25:Δείκτηςσοβαρήςυλικήςαποστέρησηςστοσύνολοτου

πληθυσμούκαικατάκαθεστώςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα(ηλικίαάνωτων18,2009και2014) ....................................................................124

Διάγραμμα3.26:Αδυναμίαπραγματοποίησηςιατρικώνεξετάσεωνλόγω κόστουςστοσύνολοτουπληθυσμούκαικατάκαθεστώςαπασχόλησης(%,2009και2013) ..........................................................................125

Διάγραμμα4.1: Παραγωγικότητα,μερικήκαιπροσωρινήαπασχόλησηστουςκλάδουςυψηλήςπαραγωγικότητας(2008και2014) ..........................136

Διάγραμμα4.2: Παραγωγικότητα,μερικήκαιπροσωρινήαπασχόλησηστουςκλάδουςμέσηςπαραγωγικότητας(2008και2014) ..............................136

Διάγραμμα4.3: Παραγωγικότητα,μερικήκαιπροσωρινήαπασχόλησηστουςκλάδουςχαμηλήςπαραγωγικότητας(2008και2014) ........................137

Διάγραμμα4.4: Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουιδιωτικούτομέα ανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2015:2) .................................139

Διάγραμμα4.5: Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουιδιωτικούτομέα ανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών (σύγκριση2009:2και2015:2) ...................................................................................140

Διάγραμμα4.6: Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουευρύτερουδημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2015:2) ................140

Διάγραμμα4.7: Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουευρύτερουδημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών (σύγκριση2009:2και2015:2) ...................................................................................141

Διάγραμμα4.8: Σωρευτικήμεταβολήμέσωνπραγματικώναποδοχώνστις χώρεςτηςΕΕτηνεξαετία2010-2015(πραγματικέςαποδοχές ανάεργαζόμενο,αποπληθωριστήςιδιωτικήςκατανάλωσης,σύνολοοικονομίας) ..............................................................................................................142

Διάγραμμα4.9: Σωρευτικήμεταβολήκατώτατωνπραγματικώνμισθών στιςχώρεςτηςΕΕ(2010-2015).................................................................................143

Διάγραμμα4.10:ΚατώτατοιμηνιαίοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (α΄εξάμηνο2016) ..................................................................................................................144

Διάγραμμα4.11:ΚατώτατοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (σύγκρισηα΄εξάμηνο2010καια΄εξάμηνο2016) ...................................145

Διάγραμμα4.12:Κατώτατοιμισθοίσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμης(PPS) στιςχώρεςτηςΕΕ(α΄εξάμηνο2016) ...................................................................146

Διάγραμμα4.13:Κατώτατοιμισθοίσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμης(PPS) στιςχώρεςτηςΕΕ(σύγκρισηα΄εξάμηνο2010 καια΄εξάμηνο2016) .........................................................................................................147

Διάγραμμα5.1: Παραγωγικότητακαιεπενδύσεις (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................158

Διάγραμμα5.2: Τομερίδιοακαθάριστηςπροστιθέμενηςαξίας καιακαθάριστωνεπενδύσεωντηςμεταποίησηςστοσύνολο τηςοικονομίας(2005-2014) ........................................................................................159

Διάγραμμα5.3: Εκατοστιαία(%)συνεισφοράτωνκλάδωνχαμηλής καιυψηλήςτεχνολογίαςστησυνολικήακαθάριστη προστιθέμενηαξίατηςμεταποίησης(2005-2014) ..................................161

Διάγραμμα5.4: Εκατοστιαία(%)συνεισφοράτωνκλάδωνχαμηλήςκαιυψηλήςτεχνολογίαςστιςσυνολικέςακαθάριστεςεπενδύσειςτηςμεταποίησης(2005-2014) .............................................................................................161

Διάγραμμα5.5: Ησχέσηπαραγωγικότητας-δυναμικότητας61κλάδωντηςελληνικήςοικονομίας(2005-2009και2010-2014) ............................165

Διάγραμμα5.6: ΜεταβολήστοΜΚΕκαιστοπεριθώριοκέρδους (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................175

Διάγραμμα5.7: Καθαρέςεπενδύσειςκαικαθαράκέρδηστηνελληνική οικονομία(2005-2009και2010-2014) .........................................................176

Διάγραμμα5.8: Τοποσοστόανεργίαςστουςτρειςβασικούςτομείςτης ελληνικήςοικονομίας(2008-2014) .......................................................................178

Διάγραμμα5.9: Ηδιαρθρωτικήεξέλιξητωνελληνικώνεξαγωγών(2005-2014,σταθερέςτιμέςπροηγούμενουέτους,δισ.ευρώ) ......................................181

Διάγραμμα5.10:Εκατοστιαία(%)συνεισφοράτωνκλάδωνχαμηλήςκαιυψηλήςτεχνολογίαςστιςσυνολικέςεξαγωγέςαγαθών(2005-2014) .........182

Διάγραμμα5.11:ΣωρευτικήμεταβολήστοΜΚΕκαιστιςμοναδιαίες εξαγωγέςαγαθών(2005-2009και2010-2014) .....................................183

Διάγραμμα5.12:ΜέσοΜΚΕκαιμέσεςμοναδιαίεςεξαγωγές (2005-2009και2010-2014) .....................................................................................184

Συντομογραφίες Διαγραμμάτων

ΣεορισμέναδιαγράμματατηςΈκθεσης−όπουήταναναγκαίο−οιονομασίεςτωνκρατών-μελώντηςΕυρωπαϊκήςΈνωσηςσυντομογραφούνταικατάτονακόλουθοτρόπο:

Σύντομη ονομασία στα ελληνικά

Επίσημη ονομασία στα ελληνικά

Κωδικός χώρας

Βέλγιο ΒασίλειοτουΒελγίου BEΒουλγαρία ΔημοκρατίατηςΒουλγαρίας BGΤσεχικήΔημοκρατία ΤσεχικήΔημοκρατία CZΔανία ΒασίλειοτηςΔανίας DKΓερμανία ΟμοσπονδιακήΔημοκρατίατηςΓερμανίας DEΕσθονία ΔημοκρατίατηςΕσθονίας EEΙρλανδία Ιρλανδία IEΕλλάδα ΕλληνικήΔημοκρατία ELΙσπανία ΒασίλειοτηςΙσπανίας ESΓαλλία ΓαλλικήΔημοκρατία FRΚροατία ΔημοκρατίατηςΚροατίας HRΙταλία ΙταλικήΔημοκρατία ITΚύπρος ΚυπριακήΔημοκρατία CYΛετονία ΔημοκρατίατηςΛετονίας LVΛιθουανία ΔημοκρατίατηςΛιθουανίας LTΛουξεμβούργο ΜεγάλοΔουκάτοτουΛουξεμβούργου LUΟυγγαρία Ουγγαρία HUΜάλτα ΔημοκρατίατηςΜάλτας MTΚάτωΧώρες ΒασίλειοτωνΚάτωΧωρών NLΑυστρία ΔημοκρατίατηςΑυστρίας ATΠολωνία ΔημοκρατίατηςΠολωνίας PLΠορτογαλία ΠορτογαλικήΔημοκρατία PTΡουμανία Ρουμανία ROΣλοβενία ΔημοκρατίατηςΣλοβενίας SIΣλοβακία ΣλοβακικήΔημοκρατία SKΦινλανδία ΔημοκρατίατηςΦινλανδίας FIΣουηδία ΒασίλειοτηςΣουηδίας SEΗνωμένοΒασίλειο ΗνωμένοΒασίλειοτηςΜεγάληςΒρετανίας

καιτηςΒόρειαςΙρλανδίας UK

ΙΝΕ ΓΣΕΕ 17ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2016

Περίληψη

ΣτοεπίκεντροτηςΈκθεσηςτουΙΝΕΓΣΕΕγιατηνελληνικήοικονομίακαιτηναπα-σχόλησητου2016βρίσκεταιηαξιολόγησητηςπορείαςπροσαρμογήςτηςοικο-νομίαςκαιτουκοινωνικούκόστουςπουπροκαλείησυνέχισητηςπολιτικήςτηςλιτότητας.Επιπλέον,ηεξέτασηδιαρθρωτικώνχαρακτηριστικώντουσυστήματοςπαραγωγής και η δυνατότητααναδόμησης του μοντέλου οικονομικής ανάπτυ-ξηςστηνπερίοδο της κρίσης. Σκοπός τηςΈκθεσης είναι νααναδείξει τησημα-σίαάσκησηςοικονομικήςπολιτικήςηοποίαθαχαρακτηρίζεταιαπόαναπτυξιακόπραγματισμό. Επίσης, να καταθέσει στον δημόσιο διάλογο ιδέες καιπροτάσειςγια τηνπαραγωγικήαναδόμησητηςοικονομίαςκαι τηδημιουργία ενόςβιώσι-μουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξης,τοοποίοθαστηρίζειτηδημοσιονομική,τημακροοικονομικήκαιτηχρηματοπιστωτικήσυνοχήτηςοικονομίαςκαιτοβιοτικόεπίπεδο των εργαζομένων και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας. Τα βασικάσυμπεράσματατηςΈκθεσηςείναιταεξής:

Ηπορείαδημοσιονομικήςπροσαρμογήςτηςχώραςτο2015ανακόπηκεωςαποτέ-λεσματηςδιάχυτηςαστάθειαςκαιαβεβαιότηταςπουεπικράτησεστηνοικονομίατοα΄εξάμηνοτουέτους.Ηεπιδείνωσητηςδημοσιονομικήςκατάστασηςενέτεινετουςπεριορισμούςρευστότηταςτουδημόσιουτομέακαιαποσταθεροποίησετομακροοικονομικόκαιτοχρηματοπιστωτικόσύστηματηςχώρας.ΗυπογραφήκαιηεφαρμογήτουτρίτουΜνημονίουσυνεπάγεταιτησυνέχισητηςπολιτικήςτηςδημοσιονομικής λιτότητας, συνεπώς η προοπτική δημιουργίας βιώσιμων πρω-τογενώνπλεονασμάτωνκαιεξόδουαπότηνκρίσηείναιαρνητική.ΗπιθανότητανέαςμείωσηςτουΑκαθάριστουΕγχώριουΠροϊόντος(ΑΕΠ)το2016θαστερήσειαπότονδημόσιοτομέαενδογενείςροέςρευστότητας,συντηρώνταςτοπρόβλημαφερεγγυότηταςκαιτουψηλόπιστωτικόρίσκοτηςοικονομίας.

Ηεμπειρικήμαςανάλυσηεπιβεβαιώνειτηνάποψηαυτή,δείχνονταςτηνυψηλήεπίδραση των μεταβολών τουΑΕΠ και της ανεργίας στην εξέλιξη των εσόδωντηςΓενικήςΚυβέρνησης τηνπερίοδο2010-2015.Επίσης,παρουσιάζουμε ευρή-ματαπουπιστοποιούνότιηραγδαίαυποχώρησητωνονομαστικώνμισθώντηντελευταίαεξαετίαπεριόρισεδραματικάτηφοροδοτικήικανότητατωννοικοκυ-ριώνκαιεπιδείνωσετοπρόβλημαβιωσιμότηταςτουασφαλιστικούσυστήματος.Επιπλέον, η εισοδηματική λιτότητα και η συνακόλουθη μείωση της ιδιωτικήςκατανάλωσηςτηνπερίοδοτηςκρίσηςαπέτρεψαντηνενίσχυσητωνεσόδωναπόέμμεσουςφόρους,παράτηλήψηεκτεταμένωνφορολογικώνμέτρων.Σημαντικήπίεσησταδημόσιαοικονομικάπροκάλεσεκαιηεπιδείνωσητουεπιχειρηματικούκλίματοςεξαιτίαςτωνχαμηλώνεπιπέδωνζήτησης.Ταπαραπάνωευρήματαυπο-γραμμίζουντηναδυναμίαδιατηρήσιμηςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςμέσωτηςλιτότητας,καικατάσυνέπειατηναναγκαιότητααλλαγήςτουυφιστάμενουυπο-δείγματοςπολιτικής.

ΙΝΕ ΓΣΕΕ18 ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2016

Βασικήπρότασήμαςείναιότιηυπέρβασητηςκρίσηςφερεγγυότηταςτηςχώραςπροϋποθέτειτηνάμεσηεφαρμογήενόςαναπτυξιακούπακέτουμέτρωνστήριξηςτηςαπασχόλησηςπουθαεγγυηθείτηνεπίτευξηενόςβιώσιμουδημοσιονομικούπλεονάσματος. Στην παρούσα Έκθεση επικαιροποιούμε τη συγκεκριμένη πρό-τασηδιερευνώνταςποσοτικάτηναναπτυξιακήσυμβολήεναλλακτικώνσεναρίωνυλοποίησηςΠρογραμμάτωνΕγγυημένηςΑπασχόλησης(ΠΕΑ)και/ήεπενδύσεωνστηνεπίτευξηβιώσιμωνπρωτογενώνπλεονασμάτων.Τομέγεθοςκαιτοκόστοςτωνπαρεμβάσεωνθαεξαρτηθούναπότηνέκτασημιαςπιθανήςαναδιάρθρωσηςτωνχρηματοοικονομικώνυποχρεώσεωντηςχώρας,που,σύμφωναμετιςεκτιμή-σειςμας,θαπρέπεινααφοράτηνπερίοδοαπότο2018καιμετά.

Σημαντικάσυμπεράσματαπροκύπτουναπότηνανάλυσηβασικώνμακροοικονο-μικώνμεγεθώνκαιτηνεξέλιξητωνδιατομεακώνσχέσεωντηςοικονομίας.Τοα΄εξάμηνοτου2015τοΑΕΠσεσταθερέςτιμέςαυξήθηκεκατά0,6%,μετηντάσηνααναστρέφεταιτογ΄τρίμηνο(μείωσηκατά1,1%)κυρίωςλόγωτηςαβεβαιότηταςτηνοποίατροφοδότησανοιπολιτικέςεξελίξεις.Παράλληλα,οικαθαρέςεξαγωγέςαυξήθηκανοριακάτο2015λόγωτηςπτώσηςτωνεισαγωγών,ηοποίααποδίδεταικυρίωςστησυνεχιζόμενημείωσητουπραγματικούμισθού,αλλάκαιστηνεφαρ-μογήτωνπεριορισμώνστηνκίνησηκεφαλαίων.Τοπρόβληματηςαποεπένδυσηςσυνεχίζεικαιυφίσταταιπάρατηνισχνή,πρόσκαιρηανάκαμψηπουπαρατηρήθηκεστιςαρχέςτου2015, ενώηβελτίωσηστοεμπορικό ισοζύγιοδεναποτελεί ικανήσυνθήκη για την αντιστάθμιση των αρνητικών επιπτώσεων της λιτότητας στηνεγχώριαοικονομικήδραστηριότητα.ΗμακροχρόνιααποεπένδυσηέχειεπηρεάσειτοδυνητικόΑΕΠτηςοικονομίας,γεγονόςπουδημιουργείμακροοικονομικούςκιν-δύνουςκαιπεριορισμούςότανηχώραεπιστρέψεισεθετικούςρυθμούςμεγέθυνσης.

Εξετάζονταςτονδιατομεακόμετασχηματισμότηςοικονομίαςτόσοπρινόσοκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσηςπαρατηρούμεότιηχρηματοδότησητουεπιχειρημα-τικούτομέακαιτουελλείμματοςστοεξωτερικόισοζύγιογινόταναπότοδημο-σιονομικό έλλειμμα αλλά και από το έλλειμμα στο ισοζύγιο των νοικοκυριών.Απότο2013ηκατανάλωσητωννοικοκυριώνυπερβαίνειτοδιαθέσιμοεισόδημάτους, γεγονός τοοποίο επισημαίνει τηρευστοποίησηπεριουσιακώντουςστοι-χείωνστηνπροσπάθειάτουςναδιατηρήσουνένααξιοπρεπέςεπίπεδοδιαβίωσης.Ωστόσο, ημείωσητουδιαθέσιμου εισοδήματος τωννοικοκυριώνλόγωλιτότη-ταςκαιημείωσητωνπεριουσιακώνστοιχείωντουςαυξάνουντοπιστωτικότουςρίσκοκαιτηναδυναμίαεξυπηρέτησηςτουχρέουςτους.

Αναφορικάμετιςεπιχειρήσεις,παρατηρούμεότιήδηαπότο2009,καικυρίωςτο2013,τααδιανέμητακέρδηκυμαίνονταισεεπίπεδουψηλότεροαυτούτωνεπεν-δύσεων.Μεάλλαλόγια,οιεπιχειρηματίεςέχουνσταματήσειναεπανεπενδύουντακέρδητουςστηνπραγματικήοικονομία,ενώηροήεκτεταμένωνδανείωναπότοντραπεζικότομέα,σεβαθμόπολύμεγαλύτεροτηςχρηματοδότησηςτωνεπεν-δύσεώντους,κατέρρευσετο2011,μετιςεπιχειρήσειςναεισέρχονται,όπωςκαιτανοικοκυριά,σε έναστάδιοαπομόχλευσης.Ηπολιτικήτηςλιτότηταςενεργο-


ποιείσυνεπώςδιαδικασίεςπροσαρμογήςσεόλουςτουςτομείςτηςοικονομίας.Ομακροοικονομικόςμετασχηματισμόςπουπαρατηρείταιδενείναιβιώσιμος,γιατίδενστηρίζεταιστονπαραγωγικόμετασχηματισμότηςοικονομίαςμέσωτηςαύξη-σηςτωνεπενδύσεων,αλλάστηνπροσαρμογήτηςσεχαμηλότεροεπίπεδοεισο-δήματοςκαιβιοτικούεπιπέδου.Συνεπώς,ηασκούμενηοικονομικήπολιτικήδενσυμβάλλειστημετάβασητηςοικονομίαςσεέναβιώσιμοκαιδιατηρήσιμομοντέλοοικονομικήςανάπτυξης.

Στηναγοράεργασίαςπαρατηρούμεότιηαποκλιμάκωσητουποσοστούανεργίαςσυνεχίζεταιμειδιαίτερααργόρυθμό,μεαποτέλεσμαηανεργίαναπαραμένεισευψηλόταταεπίπεδακαισυγκεκριμέναστο24%.Ηενίσχυσητηςαβεβαιότητας,καθώςκαιοισυνεχείςαπαιτήσειςτωνδανειστώνγιαεπιπλέονμέτραυλοποίη-σηςτηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησηςαποτελούντουςκύριουςπαράγο-ντεςπουβραχυπρόθεσμααπειλούνναανατρέψουντηντάσηαποκλιμάκωσηςτηςανεργίας.Παρατηρούμεεπίσηςότιημακροχρόνιαανεργία,διαχρονικόπρόβληματηςελληνικήςοικονομίας,έχειεκτιναχθείστο73,7%τωνανέργων.

Μελετώντας τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ανεργίας, παρατηρούμε ότι τοποσοστό των ανέργων κλιμακώνεται όσο μικραίνουν οι ηλικιακές κατηγορίες,μετουψηλότεροποσοστό(58,1%)ναεμφανίζεταιστιςηλικίες15έως19καιτοδεύτερουψηλότερο(47,7%)στιςηλικίες20έως24.Εξετάζονταςτηνκλαδικήδιά-στασητηςανεργίαςδιαπιστώνουμεότιέχουνπληγείμειδιαίτερησφοδρότηταοιπαραδοσιακοίκλάδοιτηςένδυσης-υπόδησης,τηςοικοδομήςκαιτηςναυπηγοεπι-σκευής,μεαποτέλεσμανααποδομούνταιοιβασικοίπυλώνεςτηςπαραγωγικήςβάσηςτουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςπουκατέρρευσεκατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Σημαντικήείναιεπίσηςκαιηγεωγραφικήδιάστασητουφαινομένουτηςανεργίας.Ιδιαίτερηοξύτητατουπροβλήματοςτηςανεργίαςπαρατηρούμεστιςπεριφέρειες Δυτικής Μακεδονίας και Δυτικής Ελλάδας, περιοχές με σημαντικήσυμμετοχήπαραδοσιακώνκλάδων,ενώαντίθεταστονότιοΑιγαίοκαισταΙόνιαΝησιά,περιοχέςμειδιαίτερηέμφασηστηντουριστικήβιομηχανία,παρατηρούμεσημαντικά χαμηλότεραποσοστάανεργίας από τον μέσο όρο. Αξιόλογο εύρημαείναιεπίσηςηεπιδείνωσητηςχρήσηςεξειδικευμένουεργατικούδυναμικούστηδιάρκεια της κρίσης, γεγονός που δείχνει την υποβάθμιση του παραγωγικούδυναμικούτηςοικονομίας.ΕίναισημαντικόνααναφέρουμεότιηΕλλάδαδιακρί-νεταιεπιπλέοναπόυψηλόκίνδυνοανεργίας,χαμηλόποσοστόεξασφάλισηςαπότηνανεργίακαιπολύμεγάληεργασιακήένταση,ευρήματαπουαποκαλύπτουντηδραματικήκατάστασητηςαγοράςεργασίας.

Τοσύνολοτωναλλαγώναυτώνστηναγορά εργασίας έχειάμεσηκαιαρνητικήεπίδρασησταμεγέθητηςφτώχειας,τηςυλικήςαποστέρησηςκαιτηςκοινωνικήςανισότητας.Παρατηρούμεότισεσχέσημετο2010οδείκτηςτηςαπόλυτηςφτώ-χειαςέχειαυξηθείκατά30ποσοστιαίεςμονάδες,υποδηλώνονταςέτσιυπερδιπλα-σιασμότουποσοστούτουπληθυσμούκαικατάπροσέγγισητωννοικοκυριώνπουδιαβιούνκάτωαπότοόριοτηςφτώχειαςτου2008.Επίσης,το20,9%αδυνατείνα


καλύψειβασικέςανάγκες,ποσοστόπουαυξάνεταιστο43,4%γιατουςανέργους.Έχεισημασίαδενατονίσουμεότι,παράτησημαντικήχειροτέρευσητουφαινό-μενουτηςφτώχειας,οιδαπάνεςκοινωνικήςπροστασίαςμειώνονταιποσοστιαίαπερισσότεροαπόοποιαδήποτεάλληχώρα-μέλοςτηςΕΕ-15.Αύξησηπαρατηρεί-ταικαιστοδείκτηοικονομικήςανισότητας,καθώςτο2014οδείκτηςGiniδιαμορ-φώθηκεστο34,5,εμφανίζονταςαύξησητηςτάξηςτων1,4μονάδωνσεσχέσημετο2009.

Η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων αποτελεί βασικό πυλώνα των προ-γραμμάτων λιτότητας, καθώς λειτουργεί ως θεσμικό εργαλείο υλοποίησης τηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησης.ΤοεύροςκαιηέντασητωναλλαγώνπουέχουνγίνειστιςεργασιακέςσχέσειςαναλύθηκανεκτενώςστιςΕτήσιεςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕτωντελευταίωνετών.Απότηνανάλυσητωντελευταίωνστοιχείωνπροκύπτειότιτο2015οιεπιχειρησιακέςΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας(ΣΣΕ)επικρατούνσχεδόνκαθολικά,αντιπροσωπεύονταςτο94%τουσυνόλουτωνσυλ-λογικώνσυμβάσεων.Σεσύνολο282ΣΣΕ,οι263είναιεπιχειρησιακές,μόνοοι12είναι εθνικές,κλαδικέςήομοιοεπαγγελματικές, ενώ7είναιτοπικέςομοιοεπαγ-γελματικές.Παρατηρούμεεπίσηςότιοαριθμόςτωνπροσλήψεωνμερικήςαπα-σχόλησηςκαιεκπεριτροπήςεργασίας,δηλαδήοιευέλικτεςμορφέςαπασχόλησης,αυξάνεταιδιαχρονικάμεαντίστοιχηυποχώρησητωνπροσλήψεωνπλήρουςαπα-σχόλησης. Η ποσοστιαία τους αναλογία στο σύνολο των προσλήψεων μεταξύ2009και2015υπερδιπλασιάζεται.Το2009,οιπροσλήψειςμεευέλικτεςμορφέςεργασίαςαντιστοιχούσανστο21%τουσυνόλουτωνπροσλήψεων,ενώτο2015αντιστοιχούνστο55%.Τηνπερίοδο2014-2015οινέεςπροσλήψειςμεμερικήαπα-σχόλησηείναιαυξημένεςκατά19,6%καιμεεκπεριτροπήςεργασίακατά45,6%.Ταευρήματααυτάμαςοδηγούνστηνεκτίμησηότιοιευέλικτεςμορφέςεργασίαςείναιπλέονκύριοχαρακτηριστικότηςελληνικήςαγοράςεργασίας.Ηευελιξίατηςαγοράς εργασίας ενισχύεται και επιταχύνεται και από τη μετατροπή τωνατο-μικώνσυμβάσεωνεργασίαςαπόσυμβάσειςεργασίαςπλήρουςαπασχόλησηςσεσυμβάσειςμερικήςαπασχόλησηςκαιεκπεριτροπήςεργασίας.

Σημαντικάείναιεπίσηςταεμπειρικάευρήματαπουδείχνουνότιυπάρχειαρνη-τικήσυσχέτισημεταξύτουρυθμούμεταβολήςτηςπαραγωγικότηταςκαιτωνευέ-λικτωνμορφώναπασχόλησης.Ηαρνητικήαυτήσυσχέτισηφαίνεταινασυνδέεταιπολύλιγότερομετα ιδιαίτεραχαρακτηριστικάτωναπασχολουμένωνσεαυτέςκαιπολύπερισσότερομετιςσυνθήκεςτιςοποίεςοιευέλικτεςμορφέςαπασχόλη-σηςδιαμορφώνουναναφορικάμε τις επενδύσεις, την τεχνολογική εξειδίκευση,τιςοργανωτικέςαναδιαρθρώσειςτηςπαραγωγήςκαιτηνανάπτυξητωνδεξιοτή-τωντουανθρώπινουδυναμικού.Κατάσυνέπεια,ηαύξησητηςπαραγωγικότηταςστουςκλάδουςκαιστοσύνολοτηςελληνικήςοικονομίαςδενμπορείναείναιαπο-τέλεσματηςαπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίαςκαι της επέκτασηςτωνευέλι-κτωνμορφώναπασχόλησης.Ηεπέκτασητηςευελιξίαςκαιημείωσητουκόστουςεργασίαςφαίνεταιναλειτουργείωςπαγίδαπουεγκλωβίζειπολλούςκλάδουςτης


ελληνικήςοικονομίαςσεένανφαύλοκύκλοχαμηλήςτεχνολογικήςεξειδίκευσης,χαμηλής έντασης δεξιοτήτων και χαμηλής παραγωγικότητας, με αποτέλεσματηναδυναμίατουςναβελτιώσουντηνανταγωνιστικότητακαιτηθέσητουςστοεγχώριοκαιστοδιεθνέςπαραγωγικόσύστημα.Σεαντίθεσηλοιπόνμετηλογικήτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής,ηαπορρύθμισητηςαγοράςεργασίαςδεναυξά-νειτηνανταγωνιστικότητα,παράμόνοτοαναπτυξιακόέλλειμματηςελληνικήςοικονομίαςκαιτηφτωχοποίησητωνεργαζομένων.

ΑπότηνεπεξεργασίατωνστοιχείωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικούσχετικάμετούψοςτωνμηνιαίωναμοιβώνπουαπολαμβάνουνοιμισθωτοίτουιδιωτικούτομέαπροκύπτειηεξήςκατανομήστιςκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχές,ηοποίααπο-τυπώνειτησυμπίεσητωνμισθώνκαιτουβιοτικούεπιπέδουτωνεργαζομένωνστηδιάρκειατηςκρίσης:κάτωτων800ευρώσεποσοστό50%(14,5%μέχρι499ευρώ,22%μεταξύ500-699ευρώκαι13,5%μεταξύ700-800ευρώ),μεταξύ800-1.000ευρώσεποσοστό18,6%καιάνωτων1.000ευρώσεποσοστό15,7%(9,8%μεταξύ1.000-1.299ευρώκαι5,9%άνωτων1.300ευρώ).Αξιοσημείωτηείναικαιη πτώση της αγοραστικής δύναμης του πραγματικού κατώτατου μισθού στηνΕλλάδα,καθώςτηνπερίοδο2010-2015σημειώθηκεμείωσηκατά24,7%καικατά34,3%γιατουςνέουςκάτωτων25ετών.

Η γνώση των διαρθρωτικών χαρακτηριστικών του παραγωγικού συστήματοςαποτελείτηβάσητουαναπτυξιακούπραγματισμούοοποίοςπρέπειναπροσδι-ορίζειτηνάσκησηοικονομικήςπολιτικήςπροκειμένουνααπεγκλωβιστείηοικο-νομίααπότηνκρίσηκαινασχεδιαστούνοιβασικοίπυλώνεςτηςπαραγωγικήςαναδόμησηςτηςοικονομίας.Εξετάσαμετιςμεταβολέςπουεπέφερανοιπολιτικέςλιτότηταςστηνπαραγωγική διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας. Ξεκινώνταςαπό την παραγωγικότητα του ιδιωτικού τομέα, συμπεραίνουμε πως κατά τηνπερίοδοτηςκρίσης(2010-2014)ημέσηπαραγωγικότητατωνκλάδωνκινείταισεχαμηλότεραεπίπεδααπόεκείνατηςπροκρίσηςπεριόδου(2005-2009).Ωςβασικήαιτίατηςδυσμενούςαυτήςεξέλιξηςεντοπίζεταιησταθερήαποεπένδυσηκατάτηνπερίοδοτηςκρίσης,πουσυνέβαλεστησυρρίκνωσητωνπαραγωγικώνδυνατο-τήτων της ελληνικής οικονομίαςπροκαλώντας ένα ντόμινοπενιχρών μακροοι-κονομικώνεπιδόσεων.Κατάτηδιάρκειατηςκρίσης,οτομέαςτηςμεταποίησηςεμφανίζειοριακήμείωσητουμεριδίουτουστηνπροστιθέμενηαξίατηςσυνολικήςοικονομίαςκαιαύξησητουμεριδίουτωνεπενδύσεωνπαγίουκεφαλαίου.Ανκαιτοεύρημααυτόυποδεικνύειένανεξορθολογισμόστηνκατανομήτωνεπενδύσεωντηςχώρας,δενδημιουργείθετικέςπροσδοκίες,καθώςοιεπενδύσειςαυτέςκατευ-θύνονταικυρίωςσεκλάδουςχαμηλήςτεχνολογίας,ενώτομερίδιοτωνκλάδωνυψηλής τεχνολογίας εμφανίζειαισθητήπτώση.Εάνη εξέλιξηαυτήσυνδυαστείκαιμετηνπεραιτέρωμείωσητουαντίστοιχουμεριδίουτηςπροστιθέμενηςαξίαςτωνκλάδωνυψηλήςτεχνολογίας,τότεεπιβεβαιώνεταιητάσηυποβάθμισηςτηςθέσηςτηςΕλλάδαςστονδιεθνήκαταμερισμόεργασίας.

Πραγματοποιώντας στη συνέχεια μια συνολική αποτίμηση των διαρθρωτικών


μεταβολώνστηδομήτης ελληνικήςοικονομίας, καταλήγουμεστοσυμπέρασμαότικατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςοιδυναμικοίκλάδοιτείνουνναείναιταυτόχρονακαι χαμηλότερης παραγωγικότητας σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Ηαρνητικήαυτήτάσηεπισείειτονκίνδυνοδιεύρυνσηςτηςαπόκλισηςμετιςυπό-λοιπεςοικονομίεςτηςΕυρωπαϊκήςΈνωσης(ΕΕ)καιτηςΕυρωζώνηςειδικότερα.

Απότιςεμπειρικέςμαςεκτιμήσειςεπιβεβαιώνεταικατ’αρχήνηαρνητικήσχέσημεταξύμοναδιαίουκόστουςεργασίαςκαιπεριθωρίουκέρδους.Ωστόσο,κατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςησχέσηαυτήγίνεταιπιοέντονη,γεγονόςπουδείχνειπωςέναμέροςτηςπτώσηςτουκόστουςεργασίαςτελικάμετατράπηκεσεκέρδοςαντίναμειώσειτιςτιμές.Ακόμαχειρότεροείναιτογεγονόςότιοιεπιχειρήσειςπροτιμούνναδιακρατούντακέρδητουςαπότοναταδιαθέτουνσενέεςεπενδύσεις,οιοποίεςμετησειράτουςθαπροωθούσαντηναπασχόλησηκαιτηνοικονομικήμεγέθυνση.Έτσι, ηαποεπένδυση είχεωςαποτέλεσμα τηραγδαίααύξηση τηςανεργίας, μετομεγαλύτεροποσοστόναπαρατηρείταιστονδευτερογενήτομέα(κυρίωςλόγωτωνκατασκευών),ενώακολουθούνοτριτογενήςκαιοπρωτογενής.

Ηαύξησητωνεξαγωγώνδεναποδίδεταιστημείωσητουκόστουςεργασίας,όπωςυποστηρίζουνταπρογράμματαλιτότητας,καθώςαπότιςεμπειρικέςμαςεκτιμή-σειςφαίνεταιπωςτοεπίπεδοτουκόστουςεργασίαςκατάτηνκρίσησχετίζεταιλιγότερομετιςεξαγωγικέςεπιδόσειςσεσχέσημετηνπροκρίσηςπερίοδο.Ταυτό-χρονα,προκύπτουνκαιορισμένεςποιοτικέςμεταβολέςστηδιάρθρωσητωνεξα-γωγών,καθώςπεριορίζεταιησυμβολήτουτριτογενούςτομέα,ενώαναβαθμίζεταιοδευτερογενήςκαιλιγότεροοπρωτογενής.Ωστόσο,πρέπειναεπισημάνουμεπωςηαύξησητωνεξαγόμενωναγαθώνεκκινείαπόδραστηριότητεςχαμηλήςτεχνολο-γίας,γεγονόςπουεπιβεβαιώνεικαιστηνπερίπτωσητωνεξαγωγώντηνυποβάθ-μισητηςελληνικήςοικονομίαςστονδιεθνήκαταμερισμόεργασίας.

Ταδιαρθρωτικά ευρήματατηςανάλυσήςμαςαναδεικνύουνποιοτικάδεδομέναγια μια σειρά κλάδους οι οποίοι με τον κατάλληλοαναπτυξιακόσχεδιασμό θαμπορούσαννασυμβάλουνστηνπαραγωγικήαναδόμησηκαιστηδημιουργίαενόςβιώσιμουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξης.Ειδικότερα,αναδεικνύονταιορισμέ-νοι νέοι δυναμικοί κλάδοι με ισχυρές εξαγωγικές επιδόσεις, προηγμένη τεχνο-λογία,εξειδίκευσηανθρώπινουκεφαλαίουκαιυψηλήζήτησηστηδιεθνήαγορά,όπως της παραγωγής ηλεκτρονικών υπολογιστών, ηλεκτρονικών και οπτικώνπροϊόντων, καθώς και της έρευνας και ανάπτυξης. Επιπλέον, παραδοσιακοίκλάδοι που διατηρούν υψηλές εξαγωγικές επιδόσεις και ταυτόχρονα δυναμικήεξαγωγικήπροοπτική,όπωςοκλάδοςτωνορυχείων-λατομείων.Απότοντομέατηςμεταποίησης ξεχωρίζουνοι κλάδοι τηςπαραγωγήςοπτάνθρακακαιπροϊό-ντωνδιύλισηςπετρελαίου, τηςπαραγωγής επίπλων, τηςπαραγωγήςάλλωνμημεταλλικώνορυκτώνπροϊόντωνκαιτηςπαραγωγήςηλεκτρολογικούεξοπλισμού.Επίσηςαξιοσημείωτεςεξαγωγικέςπροοπτικέςκαιεπιδόσειςεμφανίζουνοικλάδοιτηςπαραγωγήςβασικώνμετάλλων,τηςπαραγωγήςχημικώνουσιώνκαιπροϊό-ντωνκαιτηςπαραγωγήςμηχανημάτωνκαιειδώνεξοπλισμούπ.δ.κ.α.


Απότοντομέατωνυπηρεσιώνδιακρίνονταικυρίωςοικλάδοιτωναεροπορικώνμεταφορώνκαιτωντηλεπικοινωνιών.Ασφαλώς,ειδικόβάροςστηναναπτυξιακήπροοπτικήτηςχώραςεξακολουθείναέχειοκλάδοςτωνκαταλυμάτωνκαιδρα-στηριοτήτωνυπηρεσιώνεστίασηςλόγωτηςισχυρήςδυναμικότητας,τηςμακρο-χρόνιαςπαράδοσηςκαιτηςυψηλήςπαραγόμενηςπροστιθέμενηςαξίας.Ιδιαίτερηαναπτυξιακήπροσοχήχρειάζονταιοαγροτικόςκλάδος,καθώςκαιοικλάδοιτηςπαραγωγήςφαρμάκων,τωνπλωτώνμεταφορώνκαιτηςπαραγωγήςτροφίμων,ποτώνκαικαπνού.

Τέλος,στοΠαράρτηματηςΈκθεσηςπαρουσιάζουμεέναπλαίσιοαρχιτεκτονικήςγιατημεταρρύθμισητουασφαλιστικούσυστήματοςπουθαμπορούσεναενισχύ-σειτηβιωσιμότητάτου,ενισχύονταςπαράλληλατηδημοσιονομικήσταθερότητακαιτηναναπτυξιακήδυναμικήτηςοικονομίας.


Πρόλογος

Ηπολιτικήοικονομίατηςχώραςμαςβρίσκεταισεμιαεξαιρετικάδύσκολησυγκυ-ρία,ηοποίαπροσδιορίζεταιαπότημηβιώσιμησχέσημεταξύτηςάμεσηςανάγκηςεξόδουαπότηνκρίσηκαιτηςεφαρμογήςτουτρίτουπρογράμματοςλιτότητας.Έπειτααπόεπτάχρόνιαύφεσης,δραματικήςαύξησηςτηςανεργίας,αποεπένδυ-σηςκαιφτωχοποίησηςευρύτερωνκοινωνικώνομάδων,ηΕλλάδασυνεχίζειτηνίδια αδιέξοδη υφεσιακή πολιτική. Το τρίτοΜνημόνιο έχει στερήσει την ελπίδααλλάκαιοποιαδήποτεθετικήπροοπτικήαπότιςκοινωνικέςομάδεςπουέχουνπληγείαπότηνκρίσηκαιτηλιτότητα,απότουςμισθωτούς,τουςσυνταξιούχους,τουςανέργους,απόόσουςζουνστηναπόλυτηφτώχεια,σεεργασιακήκαιστεγα-στικήεπισφάλεια.Όλεςοιενδείξειςστηνάσκησηοικονομικήςπολιτικήςδείχνουνότι η μείωση του βιοτικού επιπέδου των μισθωτών και των συνταξιούχων θασυνεχίσειναείναιτομέσοτηςδημοσιονομικήςκαιτηςδιαρθρωτικήςπροσαρμο-γήςτηςοικονομίας.

ΤοτρίτοΜνημόνιοαναπαράγειταίδιααδιέξοδακαιτιςίδιεςπαγίδεςστηδιαχεί-ρισητηςκρίσηςκαιδενδημιουργείθετικέςπροσδοκίεςγιαδιατηρήσιμηεπανεκ-κίνησητηςοικονομίας,γιαδημιουργίανέωνθέσεωνεργασίαςκαιγιααντιστροφήτωνσυνθηκώντηςκοινωνικήςκρίσηςκαιτηςκρίσηςαπασχόλησης.Καιαυτόσυμ-βαίνεισεμιαπερίοδοαστάθειαςκαιμειωμένωνπροσδοκιώνκαιωςπροςτιςπρο-οπτικέςτηςευρωπαϊκήςκαιτηςπαγκόσμιαςοικονομίας.Οιπροβλέψειςδενείναιαισιόδοξεςκαιαναθεωρούνταισυνεχώςπροςτοχειρότερο,ενώόλοκαιπιοσυχνάαναφέρεταιτορίσκομιαςνέαςπαγκόσμιαςοικονομικήςκαιχρηματοπιστωτικήςκρίσης. Η εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε πολλές αναπτυγμένες καιαναπτυσσόμενες οικονομίεςπροκαλεί σοκ λιτότητας, ανεργίας,φτωχοποίησης,οικολογικής υποβάθμισης και κρίση των δημοκρατικών θεσμών. Η παραγωγήψευδαισθήσεωνότιοιοικονομίεςμπορούνναεπιστρέψουνστην«κανονικότητά»τουςως αποτέλεσμα της χρήσης των νομισματικών εργαλείων των κεντρικώντραπεζώνοδηγείσενέαοικονομικά,κοινωνικάκαιπολιτικάαδιέξοδα.ΑυτάτααδιέξοδαείναιπιοέντοναστηνπερίπτωσητηςΕΕ,ηοποίακλυδωνίζεταιαπότηνπολιτικήανεπάρκειατηςηγεσίαςτηςναδιαχειριστείτηνκρίσηχρέους,τηντραπε-ζικήαστάθεια,αλλάκαι,τουςτελευταίουςμήνες,τημεταναστευτικήκρίση.Ηαβε-βαιότητακυριαρχείκαιτροφοδοτείτηστρατηγικήτηςαδράνειας,τηνξενοφοβία,τορατσισμό,τονεθνικισμό,μεαπρόβλεπτεςσυνέπειεςγιατησυνοχήτηςΕΕκαιτηνποιότητατηςδημοκρατίαςτης.

Για τη Συνομοσπονδία η βιώσιμη έξοδος της οικονομίας από τη λιτότητα, τηνύφεση, τηνκρίσηφερεγγυότηταςκαι τη χρηματοπιστωτικήαστάθειαπροϋπο-θέτειτηνυλοποίησηενόςνέουβιώσιμουαναπτυξιακούπροτύπου,τοοποίοθαέχειωςβάσητηναπασχόλησηκαιτηδικαιότερηδιανομήτουεισοδήματος.Κάτιτέτοιοείναιαναγκαίοκαιαποτελείτονμοναδικόδρόμοπροκειμένουηχώραμας


ναεπιστρέψειστηνκανονικότητακαιναανακτήσεικοινωνική,οικονομικήκαιπολιτικήσταθερότητα.ΣτονδημόσιοδιάλογοκυριαρχείηάποψηότιηπολιτικήσταθερότηταείναιαναγκαίαπροϋπόθεσηγιατηνεφαρμογήτουτρίτουΜνημο-νίουκαιγιατηνέξοδοτηςχώραςαπότηνκρίση.Ωστόσο,ηάποψηαυτήφαίνεταιότιδεναντιλαμβάνεται τησχέσηαιτίου-αιτιατούμεταξύπολιτικής,οικονομίαςκαικοινωνίας.Ηανάκτησητηςαξιοπιστίαςτουπολιτικούσυστήματοςσυνδέε-ταιαδιάρρηκταμετιςκοινωνικέςεπιπτώσειςτηςδιαχείρισηςτηςκρίσηςκαιτηςασκούμενηςοικονομικήςπολιτικής.Ηπολιτικήσταθερότηταθασυνεχίσειναείναιτοζητούμενοόσοηπορείατηςχώραςκαθορίζεταιαπότηνεφαρμογήμιαςοικο-νομικήςπολιτικήςπουαναπαράγειτιςσυνθήκεςτηςαποεπένδυσης,τηςκρίσηςρευστότητας,τηςεργασιακήςαπαξίωσηςκαιτηςκοινωνικήςεπισφάλειας.

Δυστυχώς,ηκρίσιμηοικονομικήκαιπολιτικήσυγκυρίαπουβιώνουμεπροσδιορί-ζεταιαπόαποφάσειςπουτροφοδοτούνταιαπόιδεοληψίες.Υπάρχειεμμονήστηναπορρύθμιση της αγοράς εργασίας, στην απελευθέρωση των απολύσεων, στημείωση του κόστους εργασίας. Θέσεις που δεν αιτιολογούνται από τη δομή τουαναπτυξιακού μοντέλου της χώρας, δεν συμβάλλουν στην ανταγωνιστικότητακαιστηνανάπτυξη,παράμόνοσυντελούνστηναναδιανομήτουεισοδήματοςσεβάροςτηςεργασίας.Διαμορφωμένεςοικονομικέςκαιπολιτικέςσυμπεριφορέςπουδενμπορούννααντιληφθούνότιηλεγόμενη«διαρθρωτική»πολιτικήαπορρύθμι-σηςτηςαγοράςεργασίαςείναιμιαυφεσιακή–καιόχιαναπτυξιακή–πολιτική.ΓιατηΣυνομοσπονδίαηπροστασίατηςεργασίας,οισυλλογικέςδιαπραγματεύσεις,οικλαδικέςσυμβάσειςεργασίας,οκατώτατοςμισθός,οκοινωνικόςδιάλογοςκαιηδημιουργίαθέσεωνεργασίαςδενεξασφαλίζουνμόνοένααξιοπρεπέςεπίπεδοδια-βίωσηςγιατουςεργαζομένους,αλλάσυμβάλλουνκαιστηδημιουργίανέουπλού-του,πουκαθιστάδιατηρήσιμητηδημοσιονομικήπροσαρμογή,βιώσιμοτοσύστημακοινωνικήςασφάλισηςκαιπρόνοιαςκαισταθερότοχρηματοπιστωτικόσύστημα.

Αντίστοιχες ιδεοληψίες εκφράζονται και στην περίπτωση του ασφαλιστικού.Ημεταρρύθμισητουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςείναιαναγκαίαγιαναγίνειβιώσιμο,πιοδίκαιογιατιςσημερινέςαλλάκαιγιατιςμελλοντικέςγενιέςκαιγιαναέχειθετικήσυμβολήστηνοικονομικήανάπτυξητηςχώρας.Έναβιώσιμοασφαλιστικόσύστημαείναιπυλώναςδημοσιονομικής,οικονομικήςκαικοινωνι-κήςσταθερότητας.Ωστόσο,είναισημαντικόναγίνεικατανοητόότιηδαπάνητωνσυντάξεων συγκαταλέγεται στους σημαντικούς προσδιοριστικούς παράγοντεςτου βιοτικού επιπέδου πολλών νοικοκυριών, αλλά και της συνολικής δαπάνηςτηςοικονομίας·συνεπώς,είναιέναςαπότουςπαράγοντεςπουπροσδιορίζουντηνέξοδοτηςοικονομίαςαπότηνκρίση.Ημείωσητωνσυντάξεωνείναιυφεσιακήπολιτική,ειδικάστιςτρέχουσεςσυνθήκεςτηςελληνικήςοικονομίας,πολύπερισ-σότεροότανδενθεμελιώνεταιστιςαρχέςτηςκοινωνικήςδικαιοσύνης,τηςδιαγε-νεακήςκαιτηςενδογενεακήςαλληλεγγύης.

Ηαξιολόγησητηςβιωσιμότηταςτουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςμεόρουςαποκλειστικάκαιμόνοδημοσιονομικούςεπιφέρεισοβαρότατεςαρνητικέςανα-


πτυξιακέςκαικοινωνικέςεπιπτώσεις.Παραμετρικούτύπουαλλαγέςστηδομήτουσυστήματος,στουςκανόνεςσυνταξιοδότησηςκαιστοποσοστόαναπλήρωσηςτηςσύνταξηςστοχεύουναποκλειστικάστημείωσητηςασφαλιστικήςδαπάνης,στημείωση του δημοσιονομικού κόστους του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης.ΕίναιαλλαγέςπουεξυπηρετούνμόνοτηνυλοποίησητουτρίτουΠρογράμματοςΟικονομικήςΠροσαρμογής(ΠΟΠ).

Η Συνομοσπονδία είχε εγκαίρως εκφράσει την εκτίμησή της ότι η μείωση τωνμισθών,ηαύξησητηςανεργίας,ηαύξησητηςμερικήςαπασχόλησηςκαιτοχρόνιοπρόβληματηςαδήλωτηςεργασίαςθαπροκαλούσανένααρνητικόσοκστιςεισφο-ρές κοινωνικής ασφάλισης, υπονομεύοντας περαιτέρω τη σταθερότητα και τηβιωσιμότητατουσυστήματος.Ηβιωσιμότητατουσυστήματοςεξαρτάταιαπολύ-τωςαπότηνανάπτυξητηςοικονομίας,τηνεπαναρρύθμισητηςαγοράςεργασίαςκαιτηδιασφάλισησυνταξιοδοτικώνδικαιωμάτωνπουθαενισχύουντηδιαγενε-ακήκαιτηνενδογενεακήδικαιοσύνηκαιαλληλεγγύη.

Ημετάβασητηςοικονομίαςσεβιώσιμη,σταθερήκαιδιατηρήσιμηανάπτυξημεαπασχόλησηκαικοινωνικήσυνοχήείναιμείζονοςσημασίας.Ηανάπτυξηείναιτομέσογιατηνουσιαστικήαντιμετώπισητηςφτώχειαςκαιτουκοινωνικούαπο-κλεισμού που προκάλεσαν οι πολιτικές της λιτότητας. Η προβληματική αυτήθεμελίωσε τηδιεθνήδράσητηςΣυνομοσπονδίαςμεστόχο τηνπροάσπιση τωνεργασιακώνκαι τωνκοινωνικώνδικαιωμάτωνστηχώραμας.Μεαφετηρίατοκύροςκαιτηδυναμικήτηςσεδιεθνέςκαιευρωπαϊκόεπίπεδο,ηΓΣΕΕαξιοποίησεαποτελεσματικάκάθεθεσμικήκαιάλληδυνατότηταπροκειμένουναοικοδομηθείέναευρύμέτωποσυμπαράστασηςπροςτηνΕλλάδααποκαλύπτονταςτιςπρωτο-γενείςκαιτιςδευτερογενείςσυνέπειεςτηςπολιτικήςτηςλιτότηταςκαιπροβάλ-λοντας παράλληλα ένα εναλλακτικό υπόδειγμα πολιτικής. Η προσπάθεια αυτήεκφράστηκεμεπροσφυγέςμαςστηΔιεθνήΟργάνωσηΕργασίας (ΔΟΕ)καιστααρμόδιαόργανατουΣυμβουλίουτηςΕυρώπηςκαιείχεωςαποτέλεσμακαταδικα-στικέςαποφάσειςγιατηνπαραβίασησυνδικαλιστικώνελευθεριώνκαιμεγάλουαριθμούκοινωνικώνδικαιωμάτωντωνΕλλήνωνεργαζομένων,ταοποίακατοχυ-ρώνειοΕυρωπαϊκόςΚοινωνικόςΧάρτηςκαιοιΔιεθνείςΣυμβάσειςτηςΔΟΕ.

Ταεμπειρικάευρήματα,τασυμπεράσματακαιοιπροτάσειςοικονομικήςπολιτι-κήςτηςΈκθεσηςτουΙΝΕΓΣΕΕγιατηνελληνικήοικονομίακαιτηναπασχόλησητουέτους2016δείχνουναφενόςτηναποτυχίατηςλιτότητας,αλλάκαιτηδυνατό-τητααναδόμησηςτουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςτηςΕλλάδας.ΗΈκθεσηαξιολογείτιςδημοσιονομικέςκαιτιςμακροοικονομικέςεξελίξειςγιατο2015καιτις επιπτώσεις της ασκούμενης πολιτικής στην αγορά εργασίας. Το ποσοστόανεργίας εξακολουθεί να είναι τουψηλότεροστηνΕΕ,ηποιότητατωνθέσεωνεργασίαςσυνεχίζειναχειροτερεύει,οιάτυπεςκαιμηηθελημένεςμορφέςμερικήςαπασχόλησηςαυξάνονται,όπωςκαιτοποσοστότηςφτώχειαςκαιηοικονομικήανισότητα. Η παρούσα Έκθεση του ΙΝΕ ΓΣΕΕ προτείνει τον επαναπροσδιορι-σμό του μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης αναδεικνύοντας τα κλαδικάσυγκρι-


τικάπλεονεκτήματαπουθαμπορούσανναδιαμορφώσουνμιανέαστρατηγικήεπενδύσεων, αύξησης της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας και τωνεξαγωγών.ΤοΙΝΕΓΣΕΕκαταθέτειστονδημόσιοδιάλογοέναπλαίσιοιδεώνκαιπροτάσεωνγιατηδιαμόρφωσητωνβασικώνπυλώνωνμιαςπρότασηςαναπτυξι-ακήςστρατηγικήςκαιπολιτικήςμεστόχοτηνέξοδοτηςοικονομίαςαπότηνκρίση,τοντερματισμότηςλιτότηταςκαιτηνοικοδόμησηενόςβιώσιμουμοντέλουανά-πτυξηςγιατηνΕλλάδα.

ΗΔιοίκησητουΙΝΕ,οΕπιστημονικόςΔιευθυντήςκαιτοεπιστημονικόπροσωπικότουΙνστιτούτουθαεκτιμήσουνιδιαίτερατηνκατάθεσηπαρατηρήσεων,σχολίωνκαιεναλλακτικώνμεθοδολογικώνπροσεγγίσεωνπουθαμπορούσαννασυμβά-λουνστηνπεραιτέρωβελτίωσητωνποσοτικώνκαιτωνποιοτικώνεκτιμήσεωνκαισυμπερασμάτωντηςΈκθεσης.

Γιάννης Παναγόπουλος

Πρόεδρος ΙΝΕ ΓΣΕΕ


Εισαγωγή

ΣτηνΕτήσιαΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατηνελληνικήοικονομίακαιτηναπασχό-λησητουέτους2015δείξαμετηναποτυχίατωνδύοπρώτωνΠΟΠναδημιουργή-σουνσυνθήκεςεξόδουτηςχώραςαπότηνκρίσηχρέουςτηνπερίοδο2010-2014.Παρουσιάσαμεπλήθοςεμπειρικώνευρημάτωνπουυποστηρίζουντηνπάγιαθέσημαςότιηοικονομικήπολιτικήτηςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςκαιτηςεσωτε-ρικήςυποτίμησηςείναιασύμβατημετημακροαναπτυξιακήδομήτουελληνικούκαπιταλισμού.Επίσης,ταεμπειρικάευρήματαπουπαρουσιάζονταιστηνΈκθεσηυποστηρίζουνπλήρωςτοβασικόεπιχείρημάμαςότιησυσχέτισητηςκρίσηςδημό-σιουχρέουςκαιτουελλείμματοςανταγωνιστικότηταςτηςχώραςμετημείωσητωνμισθών,τωνσυντάξεωνκαιτωνκοινωνικώνδαπανών,αλλάκαιμετηνυπο-νόμευσητουεργατικούδικαίουκαιτωνθεμελιωδώνεργασιακώνκαικοινωνικώνδικαιωμάτωνεγκλωβίζειτηνοικονομίαστονφαύλοκύκλοτηςύφεσης-λιτότητας.

Ηελληνικήοικονομία−ύστερααπόπέντεχρόνιαεφαρμογήςπρογραμμάτωνδημο-σιονομικήςπροσαρμογήςκαιεσωτερικήςυποτίμησης−εξακολουθείναβρίσκεταισεύφεσημε δραματικάυψηλόποσοστόανεργίας. Δημοσιονομικάσυνεχίζει ναείναιεγκλωβισμένηστηνπαγίδαχρέουςμεμηβιώσιμοπρωτογενέςπλεόνασμακαιυψηλόπιστωτικόρίσκοκαιδεσμευμένηστανέαυφεσιακάμέτραπουπερι-λαμβάνονταιστονπροϋπολογισμότου2016.Προσδοκίεςδημιουργούνταιωςπροςτηνπιθανήαναδιάρθρωσητουδημόσιουχρέουςτουςεπόμενουςμήνες,εφόσονόμωςολοκληρωθείμε επιτυχίαηπρώτηαξιολόγησητουτρίτουπρογράμματοςλιτότητας.Τοτραπεζικόσύστημααντιμετωπίζειπεριορισμούςρευστότητας,ενώέχεισταθεροποιηθείηφερεγγυότητάτουωςαποτέλεσμαεπανειλημμένωνανα-κεφαλαιοποιήσεώντουσεβάροςτωνΕλλήνωνφορολογουμένων.Ηεπίδοσητωνεξαγωγώνδενεπιβεβαιώνειτοαναπτυξιακόαποτέλεσματηςπολιτικήςτηςεσω-τερικήςυποτίμησης,ενώοιπροοπτικέςτηςευρωπαϊκήςκαιτηςπαγκόσμιαςοικο-νομίαςδενδημιουργούνθετικέςπροσδοκίες.Τέλος,ηελληνικήκοινωνίαβιώνειπρωτόγνωρησε έντασηκαι έκτασηκρίση, με ευρύτερες κοινωνικές ομάδες νααντιμετωπίζουνβίαιαφαινόμεναφτωχοποίησηςκαιστεγαστικήςεπισφάλειας.

Γιατηχώραμας,το2015ήτανέναέτοςραγδαίωνοικονομικώνκαιπολιτικώνεξε-λίξεων,πουσημαδεύτηκεαπότηδιάψευσητωνπροσδοκιώνγιααλλαγήσελίδαςστηνάσκησηοικονομικήςπολιτικής.Έπειτααπόέναεξάμηνοαβεβαιότηταςκαιυψηλούνομισματικούρίσκου,πουολοκληρώθηκεστοτέλοςτουΙουνίουμετηναπόφασηγιατραπεζικήαργίακαιτηνεπιβολήπεριορισμώνστηνκίνησηκεφα-λαίωνγιανααποφευχθείηκατάρρευσητουτραπεζικούσυστήματος,ηελληνικήοικονομίαεισήλθεσενέοκύκλουφεσιακήςπροσαρμογής.ΜετιςαποφάσειςτηςΣυνόδουΚορυφήςγιατοευρώτης12ηςΙουλίου,ηελληνικήκυβέρνησησυνεργα-σίαςΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛσυμφώνησεστοτρίτοστησειράΜνημόνιο,ώστεναδιασφα-λιστείηπεραιτέρωχρηματοδοτικήστήριξητηςοικονομίαςκαινααποφευχθείη


δημοσιονομικήχρεοκοπίατης,αλλάκαι,κυρίως,νασταθεροποιηθείηπαραμονήτηςΕλλάδαςστηνΕυρωζώνη.Η νέασυμφωνίαμε τους δανειστές έγινεσε δύοφάσεις:Ηπρώτηαφορούσετηδέσμευσητωνελληνικώναρχώνσεέναπλαίσιοπροαπαιτούμενωνμέτρωνοικοδόμησηςεμπιστοσύνης,πουθαέπρεπεναψηφι-στούναπότηΒουλήωςπροϋπόθεσηγιαναανοίξειοδρόμοςγιατηδεύτερηφάσητηςδιαπραγμάτευσηςενόςνέουΠΟΠμετονΕυρωπαϊκόΜηχανισμόΣταθερότη-τας(ΕΜΣ).

Το τρίτο Μνημόνιο συμφωνήθηκε στις 11 Αυγούστου του 2015 ως προαπαι-τούμενο για τη χρηματοδοτική στήριξη της ελληνικής οικονομίας την περίοδο2015-2018.Ανκαιοιμακροοικονομικέςεξελίξειςστηδιάρκειατου2015δενεπι-βεβαιώνουντιςπολύαπαισιόδοξεςυποθέσειςπουσυνόδευαντιςεκτιμήσειςγιατιςσυνέπειεςτωνγεγονότωνπουσημάδεψαντηνπερίοδο Ιανουαρίου-Ιουλίου,εντούτοιςδενυπάρχουνκαιενδείξειςγιααντιστροφήτηςκατάστασηςστηνοποίαέχειπεριέλθειηελληνικήοικονομίααπότηνεφαρμογήτωνπρογραμμάτωνπρο-σαρμογής.Δενπαρατηρείταικανέναςουσιαστικόςδημοσιονομικός,μακροοικονο-μικόςκαιπαραγωγικόςμετασχηματισμόςπουναδημιουργείαισιοδοξίαωςπροςτιςαναπτυξιακέςπροοπτικέςτηςοικονομίας.

Κατάτηνεκτίμησήμας,αυτόείναιένααπόταμεγαλύτεραελλείμματατωνΠΟΠ,δηλαδήηέλλειψησυσχέτισηςτηςοικονομικήςκρίσηςκαιτηςκρίσηςχρέουςτηςΕλλάδαςμεταδομικάστοιχείατουμοντέλουανάπτυξηςκαιτηνανάγκηενεργο-ποίησης δομικών παραγωγικών και μακροοικονομικών μετασχηματισμών πουθατοκαταστήσουνβιώσιμο.Κάτιτέτοιοβέβαιαπροϋποθέτειτηναναζήτησηκαιτηνκατανόησητωνενδογενώναιτιώνπουοδήγησανστηναποτυχίαδιαμόρφω-σηςστηνΕλλάδαενόςδυναμικούμοντέλουανάπτυξηςικανούναδιασφαλίζειτηδημοσιονομικήκαιτημακροοικονομικήσταθερότητακαιτηνενίσχυσητηςκοι-νωνικήςπολιτικήςκαιτουκοινωνικούκράτους.

Μιαθεμελιακήδομική ιδιαιτερότητατουελληνικούμοντέλουοικονομικήςανά-πτυξηςπουκατέρρευσετο2009είναιηποιοτικάκαιποσοτικάανεπαρκήςκλα-δικήδιάρθρωσητουπαραγωγικούσυστήματος.Τοτελευταίοείχε−καισυνεχίζειναέχει−αδυναμίασυσσώρευσηςκεφαλαίουσεκλάδουςκαιδραστηριότητεςπουβελτιώνουντηνπαραγωγικότητακαιδιαμορφώνουνβιώσιμεςσυνθήκεςυψηλήςαπασχόλησης και διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας. Η διατηρησιμότητά τουείναιαμφίβολη,καθώςδενμπορείναδιαχειριστείτιςανταγωνιστικέςπιέσειςαπόοικονομίεςμετεχνολογικάπροηγμένοσύστημαπαραγωγής,αλλάκαιαπόοικο-νομίεςπουέχουνσυγκριτικόπλεονέκτημαστοχαμηλόκόστοςεργασίας.Οιδυνα-τότητεςτουελληνικούπαραγωγικούμοντέλουμειώθηκανακόμαπερισσότερομετηδιεθνοποίησητηςελληνικήςοικονομίαςκαιτηνένταξήτηςστηνΕυρωζώνη,ηοποίατηςστέρησετηδυνατότητασυναλλαγματικήςδιαχείρισηςτηςανταγω-νιστικότητάςτης,προκαλώνταςτηνπεραιτέρωδιολίσθησητηςεγχώριαςπαρα-γωγήςτόσοσεόρουςποιότηταςόσοκαισεόρουςκόστουςμεαποκορύφωματηνπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησης.


ΌπωςσημειώσαμεστηνΈκθεση του ΙΝΕΓΣΕΕ του έτους 2015, ηπαραγωγικήανεπάρκειατηςελληνικήςοικονομίαςαποτελείσυστημικήαιτίαασθενώνροώνεισοδήματος και ρευστότητας που συστηματικά διαταράσσουν τη θεμελιακήαρχήσταθερότηταςτηςοικονομίας.Ασθενείςκαιμηδιατηρήσιμεςροέςρευστό-τηταςκαθιστούντοκράτος,τανοικοκυριάκαιτιςεπιχειρήσειςχρηματοοικονο-μικάεύθραυστα,γεγονόςπουαυξάνειτοπιστωτικότουςρίσκοδημιουργώνταςπεριορισμούςχρηματοδότησης.Επιπλέον,ηενδογενήςπαραγωγικήανεπάρκειατης ελληνικής οικονομίας αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί μείζονα αιτίαπαραγωγικών δυσλειτουργιών και ανισορροπιών οι οποίες προσδιορίζουν τιςποιοτικέςκαιτιςποσοτικέςμεταβολέςστοεξωτερικό ισοζύγιο,στοδημοσιονο-μικόισοζύγιο,στηναπασχόλησηκαισεάλλακρίσιμαμακροοικονομικάμεγέθη.

Οιπαραγωγικέςικανότητεςκάθεοικονομίαςείναιαυτέςπουσυνθέτουντηνενδο-γενήδυναμικήήανεπάρκειάτηςκαιπροσδιορίζουντιςμακροοικονομικέςκαιτιςδημοσιονομικέςτηςεπιδόσεις,καθώςεπίσηςκαιτησυνοχήμεταξύτουοικονομι-κούκαιτουκοινωνικούσυστήματος.ΣτηνΕλλάδα,τοδημοσιονομικόέλλειμμακαιτοέλλειμμαεξωτερικούισοζυγίου,όπωςκαιηυπερσυσσώρευσηδημόσιουκαιιδιωτικούχρέους,κυρίωςμετάτηνένταξητηςχώραςστηζώνητουευρώ,αντανα-κλούνσεμεγάλοβαθμότηναναπτυξιακήδυσλειτουργίατηςοικονομίας.Ηκρίσηχρέουςήταντοαποτέλεσμααυτήςτηςδυσλειτουργίας,καθώςηδιαχρονικήσυσ-σώρευσηχρέουςαύξανεσυστηματικάτιςδανειακέςυποχρεώσειςτουελληνικούκράτους,ενώηπαραγωγικήανεπάρκειακαιτοτεχνολογικόέλλειμματουσυστή-ματοςπαραγωγήςδημιουργούσανδομικήεμπλοκήστηδημιουργίαδιατηρήσιμωνροώνεισοδήματοςκαιρευστότητας,υπονομεύονταςτηδυνατότητατηςχώραςναικανοποιήσειαυτέςτιςυποχρεώσεις.Ηυπερσυσσώρευσηδημόσιουχρέουςδημι-ουργούσεεισοδήματακαιρευστότηταστονιδιωτικότομέατηςοικονομίαςαπο-τρέποντας τη σημαντική επιδείνωση της χρηματοπιστωτικής κατάστασης τωνεπιχειρήσεων και των νοικοκυριών. Επομένως, υποκαθιστούσε ουσιαστικά ταεισοδήματαπουθαέπρεπεναπροέρχονταιαπότηναπασχόλησηκαιτηνπαρα-γωγική διαδικασία στηρίζοντας την επιβίωση ενός μη βιώσιμου αναπτυξιακούμοντέλου.

Στηνπερίπτωσητηςελληνικήςοικονομίας,ηεφαρμογήΠΟΠμετεράστιοέλλειμμααναπτυξιακούπραγματισμούκαιμεάξονεςτηβίαιηδημοσιονομικήλιτότητακαιτηνεσωτερικήυποτίμηση,κυρίωςμέσωτηςαπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίας,ήτανκάτιπαραπάνωαπόβέβαιοότιθαπροκαλούσεανεπανόρθωτηζημίαστομακροοικονομικόκαιστοχρηματοπιστωτικόσύστημα,καθώςκαιοδυνηρέςκοι-νωνικέςσυνέπειες.Ηελληνικήοικονομίαέχειανάγκηαπότηδημιουργίαμιαςνέαςαναπτυξιακήςκουλτούραςηοποίαθαβασίζεταιστηδιασύνδεσητωνδημοσιονο-μικών,τωνχρηματοπιστωτικώνκαιτωνμακροοικονομικώνεπιδόσεωντηςοικο-νομίαςμεταδιαρθρωτικάχαρακτηριστικάτουμοντέλουανάπτυξης,καιειδικάμετηνπαραγωγικήικανότητακαιδυναμικήτηςχώρας.Ηδιαμόρφωσηαυτήςτηςκουλτούραςπροϋποθέτειαποδέσμευσητωναποφάσεωνοικονομικήςπολιτικής


απόνεοφιλελεύθερεςιδεοληψίεςπουθέλουντηλειτουργίατηςοικονομίαςναεπι-βαρύνεταιαπότομέγεθοςτουκράτουςκαιτουςθεσμούςπροστασίαςτωνεργα-ζομένων.Οι ιδεοληψίεςαυτέςαποτελούνμείζονεςαιτίεςεξαιτίαςτωνοποίωνηασκούμενηοικονομικήπολιτικήστηχώραμαςτιςτελευταίεςδεκαετίεςαπέτυχεναδιασφαλίσειμιαβιώσιμημακροοικονομικήκαιδημοσιονομικήσυνοχή,ηοποίαείναικρίσιμοςπαράγονταςγιατηχρηματοπιστωτικήαξιοπιστίακαιφερεγγυό-τητατηςοικονομίαςστιςπαγκοσμιοποιημένεςχρηματοπιστωτικέςαγορές.

ΗΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατηνελληνικήοικονομίακαιτηναπασχόλησηγιατο2016 έχειωςβασικό τηςστόχο νααναδείξει τησημασίαάσκησης οικονομικήςπολιτικήςπουθαχαρακτηρίζεταιαπόαναπτυξιακόπραγματισμό.Επίσης,επιδιώ-κεινακαταθέσειστονδημόσιοδιάλογοιδέεςκαιπροτάσειςγιατοσχεδιασμότωνβασικώνπυλώνωνπαραγωγικήςαναδόμησηςτηςοικονομίαςκαιτηδημιουργίαενόςβιώσιμουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςπουθαδημιουργείδιατηρήσιμεςροέςεισοδήματοςκαιρευστότητας,οιοποίεςμετησειράτουςθαστηρίζουντηδημοσιονομική,τημακροοικονομικήκαιτηχρηματοπιστωτικήσυνοχήτηςοικο-νομίας,καθώςκαιτοβιοτικόεπίπεδοτηςελληνικήςκοινωνίας.

Η Έκθεση χωρίζεται σε 5 κεφάλαια.1 Στο Κεφάλαιο 1 αναλύονται οι δημοσιο-νομικές εξελίξεις του 2015 και οι προοπτικές για το 2016 και σημειώνεται ότιη συνέχιση της δημοσιονομικής λιτότητας δεν δημιουργεί συνθήκες βιώσιμηςδημοσιονομικήςπροσαρμογή.Επίσης,ηεμπειρικήανάλυσηαναδεικνύειτιςπολύσοβαρέςαρνητικέςσυνέπειεςτηςδημοσιονομικήςλιτότηταςσταδημόσιαέσοδακαισταέσοδατουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισης.Επίσης,παρουσιάζουμεεμπειρικάευρήματαεναλλακτικώνσεναρίωνγιατηνεπίτευξητηςτιμής-στόχουγιαβιώσιμοπλεόνασματηνπερίοδο2016-2019.

ΣτοΚεφάλαιο2αναδεικνύουμε τησημασία τηςπαραγωγικής διάρθρωσηςστημακροοικονομικήσυμπεριφοράτηςοικονομίαςκαιυποστηρίζουμετηνάποψηότιτο έλλειμμααναπτυξιακούπραγματισμούτωνΜνημονίωνείναιηβασικήαιτίατουεγκλωβισμούτηςχώραςστηνοικονομικήκρίσηκαιτηλιτότητα.Εμπειρικάευρήματααιτιολογούντηνανησυχίαμαςγιατηνπορείατηςοικονομίας, ειδικάγια την έκταση του φαινομένου της αποεπένδυσης και των επιπτώσεων στοκεφαλαιακόαπόθεμακαιστηδιαρθρωτικήανταγωνιστικότητατηςοικονομίας.Επίσης,δείχνουμεότιηλιτότηταμετασχηματίζειταπλεονάσματατουδημοσιο-νομικούισοζυγίουκαιτουεξωτερικούισοζυγίουσεελλείμματατωννοικοκυριών,ενεργοποιώνταςμηβιώσιμουςμακροοικονομικούςμετασχηματισμούς.

Στο Κεφάλαιο 3 αναλύονται οι βασικές εξελίξεις στην αγορά εργασίας. Αν καιτα ευρήματα δείχνουν μείωση του ποσοστού ανεργίας, εντούτοις η μεταβολή

1. Στην εκπόνηση της Έκθεσης για την ελληνική οικονομία και την απασχόληση του έτους 2016, εκτός από το συντονισμό, την επιμέλεια και την ευθύνη του Επιστημονικού Διευθυντή του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ Γιώργου Αργείτη, συμμετείχαν και οι Π. Γεωργιάδου, Α. Ευστράτογλου, Η. Ιωακείμογλου, Ν. Κορατζάνης, Γ. Κρητικίδης, Δ. Παϊταρίδης, Κ. Πασσάς, Χ. Πιέρρος και Χ. Τριανταφύλλου.


διαρθρωτικών χαρακτηριστικών της αγοράς εργασίας και οι μακροοικονομι-κές εξελίξειςδεν επιβεβαιώνουντηδιατηρησιμότητατηςαύξησηςτηςαπασχό-λησης.Αρνητικές καιανησυχητικές είναι και οι εξελίξειςσεμιασειράποιοτικάχαρακτηριστικάτηςαπασχόλησης.Επίσης,δείχνουμεότιοιμεταβολέςπουέχουνσυντελεστείστηναγοράεργασίας,ωςαποτέλεσματηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησης,επηρεάζουνσημαντικάτημεταβολήτηςφτώχειαςκαιτηςοικονομι-κήςανισότητας.

ΣτοΚεφάλαιο4καταγράφουμετιςεξελίξειςστιςεργασιακέςσχέσειςκαιειδικό-τερα τιςαλλαγέςστιςσυμβάσεις εργασίας το2015.Ηαπορρύθμιση των εργα-σιακώνσχέσεων−στοπλαίσιοτωνΠΟΠ−έχειεπιφέρεισοκελαστικοποίησηςμεσημαντικές επιπτώσεις στα εισοδήματα των εργαζομένων. Επίσης, παρουσιά-ζουμεσημαντικάεμπειρικάευρήματαπουδείχνουνότιοιευέλικτεςμορφέςαπα-σχόλησηςδεναυξάνουντηνπαραγωγικότητα,συνεπώςδενέχουναναπτυξιακόαποτέλεσμαστηνοικονομία.Αντίθετα,οικλάδοιτηςοικονομίαςμευψηλήπαρα-γωγικότηταέχουνπολύχαμηλάποσοστάευέλικτηςεργασίας.Τέλος,εξετάζουμετημεταβολήστουςκατώτατουςμισθούςστηνΕλλάδακαιστιςχώρες-μέλητηςΕΕ.

ΣτοΚεφάλαιο5παρουσιάζουμετονδιαρθρωτικόμετασχηματισμόπουέχειυπο-στείηελληνικήοικονομίακατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Χρησιμοποιώνταςκλα-δικάστοιχεία,διερευνώνταιοιδιαρθρωτικέςμεταβολέςστηνπαραγωγικότητα,στο εργασιακό κόστος, στις επενδύσεις, στην κερδοφορία, στην απασχόλησηκαιστιςεξαγωγές.Ειδικότερα,εξετάζεταισεποιακατεύθυνσηέχειμεταβληθείοκαταμερισμόςεργασίαςτηςελληνικήςοικονομίας,ποιοιείναιοιδυναμικοίκλάδοιπουαναδεικνύονταικατάτηδιάρκειατηςκρίσηςκαιποιοικλάδοιαπότηνάλληπλευρά βρίσκονται σε τροχιά απαξίωσης. Επιπλέον, επισημαίνονται τα δομικάπροβλήματα που έχουν επιφέρει οι πολιτικές λιτότητας οι οποίες απορρέουναπόταΠΟΠ,αξιολογείταιτοκατάπόσοτελικάοιπολιτικέςαυτέςυπήρξανεπι-τυχημένεςωςπροςτουςδιακηρυγμένουςστόχουςτους,αλλάκαιαναφέρονταιοιπαραγωγικοίάξονεςπουθαμπορούσανναστηρίξουντηναναδόμησητουπαρα-γωγικούμοντέλουτηςελληνικήςοικονομίας.

Τέλος,στοΠαράρτηματηςπαρούσαςΈκθεσηςμετίτλο«Μεταρρύθμισηκαιβιω-σιμότητα του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης» παρουσιάζουμε χαρακτηρι-στικάτηςαρχιτεκτονικήςγιαμιαουσιαστικήμεταρρύθμισηπουθακαταστήσειτοασφαλιστικόβιώσιμο,δίκαιοκαιαναπτυξιακό.

Γιώργος Αργείτης

Επιστημονικός Διευθυντής ΙΝΕ ΓΣΕΕ

Κεφάλαιο 1

Δημοσιονομική λιτότητα, προσαρμογή και κρίση χρέους: Υπάρχει εναλλακτική πρόταση


Δημοσιονομική λιτότητα, προσαρμογή και κρίση χρέους: Υπάρχει εναλλακτική πρόταση

1.1 Εισαγωγή

Ηαποτυχίατηςδημοσιονομικήςλιτότηταςναδημιουργήσειβιώσιμεςσυνθήκεςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςέχεικαταστήσειτηναβεβαιότηταδομικόστοιχείοτηςοικονομίαςτηνπερίοδοτηςκρίσης.Επίσης,ηδημοσιονομικήλιτότηταέχειαποτύχει να συμβάλει στην ανάκτηση της φερεγγυότητας και της αξιοπιστίαςτουελληνικούδημόσιουτομέα,ενώ−όπωςδείξαμεστηνΕτήσιαΈκθεση2015−έχεισυντελέσειστηναποσταθεροποίησητουμακροοικονομικούκαιτουχρημα-τοπιστωτικούσυστήματος.Έπειτααπόπέντεχρόνιαπροσαρμογής,η ελληνικήοικονομία εξακολουθεί να έχειυψηλόπιστωτικόρίσκοκαιαβέβαιηπροοπτικήδανεισμούαπότιςιδιωτικέςαγορέςομολόγων.

Στηνανάλυσηπουακολουθείσυνεχίζουμετηναξιολόγησητηςσχέσηςδημοσιο-νομικής λιτότητας και δημοσιονομικής προσαρμογής. Επικεντρωνόμαστε στηνπορείατηςπροσαρμογήςτωνεσόδωνκαιτωνδαπανών,προκειμένουναεκτιμη-θείηέκτασητηςδημοσιονομικήςλιτότηταςτο2015,αλλάκαιοιπιθανέςεξελίξειςτο2016, καθώς επίσης και στηναξιολόγηση τηςφερεγγυότητας τουκρατικούτομέατηςοικονομίαςκαιτηςβιωσιμότηταςτωνπρωτογενώνπλεονασμάτων.Τοβασικόεμπειρικόεύρημάμαςείναιότιοεγκλωβισμόςτηςοικονομικήςπολιτικήςστονφαύλοκύκλοτηςδημοσιονομικήςλιτότητας-ύφεσηςτουτρίτουΜνημονίουθαδιατηρήσειυψηλότοπιστωτικόρίσκοτηςοικονομίαςδιαιωνίζονταςτηνκρίσηχρέουςκαιτουςπεριορισμούςρευστότηταςτουδημόσιουκαιτουιδιωτικούτομέατηςοικονομίαςτααμέσωςεπόμεναχρόνια.

Η Ελλάδα χρειάζεται επειγόντως αλλαγή μοντέλου οικονομικής πολιτικής στοπλαίσιομιαςνέαςστρατηγικήςεξόδουτηςοικονομίαςαπότηνκρίσηχρέους,τηναποπληθωριστικήύφεσηκαιτηναπομόχλευση.ΣεαυτήτηνκατεύθυνσητοΙΝΕΓΣΕΕέχεικάνειπολύσυγκεκριμένεςπροτάσειςοικονομικήςπολιτικήςγιατηβιω-σιμότητατουδημόσιουχρέους (βλ. ΙΝΕΓΣΕΕ,2015).ΣτηνΕνότητα1.5 επικαι-ροποιούμετηνποσοτικήμαςανάλυσηγιατηνεπίτευξηβιώσιμωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνκαιγιατοπλέγματωνεπιλογώνδιαπραγμάτευσηςτωνδανεια-κώνυποχρεώσεωντηςΕλλάδας.


1.2 Δημοσιονομική λιτότητα και προσαρμογή το 2015 – Οι προοπτικές για το 2016

Η πορεία των δημοσιονομικών μεγεθών το 2015 επηρεάστηκε σε σημαντικόβαθμόαπό:α) τοκλίμααβεβαιότηταςκαιαστάθειαςπουπροκάλεσανοιπολι-τικέςεξελίξειςκατάτοα΄εξάμηνοτουέτους·β)τηνιδεοληπτικήαντιπαράθεσημεταξύτηςκυβέρνησηςΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛκαιτωνεταίρων-πιστωτώντηςχώρας·γ)τηδιακοπήτηςχρηματοδότησηςτηςχώραςκαιδ)τοσοκπουπροκάλεσεστοχρη-ματοπιστωτικόσύστηματηςοικονομίαςοσυνδυασμόςτηςφυγήςκαταθέσεωνκαιτηςπολιτικήςαπόφασηςγιατηντραπεζικήαργίακαιτηνεπιβολήπεριορι-σμώνστηνκίνησηκεφαλαίων.

ΗεπιδείνωσητωνοικονομικώνσυνθηκώνοδήγησεσεσημαντικήυστέρησητωνδημοσιονομικώνεπιδόσεωνέναντιτωναρχικώνπροβλέψεωντουΠΟΠκαιστηνπροςτακάτωαναθεώρησητωνδημοσιονομικώνστόχωνστοπλαίσιοτηςνέαςσυμφωνίαςχρηματοδοτικήςστήριξηςτηςχώρας.2Σύμφωναμετονπροϋπολογι-σμότου2016,τοισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςτο2015εκτιμάταιότιθαδια-μορφωθείστα-5.618εκατ.ευρώ,καταγράφονταςέλλειμματηςτάξηςτου3,2%τουΑΕΠέναντιπρόβλεψηςγιαέλλειμμα459εκατ.ευρώή0,2%τουΑΕΠστονπροϋπολογισμότου2015(βλ.Πίνακα1.1).ΑντίστοιχεςαποκλίσειςαναμένεταιναπαρουσιάσεικαιτοπρωτογενέςαποτέλεσματηςΓενικήςΚυβέρνησης,εμφανίζο-νταςπλεόνασμα1.286εκατ.ευρώ(0,7%τουΑΕΠ)έναντιπρόβλεψης7.408εκατ.ευρώ(4%τουΑΕΠ).ΣύμφωναμετημεθοδολογίατηςΣύμβασηςΧρηματοδοτι-κήςΔιευκόλυνσης,τοπρωτογενέςισοζύγιοθαεμφανίσειτο2015έλλειμμα349εκατ.ευρώ,αποκλίνονταςκατά5.944εκατ.ευρώτωνπροβλέψεωντουπροϋπο-λογισμούτου2015,3ενώυπερβαίνειτοναναθεωρημένοστόχοτουπρογράμματοςπροσαρμογήςγιατο2015κατά90εκατ.ευρώ.

ΗαπόκλισηστααποτελέσματατηςΓενικήςΚυβέρνησηςσεσχέσημετουςαρχικούςστόχουςοφείλεταικυρίωςστησημαντικήδιεύρυνσηπουαναμένεταιναεμφανί-σειτοέλλειμματουκρατικούπροϋπολογισμούέναντιτουαρχικάπροβλεπόμενουστόχου,καθώςκαισταμικρότερατουαναμενομένουπλεονάσματατωννομικώνπροσώπων,τωνΔΕΚΟκαιτωννοσοκομείων.ΕπιβαρυντικήεπίδρασηστοισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςαναμένεταιναέχουνκαιταχαμηλότερατωναρχικώνπρο-βλέψεωναποτελέσματατωνΟργανισμώνΤοπικήςΑυτοδιοίκησης(ΟΤΑ)(πλεόνα-σμα241εκατ.ευρώέναντιπροβλεπόμενουπλεονάσματος863εκατ.ευρώ),καθώς

2. Σύμφωνα με το νέο πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής, η τιμή-στόχος για το ποσοστό του πρωτογενούς πλεονάσματος στο ΑΕΠ είναι -0,25% για το 2015, 0,5% για το 2016, 1,75% για το 2017 και 3,5% για το 2018 και εφεξής.

3. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Σύμβασης Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης, στον προσδιορισμό του πρωτογε-νούς αποτελέσματος της Γενικής Κυβέρνησης δεν έχουν συνυπολογιστεί τα κέρδη από τα προγράμματα ANFA και SMP (σε δεδουλευμένη βάση) και τα έσοδα των αποκρατικοποιήσεων ύψους 2.098 εκατ. ευρώ και 64 εκατ. ευρώ αντίστοιχα. Αντίθετα, περιλαμβάνονται η διαφορά φυσικών παραλαβών και παραλαβών κατά ΔΥΕ των εξοπλιστικών δαπανών (433 εκατ. ευρώ) και οι προσαρμογές για ΕΝΦΙΑ (94 εκατ. ευρώ).


καιησοβαρήδιεύρυνσητουταμειακούελλείμματοςτωνΟργανισμώνΚοινωνικήςΑσφάλισης(ΟΚΑ)(έλλειμμα1.221εκατ.ευρώ,έναντιστόχουγιαέλλειμμα750εκατ.ευρώ).Αξίζεινασημειωθείότι,ανκαιυπήρξεαύξησητηςκρατικήςχρηματοδότησηςπροςτουςΟΚΑκαιτιςδομέςπαροχήςυπηρεσιώνυγείας(νοσοκομείακαιΠΕΔΥ),ο ενοποιημένοςκοινωνικόςπροϋπολογισμός εκτιμάται ότισε ταμειακήβάσηθαεμφανίσειέλλειμματηςτάξηςτων979εκατ.ευρώ(έναντιπρόβλεψηςελλείμματος898εκατ.στονπροϋπολογισμότου2015)ωςαπόρροιακυρίωςτηςμείωσηςτωνεισπράξεωναπόασφαλιστικέςεισφορέςαλλάκαιυπερβάσεωνστιςδαπάνες.

Πίνακας 1.1: ΓενικήΚυβέρνησηκατάESAανάυποτομέα (εκατ.ευρώκαι%ΑΕΠ)

2014 Προϋπολογισμός 2015

Εκτίμηση 2015

Πρόβλεψη 2016

1. Ισοζύγιο κρατικού προϋπολογισμού -9.526 -3.388 -5.985 -5.070

2. Ισοζύγιο Κεντρικής Κυβέρνησης (κράτος, ΔΕΚΟ, νοσοκομεία κ.λπ.) -7.593 -573 -4.637 -2.966

3.ΙσοζύγιοΟΤΑ 550 863 241 315

4.ΙσοζύγιοΟΚΑ 697 -750 -1.221 -1.044

5. Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης (2+3+4) -6.345 -459 -5.618 -3.695

Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ -3,6 -0,2 -3,2 -2,1

6.ΕνοποιημένοιτόκοιΓενικήςΚυβέρνησης 6.989 7.867 6.904 6.821

Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 3,9 4,3 3,9 3,9

7. Πρωτογενές αποτέλεσμα Γενικής Κυβέρνησης (ESA) 644 7.408 1.286 3.126

Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 0,4 4 0,7 1,8

8.ΠρωτογενέςαποτέλεσμαΓενικήςΚυβέρνησης(ΣύμβασηΧρηματοδοτικήςΔιευκόλυνσης) 555 5.595 -349 919

Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 0,3 3,03 -0,2 0,5

9. Ενοποιημένο χρέος Γενικής Κυβέρνησης 317.117 316.900 316.500 327.600

Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 178,6 171,4 180,2 187,8

10.ΑΕΠ 177.559 184.870 175.658 174.438

Πηγή:ΥπουργείοΟικονομικών(ΕισηγητικέςΕκθέσειςΠροϋπολογισμών2015και2016)

Σημείωση: Τα στοιχεία του 2014, η εκτίμηση για το 2015, καθώς και η πρόβλεψη για το 2016 στηρίζονται σε στοιχεία του προϋπολογισμού του 2016.

ΑπότηνανάλυσητωνστοιχείωντουΠίνακα1.2παρατηρούμεότιβασικόςπαρά-γοντας των χαμηλών δημοσιονομικών επιδόσεων υπήρξε η αδυναμία αύξησηςτωνκρατικώνεσόδωνωςαποτέλεσματηςαβεβαιότηταςπουεπικράτησετους


πρώτουςμήνεςτουέτουςκαιτηςαδυναμίαςευρύτερωνκοινωνικώνομάδωνναανταποκριθούνστιςυποχρεώσειςτους.Τασυνολικάκαθαράέσοδατουκρατικούπροϋπολογισμούανήλθανστα51.421εκατ.ευρώ,παρουσιάζονταςαπόκλιση4.182εκατ.απότοναρχικόστόχοτου2015και1.670εκατ.ευρώαπότοναναθεωρημένοστόχοτουέτους.4Εξαιρώνταςωστόσοτηνεπιστροφήτωνκερδώναπόταπρογράμ-ματαANFAκαιSMP,τακρατικάέσοδακαταγράφουνσεταμειακήβάσηυπέρβασητουνέουχαμηλότερουστόχουκατά1.921εκατ.ευρώ.Πληντηςαναπροσαρμογήςτωνστόχωντουπροϋπολογισμού,ησυρρίκνωσητωνταμειακώνεισροώντουκρά-τουςκατάτουςπρώτουςμήνεςτουέτουςείχεωςσυνέπειακαιτημετάθεσητουβάρουςτηςπροσαρμογήςστοσκέλοςτωνδαπανών,ώστενααποτραπείενδεχόμε-νοςδημοσιονομικόςεκτροχιασμός.Μεεξαίρεσητουςτελευταίουςμήνεςτουέτους,οιδαπάνεςεμφάνισανσημαντικήαπόκλισηέναντιτωναντίστοιχωναρχικώνμηνι-αίωνστόχων,μεαποτέλεσμαναδιαμορφωθούνστοσύνολοτουέτουςστα54.951εκατ.ευρώ,χαμηλότερακατά754εκατ.ευρώτωνπροβλέψεωντουπροϋπολογι-σμούτου2015καικατά713εκατ.ευρώτουαναθεωρημένουστόχου.

Όσοναφοράτηδιάρθρωσητωνκαθαρώνεσόδωντουτακτικούπροϋπολογισμού,οιεισπράξειςαπόάμεσουςφόρουςέφτασαντα19.758εκατ.ευρώ,σημειώνονταςυποχώρηση2.122εκατ.ευρώέναντιτουαρχικούστόχουκαιαύξηση593εκατ.ευρώέναντιτουπροςτακάτωαναθεωρημένουστόχουγιατο2015(βλ.Πίνακα1.2).Επιπλέον,χαμηλήαπόδοσηπαρουσίασαντοπροηγούμενοέτοςοιέμμεσοιφόροι,παράτησημαντικήαύξησητωνσυντελεστώνΦΠΑσεπληθώραπροϊόντωνκαιυπηρεσιώνκαιτημεγάληάνοδοτηςτουριστικήςκίνησηςτο2015.Πιοαναλυ-τικά,οιεισπράξειςαπόέμμεσηφορολογία(23.773εκατ.ευρώ)κινήθηκανοριακάχαμηλότερασεσχέσημετο2014,παρουσιάζονταςυστέρηση1.380εκατ. ευρώέναντιτωνπροβλέψεωντουπροϋπολογισμούτου2015,ενώυπερβαίνουνκατά176εκατ.ευρώτονχαμηλότεροαναθεωρημένοστόχο.Δεδομένηςτηςφοροδιαφυ-γής,ηαδυναμίαείσπραξηςέμμεσωνφόρωνσχετίζεταιάμεσαμετηνεπιβράδυνσητηςοικονομικήςδραστηριότητας,καιειδικότεραμετηνυποχώρησητης ιδιωτι-κήςκαταναλωτικήςδαπάνης.Τέλος,χαμηλότερατουστόχουδιαμορφώθηκανοιεισπράξειςαπόαποκρατικοποιήσεις,καθώςκαιταμητακτικάέσοδαωςσυνέπειατηςμηαπόδοσηςτωνκερδώναπόANFAκαιSMP.Αντίθετα,θετικόταμειακόαπο-τέλεσμαείχανοιλιγότερεςεπιστροφέςφόρων,καθώςκαιοιαυξημένεςεισπράξειςαπόμηφορολογικάέσοδακαιαπότοΠρόγραμμαΔημοσίωνΕπενδύσεων(ΠΔΕ)έναντιτωναντίστοιχωνστόχων.

4. Στον προϋπολογισμό του 2015 έχουν περιληφθεί έσοδα από τα προγράμματα ANFA και SMP της τάξης των 2.015 εκατ. ευρώ με προβλεπόμενο χρονοδιάγραμμα είσπραξης το διάστημα Φεβρουαρίου-Ιουλίου 2015. Αντίστοιχα, στην αναθεώρηση των στόχων για το 2015, όπως αποτυπώνεται στον προϋπολογισμό του 2016, περιλαμβάνο-νται επιστροφές ύψους 3.882 εκατ. ευρώ για τα έτη 2014 και 2015. Από το ποσό αυτό έχει εισπραχθεί μόνο η δόση του Φεβρουαρίου (291 εκατ. ευρώ), καθώς στο Eurogroup της 27ης Ιουνίου αποφασίστηκε η διακοπή της μεταφοράς του υπόλοιπου ποσού στο ελληνικό Δημόσιο. Σύμφωνα με την απόφαση, η επανέναρξη της διαδικα-σίας συναρτάται άμεσα με την επιτυχή πορεία υλοποίησης του προγράμματος προσαρμογής (βλ. ΤτΕ, 2015α).


Πίνακας 1.2:Έσοδακαιδαπάνεςκρατικούπροϋπολογισμού (εκατ.ευρώ,σεταμειακήβάση)

2014 Προϋπολογισμός 2015

Αναθεώρηση 2015

Ιαν.-Δεκ. 2015

Σύνολο καθαρών εσόδων κρατικού προϋπολογισμού 51.367 55.603 53.091 51.421

I.Άμεσοιφόροι 20.464 21.880 19.165 19.758

Φόροςεισοδήματος 12.207 13.184 11.842 12.093

Φόροιπεριουσίας 3.474 3.512 2.868 3.180

Άμεσοιφόροιπαρελθόντωνετών 1.928 2.474 1.675 1.700

Λοιποίάμεσοιφόροι 2.855 2.710 2.780 2.785

ΙΙ.Έμμεσοιφόροι 23.776 25.153 23.597 23.773

ΦΠΑ 13.618 14.411 13.519 13.629

Λοιποίφόροισυναλλαγών 606 674 500 625

Φόροικατανάλωσης 8.702 8.922 8.798 8.760

Έμμεσοιφόροιπαρελθόντωνετών 469 756 465 450

Λοιποίέμμεσοιφόροι 381 391 315 310

ΙII.Μηφορολογικάέσοδα 3.579 3.291 3.550 3.901

IV.Μητακτικάέσοδα 1.817 2.847 5.408 1.825

V.Αποκρατικοποίησεις 384 577 268 254

VI.Επιστροφέςφόρων(-) 3.370 2.877 3.370 2.922

VII.ΈσοδαΠΔΕ 4.717 4.732 4.473 4.832

Σύνολο δαπανών κρατικού προϋπολογισμού 55.063 55.705 55.664 54.951

Ι.Πρωτογενείςδαπάνες 41.928 41.887 41.924 41.298

Μισθοίκαισυντάξεις 18.478 18.766 18.804 18.740

Ασφάλισηκαικοινωνικήπροστασία 14.421 13.931 14.495 14.388

Λειτουργικέςδαπάνες 5.733 5.394 5.707 5.383

Αποδιδόμενοιπόροι 3.295 2.796 2.792 2.787

Αποθεματικό 0 1.000 126 0

ΙΙ.Τόκοι 5.569 5.900 5.830 5.800

ΙΙΙ.Λοιπέςδαπάνεςδημόσιουχρέους 42 0 200 178

ΙV.Εξοπλιστικάπρογράμματα 345 700 590 565

V.Καταπτώσειςεγγυήσεων 587 818 720 703

VI.ΔαπάνεςΔΠΕ 6.592 6.400 6.400 6.406

Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών (Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισμού 2016, Μηνιαίο Δελτίο ΕκτέλεσηςΚρατικούΠροϋπολογισμού-Δεκέμβριος2015).


Απόρροια των εξελίξεωνστο ισοζύγιο τωνφορολογικών εσόδωνήταν ο λόγοςέμμεσων/άμεσωνφόρωνναεμφανίσειγιαπρώτηφοράαπότο2010σημαντικήαύξησηκαιναδιαμορφωθείστο1,20έναντι1,16το2014(βλ.Διάγραμμα1.1).Η συγκεκριμένη τιμή μεταφράζεται σε μια αναλογία έμμεσων/άμεσων φόρων54,6%προς45,4%.Ηυψηλήαυτήεξάρτησητουδημοσιονομικούσυστήματοςτηςχώραςαπότουςέμμεσουςφόρουςαποκαλύπτειτοναναποτελεσματικόκαιάδικοχαρακτήρατουφορολογικούσυστήματοςκαιτηναδυναμίατουφοροελεγκτικούμηχανισμούναπατάξειταφαινόμενατηςφοροδιαφυγήςκαιτηςφοροαποφυγής.Είναισημαντικόνασημειωθείότιηαύξησητωνέμμεσωνφόρωνσυμπιέζειτηνιδιωτικήκαταναλωτικήζήτησημεαρνητικέςμακροοικονομικέςεπιπτώσειςστηνοικονομία.

Όσοναφοράτηνεξέλιξητωνδαπανώντουτακτικούπροϋπολογισμού,οιπρω-τογενείςδαπάνεςτο2015μειώθηκανσυγκριτικάμετο2014καιδιαμορφώθη-κανστα41.298εκατ.ευρώ,χαμηλότερακατά589εκατ.ευρώέναντιτουαρχικούστόχουκαικατά626εκατ.ευρώέναντιτουαναθεωρημένουστόχου.Ηεξοικονό-μησητων626εκατ.ευρώπροέκυψελόγωτουπεριορισμούτωνπληρωμώνστοσύνολοτωνεπιμέρουςυποκατηγοριώντωνπρωτογενώνδαπανών.Αντίστοιχα,συγκράτησηδαπανώνεντοπίζεταικαιστιςυπόλοιπεςκατηγορίεςδαπανώντουτακτικούπροϋπολογισμού.

Τέλος, τοΠΔΕ βρέθηκε για ένα ακόμη έτος στο επίκεντρο της δημοσιονομικήςπροσαρμογής.Παρατηρούμεότι,παράτηνοριακήυπέρβασητωνδαπανώντουΠΔΕ(6.406εκατ.ευρώ)απότοστόχοτουπροϋπολογισμού,αυτέςκατέγραψανυποχώρηση186εκατ.ευρώή2,8%έναντιτου2014.Ημείωσηαυτήαφοράτόσοτοσκέλος των δαπανών τουΠΔΕ για συγχρηματοδοτούμενα έργα όσο και γιααμιγώς εθνικούς πόρους. Ειδικότερα, στο σκέλος των συγχρηματοδοτούμενωνέργωνηυποχώρησηέφτασετα157εκατ.ευρώ,ενώστοαντίστοιχοτωνχρηματο-δοτούμενωνέργωναπόεθνικούςπόρουςτα29εκατ.ευρώ.ΠρέπεινατονιστείότιαπότηναρχήτηςεφαρμογήςτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογήςοιδαπάνεςτουΠΔΕέχουνδεχτείιδιαίτερηπίεση,καταγράφονταςμείωσηάνωτων2δισ.ευρώπουαφοράκυρίωςτοκομμάτιτηςαμιγώςεθνικήςσυμμετοχής(μείωση1,5δισ.ευρώ).Η«εξοικονόμηση»αυτήσυνεπάγεταισημαντικήαπώλειακρίσιμωνπρο-γραμμάτωνδημόσιωνεπενδύσεωνταοποίαμέσωτωνπολλαπλασιαστικώντουςεπιδράσεωνθαμπορούσανναδημιουργήσουννέεςθέσειςεργασίαςκαιαναπτυ-ξιακήδυναμικήστηνοικονομία,μειώνονταςτηνέντασηκαιτοβάθοςτηςύφεσης,καθώςκαιτηνπτώσητωνδημόσιωνεσόδων.

Σύμφωναμε ταστοιχεία τουΥπουργείουΟικονομικών, οπροϋπολογισμός τουτρέχοντοςέτουςαναμένεταιναεκτελεστείεντόςτουπλαισίουτουπρογράμματοςδημοσιονομικήςπροσαρμογής,περικλείονταςσημαντικόμέροςτωνδεσμεύσεωνπου εμπεριέχονται στο τρίτο Μνημόνιο. Το συνολικό ύψος των δημοσιονομι-κώνπαρεμβάσεωνγιατο2016θαξεπεράσειτα5,7δισ.ευρώέναντι1,5δισ.το2015(βλ.Διάγραμμα1.2).Απόαυτά,τα3,2δισ.ευρώαφορούνμέτραστοσκέλος


των εσόδων και τα υπόλοιπα στο σκέλος των δαπανών της Γενικής Κυβέρνη-σης. Αναλυτικότερα, η αύξηση των εσόδων θα προέλθει, μεταξύ άλλων, απότις αλλαγές στους συντελεστές ΦΠΑ που περιλαμβάνονται στη συμφωνία μετουςπιστωτές, από τηφορολογία εισοδήματοςκαιαπόαναπροσαρμογέςστηνειδικήεισφοράαλληλεγγύης.ΗμείωσητωνδαπανώνπροβλέπεταιναπροέλθεικατάκύριολόγοαπότημεταρρύθμισητωνΟΚΑ(1,65δισ.ευρώ),απόπαρεμβά-σεις στις συντάξεις του δημόσιου τομέα (187,7 εκατ. ευρώ), καθώς επίσης καιαπό τη μείωση των αμυντικών δαπανών και την περικοπή κοινωνικών επιδο-μάτων. Σύμφωναμε τοσχέδιο τουπροϋπολογισμού του2016, οι παρεμβάσειςαυτές αναμένεται να οδηγήσουν στη συρρίκνωση του συνολικού ελλείμματοςτηςΓενικήςΚυβέρνησηςκοντάστα3,7δισ.ευρώή2,1%τουΑΕΠκαιστηνεπί-τευξηπρωτογενούςπλεονάσματοςτηςτάξηςτων3,1δισ.ευρώή1,8%τουΑΕΠ.5

Διάγραμμα 1.1: Σύνθεσηφορολογικώνεσόδωνκαι λόγοςέμμεσων/άμεσωνφόρων(2006-2016)

Πηγή:ΥπουργείοΟικονομικών(ΕισηγητικήΈκθεσηΠροϋπολογισμού2016,ΜηνιαίοΔελτίο ΕκτέλεσηςΚρατικούΠροϋπολογισμού2015-Δεκέμβριος2015)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Τα στοιχεία που αφορούν το 2016 αποτελούν προβλέψεις.

5. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Σύμβασης Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης, το προβλεπόμενο μέγεθος του πρωτογενούς ισοζυγίου για το 2016 κατέρχεται στα 919 εκατ. ευρώ ή 0,53% του ΑΕΠ, υπερβαίνοντας ωστόσο τον ετήσιο στόχο του προγράμματος κατά 47 εκατ. ευρώ, δηλαδή κατά 0,03% του ΑΕΠ.


Διάγραμμα 1.2: Μέγεθοςδημοσιονομικώνπαρεμβάσεων (2015και2016)

Πηγή:ΥπουργείοΟικονομικών(ΔελτίοΤύπουκατάθεσηςπροϋπολογισμού2016)

Σημείωση: Το μέγεθος των φυσαλίδων εξαρτάται από το συνολικό ύψος των δημοσιονομικών παρεμβάσεων.

Ηαπόδοσηωστόσοτωνπαραπάνωδημοσιονομικώνπαρεμβάσεωνκαικυρίωςοιπροβλέψειςγιαταέσοδακαιτοέλλειμματίθενταιεναμφιβόλωλόγωτηςεκτίμησήςμαςγιαβαθύτερηύφεσητοτρέχονέτος6καιτηςισχνήςπλέονφοροδοτικήςικανό-τηταςτωνβασικώνφορέωντηςοικονομίαςύστερααπόέξιχρόνιαλιτότηταςκαιυπερφορολόγησης.Οιενδοιασμοίενισχύονταιεάνεξετάσεικανείςκαιτηνπορείατωνφορολογικώνεσόδωντουτακτικούπροϋπολογισμούκατάταέτηεφαρμογήςτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής (βλ. Διάγραμμα 1.3). Αυτόπου καταγράφεταιείναιησυστηματικήμείωσητωνφορολογικώνεσόδωναπότο2010,ηοποία,δεδο-μένωντωναυστηρώνδημοσιονομικώνστόχων,μετέθεσετοβάροςτηςδημοσιονο-μικήςπροσαρμογήςτηςοικονομίαςστοσκέλοςτωνδαπανών.

Ηπτώσητωνφορολογικώνεσόδωναπαντάταικυρίωςστοσκέλοςτωνέμμεσωνφόρωνκαιφαίνεταιναεκδηλώνεταιεντονότεραταπρώταέτητηςπεριόδουπρο-σαρμογής,συμπίπτονταςμετηναπότομηβύθισητουΑΕΠκαιτηνεκρηκτικήάνοδοτηςανεργίαςστηχώραμας.Χαρακτηριστικήείναιωστόσοκαιηαδυναμίαανάτα-ξηςτωνφορολογικώνεσόδωντηντελευταίαδιετία,παράτησχετικήσυγκράτησητης υφεσιακής δυναμικής και τη σταθεροποίηση τουποσοστού ανεργίας. Δίχωςναπαραγνωρίζεταιηδιαχρονικήαναποτελεσματικότητατουφοροεισπρακτικού

6. Στον προϋπολογισμό του 2016 η εκτίμηση για το ρυθμό μεγέθυνσης του πραγματικού ΑΕΠ είναι -0,7%, έναντι μηδενικού ρυθμού μεγέθυνσης το 2015.


μηχανισμού,ημειωμένηαπόδοσητωνφορολογικώνεσόδωνείναιάμεσοπαράγωγοτωνπαρατεταμένωνυφεσιακώνσυνθηκώνστηνελληνικήοικονομίαοιοποίεςστε-ρούντονδημόσιοτομέααπόενδογενείςροέςεισοδήματοςκαιρευστότητας.

Διάγραμμα 1.3:Σύνθεσηφορολογικώνεσόδων κρατικούπροϋπολογισμού(2006-2016)

Πηγή:ΥπουργείοΟικονομικών(ΕισηγητικήΈκθεσηΠροϋπολογισμού2016,ΜηνιαίοΔελτίο ΕκτέλεσηςΚρατικούΠροϋπολογισμού-Δεκέμβριος2015)


1.3 Η εξέλιξη του δημόσιου χρέους και το επίπεδο φερεγγυότητας του δημόσιου τομέα

ΣύμφωναμεταεπικαιροποιημέναστοιχείατηςΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής,τοχρέοςτης Γενικής Κυβέρνησης εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί το 2015 στο 179% τουΑΕΠ,καταγράφονταςαύξηση0,4ποσοστιαίωνμονάδωνσεσχέσημετο2014(Διά-γραμμα1.4).7Ημεταβολήαυτήμεταφράζεταισεμείωσητουαπόλυτουμεγέθουςτουδημόσιουχρέουςκατά2,7δισ.ευρώ(έναντιμείωσης2,1δισ.ευρώτο2014),αντανακλώνταςέτσιτηνεπίπτωσηπουείχανστοποσοστότουχρέουςηπτώσητουονομαστικούΑΕΠκαιτοκλίμααβεβαιότηταςστηνοικονομίατο2015.

7. Οριακά αυξημένες είναι οι προβλέψεις του προϋπολογισμού του 2016 με το χρέος της Γενικής Κυβέρνησης να εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί το 2015 στο 180,2%.


Διάγραμμα 1.4: ΕξέλιξηδημόσιουχρέουςστηνΕλλάδα (2006-2016)

Πηγή:AMECO


Σεκάθεπερίπτωση,όπωςυποδηλώνουνηπροσφυγήσεέκτακτεςπηγέςβραχυπρό-θεσμηςχρηματοδότησης(έκδοσηεντόκωνγραμματίωνκαιrepos)κατάτοα΄εξά-μηνοτου2015καικατόπινηυπογραφήτουτρίτουΜνημονίου,ηδιαχείρισητωνδανειακώνυποχρεώσεωντηςχώραςεξακολούθησεναείναιπροσηλωμένηαφενόςστηνάντλησηνέουδανεισμούγιατηχρηματοδότησητωνληξιπρόθεσμωνδανεια-κώνυποχρεώσεωντουκράτουςκαιτουκόστουςανακεφαλαιοποίησηςτωντραπε-ζώνκαιαφετέρουστησυνέχισητηςπολιτικήςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςμέσωτης λιτότητας.Μολονότιησυμφωνία τουΑυγούστου έδωσεανάσαρευστότηταςστηνοικονομία,καλύπτονταςτιςχρηματοδοτικέςανάγκεςτουκράτουςέωςτο2018,ταυτόχροναθεσμοθέτησετηναπόλυτηδέσμευσητηςκυβέρνησηςκαιτηςχώραςσεένα νέο τριετούς διάρκειας πρόγραμμα περιοριστικής δημοσιονομικής πολιτικής.Ωστόσο,όπωςέχουμεήδηεπισημάνει(βλ.ΙΝΕΓΣΕΕ,2015),ηστρατηγικήτηςλιτότη-ταςδενσυνιστάεπιλογήβιώσιμηςεξόδουαπότηνκρίσηρευστότηταςκαιφερεγγυ-ότηταςτουδημοσιονομικούσυστήματοςτηςχώρας.Αντίθετα,μέσωτηςυφεσιακήςεπίπτωσηςστηνοικονομία,υποσκάπτειτηνπροσπάθειασταθεροποίησηςτουποσο-στούχρέουςκαιτηναποκατάστασητηςχρηματοπιστωτικήςαξιοπιστίαςτηςχώρας.

ΤοΔιάγραμμα1.5επιβεβαιώνειεμπειρικάτονσυγκεκριμένοισχυρισμό,απεικονί-ζονταςτηνεπιμέρουςσυμβολήτωνμεταβολώντηςονομαστικήςαξίαςτουχρέουςκαιτουΑΕΠστηδυναμικήεξέλιξητουδείκτηδημόσιοχρέος/ΑΕΠκατάτηντελευ-


ταία δεκαετία.Παρατηρούμε ότι η κύριααιτία για τηναλματώδηδιόγκωση τουποσοστούτουδημόσιουχρέουςκατάτημνημονιακήπερίοδο2010-2015υπήρξεηραγδαίαυποχώρησητουΑΕΠ.8Μοναδικήεξαίρεσηαποτελείτο2012,έτοςκατάτοοποίοημείωσητηςονομαστικήςαξίαςτουχρέουςαντιστάθμισετηναρνητικήεπί-δρασητηςύφεσηςστολόγοχρέος/ΑΕΠ,αποτυπώνονταςτοθετικόαποτέλεσματηςσυμφωνίαςεθελοντικήςδιαγραφήςμέρουςτουχρέουςπουδιακρατούσανοιιδιώ-τεςεπενδυτές(PSI).Ταευρήματαείναιαποκαλυπτικάτηςεπιβαρυντικήςεπίπτω-σηςτωνμέτρωνλιτότηταςστηνεπιτυχήδιαχείρισητηςκρίσηςδημόσιουχρέους,καισυνεπώςτηςκρισιμότηταςγιαταχείαεπιστροφήτηςοικονομίαςσεθετικούςρυθμούςμεγέθυνσης,ώστεναανακοπείηαυξητικήπορείατουχρέουςκαιναδημι-ουργηθούνοιπροϋποθέσειςανάκτησηςτηςπιστοληπτικήςικανότηταςτηςχώρας.

Διάγραμμα 1.5: Διαχρονικήεξέλιξηδημόσιουχρέους καιονομαστικούΑΕΠστηνΕλλάδα(2007-2016)

Πηγή:AMECO(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


ΣτοΔιάγραμμα1.6παρατηρούμετηνεξέλιξητουΔείκτηΦερεγγυότητας(ΔΦ)τουδημόσιου τομέα που αντανακλά τη σχέση μεταξύ πρωτογενούς πλεονάσματος

8. Βλ., μεταξύ άλλων, Gechert and Rannenberg (2015) σχετικά με τη συμβολή των πολιτικών λιτότητας στην πτώση του ΑΕΠ της Ελλάδας την περίοδο 2010-2014.


καικόστουςεξυπηρέτησηςτουχρέους.9ΤοελληνικόΔημόσιοβρίσκεταικαθ’όλητηνπερίοδοεφαρμογήςτωνΠΟΠαντιμέτωπομεμιακατάστασηδημοσιονομικήςαφερεγγυότηταςκαιαναξιοπιστίας,μετοΔΦνακυμαίνεταισταθεράεντόςτωνκαθεστώτωνφερεγγυότηταςPonziκαιultra-Ponzi.Ενδεικτικότηςεπιδείνωσηςτουοικονομικούκλίματοςτο2015αποτέλεσεκαιηυποβάθμισητηςφερεγγυότη-ταςτουελληνικούδημόσιουτομέαστηνκατηγορίαultra-Ponzi.Τογεγονόςαυτόυποδηλώνει τηναύξηση τουπιστωτικού ρίσκου της οικονομίας και τη μείωσητωνπεριθωρίωνασφάλειαςνέουδανεισμού.ΣκόπιμοείναιεπίσηςνααναφερθείκαιηεκτιμώμενηδιατήρησητηςχώραςσεκαθεστώςPonziτηνπροσεχήδιετία,παράτοννέοκύκλοδημοσιονομικήςλιτότηταςπουεπιβάλλειτοτρίτοΜνημόνιο.Η εξέλιξηαυτήπρακτικάκαθιστάτηνπροοπτικήάρσηςτωνπεριορισμώνρευ-στότηταςτηςελληνικήςοικονομίαςαπότιςαγορέςστοάμεσομέλλονεξαιρετικάαμφίβολη,εφόσονδενπροηγηθείηαντιστροφήτουμακροοικονομικούκλίματοςκαιηγρήγορημετάβασητηςοικονομίαςσευψηλούςρυθμούςμεγέθυνσης.

Διάγραμμα 1.6:ΔείκτηςΦερεγγυότητας(ΔΦ)τουελληνικού δημόσιουτομέα(1995-2017)

Πηγή:AMECO,IMF(2010,2012a)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Τα στοιχεία που αφορούν το 2016 και το 2017 αποτελούν προβλέψεις.

9. Για μια πιο αναλυτική παρουσίαση του ΔΦ και των επιμέρους καθεστώτων χρηματοπιστωτικής ευθραυστότη-τας του δημόσιου τομέα βλ. Αργείτης (2012), Μιχοπούλου (2014) και ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015).


Η αβεβαιότητα σχετικά με τις προοπτικές δημοσιονομικής βιωσιμότητας τηςχώραςεντείνεταιεάνληφθούνυπόψηκαιοισυστηματικέςαποκλίσειςπουπαρα-τηρούνταιμεταξύτωντιμώντουΔΦαπότιςπροβλέψειςτωνπροηγούμενωνπρο-γραμμάτων(βλ.Διάγραμμα1.6).ΗπαρατηρούμενηαστοχίατωνπροβλέψεωντωνΠΟΠ,αλλάκαιηαδυναμίαουσιαστικήςβελτίωσηςτουΔΦτηνπερίοδο2010-2015,πρέπεινααποδοθούν:α)στησημαντικήυποεκτίμησητωνυφεσιακώνεπιπτώ-σεων τωνμέτρωνλιτότηταςπου επιβλήθηκανστη χώραμας,10 β)στηνυπερε-κτίμησητηςδυνατότηταςδημιουργίαςυψηλώνπρωτογενώνπλεονασμάτωνκαιγ)στιςυψηλέςδαπάνεςγιατόκουςπου,παράτηνυποχώρησήτουςτατελευταίαέτη,εξακολουθούνναβρίσκονταισεαναντιστοιχίαμετηναναπτυξιακήδυναμικήτηςοικονομίας.Αξιοσημείωτοείναιεπίσηςτογεγονόςότι,ακόμηκαιστηνπερί-πτωσηπουοιαρχικέςεκτιμήσειςτωνδανειστώνείχανεπαληθευτεί(στοσενάριοτωνυψηλότερωνπρωτογενώνπλεονασμάτωντωνδανειστών,πριντησυμφωνίατουτρίτουΜνημονίου),τοελληνικόΔημόσιοθαεξακολουθούσενααντιμετωπίζεισοβαράπροβλήματαπιστοληπτικήςφερεγγυότητας,μετοΔΦναπαραμένειστηνπεριοχήPonzi,χωρίςενδείξειςισχυρήςδυναμικήςμεγέθυνσης(βλ.τιςτιμέςεκτόςτηςκαμπύληςΔΦστοΔιάγραμμα1.6).Τοεύρημααυτόκαταδεικνύειτηνανάγκηάμεσηςμεταβολής τωνόρων της δανειακήςσύμβασης και τηςαναδιάρθρωσηςτουχρέους,καθώςεπίσηςκαιτουριζικούαναπροσανατολισμούτηςοικονομικήςπολιτικήςγιαναδιασφαλιστείηδημοσιονομικήβιωσιμότητατηςχώρας.

1.4 Η επίπτωση των πολιτικών λιτότητας στα δημόσια έσοδα

Μιααπότιςκυριότερεςεπιπτώσειςτωνπολιτικώνλιτότηταςείναιηδραματικήμείωσητωνδημόσιωνεσόδωνωςαποτέλεσματηςραγδαίαςκάμψηςτηςοικονο-μικήςδραστηριότηταςκαιτηςαπασχόλησης.Αυτήηαπώλειαδημόσιωνεσόδωνδημιουργεί τηνανάγκηλήψηςπροκυκλικώνμέτρωνπεριστολήςτωνδημόσιωνδαπανών,συντηρώντας έτσι τονφαύλοκύκλολιτότητας-ύφεσης-δημοσιονομι-κήςαφερεγγυότητας.ΤαστοιχείατουΔιαγράμματος1.7θεμελιώνουνεμπειρικάτοπαραπάνωεπιχείρημα,αποτυπώνοντας τησχέσηανάμεσαστορυθμόμεγέ-θυνσηςτουΑΕΠκαιστασυνολικά έσοδατηςΓενικήςΚυβέρνησηςτηνπερίοδο2010-2015.ΠαρατηρούμεισχυρήθετικήσυσχέτισημεταξύτωνμεταβολώντουπραγματικούΑΕΠκαιτωνδημόσιωνεσόδων,γεγονόςπουυποδηλώνειτηνυψηλήεπίδρασητωνδιακυμάνσεωντηςοικονομικήςδραστηριότηταςστιςεισροέςτουδημόσιου τομέα των κρατών-μελών της ΟΝΕ. Ιδιαίτερου σχολιασμού χρήζει ηπερίπτωσητηςΕλλάδας,όπου−ωςαπόρροιατωνμέτρωνλιτότηταςπουεπιβλή-θηκαντατελευταίαέτη−ημέσηετήσιαπτώσητουπραγματικούΑΕΠάγγιξετο4,1%,εξέλιξηηοποίαμετησειράτηςοδήγησεσεαισθητήυποχώρησητωνδημό-

10. Βλ. IMF (2012b) και Blanchard and Leigh (2013) σχετικά με την υποεκτίμηση των δημοσιονομικών πολλα-πλασιαστών και ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015) για μια πιο εκτενή ανάλυση των επιπτώσεων των μέτρων λιτότητας στην ελληνική οικονομία.


σιωνεισπράξεωνκατά2,3%ανάέτος.Ανάλογοσυμπέρασμαπροκύπτειαπότηνανάλυση της συμπεριφοράς και άλλων οικονομιών που εφάρμοσαν πολιτικέςλιτότητας.11

Διάγραμμα 1.7: ΡυθμόςμεταβολήςπραγματικούΑΕΠ καιέσοδαΓενικήςΚυβέρνησηςστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνη

καιστακράτη-μέλη(2010-2015)


ΣτοΔιάγραμμα1.8παρατηρούμετηναρνητικήεπίδρασητηςανεργίαςσταέσοδατηςΓενικήςΚυβέρνησης.Ηεκρηκτικήάνοδοςτηςανεργίαςτηντελευταίαεξαετίασυνοδεύτηκεαπόμιασημαντικήαπώλειαπόρωνσταδημόσιαταμεία.Τοστοι-χείο αυτό δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση εάν ληφθεί υπόψη η διαβρωτικήεπίδραση των υψηλών ποσοστών ανεργίας στους μισθούς, στις ασφαλιστικέςεισφορές, στην ιδιωτική κατανάλωση και στον κύκλο εργασιών των επιχειρή-σεων, που συνθέτουν βασικές πηγές των δημόσιων εσόδων. Επεκτείνοντας τοσυγκεκριμένο εύρημαστοσύνολο τηςΕυρωζώνης, οδηγούμαστεστοσυμπέρα-σμαότιηυφεσιακήδιαταραχήπουπροκαλούνστηνοικονομίαταυψηλάεπίπεδαανεργίαςθέτεισοβαράπροσκόμματαστηνενίσχυσητωνδημόσιωνεσόδωναλλάκαιστηνπροσπάθειαδημοσιονομικήςπροσαρμογής.Τογεγονόςαυτόυπαγορεύειτηνανάγκηάμεσηςαλλαγήςτηςοικονομικήςπολιτικήςκαιπρωτίστωςτηλήψημέτρωνστήριξηςτηςαπασχόλησηςκαιτωνεισοδημάτων.

11. Σχετικά με την ισχνή αναπτυξιακή δυναμική της ευρωπαϊκής οικονομίας και τις αποκλίνουσες μακροοικονο-μικές επιδόσεις των κρατών-μελών βλ. iAGS (2016) και Euromemorandum (2016).


Διάγραμμα 1.8: ΠοσοστόανεργίαςκαιέσοδαΓενικήςΚυβέρνησης στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015)


Μείζονος σημασίας είναι η εμπειρική διερεύνηση των συνεπειών που είχαν οιμεταβολές βασικών μακροοικονομικών δεικτών στην εξέλιξη συγκεκριμένωνκατηγοριώνδημόσιωνεσόδωνστηνΕλλάδακαιτηνΕυρωζώνη.12ΤοΔιάγραμμα1.9 αποτυπώνει εμπειρικά τη σχέση μεταξύ τελικής ιδιωτικής καταναλωτικήςδαπάνηςκαισυνολικώνεσόδωναπόέμμεσουςφόρουςτηνπερίοδο2010-2015.Διαπιστώνουμεότικατάτοενλόγωχρονικόδιάστημαδιαμορφώνεταιστοσύνολοτης Ευρωζώνης μια ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ των μεταβολών των δύομεγεθών.ΣτηνπερίπτωσητηςΕλλάδαςηεντυπωσιακήυποχώρησητηςιδιωτικήςκατανάλωσηςκατά21%τηντελευταίαεξαετίαμείωσετηροήτωνεισπράξεωναπόέμμεσουςφόρουςπαράτηλήψηεκτεταμένωνφορολογικώνμέτρωνκαιτηναύξησητωνσυντελεστώνΦΠΑ.Επιπλέον,ηαύξησητωνέμμεσωνφόρωνμειώνειτοδιαθέσιμοεισόδημακαιτιςροέςρευστότηταςβασικώνφορέωντηςοικονομίαςμεδυσμενείςσυνέπειεςστησταθερότητατηςοικονομίας.

12. Για τους σκοπούς της ανάλυσής μας, έχουμε διαχωρίσει τα συνολικά έσοδα της Γενικής Κυβέρνησης σε τρεις βασικές κατηγορίες: α) στους άμεσους φόρους, β) στους έμμεσους φόρους και γ) στις εισπράξεις από καθαρές κοινωνικές εισφορές. Σύμφωνα με τα στοιχεία της AMECO, στην Ελλάδα οι συγκεκριμένες κατηγορίες αντι-προσωπεύουν περίπου το 82% των συνολικών εσόδων της Γενικής Κυβέρνησης την περίοδο 2010-2015. Το αντίστοιχο ποσοστό για το σύνολο της Ευρωζώνης ανέρχεται στο 88%.


Διάγραμμα 1.9: Τελικήιδιωτικήκατανάλωσηκαιέμμεσοιφόροι στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015)


Αντίστοιχα,όπωςαποκαλύπτεταιαπότοΔιάγραμμα1.10,τηνπερίοδο2010-2015ημείωσητωνονομαστικώναποδοχώντωνεργαζομένωνσυνοδεύτηκεαπόυπο-χώρηση των καταβαλλόμενων από τα νοικοκυριά άμεσωνφόρων. Το στοιχείοαυτόκαταδεικνύειτιςσοβαρέςευθύνεςτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογήςγιατηνεπιδείνωσητωνδημόσιωνεσόδωνκαιτηδιαιώνισητηςκρίσηςφερεγγυότηταςτηςχώρας.

Βέβαια,ηπτώσητωνμισθώνδενεπηρέασεαρνητικάμόνοτηφοροδοτική ικα-νότητατωνελληνικώννοικοκυριών,αλλάκαιτοσυνολικόύψοςτωνκαθαρώνκοινωνικώνεισφορώνκατάπερίπου21%(βλ.Διάγραμμα1.11).ΗεξέλιξηαυτήεπιδείνωσεπεραιτέρωτοπρόβλημαβιωσιμότηταςτουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςστηνΕλλάδα,εντείνονταςτιςπιέσειςγιανέεςεπώδυνεςπαρεμβάσειςστοασφαλιστικό,πουσυντηρούνωστόσοτιςσυνθήκεςύφεσηςστηνοικονομία.

Μεγάληπίεσησταδημόσιαέσοδαέχειπροκαλέσειόμωςκαιτοεξαιρετικάασταθέςκαιαβέβαιοπεριβάλλονμέσαστοοποίοδραστηριοποιούνταιοιελληνικέςεπιχει-ρήσειςωςαποτέλεσματωνχαμηλώνεπιπέδωνζήτησηςπουέχουνδιαμορφώσειστηχώραμαςοιπολιτικέςλιτότητας.ΤοΔιάγραμμα1.12επιβεβαιώνειεμπειρικάτηνπαραπάνωθέση,απεικονίζονταςτηστενήσυσχέτισημεταξύμεταβολώντηςεγχώριας ζήτησης και πληρωμών των επιχειρήσεων για άμεσους φόρους στη


χώραμαςκαισταυπόλοιπακράτη-μέλητηςζώνηςτουευρώ.Παρατηρούμεότιηκατάρρευσητηςεσωτερικήςζήτησηςκαιησυνακόλουθησυρρίκνωσητουκύκλουεργασιώνκαιτωνκερδώντωνεπιχειρήσεωνέχουνπροκαλέσειμείωσητωνκατα-βαλλόμενωνφορολογικώνυποχρεώσεωντωνεπιχειρήσεων.Διαφορετικήεμπει-ρική συμπεριφορά επιδεικνύει η συγκεκριμένη κατηγορία εσόδων σε αρκετέςοικονομίεςτηςΕυρωζώνηςμεσχετικάυψηλάεπίπεδαεγχώριαςζήτησης,όπουηαύξησητηςοικονομικήςδραστηριότηταςκαιτουεισοδήματοςεπέδρασεευεργε-τικάστηφοροδοτικήικανότητατωνεπιχειρήσεωνκαιείχεθετικάαποτελέσματασταδημόσιαέσοδακαιστοδημοσιονομικότουςισοζύγιο.

Διάγραμμα 1.10:Ονομαστικοίμισθοίκαιάμεσοιφόροι νοικοκυριώνστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνη καιστακράτη-μέλη(2010-2015)


Σημείωση: Για τη Λιθουανία 2010-2014 αντί για 2010-2015.


Διάγραμμα 1.11: Ονομαστικοίμισθοίκαιεισπράξειςαπόκαθαρές κοινωνικέςεισφορέςστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015)


Διάγραμμα 1.12:Εγχώριαζήτησηκαιάμεσοιφόροιεπιχειρήσεων στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2015)


Σημείωση: Για τη Λιθουανία 2010-2014 αντί για 2010-2015.


Διάγραμμα 1.13: Εγχώριαζήτησηκαιεργοδοτικέςεισφορές στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2014)

Πηγή:Eurostat,AMECO(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Πιοδραματικήφαίνεταιναείναιηεπίπτωσητηςχαμηλήςεσωτερικήςζήτησηςσταδημόσιαέσοδααπόεργοδοτικέςεισφορές(βλ.Διάγραμμα1.13).Όπωςδιακρίνεται,τηνπενταετία2010-2014,ηκατακόρυφηπτώσητηςεγχώριαςζήτησηςκατά26%στηχώραμαςσυνδυάστηκεμεμιαεντυπωσιακήκάμψητωνεργοδοτικώνεισφορών.Αντίστοιχη εμπειρική εικόνα παρατηρείται και στα περισσότερα κράτη-μέλη τηςζώνηςτουευρώπουεφάρμοσανπρογράμματαλιτότητας.Τοσυγκεκριμένοεύρημαυπογραμμίζει τονκομβικόρόλοτης εγχώριας ζήτησηςκαι τηςαπασχόλησηςστονπροσδιορισμότουδημοσιονομικούισοζυγίου(Heise,2011).Πέραντουδιαχρονικούπροβλήματοςτης εισφοροδιαφυγήςτου επιχειρηματικούτομέα,αξίζει να τονιστείότιημεγάληυποχώρησητωνεργοδοτικώνεισφορώνστηχώραμαςυποβοηθήθηκεκαιαπότιςμειώσειςσταποσοστάτωνεισφορώντωνεπιχειρήσεωνπουαποφασί-στηκανδιοικητικάτατελευταίαέτημεπρόσχηματηβελτίωσητουεπιχειρηματικούκλίματοςκαιτηνενίσχυσητηςανταγωνιστικότηταςτηςοικονομίας.13Ταπαραπάνωεμπειρικάευρήματαυποστηρίζουνπλήρωςτηνεκτίμησηότιηπολιτικήτηςλιτότηταςκαιοινεοφιλελεύθερεςμεταρρυθμίσειςστηναγοράεργασίαςαποδομούντοσύστημακοινωνικήςασφάλισηςκαιυπονομεύουντηδημοσιονομικήσταθερότητατηςχώρας.

13. Σημειώνεται ότι η επιλογή της μείωσης των εισφορών και των φορολογικών βαρών για τις επιχειρήσεις βρί-σκεται στον πυρήνα της φιλοσοφίας των πολιτικών της ΕΕ ως μέσο ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας, των ιδιωτικών επενδύσεων και των θέσεων εργασίας στην οικονομία. Βλ., για παράδειγμα, Στρατηγική «Ευρώπη 2020» (European Commission, 2010).


1.5 Μια εναλλακτική πρόταση για τη βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους

Υπάρχει εναλλακτικήπρότασησταΠΟΠπουναδιασφαλίζει τηβιωσιμότητατουδημόσιου χρέους χωρίς τοοικονομικόκαι κοινωνικόκόστος της λιτότητας; ΣτηνΕτήσιαΈκθεσητου2015αναδείξαμετουςβασικούςπυλώνεςμιαςτέτοιαςεναλλα-κτικήςπρότασης.ΣτηνπαρούσαΈκθεσηπαρουσιάζουμεποσοτικοποιημένασενάριαανάκτησηςτηςδημοσιονομικήςφερεγγυότηταςτηςχώραςμεβιώσιμαπρωτογενήπλεονάσματα τα οποία είναι αποτέλεσμα της αύξησης της απασχόλησης και τηςανάπτυξηςκαιόχιμέτρωνδημοσιονομικήςκαιεισοδηματικήςλιτότητας.

Ειδικότερα,εξετάζουμετηνεπίπτωσηπουθαείχανστηνεπίτευξητηςτιμής-στό-χου τωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνγια ταοποία έχει δεσμευτεί ηΕλλάδαμετοτρίτοΜνημόνιο:α)ηεφαρμογήενόςτετραετούςΠΕΑ14καιβ)μιααύξησητωνεπενδύσεων,δημόσιωνή/καιιδιωτικών.Ηποσοτικήμαςανάλυσηυποθέτειότιοιδημόσιεςδαπάνεςπαραμένουνσταθερέςέωςκαιτο2019,ενώταδημόσιαέσοδααυξάνονταιμετορυθμόμεγέθυνσηςτουΑΕΠσεσταθερήαναλογίαβάσειτουαπο-τελεσματικούφορολογικούσυντελεστή (effective tax rate) του2015,πουήταν46%.ΤοΔιάγραμμα1.14παρουσιάζειτιςεκτιμήσειςμαςγιατορυθμόμεγέθυνσηςτουπραγματικούΑΕΠοοποίοςαπαιτείταιπροκειμένουτοελληνικόΔημόσιοναπετύχειτηντιμή-στόχογιαταπρωτογενήπλεονάσματατουτρίτουΜνημονίουμέχριτο2019.Επίσης,απεικονίζεταιησυμβολήστηνεξέλιξητουρυθμούμεταβο-λήςτουΑΕΠαπότηνεφαρμογήτωνδύοτύπωνπαρεμβάσεωνπουπροτείνουμε.

Διάγραμμα 1.14: ΡυθμόςμεγέθυνσηςΑΕΠ(%)−Βασικόσενάριο (πρωτογενέςπλεόνασμα3,5%)

Πηγή:IMF,AMECO(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

14. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη φιλοσοφία και τις δημοσιονομικές και μακροοικονομικές επι-δράσεις ενός ΠΕΑ βλ. Antonopoulos et al. (2014), καθώς και Ιωαννίδης και Πιέρρος (2015).


Παρατηρούμεότιστοβασικόαυτόσενάριοηελληνικήοικονομίαθαπρέπειναεπιτύχει ρυθμούς μεγέθυνσης του πραγματικού ΑΕΠπουφτάνουν το 2,1% το2019,προκειμένουναδιασφαλιστείηδημοσιονομικήτηςαξιοπιστία.Οαπαιτού-μενοςαυτόςρυθμόςμεγέθυνσηςμπορείναεπιτευχθείείτεμετηνεφαρμογήενόςΠΕΑ168χιλιάδωνατόμωνκατ'έτοςείτεμεεπενδύσειςαθροιστικάτηςτάξηςτων7,75δισ.ευρώσεβάθοςτετραετίας.Επίσης,θαμπορούσεναεπιτευχθείαπόέναμείγματωνδύοτύπωνπαρεμβάσεωνανάλογαμετιςμακροοικονομικέςκαιτιςχρηματοδοτικέςπροοπτικέςκαιδυνατότητεςτηςοικονομίας.

ΣτοΔιάγραμμα1.15αποτυπώνονταιοιαντίστοιχοιρυθμοίμεγέθυνσηςτουπραγμα-τικούΑΕΠστηνπερίπτωσηπουυπάρξειμιααναδιάρθρωσητωνετήσιωνυποχρεώ-σεωνγιατόκουςτηςΕλλάδας.Ειδικότερα,εξετάζουμετοσενάριομιαςμείωσηςτωνετήσιωντόκωνκατά33%,ηοποίαθαμπορούσενασυμβάλειστηναναθεώρησητηςτιμής-στόχουτωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνστο2,5%τουΑΕΠαπότο2018(Σενάριο2).Σεαυτότοσενάριο,ηεπίτευξητωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνικανο-ποιείταιείτεμεέναΠΕΑ105χιλιάδωνατόμωνκατ'έτοςείτεμεεπενδύσειςύψους4,9δισ.ευρώσεβάθοςτετραετίαςείτεμεσυνδυασμότωνπαραπάνω.

Διάγραμμα 1.15:ΡυθμόςμεγέθυνσηςΑΕΠ(%)−Σενάριο2 (πρωτογενέςπλεόνασμα2,5%καιαναπροσαρμογήτόκων33%)


ΤοΣενάριο3πουέχουμεεπεξεργαστείαναφέρεταισεμιαπεραιτέρωμείωσητωντόκων της τάξης του 60%που καταλήγει σε προσαρμογή της τιμής-στόχου γιατοπρωτογενέςπλεόνασμαστο1,5%τουΑΕΠαπότο2018(βλ.Διάγραμμα1.16).


Οι συγκεκριμένες αλλαγές στους δημοσιονομικούς στόχους και στις χρηματοοι-κονομικέςυποχρεώσειςτουδημόσιουτομέαθαμείωναντοναπαιτούμενορυθμόμεγέθυνσηςτουπραγματικούΑΕΠστο0,55%το2019.Ηνέατιμή-στόχοςγιατονπραγματικόρυθμόμεταβολήςτουΑΕΠθαμπορούσεναεπιτευχθείείτεμεέναΠΕΑ45χιλιάδωνατόμωνκατ'έτοςείτεμεέναπρόγραμμαεπενδύσεωνύψους2,25δισ.ευρώείτεμεσυνδυασμότωνπαραπάνω.Πρέπεινασημειωθείότικαιστατρίασενά-ριαηεπίτευξηπρωτογενώνπλεονασμάτωνισόποσωνμετιςετήσιεςυποχρεώσειςσετόκουςμετάτο2018ισοδυναμείκαιμεανάκτησητηςδημοσιονομικήςφερεγγυ-ότηταςκαιαξιοπιστίαςτηςχώραςκαιμεμείωσητουπιστωτικούρίσκουτηςστιςαγορές.Γιατααμέσωςεπόμεναέτηηανάκτησητηςφερεγγυότηταςθαεξαρτάταιαπότιςπροσδοκίεςτηςοικονομίαςναδιατηρήσειτηναναπτυξιακήτηςδυναμική.

Διάγραμμα 1.16: ΡυθμόςμεγέθυνσηςΑΕΠ(%)–Σενάριο3 (πρωτογενέςπλεόνασμα1,5%καιαναπροσαρμογήτόκων60%)


ΣτονΠίνακα1.3αναλύουμετοκόστοςυλοποίησηςτωνδύοπαρεμβάσεων.Στοβασικόσενάριοηεπίτευξητουστόχου2,10%γιατημεγέθυνσητουπραγματικούΑΕΠαπαιτείπόρουςύψους7,74δισ.ευρώγιατηχρηματοδότησητουΠΕΑ168χιλιάδωνατόμωνανάέτοςτηνπερίοδο2016-2019ή7,75δισ.ευρώνέεςεπενδύ-σειςτηνίδιαπερίοδο.ΤοκόστοςτουΣεναρίου2μειώνεταικαιστιςδύοεπιλογέςστα4,9δισ.ευρώ,ενώτοκόστοςτουΣεναρίου3μειώνεταιπεραιτέρωκαιφτάνειστα2,073δισ.ευρώγιατηνεπιλογήτουΠΕΑ45χιλιάδωνατόμων.Είναισημα-ντικόνασημειωθείότιτοπραγματικόκόστοςτωνΠΕΑείναιμικρότερο,γιατίδεν


υπολογίζουμεστιςπαραπάνωπροβολέςτιςεισφορέςκοινωνικήςασφάλισηςστηνεκτίμησητουΑΕΠ.Επιπλέον,όπωςείχαμευπογραμμίσειστηνΕτήσιαΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατοέτος2015,ηυλοποίησηενόςΠΕΑέχεισημαντικάδημοσιονομικάκαιμακροοικονομικάοφέλη,ενώενισχύειάμεσατηναπασχόληση,τοσύστημακοινωνικήςασφάλισηςκαιτηνκοινωνικήσυνοχή.Τασυμπεράσματααυτάενδε-χομένωςναδιαφοροποιούνταιστηνπερίπτωσηαύξησηςτωνεπενδύσεων.

Πίνακας 1.3:Κόστοςπροτεινόμενωνπαρεμβάσεων(εκατ.ευρώ)

Τύπος παρέμβασης

Βασικό σενάριο (πρωτογενές πλεόνασμα

3,5%)

Σενάριο 2 (πρωτογενές πλεόνασμα

2,5% και αναπροσαρμογή τόκων 33%)

Σενάριο 3 (πρωτογενές πλεόνασμα 1,5%

και αναπροσαρμογή τόκων 60%)

ΠΕΑ 168 Επενδύσεις ΠΕΑ 105 Επενδύσεις ΠΕΑ 45 Επενδύσεις

Μισθοί 4.657 2.911 1.247

Κοινωνικές εισφορές 2.150 1.344 576

Ενδιάμεση κατανάλωση 931 582 249

Επενδύσεις 7.750 7.000 4.900 2.250

Σύνολο 7.739 7.750 4.837 4.900 2.073 2.250

Δευτερογενής απασχόληση* 25.410 16.510 6.600

Πηγή:ΕπεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ

* Η δευτερογενής απασχόληση αναφέρεται στην αύξηση της απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα ως απόρροια της εφαρμογής του ΠΕΑ. Ο αριθμός των ατόμων υπολογίζεται σε ετήσια βάση.

Από την παραπάνω ανάλυση γίνεται σαφές ότι υπάρχει εναλλακτική πολιτικήστη λιτότητα, η οποία μπορεί ναπετύχει τους δημοσιονομικούςστόχους μέσωτηςαπασχόλησηςκαιτηςμεγέθυνσης.Όπωςέχουμεόμωςήδηαναφέρει(βλ.ΙΝΕΓΣΕΕ,2015),ηάμεσηαναδιάρθρωσητωνχρηματοοικονομικώνυποχρεώσεωντηςχώρας,πουθααφοράτιςυποχρεώσειςσετόκουςτωνεπόμενωνετώνκαιόχιτηςεπόμενηςδεκαετίας,είναικρίσιμηπαράμετροςγιατηνέξοδοτηςοικονομίαςαπότηνκρίση.Υποστηρίζουμεωστόσοότιτομείζονγιατηβιωσιμότητατουχρέουςκαιτηνέξοδοτηςχώραςαπότηνοικονομικήκαιτηνκοινωνικήκρίσηείναιηεπί-τευξηβιώσιμουπρωτογενούςπλεονάσματος.Τοτελευταίομπορείναεπιτευχθείμόνομέσωτηςαπασχόλησηςκαιτηςανάπτυξης.

Κεφάλαιο 2

Εξελίξεις και μετασχηματισμοί στο μακροοικονομικό σύστημα

της ελληνικής οικονομίας


Εξελίξεις και μετασχηματισμοί στο μακροοικονομικό σύστημα

της ελληνικής οικονομίας


ΤαπρογράμματαλιτότηταςπουεφαρμόζονταιστηνΕλλάδααπότο2010προσδι-ορίζουνσεσημαντικόβαθμότιςεξελίξειςκαιτουςμετασχηματισμούςστομακρο-οικονομικόσύστηματηςοικονομίας, τοοποίομε τησειράτουπροσδιορίζει τοπεριβάλλονλειτουργίαςτηςοικονομίας.ΣτηνΕτήσιαΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατο έτος 2015 δείξαμε ότι ταπρογράμματαπροσαρμογής δεν είναι συμβατά μετη μακροαναπτυξιακή δομή της οικονομίας και ότι συστηματικά υπονομεύουντησταθερότητάτης,δημιουργώνταςσυνθήκεςεγκλωβισμούσεμιαδιαδικασίασυσσώρευσηςχρέους-αποπληθωρισμού.ΤοτρίτοΜνημόνιοαναπαράγειτιςίδιεςπαγίδεςστηδιαχείρισητηςκρίσηςχρέουςκαιτηςοικονομικήςκρίσης.Ηάποψήμαςείναιότιηέξοδοςτηςχώραςαπότηνκρίσηπροϋποθέτειδομικούςπαραγωγι-κούςκαιμακροοικονομικούςμετασχηματισμούςικανούςναδημιουργήσουνέναβιώσιμοκαιδιατηρήσιμομοντέλοοικονομικήςανάπτυξης.

Όπωςθααναλύσουμεπαρακάτω,οιδιατομεακέςσχέσειςκαιταελλείμματαστοδημοσιονομικό σύστημα και στο εξωτερικό ισοζύγιο αποτυπώνουν σε σημα-ντικόβαθμότηνπαραγωγικήανεπάρκειατηςελληνικήςοικονομίας.Παρουσιά-ζουμεεμπειρικάευρήματαπουαιτιολογούνπλήρωςτηθέσημαςότιηεφαρμογήπρογραμμάτων λιτότητας −τα οποία χαρακτηρίζονται από τεράστιο έλλειμμααναπτυξιακούπραγματισμού−στοχεύουνστηνπροςτακάτωπροσαρμογήτουμακροοικονομικούσυστήματοςμέσωτηςαναδιανομήςτουεισοδήματοςσεβάροςτηςεργασίαςκαιτηςύφεσης.Ηλιτότηταλειτουργείωςμέσοεπίτευξηςπλεονα-σμάτωνστοδημοσιονομικό ισοζύγιοκαιστο ισοζύγιοπληρωμώνσεβάροςτουισοζυγίουτωννοικοκυριών.Θεωρούμειδιαίτεραανησυχητικότοφαινόμενοτηςεκτεταμένηςαποεπένδυσηςπουέχεισυντελεστείτατελευταίαχρόνια,καθώςενι-σχύειδραματικάτοπαραγωγικόκενότηςοικονομίας,μειώνειπεραιτέρωτηδιαρ-θρωτικήανταγωνιστικότητάτηςκαικαταστρέφειτιςπροοπτικέςπαραγωγικήςαναδόμησήςτης.Ητελευταίαόμωςείναιηαναγκαίασυνθήκηγιατηνενεργοποί-ησημετασχηματισμώνοιοποίοιθαισχυροποιήσουντημακροοικονομικήσταθε-ρότητα με ουσιαστική αντιμετώπιση των πληθωριστικών και των εξωτερικώνπεριορισμώντηςοικονομίας.


2.2 Η εξέλιξη του ΑΕΠ και των προσδιοριστικών παραγόντων του

Τοα΄ τρίμηνο του2015ημακροοικονομικήσυμπεριφοράτης ελληνικήςοικονο-μίαςήταναντίστοιχημεεκείνητουβ΄εξαμήνουτου2014.Υπήρχανισχνέςμεναλλάυπαρκτέςενδείξειςαντιστροφήςτηςυφεσιακήςπορείαςτηςοικονομίας.Ωστόσο,απότοβ΄τρίμηνοτου2015,καικυρίωςστογ΄,ταστοιχείατωνΕθνικώνΛογαρια-σμών καταγράφουν την επανεμφάνιση υφεσιακών τάσεων. Στο Διάγραμμα 2.1παρουσιάζονταιοιτριμηνιαίεςμεταβολέςτουΑΕΠ.Παρατηρούμεότι,ενώκατάτοα΄εξάμηνοτου2015τοΑΕΠσεσταθερέςτιμέςπαρουσίασεμικρήαύξηση0,6%,τογ΄τρίμηνοοετήσιοςρυθμόςμεταβολήςέγινεαρνητικός(-1,1%).Γιατοσύνολοτου2015,τοΑΕΠεκτιμάταιότιπαρουσίασεμηδενικήμεταβολήέναντιτου2014.

Διάγραμμα 2.1:ΑΕΠκαιιδιωτικήκατανάλωση (2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνου

τουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)

Πηγή:Eurostat,ΤριμηνιαίοιΕθνικοίΛογαριασμοί

ΤούψοςτουΑΕΠκατάτο201515επηρεάστηκεθετικάαπότηναύξησητηςιδιωτι-

15. Σύμφωνα με τη χειμερινή πρόβλεψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Φεβρουάριος 2016), το ΑΕΠ κατά το τρέχον έτος θα παρουσιάσει μείωση έναντι του 2015 κατά 0,7%. Σύμφωνα με τις ίδιες προβλέψεις, η αύξηση του 2017 θα είναι της τάξης του 2,7% και θα προέρχεται από τη θεαματική αύξηση των επενδύσεων παγίου κεφα-λαίου. Η μέχρι σήμερα πορεία της οικονομίας και το βάθος των νέων μέτρων που αναμένεται να ληφθούν την περίοδο 2016-2018 δεν δημιουργούν αισιοδοξία για το ρεαλισμό των προαναφερόμενων προβλέψεων.


κήςκατανάλωσης(μέσηετήσιααύξηση0,5%),τηςοποίαςοιτριμηνιαίεςμεταβο-λέςφαίνονταιστοΔιάγραμμα2.1.Αντίθετα,αρνητικήεπίδρασηστοΑΕΠείχανοιεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουπουμειώθηκανκατά8,4%σεετήσιορυθμό(Διά-γραμμα2.2),ενώηχαλάρωσητηςδημοσιονομικήςπροσπάθειαςείχεωςαποτέλε-σματηνπολύμικρήμεταβολήτηςδημόσιαςδαπάνηςέναντιτουπροηγούμενουέτους(-0,2%),σεαντίθεσημεταπροηγούμεναχρόνια,κατάταοποίαοιαντίστοι-χεςμειώσειςέφτασανμέχριτις6,5εκατοστιαίεςμονάδες.

Διάγραμμα 2.2:Ακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου (2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτου προηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Το Διάγραμμα 2.3 δείχνει τη διαχρονική συμβολή της ιδιωτικής κατανάλωσης,τωνεπενδύσεωνκαιτωνκαθαρώνεξαγωγώνστοΑΕΠτηνπερίοδο1995-2016.Παρατηρούμεότιαπότηνέναρξητηςκρίσηςτόσοοιμεταβολέςτωνπάγιωνεπεν-


δύσεων όσο και της ιδιωτικής κατανάλωσης είχαν έντονα αρνητική επίπτωσηστηδιαμόρφωσητουΑΕΠ,ενώοικαθαρέςεξαγωγέςήτανημόνησυνιστώσαπουαπέτρεπε τη βαθύτερη ύφεση. Βέβαια, όπως δείχνουμε παρακάτω και έχουμεαναλύσεικαιστηνΕτήσιαΈκθεση2015,ηθετικήσυμβολήτωνκαθαρώνεξαγω-γώνστοΑΕΠοφείλεταιστημείωσητωνεισαγωγώναγαθώνκαιυπηρεσιών,πουήταντοαποτέλεσματηςραγδαίαςσυρρίκνωσηςτηςεσωτερικήςζήτησης.Ησυμ-βολήτωνεξαγωγώναγαθώνκαιυπηρεσιώνκατάτηνίδιαπερίοδουπήρξεοριακάθετική.Οκρίσιμοςρόλοςτωνεισαγωγών,αντίτωνεξαγωγών,στηδιαμόρφωσητουισοζυγίουαναδεικνύειτηδιαρθρωτικήπαραγωγικήαδυναμίατηςελληνικήςοικονομίαςκαιτουςπεριορισμούςπροσφοράςπουαντιμετωπίζει,καθώς,όπωςθααναλύσουμεστησυνέχεια,ενδεχόμενοιυψηλότεροιρυθμοίανάπτυξηςθαοδη-γούσανγρήγορασεμηδιατηρήσιμούψοςτοέλλειμματουισοζυγίουπληρωμών.

Διάγραμμα 2.3:Συμβολήτηςιδιωτικήςκατανάλωσης, τωνεπενδύσεωνκαιτωνκαθαρώνεξαγωγώνστημεταβολή

τουΑΕΠ(1995-2016,σταθερέςτιμές)

Πηγή:AMECO


Ηαύξησητης ιδιωτικήςκατανάλωσης,πουσυνέβαλεθετικά−γιαπρώτηφοράύστερααπόμιαπενταετίααρνητικήςσυμβολής−στημεγέθυνσητουΑΕΠκατάτο2014-2015,πρέπεικυρίωςνααποδοθείστηβελτίωσητηςαγοραστικήςδύνα-μηςτουδιαθέσιμουεισοδήματοςτωννοικοκυριών(Διάγραμμα2.4).Ηβελτίωσηαυτήπροήλθεαπότηναύξησητουαριθμούτωνμισθωτώνκαιτηνοριακήαύξησητωνπραγματικώνμισθών(ηοποίαόμωςανακόπηκεκατάτοβ΄καιτογ΄τρίμηνοτου2015,συμβάλλονταςαρνητικάστιςμεταβολέςτηςιδιωτικήςκατανάλωσης).Ησυμβολήτηςδημόσιαςκατανάλωσηςήτανμηδενικήκατάτο2015−γιαπρώτηφοράμετάτο2010−,σεαντίθεσημετηνπροηγούμενηπερίοδο(2010-2014),ότανηπεριστολήτηςδημόσιαςκατανάλωσηςμείωνετονετήσιορυθμόμεταβολήςτουΑΕΠκατά1-1,5%.

Διάγραμμα 2.4: Πραγματικόεισόδηματωνμισθωτώνπροφόρων (2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνου

τουπροηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Τα εμπειρικά αυτά ευρήματα ισχυροποιούν τη διαπίστωσή μας ότι η ελληνικήοικονομίαεπηρεάζεταιθετικάαπότημεταβολήτουπραγματικούεισοδήματοςτων μισθωτών, τουλάχιστον όταν υπάρχει αχρησιμοποίητο παραγωγικό δυνα-μικότοοποίομπορείνααξιοποιηθείμετηνενίσχυσητηςεγχώριαςζήτησης.

ΣτοΔιάγραμμα2.5 εξετάζουμετουςπροσδιοριστικούςπαράγοντες τωνακαθά-


ριστων επενδύσεων την περίοδο 2006-2015. Πιο συγκεκριμένα, αναλύουμε τησχέση μεταξύ των ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίουως ποσοστούτουΑΕΠ,τουβαθμούχρησιμοποίησηςτουπαραγωγικούδυναμικούκαιτηςαπό-δοσηςπαγίουκεφαλαίου16ωςδείκτηκερδοφορίας.ΠαρατηρούμεότιτοποσοστότωνακαθάριστωνεπενδύσεωνστοΑΕΠτουεπιχειρηματικούτομέαπαρουσιάζεισυνεχήπτώσηαπότο2008,μετάσηεπιβράδυνσηςτηςπτώσηςαπότοα΄εξάμηνοτου2012.Κατάτοβ΄εξάμηνοτου2014καιτοα΄τρίμηνοτου2015,ηεπενδυτικήπροσπάθειαπαρουσίασεσημαντικήβελτίωση,ηοποίαείναιευδιάκριτη.Ωστόσο,απότοβ΄τρίμηνοτου2015ηπτωτικήπορείατωνεπενδύσεωνωςποσοστούτουΑΕΠεπανεμφανίστηκε.

Διάγραμμα 2.5:Οιακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου καιοιπροσδιοριστικοίτουςπαράγοντες

(2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Παρατηρούμεεπίσηςότιτόσοοδείκτηςαπόδοσηςπαγίουκεφαλαίουόσοκαιοβαθμός χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού παρουσίασαν μικρή μεναλλάόχιαμελητέαβελτίωσητο2015.Στοσημείοαυτόθαήτανχρήσιμονασημει-ωθεί ότι το μέσο ακαθάριστο περιθώριο κέρδους (Διάγραμμα 2.6) ακολουθεί

16. Η απόδοση παγίου κεφαλαίου είναι τα κέρδη, οι τόκοι και οι πρόσοδοι (δηλαδή το σύνολο των εισοδημάτων του κεφαλαίου) ανά μονάδα επενδυμένου παγίου κεφαλαίου.


μακροχρόνιαανοδικήπορεία.Συνεπώς,ησυμπεριφοράτωνεπενδύσεωνπαγίουκεφαλαίουφαίνεταιναεπηρεάζεταισημαντικάαπότηναβεβαιότητακαιτιςπροσ-δοκίεςπουσχετίζονταιμετηνπορείατηςοικονομίας,τημεταβολήτηςιδιωτικήςκατανάλωσηςκαιτωνπωλήσεων,καθώςεπίσηςκαιαπόχρηματοοικονομικούςπαράγοντες,όπωςητραπεζικήχρηματοδότησηκαιηέκθεσητουεπιχειρηματικούτομέαστοντραπεζικόδανεισμό.

Διάγραμμα 2.6: Μέσοακαθάριστοπεριθώριοκέρδους (2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία,υπολογισμός

μεβάσητοκόστοςεργασίαςκαιτοκόστοςενδιάμεσωναναλώσεων)


2.3 Αποεπένδυση και παραγωγικό δυναμικό

Ημείωσητωνεπενδύσεωνπαγίουκεφαλαίουσυμβάλλειστηνενεργοποίησημιαςδιαδικασίαςυποβάθμισηςτουεργατικούδυναμικούκαιτουπαραγωγικούσυστή-ματοςτηςοικονομίας,υπονομεύοντας,όπωςθαδείξουμεστησυνέχεια,τιςπαρα-γωγικέςδυνατότητεςκαιτορυθμόμεταβολήςτουπραγματικούκαιτουδυνητικούπροϊόντοςτηςοικονομίας.Ηδιαδικασίατηςαποεπένδυσηςεμφανίζεταικυρίωςστιςμεταβολέςτριώνκρίσιμωνμεγεθών:στηνκατανάλωσηπαγίουκεφαλαίου,17

17. Είναι το κεφάλαιο το οποίο αποσύρεται από το παραγωγικό σύστημα λόγω φυσικής φθοράς, μειωμένης κερ-δοφορίας ή τεχνολογικής απαξίωσης.


στις καθαρές επενδύσεις,18 και στο ρυθμόσυσσώρευσηςπαγίου κεφαλαίου.19

Στο Διάγραμμα 2.7 παρατηρούμε ότι η κατανάλωση παγίου κεφαλαίου αυξή-θηκεσημαντικά (περίπου κατά25%) τηνπερίοδο2006-2015, καταγράφονταςτηνπαύσηλειτουργίαςπλήθουςεπιχειρήσεωνήτμημάτωνεπιχειρήσεωνκαιτησυνακόλουθηκαταστροφήπαγίουκεφαλαίου.Στοίδιοδιάγραμμαφαίνονταιοιακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου,οιοποίεςακολουθούνμακροχρόνιαπτωτικήπορεία, έτσιώστεσήμεραναβρίσκονταιστο χαμηλότεροσημείο τωντελευταίωνδεκαετιών.Παρατηρείταιωστόσοεπιβράδυνσητηςπτώσηςκαιδια-φαίνεταιμιατάσησταθεροποίησηςτωνεπενδύσεωνστοιστορικάχαμηλόσημείοστοοποίοβρίσκονται σήμερα.Μετά το2010ο ρυθμόςμεταβολής τωνακαθά-ριστων επενδύσεων ήταν χαμηλότερος από εκείνον της κατανάλωσης παγίουκεφαλαίου.Αυτόείχεωςσυνέπειαταπάγιαστοιχείαπουσυσσωρεύτηκανστοπαρελθόνναμειώνονταικαιοικαθαρέςεπενδύσειςναείναιαρνητικές.

Διάγραμμα 2.7:Ακαθάριστεςεπενδύσειςκαικατανάλωσηπαγίουκεφαλαίου(2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτου προηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


18. Πρόκειται για τις επενδύσεις που αφορούν προσθήκη νέου παραγωγικού δυναμικού και όχι αντικατάσταση παλαιού.

19. Είναι η ταχύτητα με την οποία μεγεθύνεται ή συρρικνώνεται το συνολικό πάγιο κεφάλαιο που είναι επενδυ-μένο στη χώρα.


ΤοΔιάγραμμα2.8αποτυπώνειτημεταβολήτωνκαθαρώνεπενδύσεων.Παρατη-ρούμεότιαπότουςπρώτουςμήνεςτου2012ημέσητριμηνιαίααπώλειαπαγίουκεφαλαίουανέρχεταιπερίπουσε1,5δισ.ευρώστονιδιωτικότομέακαιεπιπλέονότιδενφαίνεταικαμιάτάσημείωσηςαυτήςτηςαπώλειας.Ηεξέλιξηαυτήεπη-ρεάζειαρνητικάκαι τορυθμόσυσσώρευσηςκεφαλαίου (βλ.Διάγραμμα2.8).Ησυνολικήεικόνατωνεπενδύσεωνπαραμένειεξαιρετικάαπαισιόδοξη.Αυτήηδια-πίστωσηισχύειακόμηκαιμετάτηνεμφάνισηορισμένωνσημείωνμεταστροφήςτηςπτωτικήςτάσηςτωνεπενδύσεωντουιδιωτικούτομέατο2014-2015,καθώςηαύξησητωνακαθάριστωνεπενδύσεωνκεφαλαίουπουπαρουσιάστηκεδιήρκεσεμόλιςτρίατρίμηνα(τοβ΄εξάμηνο2014καιτοα΄τρίμηνοτου2015).Τομόνοθετικόσημείοείναιότιηκατανάλωσηπαγίουκεφαλαίουακολουθείπτωτικήπορείακαιήδηπλησιάζεισταπροκρίσηςεπίπεδα,καταγράφονταςέτσιτηνεπιβράδυνσητηςδιαδικασίαςκαταστροφήςπαγίουκεφαλαίου.Ηεξέλιξηαυτήυποδηλώνειότιοιεπιχειρήσεις έχουνπραγματοποιήσει ίσωςτομεγαλύτερομέροςτωνεκκαθαρί-σεωντωνλιγότεροαποδοτικώνκεφαλαίων.

Διάγραμμα 2.8:Ακαθάριστεςεπενδύσειςκαικατανάλωσηπαγίουκεφαλαίου(2006:1-2015:3,%μεταβολέςέναντιτουαντίστοιχουτριμήνουτου προηγούμενουέτους,σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)

Πηγή:Eurostat,ΕθνικοίΛογαριασμοί(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Όπωςσημειώσαμεπαραπάνω,ηδιαδικασίατηςαποεπένδυσηςέχειμιασοβαρήαρνητικήεπίδρασηστομέγεθοςτουσυνολικούεπενδυμένουπαγίουκεφαλαίου,


δηλαδήστομέγεθοςτουεγκατεστημένουπαραγωγικούδυναμικού.ΗμείωσητουκεφαλαιακούαποθέματοςμειώνειτοδυνητικόΑΕΠτηςοικονομίας.Απότηνάλληπλευρά,αυτήηδιαδικασίατηςαποεπένδυσηςαυξάνειτηνκερδοφορίαστιςεπιχει-ρήσειςπουαντεπεξήλθανστιςδυσκολίεςτηςκρίσης,διότισεκάθεκλάδοπαραγω-γής,μέσωτηςεκκαθάρισηςτωνπιοαδύναμωνκεφαλαίων,ηυπάρχουσαζήτησημεταφέρεταιαπότιςεπιχειρήσειςπουέπαυσαντηλειτουργίατουςστιςεπιχειρή-σειςπουεπέζησαν,μέχριστιγμής,απότημεγάληκρίσητηςελληνικήςοικονομίας.

2.4 Διανομή του εισοδήματος και μακροοικονομικές επιπτώσεις

ΤοΔιάγραμμα2.9δείχνειτηνεξέλιξητηςδιανομήςτουεισοδήματοςτηνπερίοδο2006-2015,όπωςαυτήπροσδιορίζεταιαπότησχέσημεταξύτηςμεταβολήςτηςπαραγωγικότηταςτηςεργασίαςκαιτηςμεταβολήςτηςμέσηςπραγματικήςαμοι-βής εργασίας. Παρατηρούμε ότι μέχρι το 2009 υπήρξε σημαντική αύξηση τωνμέσωνπραγματικώναποδοχών(κατά3,2%).Αντίθετα,στηνεξαετία2010-2015υπήρξεαξιοσημείωτηπτώσητωνπραγματικώναμοιβώνμεσημαντικήαπόκλισημετάτο2010απότηνεξέλιξητηςπαραγωγικότηταςτηςεργασίας.

Διάγραμμα 2.9:Πραγματικέςαμοιβέςανάμισθωτό, ποσοστόανεργίαςκαιπαραγωγικότητατηςεργασίας(2006:1-2015:3,

σταθερέςτιμές,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Ημείωσητουμέσουπραγματικούμισθούσχετίζεταιάμεσαμε τηναύξησητηςανεργίας.Ακριβέστερα,ομέσοςπραγματικόςμισθόςπουπροκύπτειαπότιςσυλ-


λογικέςδιαπραγματεύσεις(καιπρινοιεπιχειρήσειςπροσαρμόσουντιςτιμέςτουςστιςμεταβολέςτουκόστουςεργασίας),δηλαδήοπραγματικόςμισθόςδιαπραγ-μάτευσης,παρουσιάζει ισχυρήστατιστικήεξάρτησηαπότοποσοστόανεργίας.Όπωςφαίνεται στο Διάγραμμα 2.9, η αλματώδης αύξηση του ποσοστού ανερ-γίαςμετάτο2009καθόρισεσεμεγάλοβαθμότηγενικήπορείαυποχώρησηςτωνμέσωνπραγματικώναποδοχών.Τηδιετία2014-2015,κατάτηνοποίασημειώθηκεκάμψητουποσοστούανεργίας,παρατηρούμεότιδενυπήρξεαντίστοιχηαύξησητουμέσουπραγματικούμισθού,αλλάαπλώςεπιβράδυνσητηςσυνεχιζόμενηςμεί-ωσης.Επιπλέον,τοβ΄καιτογ΄τρίμηνοτου2015σημειώθηκανμεγάλεςμειώσειςστονμέσοπραγματικόμισθό(2,5%έναντιτηςαντίστοιχηςπεριόδουτου2014).

Διάγραμμα 2.10:Ακαθάριστοεισόδημαεργασίαςωςποσοστότηςακαθάριστηςπροστιθέμενηςαξίας(2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Τογεγονόςότιημείωσητηςανεργίαςδεναντανακλάταισεαυξήσειςτωνπραγμα-τικώνμισθώνμπορείνααποδοθείστιςδιαρθρωτικέςαλλαγέςπουεπιβλήθηκανστηναγοράεργασίαςαπότηνεφαρμογήτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογήςτηςελληνικής οικονομίας και οι οποίες αποδυνάμωσαν τη διαπραγματευτική ισχύτωνεργαζομένωνκαιτωνσυνδικαλιστικώντουςοργανώσεων.Εξίσουαρνητικήεπίδρασηστηνεξέλιξητουμέσουπραγματικούμισθούμπορείναείχεκαιηαύξησητηςαπασχόλησηςσεκλάδουςέντασηςεργασίας,αλλάκαιηεπέκτασητηςμερικήςαπασχόλησηςκαιτηςαπασχόλησηςανειδίκευτωνήημιειδικευμένωνεργαζομέ-νων.Σεαυτήτηνερμηνείασυνηγορείτογεγονόςότιηαπασχόλησηστηνεστίαση,


σταξενοδοχείακαιστολιανικόεμπόριοαυξήθηκεστηδιάρκειατουπρώτουεννε-άμηνουτου2015κατά111χιλιάδεςάτομαεπίσυνόλου127.

Ημεγάλησυμπίεσητουμέσουπραγματικούμισθού(-28,1%)κατάτηνεξαετία2010-2015,έναντιτηςαντίστοιχηςπτώσηςτηςπαραγωγικότηταςτηςεργασίας(-10,2%),είχεωςαποτέλεσματημεγάλημείωσητουεισοδηματικούμεριδίουτηςεργασίας(Διάγραμμα2.10)στοσύνολοτηςοικονομίαςκαιστονιδιωτικότομέα.Παρατηρούμεότιτοεισόδηματηςεργασίαςωςποσοστότηςακαθάριστηςπρο-στιθέμενης αξίας υποχώρησε στη διάρκεια της εφαρμογής τωνπρογραμμάτωνπροσαρμογήςτηςελληνικήςοικονομίαςκατάδέκαεκατοστιαίεςμονάδες,ενώησταθεροποίησηπουσημείωσετο2014ανατράπηκεστηδιάρκειατου2015.

Διάγραμμα 2.11: Αποδοχέςεργασίαςμισθωτώνκαι αυτοαπασχολούμενων,καιεισόδημακεφαλαίουσετρέχουσεςτιμές

(εκατ.ευρώ,2010:1-2015:3καιπρόβλεψη2015:4)



ΤοΔιάγραμμα2.11περιγράφει τηναναδιανομή του εισοδήματοςσε βάρος τηςεργασίαςσυγκρίνονταςτοεισόδηματηςεργασίαςκαιτουκεφαλαίουσεαπόλυ-τους αριθμούς. Παρατηρούμε ότι στη διάρκεια της κρίσης μειώθηκαν τα εισο-δήματατηςεργασίαςκαιτουκεφαλαίου,πληνόμωςσεδιαφορετικόβαθμό.Τοεισόδηματηςεργασίας(μισθοίκαιτεκμαρτήαμοιβήεργασίαςαυτοαπασχολούμε-νωνμετάτηνκαταβολήτωνασφαλιστικώνεισφορώνκαιπριντηνκαταβολήτουφόρουεισοδήματος)περιορίστηκεαπότα17,2δισ.ευρώτοτελευταίοτρίμηνοτου2009σε10,7δισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2015.Πρόκειταιγιαμείωση6,5δισ.ευρώή38%.Τοεισόδηματουκεφαλαίου(κέρδη,τόκοικαιπρόσοδοι)μειώθηκεστηδιάρκειατηςκρίσηςαπό19,8δισ.ευρώκατάτοτελευταίοτρίμηνοτου2009σε17,2δισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2015.Πρόκειταιγιαμείωση2,6δισ.ευρώή10,3%.Υπήρξεεπομένωςμεγάλωνδιαστάσεωναναδιανομήτουεισοδήματοςσεβάροςτηςεργασίαςμεσοβαρέςμακροοικονομικέςεπιπτώσεις.

Πρέπεινασημειωθείότιτοδιαθέσιμοεισόδημααπόαμοιβέςεργασίαςπεριορί-στηκε και εξαιτίας της αυξημένηςφορολόγησης των τελευταίων ετών. Αυτή ημείωσητωνεισοδημάτωντηςεργασίαςπεριόρισετημείωσητόσοτωνκερδώνόσοκαιτωνάλλωνεισοδημάτωντουκεφαλαίου.Είναιαξιοσημείωτοότικατάτοβ΄καιτογ΄τρίμηνοτου2015−πολύπιθανόκαικατάτοδ΄τρίμηνο−υπήρξεαύξησητωνεισοδημάτωντουκεφαλαίου.Ηαναδιανομήσεβάροςτωνεισοδημάτωναπόεργασία,τηςοποίαςηροπήπροςκατανάλωσηείναιυψηλή,επηρέασεαρνητικάτην ιδιωτικήκατανάλωση, ενώαντιθέτωςηαύξησητουακαθάριστουλειτουρ-γικούπλεονάσματοςδενπροκάλεσεευδιάκριτηενίσχυσητηςεγχώριαςζήτησης.Στις παραπάνω μειώσεις του διαθέσιμου εισοδήματος από εργασία πρέπει ναπροσθέσουμεκαιτηναύξησητηςπραγματικήςεπιβάρυνσηςτωνμισθωτώναπότηναποπληρωμήτωνδανείωντουςπροςτιςτράπεζες,καθώς,ακόμηκαιαντοκόστοςεξυπηρέτησηςπαρέμεινεαμετάβλητοσεονομαστικούςόρους,αυξήθηκεωςποσοστότουδιαθέσιμουεισοδήματος.

Κατάτηνεκτίμησήμας,ηαρνητικήεπίδρασητηςδιανομήςτουεισοδήματοςσεβάροςτηςεργασίαςδημιουργείδιαδοχικούςκύκλουςπεραιτέρωκάμψηςτηςοικο-νομικήςδραστηριότηταςμέσωτουάξοναανεργία-μισθοί-ιδιωτικήκατανάλωση.20

Ηδιατήρησητουακαθάριστουλειτουργικούπλεονάσματοςσευψηλάεπίπεδαθαμπορούσενααποτελέσεικίνητρογιαεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου,κάτιτοοποίοωστόσοδενσυμβαίνειστηνπαρούσασυγκυρίαείτεεπειδήοιεπιχειρήσειςδιαθέ-τουνακόμηαχρησιμοποίητοπαραγωγικόδυναμικό, είτε επειδήχρησιμοποιούνταέσοδάτουςγιανααποπληρώσουνχρέηήγιαναδιασφαλίσουντηρευστότηταπουυπόκανονικέςσυνθήκεςθατουςπαρείχετοχρηματοπιστωτικόσύστημα.Ηάποψήμαςείναιότιηάνοδοςτηςκερδοφορίαςμπορείναενισχύσειτιςεπενδύ-σειςκαιτοΑΕΠμόνουπότηνπροϋπόθεσηότιυπάρχουνθετικέςπροσδοκίεςγιααύξησητηςζήτησης,κάτιπουδενσυμβαίνειστηνπαρούσασυγκυρία.

20. Βλ., για παράδειγμα, Μαρσέλλου (2013) και Onaran and Obst (2015).


2.5 Τιμές και κόστος εργασίας

Οι προαναφερθείσες εξελίξεις στη διανομή του προϊόντος αντανακλώνται στηδιαμόρφωσητουκόστουςεργασίαςκαιτωντιμών.ΣτοΔιάγραμμα2.12αποτυπώ-νονταιοιπροσδιοριστικοίπαράγοντεςτουΜοναδιαίουΚόστουςΕργασίας(ΜΚΕ),δηλαδή οι μέσες ονομαστικές αποδοχές και η παραγωγικότητα της εργασίας.Παρατηρούμεότικατάταδύοπρώταέτητηςκρίσης(2008-2009),οιμέσεςονο-μαστικέςαποδοχέςανάμισθωτόαυξήθηκαν.Απότοα΄τρίμηνοτου2010άρχισεηπτωτικήπορείατωνονομαστικώνμισθών,ηοποίασυνεχίστηκεκαιτο2015(-3,7%), ενώαναμένεται να διατηρηθεί και κατά τη διάρκεια του2016 (-2,2%σύμφωναμετηχειμερινήπρόβλεψητηςΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής).

Διάγραμμα 2.12: Ακαθάριστεςονομαστικέςαποδοχέςεργασίας ανάμισθωτό,παραγωγικότητατηςεργασίαςκαιΜΚΕ

(2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Μεταξύτουδ΄τριμήνουτου2009καιτουγ΄τριμήνουτου2015,ησυνολικήμείωσητων ακαθάριστων ονομαστικών αποδοχών ανά μισθωτό ανήλθε σε 26,1%. Οιμεταβολέςτηςπαραγωγικότηταςχωρίζονταισεδύοφάσεις:στηνπρώτηφάση(2008-2009),κατάτηνοποίαυπήρξεμείωσητηςπαραγωγικότητας,καιστηδεύ-τερη(2010-2015),κατάτηνοποίαεπήλθεσταθεροποίησησεεπίπεδοκατά10,2%χαμηλότεροαπότοιστορικάυψηλόεπίπεδοτου2007.ΟιμεταβολέςτουΜΚΕστη


διάρκειατηςεφαρμογήςτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογήςτηςελληνικήςοικονο-μίαςκαιοιαντίστοιχεςμεταβολέςτωνπροσδιοριστικώνπαραγόντωντουσυνο-ψίζονταιστονΠίνακα2.1πουακολουθεί.

Πίνακας 2.1: ΠοσοστόμεταβολήςΜΚΕ,ακαθάριστωνονομαστικώναποδοχώνανάμισθωτόκαιπαραγωγικότηταςτηςεργασίας(2010-2015)

Ακαθάριστες ονομαστικές

αποδοχές ανά μισθωτό

Παραγωγικότητα εργασίας ΜΚΕ Παρατηρήσεις

2010:1έως2015:3 -26,1% -10,2% -17,7% Ελάχιστο2015:3έναντι μεγίστου2009:4

Σεμέσαεπίπεδα 2010-2015 -20,4% -7,4% -14,1% Μέσος2015έναντι

μέσου2009Σωρευτικά2015 και2016 -5,9% -3,0% -2,9% Γιατο2016πρόβλεψη

ΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής

Πηγή:Eurostat,ΤριμηνιαίοιΕθνικοίΛογαριασμοί(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Διάγραμμα 2.13:Εγχώριεςτιμές,ΜΚΕκαιπεριθώριοκέρδους (2006:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


ΈναντιαυτήςτηςιστορικάπρωτοφανούςμείωσηςτουΜΚΕ,οιτιμέςεμφάνισανιδι-αίτεραυψηλήακαμψία,μεαποτέλεσμαναμεταβιβαστείστιςτιμέςμόνοέναμικρόμέροςαπότημείωσητουκόστουςεργασίας,σεαντίθεσημετιςυποθέσειςτηςθεω-


ρίαςτηςεσωτερικήςυποτίμησης.ΣτοΔιάγραμμα2.13παρατηρούμεότιημείωσητου κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος μετατράπηκε κατά το μεγαλύτερομέροςτηςσεαύξησητουμέσουακαθάριστουπεριθωρίουκέρδους.

2.6 Διαρθρωτική ανταγωνιστικότητα και δυνητικός ρυθμός ανάπτυξης

Στηδιάρκειατουβ΄εξαμήνουτου2014καιτουα΄τριμήνουτου2015,οιεισαγω-γέςαυξήθηκανθεαματικάκατά1,2δισ.σεσταθερέςτιμέςστοεννεάμηνοΙουλίου2014-Μαρτίου2015ήκατά8,2%έναντιτουπροηγούμενουεννεάμηνου,επειδήηελληνικήοικονομίαπαρουσίασεοριακάθετικούςρυθμούςμεγέθυνσηςτηςεσωτε-ρικήςζήτησηςκαιτουΑΕΠ.ΗαύξησηαυτήφαίνεταιμεευκρίνειαστοΔιάγραμμα2.14,όπουπαρατηρούμεότιηάνοδοςτωνεισαγωγώνπροκάλεσεεπιδείνωσητουεξωτερικούισοζυγίουκαιανέκοψετηδιαδικασία ισοσκέλισηςστηνοποίααυτόβρισκόταναπόταπρώταέτητηςκρίσης.Ηεξέλιξηαυτήυπογραμμίζειτοέλλειμμαδιαρθρωτικήςανταγωνιστικότηταςτηςελληνικήςοικονομίας.Ηαδυναμίααυτήαποτελεί σοβαρό περιοριστικό παράγοντα της ανάκαμψης και της εξόδου τηςοικονομίαςαπότηνκρίση.

Διάγραμμα 2.14: Εισαγωγές,εξαγωγέςκαιεξωτερικόισοζύγιοαγαθών καιυπηρεσιών(2005:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)



Το πρόβλημα της διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας εκδηλώνεται και με τογεγονός ότι το εξωτερικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών παρουσιάζεται ισο-σκελισμένοστοσημερινόχαμηλόεπίπεδοτουΑΕΠ,πουείναικατάπερίπου27%χαμηλότεροαπότοαντίστοιχοτου2008.ΑυτόφαίνεταιστοΔιάγραμμα2.15,στοοποίοπαρατηρούμεότιτοΑΕΠκαιτοεξωτερικόισοζύγιοπαρουσιάζουνυψηλήαρνητικήσυσχέτιση,μετηνέννοιαότισευψηλόεπίπεδοπαραγωγής(όπως,γιαπαράδειγμα, το2007)το εξωτερικό ισοζύγιοαγαθώνκαιυπηρεσιώνδιευρύνε-ται σε μη διατηρήσιμα επίπεδα (-29 δισ. ευρώ το2007, δηλαδή, κατάπροσέγ-γιση,12%τουΑΕΠ).Αντιστρόφως,χρειάστηκεναμειωθείτοΑΕΠστα175δισ.ευρώ(έναντιπερίπου240δισ.ευρώτο2008)γιανασυρρικνωθείτοεξωτερικόέλλειμμααγαθώνκαιυπηρεσιώνστα3δισ.ευρώ.

Διάγραμμα 2.15:ΑΕΠκαιεξωτερικόισοζύγιοαγαθώνκαιυπηρεσιών (2005:1-2015:3,σετιμές2010,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Συνεπώς,ηπροσαρμογήτουισοζυγίουαγαθώνκαιυπηρεσιώντηνπερίοδο2010-2015πραγματοποιήθηκεκυρίωςμέσωτηςύφεσηςκαιτηςμείωσηςτηςεσωτερι-κήςζήτησηςκαιόχιμέσωτηςπροσαρμογήςτωντιμών,όπωςδείχνειτοΔιάγραμμα2.16,τοοποίοαποκαλύπτειτηνακαμψίατωντιμώντωνεξαγωγών,δηλαδήτηναδυναμίατουςναακολουθήσουντημείωσητουΜΚΕ.Ταεμπειρικάευρήματαμαςοδηγούνστηνεκτίμησηότιηακαμψίατωντιμώναποτελείμείζονδιαρθρωτικόπρόβληματηςελληνικήςοικονομίας.


Διάγραμμα 2.16:Τιμέςεξαγωγώνκαικόστοςεργασίας ανάμονάδαπροϊόντος(2005:1-2015:3,εποχικάδιορθωμέναστοιχεία)


Επομένως,μετασημερινάδιαρθρωτικάχαρακτηριστικάτηςοικονομίαςκαιμετηνακαμψίαπουπαρουσιάζουνοιτιμέςωςπροςτιςμειώσειςπουαπαιτούνται,μπορείναεπιτυγχάνεταιισοσκελισμένοισοζύγιοαγαθώνκαιυπηρεσιώνμόνοσεχαμηλόεπίπεδοΑΕΠ,όπωςείναι,γιαπαράδειγμα,τοσημερινόΑΕΠτηςχώρας.Κάθεπροσπά-θειαμετάβασηςσευψηλότεροεπίπεδοείναιπολύπιθανόότιθαπροσκρούειστονπεριορισμότωνεξωτερικώνελλειμμάτων.Ωστόσο,υψηλάελλείμματαστοισοζύγιοτρεχουσώνσυναλλαγώνμειώνουντηφερεγγυότητατηςχώραςστιςπαγκοσμιοποι-ημένεςχρηματοπιστωτικέςαγορέςκαιπροκαλούνπεριορισμούςχρηματοδότησης.Επίσης,ηΕυρωπαϊκήΕπιτροπή,στοπλαίσιοτηςνέαςοικονομικήςδιακυβέρνησης,αξιολογείταεξωτερικάελλείμματαπουυπερβαίνουντοόριομερικώνμονάδωντουΑΕΠωςένδειξηγιατηνεφαρμογήπολιτικώνλιτότητας.

Βραχυπρόθεσμα,λύσηήέστωχαλάρωσητουπεριορισμούτουισοζυγίουτρεχου-σώνσυναλλαγώνστηνοικονομίααποτελεί ημείωσητωντιμών,ώστε ναμπο-ρέσουνοιεξαγωγέςνααντισταθμίσουντιςεισαγωγέςστοεπιθυμητόυψηλότεροεπίπεδοτουπροϊόντος.Απόταδιαθέσιμαστοιχείαεκτιμούμεότιυπολείπεταιμιαμείωσητωντιμώνκατά10%περίπου,ηοποίαθαμπορούσενασυντελεστείωςαποτέλεσμαδιαρθρωτικώναλλαγώνστιςαγορέςπροϊόντωνγιατηναντιμετώ-πισηκαιτονπεριορισμόολιγοπωλιακώνκαταστάσεωνκαιφαινομένωνκερδο-σκοπίας.Ημείωσητωντιμώνθαβελτιώσειτοισοζύγιοτρεχουσώνσυναλλαγών


χαλαρώνονταςτονεξωτερικόπεριορισμότηςμεγέθυνση,αλλάταυτόχροναθαενι-σχύσειτουςπραγματικούςμισθούςσυμβάλλονταςστηναύξησητουπροϊόντος,τωνφορολογικώνεσόδωνκαιτωνασφαλιστικώνεισφορών.Μακροχρόνια,θαπρέπειναβελτιωθούνταδιαρθρωτικάχαρακτηριστικάτουπαραγωγικούσυστήματος,καικυρίωςναξεφύγειηοικονομίααπότηνπαγίδααποεπένδυσης.Στηναντίθετηπερί-πτωση,ηελληνικήοικονομίαθαβρεθείπιθανάσεμακράπερίοδοστασιμότητας.

Εκτόςόμωςαπότονπεριορισμότου εξωτερικού ισοζυγίου, η ελληνικήοικονο-μίαυφίσταταικαιένανεσωτερικόπεριορισμόεξαιτίαςτηςπαραγωγικήςδομήςτης.Ηδιαπίστωσηαυτήστηρίζεταιστηνάποψηότιμακροχρόνιαοβαθμόςχρη-σιμοποίησηςτουπαραγωγικούδυναμικούπρέπειναβρίσκεταιστοσημείοεκείνοπέραν του οποίου αναπτύσσονται πληθωριστικές πιέσεις. Με άλλα λόγια, δενείναιαρκετόνααρθείήναχαλαρώσειοεξωτερικόςπεριορισμόςπουδημιουργείτοισοζύγιοτρεχουσώνσυναλλαγώνσευψηλόεπίπεδοζήτησης,αλλάπρέπειεπι-πλέονηαύξησητηςζήτησηςναμηνεξαντλείσεμικρόχρονικόδιάστηματοαχρη-σιμοποίητοπαραγωγικόδυναμικόδημιουργώνταςπληθωριστικέςπιέσεις.

Διάγραμμα 2.17: ΔυνητικόκαιτρέχονΑΕΠ (1995-2015καιπρόβλεψη2016)

Πηγή:Ameco


ΤοΔιάγραμμα2.17δείχνειότιστηνελληνικήοικονομίαηαποεπένδυσηπροσαρμό-ζειτομέγεθοςτουπαραγωγικούδυναμικούστοεπίπεδοτηςσημερινήςζήτησης,καισυνακόλουθατοδυνητικόΑΕΠστοεπίπεδοτουτρέχοντοςΑΕΠ.Αυτήηδιαδικασίααπώλειαςπαραγωγικήςδυνατότηταςτείνειναεγκλωβίσειτηνελληνικήοικονομίαστοσημερινόχαμηλόεπίπεδομεγέθυνσης,γιατίεάνεπιχειρηθείκατάταεπόμεναέτηηεπανεκκίνησητηςοικονομίαςμετόνωσητηςζήτησης,τότεηέλλειψηικανούπαραγωγικούδυναμικούείναιπιθανόνααπειλήσειτηνανάκαμψημετηνεμφάνισηπληθωριστικώνπιέσεων.Ηδιαπίστωσηαυτήκαθιστάακόμηπιοεπιτακτικήτηνανάγκηάμεσηςαντιστροφήςτηςσημερινήςκατάστασημετηνποιοτικήκαιποσο-τικήεπέκτασητουκεφαλαιακούαποθέματοςτηςοικονομίας.

2.7 Λιτότητα, ύφεση και ο μετασχηματισμός του μακροοικονομικού συστήματος

Η εφαρμογή των ΠΟΠ λειτουργεί ως μηχανισμός μετασχηματισμού των ροώνεισοδήματοςμεταξύ τωνδιαφορετικών τομέωντηςοικονομίαςκαι μεταβάλλειτορόλοκαιτησυνεισφοράτουςστηναναπτυξιακήδυναμικήτηςχώρας.Ηλογικήτων Μνημονίων είναι ότι η αντιμετώπιση των ελλειμμάτων του δημοσιονομι-κούισοζυγίουκαιτουεξωτερικούισοζυγίουπροϋποθέτειτηνάσκησηπολιτικήςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςκαι εσωτερικήςυποτίμησης.Ηδημιουργίαπλεο-νασμάτωναξιολογείταιωςένδειξηαναπτυξιακήςεπιτυχίαςτωνπρογραμμάτωνλιτότητας.

Έχουμεήδηυπογραμμίσει ότι μιααπό τις μείζονεςαδυναμίες τωνπρογραμμά-τωνλιτότηταςείναιότιδενλαμβάνουνυπόψητιςιδιαιτερότητεςτουαναπτυξια-κούμοντέλουτηςοικονομίαςκαιτηνκατάστασητουπαραγωγικούσυστήματος.Ηπολιτική της λιτότητας ενεργοποιεί διαδικασίεςπροσαρμογήςσεόλους τουςτομείςτηςοικονομίαςπουμετασχηματίζουντομακροοικονομικόσύστημα.Ηβιω-σιμότητααυτούτουμετασχηματισμούείναιαυτήπουθαπροσδιορίσειτελικάτηνεπιτυχίαήτηναποτυχίατωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής,αλλάκαιτημετάβασητηςοικονομίαςσεέναβιώσιμοκαιδιατηρήσιμομοντέλοοικονομικήςανάπτυξης.

Το Διάγραμμα 2.18 απεικονίζει τη διάρθρωση των ισοζυγίων των βασικώντομέων21τηςοικονομίαςωςποσοστότουΑΕΠγιατηνπερίοδοα΄τρίμηνο2006-γ΄τρίμηνο2015.Παρατηρούμεότιτοάθροισμαόλωντωνισοζυγίωνείναιμηδενικό.Αυτόσυμβαίνει γιατί τοπλεόνασμα του ενός τομέα (π.χ. του δημόσιου τομέα)προϋποθέτειέλλειμμαστοισοζύγιοκάποιουάλλου22(π.χ.τωννοικοκυριών).Πριν

21. Στην ανάλυση που ακολουθεί οι βασικοί τομείς της οικονομίας είναι οι εξής: ο επιχειρηματικός τομέας, που περιλαμβάνει τις επιχειρήσεις του μη χρηματοπιστωτικού τομέα και τον τραπεζικό κλάδο, τα νοικοκυριά, ο δημόσιος τομέας και ο εξωτερικός τομέας.

22. Για βαθύτερη κατανόηση της αλληλεπίδρασης των ισοζυγίων των θεσμικών τομέων βλ. Godley and Lavoie (2007).


απότο2012οεπιχειρηματικόςκαιοεξωτερικόςτομέας23είχανμονίμωςπλεονα-σματικόισοζύγιο,μετοαντίστοιχοτωννοικοκυριώνκαιτουδημόσιουτομέανααποτελείαρνητικήαντανάκλασητουισοζυγίουτωνπρώτων.Μεάλλαλόγια,τοέλλειμματουδημόσιουτομέακαιτωννοικοκυριώνχρηματοδοτούσετοπλεόνα-σματουεπιχειρηματικούκαιτουεξωτερικούτομέατηςοικονομίας.

Διάγραμμα 2.18:Ισοζύγιοβασικώντομέωνελληνικήςοικονομίας (%ΑΕΠ,2006:1-2015:3)

Πηγή:Eurostat

Αξιοσημείωτοείναιτογεγονόςότιύστερααπόπέντεέτηδημοσιονομικήςπρο-σαρμογήςκαιμετάτηνεφαρμογήδύοπρογραμμάτωνλιτότηταςηκατάστασηδενέχειαλλάξεισημαντικά.Εξαίρεσηαποτελείηπερίοδοςβ΄τρίμηνο2012-γ΄τρίμηνο2013, κατά την οποία ο επιχειρηματικός τομέας εμφανίζει μεγάλο πλεόνασμαλόγωτηςανακεφαλαιοποίησηςτωντραπεζών,σεβάροςτουδημοσιονομικούισο-ζυγίουκαιενμέρειτουεξωτερικούτομέα.Το ισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςείναιαρνητικόκαθ’όλητηνυπόεξέτασηπερίοδο,24ενώτοισοζύγιοτουεξωτερι-κούτομέαείναιθετικόέωςτο2012καιστησυνέχειαπαρουσιάζειεποχικέςδια-

23. Στην ανάλυση που ακολουθεί ο εξωτερικός τομέας αναφέρεται στο σύνολο των οικονομιών με τις οποίες συ-ναλλάσσονται οι φορείς της εγχώριας οικονομίας. Το ισοζύγιο του εξωτερικού τομέα είναι η αρνητική αντανά-κλαση του ισοζυγίου πληρωμών.

24. Για τη διάρθρωση του ισοζυγίου της Γενικής Κυβέρνησης, καθώς και για τις επιπτώσεις της λιτότητας στη χρηματοπιστωτική δομή του ελληνικού Δημοσίου βλ. Κεφάλαιο 1.


κυμάνσεις,εμφανίζονταςέλλειμμαστατρίμηναπουαντιστοιχούνστουςθερινούςμήνες,κυρίωςλόγωτηςαυξημένηςτουριστικήςκίνησης.25

Ιδιαίτερη σημασία για τον μακροοικονομικό μετασχηματισμό της οικονομίαςέχειηεξέλιξητωνισοζυγίωντουεπιχειρηματικούτομέακαιτωννοικοκυριών.Τοάθροισμάτουςείναιαρνητικόέωςτο2012καιθετικόστησυνέχειαλόγωκυρίωςτωνμεταβολώνστονχρηματοπιστωτικότομέακαισυγκεκριμένατωναποτελε-σμάτων του PSI και της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών. Τα Διαγράμματα2.19και2.20δείχνουντούψοςκαιτηδιάρθρωσητωνεπενδύσεωνκαιτωναπο-ταμιεύσεωντουιδιωτικούτομέα.Γίνεταιεύκολααντιληπτόότιπριντηνκρίσηοκύριοςόγκοςτωνιδιωτικώνεπενδύσεωνπροερχόταναπότανοικοκυριά,δηλαδήήτανεπενδύσειςσεκατοικίεςκαισεδιαρκήκαταναλωτικάαγαθά.Απότιςαρχέςτου2008οιεπενδύσειςτόσοτωννοικοκυριώνόσοκαιτωνεπιχειρήσεωνυποχω-ρούν,ενώμετάτο2010ημείωσηείναιραγδαία.

Διάγραμμα 2.19:Επενδύσειςπαγίουκεφαλαίουιδιωτικούτομέα (εκατ.ευρώ,2006:1-2015:3)

Πηγή:Eurostat

Αντιθέτως, οι αποταμιεύσεις των επιχειρήσεων βρίσκονται μονίμως σε θετικόεπίπεδο,ενώοιαποταμιεύσειςτωννοικοκυριώνκινούνταισεαρνητικόεπίπεδοαπότο2012.

25. Για μια αναλυτικότερη παρουσίαση των εξελίξεων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών βλ. Διαγράμματα 2.14 και 2.15.


Διάγραμμα 2.20:Αποταμιεύσειςιδιωτικούτομέα(εκατ.ευρώ,2006:1-2015:3)

Πηγή:Eurostat

ΤοΔιάγραμμα2.21παρουσιάζειτοεπίπεδοκατανάλωσηςκαιδιαθέσιμουεισοδή-ματοςτωννοικοκυριών.Απότο2009ηπτώσητουδιαθέσιμουεισοδήματοςκαιτηςκατανάλωσηςείναισταθερή,μετοδιαθέσιμοεισόδημαναμειώνεταιμεγρηγορότερορυθμόαπότηνκατανάλωση.Ωςαποτέλεσμααυτήςτηςδυναμικής,τηδιετία2013-2014τοεπίπεδοκατανάλωσηςτωννοικοκυριώνυπερβαίνειτοδιαθέσιμοεισόδημάτουςσεβάροςτηςαποταμίευσηςκαιτουπλούτουτους.Τοεύρημααυτόείναιπιθανόναδείχνειότιησυμπίεσητηςκατανάλωσηςέχειφτάσειστοκατώτεροόριότης.Τοσυμπέρασμααυτόαιτιολογείτομικρόβάθοςτηςύφεσηςτηνπερίοδο2014-2015,αλλάκαιτιςκαταστροφικέςσυνέπειεςπουθαέχειστοβιοτικόεπίπεδοκαιστηνοικονομίαηπεραιτέρωλήψημέτρωνμείωσηςτουεισοδήματοςτωννοικοκυριών.

ΤοΔιάγραμμα2.22παρουσιάζειτηνεξέλιξητουχρέουςτωννοικοκυριώνωςποσο-στούτουδιαθέσιμουεισοδήματόςτους,καθώςεπίσηςκαιτορυθμόνέουδανεισμούτουςτηνπερίοδο2006-2014.Παρατηρούμεότιτοποσοστότουχρέουςτωννοικο-κυριώνεκτινάχθηκεστο115%τουΑΕΠ,κυρίωςλόγωτηςμεγάληςπτώσηςτουδια-θέσιμουεισοδήματος.Αντίθετα,οδανεισμόςτωννοικοκυριώνβρισκότανσεσυνεχήπτωτικήπορείααπότογ΄τρίμηνοτου2006καιεισήλθεσεαρνητικόεπίπεδοτογ΄τρίμηνοτου2010,εξαιρώνταςμιαεκτίναξήτουτοβ΄τρίμηνοτου2010.Ειδικό-τεραγιατησυγκεκριμένηπερίοδο,ηοποίαχρονικάσυμπίπτειμετηνυπογραφήτουπρώτουΜνημονίου,οιαπαιτήσειςτουεξωτερικούτομέαπροςτανοικοκυριάμειώ-νονταιαπό15,5δισ.ευρώσε800εκατ.ευρώ,δηλαδήμείωσηκατά14,7δισ.ευρώ,ενώοιαπαιτήσειςτωνεγχώριωνπιστωτικώνιδρυμάτωνπροςτανοικοκυριάαυξά-νονταικατά24,6δισ.ευρώ.


Διάγραμμα 2.21:Διαθέσιμοεισόδημακαικατανάλωσηνοικοκυριών (εκατ.ευρώ,2006-2014)

Πηγή:Eurostat

Διάγραμμα 2.22: Νέοςδανεισμόςκαιχρέοςνοικοκυριών(2006-2014)

Πηγή:ΟΟΣΑκαιΤράπεζατηςΕλλάδος


ΣτηνπερίπτωσητηςΕλλάδας,ηπτώσητουδιαθέσιμουεισοδήματοςτωννοικο-κυριώνοδήγησεστηναπομόχλευσήτους.Αυτόείχεωςαποτέλεσματημείωσητηςκατανάλωσηςκαιτηςεγχώριαςζήτησηςκαιτηνπεραιτέρωσυμπίεσητωνεισοδη-μάτων.Ηεξέλιξηαυτήμπορείναανακοπείείτεωςαποτέλεσματηςβελτίωσηςτουισοζυγίου των νοικοκυριών είτεως αποτέλεσμα ρευστοποίησης περιουσιακώνστοιχείωνσεμιαπροσπάθειαδιατήρησηςτουεπιπέδουδιαβίωσήςτους.26Αυτήηδιαδικασίαφτωχοποίησηςαυξάνειτοπιστωτικόρίσκοτωννοικοκυριώνκαιτηναδυναμίατουςνααποπληρώσουντοχρέοςκαιτιςληξιπρόθεσμεςοφειλέςτους.

Οεπιχειρηματικόςτομέαςδιατηρείθετικήθέσηστοισοζύγιότουπριναλλάκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Ειδικότεραγιατο2013,τοισοζύγιοπαρουσιάζεισημαντικήβελτίωσηλόγωτωνμεταβολώνστιςτρέχουσεςμεταβιβάσεις.Επίτηςουσίας,πρό-κειταιγιαμεταβολέςπουεπηρεάζουντοισοζύγιοτουχρηματοπιστωτικούτομέακαιόχιτωνεπιχειρήσεων.Τοισοζύγιοτωνεπιχειρήσεωνείναιμονίμωςθετικό,αφούοιαποταμιεύσειςκινούνταισεσημαντικάανώτεροεπίπεδοαπότιςεπενδύσεις.ΤαανωτέρωαποτυπώνονταιστοΔιάγραμμα2.23,όπουπαρουσιάζονταιτούψοςτωνεπενδύσεων,οιαλλαγέςστααποθέματα,τααδιανέμητακέρδηαλλάκαιταρευστάδιαθέσιμα27πουδιαθέτουνοιεπιχειρήσειςπροκειμένουναχρηματοδοτήσουντιςεπενδυτικέςτουςδραστηριότητες.Παρατηρούμεότιταρευστάδιαθέσιμαυπερβαί-νουντούψοςτωνεπενδύσεωνσεπάγιοκεφάλαιοσεόλητηνυπόεξέτασηπερίοδο,ενώμετάτο2012οιεπενδύσειςκυμαίνονταιχαμηλότεραακόμακαιαπότααδιανέ-μητακέρδητωνεπιχειρήσεων.Μεάλλαλόγια,οιεπιχειρήσειςέχουνσταματήσειναεπενδύουντακέρδητουςστηνπραγματικήοικονομία.

Εντύπωσηπροκαλείτογεγονόςότι,ενώταρευστάδιαθέσιματωνεπιχειρήσεωνυπερκαλύπτουν τις χρηματοδοτικές τους ανάγκες για επενδύσεις, ο δανεισμόςτωνεπιχειρήσεωνπαρουσίασεσημαντικήαύξηση.ΤοΔιάγραμμα2.24παρουσι-άζειτοεπίπεδοτηςεξωτερικήςχρηματοδότησηςτωνεπιχειρήσεωναπότοντρα-πεζικό τομέακαιαπότιςαγορές χρήματοςκαι κεφαλαίου.Όπωςφαίνεταιστοδιάγραμμα, η δεύτερη μορφή δανεισμού διαδραματίζει σαφώς μικρότερο ρόλοστηχρηματοδότησητωνεπιχειρήσεων,οιοποίεςβασίζονταικυρίωςσεπαραδο-σιακέςμορφέςτραπεζικούδανεισμού.

26. Στη διεθνή βιβλιογραφία η διαδικασία αυτή αναφέρεται ως «ύφεση ισοζυγίου» (balance sheet recession) (βλ. Koo, 2011).

27. Τα ρευστά διαθέσιμα των επιχειρήσεων περιλαμβάνουν τις αποταμιεύσεις τους και τις κεφαλαιακές μεταβι-βάσεις προς αυτές.


Διάγραμμα 2.23:Επενδύσεις,αδιανέμητακέρδηκαιρευστάδιαθέσιμα τωνεπιχειρήσεων(εκατ.ευρώ,2006-2014)

Πηγή:Eurostat(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Παρατηρούμε ότι έως το 2007 οι τραπεζικές πιστώσεις προς τις επιχειρήσειςεμφανίζουνσυνεχήαύξηση,ηοποίαωστόσοδενανταποκρίνεταιστορυθμότωνεπενδύσεων.Ενολίγοις,στοσυγκεκριμένοχρονικόδιάστημαοιεπιχειρήσειςδανεί-ζονταιπροκειμένουναχρηματοδοτήσουνκαιμηεπενδυτικέςδραστηριότητες.Ησυμπεριφοράαυτήμπορείναερμηνεύσειτηνεξέλιξηβασικώνπαραγωγικώνκαιμακροοικονομικών ανισορροπιών της οικονομίας οι οποίες οδήγησαν τη χώραστηνκρίση.Στησυνέχεια,καιμετοξέσπασματηςπαγκόσμιαςχρηματοπιστωτι-κήςκρίσηςτου2007-2008,ηπιστωτικήεπέκτασητωνεπιχειρήσεωνεμφανίζειαπότομη πτώσηως αποτέλεσμα της επιδείνωσης των συνθηκών ρευστότηταςστιςαγορέςχρήματοςκαικεφαλαίων.Μετηνείσοδοτηςοικονομίαςστονφαύλοκύκλοτηςύφεσηςκαιτηςλιτότητας,ηπιστωτικήεπέκτασητωνεπιχειρήσεωνκατέρχεταισεαρνητικάεπίπεδα,υποδηλώνονταςτηνέναρξητουσταδίουαπομό-χλευσηςτωνεπιχειρήσεωνυπόσυνθήκεςχαμηλήςζήτησηςκαιαρνητικώνεπιχει-ρηματικώνπροσδοκιών.

Συμπερασματικά,πριντοξέσπασματηςκρίσηςδημόσιουχρέουςτο2009κινη-τήριοιμοχλοίτηςελληνικήςοικονομίαςυπήρξανηαύξησητηςκατανάλωσης,οιεπενδύσειςτωννοικοκυριώνστηναγοράακινήτων,καθώςκαιταυψηλάεπίπεδαδημόσιαςδαπάνης.ΗΕλλάδαείχεδηλαδήέναμηβιώσιμομοντέλοανάπτυξηςτοοποίοστηριζότανστημόχλευσηδίχωςενίσχυσητουπαραγωγικούτηςσυστήμα-τος.ΤηνίδιαπερίοδοαρνητικήσυμβολήστημεγέθυνσητουΑΕΠείχαντοσυνεχώς


διευρυνόμενοέλλειμμαστοισοζύγιοτρεχουσώνσυναλλαγώνκαιησυνακόλουθηεκροήχρηματικώνπόρωνπροςτον εξωτερικότομέα.Ηεικόνααυτήαντικατο-πτρίζειπλήρωςτοδιαρθρωτικόπαραγωγικόπρόβληματηςοικονομίας,αλλάκαιτουψηλόπιστωτικόρίσκοτης.

Η ένταξη της χώρας στα Μνημόνια σηματοδότησε τη βίαιη ανατροπή του προκρίσης μοντέλου μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας. Η εφαρμογή των πολι-τικώνλιτότηταςκαιεσωτερικήςυποτίμησης,ηπτώσητωνμισθώνκαιηαύξησητηςφορολογίαςσυμπίεσαντοδιαθέσιμοεισόδηματωννοικοκυριών,μεαποτέλε-σματηραγδαίαυποχώρησητηςκατανάλωσηςκαιτηςεγχώριαςζήτησης.Έτσι,οτομέαςτωννοικοκυριώνεισήλθεσταδιακάσεφάσηαπομόχλευσηςκαιαρνητικήςπιστωτικήςεπέκτασης,πουεπιβάρυνανπεραιτέρωτηζήτησηστοεσωτερικότηςοικονομίας.Ταυτόχρονα,τοπρόβληματηςδιαρθρωτικήςανταγωνιστικότηταςκαιηακαμψίατωντιμώνπεριόρισανσεοριακόεπίπεδοτοεπεκτατικόαποτέλεσματηςεσωτερικήςυποτίμησηςστιςεξαγωγές,ενώηαποεπένδυσηδενκατάφερεναδημι-ουργήσειπροϋποθέσειςπαραγωγικούμετασχηματισμούτηςελληνικήςοικονομίας.

Διάγραμμα 2.24:Δανεισμόςεπιχειρήσεων(εκατ.ευρώ,1998-2014)

Πηγή: ΤράπεζατηςΕλλάδος(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Η απομόχλευση των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών σε συνδυασμό με τηναύξησητουποσοστούτωνμηεξυπηρετούμενωνδανείωνδημιούργησανσοβαρέςπιέσειςστοντραπεζικότομέαμεαπόρροιατηδραματικήμείωσητηςρευστότη-


ταςστηνοικονομία.Ηεξέλιξηαυτήτροφοδοτήθηκεπεραιτέρωαπόταυφεσιακάμέτρατωνπρογραμμάτωνλιτότηταςμεσυνέπειαηοικονομίαναεισέλθεισεμιαδιαδικασίαχρέους-αποπληθωρισμού.ΕνδεικτικότηςκατάστασηςαυτήςείναιτοΔιάγραμμα2.25,όπουπαρατηρείταιυποχώρησητουδείκτηΜ228,παράτηνπρο-σωρινήανάκαμψητο2013,καθώςκαιπτώσητουγενικούεπιπέδουτωντιμώνμετάτο2013.ΗυποχώρησητουδείκτηΜ2,σεσυνδυασμόμετηνπροαναφερ-θείσασυρρίκνωσητηςτραπεζικήςπίστης,προκάλεσετημείωσητηςσυνολικήςπροσφοράςχρήματοςστηνοικονομία.

Διάγραμμα 2.25:Ρυθμοίμεταβολήςνομίσματος, καταθέσεωνκαιτιμών(%,2006-2014)

Πηγή: ΤράπεζατηςΕλλάδος

ΣυνολικάαπότηνεφαρμογήτωνΠΟΠ,ωςμόνηθετικήεξέλιξηκαταγράφεταιηβελτίωσηστοισοζύγιοπληρωμώνλόγωτηςπροσαρμογήςτωνεισαγωγώνσεέναχαμηλότεροεπίπεδοεισοδήματος,ηοποίαωστόσοδενεπαρκείγιανααντισταθ-μίσει τη μείωση της εγχώριας ζήτησης. Η προσπάθεια επίτευξης δημοσιονομι-κούπλεονάσματοςσυντελείταισεβάροςτουισοζυγίουτουιδιωτικούτομέα,καικυρίωςτωννοικοκυριών,τοοποίογίνεταιελλειμματικό.Τοεύρημααυτόστηρίζει

28. Στο δείκτη Μ2 περιλαμβάνονται το νόμισμα σε κυκλοφορία, οι καταθέσεις ταμιευτηρίου, όψεως, καθώς και οι προθεσμιακές.


τηνεκτίμησήμαςότιταδημοσιονομικάπλεονάσματαδενείναιβιώσιμα.Επίσης,ομακροοικονομικόςμετασχηματισμόςπουεπιφέρουνταπρογράμματαπροσαρ-μογήςδενείναιβιώσιμος,γιατίδενστηρίζεταιστονπαραγωγικόμετασχηματισμότηςοικονομίας,αλλάστηνπροσαρμογήτηςσεχαμηλότεροεπίπεδοεισοδήματοςκαιβιοτικούεπιπέδου.

Κεφάλαιο 3

Αγορά εργασίας, φτώχεια και οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα


Αγορά εργασίας, φτώχεια και οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα


Ηεφαρμογήτωνπρογραμμάτωνλιτότηταςκαιομακροοικονομικόςμετασχηματι-σμόςπουσυντελείταιστηνελληνικήοικονομίαασκούνσημαντικήεπίδρασηστηδομήτηςαγοράςεργασίαςκαιτωνσυνθηκώνδιαβίωσηςευρύτερωνκοινωνικώνομάδων.Παράτηνπεριορισμένηαποκλιμάκωση,τοτελευταίοτρίμηνοτου2015τοποσοστόανεργίαςστηνΕλλάδαήτανστο24%,τουψηλότεροστηνΕΕ,ενώ−σύμ-φωναμετατελευταίαδιαθέσιμαστοιχεία−τοποσοστότηςαπόλυτηςφτώχειαςαυξήθηκεστο εντυπωσιακό48%το2014.ΗυλοποίησητουτρίτουΜνημονίουμέχριτο2018δημιουργείαβεβαιότηταωςπροςτιςπροοπτικέςτηςαγοράςεργα-σίας.Οισυνεχείςαπαιτήσειςτωνδανειστώνγιαπεραιτέρωμέτραυλοποίησηςτηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησης,δεδομένωντωνμέχριτώραπεριορισμένωνθετικώνεπιπτώσεωναυτήςτηςπολιτικήςστοισοζύγιοτρεχουσώνσυναλλαγώντηςοικονομίαςκαιστιςεξαγωγές,δεναφήνουνπεριθώριοανάκαμψηςτηςοικο-νομίας,αύξησηςτηςαπασχόλησηςκαιουσιαστικήςαντιμετώπισηςτηςφτώχειας.ΤοέλλειμμααναπτυξιακούπραγματισμούτωνΜνημονίωνδημιουργείκινδύνουςγιαπεραιτέρωεπιβαρύνσειςστονκόσμοτηςμισθωτήςεργασίαςπουαναπόφευ-κταθαεπηρεάσουντησυμπεριφοράτηςαγοράςεργασίαςκαιτοβιοτικόεπίπεδοτόσοτωνεργαζομένωνόσοκαιευρύτερωνκοινωνικώνστρωμάτων.

Στοσημείοαυτόωστόσοθαήτανχρήσιμονασημειώσουμεταεξής:α)τοιδιαί-τεραυψηλόποσοστότηςμακροχρόνιαςανεργίαςστηχώραμας,τοοποίοδημι-ουργείπολλαπλέςαρνητικέςεπιπτώσειςστουςανέργουςκαιαβεβαιότηταστουςεργαζομένους,καιβ)τηνεντεινόμενητάσητουποσοστούανεργίαςναμηνκατα-γράφειπλήρωςτηνκατάστασηκαιτιςεξελίξειςστηναγοράεργασίας.Αυτόσυμ-βαίνειγιατίένασημαντικόκαιαυξανόμενοτμήματουεργατικούδυναμικού,ανκαι επιθυμεί να εργαστεί, έχει απογοητευτεί σε τέτοιο βαθμό, που δεν ψάχνειενεργάεργασία.Θαήτανεπίσηςχρήσιμονααναφερθείότιτόσοτουψηλόποσο-στότηςμακροχρόνιαςανεργίαςόσοκαιηγενικότερηυποαξιοποίησητηςεργα-σίαςαποτελούνπανευρωπαϊκέςτάσειςμεσοβαρότατεςοικονομικές,κοινωνικέςκαιπολιτικέςσυνέπειες.29Οιεξελίξειςαυτέςείναικυρίωςαποτέλεσματωνπολιτι-κώναπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίαςκαιαποδόμησηςτουεργατικούδικαίουκαιτωνεργασιακώνδικαιωμάτων,πουσυγκροτούντουςβασικέςπυλώνεςτουνεοφιλελεύθερουμοντέλουοικονομικήςπολιτικής.

29. Βλ., για παράδειγμα, iAGS (2016) και ETUI (2015).


Όπωςεξετάζουμεδιεξοδικάκαιδείχνουμεεμπειρικάστηνανάλυσηπουακολου-θεί,τουψηλόποσοστόανεργίας,καικυρίωςτουψηλόποσοστότηςμακροχρόνιαςανεργίας,καθώςκαιηαύξησητηςμερικήςαπασχόλησηςκαιτωνάτυπωνμορφώνεργασίαςέχουναυξήσειδραματικάτονκίνδυνοτηςανεργίαςαλλάκαιτορίσκοτηςφτώχειαςκαιτηςυλικήςαποστέρησηςσεευρύτερακοινωνικάστρώματα.Τοφαινόμενοτωνεργαζόμενωνφτωχώναποτελείσαφήένδειξητηςέκτασηςκαιτηςέντασηςτηςτρέχουσαςκρίσηςκαικαθιστάαπόλυτηπροτεραιότητατηνενίσχυσητωνπολιτικώναπασχόλησης,τηςκοινωνικήςπολιτικήςκαιτηςοικοδόμησηςενόςβιώσιμουδικτύουκοινωνικήςπροστασίας.

3.2 Η εξέλιξη της ανεργίας

ΤοΔιάγραμμα3.1δείχνειτηντάσηαποκλιμάκωσηςτουποσοστούανεργίαςηοποίαάρχισετονΙούλιοτου2013,όταναπότο27,9%−τοοποίοκαιαποτελείιστορικόυψηλό της μεταπολεμικής περιόδου− υποχώρησε στο 24,5% τον Οκτώβριο του2015.Ορυθμόςμείωσηςτουποσοστούανεργίαςτόσοτο2014όσοκαιτο2015παρέμεινεσταθερόςστο5,6%κατ’έτοςκαιφαίνεταινααποτυπώνειτηνοριακήβελτίωσητωνμακροοικονομικώνσυνθηκώντηςοικονομίαςστηδιάρκειατουβ΄εξαμήνουτου2014καιτουα΄τριμήνουτου2015.Βέβαια,ηδυναμικήτηςαποκλιμά-κωσηςδενδημιουργείαισιοδοξία.Εάνκάνουμετηνυπόθεσηεργασίαςότιορυθμόςαποκλιμάκωσηςτουποσοστούανεργίαςπαραμείνεισταθερός, τότε−δεδομένωντωνδημογραφικώνκαιάλλωνπαραμέτρων−θαχρειαστούν20χρόνια,δηλαδήωςτο2036,ώστεηανεργίαναεπιστρέψειστοποσοστό7,3%τουΜαΐουτου2008,πρινδηλαδήαρχίσειηοικονομικήκρίση.Τοαποτέλεσμααυτόαποκαλύπτειτομέγεθοςτηςκρίσηςστηνελληνικήαγοράεργασίας,αλλάκαιτιςδυσοίωνεςπροοπτικέςγιατοβιοτικόεπίπεδοτουκόσμουτηςμισθωτήςεργασίας.Επιπλέον,καταδεικνύειτηνάμεσηανάγκηναβρεθείηαπασχόλησηστοεπίκεντροτηςασκούμενηςοικονομικήςκαικοινωνικήςπολιτικής.Ημείωσητηςανεργίαςθαβελτιώσειαμέσωςτοβιοτικόεπίπεδο ευρύτερων κοινωνικών ομάδων και θα δημιουργήσει προϋποθέσεις γιατηνάμεσηαύξησητουπραγματικούκαιτουδυνητικούΑΕΠ,συνεπώςθασυμβάλειστηναντιστροφήτηςσημερινήςτάσηςσεβασικάδημοσιονομικάκαιμακροοικονο-μικάμεγέθηπουπροσδιορίζουντιςπροσδοκίεςκαιτοκλίματηςοικονομίας.

ΤοΔιάγραμμα3.2αποτυπώνειτηνεξέλιξητηςμακροχρόνιαςανεργίαςπουαποτελείπλέονμείζονοικονομικόκαικοινωνικόπρόβλημα.Τογ΄τρίμηνοτου2015οιάνεργοιμεδιάρκειαανεργίαςάνωτουενόςέτουςαποτελούσαντο73,7%τουσυνόλουτωνανέργων.Μεάλλαλόγια,855χιλιάδεςάνεργοιβρίσκονταιεκτόςεργασίαςγιαπερισ-σότεροαπόέναχρόνο,εκτωνοποίωναρκετοίγιασημαντικάμεγαλύτεροχρονικόδιάστημα,γεγονόςπουδημιουργείσοβαρότατεςσυνέπειεςστηδυνατότητάτουςναεπανέλθουνστηναγοράεργασίας.Πρέπεινασημειωθείότιημακροχρόνιαανεργίαείναιδιαχρονικόδιαρθρωτικόπρόβληματηςελληνικήςαγοράςεργασίας,καθώςκαιπροκρίσηςτοποσοστότωνμακροχρόνιαανέργωνβρισκότανκοντάστο50%.


Διάγραμμα 3.1: ΠοσοστόανεργίαςστηνΕλλάδα(άτομαηλικίας15-74ετών,Ιανουάριος2004-Οκτώβριος2015)

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού

Διάγραμμα 3.2: ΜακροχρόνιαανεργίαστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)



ΤοΔιάγραμμα3.3παρουσιάζειτηδιάρθρωσητηςανεργίαςκατάηλικιακήκατηγορία.Παρατηρούμεμιαπροοδευτικήκλιμάκωσητουποσοστούτωνανέργωνόσομικραί-νουνοιηλικιακέςκατηγορίες.Πιοσυγκεκριμένα,τογ΄τρίμηνοτου2015τοποσοστόανεργίαςστιςηλικίες15-19ετώναυξήθηκεστο58,1%καιστιςηλικίες20-24ετώνστο47,7%,ποσοστάπουαναδεικνύουντομείζονπρόβληματηςανεργίαςτωννέωνστηχώραςμας.Στιςηλικίες25-29ετώντοποσοστότηςανεργίαςανέρχεταιστο34,3%,στιςηλικίες30-44ετώνστο23,4%,στιςηλικίες45-64ετώνστο18,4%καιτέλοςστιςηλικίεςάνωτων65ετώνστο18,4%.Εξετάζονταςτιςμεταβολέςανάμεσαστογ΄τρίμηνοτου2014καιστοαντίστοιχοτου2015διακρίνουμεότιησημαντι-κότερηαποκλιμάκωσητηςανεργίαςσημειώνεταιστιςηλικίες25-29ετών(μείωση13,5%)και30-44ετών(μείωση5,1%).Αντίθετα,ηανεργίαστιςάλλεςηλικιακέςκατηγορίεςδενπεριορίζεταισημαντικά,ενώστιςηλικίεςάνωτων65ετώνσημει-ώνεταισημαντικήαύξηση(16,8%).Παρατηρούμεεπίσηςτημείωσητουποσοστούτηςανεργίαςστιςηλικίες20-44ετώνπαράλληλαμετηνυποχώρησητουεργατικούδυναμικούαυτήςτηςηλικιακήςκατηγορίας,πιθανάλόγωτηςμετανάστευσης.

Διάγραμμα 3.3: ΠοσοστόανεργίαςκατάηλικιακήομάδαστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)


Περνώντας στην εξέταση της ανεργίας κατά φύλο (Διάγραμμα 3.4) διαπιστώ-νουμεότιτοποσοστόανεργίαςστιςγυναίκεςβρίσκεταισυστηματικά,τόσοπρινόσοκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσης,υψηλότερααπότονμέσοόρο.


Διάγραμμα 3.4:ΠοσοστόανεργίαςκατάφύλοστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)


Εξετάζονταςορισμένααπόταποιοτικάχαρακτηριστικάτηςανεργίαςέχεισημα-σίαναδώσουμειδιαίτερηέμφασηστηνκλαδικήκαιτηγεωγραφικήδιάρθρωσητης ανεργίας και στη σχέση μεταξύ ανεργίας και επιπέδου εκπαίδευσης, λόγωτηςσημασίαςπουέχειαυτήησχέσηγιατηνποιότητατουμοντέλουοικονομι-κήςανάπτυξηςτηςχώρας.ΤοΔιάγραμμα3.5παρουσιάζειτηνκλαδικήδιάρθρωσητηςανεργίας.Παρατηρούμεότιπαραδοσιακοίκλάδοιτηςένδυσης-υπόδησης,τηςοικοδομής και της ναυπηγοεπισκευής έχουν το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας.Ειδικότερακατάτο2014,οκλάδοςτηςένδυσης-υπόδησηςείχεποσοστόανεργίας46%,τηςοικοδομής45%καιτηςναυπηγοεπισκευής39%.Αντίθετα,πολύχαμηλόποσοστόανεργίαςεμφανίζουνοικλάδοιτηςαγροτικήςπαραγωγής,οιτράπεζεςκαιοιυπηρεσίεςυψηλήςεπιστημονικήςειδίκευσης.Συνεπώς,ηκρίσηφαίνεταιναέχειπλήξειμειδιαίτερησφοδρότητατουςπαραδοσιακούςκλάδουςτηςελληνικήςοικονομίαςαποδομώνταςβασικούςπυλώνεςτηςπαραγωγικήςβάσηςτουμοντέ-λουοικονομικήςανάπτυξηςπουκατέρρευσετο2009.

ΤοΔιάγραμμα3.6δίνειμιαεικόνατηςγεωγραφικήςκατανομήςτηςανεργίας.Παρα-τηρούμεότιτοποσοστόανεργίαςαυξήθηκεστιςπεριφέρειεςτηςΔυτικήςΜακεδονίαςκαιτηςΔυτικήςΕλλάδας.Αντίθετα,σταΙόνιαΝησιά,στοΒόρειοΑιγαίοκαιστοΝότιοΑιγαίομειώθηκεσημαντικά.Συνεπώς,ηκρίσηφαίνεταιναμηνέχεισυμμετρικήεπί-δρασηστηνκατανομήτηςανεργίαςσεπεριφερειακόεπίπεδο.Οιτοπικέςοικονομικέςδομέςφαίνεταιναδιαδραματίζουνκαθοριστικόρόλοστοαποτέλεσμααυτό.


Διάγραμμα 3.5: Κλάδοιμετημικρότερηκαιτημεγαλύτερη ανεργίαστηνΕλλάδα(2014)


Διάγραμμα 3.6: Ποσοστόανεργίαςκατάγεωγραφικήπεριφέρεια στηνΕλλάδα(σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)



Ηανάλυσητωνσχετικώνστοιχείωνμάςοδηγείστοεξήςσυμπέρασμαόσοναφοράτηςσχέσηανεργίαςκαιεπιπέδουεκπαίδευσηςτωνεργαζομένων:ηζήτησητουπαραγωγικούσυστήματοςτηςχώραςσεανθρώπινοδυναμικόμευψηλάεκπαι-δευτικάχαρακτηριστικά(απόφοιτοιΑΕΙ,ΤΕΙκαιάτομαμεμεταπτυχιακότίτλοσπουδών)παρουσίασεδιαρκήανοδικήπορείατηνπερίοδο2001-2008καικάμψη,μεεπιμέρουςδιακυμάνσεις,τηνπερίοδοτηςκρίσης.

Διάγραμμα 3.7: Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργία πτυχιούχωντριτοβάθμιαςεκπαίδευσης(2001-2015)

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Ειδικότερα,στοΔιάγραμμα3.7παρατηρούμεότιηπροσφοράανθρώπινουδυνα-μικούμευψηλάεκπαιδευτικάπροσόνταήτανανοδικήσεόλητηνπερίοδομεταξύ2000-2015. Πριν την κρίση, η ζήτηση αυξήθηκε με ελαφρά υψηλότερο ρυθμό(34,5%)απότοναντίστοιχοτηςπροσφοράς(31,8%),μεαποτέλεσμαηανεργίαστησυγκεκριμένηεκπαιδευτικήκατηγορίαναυποχωρήσεισεπολύχαμηλόποσο-στό (5,5%το2008).Στηνπερίοδοτηςκρίσης,η ζήτησημειώθηκε,μεσυνέπειατη δραματική αύξηση της ανεργίας στη συγκεκριμένη κατηγορία εκπαίδευσης


(17,5%το2015).Τοποσοστόαυτόβέβαιαεξακολουθείναείναικατά10περί-πουποσοστιαίεςμονάδεςχαμηλότεροαπότοαντίστοιχοποσοστόανεργίαςπουαφοράτιςάλλεςεκπαιδευτικέςκατηγορίες.

Παρεμφερείςυπήρξανκαιοιαπαιτήσειςτουπαραγωγικούσυστήματοςγιαπτυχι-ούχουςτηςανώτερηςτεχνικήςεκπαίδευσης(αποφοίτουςκολεγίων,δημόσιωνκαιιδιωτικών ΙΕΚκαιάλλωνμεταδευτεροβάθμιωντεχνικώνσχολών), με τη ζήτησήτουςνααυξάνεταικατά50,1%στηνπροκρίσηςπερίοδοκαιναμειώνεται(κατά10,3%)τηνπερίοδοτηςκρίσης(Διάγραμμα3.8).Ηπροσφοράαποφοίτωνανώτερηςτεχνικήςεκπαίδευσηςυπήρξεανοδική,μεεξαίρεσητοδιάστημα2012-2013.Παράτονυψηλόρυθμόαύξησηςστοπροκρίσηςδιάστημα,ηζήτησήτουςδενήταναρκετήγιανααπορροφήσειτηνυπερβάλλουσαπροσφορά,μεαποτέλεσματηναύξησητουποσοστούανεργίαςτηςσυγκεκριμένηςαυτήςκατηγορίαςστο9,7%το2008.Στοδιάστηματηςκρίσηςυπήρξεραγδαίααύξησηστημεταβολήτουποσοστούανεργίας(194%),αυξάνοντάςτοστο30,7%το2013καιστο26%το2015.

Διάγραμμα 3.8:Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίαπτυχιούχων ανώτερηςτεχνικήςεκπαίδευσης(2001-2015)



Διάγραμμα 3.9:Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίααποφοίτων δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης(2001-2015)


Αθροιστικάοιαπαιτήσειςγιαανθρώπινοδυναμικόαποφοίτωντωνδύουψηλό-τερωνεκπαιδευτικώνβαθμίδωνκάλυπταντο27,9%τουσυνόλουτωναπασχο-λουμένωντο2001,μερίδιοπουαυξήθηκεσε36%το2008καισε42,9%το2015.Πρέπειωστόσοναεπισημανθείότιοιαπαιτήσειςαυτέςδεναντικατοπτρίζουνμεαπόλυτο τρόπο τις πραγματικές ανάγκες του παραγωγικού συστήματος, λόγωτηςυψηλήςαναντιστοιχίαςεκπαίδευσης-απασχόλησης.30

Ηδιάρθρωσητουπαραγωγικούσυστήματος,31μετηνυψηλήπαρουσίατουπρω-τογενούς τομέα, την περιορισμένη παρουσία κλάδων υψηλής τεχνολογίας καιέντασηςδεξιοτήτωντηςμεταποίησηςκαιτηνκυριαρχίακλάδωντωνυπηρεσιώνπου απευθύνονται κυρίως προς τους καταναλωτές, διαμορφώνει συγκεκριμέ-νεςαπαιτήσειςσε εργατικόδυναμικό, οι οποίες εκφράζονταιμευψηλή ζήτησημεσαίωνκαιχαμηλώνεκπαιδευτικώνπροσόντων.Οιαπαιτήσειςγιααποφοίτουςλυκείου (βλ. Διάγραμμα 3.9), που συνιστούν την πολυπληθέστερη ομάδα απα-σχολουμένων,κάλυπταντο2001το30%τουσυνολικούεν ενεργείαανθρώπι-

30. Υπάρχουν δύο μορφές αναντιστοιχίας εκπαίδευσης-απασχόλησης: η κάθετη αναντιστοιχία, στην οποία η θέση εργασίας του ατόμου αντιστοιχεί σε χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης, και η οριζόντια αναντιστοιχία, όπου η θέση εργασίας του ατόμου δεν αντιστοιχεί στο αντικείμενο των σπουδών του (ΚΑΝΕΠ ΓΣΕΕ, 2014). Η κάθετη αναντιστοιχία εκτιμάται μέσω του ποσοστού των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που δεν απασχολού-νται στις τρεις πρώτες κατηγορίες της ISCO (01 ανώτερα διευθυντικά και διοικητικά στελέχη, 02 επαγγελματίες και 03 τεχνικοί και ασκούντες συναφή επαγγέλματα). Στη χώρα μας η κάθετη αναντιστοιχία για το 2012 ανερχό-ταν σε 26,4% (έναντι 21% για το σύνολο της ΕΕ), αυξήθηκε δε κατά 24,6% στο διάστημα 2001-2012.

31. Για τη διάρθρωση του παραγωγικού συστήματος της χώρας με βάση την τεχνολογική εξειδίκευση και την ένταση των δεξιοτήτων των κλάδων βλ. Ευστράτογλου (2015).


νουδυναμικούτηςχώρας,μερίδιοπουδιαμορφώθηκεστο32,9%το2008καιστο33,9%το2015.Οιαπαιτήσειςαυτέςπαρουσίασανάνοδο(κατά20,9%)κατάτηνπροκρίσηςπερίοδοκαισημαντικήκάμψη(κατά19,5%)τηνπερίοδοτηςκρίσης.Καθώςηπροσφοράεργασίαςτουςαυξανότανολόκληροτουπόανάλυσηχρονικόδιάστημα(15,5%),ηανεργίατουςμειώθηκετηνπροκρίσηςπερίοδοστο7,7%το2008,γιαναεκτιναχθείστησυνέχειαστο29,6%το2013καιστο27%το2015.32

Διάγραμμα 3.10: Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίααποφοίτων υποχρεωτικήςεκπαίδευσης(2001-2015)


Ηεικόναείναισημαντικάδιαφοροποιημένηαναφορικάμετοανθρώπινοδυνα-μικόπουέχειαποφοιτήσειαπόχαμηλέςεκπαιδευτικέςβαθμίδες.Στουςαποφοί-τουςυποχρεωτικήςεκπαίδευσης(απόφοιτοιγυμνασίου)ηζήτησηεμφάνισε,μεδιακυμάνσεις,μιαελαφράανοδικήπορεία(κατά10,8%)στοπροκρίσηςδιάστημακαισημαντικήμείωση(κατά30%)στηνπερίοδοτηςκρίσης(Διάγραμμα3.10).Ανο-

32. Στο διάστημα της κρίσης οι απώλειες θέσεων εργασίας αποφοίτων λυκείων ήταν 298 χιλιάδες.


δικήπορείαμεδιακυμάνσειςεμφάνισεκαιηπροσφοράεργασίαςτους(κατά4,5%)στοπροκρίσηςδιάστημα,γιαναμειωθεί(κατά10,5%)στηνπερίοδοτηςκρίσης.Οιεξελίξειςαυτέςοδήγησανσεκάμψητοποσοστόανεργίαςτηςσυγκεκριμένηςκατη-γορίαςστοιστορικάχαμηλότεροσημείο(7,9%το2008),εκτινάσσοντάςτοωστόσοστο32,8%καιστο27,9%το2013καιτο2015αντίστοιχα.ΤοΔιάγραμμα3.11απο-τυπώνειτηνπροσφοράκαιτηζήτησηεργασίαςτωνατόμωνπουδενέχουνολοκλη-ρώσειτηνυποχρεωτικήεκπαίδευση,δηλαδήόσωνέχουνφοιτήσειγιαέναχρόνοστο γυμνάσιο, των αποφοίτων δημοτικού, όσων έχουνπαρακολουθήσει μερικέςτάξειςτουδημοτικούκαιατόμωνπουδενέχουνπάεικαθόλουσχολείο.33

Διάγραμμα 3.11: Προσφορά,ζήτησηεργασίαςκαιανεργίαατόμων χωρίςυποχρεωτικήεκπαίδευση(2001-2015)


33. Οι κατηγορίες αυτές συνθέτουν τους οργανικά και λειτουργικά αναλφάβητους και συνδέονται με τη σχολική διαρροή. Ενώ σε προγενέστερες χρονικές περιόδους πλειοψηφούσαν οι γυναίκες, σήμερα η πλειονότητά τους αφορά άνδρες (βλ. Ευστράτογλου κ.ά., 2006).


Ηζήτησηγιααποφοίτουςαυτώντωνεκπαιδευτικώνβαθμίδωνμειώθηκεσημαντικά(κατά63,7%)στηνυπόεξέτασηπερίοδο.Σημαντικήπτώσηωστόσοπαρουσίασεκαιηπροσφοράεργασίαςτους(κατά55,2%)ωςαποτέλεσματηςαπομάκρυνσήςτουςαπότοπαραγωγικόδυναμικότηςχώραςτόσολόγωηλικίαςόσοκαι(σεπιοπερι-ορισμένηκλίμακα)εξαιτίαςάλλων,καθαράοικονομικώνπαραγόντων.Οιεξελίξειςαυτές οδήγησαν σε μεγάλη αύξηση το ρυθμό μεταβολής του ποσοστού ανεργίαςτους(κατά165,5%)τηνπερίοδοτηςκρίσης,διαμορφώνοντάςτονστο25%το2015.

Τέλος,έναιδιαίτερασημαντικόεμπειρικόεύρημαγιατηνκατάστασητηςαγοράςεργασίας στην Ελλάδα είναι ότι οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν τη μεγαλύτερηεργασιακή ανασφάλεια από όλες τις χώρες-μέλη του ΟΟΣΑ. Σημειώνουμε ότι ηεργασιακήανασφάλειακατάτονΟΟΣΑσχετίζεταιμεδύοπαραμέτρους:Πρώτον,μετοποσοστόκαιτηδιάρκειατηςανεργίας,δύομεγέθηπουσυνθέτουντονκίνδυνοανεργίας.Δεύτερον,απότηνκάλυψηκαιτομέγεθοςτουεπιδόματοςανεργίας,δύομεγέθηπουσυγκροτούντοβαθμόεξασφάλισηςτωνεργαζομένωναπότηνανερ-γία.ΣτοΔιάγραμμα3.12παρατηρούμεότιστηνπερίπτωσητηςΕλλάδαςοκίνδυνοςτηςανεργίαςφτάνειστο36,8%το2013,ενώαντίστοιχαοσυνδυασμόςκάλυψηςκαιαναπλήρωσηςτουεισοδήματοςκατάτηδιάρκειατηςανεργίαςδενξεπερνάτο13%.ΑξίζεινασημειώσουμεότιαπότιςχώρεςτουΟΟΣΑμόνοηΕλλάδακαιδευτε-ρευόντωςηΙσπανίααντιμετωπίζουνπολύυψηλήεργασιακήανασφάλεια,καθώςoμέσοςόροςτουποσοστούεργασιακήςανασφάλειαςστονΟΟΣΑείναιστο8,4%.

Διάγραμμα 3.12:Εργασιακήανασφάλεια,κίνδυνοςανεργίαςκαι εξασφάλισηαπότηνανεργίαστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ(2013)

Πηγή:OECDJobQualitydatabase(2016)

Σημείωση: Τα στοιχεία για τη Χιλή αναφέρονται στο 2011.

Έναδεύτεροστοιχείοτοοποίοπρέπεινασημειώσουμεείναιτογεγονόςότιτοποσοστό εξασφάλισηςαπότηνανεργίαστηνΕλλάδα είναιαπόταχαμηλότεραστονΟΟΣΑ,μεεξαίρεσητηνΤουρκίακαιτοΜεξικό−χώρεςμεπολύχαμηλότεροκατάκεφαλήνΑΕΠαπότηνΕλλάδα.Τογεγονόςαυτόκαταδεικνύειότιτοκαθε-


στώςπροστασίαςτωνανέργωνστηχώραμαςείναιιδιαίτερααναποτελεσματικό.Ηβασικήαιτίαγιατογεγονόςαυτόείναιηδραματικήαύξησητηςμακροχρόνιαςανεργίας.Ενδεικτικά,λιγότεροτου1%τωνμακροχρόνιαανέργωνείναιδικαιούχοιτουεπιδόματοςγιατουςμακροχρόνιαανέργους.Συνεπώς,ημακροχρόνιαανεργίααυξάνειτονκίνδυνοτηςανεργίαςκαιτηςμηπρόσβασηςστοεπίδομαανεργίας.ΗκατάστασηαυτήέχειοδηγήσειτηνΕλλάδαστηχειρότερηθέσηόσοναφοράτηνεργασιακήασφάλειαμεταξύτωνχωρώντουΟΟΣΑ.

3.3 Η εξέλιξη της απασχόλησης

ΤοΔιάγραμμα3.13δείχνειτηνκλαδικήδιάρθρωσητηςαπασχόλησηςστηνελλη-νικήοικονομία.Παρατηρούμεότιοικλάδοιτηςμεταποίησης, τωνκατασκευώνκαιτουεμπορίουσυγκεντρώνουντο64,2%τωνσυνολικώναπωλειώνσεθέσειςεργασίας.Ειδικότερα,μεταξύγ΄τριμήνουτου2008καιγ΄τριμήνουτου2015ημεταποίησηέχειχάσει203χιλιάδεςθέσειςεργασίας,οικατασκευές255χιλιάδεςκαιτοεμπόριο164χιλιάδες.Επίσης,τομερίδιοτηςαπασχόλησηςστημεταποίησηστοσύνολοτηςαπασχόλησηςυποχωρείαπό11,8%τογ΄τρίμηνοτου2008σε9,4τογ΄τρίμηνοτου2015,ενώτηνίδιαπερίοδοτομερίδιοτηςαπασχόλησηςστιςκατασκευέςστησυνολικήαπασχόλησηυποχωρείαπό8,6%σε4%αντίστοιχα.

Διάγραμμα 3.13:ΑπασχόλησηκατάκλάδοστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)



Εξετάζοντας τις μεταβολές στην απασχόληση κατά ομάδα επαγγελμάτων (βλ.Διάγραμμα 3.14), παρατηρούμε τα εξής: Πρώτον, η ομάδα «μέλη βουλευόμενωνσωμάτων», η οποία αποτελείται κυρίως από αυτοαπασχολούμενους ιδιοκτήτεςμικρομεσαίωνεπιχειρήσεων,μειώνεταιδραματικάτόσοωςαπόλυτομέγεθος(370χιλιάδες)όσοκαιωςποσοστό(από10,4%τογ΄τρίμηνοτου2008σε3,1%τογ΄τρί-μηνοτου2015).Δεύτερον,ηομάδαεπαγγελμάτων«ειδικευμένοιτεχνίτες»περιορίζε-ταιεξίσουδραματικά,κατά305χιλιάδεςωςαπόλυτομέγεθοςκαιαπό14,1%σε9,5%ωςποσοστό.Μεγάλεςμειώσεις εμφανίζουνσχεδόνόλεςοιομάδες επαγγελμάτων,μεεξαίρεσηταεπιστημονικάεπαγγέλματα,ταοποίαπαραμένουνσταθερά,καιτουςπαρόχουςυπηρεσιώνκαιτουςπωλητές,πουαυξάνονταισημαντικά(219χιλιάδες).

Διάγραμμα 3.14: Απασχόλησηκατάομάδεςεπαγγελμάτων στηνΕλλάδα(σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)


Συνεπώς,συνδυάζονταςτόσοτηνκλαδικήόσοκαιτηνεπαγγελματικήδιάσταση,παρατηρούμεότιηδιάρθρωσητηςαπασχόλησηςστηνΕλλάδααλλάζειμεκύριουςάξονες:

α)τησυνέχισηκαιτηνεπιτάχυνσητηςυποχώρησηςτηςσημασίαςτηςμεταποίη-σηςκαιτωνκατασκευώνστηδημιουργίαθέσεωνεργασίας,

β)τημείωσητωναυτοαπασχολούμενων,

γ) τηνενίσχυσητωνεπαγγελμάτωνπουσχετίζονταιμετοεμπόριοκαιτιςυπηρεσίες.


Ταευρήματααυτάπροσφέρουνεξαιρετικάχρήσιμεςπληροφορίεςγιαταχαρα-κτηριστικάτουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςτοοποίοδιαμορφώνεταιστηχώρα μας στη διάρκεια της κρίσης, με ενίσχυση του τομέα των υπηρεσιών σεβάροςτουδευτερογενούςτομέατηςοικονομίας.

3.4 Επισφαλής εργασία και μερική απασχόληση

Πέρααπότιςαλλαγέςπουέχειεπιφέρειηκρίσηστηνκλαδικήκαιτηνεπαγγελμα-τικήδομήτηςαγοράςεργασίαςέναακόμαφαινόμενοτοοποίοαξίζειιδιαίτερηςπροσοχής είναι η σημαντική αύξηση της μερικής απασχόλησης, της υποαπα-σχόλησης,τηςεπισφαλούςεργασίαςκαιτηςεντατικοποίησηςτηςεργασίας.Πιοσυγκεκριμένα,ημερικήαπασχόλησηαυξάνεταικατάτηδιάρκειατηςκρίσηςαπότο5,5%τογ΄τρίμηνοτου2008σε9,1%τογ΄τρίμηνοτου2015.Αναζητώνταςτιςαιτίεςτηςμερικήςαπασχόλησηςπαρατηρούμεεπίσηςότι,ενώκατάτο2008το41,6%τωνμερικώςαπασχολουμένωνδήλωνεότιδενμπορούσεναβρειπλήρηαπασχόληση,τοποσοστόαυτόεκτινάσσεταισε69,4%το2015(βλ.Διάγραμμα3.15).Συνεπώς,ηεπιλογήτηςμερικήςαπασχόλησηςδενκαλύπτειτηνανάγκητωνεργαζομένωνναεργάζονταιλιγότερεςώρες,επειδή,γιαπαράδειγμα,φροντίζουνπαιδιάήενήλικεςήπαρακολουθούνπρογράμματαεκπαίδευσηςκαικατάρτισης,αλλάγίνεταιλόγωτηςέλλειψηςθέσεωνπλήρουςαπασχόλησης.

Διάγραμμα 3.15: ΑίτιαμερικήςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα (σύγκριση2008:3,2014:3και2015:3)



Είναι χρήσιμο νααναφέρουμεστοσημείοαυτόότι ηαύξηση τηςμερικήςαπα-σχόλησηςυποκρύπτειστηνπραγματικότηταμιαακόμαμεγαλύτερηάνοδοτουποσοστούανεργίαςαπόαυτότοοποίοκαταγράφεταιεπίσημα,καθώςησυντρι-πτικήπλειονότητατωνμερικώςαπασχολουμένωνθαεπιδίωκεμιαθέσηπλήρουςαπασχόλησης.Εάνκάνουμετηνυπόθεσηεργασίαςότιοιμερικώςαπασχολούμε-νοιδουλεύουνκατάμέσοόροτιςμισέςώρεςαπόό,τιοιπλήρωςαπασχολούμενοι,συνεπώςσεκάθεδύοθέσειςμερικήςαπασχόλησηςαντιστοιχείμίαθέσηπλήρουςαπασχόλησης,τότεοαριθμόςτωνανέργωνθααυξανότανκατά167χιλιάδεςκαιτοποσοστόανεργίαςκατάτογ΄τρίμηνοτου2015θαήταν27,5%αντίγια24%.

Διάγραμμα 3.16:ΠοσοστόπραγματικήςανεργίαςστηνΕλλάδα (2004:1-2015:3)

Πηγή:Eurostat,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Δύοακόμακατηγορίεςμηαπασχολουμένωντιςοποίεςπρέπειναλάβουμευπόψηγιαναδιαπιστώσουμετοπραγματικόποσοστόανεργίαςείναιαπότουςμηοικο-νομικάενεργούς:α)όσοιαναζητούνεργασία,αλλάδενείναιδιαθέσιμοι,καιβ)όσοι είναι διαθέσιμοι, αλλά δεν αναζητούν εργασία. Ειδικότερα για την τελευ-ταίακατηγορία, μπορούμε ναυποθέσουμεότι οβασικός λόγοςμηαναζήτησηςεργασίας είναι η απογοήτευσηπου δημιουργούν οι περιορισμένεςπιθανότητεςανεύρεσης εργασίας. Συνεπώς, και οι δύο αυτές κατηγορίες, πουως άθροισμασυγκροτούντηνκατηγορία«πρόσθετοεργατικόδυναμικό»,πρέπει ναπροστε-θούνστοναριθμότωνανέργων,έτσιώστεναεκτιμήσουμεακριβέστερατοπραγ-ματικόποσοστόανεργίας.Κατάτογ΄τρίμηνοτου2008τοπρόσθετοεργατικό


δυναμικόανερχότανσε57χιλιάδες, ενώκατάτοαντίστοιχοτρίμηνοτου2015είχευπερδιπλασιαστείκαιανερχότανσε128χιλιάδες.Συνυπολογίζονταςτοπρό-σθετοεργατικόδυναμικόστουςανέργους,τοεπίσημοποσοστόανεργίαςθαανέ-βαινεστο26,7%,δηλαδή2,7μονάδεςεπιπλέον.ΤοΔιάγραμμα3.16δείχνειότιτοποσοστόπραγματικήςανεργίας,εφόσονπροσθέσουμεστουςανέργουςτοήμισυτωνεργαζομένωνμεσχέσημερικήςαπασχόλησηςκαιτοσύνολοτουπρόσθετουεργατικούδυναμικού,είναι30,12%τογ΄τρίμηνοτου2015.

Εκτόςαπότιςεπιπτώσειςτηςανεργίαςστουςίδιουςτουςανέργους,στουςυποαπα-σχολούμενουςκαιστοπρόσθετοεργατικόδυναμικό,είναισημαντικόναεξετάσουμεκαιτιςσυνέπειεςπουεπιφέρειστιςσυνθήκεςεργασίας.ΑναλύονταςταδιαθέσιμαστοιχείατηςΕΛΣΤΑΤ,διαπιστώνουμεότικατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςοιεργαζόμενοιστησυντριπτικήτουςπλειονότηταεργάζονταιπέραντουκανονικούτουςωραρίουστοσύνολοτωνκλάδωντηςελληνικήςοικονομίας.Πιοσυγκεκριμένα,ενώκατάτογ΄τρίμηνοτου2008το81%τωνεργαζομένωνεργάστηκετοκανονικότουωράριο,τοποσοστόαυτόπέφτειστο0%τογ΄τρίμηνοτου2015.Αντίστοιχα,ενώτο2008το2%τωνεργαζομένωνεργαζότανπερισσότεροαπότοκανονικότουωράριο,τοποσοστόαυτόεκτινάσσεταιστο85%το2015.Μεάλλαλόγια,αυτόπουπαρατη-ρούμεείναιηεκρηκτικήαύξησητουεργάσιμουχρόνου,φαινόμενοπουσχετίζεταιάμεσαμετηχειροτέρευσητωνόρωνεργασίας.Εκτόςαπότηναύξησητουεργάσιμουχρόνου,παρατηρείταικαιβάθεματηςεντατικοποίησηςτηςεργασίας.Απόταδιαθέ-σιμαστοιχείατηςEurostat,τοποσοστότωνεργαζομένωνπουεργάζεταισεβάρδιεςαυξήθηκεαπό19,1%το2008σε25,7%το2014.Αντίστοιχα,τοποσοστότωνεργα-ζομένωνπουσυνήθωςεργάζεταιταΣάββαταανήλθεαπό24,6%το2008σε31,2%το2014,ενώγιατιςΚυριακέςπαρατηρείταιμεταβολήαπό5,8%το2008σε12,7%το2014.Τέλος,τοποσοστότωνεργαζομένωνπουεργάζεταιτιςνυχτερινέςώρεςδιπλασιάστηκε,από3,7%το2008σε6,3%το2014.

Διάγραμμα 3.17:Εργασιακήέντασησεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ (2013ήμεταγενέστερα)

Πηγή:OECDJobQualitydatabase(2016)

Σημείωση: Τα στοιχεία για τη Χιλή αναφέρονται στο 2011.


Επιπρόσθετα,σύμφωναμεστοιχείατουΟΟΣΑγιατηνεργασιακήένταση,ηΕλλάδαέρχεταιδυστυχώςπρώτηστηνκατάταξηανάμεσαστιςχώρες-μέλητηςΕΕ.Ηεργα-σιακήέντασηείναιοσυνδυασμόςτωναπαιτήσεωναπότηνπλευράτωνεργοδο-τώνπροςτουςεργαζομένουςκαιτωνπόρωνπουπαρέχονταιγιατηνεκπλήρωσηαυτώντωναπαιτήσεων.ΌπωςφαίνεταιστοΔιάγραμμα3.17,ηψαλίδαανάμεσαστιςαπαιτήσειςκαιστουςπόρουςπουπαρέχονταιστηνπερίπτωσητηςΕλλάδαςείναιιδιαίτεραμεγάλη.Πιοσυγκεκριμένα,στηνκατηγορία«υψηλέςαπαιτήσεις»υπολογίζονταιοιπαράμετροιτουχρόνουπουέχειστηδιάθεσήτουέναςεργαζό-μενοςπροκειμένουναεκτελέσειτηναρμοδιότηταπουέχειαναλάβεικαιτουκιν-δύνουγιατηνυγείατουαπότηνεκτέλεσητωνκαθηκόντωναυτών.Σημειώνουμεότικαιοιδύοπαράγοντεςπουκαθορίζουντηνκατηγορία«υψηλέςαπαιτήσεις»εμφανίζουνιδιαίτεραυψηλέςτιμέςστηνπερίπτωσητηςΕλλάδας.Μεάλλαλόγια,οιεργαζόμενοιεργάζονταιπολλέςώρεςσειδιαίτεραδυσμενείςσυνθήκες.

Ηδεύτερηκατηγορία,των«σπανιζόντωνπόρων»,επηρεάζεταιαπότηδυνατό-τητατωνεργαζομένωνναεπιδεικνύουναυτονομίακατάτηνεκτέλεσητηςεργα-σίαςτους,ιδιαίτεραόσοναφοράτηνιεράρχησητωνκαθηκόντωνκαιτημέθοδοδουλειάς,όπωςκαιτηνπιθανότητανααποκτήσουνεκπαίδευσηκατάτηνεργα-σία.Επηρεάζεταιεπίσηςαπότηνυποστήριξητηνοποίαλαμβάνουνοιεργαζόμε-νοικατάτηνεργασίατους.Συνεπώς,ηεργασιακήέντασηστηνοποίαυπόκεινταιοιεργαζόμενοιστηνΕλλάδαείναιιδιαίτεραυψηλή,τόσολόγωτωνυψηλώναπαι-τήσεωναπόαυτούςόσοκαιεξαιτίαςτωνπεριορισμένωνπόρωνπουτουςπαρέχο-νταιπροκειμένουναεκτελέσουντηνεργασίατους.

Συνοψίζοντας,οισυνέπειεςτηςκρίσηςστηναγοράεργασίαςείναιιδιαίτερασημα-ντικές, καθώς πλήττονται ευρύτερα τμήματα των εργαζομένων χωρίς σαφείςπροοπτικέςδιεξόδου.Ηεπιστροφήτηςαγοράςεργασίαςστην«κανονικότητα»θαχρειαστείπολλάχρόνιαγιαναολοκληρωθείκαισεμεγάλοβαθμόθαπροσδιο-ριστείαπότηνπροοπτικήπαραγωγικήςαναδόμησηςτουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςτηςχώρας.Τέλος,είναιεπιτακτικήηανάγκηδιαμόρφωσηςενόςεθνι-κούσχεδίουγιατηνκαταπολέμησητηςανεργίας,γιατηνέξοδοτηςχώραςαπότηνκρίσηκαιγιατηνενίσχυσητηςκοινωνικήςσυνοχής.

3.5 Βασικά συμπεράσματα από τα στοιχεία του πληροφοριακού συστήματος ΕΡΓΑΝΗ και του ΟΑΕΔ

ΣύμφωναμεταστοιχείατουπληροφοριακούσυστήματοςΕΡΓΑΝΗ,το2015τοισοζύγιοπροσλήψεωνκαιαποχωρήσεωνστηναγοράεργασίαςήτανθετικόκατά100χιλιάδεςπερίπουνέεςθέσειςεργασίας−μέγεθοςπαραπλήσιομετουπροη-γούμενουέτους(βλ.Πίνακα3.1).Τατρίατελευταίαέτητοθετικόισοζύγιοανέρ-χεταισε332.310νέεςθέσειςεργασίας,υπερκαλύπτονταςκατά38.202θέσειςτοαρνητικόισοζύγιοτων294.108θέσεωνεργασίαςπουχάθηκαντηνπερίοδο2010-2012.Ωστόσο,ησημαντικήαυτήαύξησητουμεγέθουςτηςμισθωτήςεργασίας


στονιδιωτικότομέατηςοικονομίαςδενέχειθετικόαντίκτυποστοναριθμότωνανέργων.Απότο2013μέχρισήμερα,κατάμέσοόρο,οαριθμόςτωνεγγεγραμμέ-νωνανέργωνσταμητρώατουΟΑΕΔεξακολουθείναυπερβαίνειτο1εκατ.,ενώοαριθμόςτωνανέργωνπουαναζητούνεργασίακυμαίνεταικατάμέσοόροστις845χιλιάδες(Διάγραμμα3.18).

Διάγραμμα 3.18: Μηνιαίαεξέλιξητηςμισθωτήςεργασίας καιτωνανέργων(2010-2015)

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΟΑΕΔ−ΕΡΓΑΝΗ (επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Επίσης, η εκρηκτική αύξηση των μακροχρόνια ανέργων σε συνδυασμό με τηναλλαγήτωνπροϋποθέσεωνκαταβολήςτουεπιδόματοςανεργίαςτο2013είχανωςαποτέλεσματησημαντικήμείωσητωνεπιδοτούμενωνανέργων(βλ.Πίνακα3.2).Ηκατηγορίατων«Κοινών»επιδοτούμενωνανέργωνμειώθηκεσεσχέσημετο2010κατάτοήμισυ,ενώηκατηγορίατωνεπιδοτούμενωνσετουριστικάεπαγ-γέλματαμειώθηκεσεποσοστό28,5%.ΟιπαραπάνωεξελίξειςεπιβεβαιώνουντηνεκτίμησητουΙΝΕΓΣΕΕότιόσοναφοράτο2013οιενλόγωθέσειςεργασίαςκατάκύριο λόγοβασίζοντανστη νομιμοποίησητηςαδήλωτηςαπασχόλησηςκαισταπρογράμματαεπιδοτούμενηςαπασχόλησηςαλλάκαιότιταέτη2014και2015οινέεςθέσειςεργασίαςεξακολουθούνκατάκύριολόγοναπροέρχονταιαπόταπρο-γράμματαεπιδοτούμενηςαπασχόλησης.


Πίνακας 3.1: Ετήσιοςσυγκεντρωτικόςπίνακαςροώναπασχόλησης(2010-2015)

Έτος 2010 2011 2012 2013 2014 2015Καθαρές ροές -96.150 -125.944 -72.014 133.488 99.122 99.700Αναγγελίες προσλήψεων 945.911 839.015 849.494 1.149.194 1.566.139 1.809.552

Σύνολο αποχωρήσεων (εκροών) 1.042.061 964.959 921.508 1.015.706 1.467.017 1.709.852Οικειοθελείς αποχωρήσεις 306.598 263.388 251.768 336.158 585.593 705.147

Σύνολο απολύσεων(καταγγελίες συμβάσεων) 735.463 701.571 669.740 679.548 881.424 1.004.705Καταγγελίεςσυμβάσεωναορίστουχρόνου 315.070 307.959 295.429 253.438 281.711 310.418Λήξειςσυμβάσεωνορισμένουχρόνου 420.393 393.612 374.311 426.110 599.713 694.287Οικειοθελείς αποχωρήσεις 29,4% 27,3% 27,3% 33,1% 39,9% 41,2%

Λήξειςσυμβάσεωνορισμένουχρόνου 57,2% 56,1% 55,9% 62,7% 68,0% 69,1%

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΟΑΕΔ−ΕΡΓΑΝΗ(επεξερ-γασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Ένα άλλο σημαντικό εύρημα σχετικά με τη συμπεριφορά της ελληνικής αγοράςεργασίαςείναιότιστηδιάρκειατωνδύοτελευταίωνετώναυξάνονταισημαντικάοιοικιοθελείςαποχωρήσεις,καθώςκαιοιλήξειςσυμβάσεωνορισμένουχρόνου(βλ.Πίνακα 3.1). Είναι χαρακτηριστικό ότι οι οικιοθελείς αποχωρήσεις αποτελούσανμέχριτο2012περίπουτο27%τωνσυνολικώναποχωρήσεων,το2013το1/3,ενώκατάταδύοτελευταίαέτητο40%.Ομοίως,οιλήξειςσυμβάσεωνορισμένουχρόνου–οιοποίεςμέχρικαιτο2012ήτανπερίπου56%επίτουσυνόλουτωναπολύσεων−το2013αυξήθηκανστο62,7%,ενώκατάταδύοτελευταίαέτηπλησιάζουντο70%.

Πίνακας 3.2:Διαχρονικήεξέλιξηετήσιωνκαταβαλλόμενωνεπιδομάτων στουςεπιδοτούμενοςανέργουςκαιστιςκύριεςκατηγορίες(2010-2015)

Έτος Σύνολο Κοινοί και λοιπές κατηγορίες Εποχικοί τουρισμού

2015 1.444.836 1.138.567 306.2692014 1.420.671 1.159.683 260.9882013 2.024.104 1.637.917 386.1872012 2.714.652 2.255.004 459.6482011 2.856.532 2.418.683 437.8492010 2.690.703 2.263.264 427.439

2010-2015 -1.245.867 -1.124.697 -121.1702010-2015 (%) -46,3% -49,7% -28,3%

Πηγή: ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΟΑΕΔ−ΕΡΓΑΝΗ(επεξερ-γασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


ΣύμφωναμετααποτελέσματατηςΕΡΓΑΝΗ34,οαριθμόςτωνμισθωτώνμεσχέσηιδιωτικούδικαίουανήλθεστο1.619.845, εκτωνοποίωντο46,7%είναιγυναί-κες(Βλ.Πίνακα3.3).Οινέοιμέχρι24ετώναναλογούνστο7,2%αυτών,σχεδόντο13%έχειηλικία25-29ετών,τοήμισυτωνμισθωτώνέχειηλικία30-44ετών,σχεδόντο30%έχειηλικία45-64ετώνκαιμόλιςτο0,41%είναιάνωτων64ετών(Βλ.Πίνακα3.4).

Πίνακας 3.3: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάφύλο(2015) καιοιμεταβολέςτου

Φύλο 2015 % 2014-2015 2013-2014Σύνολο 1.619.845 100 88.666 159.729Άνδρες 863.837 53,33 52.140 77.578Γυναίκες 756.008 46,67 36.526 82.151


Πίνακας 3.4:Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάηλικιακήομάδα(2015) καιοιμεταβολέςτου

Εύρος ηλικιών 2015 % 2014-2015 2013-2014<19 3.837 0,24 360 18019-24 112.836 6,97 7.054 16.70825-29 209.047 12,91 4.989 15.39130-44 803.014 49,57 25.941 70.45945-64 484.502 29,91 49.208 55.767>65 6.609 0,41 1.114 1.224ΣΥΝΟΛΟ 1.619.845 100 88.666 159.729


Μεμερικήήμεεκπεριτροπήςεργασίαεργάζονται363.710άνδρεςκαιγυναίκες,μέγεθοςπουαναλογείστο22,45%τωνμισθωτών.Το40,7%αμείβεταιαπό500ευρώμέχρικαι1.000ευρώκαιτο36,8%αμείβεταιμεπάνωαπό1.000ευρώ(βλ.Πίνακα3.5).

34. Ειδικό τεύχος (Ιανουάριος 2016). «Αποτελέσματα της ηλεκτρονικής καταγραφής του συνόλου των επιχειρή-σεων και των εργαζομένων μισθωτών με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου από 1 έως 21 Οκτωβρίου 2015».


Πίνακας 3.5: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάεύρος μηνιαίωναποδοχών(2015)καιοιμεταβολέςτου

Εύρος μηνιαίου μισθού (σε ευρώ) 2015 % 2014-2015 2013-2014Μερικήήεκπεριτροπήςαπασχόληση 363.710 22,45 29.792 56.386501-600 155.266 9,59 18.153 31.712601-700 151.887 9,38 14.511 31.853701-800 139.596 8,62 10.339 22.986801-900 115.777 7,15 5.343 12.744901-1000 96.857 5,98 2.272 5.8961001-1200 171.139 10,57 0 10.4721201-1500 152.648 9,42 1.366 -1.4751501-2000 127.662 7,88 1.709 -2.2222001-2500 63.958 3,95 1.510 -1.5232501-3000 31.217 1,93 1.268 -2.117>=3000 50.128 3,09 2.403 -4.983ΣΥΝΟΛΟ 1.619.845 100 88.666 159.729


ΑπότουςΠίνακες3.6και3.7παρατηρούμεότιοκύριοςόγκοςτόσοστιςεπιχει-ρήσειςόσοκαιστημισθωτήαπασχόλησησυγκεντρώνεταιδιαχρονικάσε τρειςκλάδους (στο λιανικό εμπόριο, στο χονδρικό εμπόριο και στις δραστηριότητεςεστίασης), οι οποίοι απορροφούν σήμερα το 41,9% των επιχειρήσεων και το33,7%τωνμισθωτών.

Σεσχέσημετοπροηγούμενοέτοςτολιανικόεμπόριοκαιοιδραστηριότητεςεστί-ασηςεμφανίζουντιςμεγαλύτερεςαυξήσειςτόσοσεεπιχειρήσειςόσοκαισεαπα-σχόληση,ενώστηνενίσχυσητηςαπασχόλησηςσυμμετέχουνακόμητρειςκλάδοι(δημόσιαδιοίκηση,χονδρικόεμπόριο,παροχήηλεκτρικούρεύματος).

Σεσχέσημετο2013όσοναφοράτιςεπιχειρήσεις,εκτόςτωνπαραπάνωτριώνκλάδων που συγκεντρώνουν τον κύριο όγκο αυτών, σημαντικές είναι οι αυξή-σειςστουςκλάδουςτωνκαταλυμάτων, τωνχερσαίωνμεταφορώνκαιμεταφο-ρώνμέσωαγωγών,καθώςκαιτωνδραστηριοτήτωνανθρώπινηςυγείας.Σεσχέσημε το2013όσοναφοράτημισθωτήαπασχόληση, εκτός τωνπαραπάνωπέντεκλάδωνόπουοιμισθωτοίαυξήθηκανσεσχέσημετοπροηγούμενοέτος,σημα-ντικόμερίδιοέχουνκαιοιαυξήσειςσετρειςακόμηκλάδους (καταλύματα,βιο-μηχανία τροφίμων και εκπαίδευση). Η μισθωτή απασχόληση μειώθηκε κυρίωςστονκλάδοτωνασφαλιστικών,αντασφαλιστικώνκαισυνταξιοδοτικώνταμείων,εκτόςτηςκοινωνικήςασφάλισης.


Πίνακας 3.6:Αριθμόςκυριότερωνεπιχειρήσεωνανάκλάδο οικονομικήςδραστηριότητας(2015)

Κλάδος οικονομικής δραστηριότητας 2015 % 2014-2015 2013-201447Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριο μηχανοκίνητωνοχημάτων 39.957 18,0 1.409 3.440

56Δραστηριότητεςυπηρεσιώνεστίασης 29.486 13,3 1.270 4.36946Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριο μηχανοκίνητωνοχημάτων 23.588 10,6 611 412

86Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 10.484 4,7 646 71449Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 9.342 4,2 771 1.61545Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτων 8.192 3,7 414 320

10Βιομηχανίατροφίμων 7.240 3,3 250 26296Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςυπηρεσιών 7.150 3,2 325 50455Καταλύματα 6.401 2,9 253 2.21743Εξειδικευμένεςκατασκευαστικέςδραστηριότητες 4.876 2,2 191 363Σύνολο επιχειρήσεων 222.281 100 7.872 17.714


Πίνακας 3.7: Κυριότεροςαριθμόςεργαζομένωνανάκλάδο οικονομικήςδραστηριότητας(2015)

Κλάδος οικονομικής δραστηριότητας 2015 % 2014-2015

2013-2014

47Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτων 218.193 13,2 11.398 15.70446Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτων 171.402 10,4 11.483 9.72556Δραστηριότητεςυπηρεσιώνεστίασης 167.204 10,1 12.377 31.33610Βιομηχανίατροφίμων 79.738 4,8 3.435 6.67685Εκπαίδευση 69.458 4,2 -986 11.14255Καταλύματα 66.667 4,0 2.989 36.38386Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 51.597 3,1 2.605 4.92184Δημόσιαδιοίκησηκαιάμυνα,υποχρεωτικήκοινωνικήασφάλιση 45.251 2,7 10.935 10.08249Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 38.701 2,3 5.337 1.44052Αποθήκευσηκαιυποστηρικτικέςπροςτημεταφοράδραστηριότητες 35.242 2,1 1.528 4.28735Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού 23.361 1,4 11.996 62065Ασφαλιστικά,αντασφαλιστικάκαισυνταξιοδοτικάταμεία, εκτόςτηςκοινωνικήςασφάλισης 8.099 0,5 -9.858 -2.507

Μισθωτοί 1.651.176 100 94.056 165.623



3.6 Φτώχεια και οικονομική ανισότητα

Οιαλλαγέςστηναγοράεργασίαςσεσυνδυασμόμετηλιτότηταπροκαλούνσοβα-ρέςκοινωνικέςεπιπτώσεις,καθώςσυμβάλλουνστηναύξησητηςφτώχειας,τηςοικονομικήςανισότητας και τηνυλικήςαποστέρησης. ΣτοΔιάγραμμα3.19 εξε-τάζουμετηνεξέλιξηβασικώνδεικτώνφτώχειαςστηνΕλλάδακατάτηνπερίοδο2009-2014.Παρατηρούμεότιτοσχετικόποσοστόφτώχειαςαυξήθηκεαπό19,7%το2009σε23,1%το2013,παρουσιάζονταςωστόσοτο2014ελαφράκάμψητηςτάξηςτου1%.

Διάγραμμα 3.19:Εξέλιξηβασικώνδεικτώνποσοστού(%)φτώχειας στηνΕλλάδα(2009-2014)


ΗεπιδείνωσητωνσυνθηκώνδιαβίωσηςστηνΕλλάδαεκφράζεταικαλύτερααπότοδείκτητηςαπόλυτηςφτώχειαςπουπροκύπτειανδιατηρήσουμεδιαχρονικάαμετάβλητοτοόριοτηςφτώχειαςβάσειτηςαγοραστικήςδύναμηςτωνεισοδη-μάτωντου2008.Παρατηρούμεότιοσυγκεκριμένοςδείκτηςδιαμορφώθηκετο2014στο48%,εμφανίζονταςραγδαίαάνοδο30ποσοστιαίωνμονάδωνσεσχέσημετο2010.Ηεξέλιξηαυτήπρακτικάυποδηλώνειυπερδιπλασιασμότουαριθμούτωνφτωχώνπολιτώνστηχώραμαςσυγκριτικάμετο2010,μεκατάπροσέγγισητο48%τωννοικοκυριώνναδιαβιούνπλέονκάτωαπότοόριοτηςφτώχειαςτου


2008.Ανησυχητική είναιωστόσοκαι η εξέλιξη τουδείκτη χάσματοςφτώχειας,πουμετράτο«βάθος»τουφαινόμενου,καταγράφονταςαύξηση8περίπουποσο-στιαίωνμονάδωνέναντιτου2010.Τοστοιχείοαυτόυποδεικνύειμιατάσησυνε-χούςφτωχοποίησηςτωνφτωχώνπληθυσμιακώνομάδωνστηνΕλλάδα,παράτηνελαφράυποχώρησητουδείκτητο2014.

ΤοΔιάγραμμα3.20επιβεβαιώνειεμπειρικάτησυμβολήτηςασκούμενηςοικονο-μικής πολιτικής στη διαμόρφωση των κοινωνικών συνθηκών, καταγράφονταςτησχέσημεταξύτηςδημοσιονομικήςπολιτικήςκαι τωνμεταβολώντουδείκτηφτώχειας υπολογισμένου βάσει του σταθερού ορίου φτώχειας στις χώρες τηςΕυρωζώνης την περίοδο 2010-2014. Παρατηρούμε ότι η βίαιη δημοσιονομικήπροσαρμογήστηνΕλλάδαείχεσοβαρέςεπιπτώσειςστιςσυνθήκεςδιαβίωσηςτωνπολιτών,οδηγώνταςσεδραματικήαύξησητουσυγκεκριμένουδείκτηφτώχειας,επιβεβαιώνονταςέτσιτηνεπίδρασητηςλιτότηταςστηνυποβάθμισητουβιοτι-κούεπιπέδουστηχώραμας.35

Διάγραμμα 3.20:Δημοσιονομικήπολιτικήκαιποσοστό απόλυτηςφτώχειας(διαχρονικάσταθερούορίουφτώχειας2008)

στηνΕΕκαιστακράτη-μέλητηςΕυρωζώνης(2010-2014)


35. Βλ. τις μελέτες των OECD (2015) και Giannitsis and Zografakis (2015) για μια βαθύτερη ανάλυση των επιπτώ-σεων των πολιτικών λιτότητας στο διαθέσιμο εισόδημα, στη φτώχεια και στην ανισότητα στην Ελλάδα.


Αντίστοιχααποτελέσματαπροκύπτουν,εξετάζονταςτηνεπίπτωσητηςεσωτερι-κήςυποτίμησηςστηφτώχεια.ΌπωςδιακρίνεταιστοΔιάγραμμα3.21,ηραγδαίαυποχώρησητωνονομαστικώναποδοχώντωνεργαζομένωνκατάτηνπενταετία2010-2014εμφανίζειυψηλόβαθμόσυσχέτισηςμετηνεπιδείνωσητουβιοτικούεπιπέδουκαιτηναύξησητουδείκτηφτώχειαςστηνΕλλάδα.

Διάγραμμα 3.21:Ονομαστικοίμισθοίκαιποσοστόαπόλυτηςφτώχειας (διαχρονικάσταθερούορίουφτώχειας2008)στηνΕΕ καιστακράτη-μέλητηςΕυρωζώνης(2010-2014)


Κομβικόρόλοστηνεπιδείνωσητωνσυνθηκώνδιαβίωσηςείχεκαιηυποβάθμισητουσυστήματοςκοινωνικήςπροστασίαςτατελευταίαέτη.ΌπωςφαίνεταιστοΔιάγραμμα3.22,μεταξύτωνκρατών-μελώντηςΕΕηΕλλάδαεμφανίζειτηνπερί-οδο2009-2012τημεγαλύτερημείωσηδαπανώνκοινωνικήςπροστασίαςσεστα-θερέςτιμές2005,παράτηνεντυπωσιακήυποχώρησητουΑΕΠκαιτηνεκρηκτικήάνοδοτηςανεργίας.36Ηεξέλιξηαυτήμαρτυράτησυρρίκνωσηκαιτηναποδυνά-μωσητουκοινωνικούκράτουςσεμιαεποχήμάλισταπουηανάγκηγιαπαροχήυπηρεσιώνπρόνοιαςσεμεγάλοαριθμόπολιτώνκρίνεταιεπιβεβλημένηεξαιτίαςτωνοικονομικώνεπιπτώσεωντωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής.

36. Σχετικά με την υποχρηματοδότηση και την ελλιπή αποτελεσματικότητα του συστήματος κοινωνικής προστα-σίας στην Ελλάδα βλ. ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015).


Διάγραμμα 3.22: Ποσοστιαία(%)μεταβολήδαπανών κοινωνικήςπροστασίαςστηνΕΕ-15(2009-2012,

ευρώανάκάτοικο,σταθερέςτιμές2005)


Δεδομένηςτηςδιαχρονικήςαναποτελεσματικότηταςτωνδομώνκοινωνικήςπρο-στασίαςστηνΕλλάδα,ηραγδαίαπεριστολήτηςκρατικήςχρηματοδότησηςτουσυστήματοςκοινωνικήςπροστασίαςσχετίζεταιάμεσαμετηναύξησητωνφαινο-μένωνφτωχοποίησηςκαιυλικήςαποστέρησηςστηνελληνικήκοινωνίακαιτηναπόκλισητουβιοτικούεπιπέδουστηχώραμαςαπότομέσοευρωπαϊκό.Παράλ-ληλαμετηδιόγκωσητηςφτώχειας,σημαντικήείναικαιηδιεύρυνσητηςεισο-δηματικής ανισότητας στην Ελλάδα. Όπως διακρίνεται στο Διάγραμμα 3.23, ηΕλλάδακατατάσσεταιτο2014στηντρίτηθέσημεταξύτωνκρατών-μελώντηςΕΕ-15μετουψηλότεροεπίπεδοεισοδηματικήςανισότηταςβάσειτωντιμώντουδείκτηGini.Συγκεκριμένα,το2014οδείκτηςGiniδιαμορφώθηκεστο34,5εμφα-νίζονταςαύξησητηςτάξηςτων1,4μονάδωνσεσχέσημετο2009.

Ημεταβολήαυτήείναιητρίτηυψηλότερηπουκαταγράφεταιμεταξύτουσυνό-λουτωνυπόεξέτασηχωρώντηςΕΕ-15.ΑντίστοιχηάνοδοςπαρατηρείταιωστόσοκαισεάλλεςοικονομίεςπουεπλήγησαναπότηνκρίσηχρέουςκαιεφάρμοσαντοενλόγωδιάστημαΠΟΠ(πληντηςΠορτογαλίας).Ηδιατήρησηκαιηεπιδείνωσητωνδεικτώνανισότηταςστοσύνολοτωνοικονομιώντηςπεριφέρειαςαποκαλύ-πτουντιςδυσμενείςκοινωνικέςεπιπτώσειςτωνπρογραμμάτωνλιτότητας,αλλάκαιτιςδιογκούμενεςαποκλίσειςσεόρουςκοινωνικήςσυνοχήςεντόςτηςΕΕ.Στοπλαίσιοαυτόείναιιδιαίτεραανησυχητικήηάνοδοςτουδείκτηυλικήςαποστέρη-


σης,πουκαταγράφειτοποσοστότωννοικοκυριώνμεδυσκολίακάλυψηςσυγκε-κριμένωναναγκώναξιοπρεπούς διαβίωσης (Διάγραμμα3.24).Από ταστοιχείατουδιαγράμματοςπαρατηρούμεότιτοποσοστότωνελληνικώννοικοκυριώνπουαδυνατείνακαλύψειέκτακτες,αλλάαναγκαίεςδαπάνεςαυξήθηκεαπό26,6%το2009σε51,8%το2014,ενώεκείνοπουδυσκολεύεταιναπληρώσειεμπρόθεσμαλογαριασμούςαυξήθηκεαπό28,7%το2009σε46,4%το2014.Χαρακτηριστικόεπίσηςτηςυποβάθμισηςτηςποιότηταςζωήςτωνπολιτώντατελευταίαέτηείναιότισχεδόντο33%τωννοικοκυριώνστηχώραστερούνταιεπαρκούςθέρμανσηςστοσπίτι(έναντι15,7%το2009),ενώ1στα2νοικοκυριάδενείναισεθέσηναπραγματοποιήσειδιακοπέςδιάρκειαςμίαςεβδομάδαςτοχρόνο.

Διάγραμμα 3.23:ΔείκτηςανισότηταςGiniστηνΕΕ-15(2009και2014)

Πηγή:Eurostat

Σημαντικάσυμπεράσματαγιατοκοινωνικόκόστοςτωνπολιτικώνλιτότηταςεξά-γονταιαπότοΔιάγραμμα3.25,πουαποτυπώνειτηνεξέλιξητουδείκτησοβαρήςυλικήςαποστέρησηςτηςEurostat,οοποίοςκαταγράφειτοποσοστότωννοικοκυ-ριώνπουαδυνατούννακαλύψουντουλάχιστοντέσσεριςαπότιςβασικέςανάγκεςδιαβίωσηςπουπεριγράφονταιστοΔιάγραμμα3.24.Στοσύνολοτουπληθυσμούοδείκτηςανήλθετο2014στο20,9%,εμφανίζονταςαύξησηάνωτων10ποσοστι-αίωνμονάδωνσεσχέσημετο2009.Ιδιαίτερηανησυχίαπροκαλείκαιηεξέλιξητουδείκτησεεπιμέρουςπληθυσμιακέςομάδεςμεβάσητοκαθεστώςαπασχόλησης.


Παρατηρούμεότιτοποσοστότουανέργωνπουπλήττεταιαπόσυνθήκεςσοβαρήςυλικήςαποστέρησηςανήλθετο2014στο43,4%έναντι20,2%το2009,στοιχείοπουαντικατοπτρίζειτιςσυνέπειεςπουείχεστοβιοτικόεπίπεδοτηςκοινωνικήςαυτήςομάδαςησοβαρήυποβάθμισητωνυπηρεσιώνκοινωνικήςπροστασίαςστηχώραμας.

Διάγραμμα 3.24:Ποσοστό(%)τουπληθυσμούστηνΕλλάδα πουαδυνατείνακαλύψεισυγκεκριμένεςβασικέςανάγκες(2009και2014)

Πηγή:Eurostat

Ενδεικτικότωνκοινωνικώνπροεκτάσεωντηςεπιδείνωσηςτωνεργασιακώνσυν-θηκώνείναικαιημεγάληαύξησητωνεπεισοδίωνσοβαρήςυλικήςαποστέρησηςσεμεγάλοτμήματωνεργαζομένωνστηχώραμαςμετοποσοστόναδιαμορφώνεταιστο14,6%,υψηλότερακατά6,3ποσοστιαίεςμονάδεςσεσχέσημετο2009.Αντί-στοιχηάνοδοςκαταγράφεταικαιστιςεπιμέρουςκατηγορίεςτωνεργαζομένωνμετοποσοστότωνμισθωτώνπουσεζεισεσυνθήκεςσοβαρήςυλικήςαποστέρησηςναανέρχεταιτο2014στο13,1%(έναντι8,1%το2009)καιτωναυτοαπασχολού-μενωνστο17,6%(έναντι8,5%το2009).Αύξησηεμφανίζειτέλοςοδείκτηςσοβα-ρήςυλικήςαποστέρησηςκαιστηνκατηγορίατωνσυνταξιούχων(από10,2%το2009σε13,1%το2014),καθώςκαισεεκείνητωνμηενεργώνοικονομικάατόμων(από14,5%το2009σε25,8%το2014).


Έντονοπροβληματισμόδημιουργούντέλοςκαιταστοιχείασχετικάμετηδυνατό-τηταπρόσβασηςτωνπολιτώνσεβασικέςυπηρεσίεςυγείας.ΣτοΔιάγραμμα3.26απεικονίζεται το ποσοστό των ατόμων που αδυνατούν να πραγματοποιήσουνιατρικέςεξετάσειςλόγωυψηλούκόστουςγιαταέτη2009και2013.

Διάγραμμα 3.25: Δείκτηςσοβαρήςυλικήςαποστέρησης στοσύνολοτουπληθυσμούκαικατάκαθεστώςαπασχόλησης

στηνΕλλάδα(ηλικίαάνωτων18,2009και2014)

Πηγή:Eurostat

Παρατηρούμεότιστοσύνολοτουπληθυσμούτοσυγκεκριμένοποσοστόσχεδόνδιπλασιάστηκε, καταγράφοντας αύξηση από 4% το 2009 σε 7,9% το 2013. Ηεικόναγίνεταιπιοδραματικήστηνπληθυσμιακήομάδατωνανέργων,στηνοποία1στους10πολίτεςστερείταιβασικώνυπηρεσιώνυγείαςλόγωυψηλούκόστους.Αξιοσημείωτηείναιωστόσοκαιηαύξησητουποσοστούτωνεργαζομένωνπουδενέχουνπρόσβασησειατρικέςεξετάσειςλόγωοικονομικώνπροβλημάτων(από2,1%το2009σε5,3%το2013).Ανησυχητικάείναικαιταστοιχείαόσοναφοράτηνιδιαίτεραευαίσθητηκαιευάλωτηομάδατωνσυνταξιούχων,μετοποσοστόεκείνων που αδυνατούν να πραγματοποιήσουν ιατρικές εξετάσεις να διαμορ-φώνεταιστο9,3%το2013έναντι6,6%το2009.Τέλος,γιατουςυπόλοιπουςμηοικονομικάενεργούςπολίτεςτοαντίστοιχοποσοστόανήλθετο2013στο8,7%συγκριτικάμε5,1%το2009.


Διάγραμμα 3.26:Αδυναμίαπραγματοποίησηςιατρικώνεξετάσεων λόγωκόστουςστοσύνολοτουπληθυσμούκαικατάκαθεστώς

απασχόλησης(%,2009και2013)

Πηγή:Eurostat

Κεφάλαιο 4

Απορρύθμιση εργασιακών σχέσεων, παραγωγικότητα και μισθοί


Απορρύθμιση εργασιακών σχέσεων, παραγωγικότητα και μισθοί


Ηαπορρύθμισητωνεργασιακώνσχέσεωνείναιέναςαπότουςβασικούςπυλώνεςτωνπρογραμμάτωνλιτότητας,καθώςαποτελείτοθεσμικόεργαλείουλοποίησηςτηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησης.ΤοεύροςκαιηέντασητωναλλαγώνπουέχουνπραγματοποιηθείστιςεργασιακέςσχέσειςαναλύθηκανεκτενώςστιςΕτήσιεςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕτωντελευταίωνετών.Θαήτανχρήσιμοναανα-φέρουμεπολύσυνοπτικάότιοικυριότερεςνομικέςαλλαγέςκαιανατροπέςστοσύστηματηςδιμερούςσυλλογικήςδιαπραγμάτευσηςκαιτωνΣΣΕέγιναντο2010(N.3845,Ν.3871,N.3899),το2011(N.4024),το2012(Ν.4046,Πράξη6Υπουρ-γικούΣυμβουλίου,Ν.4093),το2013(N.4172),το2014(Ν.4254,Ν.4303)καιτο2015(Ν.4336).

Οι κυριότερες από αυτές τις αλλαγές είναι οι εξής: αναστολή της διαδικασίαςεπέκτασηςτηςισχύοςτωνκλαδικώνκαιτωνομοιοεπαγγελματικώνΣΣΕγιαόσοχρόνοδιαρκείτοΠΟΠ·αναστολήτηςαρχήςτηςεύνοιαςκαιυπερίσχυσητηςεπι-χειρησιακήςΣΣΕσεπερίπτωσησυρροήςμεκλαδική·δυνατότητασύναψηςεπιχει-ρησιακήςΣΣΕαπόνέασυλλογικάμορφώματαεκπροσώπησηςτωνεργαζομένωνεκτόςσυνδικάτων(«ενώσειςπροσώπων»)·δυνατότητασύναψηςεπιχειρησιακήςΣΣΕκαιαπόεπιχειρήσειςπουαπασχολούνλιγότερααπό50άτομα.Πολύσημα-ντικήωςπροςτιςεπιπτώσειςτηςείναιεπίσηςηπαρέμβασηστηνκαθολικότητατης δέσμευσης τηςΕθνικής ΓενικήςΣυλλογικήςΣύμβασηςΕργασίας (ΕΓΣΣΕ), ηκατάργησημονομερούςπροσφυγήςστηΔιαιτησίακαιοπεριορισμόςτουπεριε-χομένουτηςΔιαιτητικήςΑπόφασης.

Όπως έχουμε δείξει εμπειρικά (βλ. ΙΝΕ ΓΣΕΕ, 2015 και Κεφάλαια 2 και 3 τηςπαρούσαςΈκθεσης),παράτογεγονόςότιοιαλλαγέςαυτέςέχουνεπιφέρεισημα-ντικήμείωσηστοΜΚΕ,δενέχουνπροκληθείτααποτελέσματαπουπροέβλεπανταπρογράμματαλιτότητας,τόσοωςπροςτηναύξησητηςαπασχόλησηςόσοκαιωςπροςτηναύξησητωνεξαγωγών.ΣτιςενότητεςπουακολουθούνκαταγράφουμετιςεπιπτώσειςτωνπροαναφερόμενωνθεσμικώνπαρεμβάσεωνστιςΣΣΕκαιστιςαμοιβέςτο2015.Επίσης,παρουσιάζουμεεμπειρικάευρήματαπουδείχνουνότιδενυπάρχειθετικήσυσχέτισημεταξύευέλικτωνμορφώναπασχόλησηςκαιπαρα-γωγικότητας.Τοεύρημααυτόαποδομείπλήρωςτονεοφιλελεύθεροεπιχείρημαπουσυσχετίζειτηναπορρύθμισητηςαγοράςεργασίαςμετηβελτίωσητηςαντα-γωνιστικότηταςτηςοικονομίας.


4.2 Η εξέλιξη των ΣΣΕ και των ευέλικτων μορφών εργασίας το 2015

ΑπότηνανάλυσητωνστοιχείωντουΥπουργείουΕργασίας (Πίνακας4.1)προ-κύπτει ότι το 2015 οι επιχειρησιακές ΣΣΕ επικρατούν σχεδόν καθολικά, αντι-προσωπεύονταςτο94%τουσυνόλουτωνσυλλογικώνσυμβάσεων.Απότις282συνολικάΣΣΕ,οι263είναιεπιχειρησιακές,μόνοοι12είναιεθνικές,κλαδικέςήομοιοεπαγγελματικές,ενώ7είναιτοπικέςομοιοεπαγγελματικές.Ηεξέλιξηαυτήείναισυνέχειατηςκατάστασηςπουέχειδιαμορφωθείτατελευταίαχρόνια,κυρίωςτηνπερίοδο2012-2015,στηνοποίαοιεπιχειρησιακέςΣΣΕυπερβαίνουντο90%(2012:97,11%,2013:96,69%,2014:93,77%).Σεαπόλυτουςαριθμούς,οιεπιχει-ρησιακέςΣΣΕαπό227το2010αυξάνονταικατακόρυφασε976το2012,ενώστησυνέχειαμειώνονταισε409το2013,σε286το2014και,όπωςσημειώσαμεπαρα-πάνω,σε263το2015,μετιςκλαδικές/ομοιοεπαγγελματικέςΣΣΕναμειώνονταιαπό65το2010σε12το2015.

ΘαπρέπειναεπισημανθείότιουψηλότεροςαριθμόςεπιχειρησιακώνΣΣΕκατα-γράφεταιτο2012,όταναυξάνονταισε976(από170το2011).Το2012είναιτοέτοςκατάτοοποίοαρχίζειηγενικευμένηεφαρμογήτουΝ.4024/11απότιςεπι-χειρήσεις.Τηνπερίοδο2013-2015οαριθμόςτωνεπιχειρησιακώνΣΣΕμειώνεταισημαντικά,ωστόσοηποσοστιαίασυμμετοχήτουςστοσύνολοτωνΣΣΕείναιιδι-αίτερααυξημένη.ΗμείωσηπουπαρατηρείταιστοναριθμότωνεπιχειρησιακώνΣΣΕμετάτο2012πολύπιθανάσυνδέεταιμετηνέαδομήτωνεργασιακώνσχέ-σεων,καικυρίωςμετηνομοθετικήπαρέμβασηστηνκαθολικότητατηςδέσμευσηςτηςΕΓΣΣΕκαιτηνταυτόχρονηκαθιέρωσητουνομοθετικάοριζόμενουελάχιστουμισθούστα586ευρώ(510ευρώγιατουςνέουςεργαζομένουςκάτωτων25ετών).Με τον τρόπο αυτό υποχωρεί η αναγκαιότητα σύναψης επιχειρησιακών ΣΣΕ,εφόσονημοναδικήυποχρέωσητουεργοδότηπλέονείναιηαμοιβήτωνεργαζομέ-νωνβάσειτουεθνικούκατώτατουμισθού.

Πίνακας 4.1:ΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας(2010-2015)Έτος Κλαδικές / εθνικές /

ομοιοεπαγγελματικές συμβάσεις

Επιχειρησιακές συμβάσεις

Τοπικές ομοιοεπαγγελματικές

συμβάσεις

Σύνολο Ποσοστό συμμετοχής επιχειρησιακών συμβάσεων (%)

2010 65 227 14 306 74,182011 38 170 7 215 79,072012 23 976 6 1005 97,112013 14 409 0 423 96,692014 14 286 5 305 93,772015 12 263 7 282 94,03

Σύνολο 162 2273 37 2472

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


ΟΠίνακας4.2 καταγράφει τα είδη τωνατομικώνσυμβάσεων εργασίας (πλήρηςεργασία,μερικήεργασία,εκπεριτροπήςεργασία)τωννέωνπροσλήψεωνγιαταέτη2009-2015καιτηνποσοστιαίααναλογίατηςκάθεμορφήςεργασίαςστοσύνολοτωννέωνπροσλήψεων.Παρατηρούμεότιοαριθμόςτωνπροσλήψεωνμερικήςαπα-σχόλησηςκαιεκπεριτροπήςεργασίας,δηλαδήοιευέλικτεςμορφέςαπασχόλησης,αυξάνεταιδιαχρονικάμεαντίστοιχηυποχώρησητωνπροσλήψεωνπλήρουςαπα-σχόλησης.Ηποσοστιαίααναλογίατουςστοσύνολοτωνπροσλήψεωνμεταξύ2009και2015υπερδιπλασιάζεται.Το2009οιπροσλήψειςμεευέλικτεςμορφέςεργασίαςαντιστοιχούσανστο21%τουσυνόλουτωνπροσλήψεων,ενώτο2015αντιστοι-χούνστο55%.Πιοσυγκεκριμένα,τηνπερίοδο2009-2015οιπροσλήψειςμεμερικήαπασχόληση αυξήθηκαν κατά 329% και με εκ περιτροπής εργασία κατά 707%.Τηνπερίοδο2014-2015οινέεςπροσλήψειςμεμερικήαπασχόλησηείναιαυξημένεςκατά19,6%καιμεεκπεριτροπήςεργασίακατά45,6%.Ταευρήματααυτάμαςοδη-γούνστηνεκτίμησηότιοιευέλικτεςμορφέςεργασίαςείναικύριοχαρακτηριστικότηςελληνικήςαγοράςεργασίας,καθώςαποτελούντηνπλειονότητατωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςμετιςοποίεςγίνονταιοινέεςπροσλήψεις.

Πίνακας 4.2: Νέεςπροσλήψειςανάμορφήσύμβασης/απασχόλησης(2009-2015)

Έτος

Νέες προσλήψεις – Συμβάσεις

Πλήρης εργασία

Μερική εργασία

Εκ περιτροπής εργασία

Γενικό σύνολο νέων προσλήψεων

Σύνολο μερικής και

εκ περιτροπής εργασίας

Ποσοστό ευέλικτων μορφών

εργασίας επί του συνόλου (%)

2015 805.064 677.521 326.967 1.809.552 1.004.488 55,52014 775.221 566.373 224.545 1.566.139 790.918 50,52013 593.337 412.019 101.868 1.107.224 513.887 46,42012 375.843 241.985 66.615 684.443 308.600 45,12011 460.706 233.558 68.300 762.564 301.858 39,62010 586.281 228.994 60.677 875.952 289.671 33,12009 746.911 157.738 40.489 945.138 198.227 21,0

Απόκλιση 2009-2015 58.153 519.783 286.478 864.414 806.261

Απόκλιση 2009-2015 (%) 7,79 329,52 707,55 91,46 406,74

Απόκλιση 2014-2015 29.843 111.148 102.422 243.413 213.570

Απόκλιση 2014-2015 (%) 3,85 19,62 45,61 15,54 27,00

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΕΡΓΑΝΗ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


Ηευελιξίατηςαγοράςεργασίαςενισχύεταικαιεπιταχύνεταικαιαπότημετατροπήτωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςαπόσυμβάσειςεργασίαςπλήρουςαπασχόλη-σηςσεσυμβάσειςμερικήςαπασχόλησηςκαιεκπεριτροπήςεργασίας(βλ.Πίνακα4.3).Παρατηρούμεότιοαριθμόςτωνμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλήρηαπασχόλησησεμερικήαπασχόλησηκαιεκπεριτροπήςεργασίαμετάτο2011κυμαίνεταισεαρκετάυψηλότεροεπίπεδοσυγκριτικάμετηνπερίοδο2009-2010,παράτησημαντικήμείωσητουκατώτατουμισθού.Ουψηλότεροςαριθμόςμετα-τροπώντωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςεμφανίζεταικατάτοέτος2012,οπότεοσυνολικόςαριθμόςμετατροπώνατομικώνσυμβάσεωνανέρχεταισε84.490.

Κατά τα έτη 2013-2014, ο αριθμός των μετατροπών αυτών μειώνεται (2013:58.054,2014:45.789),γιανααυξηθείκατάτο2015στοεπίπεδοτων57.251.Τοποσοστόμεταβολήςτωνμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλήρηεργα-σίασεμερικήκαιεκπεριτροπήςτηνπερίοδο2009-2015παρουσιάζεισυνολικήάνοδοτης τάξης του237%.Την ίδιαπερίοδο εντυπωσιακή είναι ηποσοστιαίααύξησηκατά1.645%τωναναγκαστικώνμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςσεεκπεριτροπήςεργασίαμονομερώςαπότονεργοδότη.Τέλος,οιμετα-τροπέςτωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλήρηαπασχόλησησεμερικήκαισε«εθε-λοντική»εκπεριτροπήςεργασίαέχουναυξηθείκατάτηδιάρκειατηςπαραπάνωπεριόδουκατά153%καικατά277%αντίστοιχα.

Πίνακας 4.3:Μετατροπέςσυμβάσεωνπλήρουςεργασίαςσεευέλικτες μορφέςαπασχόλησης(2009-2015)

Έτος Μετατροπή σύμβασης πλήρους εργασίας σε:Μερική

απασχόλησηΕκ περιτροπής

με σύμφωνη γνώμη του

εργαζόμενου

Εκ περιτροπής με μονομερή

γνώμη του εργοδότη

Σύνολο εκ περιτροπής

Γενικό σύνολο

μεταβολών

Συμμετοχή εκ περιτροπής στο σύνολο μεταβολών

(%)

2015 30.928 15.641 10.682 26.323 57.251 462014 25.488 12.405 7.896 20.301 45.789 442013 28.410 14.258 15.386 29.644 58.054 512012 49.640 21.478 13.372 34.850 84.490 412011 32.420 19.128 7.414 26.542 58.962 452010 18.713 6.527 1.013 7.540 26.253 292009 12.219 4.146 612 4.758 16.977 28

Απόκλιση 2009-2015 18.709 11.495 10.070 21.565 40.274 54

Απόκλιση 2009-2015 (%) 153,11 277,26 1645,42 453,24 237,23

Απόκλιση 2014-2015 5.440 3.236 2.786 6.022 11.462 53

Απόκλιση 2014-2015 (%) 21,34 26,09 35,28 29,66 25,03

Πηγή: ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΕΡΓΑΝΗ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


4.3 Ευέλικτες μορφές απασχόλησης και παραγωγικότητα στους κλάδους της ελληνικής οικονομίας (2008-2014)

Ηαύξησητωνευέλικτωνμορφώναπασχόλησηςδενέχειαρνητικές επιπτώσειςμόνοσεβασικάμεγέθη τηςαγοράς εργασίας (μείωσημισθών, επιδείνωσητωνσυνθηκώναπασχόλησης, επισφάλεια της εργασίας,απουσίαπροοπτικώνδημι-ουργίαςκαριέραςκ.ά.),αλλάκαισεβασικάμακροοικονομικάμεγέθηπουπροσ-διορίζουντιςεπιδόσειςτηςελληνικήςοικονομίας.Πέραντηςμείωσηςτουόγκουτουσυντελεστήεργασίαστηνπαραγωγικήδιαδικασία,οιευέλικτεςμορφέςαπα-σχόλησηςσυνδέονταιαρνητικάκαιμετηνπαραγωγικότητα,ηοποίαμετησειράτηςπροσδιορίζειτημεταβολήτουΑΕΠ,καικυρίωςτηδιατηρησιμότητατηςαντα-γωνιστικότητας.Επιπλέον,πολύσημαντικόείναιτογεγονόςότι,καθώςημερικήκαιηπροσωρινήαπασχόλησηαποτελούνθεσμικάεργαλείαμείωσηςτουκόστουςεργασίας,είναιπολύπιθανόναλειτουργούνωςυποκατάστατακαιαντικίνητραεπενδύσεωνγια τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμόκαι τηνοργανωτικήαναδιάρ-θρωσητηςπαραγωγής.Συνεπώς,ηαύξησητωνευέλικτωνμορφώνεργασίαςείναιπιθανό να εγκλωβίζει επιχειρήσεις και κλάδους της οικονομίας σε ένανφαύλοκύκλο απουσίας επενδύσεων, χαμηλής τεχνολογικής εξειδίκευσης και χαμηλήςπαραγωγικότητας.37

Πιοσυγκεκριμένα,τηνπερίοδο2008-2014ημερικήαπασχόλησηαυξήθηκεκατά28,4%καιωςποσοστότηςσυνολικήςαπασχόλησηςτο2014ήτανστο9,5%.Ηπροσωρινήαπασχόληση,ανκαιπερισσότεροδιαδεδομένη,καθώςκαλύπτειμεγα-λύτεροφάσματηςοικονομικήςδραστηριότητας,μειώθηκετηνίδιαπερίοδοκατά24%,διατηρώνταςωστόσοτομερίδιότηςστο7,5%τηςσυνολικήςαπασχόλησης.Ηευελιξίατηςαγοράςεργασίαςενισχύθηκεωστόσοκαιαπότηδυνατότητααπό-λυσηςχωρίςαποζημίωσητωνεργαζομένωνπουδενέχουνσυμπληρώσειέναχρόνοστηνεπιχείρηση.Ηπαρουσίααυτώντωνμορφώναπασχόλησηςστουςκλάδουςοικονομικήςδραστηριότηταςποικίλλει.Οιευέλικτεςμορφέςαπασχόλησηςείναιιδιαίτεραδιαδεδομένεςστιςυπηρεσίες.Γιαμιασειράλόγους,πουπιθανάσυνδέ-ονταιμετηνοργάνωσητηςπαραγωγικήςδιαδικασίας,αλλάκαιμεταγενικότεραχαρακτηριστικάτης,ημερικήκαιηπροσωρινήαπασχόλησηέχουνσχετικάπεριο-ρισμένηπαρουσίαστουςκλάδουςτηςμεταποίησης.Σεμερικούςμάλιστακλάδουςδενχρησιμοποιείταικαθόλουμερικήαπασχόλησητόσοτο2008όσοκαιτο2014.Τέτοιοι είναι οι κλάδοι τηςπαραγωγήςπροϊόντωνπετρελαίου, τηςπαραγωγήςφαρμακευτικώνπροϊόντων,τηςκατασκευήςηλεκτρολογικούεξοπλισμούκαιτηςκατασκευήςμηχανοκίνητωνοχημάτων,ενώστουςκλάδουςτηςπαραγωγήςπρο-ϊόντωνπετρελαίουκαιτηςπαραγωγήςφαρμακευτικώνπροϊόντωνδενχρησιμο-ποιείταιούτεπροσωρινήαπασχόληση.Πρέπεινασημειωθείότιστουςκλάδουςστους οποίους γίνεται χρήσημερικής και προσωρινής απασχόλησης τοφάσμα

37. Βλ. Huselid (1995), Kleinknecht (2009), Lucidi (2012).


τωνμεριδίωντουςείναιπεριορισμένοσυγκριτικάμετιςυπηρεσίες.38Οιευέλικτεςμορφέςαπασχόλησηςτείνουνναπαρουσιάζουνιδιαίτεραυψηλέςσυγκεντρώσειςσεκλάδουςτωνυπηρεσιώνπουαπευθύνονταιπροςτουςκαταναλωτέςκαιδεναπαιτούνυψηλόκεφαλαιουχικόεξοπλισμό,όπωςοικλάδοιτωννοικοκυριώνωςεργοδοτών,τηςδιασκέδασηςκαιτωναθλητικώνδραστηριοτήτων,τωντεχνώνκαιτωνλοιπώνδιοικητικώνδραστηριοτήτων.

Τοποσοστόμεταβολήςτηςμερικήςαπασχόλησηςκυμάνθηκεμεταξύτου-100%στονκλάδοτωνορυχείων–λατομείων,πουαπώλεσεόλητημερικήαπασχόλησηκαιδενκάνειπλέονχρήσητης,καιτου987,5%στονκλάδοτηςεπισκευήςΗ/Υ.Ηπροσωρινήαπασχόλησηκυμάνθηκεμεταξύτου -100%στουςκλάδουςτης επι-σκευήςΗ/Υ,τηςκατασκευήςμηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιτηςκατασκευήςΗ/Υ,όπουδενγίνεταικαθόλουχρήσηπροσωρινήςεργασίας,καιτου71,3%στονκλάδοτωνχερσαίωνμεταφορών.Στηχρήσητηςμερικήςαπασχόλησηςμείωση εμφά-νισανκυρίωςκλάδοιτουδευτερογενούςτομέα,όπωςοιτράπεζεςκαιηδημόσιαδιοίκηση, ενώ ιδιαίτερα υψηλούς ρυθμούς αύξησης σημείωσαν κλάδοι κυρίωςτωνυπηρεσιών.

Πρέπεινασημειωθείότιανάμεσαστουςκλάδουςμευψηλούςρυθμούςαύξησηςτης μερικής απασχόλησης εντοπίζονται και κλάδοι της μεταποίησης, όπως οικλάδοιτηςεπισκευήςκαιτηςεγκατάστασηςμηχανημάτωνκαιεξοπλισμού,τηςκατασκευήςπροϊόντωναπόελαστικόκαιτωντροφίμων.Οικλάδοιπουμείωσαντηνπροσωρινήαπασχόλησηκάλυπτανόλοτοφάσματηςοικονομικήςδραστηριό-τητας,ενώοπεριορισμένοςαριθμόςκλάδωνπουτηναύξησαναφορούσεκλάδουςτωνυπηρεσιών,τηγεωργία-κτηνοτροφίακαιδύομόνοκλάδουςτηςμεταποίη-σης,τονκλάδοτωντροφίμων-ποτώνκαιτηςπαραγωγήςχημικώνουσιών.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρονπαρουσιάζουν τα εμπειρικά ευρήματααναφορικά με τηνεπενδυτικήσυμπεριφοράτωνκλάδωνκαιτηχρήσηευέλικτωνμορφώνεργασίας.Οικλάδοιμετιςυψηλότερεςεπενδύσεις39κατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςεμφάνι-σανείτεπλήρηαπουσίαμερικήςαπασχόλησης(ορυχείακαιλατομεία,παραγωγήπροϊόντωνπετρελαίου)είτεπεριορισμένηχρήσητηςμερικήςαπασχόλησης(φαρ-μακευτικάπροϊόντα,κατασκευήηλεκτρολογικούεξοπλισμού,κατασκευήμηχα-νοκίνητωνοχημάτων,ηλεκτρισμός,ύδρευση,διαχείρισηλυμάτων)μεπαράλληλη,στις περισσότερες περιπτώσεις, περιορισμένη χρήση και της προσωρινής απα-σχόλησης.

Στιςυπηρεσίεςηεικόναήτανδιαφορετική,καθώςσυνυπήρχανκλάδοιμευψηλέςεπενδύσεις που έκαναν περιορισμένη χρήση ευέλικτων μορφών απασχόλησης(μεταφορέςκαιαποθήκευση,δημόσιαδιοίκηση)μεκλάδουςπουέκαναναυξημένη

38. Βλ. Ευστράτογλου (2015).

39. Μέσες ετήσιες επενδύσεις σχηματισμού παγίου κεφαλαίου σε τρέχουσες τιμές της περιόδου 2008-2014 (ΕΛ-ΣΤΑΤ, Εθνικοί Λογαριασμοί).


χρήση (διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες, εκπαίδευση). Ωστόσο,καιστιςυπηρεσίεςοικλάδοιμεταπολύυψηλάμερίδιαμερικήςκαιπροσωρινήςαπασχόλησηςήτανκλάδοιπουαπευθύνονταιπροςτουςκαταναλωτέςκαιχαρα-κτηρίζονταιαπόχαμηλήροπήπροςεπενδύσεις(δραστηριότητεςνοικοκυριώνωςεργοδοτών, τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, δραστηριότητες κοινωνικής μέρι-μνας).

Επίσης,στηνπλειονότητάτουςοικλάδοιπουαύξησαντηνπαραγωγικότητάτουςεμφάνισανείτεμείωσητηςμερικήςκαιτηςπροσωρινήςαπασχόλησηςείτεπερι-ορισμένηαύξηση,υπότηνεπίδρασηκυρίωςτηςγενικότερηςτάσηςαύξησηςτηςμερικήςαπασχόλησης.40Βέβαια,πρέπεινασημειωθείότιηαύξησητηςπαραγω-γικότηταςήταναποτέλεσμακυρίωςτηςμείωσηςτηςαπασχόλησηςμερυθμούςυψηλότερουςαπότημείωσητηςπαραγωγής.Συνεπώς,ηαύξησητηςμερικήςαπα-σχόλησηςυποδηλώνειταυτόχρονακαιυποκατάστασηπλήρουςαπόμερικήαπα-σχόληση(Ευστράτογλου,2015).

Στουςκλάδουςστουςοποίουςμειώθηκεηπαραγωγικότηταεντοπίστηκεκαιηπλει-ονότητατωνκλάδωνόπουσημείωσεάνοδοημερικήαπασχόληση,καθώςκαιτοσύνολοτωνκλάδωνστουςοποίουςαυξήθηκεηπροσωρινήαπασχόληση.Καιεδώοιιδιαίτεραυψηλοίρυθμοίαύξησηςτηςμερικήςαπασχόλησηςεμφανίστηκανστιςυπηρεσίες(αρχιτεκτονικέςυπηρεσίεςκαιδραστηριότητεςμηχανικών,λοιπέςυπο-στηρικτικές δραστηριότητες, άλλες επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικέςδραστηριότητες) αναδεικνύοντας την αρνητική σχέση μεταξύ παραγωγικότηταςκαι ευέλικτωνμορφώναπασχόλησης.Σεκάποιεςπεριπτώσεις,οιυψηλοίρυθμοίαύξησηςτηςμερικήςαπασχόλησηςσυνδυάστηκανμεπιοπεριορισμένεςμειώσειςτηςπαραγωγικότητας(αεροπορικέςμεταφορές,υγείακαιταχυδρομικέςδραστη-ριότητες).Πρέπει ναυπογραμμιστείότικανέναςκλάδοςστονοποίοσημειώθηκεαύξησητηςπροσωρινήςαπασχόλησηςδενεμφάνισεάνοδοτηςπαραγωγικότητας.

ΤοΔιάγραμμα4.1δείχνειτησχέσημεταξύπαραγωγικότηταςκαιμερικήςκαιπροσω-ρινήςαπασχόλησηςστουςκλάδουςυψηλήςπαραγωγικότηταςτο2008καιτο2014.Παρατηρούμε ότι οι κλάδοι υψηλής παραγωγικότητας (παρά τη σημαντική τουςδιαφοροποίησησταδύοέτη)φαίνεταινασυνδέονταιείτεμεπλήρηαπουσίαείτεμεπεριορισμέναμερίδιαμερικήςκαιπροσωρινήςαπασχόλησης,πουστηνπλειονό-τητάτουςείναιχαμηλότερααπότονμέσοόροτηςχώραςκαισταδύοέτηανάλυσης.Καιεδώυπάρχουνεξαιρέσεις,μεκλάδουςπουεμφάνισανσχετικάυψηλάμερίδιαμερικήςαπασχόλησης(λοιπέςδιοικητικέςκαιυποστηρικτικέςδραστηριότητες,δρα-στηριότητεςοργανώσεων,παραγωγήκινηματογραφικώνταινιών,βίντεοκ.ά)καιπροσωρινήςαπασχόλησης(επεξεργασίαλυμάτων,αποβλήτωνκ.ά,δραστηριότητεςενοικίασηςκαιεκμίσθωσης,αεροπορικέςμεταφορές).

40. Εξαιρέσεις υπήρχαν, ωστόσο περιορίζονταν σε κλάδους με μικρή απασχόληση, όπως η δασοκομία, οι δραστη-ριότητες εκμίσθωσης και ενοικίασης, καθώς και οι δραστηριότητες οργανώσεων, που εμφάνισαν υψηλούς ρυθμούς αύξησης της μερικής απασχόλησης.


Διάγραμμα 4.1:Παραγωγικότητα,μερικήκαιπροσωρινήαπασχόληση στουςκλάδουςυψηλήςπαραγωγικότητας(2008και2014)

2008 2014

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ,ΕθνικοίΛογαριασμοί,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Ωστόσο, με εξαίρεση τον κλάδο των λοιπών διοικητικών και υποστηρικτικώνυπηρεσιών,πρόκειταιγιακλάδουςμεπεριορισμένηαπασχόληση.

ΤοΔιάγραμμα4.2δείχνειτησχέσημεταξύπαραγωγικότηταςκαιμερικήςκαιπροσω-ρινήςαπασχόλησηςστουςκλάδουςμέσηςπαραγωγικότηταςτο2008καιτο2014.

Διάγραμμα 4.2:Παραγωγικότητα,μερικήκαιπροσωρινήαπασχόληση στουςκλάδουςμέσηςπαραγωγικότητας(2008και2014)

2008 2014



Παρατηρούμεότισεένανμεγάλοαριθμόκλάδωνοιευέλικτεςμορφέςαπασχόλη-σης,,καιειδικότεραημερικήαπασχόληση,είχανπεριορισμένηπαρουσίακαισταδύοέτηανάλυσης.Ειδικότεραδεστουςκλάδουςμεμέσηπροςυψηλήπαραγωγι-κότηταταμερίδιαμερικήςκαιπροσωρινήςαπασχόλησηςείναιμικρά,δίνονταςκαι σε αυτή την κλαδική ταξινόμηση εμπειρικές ενδείξεις υπέρ μιας αρνητικήςσχέσηςανάμεσαστηνπαραγωγικότητακαιστιςευέλικτεςμορφέςαπασχόλησης.

Το Διάγραμμα 4.3 δείχνει τη σχέση μεταξύ παραγωγικότητας και μερικής καιπροσωρινής απασχόλησης στους κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας το 2008καιτο2014.Παρατηρούμεότιστηνπλειονότητάτουςεμφάνισανυψηλά−καισεκάποιεςπεριπτώσειςιδιαίτεραυψηλά−μερίδιαμερικήςκαιπροσωρινήςαπασχό-λησης.Έντεκαστουςδέκαπέντεκλάδους εμφάνισανχαμηλήπαραγωγικότητακαισταδύοέτηανάλυσης,παρέχονταςενδείξειςτηςαδυναμίαςτουςνατηβελτιώ-σουν.Ανάμεσάτουςβρίσκονταιεγκλωβισμένοιμεγάλοιωςπροςτηναπασχόληση(αλλάκαιτηνπαραγωγή)κλάδοιτηςοικονομίας,όπωςηγεωργία-κτηνοτροφία,το λιανικό εμπόριο, οι κατασκευές και τα ξενοδοχεία–εστιατόρια, με τους δύοτελευταίουςκλάδουςναβελτιώνουνσχετικάτηνπαραγωγικότητάτουςκαι ναεντάσσονταιστουςκλάδουςμέσηςπαραγωγικότηταςτο2014.Ιδιαίτεραμάλισταστιςκατασκευές,ηβελτίωσηαυτήοφείλεταικυρίωςστημεγάλημείωσητηςαπα-σχόλησης.Οικλάδοιχαμηλήςπαραγωγικότηταςπροέρχονταικαιαπότουςτρειςπαραγωγικούςτομείς(στηνπλειονότητάτουςαπότιςυπηρεσίες)καιστοσύνολότουςείναικλάδοιμεχαμηλήκαιμεμέσηπροςχαμηλήτεχνολογικήεξειδίκευσηκαιχαμηλήςέντασηςδεξιοτήτων,γεγονόςπουερμηνεύεισεμεγάλοβαθμόκαιτηχαμηλήτουςπαραγωγικότητα.Ηαπουσίαεπενδύσεων,σεσυνδυασμόμετηνυιο-θέτησηστρατηγικώνπεριορισμούτουκόστουςεργασίας,φαίνεταιναεγκλωβίζειτουςκλάδουςαυτούςσεμιακατάστασημόνιμαχαμηλήςπαραγωγικότητας.

Διάγραμμα 4.3:Παραγωγικότητα,μερικήκαιπροσωρινήαπασχόληση στουςκλάδουςχαμηλήςπαραγωγικότητας(2008και2014)

2008 2014



Τα παραπάνω εμπειρικά ευρήματα αποτελούν σημαντική ένδειξη ότι υπάρχειαρνητική συσχέτιση μεταξύ του ρυθμού μεταβολής της παραγωγικότητας καιτωνευέλικτωνμορφώναπασχόλησης.Ηαρνητικήαυτήσυσχέτισηφαίνεταινασυνδέεταιπολύλιγότερομεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτωναπασχολουμένωνσεαυτέςκαιπολύπερισσότερομετιςσυνθήκεςπουδιαμορφώνουνοιευέλικτεςμορφέςαπασχόλησηςαναφορικάμετιςεπενδύσεις,τηντεχνολογικήεξειδίκευση,τις οργανωτικέςαναδιαρθρώσεις τηςπαραγωγήςκαι τηνανάπτυξη τωνδεξιο-τήτων τουανθρώπινουδυναμικού.Κατάσυνέπεια, ηπροσπάθειααύξησης τηςπαραγωγικότηταςστουςκλάδουςκαιστοσύνολοτηςελληνικήςοικονομίαςδενμπορείναείναιαποτέλεσματηςαπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίαςκαιτηςεπέ-κτασης των ευέλικτων μορφών απασχόλησης. Η επέκταση της ευελιξίας και ημείωσητουκόστουςεργασίαςφαίνεταιναλειτουργούνωςπαγίδαπουεγκλω-βίζειπολλούςκλάδουςτηςελληνικήςοικονομίαςσεένανφαύλοκύκλοχαμηλήςτεχνολογικής εξειδίκευσης, χαμηλής έντασης δεξιοτήτων και χαμηλήςπαραγω-γικότητας,μεαποτέλεσματηναδυναμίατουςναβελτιώσουντηνανταγωνιστι-κότητακαιτηθέσητουςστοεγχώριοκαιστοδιεθνέςπαραγωγικόσύστημα.Σεαντίθεσηλοιπόνμετηλογικήτωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής,ηαπορρύθμισητηςαγοράςεργασίαςδεναυξάνειτηνανταγωνιστικότητα,παράμόνοτοαναπτυ-ξιακόέλλειμματηςελληνικήςοικονομίαςκαιτηφτωχοποίησητωνεργαζομένων,καθώςηυποκατάστασηπλήρουςαπόμερικήαπασχόληση,ηυποκατάστασηπρο-σωρινήςαπασχόλησηςαπόαπασχόλησηχωρίςαποζημίωσηαπόλυσηςκαιηυπο-κατάσταση αμειβόμενων από μη αμειβόμενες υπερωρίες αυξάνουν δραματικάτηνάνισηδιανομήτουεισοδήματος.

4.4 Μισθολογικές εξελίξεις στην Ελλάδα και στην ΕΕ

Οιμισθολογικέςεπιπτώσειςγιατουςεργαζομένουςαπότηδραστικήμείωσητουκατώτατουμισθούκαιτηναποδόμησηκαιδιάβρωσητηςσυλλογικήςδιαπραγ-μάτευσης και των ΣΣΕ, καθώς και άλλες μισθολογικές εξελίξεις σε επιμέρουςκλάδουςτηςοικονομίαςέχουναναλυθείδιεξοδικάσεπροηγούμενεςεκθέσειςκαιμελέτες(βλ.,γιαπαράδειγμα,ΕτήσιαΈκθεσηΙΝΕΓΣΕΕτουέτους2014καιτουέτους2015·ΚαψάληςκαιΤριανταφύλλου,2014).Συνοπτικάκαισεό,τιαφοράτουςμισθούςστονιδιωτικότομέατηςοικονομίας,κατάτηδιάρκειατωνΠΟΠοιονομαστικέςαποδοχέςστονμητραπεζικόιδιωτικότομέαμειώθηκανκατά2,9%το2010,1,7%το2011,9,3%το2012,8%το2013και1,4%(εκτίμηση)το2014(ΤτΕ,2015β).Οιμέσεςακαθάριστεςονομαστικέςαποδοχέςστονεπιχειρηματικότομέα(οοποίοςπεριλαμβάνειτιςιδιωτικέςκαιτιςδημόσιεςεπιχειρήσεις,καθώςκαιτιςτράπεζες)μειώθηκανκατά2,2%το2014,ενώεκτιμάταιοριακήαύξησητηςτάξηςτου0,5%γιατο2015(ΤτΕ,2015α).

ΑπότηνεπεξεργασίατωνστοιχείωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικού(β΄τρί-μηνο 2015) και ειδικότερα από τα ερωτηματολόγια σχετικά με το ύψος των


μηνιαίωναμοιβώνπουαπολαμβάνουνοιμισθωτοίτουιδιωτικούτομέα(βλ.Διά-γραμμα4.4)προκύπτειότιοιερωτώμενοιδηλώνουνκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςκάτωτων800ευρώσεποσοστό50%(14,5%μέχρι499ευρώ,22%μεταξύ500-699ευρώκαι13,5%μεταξύ700-800ευρώ),μεταξύ800-1.000ευρώσεποσοστό18,6% και άνω των 1.000 ευρώ σε ποσοστό 15,7% (9,8% μεταξύ 1.000-1.299ευρώκαι5,9%άνωτων1.300ευρώ).

Διάγραμμα 4.4:Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουιδιωτικού τομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2015:2)

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2015)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

ΑπότησύγκρισητωνευρημάτωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικούτοβ΄τρίμηνοτωνετών2009και2015στονιδιωτικότομέατηςοικονομίας(Βλ.Διάγραμμα4.5),παρατηρούμεότιέχειαυξηθείσημαντικάτοποσοστότωνχαμηλόμισθωνεργα-ζομένωνμεκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςκάτωτων700ευρώ,τοοποίοανέρχεταιπλέονσε36,5%το2015 (από13,1%το2009), ενώμειώνεταικατά2περίπουποσοστιαίεςμονάδεςτοποσοστόγιααποδοχέςμεταξύ700-899ευρώ (25%το2015από27,3%το2009).Παράλληλα,έχειμειωθείδραστικάτοποσοστότωνεργαζομένων με καθαρές μηνιαίες αποδοχές μεταξύ 900-1.300 ευρώ, το οποίοανέρχεταισε16,9%το2015(από35,7%το2009).

Σεό,τιαφοράτηνεξέλιξητωναποδοχώνστονδημόσιοτομέακατάτηδιάρκειατωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής,ημείωσητωνμέσωνακαθάριστωνονομαστι-κώναποδοχών,μεβάσητημέσημισθολογικήδαπάνη,υπολογίζεταισε7,7%το2010,0,5%το2011,3,8%το2012,1,2%το2013και0,8%το2014(ΤτΕ,2015β)καιεκτιμάταιοριακήαύξησητηςτάξηςτου0,5%γιατο2015(ΤτΕ,2015α).


Διάγραμμα 4.5: Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουιδιωτικούτομέα ανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(σύγκριση2009:2και2015:2)

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2009καιβ΄τρίμηνο2015)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

ΤαΔιάγραμμα4.6δείχνειτούψοςτωνκαθαρώνμηνιαίωναποδοχώνπουαπολαμ-βάνουνοιμισθωτοίτουευρύτερουδημόσιουτομέα.Προκύπτειότιοιερωτώμε-νοιδηλώνουνκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςκάτωτων800ευρώσεποσοστό10,3%(2,1%έως500ευρώ,3,5%μεταξύ500-699ευρώκαι4,7%μεταξύ700-800ευρώ),μεταξύ800-1.000ευρώσεποσοστό25,5%καιάνωτων1.000ευρώσεποσοστό51,6%(36,7%μεταξύ1.000-1.299ευρώκαι14,9%άνωτων1.300ευρώ).

Διάγραμμα 4.6:Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουευρύτερου δημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2015:2)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2015)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


ΑπότησύγκρισητωνευρημάτωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικούανάμεσαστοβ΄τρίμηνοτου2009καιστοβ΄τρίμηνοτου2015(Διάγραμμα4.7)προκύπτειότιστονευρύτεροδημόσιοτομέαέχειαυξηθείσημαντικάτοποσοστότωνεργαζομένωνμεκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςκάτωτων1.000ευρώ,τοοποίοανέρχεταιπλέονσε35,8%το2015(από18,9%το2009),ενώπαραμένεισταθερόανάμεσασταδύοέτητοποσοστόγιααποδοχέςμεταξύ1.000-1.100ευρώ(13%).Αντίθετα,έχειμειωθείσημαντικάτοποσοστότωνεργαζομένωνπουδηλώνεικαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςμεταξύ1.100-1.600ευρώ,τοοποίοανέρχεταισε34%το2105(από46,5%το2009).

Διάγραμμα 4.7: Ποσοστιαίακατανομήεργαζομένωντουευρύτερουδημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(σύγκριση2009:2και2015:2)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού (β΄ τρίμηνο2009και β΄ τρίμηνο2015) (επεξεργασία ΙΝΕΓΣΕΕ)

Σεό,τιαφοράγενικότεραστιςμισθολογικέςεξελίξειςστηνΕλλάδαμετάτο2010,απότηνεπεξεργασίατωνστοιχείωντηςΤράπεζαςτηςΕλλάδοςπροκύπτειότικατάτηνπενταετία2010-2014οιμέσεςονομαστικέςαποδοχέςστοσύνολοτηςοικονο-μίαςμειώθηκανσωρευτικάκατά19,3%(-29,1%στιςΔΕΚΟ,-23,5%στιςτράπεζες,-21,5%στονμητραπεζικόιδιωτικότομέακαι-12,7%μεβάσητημέσημισθολογικήδαπάνηστοΔημόσιο),ενώκατάτηνίδιαπερίοδοοιμέσεςπραγματικέςαποδοχέςστο σύνολο της οικονομίας μειώθηκαν σωρευτικά κατά 24,4% (-8,9% το 2010,-4,7%το2011,-7,6%το2012,-5,7%το2013και-0,1%το2014).

ΤοΔιάγραμμα4.8παρουσιάζει τις εξελίξεις τωνμισθώνστις χώρες τηςΕΕ τηνπερίοδο2010-2015.Παρατηρούμεότιοιμέσεςπραγματικέςαποδοχέςέχουναυξη-θείσωρευτικάκατά2%στηνΕΕκαικατά2,8%στιςχώρεςτηςΕυρωζώνης.Ειδι-κότερα,σημαντικέςσωρευτικέςαυξήσεις,πουκυμαίνονταιαπό7,4%έως40,5%τωνμέσωνπραγματικώνμισθών,σημειώνονταισεχώρεςτηςκεντρικήςκαιτηςανατολικήςΕυρώπης(Σλοβακία,Πολωνία,ΒαλτικέςΧώρεςκαιΒουλγαρία).Αυξή-σειςπαρατηρούνταιεπίσηςσεχώρεςόπωςηΣουηδία(9,1%),ηΓερμανία(6,9%),ηΓαλλία(6,7%),τοΛουξεμβούργο(5,8%),ηΤσεχία(5,7%)καιηΜάλτα(4,8%).Αντίθετα,κατάτηνίδιαπερίοδο,μικρέςσχετικάσωρευτικέςμειώσειςτωνμέσων


πραγματικώναποδοχώνσημειώνονταισεχώρεςόπωςηΑυστρία(0,5%),ηΙταλία(1,8%),ηΡουμανία(1,9%)καιτοΗνωμένοΒασίλειο(3,7%),ενώπολύμεγαλύ-τερες σωρευτικές μειώσεις σημειώνονται στην Ιρλανδία (4,1%), στην Ισπανία(4,2%),στηνΟυγγαρία(5,9%),στηνΚροατία(6,4%)στηνΠορτογαλία(7,5%),καιιδιαίτεραστηνΚύπρο(10,4%)καιστηνΕλλάδα(20,1%).

Διάγραμμα 4.8:ΣωρευτικήμεταβολήμέσωνπραγματικώναποδοχώνστιςχώρεςτηςΕΕτηνεξαετία2010-2015(πραγματικέςαποδοχέςανάεργαζόμενο,

αποπληθωριστήςιδιωτικήςκατανάλωσης,σύνολοοικονομίας)

Πηγή:Ameco(επεξεργασίαστοιχείωνΙΝΕΓΣΕΕ)

ΣτηνΕλλάδαοιμειώσειςτωνμέσωνπραγματικώναποδοχώνπουπραγματοποι-ήθηκαναπότο2010στοπλαίσιοτηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησηςείναιπρωτοφανείς,ενώηαπόκλισηαπότονμέσοευρωπαϊκόόροείναιεντυπωσιακή.Όπως έχουμε δείξει στην Ετήσια Έκθεση του έτους 2015 και αναλύσαμε στοΚεφάλαιο2τηςπαρούσαςΈκθεσης,ησημαντικήαυτήμείωσητωνμισθώνστηνΕλλάδαδενδημιούργησεαπασχόλησηκαιδενοδήγησεσεδιατηρήσιμηβελτίωσητουισοζυγίουτρεχουσώνσυναλλαγών.

4.4.1 Η εξέλιξη των κατώτατων41 πραγματικών μισθών στην Ελλάδα και στις χώρες της ΕΕ την περίοδο 2010-2015

Η επιβράδυνση των ονομαστικώναυξήσεων των μισθών και η υστέρησή τουςσυγκριτικάμετηνάνοδοτωντιμώνή/καιτοπάγωματωνκατώτατωνμισθώνείχεωςαποτέλεσμασεορισμένεςχώρεςτηςΕΕοιεργαζόμενοιπουαμείβονταιμετακατώταταόριαναυποστούνστηδιάρκειατηςοικονομικήςκρίσηςαπώλειες

41. Θεσμοθετημένος εθνικός κατώτατος μισθός υπάρχει σήμερα σε 22 από τις 28 χώρες-μέλη της ΕΕ ύστερα και από την εισαγωγή του στη Γερμανία σταδιακά από το 2015. Στις υπόλοιπες 6 χώρες της ΕΕ (Αυστρία, Δανία, Σουηδία, Φινλανδία, Ιταλία και Κύπρο) δεν υπάρχει μεν εθνικός κατώτατος μισθός, αλλά κατώτατοι μισθοί τους οποίους διαπραγματεύονται οι κοινωνικοί εταίροι σε κλαδικό επίπεδο.


σεόρουςπραγματικώναποδοχών.ΗΕλλάδαείναιημοναδικήχώρατηςΕΕόπουεπιβλήθηκετο2012,στοπλαίσιοτουδεύτερουΠΟΠ,ονομαστικήμείωσηπρωτο-φανούςεύρουςστονκατώτατομισθόκαιστοκατώτατοημερομίσθιοκατά22%(καικατά32%γιατουςνέουςηλικίαςκάτωτων25ετών).Ημείωσηαυτή,σεσυν-δυασμόμετηνπλήρηαποδόμησητουσυστήματοςσυλλογικήςδιαπραγμάτευσηςκαιτωνΣΣΕ,επιτάχυνετηδιαδικασίατηςγενικευμένηςμείωσηςτωνμισθώνστονιδιωτικότομέατηςοικονομίας(ΚαψάληςκαιΤριανταφύλλου,2014).

Το Διάγραμμα 4.9 δείχνει τη βίαιη συρρίκνωση της αγοραστικής δύναμης τωνκατώτατων μισθών στην Ελλάδα. Η υλοποίηση της πολιτικής της εσωτερικήςυποτίμησης ενεργοποίησε μια διαδικασία ταχύρρυθμης απόκλισης του κατώ-τατουμισθούτηςΕλλάδαςαπότουςαντίστοιχουςστιςπροηγμένεςευρωπαϊκέςχώρες και σύγκλισής του με εκείνους των χωρών της κεντρικής και της ανα-τολικής Ευρώπης. Πιο συγκεκριμένα, υπολογίσαμε τη σωρευτική ποσοστιαίαμεταβολήτωνκατώτατωνπραγματικώνμισθώνστιςχώρεςτηςΕΕτηνπερίοδο2010-2015.42Παρατηρούμεότισημαντικέςσωρευτικέςαυξήσειςστουςκατώτα-τουςπραγματικούςμισθούςσημειώθηκανκυρίωςστιςχώρεςτηςκεντρικήςκαιτηςανατολικήςΕυρώπης,όπωςστηΒουλγαρία(43,7%),στηΡουμανία(37,3%),στηΛετονία(31,4%),στηνΟυγγαρία(24,6%),στηνΠολωνία(23,1%),στηΣλοβε-νία(22,8%),στηΛιθουανία(22%),στηνΕσθονία(19,8%),στηΣλοβακία(16%),καιλιγότεροσημαντικέςαυξήσειςσεχώρεςόπωςηΤσεχία(4,8%),ηΠορτογαλία(3,6%),τοΛουξεμβούργο(2,3%),ηΜάλτα(2,3%)καιηΓαλλία(1,5%).

Διάγραμμα 4.9: Σωρευτικήμεταβολήκατώτατωνπραγματικώνμισθών στιςχώρεςτηςΕΕ(2010-2015)


42. Αξιοποιώντας τα εξαμηνιαία στατιστικά στοιχεία της Eurostat αποπληθωρίσαμε τον κατώτατο μισθό της κάθε χώρας σε εθνικό νόμισμα με τον εκάστοτε εναρμονισμένο εθνικό Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΔΤΚ) σε ετήσια βάση.


Αντίθετα,στιςυπόλοιπεςχώρεςτηςΕΕμεεθνικόκατώτατομισθόπαρατηρούνταισωρευτικέςμειώσειςστοπραγματικόεπίπεδότους:στηνΙσπανία(-3,7%),στοΗνω-μένοΒασίλειο(-2,9%),στηνΙρλανδία(-2,5%),στοΒέλγιο(-2,2%),στηνΟλλανδία(-1,4%)καιστηνΚροατία(-0,2%).Ημείωσητηςαγοραστικήςδύναμηςτουπραγ-ματικούκατώτατουμισθούστηνΕλλάδαδενεπιδέχεταισύγκρισημεκαμίαάλληπερίπτωσηευρωπαϊκήςχώρας,δεδομένουότιτηνπερίοδο2010-2015σημειώθηκεμείωσηκατά24,7%καικατά34,3%γιατουςνέουςκάτωτων25ετών.

Διάγραμμα 4.10:ΚατώτατοιμηνιαίοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (α΄εξάμηνο2016)

Πηγή:Eurostat

ΙδιαίτεροενδιαφέρονέχειηανάλυσητωνδιαθέσιμωνστοιχείωντηςΕurostatγιατηνεξέλιξητωνκατώτατωνμηνιαίωνμισθώντωνεργαζομένωνμεπλήρηαπασχό-λησητοα΄εξάμηνοτου2016.Πρόκειταιγιατουςμεικτούςκατώτατουςμηνιαίουςμισθούς(δηλαδήπριντηναφαίρεσητουφόρουεισοδήματοςκαιτωνκοινωνικώνεισφορώνπουκαταβάλλουνοιεργαζόμενοι).Απότησύγκρισητωνκατώτατωνμηνιαίωνμισθώνσεευρώπροκύπτειότιοιαποκλίσειςείναιπολύμεγάλεςανά-μεσα,γιαπαράδειγμα,στιςχώρες-μέλητουλεγόμενουευρωπαϊκούνότου(Ισπα-νία,ΠορτογαλίακαιΕλλάδα)43 καισεχώρες-μέλητουσκληρούπυρήνατηςΕΕ,αλλάκαιανάμεσαστιςνέεςχώρες-μέλητηςΕΕ(μεεξαίρεσητηΜάλτακαιτηΣλο-βενία)καιστοσύνολοτωνυπόλοιπωνχωρών-μελών.ΣύμφωναμεταστοιχείατουΔιαγράμματος4.10,οκατώτατοςμηνιαίοςμισθόςσεαπόλυταμεγέθηκυμαίνεται:• μεταξύ1.467και1.923ευρώσεμιαπρώτηομάδαχωρών,πουαποτελείται

απότηΓαλλία,τηΓερμανία,τοΒέλγιο,τηνΟλλανδία,τοΗνωμένοΒασίλειο,τηνΙρλανδίακαιτοΛουξεμβούργο·

43. Η στατιστική ανάλυση που ακολουθεί έχει διορθώσει τα στοιχεία με τρόπο ώστε να λάβει υπόψη τις περιπτώ-σεις όπου ο μηνιαίος μισθός καταβάλλεται πάνω από 12 φορές ετησίως, όπως συμβαίνει στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και στην Ελλάδα, όπου ο μισθός καταβάλλεται 14 φορές ετησίως.


• μεταξύ618και791ευρώσεμιαδεύτερηομάδαχωρών,πουαποτελείταιαπότηνΠορτογαλία,τηνΕλλάδα,44τηΜάλτα,τηνΙσπανίακαιτηΣλοβενία(στοι-χείαβ΄εξαμήνου2015)·

• μεταξύ215και431ευρώστηντρίτηομάδαχωρών(υπόλοιπανέακράτη-μέλητηςΕΕ,χώρεςτηςκεντρικήςκαιτηςανατολικήςΕυρώπης).

Διάγραμμα 4.11:ΚατώτατοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (σύγκρισηα΄εξάμηνο2010καια΄εξάμηνο2016)

Πηγή: Eurostat

44. Η κατάταξη της Ελλάδας γίνεται από τη Eurostat με βάση την ονομαστική μείωση του κατώτατου μισθού που επιβλήθηκε με την Πράξη 6 του Υπουργικού Συμβουλίου τον Φεβρουάριο του 2012, δηλαδή 684 ευρώ σε 12μηνη βάση (586 ευρώ × 14/12).


Ειδικότερα για την Ελλάδα, παρατηρούμε (βλ. επίσης Διάγραμμα 4.11) ότι οκατώτατοςμεικτόςμηνιαίοςμισθόςσεευρώτο2016,πουανέρχεταιπλέονσε684ευρώσε12μηνηβάση(από863ευρώτο2010και877ευρώμετηνΕΓΣΣΕπριναπότοδεύτεροΜνημόνιο),είναιμεγαλύτεροςαπότοναντίστοιχομισθόπολλώννέωνχωρών-μελώντηςΕΕ,αλλάχαμηλότεροςτουαντίστοιχουμισθούστηΣλο-βενία(791ευρώ),στηνΙσπανία(764ευρώ)καιστηΜάλτα(728ευρώ),ενώέχειμειωθείσημαντικάη διαφοράαπό τονκατώτατομισθό τηςΠορτογαλίας (618ευρώ).Ωστόσο,αποκλίνειπλέονσημαντικάέναντιτωνκατώτατωνμισθώνστιςπιοανεπτυγμένεςχώρες-μέλητηςΕΕ,στιςοποίεςυπάρχειθεσμοθετημένοςεθνι-κόςκατώτατοςμισθόςπουυπερβαίνειτα1.467ευρώ.

Στα Διαγράμματα 4.12 και 4.13 παρουσιάζεται η σύγκριση των κατώτατωνμισθώνσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμης,λαμβάνονταςυπόψητιςδιαφορέςτωντιμώνανάμεσαστιςχώρεςβάσειενόςσυγκρίσιμουκαιαντιπροσωπευτικούκαλα-θιούαγαθώνκαιυπηρεσιών.Μετοντρόποαυτόεξαλείφονταιοιεπιπτώσειςαπότιςδιαφορέςτουεπιπέδουτωντιμώνστιςδαπάνεςτηςτελικήςκατανάλωσηςτωννοικοκυριών.Επομένως,οικατώτατοιμισθοίπουεκφράζονταισεεθνικόνόμισμαμετατρέπονταισεμιακοινήνομισματικήμονάδα,έτσιώστεηαγοραστικήτουςδύναμηναείναισυγκρίσιμη.Παρατηρούμεότιηκατάταξητωνχωρώνπαραμένεισεγενικέςγραμμέςαμετάβλητη.Ωστόσο,οιαποκλίσειςτωνκατώτατωνμηνιαίωνμισθών είναι μικρότερες. Ο κατώτατος μισθός αυξάνεται κυρίως στα νέα κρά-τη-μέλη,όπωςεπίσης−σεμικρότεροβαθμό−καιστηνΠορτογαλία,στηνΙσπανίακαιστηνΕλλάδα.Αντίθετα,στιςπιοαναπτυγμένες χώρεςσημειώνεταισχετικήμείωσητουεπιπέδουτουκατώτατουμισθού.

Διάγραμμα 4.12:Κατώτατοιμισθοίσεμονάδεςαγοραστικής δύναμης(PPS)στιςχώρεςτηςΕΕ(α΄εξάμηνο2016)

Πηγή:Eurostat

ΟκατώτατοςμισθόςσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμηςστηνΕλλάδακατρακυλάστην κατάταξη των χωρών που έχουν θεσμοθετημένο εθνικό κατώτατο μισθό


απότηνέβδομηστηδέκατηθέση(ήστηνενδέκατηανσυνυπολογίσουμετηΓερ-μανία).ΕίναιχαμηλότεροςαπότοναντίστοιχομισθότηςΙσπανίας,τηςΜάλταςκαιτηςΣλοβενίας,στοίδιοπερίπουεπίπεδομετονκατώτατομισθότηςΠολωνίας,ενώσυρρικνώνεταιαρκετάηδιαφοράπουυπήρχεδιαχρονικάμετηνΠορτογαλία(λόγωτηςμεγάληςδιαφοράςπαραγωγικότηταςανάμεσαστιςδύοχώρες).Αξιο-σημείωτηείναιησημαντικήμείωσητηςδιαφοράςτουκατώτατουμισθούστηνΕλλάδααπότοναντίστοιχοστηνΟυγγαρία,στηνΚροατίακαιστηΣλοβακία.

Διάγραμμα 4.13:Κατώτατοιμισθοίσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμης(PPS)στιςχώρεςτηςΕΕ(σύγκρισηα΄εξάμηνο2010καια΄εξάμηνο2016)

Πηγή:Eurostat

Κεφάλαιο 5

Διαρθρωτικές μεταβολές στην ελληνική οικονομία


Διαρθρωτικές μεταβολές στην ελληνική οικονομία


Το παραγωγικό σύστημα και οι μετασχηματισμοί που συντελούνται σε αυτόπροσδιορίζουντηνενδογενήδυναμικήήανεπάρκειατηςοικονομίαςναδημιουρ-γήσειδιατηρήσιμεςμακροοικονομικέςκαιαναπτυξιακέςεπιδόσεις.ΈχουμεήδησημειώσειστηνΕισαγωγήτηςπαρούσαςΈκθεσηςότιηκρίσηχρέουςτηςΕλλά-δαςήτανσεμεγάλοβαθμότοαποτέλεσματηςαναπτυξιακήςδυσλειτουργίαςτηςοικονομίαςεξαιτίαςτηςπαραγωγικήςανεπάρκειαςκαιτουτεχνολογικούελλείμ-ματός της. Ένα σημαντικό ερώτημαπου προκύπτει σήμερα στις συνθήκες τηςκρίσηςαφορά την κατάσταση τουπαραγωγικούσυστήματος και τοπώςαυτόέχειπροσαρμοστείστηνκρίση.Κατάσυνέπεια,θεωρούμεσημαντικόναδιερευνή-σουμεορισμένακλαδικάχαρακτηριστικάτηςελληνικήςοικονομίαςταοποίαθαμπορούσανναμαςοδηγήσουνσεχρήσιμασυμπεράσματασχετικάμετιςδομικέςαλλαγέςπουέχουνσυντελεστείαυτήτηνπερίοδο.

Η γνώση των διαρθρωτικών χαρακτηριστικών του παραγωγικού συστήματοςαποτελείτηβάσητουαναπτυξιακούπραγματισμούοοποίοςπρέπειναπροσδι-ορίζειτηνάσκησηοικονομικήςπολιτικήςπροκειμένουνααπεγκλωβιστείηοικο-νομίααπότηνκρίσηκαινασχεδιαστούνοιβασικοίπυλώνεςτηςπαραγωγικήςαναδόμησηςτηςοικονομίας.Είναιζωτικήςσημασίαςγιατηχώραηδημιουργίαενόςβιώσιμουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςπουθαστηρίζει διατηρήσιμεςροέςεισοδήματοςκαιρευστότητας,οιοποίεςμετησειράτουςθαενισχύουντηδημοσιονομική,τημακροοικονομικήκαιτηχρηματοπιστωτικήσυνοχήτηςοικο-νομίας,καθώςκαιτοβιοτικόεπίπεδοτηςελληνικήςκοινωνίας.

Στηνανάλυσηπουακολουθείερευνούμεόψειςτουδιαρθρωτικούμετασχηματι-σμούεξετάζονταςκλαδικάστοιχείατηςελληνικήςοικονομίας.Τοενδιαφέρονμαςεστιάζεται στην παραγωγικότητα, στο κόστος εργασίας, στις επενδύσεις, στηνκερδοφορία, στην απασχόληση και στις εξαγωγές. Επιπλέον, εξετάζουμε ποιοιείναιοιδυναμικοίκλάδοιπουαναδεικνύονταικατάτηδιάρκειατηςκρίσηςκαιποιοι είναιοικλάδοιπουβρίσκονταισετροχιάαπαξίωσης.Τέλος,αναφέρουμεκατευθυντήριους άξονες που θα μπορούσαν να στηρίξουν την αναδόμηση τουπαραγωγικούμοντέλουτηςελληνικήςοικονομίας.

5.2 Παραγωγική διάρθρωση, επενδύσεις και παραγωγικότητα στον ιδιωτικό τομέα

Πώςεπέδρασεηοικονομικήκρίσηστηνπαραγωγικήδιάρθρωσητηςχώρας;Έγινεηπαραγωγικήδομήτηςελληνικήςοικονομίαςπιοαποτελεσματικήμετρόποπουνα


δημιουργείπροοπτικέςεξόδουτηςχώραςαπότηνκρίση;Γιατηδιερεύνησηαυτώντωνερωτημάτωνμετρήσαμετηνπαραγωγικότητα45 τηςεργασίαςσε61κλάδουςτηςελληνικήςοικονομίας(οιοποίοιπαρατίθενταιστονΠίνακα5.1),διακρίνονταςανάμεσασεδύοπεριόδους,προτηςκρίσης(2005-2009)καιτηςκρίσης(2010-2014).

Πίνακας 5.1: Ταξινόμησηκλάδωντηςελληνικήςοικονομίας

α.α. Κλάδοι α.α. Κλάδοι

1 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 18 Παραγωγήηλεκτρολογικούεξοπλισμού

2 Δασοκομίακαιυλοτομία 19 Παραγωγήμηχανημάτωνκαιειδώνεξοπλισμούπ.δ.κ.α.

3 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 20Παραγωγήμηχανοκίνητωνοχημάτων,ρυμουλκούμενωνκαιημιρυμουλκούμενωνοχημάτων

4 ΟρυχείακαιΛατομεία 21 Παραγωγήλοιπούεξοπλισμούμεταφορών

5 Παραγωγήτροφίμων,ποτώνκαιειδώνκαπνού 22 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες

6 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 23 Επισκευήκαιεγκατάστασημηχανημάτωνκαι

εξοπλισμού

7Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής

24 Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού

8 Χαρτοποιίακαικατασκευήχάρτινωνπροϊόντων 25 Συλλογή,επεξεργασίακαιπαροχήνερού

9 Εκτυπώσειςκαιαναπαραγωγήπροεγγεγραμμένωνμέσων 26

Επεξεργασίαλυμάτων,συλλογή,επεξεργασίακαιδιάθεσηαποβλήτων-ανάκτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης

10 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 27 Κατασκευές

11 Παραγωγήχημικώνουσιώνκαιπροϊόντων 28 Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

12 Παραγωγήβασικώνφαρμακευτικώνπροϊόντωνκαιφαρμακευτικώνσκευασμάτων 29 Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριο

μηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

13 Παραγωγήπροϊόντωναπόελαστικό(καουτσούκ)καιπλαστικέςύλες 30 Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριο

μηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

14 Παραγωγήάλλωνμημεταλλικώνορυκτώνπροϊόντων 31 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών

15 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 32 Πλωτέςμεταφορές

16 Παραγωγήμεταλλικώνπροϊόντων,μεεξαίρεση ταμηχανήματακαιταείδηεξοπλισμού 33 Αεροπορικέςμεταφορές

17 Παραγωγήηλεκτρονικώνυπολογιστών,ηλεκτρονικώνκαιοπτικώνπροϊόντων 34 Αποθήκευσηκαιυποστηρικτικέςπρος

τημεταφοράδραστηριότητες

(Συνέχεια στην επόμενη σελίδα)

45. Για την εκτίμηση της κλαδικής παραγωγικότητας χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία προστιθέμενης αξίας και εργα-τοωρών από τη Eurostat για 61 κλάδους σύμφωνα με το ESA-2010.


α.α. Κλάδοι α.α. Κλάδοι

35 Ταχυδρομικέςκαιταχυμεταφορικέςδραστηριότητες 49 Δραστηριότητεςενοικίασηςκαιεκμίσθωσης

36 Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης 50 Δραστηριότητεςαπασχόλησης

37 Εκδοτικέςδραστηριότητες 51Δραστηριότητεςταξιδιωτικώνπρακτορείων,γραφείωνοργανωμένωνταξιδιώνκαιυπηρεσιώνκρατήσεωνκαισυναφείςδραστηριότητες

38Παραγωγήκινηματογραφικώνταινιών,βίντεοκαιτηλεοπτικώνπρογραμμάτων,ηχογραφήσειςκαιμουσικέςεκδόσεις

52Δραστηριότητεςπαροχήςπροστασίαςκαιέρευνας,παροχήςυπηρεσιώνσεκτίριακαιεξωτερικούςχώρους,διοικητικέςδραστηριότητεςγραφείου

39 Τηλεπικοινωνίες 53 Εκπαίδευση

40Δραστηριότητεςπρογραμματισμούηλεκτρονικώνυπολογιστών,παροχήςσυμβουλώνκαισυναφείςδραστηριότητες

54 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας

41Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστικέςδραστηριότητες καιτασυνταξιοδοτικάταμεία

55 Δραστηριότητεςβοήθειαςμεπαροχήκαταλύματος

42Ασφαλιστικά,αντασφαλιστικάκαισυνταξιοδοτικάταμεία,εκτόςαπότηνυποχρεωτικήκοινωνικήασφάλιση

56 Δημιουργικέςδραστηριότητες,τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

43Δραστηριότητεςσυναφείςπροςτιςχρηματοπιστωτικέςυπηρεσίεςκαιτιςασφαλιστικέςδραστηριότητες

57 Αθλητικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςδιασκέδασηςκαιψυχαγωγίας

44 Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης 58 Δραστηριότητεςοργανώσεων

45Αρχιτεκτονικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςμηχανικών,τεχνικέςδοκιμέςκαιαναλύσεις

59 Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης

46 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 60 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών

47 Διαφήμισηκαιέρευνααγοράς 61 Δραστηριότητεςνοικοκυριώνωςεργοδοτώνοικιακούπροσωπικού

48 Άλλεςεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςδραστηριότητες,κτηνιατρικέςδραστηριότητες

Στον Πίνακα 5.2 εμφανίζονται οι δέκα πιο παραγωγικοί κλάδοι της ελληνικήςοικονομίας,οιοποίοιστηνπλειονότητάτουςσυνιστούνκλάδουςεντάσεωςκεφα-λαίου,καικατ’επέκτασηεντάσεωςεπενδύσεων.

Συγκρίνονταςτιςδύοπεριόδους,δενπροκύπτουναξιοσημείωτεςμεταβολέςστηδεκάδαπρινκαιμετάτηνκρίσημεεξαίρεσητονκλάδο«Δημιουργικέςδραστη-ριότητες, τέχνες και διασκέδαση, βιβλιοθήκες και μουσεία, τζόγος», ο οποίοςαντικαθίσταται από τον κλάδο «Επισκευή και εγκατάσταση μηχανημάτων καιεξοπλισμού».Ησταθερότητααυτήαναδεικνύειπωςοισυγκεκριμένοικλάδοισεσχέσημετουςυπόλοιπουςδεναπώλεσαντηνπαραγωγικήτουςυπεροχήλόγωτηςκρίσης,ηοποίαωστόσοσυνέβαλεστηνπεραιτέρωμείωσητηςπαραγωγικότητας,κυρίωςεξαιτίαςτηςαποεπένδυσης,πουσυνεχίστηκεαμείωταμέχριτο2013.


Πίνακας 5.2:Οιδέκαπιοπαραγωγικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας (2005-2009και2010-2014)

α.α. Κλάδοι 2005-2009 α.α. Κλάδοι 2010-2014

1 Πλωτέςμεταφορές 136,58 1 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 145,79

2 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 101,60 2 Πλωτέςμεταφορές 80,33

3 Τηλεπικοινωνίες 84,25 3 Τηλεπικοινωνίες 69,42

4Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού

73,73 4Ασφαλιστικά,αντασφαλιστικάκαισυνταξιοδοτικάταμεία,εκτόςαπότηνυποχρεωτικήκοινωνικήασφάλιση

68,66

5Επεξεργασίαλυμάτων,συλλογή,επεξεργασίακαιδιάθεσηαποβλήτων-ανάκτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης

72,95 5Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού

65,63

6 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 54,28 6Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστικέςδραστηριότητεςκαιτασυνταξιοδοτικάταμεία

52,06


52,01 7 Αεροπορικέςμεταφορές 46,40

8Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστικέςδραστηριότητεςκαιτασυνταξιοδοτικάταμεία

49,43 8 Επισκευήκαιεγκατάστασημηχανημάτωνκαιεξοπλισμού 46,26

9 Αεροπορικέςμεταφορές 45,60 9Επεξεργασίαλυμάτων,συλλογή,επεξεργασίακαιδιάθεσηαποβλήτων-ανάκτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης

45,58

10Δημιουργικέςδραστηριότητες, τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

43,11 10 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 39,19

Μέσος όρος 71,35 Μέσος όρος 65,93


ΟΠίνακας5.3παρουσιάζειτουςδέκαλιγότεροπαραγωγικούςκλάδους,οιοποίοικατά βάση χαρακτηρίζονταιως κλάδοι εντάσεως εργασίας και,ως ένα βαθμό,χαμηλήςειδίκευσης.Ιδιαίτεραπροβληματικήείναιηδιαχρονικάχαμηλήπαραγω-γικότηταπουεμφανίζειοκλάδος«Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυνα-φείς δραστηριότητες», δεδομένης της σημασίας που έχει για την κάλυψη τωνδιατροφικώναναγκώντηςχώρας,τηνπαροχήπρώτωνυλώνστουςυπόλοιπουςκλάδουςτηςοικονομίαςκαιφυσικάτουειδικούβάρουςπουέχειστιςελληνικέςεξαγωγές.46

46. Σύμφωνα με τους Νικολαΐδη και Στασινόπουλο (2015), ο δείκτης παραγωγικότητας της εργασίας του συγκε-κριμένου κλάδου για την περίοδο 2011-2013 αντιστοιχούσε στο 86,9% του μέσου όρου των 28 χωρών-μελών της ΕΕ, εξαιτίας της χαμηλής εκπαίδευσης και κατάρτισης των Ελλήνων αγροτών πάνω στο εργασιακό τους


Πίνακας 5.3: Οιδέκαλιγότεροπαραγωγικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας(2005-2009και2010-2014)


1 Δασοκομίακαιυλοτομία 5,03 1Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής

3,39

2 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 5,65 2

Αρχιτεκτονικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςμηχανικών,τεχνικέςδοκιμέςκαιαναλύσεις

5,17

3 Δραστηριότητεςαπασχόλησης 7,19 3Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

6,14

4Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

7,64 4 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών 6,23


7,81 5 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 6,28

6 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών 8,37 6 Δασοκομίακαιυλοτομία 7,31

7 Δραστηριότητεςνοικοκυριώνωςεργοδοτώνοικιακούπροσωπικού 9,79 7 Δραστηριότητεςνοικοκυριώνως

εργοδοτώνοικιακούπροσωπικού 8,04

8 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες 9,95 8 Δραστηριότητεςβοήθειαςμεπαροχή

καταλύματος 8,05

9Αθλητικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςδιασκέδασηςκαιψυχαγωγίας

10,51 9 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες 8,05

10 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 10,69 10

Άλλεςεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςδραστηριότητες,κτηνιατρικέςδραστηριότητες

9,33



ΣτονΠίνακα5.4εμφανίζονταιοιδέκακλάδοιόπουπραγματοποιούνταιοιυψη-λότερεςεπενδύσειςανάώραεργασίας.Καισεαυτήτηνπερίπτωσηεμφανίζονταιορισμένες μεταβολές στη δεκάδα. Πιο συγκεκριμένα, οι κλάδοι «Αεροπορικέςμεταφορές»,«Συλλογή,επεξεργασίακαιπαροχήνερού»και«Παραγωγήβασικώνφαρμακευτικώνπροϊόντωνκαιφαρμακευτικώνσκευασμάτων»αντικαθίστανταιαπό τους κλάδους «Δραστηριότητες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογι-στών»,«Παραγωγήβασικώνμετάλλων»και«Παραγωγήηλεκτρονικώνυπολογι-στών,ηλεκτρονικώνκαιοπτικώνπροϊόντων».

αντικείμενο, καθώς και της μείωσης της αποδοτικότητας στη χρήση των αγροτικών εισροών. Ο Παϊταρίδης (2015) δείχνει πως για την περίοδο 2004-2012 η παραγωγικότητα του κλάδου αυτού αντιστοιχεί κατά μέσο όρο μόλις στο 41,2% της μέσης παραγωγικότητας εννέα χωρών που συγκρότησαν την Ευρωζώνη το 2002. Επίσης, η παραγωγικότητα του έτερου συναφούς κλάδου του πρωτογενούς τομέα «Δασοκομία και υλοτομία» αντιστοιχεί μόλις στο 18,8%.


Πίνακας 5.4:Οιδέκακλάδοιμετιςυψηλότερεςεπενδύσειςανάώραεργασίας(2005-2009και2010-2014)


1 Πλωτέςμεταφορές 64,18 1 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 105,42

2 Δραστηριότητεςενοικίασης καιεκμίσθωσης 49,83 2 Πλωτέςμεταφορές 42,15

3 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 24,41 3 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 30,24

4 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 22,14 4 Δραστηριότητεςενοικίασης καιεκμίσθωσης 16,20

5 Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού 17,53 5 Τηλεπικοινωνίες 13,10

6 Τηλεπικοινωνίες 15,48 6 Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού 11,88

7 Αεροπορικέςμεταφορές 12,43 7 ΟρυχείακαιΛατομεία 8,43

8 Συλλογή,επεξεργασίακαιπαροχήνερού 7,78 8

Δραστηριότητεςπρογραμματισμούηλεκτρονικώνυπολογιστών,παροχήςσυμβουλώνκαισυναφείςδραστηριότητες

7,89

9Παραγωγήβασικώνφαρμακευτικώνπροϊόντωνκαιφαρμακευτικώνσκευασμάτων

5,95 9 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 6,99

10 ΟρυχείακαιΛατομεία 5,89 10Παραγωγήηλεκτρονικώνυπολογιστών,ηλεκτρονικών καιοπτικώνπροϊόντων

6,08



Συγκρίνοντας τις δύο περιόδους, προκύπτουν ορισμένα ενδιαφέροντα συμπερά-σματα.Τοπρώτοείναιπωςηέντασητωνεπενδύσεωναυξήθηκεκαιαυτόείναιθετικόγιατηναναπτυξιακήπροοπτικήτηςχώρας.Ωστόσο,πρέπειναεπισημάνουμεπωςηαύξησηαυτήαποδίδεταιπερισσότεροστημείωσητηςαπασχόλησηςπαράστηναύξησητουόγκουτωνεπενδύσεων,μεεξαίρεσητο2014.Εάνοόγκοςτωνεπενδύ-σεωνσυνεχίσεινααυξάνεται,τότεθαμπορούσαμεναισχυριστούμεπωςυπάρχουναπτέςενδείξεις εξόδουαπότηνκρίση.Τοδεύτεροσυμπέρασμασχετίζεταιμετηναύξησητηςέντασηςεπενδύσεωνστονκλάδο«ΈρευνακαιΑνάπτυξη»κατάτηδιάρ-κειατηςκρίσης.Αυτόδείχνειπωςοιδιάφοροιοικονομικοίκαικοινωνικοίφορείςαρχίζουννακατανοούντησημασίατουκλάδουγιατηνοικονομικήμεγέθυνσηκαιγιατονπεριορισμότηςδιαρροήςεπιστημονικούδυναμικούπροςτοεξωτερικό.

Επιπλέον,όπωςθαδούμεστησυνέχεια,οκλάδοςαυτόςπαρουσιάζεικαιαξιοσημεί-ωτηεξαγωγικήδυναμική.Τέλος,ηεμφάνισηστηνπρώτηδεκάδατηνπερίοδοτηςκρίσηςδύοκλάδωνπουαφορούντοντομέατηςπληροφορικής(κλάδοι8και10)δηλώνειέναναναπροσανατολισμότουεπενδυτικούενδιαφέροντοςπροςδραστη-ριότητεςτωνλεγόμενων«νέωντεχνολογιών»,οιοποίες:α)είναιεμπορεύσιμες,καιμάλισταμεανταγωνιστικάπλεονεκτήματα,καιβ)έχουνσημαντικέςδιασυνδέσεις


μεάλλουςκλάδους.Επιπροσθέτως,στηχώραμαςυπάρχειδιαθέσιμοανθρώπινοκεφάλαιοπουθαμπορούσενααπασχοληθείστοντομέατηςπληροφορικής.

ΣτονΠίνακα5.5εμφανίζονταιοιδέκακλάδοιμετηχαμηλότερηεπένδυσηανάώραεργασίας. Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των κλάδων αυτών είναι πως στηνπλειονότητάτουςσυνιστούνυπηρεσίεςκαιμεταποιητικέςδραστηριότητεςχαμηλήςτεχνολογίας.Αξίζεινασημειωθείηιδιαίτεραχαμηλήεπένδυσητουκλάδου«Παρα-γωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας»κατάτηνπερί-οδο2005-2009,ηοποίαείναιενδεικτικήτηςχρονίζουσαςπαρακμής47στηνοποίαέχειυποπέσειέναςκλάδοςπουκάποτεαποτελούσεαιχμήτηςελληνικήςμεταποίησης.

Πίνακας 5.5:Οιδέκακλάδοιμετιςχαμηλότερεςεπενδύσειςανάώραεργασίας(2005-2009και2010-2014)


1 Δραστηριότητεςνοικοκυριώνωςεργοδοτώνοικιακούπροσωπικού 0,00 1 Δραστηριότητεςαπασχόλησης -0,16

2 Δραστηριότητεςαπασχόλησης 0,20 2 Επισκευήκαιεγκατάστασημηχανημάτωνκαιεξοπλισμού -0,15

3 Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης 0,34 3 Δραστηριότητεςνοικοκυριώνως

εργοδοτώνοικιακούπροσωπικού 0,00


0,38 4Δραστηριότητεςσυναφείςπροςτιςχρηματοπιστωτικέςυπηρεσίεςκαιτιςασφαλιστικές

0,26


0,57 5 Δραστηριότητεςβοήθειαςμεπαροχήκαταλύματος 0,37

6 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 0,63 6 Δασοκομίακαιυλοτομία 0,38


0,74 7Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

0,47


0,86 8Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης

0,50

9 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες 0,87 9

Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

0,54

10Άλλεςεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςδραστηριότητες,κτηνιατρικέςδραστηριότητες

0,94 10Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής

0,55



47. Σύμφωνα με τους Αγναντόπουλο και Ευστράτογλου (2015), η κατάργηση των ποσοστώσεων στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου έχει οδηγήσει σε σημαντική συρρίκνωση, η οποία φαίνεται να μην είναι αναστρέψιμη, καθώς οι ελληνικές επιχειρήσεις του κλάδου αδυνατούν να ανταγωνιστούν τις χώρες χαμηλού κόστους. Εξαίρεση αποτελούν δραστηριότητες που σχετίζονται με προϊόντα υψηλής ποιότητας, όπως τα γου-ναρικά, τα πλεκτά υφάσματα και τα μικρά είδη (τούλια, δαντέλες, κεντήματα).


Ιδιαίτερηςσημασίαςγιατηδυναμικήτηςοικονομίαςείναιοιεπενδύσειςνακατευ-θύνονταικατάβάσησεκλάδουςυψηλήςπαραγωγικότητας.ΣτοΔιάγραμμα5.1παρατηρούμε μια μέτρια συσχέτιση μεταξύ παραγωγικότητας και επενδύσεωνανάώραεργασίαςτηνπερίοδο2005-2009.Εντούτοις,ηεικόναβελτιώνεταιτηνπερίοδο 2010-2014, καθώς εμφανίζεται αρκετά υψηλότερη συσχέτιση μεταξύτων δύο μεταβλητών. Αυτό υποδεικνύει έναν εξορθολογισμό των επενδύσεων,καθώςαυτέςκατευθύνονταισεδραστηριότητεςυψηλότερηςπαραγωγικότηταςσεσχέσημετηνπερίοδοπριντηνκρίση.Ταυτόχρονα,απόμόνητηςηαύξησητωνεπενδύσεων σε κλάδους υψηλής παραγωγικότητας μπορεί να συμβάλει στηνπεραιτέρωδιεύρυνσητωνπαραγωγικώντουςδυνατοτήτων.

Διάγραμμα 5.1:Παραγωγικότητακαιεπενδύσεις(2005-2009και2010-2014)



ΤοΔιάγραμμα5.2αποτυπώνειτοδείκτητουμεριδίουτηςακαθάριστηςπροστιθέ-μενηςαξίαςκαιτωνακαθάριστωνεπενδύσεωντηςμεταποίησηςστοσύνολοτηςοικονομίας.Ξεκινώνταςαπότηνακαθάριστηπροστιθέμενηαξία, είναιεμφανέςπωςησυρρίκνωσητηςελληνικήςμεταποίησηςσυνεχίζεταικαιστηδιάρκειατηςκρίσης,παρόλοπουτηνπερίοδο2010-2013επέδειξεμιααναιμικήανάκαμψη.Το2014μειώνεταιαπότομαγιανακαταλήξειστοχαμηλότεροεπίπεδοτηςπεριό-δου2005-2014.Διαφορετικήωστόσοείναιηεικόναόσοναφοράτιςακαθάριστεςεπενδύσεις,όπουτομερίδιοτηςμεταποίησηςστησυνολικήοικονομίαεμφανίζεισημαντικήανάκαμψη,κυρίωςσταπρώταχρόνιατηςκρίσης.Κατάτηνπερίοδο2013-2014,τομερίδιομειώνεταισημαντικά,αλλάεξακολουθείναβρίσκεταιυψη-λότερααπόταπροκρίσηςεπίπεδα.

Διάγραμμα 5.2: Τομερίδιοακαθάριστηςπροστιθέμενηςαξίας καιακαθάριστωνεπενδύσεωντηςμεταποίησης

στοσύνολοτηςοικονομίας(2005-2014)


Ένααπόταπιοσημαντικάδιαρθρωτικάπροβλήματατηςελληνικήςοικονομίαςείναιηαποβιομηχάνισηκαιοσταθερόςπροσανατολισμόςτηςμεταποίησηςκυρίωςσεδραστηριότητεςμεχαμηλήκαιμέσηπροςχαμηλήτεχνολογία.48ΟιAbdonetal. (2010)κατασκεύασανέναδείκτησυνθετότηταςεξαγωγώνγια124χώρες,οοποίος ενσωματώνει δύο χαρακτηριστικά: α) το βαθμό διαφοροποίησης του

48. Βλ., π.χ., Γιαννίτσης (2005), Αργείτης (2008), Παπαγιαννάκης (2008), Γιαννίτσης κ.ά. (2009), Ευστράτογλου κ.ά. (2011) και Αργείτης και Νικολαΐδη (2014).


καλαθιούεξαγωγώνκαιβ)τηνικανότητατωνχωρώνναεξάγουναγαθάυψηλώντεχνολογικώναπαιτήσεωνκαικατ’επέκτασηυψηλήςπροστιθέμενηςαξίας.Απότην εκτίμηση του δείκτη προκύπτει ότι η Ελλάδα είναι στην έκτη δεκάδα καιειδικότεραστηθέση51,πολύχαμηλότερααπότιςχώρεςτηςΕυρωζώνης,αλλάκαι χώρες τηςανατολικήςΕυρώπης.Ηκατάταξηαυτήαναδεικνύει ότι τοπρό-βλημαανταγωνιστικότηταςτηςΕλλάδαςσυνδέεταιμετογεγονόςότιταεγχώ-ρια εμπορεύσιμααγαθάτουπρωτογενούςκαιπερισσότερο τουδευτερογενούςτομέαχαρακτηρίζονταιαπόχαμηλόκαιμεσαίοεπίπεδοτεχνολογίας.Αυτόέχειωςαποτέλεσμαηελληνικήμεταποίησηναεμφανίζειχαμηλήπαραγωγικότητα,49ενώταυτόχροναναεξαρτάταισεμεγάλοβαθμόαπότιςεισαγωγέςπροϊόντωνυψηλήςειδίκευσηςπουπαράγονταισεχώρεςμεπιοπροηγμένητεχνολογία.

Είναισυνεπώςσημαντικόναεξετάσουμεεάνκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςυπήρξανδομικέςμεταβολέςστοντομέατηςμεταποίησηςοιοποίεςναευνοούντουςκλά-δουςμευψηλήκαιμέσηπροςυψηλήτεχνολογία.Γιατηνκατάταξητωνκλάδωντηςμεταποίησηςανάλογαμετοτεχνολογικόεπίπεδο,χρησιμοποιείταιηκλίμακατουOECD(2011),όπουοικλάδοιομαδοποιούνταισεεκείνουςπουενσωματώ-νουνχαμηλήτεχνολογία,μέσηπροςχαμηλήτεχνολογία,μέσηπροςυψηλήτεχνο-λογίακαιυψηλήτεχνολογία.Εμείςομαδοποιούμετουςκλάδουςσεδύοπιογενικέςκατηγορίες:50στηχαμηλήτεχνολογία,όπουπεριλαμβάνονταιοικλάδοιμεχαμηλήκαιμέσηπροςχαμηλήτεχνολογία,καιστηνυψηλήτεχνολογία,όπουπεριλαμβά-νονταιοικλάδοιμεμέσηπροςυψηλήκαιυψηλήτεχνολογία.

ΑπότοΔιάγραμμα5.3προκύπτειπωςκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςηδιάρθρωσητουτομέατηςμεταποίησηςπαραμένειουσιαστικάαμετάβλητη.Ειδικότερα,ενώτομέσομερίδιοτωνκλάδωνχαμηλήςτεχνολογίαςκατάτηνπερίοδο2005-2009εκτιμήθηκεστο82,68%,κατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςμειώθηκεμόλιςστο81,95%.

Σαφώς χειρότερη είναι η εικόνα όσον αφορά την επενδυτική δραστηριότητα,καθώς, όπως μπορούμε να δούμε από το Διάγραμμα 5.4, σημειώνεται σαφήςμείωση του μεριδίου των επενδύσεων σε κλάδους υψηλής τεχνολογίας, από21,57%τηνπερίοδο2005-2009σε13,38%τηνπερίοδο2010-2014.Αυτό,κατάτηγνώμημας,οφείλεταισεδύοκυρίωςλόγους:Πρώτον,οικλάδοιυψηλήςτεχνο-λογίαςαπαιτούνμεγάλοόγκοεπενδύσεων,πουμετησειράτουςπροϋποθέτουνσταθερόκαιυγιέςμακροοικονομικόπεριβάλλονγιαναπραγματοποιηθούν.Μιακατάσταση που σε καμία περίπτωση δεν χαρακτήριζε την περίοδο 2010-2014στηνΕλλάδαεξαιτίαςτωνβίαιωναναπροσαρμογώνστηνοικονομίαπουεπέφερεηεφαρμογήτωνπρογραμμάτωνλιτότητας.

49. Επιπλέον, όπως έχουν δείξει οι Krishna and Levchenko (2013), οι χώρες που εξειδικεύονται σε χαμηλότερης τεχνολογίας προϊόντα εμφανίζουν και μεγαλύτερη μεταβλητότητα στη συνολική παραγωγή.

50. Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.1, οι κλάδοι της μεταποίησης που κατατάσσονται στη χαμηλή τεχνολογία είναι οι 5-10, 13-16 και 22. Οι αντίστοιχοι κλάδοι υψηλής τεχνολογίας είναι οι 11-12 και 17-21.


Διάγραμμα 5.3:Εκατοστιαία(%)συνεισφοράτωνκλάδων χαμηλήςκαιυψηλήςτεχνολογίαςστησυνολικήακαθάριστη

προστιθέμενηαξίατηςμεταποίησης(2005-2014)


Διάγραμμα 5.4:Εκατοστιαία(%)συνεισφοράτωνκλάδωνχαμηλής καιυψηλήςτεχνολογίαςστιςσυνολικέςακαθάριστεςεπενδύσεις

τηςμεταποίησης(2005-2014)



Οδεύτεροςλόγοςείναιπωςημείωσητουκόστουςεργασίαςστονιδιωτικότομέασεσυνδυασμόμετηναποδιάρθρωσητωνεργασιακώνσχέσεωνκαθιστούνελκυ-στικέςτιςεπενδύσειςσεδραστηριότητεςκυρίωςεντάσεωςεργασίας,πουκατάβάσηχαρακτηρίζονταιαπόχαμηλήδιάχυσητεχνολογίαςκαισχετικάπεριορισμέ-νεςαπαιτήσειςπαγίουκεφαλαίου.ΌπωςέχουμεσημειώσειστοΚεφάλαιο4,αυτήείναιμιακατάστασηπουδημιουργείμεγάλοκίνδυνοηοικονομίαναβρεθείσεμιαπαγίδα«χαμηλήςπαραγωγικότητας»,μεαποτέλεσματηδιεύρυνσητωναπο-κλίσεων με τις πιοπροηγμένες τεχνολογικά οικονομίες.Η τάσηαυτήφαίνεταιδυστυχώςναπαγιώνεταιστηνπερίπτωσητηςελληνικήςοικονομίας,καθώςκατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςηανακατανομήτωνεπενδύσεωνυπέρτηςμεταποίησηςκατευθύνθηκετελικάσεκλάδουςχαμηλήςτεχνολογίας.

5.3 Οι δυναμικοί κλάδοι της ελληνικής οικονομίας

Χρήσιμα συμπεράσματα για τον διαρθρωτικό μετασχηματισμό της οικονομίαςπροκύπτουναπότηδιερεύνησητωνκλάδωνπου είχαναφενός τημεγαλύτερηθετικήκαιαφετέρουτημεγαλύτερηαρνητικήσυμβολήστηνεξέλιξητηςπαρα-γωγικότηταςτόσοπρινόσοκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Ειδικότερα,στονΠίνακα5.6εμφανίζονταιοικλάδοιμετημεγαλύτερηθετικήσυμβολήστηνπαρα-γωγικότητα51ήδιαφορετικάοιπιοδυναμικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας.Μιαπρώτηπαρατήρησηείναιπωςκανέναςαπότουςδέκαπιοδυναμικούςκλά-δους τηςπεριόδου2005-2009δεν εντοπίζεται και στηνπερίοδο 2010-2014.Ημεταβολή αυτή υποδεικνύει μια αλλαγή στην παραγωγική δομή της ελληνικήςοικονομίας,καθώςκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςυποβαθμίζονταιοικλάδοιεκείνοιπουπρότινοςείχαντημεγαλύτερηθετικήσυμβολήστηναύξησητηςπαραγωγι-κότητας.Έτσι,οινέοιδυναμικοίκλάδοιπουαναδεικνύονταικατάτηδιάρκειατηςκρίσηςσχετίζονταιμετοντουρισμό,καθώςκαιμεδραστηριότητεςτουπρωτο-γενούςτομέα,όπωςηγεωργίακαιηαλιεία.Επιπλέον,παρ’όλητηνκάμψητηςδραστηριότητάςτου,οκλάδοςτωνκατασκευώνεξακολουθείναέχειθετικήσυμ-βολήστηνεξέλιξητηςπαραγωγικότητας,ενώιδιαίτερασημαντικήκρίνεταικαιηεμφάνισητουκλάδουέρευναςκαιανάπτυξηςστηδέκατηθέση.Στααρνητικάεντοπίζεταιηαπουσίακλάδωντηςμεταποίησης,μεεξαίρεσητονκλάδοπαραγω-γήςβασικώνμετάλλων,καιπιοειδικάηαπουσίακλάδωνπουπαράγουνεμπορεύ-σιμααγαθάυψηλήςζήτησης.

51. Σε σύνολο 61 κλάδων, εμφανίζονται 27 με θετική συμβολή στην εξέλιξη της παραγωγικότητας την περίοδο 2005-2010, ενώ την περίοδο 2010-2014 εμφανίζονται 25.


Πίνακας 5.6: Οιδέκακλάδοιμετημεγαλύτερησυμβολήστηνεξέλιξη τηςπαραγωγικότητας(2005-2009και2010-2014)


1 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 21,53% 1 Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχής

καταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης 33,25%


12,64% 2 Κατασκευές 20,35%

3 Τηλεπικοινωνίες 10,05% 3 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρα καισυναφείςδραστηριότητες 13,28%

4Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης

6,71% 4 Επισκευήκαιεγκατάστασημηχανημάτωνκαιεξοπλισμού 5,05%


5,79% 5 Αποθήκευσηκαιυποστηρικτικές προςτημεταφοράδραστηριότητες 4,51%

6 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 5,44% 6 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 3,68%

7Δημιουργικέςδραστηριότητες,τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

4,37% 7 Εκπαίδευση 3,20%


3,82% 8 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 3,00%

9 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 3,58% 9

Δραστηριότητεςταξιδιωτικώνπρακτορείων,γραφείωνοργανωμένωνταξιδιώνκαιυπηρεσιώνκρατήσεωνκαισυναφείςδραστηριότητες

2,43%

10Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

3,40% 10 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 1,94%


ΣτονΠίνακα5.7εμφανίζονταιοικλάδοιμετημεγαλύτερηαρνητικήσυμβολήστηνεξέλιξητηςπαραγωγικότηταςήδιαφορετικάοι λιγότεροδυναμικοίκλάδοι τηςελληνικήςοικονομίας.Μιαπρώτηπαρατήρησηείναιπωςκατάτηνπερίοδοπριντηνκρίσηπαραδοσιακοίκλάδοι της ελληνικήςοικονομίαςμευψηλήεξωτερικήζήτηση(«Παραγωγήτροφίμων,ποτώνκαιειδώνκαπνού»,«Πλωτέςμεταφορές»,«Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης»και«Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυναφείςδραστηριότητες»)έχουνιδιαί-τερααρνητικήσυμβολήστηνπαραγωγικότητα.Οιφτωχέςεπιδόσειςτωνπαρα-πάνωκλάδωνσυνέβαλανωςέναβαθμόστησημαντικήεπιδείνωσητουισοζυγίουπληρωμώντηνπερίοδοεκείνη.

Απότησύγκρισητωνδύοπεριόδωνπροκύπτει επίσηςπωςοικλάδοι«Λιανικόεμπόριο, εκτός από το εμπόριο μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών»,


«Πλωτέςμεταφορές»και«Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού»διατηρούντηχαμηλήδυναμικότητάτουςκαιστιςδύοπεριό-δους.Τέλος,πρέπεινασημειωθείηχαμηλήδυναμικότηταπουεμφανίζειοκλάδοςτωντηλεπικοινωνιώντηνπερίοδο2010-2014.Ηεπιβράδυνσητουρυθμούδιά-χυσης τουπροϊόντοςστηνοικονομίασεσυνδυασμόμε τησταθεροποίηση τωνολιγοπωλιακώνχαρακτηριστικώντουκλάδουφαίνεταιότισυνέβαλανστηναπώ-λειατηςπροκρίσηςυψηλήςδυναμικότηταςτωντηλεπικοινωνιών.

Πίνακας 5.7: Οιδέκακλάδοιμετημικρότερησυμβολήστηνεξέλιξη τηςπαραγωγικότητας(2005-2009και2010-2014)



14,08% 1 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 14,63%

2 Παραγωγήτροφίμων,ποτώνκαιειδώνκαπνού 12,03% 2

Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

8,72%

3 Πλωτέςμεταφορές 11,08% 3Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστικέςδραστηριότητες καιτασυνταξιοδοτικάταμεία

8,57%

4 Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης 6,16% 4

Δραστηριότητεςπαροχήςπροστασίαςκαιέρευνας,παροχήςυπηρεσιώνσεκτίριακαιεξωτερικούςχώρους,διοικητικέςδραστηριότητεςγραφείου

7,82%

5Παραγωγήμεταλλικώνπροϊόντων, μεεξαίρεσηταμηχανήματακαιταείδηεξοπλισμού

6,05% 5 Τηλεπικοινωνίες 6,74%

6 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρα καισυναφείςδραστηριότητες 5,33% 6 Παραγωγήοπτάνθρακακαι

προϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 5,22%


4,12% 7Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού

5,16%

8 Εκτυπώσειςκαιαναπαραγωγήπροεγγεγραμμένωνμέσων 4,11% 8 Πλωτέςμεταφορές 5,09%

9 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 3,91% 9Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

4,51%

10 Παραγωγήηλεκτρολογικούεξοπλισμού 3,26% 10


4,10%


Το Διάγραμμα 5.5 δείχνει τη σχέση παραγωγικότητας και δυναμικότητας τηςελληνικής οικονομίαςπριν και μετά την κρίση.Παρατηρούμε ότι στηνπερίοδο2005-2009 υπάρχει ουσιαστικά μηδενική συσχέτιση μεταξύ παραγωγικότηταςκαιδυναμικότητας.Ησχέσηαυτήωστόσοεπιδεινώνεταικατάτηδιάρκειατηςκρίσης,καθώςμετατρέπεταισεαρνητική.Αυτόσημαίνειπωςοικλάδοιτηςελλη-


νικής οικονομίας που εμφανίζουν θετική μεγέθυνση είναι κατά βάση χαμηλήςπαραγωγικότητας,μεαποτέλεσμαναείναιορατόςοκίνδυνοςπεραιτέρωαπόκλι-σηςαπότιςυπόλοιπεςοικονομίεςτηςΕΕκαιτηςΕυρωζώνηςειδικότερα.

Διάγραμμα 5.5:Ησχέσηπαραγωγικότητας-δυναμικότητας61κλάδωντηςελληνικήςοικονομίας(2005-2009και2010-2014)

5.4 Το ΜΚΕ ανά κλάδο στην ελληνική οικονομία

Μιααπότιςερμηνείεςτηςελληνικήςκρίσηςυποστηρίζειπωςηδυσμενήςοικονο-μικήκατάστασητηςχώραςμαςοφείλεται,ανάμεσασεάλλουςπαράγοντες,στηφθί-νουσαανταγωνιστικότητατηςελληνικήςοικονομίαςεξαιτίαςτουυψηλούΜΚΕ.52

52. Για μια κριτική αποτίμηση του μοναδιαίου κόστους εργασίας ως του κύριου δείκτη ανταγωνιστικότητας βλ., μεταξύ άλλων, Fagerberg (1996), Lall (2000) και Felipe and Kumar (2011).


Πίνακας 5.8: ΟιδέκακλάδοιμετουψηλότεροMKE(2005-2009και2010-2014)


1 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών 1,254 1

Αρχιτεκτονικέςδραστηριότητες καιδραστηριότητεςμηχανικών,τεχνικέςδοκιμέςκαιαναλύσεις

1,910

2 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή, θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 1,101 2

Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής

1,737

3 Δραστηριότητεςαπασχόλησης 1,090 3Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

1,341


1,003 4Άλλεςεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςδραστηριότητες,κτηνιατρικέςδραστηριότητες

1,245

5 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 0,974 5 Παραγωγήπροϊόντωναπόελαστικό

(καουτσούκ)καιπλαστικέςύλες 1,150

6Αρχιτεκτονικέςδραστηριότητες καιδραστηριότητεςμηχανικών,τεχνικέςδοκιμέςκαιαναλύσεις

0,969 6 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες 0,979


0,965 7 Δραστηριότητεςνοικοκυριώνωςεργοδοτώνοικιακούπροσωπικού 0,979

8 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες 0,891 8 Διαφήμισηκαιέρευνααγοράς 0,977

9 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 0,870 9 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορές

μέσωαγωγών 0,976

10 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 0,843 10 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 0,963


Πηγή:Eurostat(ΕπεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

ΣτονΠίνακα5.8παρουσιάζονταιοιδέκακλάδοιμετονυψηλότεροκατάμέσοόροΜΚΕγιατηνπερίοδοπρινκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Συγκρίνονταςτιςδύοπεριόδους,παρατηρούμεμιασχετικήσταθερότηταστηνκατάταξη,καθώςοιέξιαπότουςδέκακλάδουςεξακολουθούνναπαραμένουνστηνπρώτηδεκάδαμετουψηλότεροΜΚΕ.Ταευρήματααυτάκαταδεικνύουνπωςηχαμηλήανταγωνιστικό-τητακόστους53αποκτάμόνιμαχαρακτηριστικάστουςσυγκεκριμένουςκλάδους,καιειδικάσεεκείνουςτωνεμπορεύσιμωναγαθώνκαιυπηρεσιών.Ειδικότερα,οικλάδοιπουεμφανίζουνσταθεράυψηλόΜΚΕείναιοιεξής:

• Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσι-κλετών.

53. Ωστόσο, θα πρέπει να επισημάνουμε πως το πόσο χαμηλή ή υψηλή είναι τελικά η ανταγωνιστικότητα κόστους ενός κλάδου εξαρτάται σε τελική ανάλυση από το ΜΚΕ των αντίστοιχων κλάδων στις ανταγωνίστριες οικονομίες.


• Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών.

• Αρχιτεκτονικές δραστηριότητες και δραστηριότητες μηχανικών, τεχνικέςδοκιμέςκαιαναλύσεις.

• Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής.

• Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες.

• Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας.

Πίνακας 5.9:ΟιδέκακλάδοιμετοχαμηλότεροMKE(2005-2009και2010-2014)

α.α. Κλάδοι 2005-2009 α.α. Κλάδοι 2010-20141 Πλωτέςμεταφορές 0,089 1 Πλωτέςμεταφορές 0,165





0,258

4 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 0,298 4 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 0,259

5 Τηλεπικοινωνίες 0,306 5 Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης 0,273

6 Παραγωγήηλεκτρολογικούεξοπλισμού 0,314 6 Τηλεπικοινωνίες 0,299


0,358 7 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 0,340

8 Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης 0,371 8

Ασφαλιστικά,αντασφαλιστικάκαισυνταξιοδοτικάταμεία,εκτόςαπότηνυποχρεωτικήκοινωνικήασφάλιση

0,367

9 Αεροπορικέςμεταφορές 0,372 9Δημιουργικέςδραστηριότητες,τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

0,376

10 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 0,377 10 Δραστηριότητεςενοικίασης καιεκμίσθωσης 0,384



ΣτονΠίνακα5.9παρουσιάζονταιοιδέκακλάδοιμετονχαμηλότεροκατάμέσοόροΜΚΕγιατιςδύουπόεξέτασηπεριόδους.ΠαρατηρούμεπωςπέντεαπότουςδέκακλάδουςεξακολουθούνναπαραμένουνστηνπρώτηδεκάδαμετοχαμηλότεροΜΚΕ,γεγονόςπουδείχνειπωςοισυγκεκριμένοικλάδοιτείνουννααποκτήσουνπάγιακοστολογικάπλεονεκτήματα.Αυτόείναισημαντικόειδικάγιατουςκλάδουςπουπαράγουνεμπορεύσιμααγαθάκαιυπηρεσίες.Οικλάδοιαυτοίείναιοιεξής:


• Πλωτέςμεταφορές.

• Δημιουργικέςδραστηριότητες, τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμου-σεία,τζόγος.

• Τηλεπικοινωνίες.

• Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού.

• Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης.

Πίνακας 5.10: Οιδέκακλάδοιμετημεγαλύτερησυμβολήστηναύξηση τουεργασιακούκόστους(2005-2009και2010-2014)

α.α. Κλάδοι 2005-2009 α.α. Κλάδοι 2010-20141 Εκπαίδευση 7,89% 1 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 12,75%


7,74% 2Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

11,30%

3Δραστηριότητεςυπηρεσιών παροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης

7,55% 3


10,86%

4 Παραγωγήτροφίμων,ποτών καιειδώνκαπνού 6,87% 4

Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης

7,91%

5 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 6,08% 5 Πλωτέςμεταφορές 7,58%

6 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 5,65% 6 Τηλεπικοινωνίες 7,44%

7 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή, θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 5,50% 7 Παραγωγήοπτάνθρακακαι

προϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 7,23%

8 Πλωτέςμεταφορές 5,35% 8Δημιουργικέςδραστηριότητες,τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

5,93%

9Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

4,91% 9Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμού καικλιματισμού

5,44%

10Παραγωγήμεταλλικώνπροϊόντων,μεεξαίρεσηταμηχανήματακαιταείδηεξοπλισμού

3,45% 10Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

4,60%


ΣτονΠίνακα5.10παρουσιάζονταιοιδέκακλάδοιπουσωρευτικάέχουντημεγα-λύτερηθετικήσυμβολή54στηνεξέλιξητουΜΚΕήδιαφορετικάοικλάδοιεκείνοι

54. Σε σύνολο 61 κλάδων, εμφανίζονται 46 με θετική συμβολή στην αύξηση του κόστους εργασίας κατά την περί-οδο 2005-2009, ενώ την περίοδο 2010-2014 μειώνονται στους 26.


πουσυμβάλλουνπερισσότεροστηναύξησητουκόστουςεργασίας.Καισεαυτήτηνπερίπτωσηπροκύπτουνμεταβολέςμεταξύτωνδύοπεριόδων,όμωςοικλάδοιπουεμφανίζουνσταθεράυψηλήσυμβολήστηναύξησητουΜΚΕγιαόλητηνπερί-οδο2005-2014είναιοικλάδοι«Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανο-κίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών»,«Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκινήτων οχημάτων και μοτοσικλετών», «Δραστηριότητες ανθρώπινηςυγείας»και«ΠλωτέςΜεταφορές».

Πίνακας 5.11: Οιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηαρνητικήσυμβολή στηνεξέλιξητουεργασιακούκόστους(2005-2009και2010-2014)

α.α. Κλάδοι 2005-2009 α.α. Κλάδοι 2010- 2014

1 Τηλεπικοινωνίες 35,85% 1Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης

30,80%

2 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 30,28% 2 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρα

καισυναφείςδραστηριότητες 13,69%

3


11,85% 3 Εκπαίδευση 10,42%


3,90% 4 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 8,48%


3,59% 5 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών 5,68%

6Παραγωγήκινηματογραφικώνταινιών,βίντεοκαιτηλεοπτικώνπρογραμμάτων,ηχογραφήσειςκαιμουσικέςεκδόσεις

3,10% 6 Αποθήκευσηκαιυποστηρικτικέςπροςτημεταφοράδραστηριότητες 3,74%

7 Αεροπορικέςμεταφορές 2,42% 7 Κατασκευές 3,46%

8 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 2,34% 8 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 3,19%






Τέλος,στονΠίνακα5.11παρουσιάζονταιοιδέκακλάδοιπουέχουντημικρότερησυμβολήστοΜΚΕήδιαφορετικάοικλάδοιεκείνοιπουσυμβάλλουνπερισσότεροστημείωσητουκόστουςεργασίας.Συγκρίνονταςτιςδύοπεριόδους,δενπροκύ-


πτεικάποιοςκλάδοςοοποίοςναέχειυψηλήσυμβολήστημείωσητουκόστουςκαθ’όλητηνπερίοδο2005-2014.ΠροχωρώνταςσεμιασυνολικήαποτίμησητωνΠινάκων5.10και5.11,σημειώνουμετησημαντικήαποκλιμάκωσητουΜΚΕστονκλάδο«Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστί-ασης»μεταξύ τωνδύοπεριόδων.Επίσηςθετικήκρίνεται ηαποκλιμάκωσητουεργασιακούκόστουςστονκλάδο«Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυνα-φείςδραστηριότητες»,γιατίσυνιστάπαραδοσιακόεξαγωγικόκλάδοτηςελληνι-κήςοικονομίας,έχειπολλαπλέςδιασυνδέσειςμεάλλουςκλάδους,ενώτοκόστοςπαραγωγήςτουκαθορίζεισεμεγάλοβαθμόκαιτοκόστοςδιαβίωσηςτωνεργαζο-μένων.Ωστόσο,όπωςθααναλύσουμεστηνεπόμενηενότητα,ημείωσητουΜΚΕθαμπορούσεναβελτιώσειτηνανταγωνιστικότητακόστουςεφόσονμετακυλίεταιστηντιμήκαιδενμετασχηματίζεταισεκέρδοςαπότιςεπιχειρήσειςτουκλάδου.

Στιςαρνητικέςεξελίξειςεντοπίζουμετησημαντικήσυμβολήτουκλάδου«Δραστη-ριότητεςανθρώπινηςυγείας»στηναύξησητουΜΚΕ,καθώςσεσυνδυασμόμετηναύξησητουπεριθωρίουκέρδουςκαθιστάτιςυπηρεσίεςυγείαςόλοκαιπιοακρι-βέςγιατουςπολίτες.ΕπίσηςαρνητικήεξέλιξησυνιστάηαύξησητουΜΚΕκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςτωνακόλουθωνκλάδων:«Τηλεπικοινωνίες»,«Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου», «Παροχήηλεκτρικούρεύμα-τος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού»και«Πλωτέςμεταφορές».

5.5 Η εξέλιξη της κερδοφορίας

ΣτονΠίνακα5.12εμφανίζονταιοιδέκακλάδοιμετουψηλότεροπεριθώριοκέρ-δους κατά την περίοδο 2005-2014. Συγκρίνοντας την περίοδο 2005-2009 και2010-2014,παρατηρούμεπωςέξιαπότουςδέκακλάδουςδιατηρούνυψηλήτηνκερδοφορίατουςτόσοπριντηνκρίσηόσοκαικατάτηδιάρκειάτης.Αυτοίείναιοιεξής:

• Επεξεργασία λυμάτων, συλλογή, επεξεργασία και διάθεση αποβλήτων-ανά-κτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης.

• Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης.

• Δημιουργικέςδραστηριότητες, τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμου-σεία,τζόγος.

• Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας.

• Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια.

• Τηλεπικοινωνίες.


Πίνακας 5.12: Οιδέκακλάδοιμετουψηλότεροπεριθώριοκέρδους (2005-2009και2010-2014)



2,25 1Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης

2,49

2Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικής ήοικιακήςχρήσης



1,85 3Επεξεργασίαλυμάτων,συλλογή,επεξεργασίακαιδιάθεσηαποβλήτων-ανάκτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης

1,56

4


1,62 4Δημιουργικέςδραστηριότητες,τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

1,46

5 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 1,61 5 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 1,42

6 Πλωτέςμεταφορές 1,54 6Ασφαλιστικά,αντασφαλιστικάκαισυνταξιοδοτικάταμεία,εκτόςαπότηνυποχρεωτικήκοινωνικήασφάλιση

1,40

7Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών


1,37

8 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 1,39 8 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 1,35

9 Τηλεπικοινωνίες 1,39 9

Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστικέςδραστηριότητεςκαιτασυνταξιοδοτικάταμεία

1,32

10 Εκτυπώσειςκαιαναπαραγωγήπροεγγεγραμμένωνμέσων 1,36 10 Τηλεπικοινωνίες 1,31



ΣτονΠίνακα5.13εμφανίζονταιοιδέκακλάδοιμετοχαμηλότεροπεριθώριοκέρ-δουςγιατηνίδιαπερίοδο.Όλοιπαρουσιάζουνπεριθώριοκέρδουςχαμηλότεροαπότημονάδα,καθώςτοακαθάριστοπροϊόνείναιμικρότεροαπότοκόστοςπαραγω-γής−κατάστασηπουισοδυναμείμεαρνητικάκέρδη55.Καιστηνπερίπτωσηαυτήδεν υπάρχουν αξιοσημείωτες μεταβολές στην κατάταξη, καθώς επτάαπό τουςδέκακλάδουςπαραμένουνκαιστιςδύοπεριόδουςστηνπρώτηδεκάδαχαμηλήςκερδοφορίας.Αυτοίείναιοιεξής:

55. Ισχύει GO < D+W+IBT+II P+D+W+IBT+II < D+W+IBT+II P<0, όπου GO το ακαθάριστο προϊόν, D οι απο-σβέσεις, W οι συνολικοί προσαρμοσμένοι μισθοί, ΙΒΤ οι καθαροί έμμεσοι φόροι, ΙΙ οι ενδιάμεσες εισροές και τέλος Ρ τα κέρδη.


• Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών.• Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών.• Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη.• Δραστηριότητεςενοικίασηςκαιεκμίσθωσης.• Αθλητικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςδιασκέδασηςκαιψυχαγωγίας.• Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσι-

κλετών.• Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπό

έπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής.

Πίνακας 5.13: Οιδέκακλάδοιμετοχαμηλότεροπεριθώριοκέρδους (2005-2009και2010-2014)


1 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών 0,70 1 Δραστηριότητεςενοικίασηςκαι

εκμίσθωσης 0,58

2 Δραστηριότητεςαπασχόλησης 0,75 2 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 0,69

3 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 0,75 3


0,75

4 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 0,78 4Παραγωγήκινηματογραφικώνταινιών,βίντεοκαιτηλεοπτικώνπρογραμμάτων,ηχογραφήσειςκαιμουσικέςεκδόσεις

0,83

5 Δραστηριότητεςενοικίασηςκαιεκμίσθωσης 0,82 5 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 0,84

6Αθλητικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςδιασκέδασηςκαιψυχαγωγίας

0,91 6Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

0,84


0,92 7Αθλητικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςδιασκέδασηςκαιψυχαγωγίας

0,86


0,95 8Παραγωγήξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα,κατασκευήειδώνκαλαθοποιίαςκαισπαρτοπλεκτικής

0,86

9 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 0,96 9 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχής

προσωπικώνυπηρεσιών 0,88

10 Παραγωγήεπίπλωνκαιάλλεςμεταποιητικέςδραστηριότητες 0,97 10

Άλλεςεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςδραστηριότητες,κτηνιατρικέςδραστηριότητες

0,94



ΣτονΠίνακα5.14παρουσιάζονταιοιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηδυναμική56

56. Σε σύνολο 61 κλάδων, εμφανίζονται 25 με αύξηση της κερδοφορίας τους κατά την περίοδο 2005-2009, ενώ την περίοδο 2010-2014 αυξάνονται στους 29.


στηνκερδοφορίατους.Συγκρίνονταςτιςδύοπεριόδουςπαρατηρούμεπωςκανέ-ναςκλάδοςδενδιατηρείτηδυναμικήτουπρινκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Αξίζειόμωςνασημειωθείηεμφάνισητουκλάδουτωνκατασκευώνστηνπρώτηδεκάδατηςπεριόδου2010-2014γεγονόςπουυποδεικνύειπωςκατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςηκερδοφορίατουκλάδουεπανακάμπτειμάλλονεξαιτίαςτηςδυναμι-κήςτωνεξαγωγώντου,όπωςθαδούμεκαιστηνΕνότητα5.7.

Πίνακας 5.14: Οιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηθετικήσυμβολή στηνεξέλιξητουπεριθωρίουκέρδους(2005-2009και2010-2014)


1 Τηλεπικοινωνίες 23,47% 1Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης

30,02%

2


15,18% 2 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 9,64%

3 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 14,89% 3 Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςπροσωπικώνυπηρεσιών 7,36%

4 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 9,88% 4 Παραγωγήτροφίμων,ποτών

καιειδώνκαπνού 6,61%



6Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης

7,32% 6 Παραγωγήβασικώνμετάλλων 4,98%

7Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών



3,13% 8 Διαφήμισηκαιέρευνααγοράς 3,93%


2,38% 9 Κατασκευές 2,46%

10Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικής ήοικιακήςχρήσης

2,36% 10Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας

2,32%


ΣτονΠίνακα5.15παρουσιάζονταιοικλάδοιμετημεγαλύτερημείωσηστηνκερδο-φορίατους.Απότονπίνακααυτόπροκύπτειπωςοικλάδοι«Πλωτέςμεταφορές»και«Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλε-τών»εμφανίζουναπώλειατηςκερδοφορίαςτουςκαθ’όλητηνπερίοδο2005-2014.


Πίνακας 5.15:Οιδέκακλάδοιμετηνυψηλότερηαρνητικήσυμβολή στηνεξέλιξητουπεριθωρίουκέρδους(2005-2009και2010-2014)


1 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 14,18% 1 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 20,66%

2 Πλωτέςμεταφορές 13,30% 2Δραστηριότητεςπαροχήςπροστασίαςκαιέρευνας,παροχήςυπηρεσιώνσεκτίριακαιεξωτερικούςχώρους,διοικητικέςδραστηριότητεςγραφείου

13,07%

3 Κατασκευές 8,75% 3 Πλωτέςμεταφορές 7,72%


8,70% 4Δημιουργικέςδραστηριότητες,τέχνεςκαιδιασκέδαση,βιβλιοθήκεςκαιμουσεία,τζόγος

7,37%


8,05% 5 Τηλεπικοινωνίες 7,35%

6Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης

8,02% 6Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης

6,31%

7 Δραστηριότητεςενοικίασης καιεκμίσθωσης 4,95% 7

Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

5,35%

8Παραγωγήμεταλλικώνπροϊόντων,μεεξαίρεσηταμηχανήματακαιταείδηεξοπλισμού

4,23% 8Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

4,41%

9 Εκτυπώσειςκαιαναπαραγωγήπροεγγεγραμμένωνμέσων 3,43% 9

Επεξεργασίαλυμάτων,συλλογή,επεξεργασίακαιδιάθεσηαποβλήτων-ανάκτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης

4,28%

10 Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη 3,17% 10Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτωνκαιμοτοσικλετών

4,04%

Πηγή: Eurostat(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Αποτιμώντας συνολικά τα δεδομένα τωνΠινάκων 5.14 και 5.15, επιβεβαιώνε-ταιηδυναμικήτουκλάδου«Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης»,καθώςαπότηνιδιαίτεραχαμηλήκερδοφορίαπουείχετηνπερίοδοπριντηνκρίση,στησυνέχειαεντοπίζεταιστηνπρώτηθέση.Σεαυτόσυνέβαλεοσυνδυασμόςμειούμενουκόστουςεργασίαςκαιαυξανόμενηςζήτησης.Επιπλέον,σημαντικήκρίνεταικαιηανάκαμψητηςκερδοφορίαςτουκλάδου«Επι-στημονικήέρευνακαιανάπτυξη»,γιατίβελτιώνονταιοιόροιβιωσιμότηταςενόςιδιαίτεραστρατηγικούκλάδουγιατηνοικονομία.Παρ’όλααυτάεξακολουθείναδιατηρείέναχαμηλόπεριθώριοκέρδους.Τέλος,αξίζειναεπισημανθείπωςκατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςόλοιοικλάδοιτουεμπορίουεμφανίζουνμεγάλημείωσητηςκερδοφορίαςτουςεξαιτίαςτηςδραστικήςπτώσηςτηςζήτησης.

Όπως έχουμε ήδη σημειώσει, η μείωση τουΜΚΕ θα μπορούσε να έχει κάποιαθετικήεπίδρασηστηνανάκαμψητηςανταγωνιστικότηταςκόστουςότανησυμπί-εσήτουμετακυλίεταιστιςτιμέςκαιδενμετασχηματίζεταισεκερδοφορία.ΤοΔιά-


γραμμα5.6δείχνειτησχέση57μεταξύτωνσωρευτικώνμεταβολώντουΜΚΕκαιτουπεριθωρίουκέρδουςγιατιςπεριόδουςπρινκαικατάτηδιάρκειατηςκρίσης.Απότοδιάγραμμαπροκύπτεικαιγιατιςδύοπεριόδουςμιααρνητικήσχέσηστιςμεταβολές των δύο μεταβλητών, που καταδεικνύει πως τελικά η μείωση τουκόστουςεργασίαςσυνδέεταιμεαύξησητουπεριθωρίουκέρδους.

Διάγραμμα 5.6:ΜεταβολήστοΜΚΕκαιστοπεριθώριοκέρδους (2005-2009και2010-2014)


57. Οι μεταβολές των κλάδων σταθμίζονται ως προς τη συμβολή τους στη μεταβολή του συνολικού ΜΚΕ και του περιθωρίου κέρδους. Η στάθμιση έχει γίνει μέσω της κατασκευής δεικτών Törnquist.


Ωστόσο,στηδιάρκειατηςκρίσηςηαρνητικήαυτήσχέσηγίνεταιπολύπιοισχυρή,γεγονός που δείχνει ότι ένα μεγάλο μέρος της μείωσης του κόστους εργασίαςτελικά δεν πέρασε στην τιμή, αλλά μετασχηματίστηκε από τις επιχειρήσεις σεκέρδος.Ταδιαρθρωτικάαυτάευρήματαυποστηρίζουνπλήρωςταμακροοικονο-μικάευρήματατουΚεφαλαίου2τηςΈκθεσης.

Διάγραμμα 5.7:Καθαρέςεπενδύσειςκαικαθαράκέρδηστηνελληνική οικονομία(2005-2009και2010-2014)



Στοσημείοαυτόθαμπορούσεκάποιοςναθέσειτοαντεπιχείρημαότιηαύξησητηςκερδοφορίαςείναιπιθανόναοδηγήσειστηναύξησητωνεπενδύσεων,οιοποίεςμετησειράτουςθααυξήσουντηναπασχόλησηκαιτηνοικονομικήμεγέθυνση.Δηλαδήότιη ελληνικήοικονομίαθαμεταβείσε έναμοντέλομεγέθυνσηςμέσωτηςαύξησηςτωνκερδών(profitledgrowthmodel).Ηάποψηαυτήδενφαίνεταιναεπιβεβαιώνεταιαπόταδιαθέσιμαστοιχεία.ΤοΔιάγραμμα5.7αποτυπώνειτησχέσημεταξύμέσωνκαθαρώνκερδώνκαιμέσωνκαθαρώνεπενδύσεων.Παρατη-ρούμεμιαασθενήμεναλλάθετικήσυσχέτισημεταξύτωνδύομεταβλητώνπριντηνκρίση.Αυτόυποδεικνύειπωςοιεπιχειρήσειςδιέθετανέναμέροςτωνκερδώντουςσενέεςεπενδύσεις.Δενισχύειόμωςτοίδιογιατηνπερίοδοτηςκρίσης,καθώςησυσχέτισημεταξύτωνδύομεταβλητώνγίνεταιμηδενική.

Αυτόυποδεικνύειπωςοιεπιχειρήσειςπροτιμούνναδιακρατούντακέρδητουςαπότοναταδιαθέτουνσενέεςεπενδύσειςστηρίζονταςτηναπασχόληση.Τοεύρημααυτό, το οποίο επίσης συμφωνεί με τη μακροοικονομική ανάλυση της παρού-σαςΈκθεσης,υποστηρίζειεμπειρικάτηνεκτίμησηότιοιπολιτικέςτηςλιτότητας«πέτυχαν»ωςπροςτηδιανεμητικήεπίδρασήτουςσεβάροςτηςεργασίαςκαιτηςμεγέθυνσης.Συνεπώς,ηόποιαανάκαμψητηςπαραγωγικότηταςεμφανίστηκεταέτη2013-2014δενπροέκυψετόσοαπότηνποιοτικήαναβάθμισητωντεχνικώνπαραγωγήςμέσωνέωνεπενδύσεων,αλλάκυρίωςαπότην εντατικοποίησητηςεργασίας.Εάνόλαταπαραπάνωσυνδυαστούνμετηδιατήρησητωνκεφαλαια-κώνελέγχωνπουεπιβλήθηκαντοκαλοκαίριτου2015καιτηνεμμονήτωνδανει-στώνστιςπολιτικέςλιτότητας,εκτιμούμεότιδενυπάρχουνβάσιμεςπροοπτικέςανάκαμψηςτωνεπενδύσεωντουλάχιστονβραχυπρόθεσμα.

5.6 Κλαδικές μεταβολές στην απασχόληση της ελληνικής οικονομίας

Στο Διάγραμμα 5.8 παρουσιάζεται η εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας κατά τηνπερίοδο 2008-2014 στους τρεις βασικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας.Παρατηρούμεότιδιαχρονικάτοχαμηλότεροποσοστόανεργίαςεντοπίζεταιστονπρωτογενήτομέα,κυρίωςλόγωτουιδιαίτεραχαμηλούποσοστούανεργίαςστοναγροτικόκλάδο.Τοποσοστόανεργίαςστονπρωτογενήτομέαφτάνειτο2013στο4,11%,ενώηποσοστιαίαμεταβολήαπότο2008στο2014 ισούταιμε178,2%.Θαπρέπειναεπισημάνουμεπωςτοδιαχρονικάχαμηλόποσοστόανεργίαςστοναγροτικόκλάδοοφείλεταιστονιδιαίτεραυψηλόαριθμόαυτοαπασχολούμενων.Απότηνάλληπλευρά,τουψηλότεροποσοστόανεργίαςδιαχρονικάεντοπίζεταιστονδευτερογενήτομέα.Επιπλέον,κατάτηδιάρκειατηςκρίσηςηαπόκλισησεσχέσημε τουςάλλουςδύο τομείς διευρύνεταιακόμαπερισσότερο εξαιτίας τηςτεράστιας αύξησης του ποσοστού ανεργίας στον κλάδο των κατασκευών από4,12%το2008σε45,07%το2014.

Οτομέαςτηςμεταποίησης,ακολουθώνταςτηγενικότερητάση,εμφανίζειεπίσηςαξιοσημείωτηαύξησητηςανεργίαςαπότο6,39%το2008στο25,61%το2014.


Καταλήγοντας,τοποσοστόανεργίαςτουδευτερογενούςτομέαφτάνειστομέγι-στοεπίπεδο(35,68%)το2012,ενώηποσοστιαίαμεταβολήαπότο2008στο2014αγγίζειτοιλιγγιώδες515,02%.Τέλος,σεενδιάμεσοεπίπεδοποσοστούανεργίαςσεσχέσημετουςυπόλοιπουςδύοτομείςβρίσκεταιοτριτογενήςτομέας,όπουτοποσοστόανεργίαςφτάνειστομέγιστοεπίπεδοτο2013αγγίζονταςτο21,61%,ενώησυνολικήαύξησηκαθ’όλητηνπερίοδο2008-2014εκτιμάταιστο290,03%.

Διάγραμμα 5.8: Τοποσοστόανεργίαςστουςτρειςβασικούς τομείςτηςελληνικήςοικονομίας(2008-2014)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

ΣτονΠίνακα5.16παρουσιάζονταιοικλάδοιμετηνυψηλότερηανεργίατο2009καιτο2014.Παρατηρούμεότιυπάρχουνορισμένοικλάδοιπουεμφανίζουνστα-θεράυψηλάποσοστάανεργίας.Αυτοίείναιοιεξής:

• Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας.

• Επεξεργασία λυμάτων, συλλογή, επεξεργασία και διάθεση αποβλήτων-ανά-κτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης.

• Παραγωγήλοιπούεξοπλισμούμεταφορών.

• Αεροπορικέςμεταφορές.

Ωςπροςτιςμεταβολέςστηδομήτηςανεργίας,σημειώνουμεταιδιαίτεραυψηλάποσοστάανεργίαςπουεμφανίζουνοικλάδοιπουσχετίζονταιμετηνακίνητηπερι-ουσία(«Κατασκευές»και«Διαχείρισηακίνητηςπεριουσίας»)ωςαποτέλεσματηςδραστικήςσυμπίεσηςτουδιαθέσιμουεισοδήματος,τωνπιστωτικώνπεριορισμώνκαιτηςαβεβαιότητας.Επιπλέον,ημεγάλημείωσηστηζήτησηαγαθώνκαιυπηρε-σιώνσεσυνδυασμόμετοκλείσιμοχιλιάδωνμικρώνήμεγάλωνεπιχειρήσεωνοδή-


γησανσεδραστικέςπερικοπέςτωνδιαφημιστικώνδαπανών,μεαποτέλεσματηνεκτόξευσητηςανεργίαςστονκλάδο«Διαφήμισηκαιέρευνααγοράς».Επίσης,τοποσοστόανεργίαςσεκλάδουςόπωςοι«Εκδοτικέςδραστηριότητες»,«Παραγωγήκινηματογραφικώνταινιών,βίντεοκαιτηλεοπτικώνπρογραμμάτων,ηχογραφή-σειςκαιμουσικέςεκδόσεις»και«Εκτυπώσειςκαιαναπαραγωγήπροεγγεγραμμέ-νωνμέσων»εμφανίζειδυσθεώρητεςτιμέςκατάτηδιάρκειατηςκρίσης.

Πίνακας 5.16: Οιδέκακλάδοιμετουψηλότεροποσοστόανεργίας (2009και2014)

α.α. Κλάδοι 2009 α.α. Κλάδοι 2014

1 Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας 18,07% 1

Παραγωγήκλωστοϋφαντουργικώνυλικώνκαιειδώνένδυσηςκαιγούνας

45,94%


17,90% 2 Κατασκευές 45,07%

3 Δασοκομίακαιυλοτομία 15,54% 3 Διαχείρισηακίνητηςπεριουσίας 44,12%

4 Παραγωγήλοιπούεξοπλισμούμεταφορών 15,50% 4 Παραγωγήλοιπούεξοπλισμού

μεταφορών 39,22%


15,41% 5Επεξεργασίαλυμάτων,συλλογή,επεξεργασίακαιδιάθεσηαποβλήτων-ανάκτησηυλικών.Δραστηριότητεςεξυγίανσης

39,16%

6 Δραστηριότητεςυπηρεσιώνπαροχήςκαταλύματοςκαιυπηρεσιώνεστίασης 14,60% 6 Εκδοτικέςδραστηριότητες 38,77%

7

Δραστηριότητεςταξιδιωτικώνπρακτορείων,γραφείωνοργανωμένωνταξιδιώνκαιυπηρεσιώνκρατήσεωνκαισυναφείςδραστηριότητες

13,93% 7 Διαφήμισηκαιέρευνααγοράς 37,41%


11,95% 8Παραγωγήκινηματογραφικώνταινιών,βίντεοκαιτηλεοπτικώνπρογραμμάτων,ηχογραφήσεις καιμουσικέςεκδόσεις

35,98%

9 Αεροπορικέςμεταφορές 11,41% 9 Αεροπορικέςμεταφορές 33,20%

10Αθλητικέςδραστηριότητεςκαιδραστηριότητεςδιασκέδασης καιψυχαγωγίας

11,41% 10 Εκτυπώσειςκαιαναπαραγωγήπροεγγεγραμμένωνμέσων 32,03%

Μέσος όρος 14,57% Μέσος όρος 8,82%


ΣτονΠίνακα5.17 εμφανίζονται οι κλάδοιμε το χαμηλότεροποσοστόανεργίαςπριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης. Κατ’ αντιστοιχία με τον προηγούμενοπίνακαυπάρχουνορισμένοικλάδοιπουεμφανίζουνχαμηλάποσοστάανεργίαςσεόλητηνπερίοδο2005-2014καιείναιοιεξής:


• Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυναφείςδραστηριότητες.

• Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστι-κέςδραστηριότητεςκαιτασυνταξιοδοτικάταμεία.

• Δραστηριότητες συναφείς προς τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες και τιςασφαλιστικέςδραστηριότητες.

• Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας.

Πίνακας 5.17:Οικλάδοιμετοχαμηλότεροποσοστόανεργίας(2009και2014)

α.α. Κλάδοι 2009 α.α. Κλάδοι 2014

1Δραστηριότητεςπρογραμματισμούηλεκτρονικώνυπολογιστών,παροχήςσυμβουλώνκαισυναφείςδραστηριότητες

0,51% 1 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή,θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 2,96%

2 Φυτικήκαιζωικήπαραγωγή, θήρακαισυναφείςδραστηριότητες 1,37% 2 Αλιείακαιυδατοκαλλιέργεια 6,38%


1,80% 3 Δραστηριότητεςοργανώσεων 6,96%

4 Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου 1,84% 4 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 8,75%

5 Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 2,33% 5

Δραστηριότητεςχρηματοπιστωτικώνυπηρεσιών,μεεξαίρεσητιςασφαλιστικέςδραστηριότητεςκαιτασυνταξιοδοτικάταμεία

9,14%

6Άλλεςεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςδραστηριότητες,κτηνιατρικέςδραστηριότητες

2,79% 6 Δραστηριότητεςαπασχόλησης 9,27%


2,99% 7Νομικέςκαιλογιστικέςδραστηριότητες-δραστηριότητεςπαροχήςσυμβουλώνδιαχείρισης

10,54%


3,09% 8 Παραγωγήμηχανημάτωνκαιειδώνεξοπλισμούπ.δ.κ.α. 10,71%

9 Δραστηριότητεςανθρώπινηςυγείας 3,15% 9Δραστηριότητεςσυναφείςπροςτιςχρηματοπιστωτικέςυπηρεσίεςκαιτιςασφαλιστικέςδραστηριότητες

11,22%

10 Χαρτοποιίακαικατασκευήχάρτινωνπροϊόντων 3,48% 10 Εκπαίδευση 12,24%

Μέσος όρος 2,33% Μέσος όρος 8,82%



Αξίζεινασημειωθείτοσχετικάχαμηλόποσοστόανεργίαςτουκλάδου«Δραστηρι-ότητεςαπασχόλησης»,λόγωτηςμεγάληςζήτησηςπουυπάρχειαπόανέργουςγιατιςυπηρεσίεςτωνεπιχειρήσεωνπουδραστηριοποιούνταιστηναγοράεργασίας.

5.7 Κλαδικές μεταβολές στον τομέα των εξαγωγών

ΤοΔιάγραμμα5.9δείχνειτιςμεταβολέςπουπροκύπτουνστηδιάρθρωσητωνεξα-γωγών,όπουπαρατηρείταισαφήςμείωσητουμεριδίουτουτριτογενούςτομέαπροςόφελοςπερισσότεροτουδευτερογενούςκαιλιγότεροτουπρωτογενούς.Ητάσηαυτήείναιθετική,καθώςστονδευτερογενήτομέαεντοπίζεταιυψηλόεπί-πεδοδιασυνδέσεωνμεάλλουςκλάδους,αύξουσεςαποδόσειςκλίμακαςκαιυψηλοίπολλαπλασιαστές.58

Διάγραμμα 5.9:Ηδιαρθρωτικήεξέλιξητωνελληνικώνεξαγωγών (2005-2014,σταθερέςτιμέςπροηγούμενουέτους,δισ.ευρώ)


ΣτοΔιάγραμμα5.10παρουσιάζεταιηδιάρθρωσητων εξαγωγώντουπρωτογε-νούςκαιτουδευτερογενούςτομέασεσχέσημετοεπίπεδοτεχνολογίας.Σεαντι-στοιχίαμεταευρήματατωνΔιαγραμμάτων5.3και5.4,καιστοΔιάγραμμα5.10προκύπτεισαφήςαύξησητουμεριδίουτωνεξαγωγώνπουπροέρχονταιαπόκλά-δουςχαμηλήςτεχνολογίας.Ειδικότερα,ενώκατάτηνπερίοδο2005-2009,τομέσο

58. Σε αδημοσίευτες εκτιμήσεις του ΙΝΕ ΓΣΕΕ και χρησιμοποιώντας τον πιο πρόσφατο διαθέσιμο πίνακα εισρο-ών-εκροών για το έτος 2010, εκτιμάμε πως ο δευτερογενής τομέας είναι ο μοναδικός που έχει ομαλοποιημέ-νους δείκτες κάθετης και οριζόντιας διασύνδεσης οι οποίοι υπερβαίνουν τη μέση επίδραση όλων των τομέων. Αντίστοιχα είναι και τα ευρήματα για τους πολλαπλασιαστές απασχόλησης και προστιθέμενης αξίας.


μερίδιο των εξαγωγώναπόκλάδουςχαμηλής (υψηλής) τεχνολογίαςανερχότανστο72,48% (27,52%), στησυνέχεια και κατά τηνπερίοδο της κρίσης τοαντί-στοιχομερίδιο εκτιμήθηκεστο79,97%(20,03%).Σημειώνεταιδηλαδήκαι εδώεπιδείνωσητηςθέσηςτηςχώραςστονδιεθνήκαταμερισμόεργασίας.

Διάγραμμα 5.10: Εκατοστιαία(%)συνεισφοράτωνκλάδωνχαμηλής καιυψηλήςτεχνολογίαςστιςσυνολικέςεξαγωγέςαγαθών(2005-2014)


ΤοΔιάγραμμα5.11δείχνειτησχέσημεταξύτωνμεταβολών59τουΜΚΕκαιτωνεξαγωγών ανά εργατοώρα. Ξεκινώντας από την περίοδο 2005-2010, παρατη-ρούμεπωςπράγματιυπάρχειμιαασθενήςμεναλλάαρνητικήσχέσημεταξύτωνμεταβλητών.ΑυτόσημαίνειπωςμιαμείωσητουΜΚΕσχετίζεταιμερικώςμετηναύξησητωνεξαγωγών.Ωστόσο,κατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςηαρνητικήαυτήσχέσηγίνεταιακόμαπιοασθενήςπροσεγγίζονταςέναμηδενικόεπίπεδοσυσχέ-τισης.Αυτόδείχνειπωςημεγάλημείωσητουκόστουςεργασίαςανάκλάδοδενσυνδέθηκεμεαντίστοιχηαύξησητωνεξαγωγών,όπωςισχυρίζεταιηθεωρίατηςεσωτερικήςυποτίμησης.

59. Οι μεταβολές των κλάδων σταθμίζονται ως προς τη συμβολή τους στη μεταβολή του συνολικού ΜΚΕ και των μοναδιαίων εξαγωγών. Η στάθμιση έχει γίνει μέσω της κατασκευής δεικτών Törnquist.


Διάγραμμα 5.11: ΣωρευτικήμεταβολήστοMKE καιστιςμοναδιαίεςεξαγωγέςαγαθών(2005-2009και2010-2014)

Πηγή:EurostatκαιΕΛΣΤΑΤ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

ΑνάλογαείναικαιταευρήματαστοΔιάγραμμα5.12.ΚατάτηνπερίοδοπριναπότηνκρίσηηέντασητηςσυσχέτισηςμεταξύτουμέσουΜΚΕκαιτωνεξαγωγώνανάώραεργασίαςήτανπιοέντονηαπ’ό,τιτηνπερίοδοτηςκρίσης.Συνοψίζοντας,απότηνανάλυσήμαςπροκύπτειπωςημείωσητουκόστουςεργασίαςδενφαίνεταινασυνέβαλειδιαίτεραστηναύξησητωνεξαγωγών.


Διάγραμμα 5.12: ΜέσοMKEκαιμέσεςμοναδιαίεςεξαγωγές (2005-2009και2010-2014)

Πηγή:EurostatκαιΕΛΣΤΑΤ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Τα ευρήματα αυτά ενισχύουν εμπειρικά το επιχείρημά μας ότι η διαρθρωτικήανταγωνιστικότηταπροσδιορίζειτιςεξαγωγικέςεπιδόσειςτηςοικονομίας.Ηανά-λυσήμαςολοκληρώνεταιμετηναξιολόγησητωνεξαγωγικώνκλάδωνβάσειτωνπροοπτικώντους.Γι’αυτόντοσκοπό,βασιστήκαμεστηνπολυκριτηριακήμέθοδοπουαναπτύσσουνοιΑγναντόπουλοςκαιΕυστράτογλουσεαδημοσίευτημελέτητουςτο2015,οιοποίοικατατάσσουντουςεξαγωγικούςκλάδουςστιςεξήςκατη-γορίες:α)Δυναμικούς,β)Μεθετικέςπροοπτικές,γ)Μεσταθερέςπροοπτικές,δ)Μεαρνητικέςπροοπτικέςκαιε)Φθίνοντες.Γιατηνκατάταξητωνκλάδωνστιςπροαναφερθείσεςκατηγορίεςχρησιμοποιούνταιταεξήςκριτήρια:


• Ησωρευτικήποσοστιαίαμεταβολήστούψοςτωνεξαγωγώνμεταξύτωνετών2010και2014.

• Ημεταβολήστούψοςτωνμέσωνεξαγωγώντηνπερίοδο2010-2014σεσχέσημετιςμέσεςεξαγωγέςτηνπροκρίσηςπερίοδο2005-2009.

• Ημακροχρόνιατάση,δηλαδήτοκατάπόσοηαυξητικήήημειούμενηπορείατωνεξαγωγώνκατάτηνπερίοδο2010-2014αποτελείσυνέχειαήανατρέπειτηνπορείατηςπροκρίσηςπεριόδου.

• Ηβραχυχρόνιαδιακύμανση,δηλαδήτοπλήθοςτωνετώντηνπερίοδο2010-2014κατάταοποίαοκλάδοςπαρουσίασεαύξησησεσχέσημετοπροηγού-μενοέτος.

ΣτονΠίνακα5.18εμφανίζεταιηκατάταξητωνεξαγωγικώνκλάδωνανάπροο-πτικήκαιανάτάξημεγέθους,ηοποίαορίζεταιωςηαξίατωνεξαγωγώνανάώραεργασίας.Γιαλόγουςσυντομίας,οικλάδοιστονΠίνακα5.18αναφέρονταισεαντι-στοιχίαμετηναρίθμησητουΠίνακα5.1.Επίσης,ηανάλυσήμαςεπικεντρώνεταιμόνοστουςδυναμικούςεξαγωγικούςκλάδους,ενώστηνπαρένθεσηκαταγράφε-ταιηταξινόμησήτουςανάτάξημεγέθους.Ειδικότερα,οικλάδοιμετιςκαλύτερεςεξαγωγικέςπροοπτικέςκατάφθίνουσασειράείναιοιεξής:

• Κατασκευές(χαμηλέςεξαγωγές).

• Παραγωγήοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου(υψηλέςεξαγωγές).

• Παραγωγή ηλεκτρονικών υπολογιστών, ηλεκτρονικών και οπτικών προϊό-ντων(υψηλέςεξαγωγές).

• Επιστημονικήέρευνακαιανάπτυξη(μέσεςπροςυψηλέςεξαγωγές).

• Παραγωγή επίπλων και άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες (μέσες προςυψηλέςεξαγωγές).

• Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραμμένων μέσων (χαμηλές εξαγω-γές).

• Παραγωγή άλλων μη μεταλλικών ορυκτών προϊόντων (μέσες προς υψηλέςεξαγωγές).

• Επισκευήηλεκτρονικώνυπολογιστώνκαιειδώνατομικήςήοικιακήςχρήσης(μέσεςπροςχαμηλέςεξαγωγές).

• Παραγωγήμεταλλικώνπροϊόντων, με εξαίρεση τα μηχανήματα και τα είδηεξοπλισμού(μέσεςπροςχαμηλέςεξαγωγές).

• Παραγωγήηλεκτρολογικούεξοπλισμού(υψηλέςεξαγωγές).

• Βιομηχανίαξύλουκαικατασκευήπροϊόντωναπόξύλοκαιφελλό,εκτόςαπόέπιπλα, κατασκευή ειδών καλαθοποιίας και σπαρτοπλεκτικής (μέσες προςχαμηλέςεξαγωγές).


• ΟρυχείακαιΛατομεία(μέσεςπροςυψηλέςεξαγωγές).

Στηνπαραπάνωκατάταξηεμφανίζονται τρειςκλάδοιοιοποίοι είναιδυναμικοίκαιταυτόχροναεξάγουνυψηλήποσότηταπροϊόντος.Παράλληλα,εμφανίζονταικαιάλλοιτέσσεριςδυναμικοίκλάδοιπουδιατηρούνέναμέσοπροςυψηλόεπίπεδοεξαγωγών.Αυτοίοιεπτάκλάδοιμαζίμετουςεννέααντίστοιχουςπουεμφανίζουνθετικέςπροοπτικέςμπορούνναδώσουνσημαντικήώθησηστιςεγχώριεςεξαγω-γές.Επιπλέον, είναισημαντικόναεπισημανθείπωςστουςδυναμικούςκλάδουςυπάρχουνκαιορισμένοιυψηλήςτεχνολογίαςκαιεξειδίκευσηςανθρώπινουκεφα-λαίου,όπωςοικλάδοιτηςπαραγωγήςηλεκτρονικώνυπολογιστών,τηςέρευναςκαιανάπτυξηςκαιτηςπαραγωγήςηλεκτρολογικούεξοπλισμού.Οικλάδοιαυτοίμετιςκατάλληλεςπολιτικέςμπορούννασυμβάλουναποφασιστικάστηβελτίωσητουκαταμερισμούεργασίας,οοποίος,όπωςαναφέραμε,παρουσιάζειτάσηεπι-δείνωσης.

ΤέλοςστονΠίνακα5.18εμφανίζονταισυνολικάέξιφθίνοντεςκλάδοι,καθώςκαικλάδοιμεαρνητικέςπροοπτικέςπουτην ίδιαστιγμήδιατηρούνέναυψηλόκαιμέσοπροςυψηλόεπίπεδοεξαγωγών.Ιδιαίτερααρνητικήκρίνεταιηχαμηλήεξα-γωγικήδυναμικήπουπαρατηρείταιστουςκλάδους«Παραγωγήβασικώνφαρμα-κευτικώνπροϊόντωνκαιφαρμακευτικώνπαρασκευασμάτων»(12)και«Πλωτέςμεταφορές»(32),οιοποίοιδιαχρονικάέχουνειδικόβάροςστηνοικονομικήμεγέ-θυνση,στηναπασχόλησηκαιστιςεξαγωγέςτηςχώρας.

Πίνακας 5.18:Οιεξαγωγικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίας ανάπροοπτικήκαιτάξημεγέθους(2005-2014)

Κατηγορία Υψηλές εξαγωγές Μέσες προς υψηλές εξαγωγές

Μέσες προς χαμηλές εξαγωγές

Χαμηλές εξαγωγές Σύνολο

Δυναμικοί 10,17-18 4,14,22,46 7,16,59 9,27 12

Θετικές προοπτικές 11,15,33,19,42 6,8,34,39 26,31,38,40,48 2,35,44 17

Σταθερές προοπτικές 13,20 36,56 47 23,25,45,51,57 10

Αρνητικές προοπτικές 12,21 3,5,49 1,24,37,41 54 10

Φθίνοντες 32 - - 52,53 3

Σύνολο 13 13 13 13 52



5.8 Ένα πλαίσιο κατευθύνσεων παραγωγικής αναδόμησης της ελληνικής οικονομίας

Οιβαθιέςαλλαγέςπουυπέστηηελληνικήοικονομίαεξαιτίαςτηςκρίσηςαλλάκαιτωνπολιτικώνπουυλοποιήθηκανδενθαμπορούσανναμηνεπιδράσουνκαιστηνπαραγωγικήδιάρθρωσητηςχώρας.Πράγματι,απότηνεκτίμησημιαςσειράςδιαρ-θρωτικώνμεταβλητώνεπιβεβαιώνεταιημεταβολήστηνπαραγωγικήδομήτηςελληνικήςοικονομίας.Ξεκινώνταςαπότηνπαραγωγικότητα,δενπαρατηρείταικατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςκάποιαουσιαστικήανάκαμψη,παρ’όλητηνεντα-τικοποίησητηςεργασιακήςπροσπάθειαςπουπροέκυψεεξαιτίαςτηςαπορρύθμι-σηςστηναγοράεργασίαςκαιτηςαύξησηςτηςανεργίας.Βασικήαιτίατηςχαμηλήςπαραγωγικότηταςείναιηαποεπένδυση.Εξειδικεύονταςγια61κλάδουςτηςοικο-νομίας,εντοπίζονταιορισμένοιεξαυτώνπουκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςδιατη-ρούνσταθεράένασυγκριτικάυψηλόεπίπεδοπαραγωγικότητας.Οικλάδοιαυτοίσχετίζονται με μεταποιητικές δραστηριότητες, όπως η παραγωγή οπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίουκαιηπαραγωγήβασικώνμετάλλων.Επίσης,συνδέονταιμετιςδημόσιεςωφέλειες,όπωςοιτηλεπικοινωνίες,ηενέργειακαιηδιαχείρισηλυμάτων,καθώςκαιμετιςαεροπορικέςκαιπλωτέςμεταφορές.Απότηνανάλυσήμαςόσοναφοράτηνκατανομήτωνεπενδύσεων,προκύπτεικάποιοςεξορθολογισμός,καθώςκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςφαίνεταινακατευθύνονταισεδραστηριότητεςυψηλότερηςπαραγωγικότητας.Όμως,όσοπαραμένειτοπρό-βληματηςγενικευμένηςαποεπένδυσηςθαδιατηρούνταιοιισχυροίφραγμοίστηνπαραγωγικήεπέκτασητηςοικονομίας,καθώςεπίσηςκαιστηναύξησητουπραγ-ματικούκαιτουδυνητικούΑΕΠ.

Κομβικόςτομέαςγιατηναναδόμησητουμοντέλουανάπτυξηςείναιημεταποίηση.Ημακροχρόνιααποβιομηχάνισησεσυνδυασμόμετονσταθερόπροσανατολισμότης ελληνικής μεταποίησης κυρίως σε δραστηριότητες με χαμηλή και με μέσηπροςχαμηλήτεχνολογίαέχουνοπωσδήποτεσυμβάλειστιςπενιχρέςμακροοικο-νομικέςεπιδόσειςτηςχώραςκαιστηνανισορροπίαβασικώνισοζυγίων.ΔυστυχώςόμωςησυρρίκνωσητουμεριδίουτηςμεταποίησηςστοσυνολικόΑΕΠσυνεχίζεταικαιστηδιάρκειατηςκρίσης,καθώςτο2014φτάνειστοχαμηλότεροεπίπεδοτηςπεριόδου2005-2014.Απότηνάλληπλευρά,εμφανίζεταιμιατάσηδιεύρυνσηςτουαντίστοιχουμεριδίουεπενδύσεωνστοπάγιοκεφάλαιοπουεπιβεβαιώνειτηνπιοορθολογικήκατανομήτωνεπενδύσεων.Ωστόσο,οιεπενδύσειςαυτέςκατευθύνο-νται κυρίωςσε δραστηριότητες χαμηλής τεχνολογίας, συμβάλλοντας έτσιστηνπεραιτέρω συρρίκνωση της παραγωγής που προέρχεται από μεταποιητικούςκλάδουςυψηλήςτεχνολογίας.Τοδυσμενέςμακροοικονομικόπεριβάλλοντοοποίοδημιούργησανοιπολιτικέςλιτότηταςσεσυνδυασμόμετημείωσητουεργασιακούκόστουςφαίνεταιότικατεύθυναντιςεπενδύσειςπερισσότεροσεδραστηριότητεςεντάσεωςεργασίας,πουχαρακτηρίζονταιαπόχαμηλήδιάχυσητεχνολογίαςκαισχετικάπεριορισμένεςαπαιτήσειςπαγίουκεφαλαίου.


Η ανάλυση των κλαδικών χαρακτηριστικών της οικονομίας μάς οδηγεί στοσυμπέρασμαότιηοικονομικήκρίσηπροκάλεσεμιαδιαφορετικήκλαδικήδυνα-μικήπουμετέβαλετηνπαραγωγικήδομήτηςελληνικήςοικονομίας.Έτσι,ορισμέ-νοικλάδοιπουστηνπροκρίσηςεποχήεμφάνιζαναξιοσημείωτηδυναμικήκατάτην περίοδο της κρίσης υποβαθμίζονται, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύονται νέοιδυναμικοίκλάδοιοιοποίοισχετίζονταιμετοντουρισμόκαιμεδραστηριότητεςτουπρωτογενούςτομέα,όπωςηγεωργίακαιηαλιεία.Επίσης,παρ’όλητηνκάμψητηςοικοδομικήςδραστηριότητας,οκλάδοςτωνκατασκευώνεξακολουθείναέχεισημαντικήθετικήσυμβολήστην εξέλιξη τηςπαραγωγικότητας, ενώαξιοσημεί-ωτηείναικαιηδυναμικήτουκλάδουτηςέρευναςκαιανάπτυξης.Απότηνάλληπλευρά, στους πιο δυναμικούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας δεν εμφανί-ζονταιεκείνοιτηςμεταποίησης,μεεξαίρεσητηνπαραγωγήβασικώνμετάλλων.Αρνητικήεξέλιξηείναιηαπότομηαπώλειαδυναμικήςτωνκλάδωντηςπαραγω-γήςοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου,τωντηλεπικοινωνιώνκαιτωνπλωτώνμεταφορών,καθώςείχανειδικόβάροςστηνοικονομικήμεγέθυνσηπουσυντελέστηκεστηνπροκρίσηςπερίοδο.

Έναάλλοζήτημαπουπροκύπτειείναισεποιοβαθμόοιδυναμικοίκλάδοισυμβάλ-λουνστησύγκλισημετιςπιοπροηγμένεςοικονομίεςτηςΕυρωζώνηςκαιγενικότερατηςΕΕ.Στηνπερίπτωσηστηνοποίαοινέοιδυναμικοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονο-μίαςχαρακτηρίζονταιταυτόχρονακαιαπόυψηλήπαραγωγικότητα,τότεπράγματιησύγκλισηκαθίσταταιπιοεφικτή.Συγκρίνονταςτησχέσηπαραγωγικότητας-δυ-ναμικότηταςμεταξύτωνπεριόδων2005-2009και2010-2014,προκύπτειδυστυχώςχαμηλότερησυσχέτισηστηνπερίοδοτηςκρίσης,εξέλιξηπου,σεσυνδυασμόμετηνυποβάθμισητουεγχώριουκαταμερισμούεργασίας,καθιστάτησύγκλισηαπίθανη.

Επίσης, η μείωση τουΜΚΕαποτελεί έναναπό τουςβασικούςάξονες οικονομι-κήςπολιτικήςτωνΠΟΠ.Βασικάεπιχειρήματαυπέραυτήςτηςπολιτικήςείναιηπροσέλκυση επενδύσεων και η αύξηση των εξαγωγών λόγω του χαμηλότερουκόστουςεργασίας.Όσοναφοράτοσκέλοςτωνεπενδύσεων,ηπρόβλεψητωνΠΟΠυπήρξεεντελώςάστοχη.Επιπροσθέτως,ηόποιαμείωσητουκόστουςεργασίαςμετασχηματίστηκεσεαύξησητουπεριθωρίουκέρδουςτωνεπιχειρήσεων.Ακόμαόμωςπιοπροβληματικόείναιτογεγονόςότιηαυξανόμενηαυτήκερδοφορίαδενμετασχηματίστηκε σε νέες επενδύσεις, οι οποίες θα προωθούσαν την απασχό-λησηκαιτηνοικονομικήμεγέθυνση.

Ταέωςτώρααποτελέσματααναδεικνύουνπωςοιπολιτικέςλιτότηταςκαιεσω-τερικής υποτίμησης που ασκήθηκαν στην ελληνική οικονομία μέσω των ΠΟΠδεν επέφεραν κάποια θετική επίδραση στην παραγωγική δομή της ελληνικήςοικονομίας.Αντιθέτως,οδραστικόςπεριορισμόςτηςιδιωτικήςκαιτηςδημόσιαςκατανάλωσηςσυνέβαλεεκτόςαπότηναποεπένδυσηκαιστηραγδαίααύξησητηςανεργίας. Η μεγαλύτερη μείωση εμφανίστηκε στον δευτερογενή τομέα, κυρίωςεξαιτίας του τεράστιου ποσοστού ανεργίας στον κατασκευαστικό κλάδο, ενώακολουθούν ο τριτογενής και ο πρωτογενής τομέας. Ειδικότερα, ο κλάδοςπου


πλήττεταιπερισσότεροκατάτηδιάρκειατηςκρίσης,εκτόςαπότιςκατασκευέςκαιτηδιαχείρισηακινήτων,είναιηκλωστοϋφαντουργία,τηςοποίαςσυνεχίζεταιηχρονίζουσαπαρακμή,παράτημείωσητουκόστουςεργασίας.ΙδιαίτεραυψηλάποσοστάανεργίαςεμφανίζουνκαιοικλάδοιπουσχετίζονταιμεταΜέσαΜαζικήςΕνημέρωσης, καθώςκαιοι κλάδοι της επεξεργασίαςλυμάτωνκαι τωναεροπο-ρικώνμεταφορών.Στοναντίποδα,σχετικάχαμηλάεπίπεδαανεργίαςδιατηρούνκλάδοιοιοποίοικατάβάσηέχουνυψηλόποσοστόαυτοαπασχολούμενων,όπωςοι κλάδοι της γεωργίας και τηςαλιείας, των νομικώνυπηρεσιώνκαι τωνυπη-ρεσιώνυγείας.Επίσηςχαμηλόποσοστόανεργίαςδιατηρείοχρηματοπιστωτικόςτομέας,καθώςοιανακατατάξειςπουσυνέβησανσ’αυτόνταπροηγούμεναχρόνιαδενέθιξαντιςθέσειςεργασίας.Τέλος,σχετικάχαμηλόποσοστόανεργίαςέχουνοιδραστηριότητεςαπασχόλησης,λόγωτηςμεγάληςζήτησηςπουυπάρχειαπόανέρ-γουςγιατιςυπηρεσίεςτουκλάδου.

Όσοναφοράτοπεδίοτωνεξαγωγών,παρατηρείταιμιαανάκαμψη,πουσυμβάλλειστονπεριορισμότουεμπορικούελλείμματος,αλλάσεσαφώςμικρότεροβαθμόαπ’ό,τιημείωσητωνεισαγωγών.Μεταβολέςυπήρξανκαιστηδιάρθρωσητωνεξαγω-γών,καθώςπεριορίζεταιησυμβολήτουτριτογενούςτομέα,ενώαναβαθμίζονταιοδευτερογενήςκαιλιγότεροοπρωτογενής.Ενολίγοις,αυξάνειτομερίδιοεξαγωγώντωναγαθώνσεσχέσημετοαντίστοιχοτωνυπηρεσιών.Ηεξέλιξηαυτήείναιθετική,καθώςοδευτερογενήςτομέαςχαρακτηρίζεταιαπόυψηλόεπίπεδοδιασυνδέσεωνμεάλλουςκλάδους,αύξουσεςαποδόσειςκλίμακαςκαιυψηλούςπολλαπλασιαστές.Ωστόσο,πρέπειναεπισημάνουμεπωςηαύξησητωνεξαγόμενωναγαθώνεκκινείαπόδραστηριότητεςχαμηλήςτεχνολογίας,καθώςτομερίδιοτωνεξαγωγώνπουαναλογείστουςκλάδουςυψηλήςτεχνολογίαςεμφανίζειαξιοσημείωτημείωση.

Στοσημείοαυτόθαμπορούσεκάποιοςναισχυριστείπωςηαύξησητωνεξαγωγώναποδίδεταιστημείωσητουκόστουςεργασίας.Ωστόσο,απότιςεμπειρικέςεκτι-μήσειςφαίνεταιπωςτοεπίπεδοτουκόστουςεργασίαςκατάτηνπερίοδο2010-2014σχετίζεταιλιγότερομετιςεξαγωγικέςεπιδόσειςσεσχέσημετηνπερίοδο2005-2009.Ταευρήματααυτάέρχονταισεαντίθεσημετοβασικόεπιχείρηματωνπρογραμμάτωνλιτότητας.Βέβαια,ηλιτότηταείναιπιθανόναείχεέμμεσααποτε-λέσματαστηναύξησητωνεξαγωγών,καθώςηδραστικήσυρρίκνωσητηςεγχώ-ριαςζήτησηςεξανάγκασετιςελληνικέςεπιχειρήσειςναγίνουνπιοεξωστρεφείς.Όμωςσεκάθεπερίπτωση,ηβελτίωσητουεμπορικούισοζυγίουδενμπόρεσεπαράελάχιστανααντισταθμίσειτιςεπιπτώσειςπουείχεστοΑΕΠημεγάληπτώσητηςιδιωτικήςκαιτηςδημόσιαςκατανάλωσης.

Συνοψίζονταςτηνέωςτώραανάλυση,κοινόςτόποςείναιηυποβάθμισητηςελλη-νικήςοικονομίαςστονδιεθνήκαταμερισμόεργασίαςκαιοκίνδυνοςδιεύρυνσηςτηςαπόκλισηςμετιςπιοπροηγμένεςοικονομίες.Εντούτοις,απότηνανάλυσήμαςαναδείχτηκανκαικάποιαποιοτικάδεδομέναγιαμιασειράκλάδουςοιοποίοιμετονκατάλληλοαναπτυξιακόσχεδιασμόθαμπορούσαννασυμβάλουνστηνπαρα-γωγικήαναδόμησηκαιστηδημιουργίαενόςβιώσιμουμοντέλουοικονομικήςανά-


πτυξης.Ειδικότερα,αναδεικνύονταιορισμένοινέοικλάδοιπουχαρακτηρίζονταιαπό δυναμικότητα, ισχυρές εξαγωγικές επιδόσεις, προηγμένη τεχνολογία, εξει-δίκευσηανθρώπινουκεφαλαίουκαιυψηλήζήτησηστηδιεθνήαγορά.Οικλάδοιαυτοίείναιτηςπαραγωγήςηλεκτρονικώνυπολογιστών,ηλεκτρονικώνκαιοπτι-κών προϊόντων, καθώς και της έρευνας και ανάπτυξης. Εκτός όμως από τουςνέουςαυτούςκλάδους,υπάρχουνκαιοιπιοπαραδοσιακοίκλάδοιτηςελληνικήςοικονομίαςπουδιατηρούνεπίσηςυψηλέςεξαγωγικέςεπιδόσειςκαιταυτόχροναδυναμικήεξαγωγικήπροοπτική.Ξεκινώνταςαπότονπρωτογενήτομέα,ξεχωρίζειοκλάδοςτωνορυχείων-λατομείων.Απότοντομέατηςμεταποίησηςξεχωρίζουνοικλάδοι:α) τηςπαραγωγήςοπτάνθρακακαιπροϊόντωνδιύλισηςπετρελαίου,β)τηςπαραγωγήςεπίπλων,γ)τηςπαραγωγήςάλλωνμημεταλλικώνορυκτώνπροϊόντωνκαιδ)τηςπαραγωγήςηλεκτρολογικούεξοπλισμού.Επίσηςαξιοσημεί-ωτεςεξαγωγικέςπροοπτικέςκαιεπιδόσειςεμφανίζουνοιακόλουθοικλάδοιτηςμεταποίησης:α)τηςπαραγωγήςβασικώνμετάλλων,β)τηςπαραγωγήςχημικώνουσιώνκαιπροϊόντωνκαιγ)τηςπαραγωγήςμηχανημάτωνκαιειδώνεξοπλισμούπ.δ.κ.α.

Απότοντομέατωνυπηρεσιώνδιακρίνονταικυρίωςοικλάδοιτωναεροπορικώνμεταφορώνκαιτωντηλεπικοινωνιών.Ασφαλώς,ειδικόβάροςστηναναπτυξιακήπροοπτική της χώρας εξακολουθεί να κατέχει ο κλάδος των καταλυμάτων καιτωνδραστηριοτήτωνυπηρεσιώνεστίασης,όχιτόσολόγωτωνεξαγωγικώνεπι-δόσεωνπουαπότηφύσητουκλάδουείναιπεριορισμένες,αλλάλόγωτηςισχυ-ρήςδυναμικότητας,τηςμακροχρόνιαςπαράδοσηςκαιτηςυψηλήςπαραγόμενηςπροστιθέμενηςαξίας.Απότηνάλληπλευρά,εφιστούμετηνπροσοχήστοναγρο-τικόκλάδο,καθώς,ενώκατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςανέκτησετηδυναμικήτουμειώνονταςταυτόχρονασημαντικάτοκόστος εργασίας, δεν εμφανίζειπρος τοπαρόναντίστοιχεςεξαγωγικέςεπιδόσεις.Επίσης ιδιαίτερημέριμνααπαιτούνοικλάδοιτηςπαραγωγήςφαρμάκωνκαιτωνπλωτώνμεταφορών.Οπρώτοςγιατί,ενώσυνιστάκλάδουψηλήςτεχνολογίαςμεμεγάληπαράδοσηστηχώραμαςκαιισχυρέςεξαγωγικέςεπιδόσεις, εμφανίζειστασιμότηταμεαρνητικές εξαγωγικέςπροοπτικές.Οδεύτεροςγιατί, ενώεπίσηςχαρακτηρίζεταιαπό ιδιαίτεραυψηλήπαραγωγικότητακαιυψηλόεπίπεδοεξαγωγών,μεειδικόβάροςστηνοικονομικήιστορίατηςχώρας,εμφανίζειωστόσοφθίνουσεςεξαγωγικέςπροοπτικές.Τέλος,προσοχήπρέπειναδοθείκαιστονκλάδοτηςπαραγωγήςτροφίμων,ποτώνκαικαπνού,οοποίος,ανκαιδιαθέτειτουψηλότερομερίδιοστηνπροστιθέμενηαξίατηςμεταποίησηςμεαξιοσημείωτεςεξαγωγικέςεπιδόσεις,πλέονεμφανίζεταιωςστάσιμοςμεαρνητικέςεξαγωγικέςπροοπτικές.

Παράρτημα

Μεταρρύθμιση και βιωσιμότητα του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης


Μεταρρύθμιση και βιωσιμότητα του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης

Το Ασφαλιστικό βρίσκεται για πολλοστή φορά στο επίκεντρο της δημόσιαςσυζήτησης. Για ακόμη μια φορά ο χειρισμός της ασφαλιστικής μεταρρύθμισηςαναπαράγει χρόνιες πολιτικές παθογένειες, όπως η έλλειψη σχεδιασμού τηςμεταρρυθμιστικής παρέμβασης, το επικοινωνιακό ενδιαφέρον για τη βιωσιμό-τητατουσυστήματος,ηέλλειψηουσιαστικήςδιαβούλευσηςκαιηυποτίμησητωνσυνεπειώντηςμεταρρύθμισηςστηνοικονομίακαιστηνκοινωνία.Ταγνωρίσματααυτά δυστυχώς γίνονται καταστροφικά για το δημόσιο συμφέρον όταν προσ-διορίζουν τηδιαχείριση τηςμεταρρύθμισης τουΑσφαλιστικούμιας χώραςπουείναισεκρίσηχρέουςκαισεβαθιάοικονομικήκαικοινωνικήκρίση.Μιαςχώραςμε σοβαρούς δημοσιονομικούς και χρηματοδοτικούς περιορισμούς και με έναμοντέλοοικονομικήςανάπτυξηςσεπαραγωγικήκατάρρευση.

ΗαξιοπιστίατουΑσφαλιστικούστηνκοινωνίαέχειπληγείανεπανόρθωτααπότιςαλλεπάλληλεςμεταρρυθμίσειςπουστοτέλοςπάνταδιατηρούντιςδιαπιστω-μένεςπαθογένειες,καιειδικάτηναδυναμίατουσυστήματοςναικανοποιήσειτιςβασικέςαρχέςγιατιςοποίεςδημιουργήθηκεκαιπρέπειναυπάρχειωςδημόσιοσύστημαασφάλισης−δηλαδήτηνπροστασίατωνηλικιωμένωνκαιτωναναπή-ρωνκαιτηνπαροχήαξιοπρεπούςεπιπέδουδιαβίωσηςσεόσουςπλήρωσανκαιθαπληρώσουνγι’αυτόμέσωτωνεισφορώντουςτώρακαιστομέλλον−,τηνέλλειψηδιαφάνειας, το έλλειμμαπροβλεψιμότηταςωςπρος την εξέλιξηβασικώνδημο-γραφικών,οικονομικώνκαικοινωνικώνμεγεθών,τιςδιαταξικές,διαγενεακέςκαιενδογενεακέςαδικίες,τηνανισοκατανομήτωνβαρών.

Από την αρχή της κρίσης χρέους η μεταρρύθμιση του Ασφαλιστικού ήταν ένααπόταβασικάπροαπαιτούμενατωνΠΟΠ.Οιπαρεμβάσειςσυντελέστηκανστα-διακάμεπολλαπλέςνομοθετικέςπαρεμβάσεις(Ν.3863/2010,Ν.3996/2011,Ν.4093/2012,Ν.4336/2015)μεπροσχηματικόστόχοτηνενίσχυσητηςβιωσιμότη-ταςτουσυστήματος,αλλάμεουσιαστικόστόχοτημείωσητουδημοσιονομικούκόστουςτου.Οιαλλαγέςπουέγινανήτανεξαιρετικάεπώδυνες,καθώςστόχευανστη μείωση των συντάξεων, οι οποίες μειώθηκαν τουλάχιστον κατά 35% τατελευταίαχρόνια,καιστηναύξησητωνορίωνηλικίας,δίχωςναεξασφαλίζουντημακροχρόνιαβιωσιμότητατουσυστήματος.

Ηοικονομικήκρίσηόξυνεπεραιτέρωτοπρόβληματηςβιωσιμότηταςκαιτηςκοι-νωνικής αναποτελεσματικότητας του Ασφαλιστικού. Η δραματική αύξηση τηςανεργίαςκαιτηςεισφοροδιαφυγής,ημείωσητωνμισθών,ηαύξησητωνευέλι-κτωνσχέσεωνεργασίαςκαιτοκλείσιμοχιλιάδωνμικρώνκαιμεσαίωνεπιχειρή-σεωνστέρησανκαιστερούντοσύστημακοινωνικήςπροστασίαςαπόσημαντικούς


πόρους.Οιασκούμενεςπολιτικέςκοινωνικήςασφάλισης,στοπλαίσιοτωνπολι-τικώνδημοσιονομικήςπροσαρμογήςκαιεσωτερικήςυποτίμησης,επιδιώκουννακαλύψουν χρηματοδοτικά τις επιπτώσεις των ελλειμμάτων του Ασφαλιστικούμετησυνεχήμείωσητωνπαροχών,τηναύξησητωνεισφορών,τηναύξησητηςηλικίαςσυνταξιοδότησης,τηδιεύρυνσητωνενδογενεακώνκαιδιαγενεακώνανι-σοτήτωνκαιτηναλλαγήτουχρηματοδοτικούχαρακτήρατουσυστήματοςκοινω-νικώνασφαλίσεων.ΕπιδιώκεταιναεπιτευχθείμετατόπισητουκέντρουβάρουςτουΑσφαλιστικούαπόδιανεμητικόσεκεφαλαιοποιητικό.

Ημεταρρύθμισητουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςείναιαναγκαίαγιαναγίνειμακροχρόνιαβιώσιμοκαιπιοδίκαιογιαόλεςτιςκοινωνικέςομάδεςτηςσημε-ρινήςγενιάςκαιτωνμελλοντικώνγενεών.ΕίναιαναγκαίαγιαναέχειτοΑσφαλι-στικόθετικήσυμβολήστηδιασφάλισητουβιοτικούεπιπέδουτωνσημερινώνκαιτωνμελλοντικώνσυνταξιούχων,αλλάκαιτωνσημερινώνκαιτωνμελλοντικώνεργαζομένων,στηδημοσιονομικήσταθερότητακαικυρίωςστηνοικονομικήανά-πτυξητηςχώρας,ηοποίακρίνεισεπολύμεγάλοβαθμότηβιωσιμότητάτου.ΤοπρόβληματηςβιωσιμότηταςκαιταελλείμματατουΑσφαλιστικούείναιαποτέλε-σμαπολλαπλώναιτιώνκαιαπολύτωςλανθασμένωνεπιλογώνκαιπολιτικώνπουακολουθήθηκανγιαμεγάλοχρονικόδιάστημα.Πολύπεριγραφικάθαλέγαμεότιαυτόπουσυνέβηστοασφαλιστικόσύστηματηςχώραμαςτιςτελευταίεςδεκαε-τίεςείναιμιαανεξέλεγκτηανισορροπίαμεταξύτωνυποχρεώσεωνκαιτωναπαι-τήσεωντουσυστήματοςκαιοφείλεταισεμεγάλοβαθμόστομοντέλοπολιτικήςοικονομίαςτηςΕλλάδας.ΣτηνπερίπτωσητουΑσφαλιστικούαυτήημηβιώσιμηχρηματοοικονομική στρατηγική χαρακτηρίστηκε ως κοινωνική πολιτική καιεγκλώβισετοσύστημαδιαχρονικάσεέναδομικόαδιέξοδο.

Ηεκδήλωσητηςκρίσηςχρέουςαύξησεδραματικάτηνπολυπλοκότηταστηδια-χείριση του Ασφαλιστικού λόγω της εύθραυστης σχέσης μεταξύ της ανάγκηςτηςχώραςναβγειαπότηνκρίση,τηςαπαίτησηςτωνδανειστώνγιαδημοσιονο-μικήπροσαρμογήκαιτηςχρηματοδότησηςτωνελλειμμάτωντουΑσφαλιστικούγιαναεξυπηρετηθείτοσημερινόύψοςτωνπαροχώντου.Θαπρέπειμεέμφασηνασημειώσουμεότι ηαξιολόγηση τηςβιωσιμότητας τουσυστήματος κοινωνι-κήςασφάλισηςμεόρουςαποκλειστικάκαιμόνοδημοσιονομικούςδιαιωνίζειτοέλλειμμαβιωσιμότητάςτου.ΗσυσχέτισητωνσημερινώνελλειμμάτωντουΑσφα-λιστικούμεταδημοσιονομικάελλείμματακαιτηνεπίτευξηπρωτογενώνπλεονα-σμάτωνείναιστηνουσίατηςλανθασμένηκαιιδεοληπτική.Είναιμιαπροσέγγισηπουφωτογραφίζειτησημερινήχρηματοοικονομικήκατάστασητουσυστήματοςκαιδενλαμβάνειυπόψη:α)τηδιαχρονικήδιαχείρισητουΑσφαλιστικούκαιβ)τογεγονόςότιοιδαπάνεςτουασφαλιστικούσυστήματοςδημιουργούνΑΕΠ.Ημείωσή τους είναι υφεσιακή και θα δυσκολέψει περαιτέρω τη δημοσιονομικήπροσαρμογή, αν δεν αντισταθμιστεί από αύξηση σε κάποιο άλλο μέγεθος τηςοικονομίας.Ηιδεοληψίαότιηλιτότηταείναιεπεκτατικήγίνεταιυφεσιακόςπραγ-ματισμός.Ημεταρρύθμισητουσυστήματοςσεκαθεστώςδημοσιονομικήςχρεοκο-


πίαςκαιπολλαπλώνδημοσιονομικώνκαιχρηματοδοτικώνπεριορισμώναυξάνειδραματικάτονκίνδυνοημεταρρύθμισηναπεριοριστείγιαακόμημιαφοράσεπαραμετρικούτύπουαλλαγές,μειώνονταςμόνοτοδημοσιονομικόμέγεθοςτηςπροσαρμογήςτηςσυνταξιοδοτικήςδαπάνης.

Ένα πλαίσιο βιώσιμης μεταρρύθμισης

ΗαρχιτεκτονικήτηςμεταρρύθμισηςτουΑσφαλιστικούπρέπειναστηρίζεταισεσυγκεκριμένεςπαραδοχές,ώστεναπροωθούνταισύνθετεςπολιτικέςπουθαδια-σφαλίζουντηβιωσιμότητατουσυστήματοςκαιτιςβασικέςαρχέςοργάνωσήςτου,δηλαδήέναδίκαιο,ανταποδοτικόκαιαναπτυξιακόδημόσιοσύστημασυντάξεων.Οιπαραδοχέςαυτέςείναιοιεξής:

� Η κατανομή του κόστους και των παροχών του συστήματος θα πρέπει ναεξυπηρετείτηδιαταξική,τηνενδογενεακήκαιτηδιαγενεακήδικαιοσύνηκαιαλληλεγγύη.

� Ταπεριθώριαπαρέμβασηςμόνοσε εσωτερικέςπαραμέτρους τουσυστήμα-τος,όπωςαύξησηεισφορώνκαιχρόνουσυνταξιοδότησης,μείωσησυντάξεωνκαιποσοστούαναπλήρωσης,είναιπλέονπολύπεριορισμένακαιδενμπορούννααντιμετωπίσουντοέλλειμμαβιωσιμότηταςσεμακροχρόνιοορίζοντα.Επι-πλέον,αναπαράγουνκοινωνικάκαιπολιτικάαδιέξοδακαιμειώνουντηναξιο-πιστίατηςμεταρρυθμιστικήςπαρέμβασης,καθώςσύντομαθαοδηγήσουνστηλήψηνέωνμέτρων.

� Ηδιαρκήςκοστολόγησητωναπαιτήσεωνκαιτωνυποχρεώσεωντουσυστή-ματος,καθώςκαιτωνεπιπτώσεώντουστοδημοσιονομικόκαιστομακροοι-κονομικόσύστηματηςοικονομίαςείναιαναγκαία,ώστενασχεδιάζονταιεκτωνπροτέρωνμακρόπνοαεναλλακτικάσενάρια.

� Η χρησιμοποίηση ποιοτικών και ποσοτικών δεικτών είναι απαραίτητη γιατηνενίσχυσητηςσυνοχήςμεταξύτουασφαλιστικού,τουδημοσιονομικούκαιτουμακροοικονομικούσυστήματοςβάσειτηςκυκλικήςσυμπεριφοράςβασι-κώνοικονομικώνμεταβλητώνκαιτηςδυναμικήςτηςμεγέθυνσης.Ηχρησιμο-ποίησηδεικτών,όπωςτουδείκτηοικονομικής εξάρτησηςηλικιωμένων, τουδείκτηαναλογιστικήςδικαιοσύνηςκαιτουδείκτηδιαγενεακήςαλληλεγγύης,είναι καθοριστική για τη διασφάλιση της μακροχρόνιας βιωσιμότητας τουσυστήματος.

� Το Ασφαλιστικό πρέπει να αξιολογείταιως αναπόσπαστο τμήμα μιας γενι-κότερηςαναπτυξιακήςστρατηγικήςπουθααξιολογείτηνεξέλιξητηςσχέσηςανάμεσα στο ασφαλιστικό σύστημα, στο δημοσιονομικό σύστημα και στηδυναμική της οικονομικής μεγέθυνσης με κριτήριο το βιοτικό επίπεδο τηςπαρούσαςκαιτηςμελλοντικήςγενιάς.Όσοδενσυμβαίνειαυτόηβιωσιμότητατουσυστήματοςθααμφισβητείται κάθεφοράγια τις διανεμητικές επιδρά-


σειςτουστηνανάπτυξη,συμπιέζονταςκάθεφοράτοσύστημασεχαμηλότεροεπίπεδοπαροχών, επιταχύνοντας τηφτωχοποίηση των συνταξιούχων, τωνεργαζομένωνκαιευρύτερωνκοινωνικώνομάδων.ΗθετικήμεταβολήτουΑΕΠείναιηκρίσιμημεταβλητήπουεπιτρέπειτηνενίσχυσητηςαπασχόλησης,τηναύξησητωνεισφορώνσταασφαλιστικάταμεία,τηνπληρωμήσυντάξεωνμελιγότερα ή μηδενικά ελλείμματα, την αξιοποίησηφορολογικών εσόδων γιαεπενδύσεις, την παροχή φορολογικών κινήτρων για την αντιμετώπιση τουδημογραφικούπροβλήματος.

� Ηαύξησητωνπόρωνθαμπορούσεναγίνειάμεσακαιαποτελεσματικάμέσωμιαςσειράςπαρεμβάσεωνστοσκέλοςτωνεργασιακώνσχέσεωνκαιτηςαπα-σχόλησης.Στηνκατεύθυνσηαυτήπροτείνουμε:

• τηθεσμοθέτησηΠρογραμμάτωνΕγγυημένηςΑπασχόλησης(ΠΕΑ),

• τηθεσμοθέτησητης ελάχιστηςσύνθεσηςπροσωπικού,πρότασηπουθαπεριορίσειτηναδήλωτηεργασίακαιταυτόχροναθααυξήσειτηναπασχό-ληση,

• τηναύξησητουκατώτατουμισθούκαιτηνενίσχυσητωνΣΣΕ,εξέλιξηπουθαπιέσειπροςταπάνωτουςμισθούςκαιτιςεισφορές,

• την ενίσχυση των συμβάσεων εργασίας πλήρους απασχόλησης και τονπεριορισμότηςμερικήςκαιτηςεκπεριτροπήςεργασίας,

• τονσημαντικόπεριορισμότωναπολύσεωνκαιτηνκατοχύρωσηπλήρουςαποζημίωσηςαπόλυσης.

� Άμεση εφαρμογή πολιτικών για την αντιμετώπιση του δημογραφικού προ-βλήματοςτοοποίοέχεισοβαρέςδιαστάσειςστηχώραμαςκαιεπηρεάζειαρνη-τικάτιςπροβλέψειςγιατηβιωσιμότητατουΑσφαλιστικού.Οσυνδυασμόςτηςμείωσηςτουπληθυσμούκαιτουεργατικούδυναμικούκαιτηςαύξησηςτωνηλικιωμένων θα μειώσει περαιτέρω το λόγο εργαζομένων/συνταξιούχων, οοποίοςβρίσκεταισήμεραπερίπουστο1,3,καιθαανατρέψειπερισσότεροτησχέσηεισροών/δαπανώντουσυστήματος,πουαποτυπώνειτηνεπίπτωσητουΑσφαλιστικούστηδιανομήτουΑΕΠ,στηνανάπτυξη,στομακροοικονομικόκαιστοδημοσιονομικόσύστημα.Στιςσυνθήκεςτηςκρίσηςτοδημογραφικόπρόβλημαεπιδεινώνεταιμετημετανάστευσητωνπαραγωγικώνηλικιώνστοεξωτερικό.

� Ουσιαστική αντιμετώπιση της εισφοροδιαφυγής, της άρνησης πληρωμήςβεβαιωμένωνοφειλών,καθώςκαιτηςαδήλωτηςεργασίας,πουστερούναπόταταμείασημαντικούςπόρους.Αυτέςοισυμπεριφορέςκαιπρακτικέςμετα-θέτουν το κόστος των συνταξιοδοτικών παροχών στους συνεπείς ασφαλι-σμένους καιφορολογουμένους, καθιστώντας το σύστημαπιο άδικο για τιςκοινωνικέςομάδεςτηςπαρούσαςγενιάςκαιτωνμελλοντικώνγενεών,οιοποίεςθαυποστούνμειώσειςσυντάξεωνκαιαυξήσειςφόρων.Επίσης,οισυμπεριφο-


ρέςαυτέςαλλάζουντουςόρουςτουανταγωνισμούκαιτηςκερδοφορίαςστηναγοράπροςόφελοςπαρασιτικώνδραστηριοτήτωνκαιτηςπαραοικονομίας.Ηκρίσηέχειεπιδεινώσειαυτότοπρόβλημα,γιατίέχειπροσθέσεισεαυτούςπουεισφοροδιαφεύγουνκαιφοροδιαφεύγουνκαιόσουςαντικειμενικάδενμπο-ρούνναπληρώσουντιςυποχρεώσειςτους.Πρέπεινασημειωθείότιμιααπότιςαιτίεςτηςεισφοροδιαφυγήςείναιοιασφαλιστικέςρυθμίσειςπουκαθιστούντηνελαχιστοποίησητηςκαταβολήςεισφορώνήτηναπόκρυψηεισοδημάτωνμιαφυσιολογικήεπιλογήγιατουςασφαλισμένους,όπως,γιαπαράδειγμα,οπροσδιορισμόςτωνποσοστώναναπλήρωσηςμετρόποπουλειτουργούνωςαντικίνητρογιατουςασφαλισμένουςλόγωτουότιπαραβιάζουντηναρχήτηςανταποδοτικότητας.Όσοπιοανταποδοτικόθαείναιτοσύστημασυντάξεωντόσοθααυξάνεταιηπιθανότηταμείωσηςτηςεισφοροδιαφυγής.

� Διαχωρισμόςτηςκοινωνικήςκαιτηςασφαλιστικήςπολιτικής.Ηάσκησηκοι-νωνικής πολιτικής σημαίνει πολιτικές αναδιανομής και στήριξης αδύναμωντμημάτωντουπληθυσμούκαιπρέπειναγίνεταιμέσωτουπροϋπολογισμού.Αναυτόγίνεταιμεεισφορέςτωνασφαλισμένων,δενείναικοινωνικήπολιτικήαλλάμιαμορφήαναδιανομής.Ηκοινωνικήπολιτικήθαπρέπειναχρηματοδο-τείταιαπότοφορολογικόσύστημα.


Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωση

• Αγναντόπουλος,Α.καιΕυστράτογλου,Α.(2015).Προς μια μακρόπνοη εξαγω-γική πολιτική: Από την εσωτερική υποτίμηση στη βελτίωση της διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας,ΚείμενοΠολιτικής12,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Αγναντόπουλος,Α.καιΕυστράτογλου,Α.Ο ρόλος των εξαγωγών στην ελληνική οικονομία: Μια κλαδική προσέγγιση,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινω-νικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ(αδημοσίευτημελέτη).

• Αργείτης,Γ. (2008). «Μισθοί,ανεργίακαιανταγωνιστικότηταστηνΕλλάδα:Οικονομικήπολιτική και μοντέλοανάπτυξης», στο Γιαννίτσης, Τ. (επιμ.),Σε αναζήτηση ελληνικού μοντέλου ανάπτυξης,Αθήνα:Παπαζήση.

• Αργείτης,Γ.(2012).Χρεοκοπία και οικονομική κρίση: Αποτυχία και κατάρρευση του ελληνικού μοντέλου καπιταλισμού,Αθήνα:Αλεξάνδρεια.

• Αργείτης,Γ.καιΝικολαΐδη,Μ.(2014).Οικονομική κρίση και παραγωγική ανα-διάρθρωση στην Ελλάδα: Ο ρόλος της μεταποιητικής βιομηχανίας,Μελέτη28,Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων, Ινστιτούτο Εργα-σίαςΓΣΕΕ.

• Γιαννίτσης,Τ.(2005).Η Ελλάδα και το μέλλον: Πραγματισμός και ψευδαισθή-σεις,Αθήνα:Πόλις.

• Γιαννίτσης,Τ.,Ζωγραφάκης,Σ.,Καστέλλη,Ι.καιΜαυρή,Δ.(2009).Ανταγωνι-στικότητα και τεχνολογία στην Ελλάδα,Αθήνα:Παπαζήση.

• ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(διάφοραέτη).• Ευστράτογλου,Α.(2015).Οικονομική κρίση, ευέλικτες μορφές απασχόλησης και

παραγωγικότητα στους κλάδους της ελληνικής οικονομίας,Μελέτη35,Παρατη-ρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Ευστράτογλου,Α.,Κύρου,Α.,Μαρσέλλου,Μ.,Συριόπουλος,Π.καιΦατούρου,Π. (2011).Αναδιαρθρώσεις και κλαδική εξειδίκευση της ελληνικής οικονομίας και των περιφερειών στις απαρχές του 21ου αιώνα,Μελέτη10,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Ευστράτογλου,Α.,Νικολοπούλου,Β.,Παυλή-Κορρέ,Μ.(2006).Βασικές διαστά-σεις του αναλφαβητισμού στην Ελλάδα,Αθήνα:ΕπιστημονικήΈνωσηΕκπαί-δευσηςΕνηλίκων.

• ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2013).Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση, Ετήσια Έκθεση2013,Αθήνα.




• Ιωαννίδης,Γ.καιΠιέρρος,Χ.(2015).Αντιμετωπίζοντας την κρίση στην απασχό-ληση: Μια πρόταση για τη μείωση του ποσοστού ανεργίας κατά δέκα ποσοστι-αίες μονάδες εντός τριών ετών,Μελέτη32,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• ΚΑΝΕΠΓΣΕΕ(2014).Τα βασικά μεγέθη της εκπαίδευσης: Η ελληνική τριτοβάθ-μια εκπαίδευση 2012-2013. Μέρος Α: Το ευρωπαϊκό πλαίσιο αναφοράς (2001-2012).

• Καψάλης,Α.καιΤριανταφύλλου,Χ.(2014).Εξελίξεις στις συλλογικές διαπραγ-ματεύσεις και στις αμοιβές κατά το 2013,ΕιδικήΈκδοση–ΤετράδιατουΙΝΕ,Μελέτη42,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Μαρσέλλου,Α.(2013).Η επίδραση της λειτουργικής διανομής εισοδήματος στις συνιστώσες της συναθροιστικής ζήτησης της ελληνικής οικονομίας,Μελέτη32,Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων, Ινστιτούτο Εργα-σίαςΓΣΕΕ.

• Μιχοπούλου,Σ.(2014).Κρίση χρέους, δημοσιονομική λιτότητα και οικονομική κρίση στην Ευρωζώνη,Μελέτη30,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαι Κοινωνι-κώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Νικολαΐδης,Ε.καιΣτασινόπουλος,Γ.(2015).Οι αναπτυξιακές δυνατότητες του αγροτροφικού συστήματος στην Ελλάδα, Μελέτη34,ΠαρατηρητήριοΟικονομι-κώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Παϊταρίδης,Δ.(2015).Η εξέλιξη της παραγωγικότητας και οι επιπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας, Μελέτη 42, ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Παπαγιαννάκης,Λ.(2008).«Διεθνήςανταγωνιστικότητακαιεπιχειρηματικήδυναμική στην Ελλάδα», στο Γιαννίτσης, Τ. (επιμ.),Σε αναζήτηση ελληνικού μοντέλου ανάπτυξης,Αθήνα:Παπαζήση.

• ΤτΕ (2015α).Νομισματική πολιτική: Ενδιάμεση Έκθεση 2015, Τράπεζα τηςΕλλάδος.

• ΤτΕ(2015β).Έκθεση του Διοικητή για το 2014,ΤράπεζατηςΕλλάδος.


Ξενόγλωσση

• Abdon,A.,Bacate,M.,Felipe,J.andKumar,U.(2010).“Productcomplexityandeconomicdevelopment”,WorkingPaper616,TheLevyEconomicsInstituteofBardCollege,Annandale-on-Hudson,NewYork.

• Antonopoulos,R.,Adam,S.,Kim,K.,Masterson,T.andPapadimitriou,D.(2014).Responding to the Unemployment Challenge: A Job Guarantee Proposal for Greece,ResearchProjectReports,NewYork:TheLevyEconomics Institute–Observatory of Economic and Social Developments, Labour Institute, GreekGeneralConfederationofLabour.

• Blanchard,O.andLeigh,D.(2013).“Growthforecasterrorsandfiscalmultipliers”,WorkingPaper13/1,InternationalMonetaryFund,WashingtonDC.

• ETUI(2014).Benchmarking Working Europe 2014,Brussels.

• ETUI(2015).Benchmarking Working Europe 2015,Brussels.

• Euromemorandum (2016). Addressing Europe’s Multiple Crises: An Agenda for Economic Transformation, Solidarity and Democracy, EuroMemo Group,Brussels.

• EuropeanCommission(2010).Europe 2020: A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth,Brussels.

• European Commission (2015). “Labour market and wage developments inEurope 2015”, Social Europe, Directorate-General for Employment, SocialAffairsandInclusion.

• Fagerberg, J. (1996). “Technology and competitiveness”, Oxford Review of Economic Policy,12(3),pp.39-51.

• Felipe, J. and Kumar, U. (2011). “Unit labor costs in the Eurozone: Thecompetitiveness debate again”, Working Paper 651, The Levy EconomicsInstituteofBardCollege,Annandale-on-Hudson,NewYork.

• Gechert, S. and Rannenberg, A. (2015). “The costs of Greece’s fiscalconsolidation”, Policy Brief, Macroeconomic Policy Institute, Hans-Böckler-Stiftung,Düsseldorf.

• Giannitsis,T.andZografakis,S.(2015).“Greece:Solidarityandadjustmentintimesofcrisis”,StudyNo.38,MacroeconomicPolicy Institute,Hans-Böckler-Stiftung,Düsseldorf.

• Godley,W.andLavoie,M.(2007).Monetary Economics: An Integrated Approach to Credit, Money, Income, Production and Wealth,NewYork:PalgraveMacMillan.

• Heise,A.(2011).“AusterityPoliciesandFiscalConsolidationinEurope”,Social Europe,17February.


• Huselid, M. (1995). “The impact of human resource management practiceson turnover, productivity and corporate financial performance”,Academy of Management Journal,38(3),pp.635-672.

• iAGS (2016). Independent Annual Growth Survey: Fourth Report, November2015,http://www.iags-project.org/documents/iags_report2016.pdf.

• IMF(2010).“Greece:Staffreportonrequest forstand-Byarrangement”, IMFCountryReportNo.10/110.

• IMF(2012a).“Greece:RequestforextendedarrangementundertheExtendedFund Facility: Staff report; Staff supplement; Press release on the executiveboard discussion; and statement by the Executive Director for Greece”, IMFCountryReportNo.12/57.

• IMF (2012b).World Economic Outlook: Coping with High Debt and Sluggish Growth,October.

• Kalecki,M.(1971).Selected Essays on the Dynamics of the Capitalist Economy,CambridgeUniversityPress,Cambridge(UK).

• Kleinknecht, A. (2009). “Flexible labour markets: Good for jobs, bad forinnovation?”, Contribution to the International Forum APDC − think thankLisbonCivicForum,March27th.

• Koo, R.C. (2011). “The world in balance sheet recession: Causes, cure, andpolitics”,Real-World Economics Review,58,pp.19-37.

• Krishna,P. andLevchenko,A.A. (2013). “Comparativeadvantage, complexity,andvolatility”,Journal of Economic Behavior & Organization, 94,pp.314-329.

• Lall, S. (2000). “Skills, competitiveness and policy in developing countries”,WorkingPaper46,QueenElizabethHouse(QEH).

• Levy,J.(1943).Economics is an Exact Science,NewEconomicLibrary,NewYork.

• Lucidi,F.(2012).“Isthereatrade-offbetweenlabourflexibilityandproductiv-itygrowth?Someevidencefromitalianfirms”,AIELSeriesinLabourEconom-ics,inAddabbo,T.andSolinas,G.(eds),Non-Standard Employment and Quality of Work: The Case of Italy,1stedition,ch.13.

• Malliaropulos, D. and Anastasatos, T. (2013). “The improvement in thecompetitive position of the Greek economy and prospects for an export-ledgrowthmodel”,Economy and Markets VIII(1),Eurobank.

• Martínez,F.L.,Cano,L.D.andBernardo,J.L.(2013).“Profitsandextraordinaryprofitsinthespanisheconomyduringthe2000’s”,The EIB International Journal of Finance,7,pp.28-47.

• OECD(2015).In It Together: Why Less Inequality Benefits All,OECDPublishing,Paris.


• OECD(2016).How Good is Your Job? Measuring and Assessing Job Quality,OECDPublishing,Paris.

• Onaran,O.andObst,T.(2015).“Wage-ledgrowthintheEU15memberstates:Theeffectsof incomedistributionongrowth, investment,tradebalance,andinflation”,FoundationforEuropeanProgressiveStudies.

• Ortiz,I.,Cummins,M.,CapaldoandJ.Karunanethy,K.(2015).“Thedecadeof adjustment: A review of austerity trends 2010-2020 in 187 countries”, ESSPaperSeries53,InternationalLabourOrganization,Geneva.

• VanGyes, G. and Schulten, T. (eds) (2015).Wage Bargaining Under the New European Economic Governance,Brussels,ETUI.


Ηλεκτρονικές πηγές

• Ameco database, http://ec.europa.eu/economy_finance/ameco/user/serie/SelectSerie.cfm

• Eurostat,http://ec.europa.eu/eurostat/

• ΟΑΕΔ, http://www.oaed.gr/index.php?option=com_content&view=article&id =726:2012-06-22-09-30-54&catid=95:2012-06-22-09-1003&Itemid=747& lang=el

• Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης,http://www.ypakp.gr/

ISSN:1108-7765

ISBN:978-960-9571-80-7

©ΙΝΕΓΣΕΕ Ιουλιανού24,Αθήνα10434

Τηλ.:2108202247,Fax:2108202203 www.inegsee.gr

Σελιδοποίηση-Εκτύπωση ΚΑΜΠΥΛΗAdvertising

Αντιγόνης60,10442Αθήνα Τηλ.:2105156810-20-30,Fax:2105156811, e-mail:[email protected],www.kambili.gr

ΙΝΕ

ΓΣΕΕ

Η ε

λλην

ική

οικ

ονοµ

ία κ

αι η

απα

σχόλ

ησ

η

Ετ

ήσια

Έκθ

εση

2016

Η ελληνική οικονοµίακαι η απασχόληση

ISSN: 1108-7765ISBN: 978-960-9571-80-7

Eτήσια Έκθεση 2016

ΕΚΘΕΣΕΙΣ18

18

Documents

Ετήσια και η απασχόληση · Πίνακας 2.1: Ποσοστό μεταβολής ΜΚΕ, ακαθάριστων ονομαστικών ... ανά προοπτική