Prof Prof. Dr. FAHR ARMAOLU

20'NC YZYIL SYAS TARH

1914-1995

:::::::::::::::::

NDEKLER

BRNC BLM

19'UNCU YZYIL AVRUPASI

1. Giri

2. 1818-1871 Devresi

A) Liberalizm

B) Nasyonalizm

C) Sosyalizm

3. 1871-1914 Devresi

1

Prof A) Avrupa'da Alman stnl: 1871-1890

a) Birinci mparator Ligi

b) 1879 Almanya-Avusturya ttifak

c) 1881 kinci mparator Ligi

) 1882 l ttifak

d) 1887 Alman-Rus Antlamas

B) Avrupa'da Denge: 1890-1904 (1907)

a) Bismarck'n ibandan ayrlmas ve Alman d politikasnn deimesi

b) 1894 Fransz-Rus ttifak

c) 1904 ngiliz-Fransz Antlamas

) 1907 ngiliz-Rus Antlamas

C) Bloklarn atmas: 1904-1914

KNC BLM 2

Prof

19'UNCU YZYILDA OSMANLI MPARATORLUU

1. 19'uncu Yzyln Osmanl mparatorluu in Hususiyeti

2. Osmanl Devletinin Takip Ettii Denge Politikas

A) 1791 (1798)- 1878 Devresi

B) 1888-1918 Devresi

C) 1920-1936 Devresi: Atatrk'n Denge Politikas

) 1936-1945 Devresi

D) 1945'ten Bugne

3. Osmanl mparatorluu zerinde Byk Devletlerin Mcadelesi

A) Boazlar zerindeki ngiliz-Rus Mcadelesi

B) Balkanlar zerindeki Avusturya-Rusya Mcadelesi

C) Msr zerindeki ngiliz-Fransz Mcadelesi

D) Osmanl mparatorluunun Orta Dou Topraklar zerindeki 3

Prof ngiliz-Alman Mcadelesi

4. Osmanl mparatorluunda Hrriyet Hareketi

NC BLM

AMERKA BRLEK DEVLETLERNN GELMELER

1. Birleik Amerika'nn Bamszln Kazanmas

2. Bamszlk Karsnda Avrupa Devletleri ve Amerika'nn nfirad Politikas

3. Monroe Doktrini

4. Monroe Doktrininin Tatbikatta zellikleri

DRDNC BLM

SMRGECLK

1. Smrgeciliin Gelimesinde Rol Oynayan Faktrler

2. Afrika'nn Smrgelemesi

A) ngiltere'nin Smrgecilik Faaliyetleri 4

Prof

B) Fransa'nn Smrgecilik Faaliyetleri

3. Uzak Dou'da Smrge Hareketleri

A) Gney-Dou Asyadaki Mcadele

B) in'in Batya Almas

C) Japonya'nn Batya Almas

) in-Japon Sava: 1894-1895

D) Rus-Japon Sava: 1904-1905

BENC BLM

BRNC DNYA SAVAI, 1914-1918

1. 1914 Yl

A) Savan kmas

B) Japonya'nn Savaa Katlmas

C) Sava Durumu 5

Prof

) Osmanl Devletinin Savaa Katlmas

2. 1915 Yl

A) Osmanl Devletinin Cephe Durumu

B) Boazlarn Rusya'ya Verilmesi

C) talya'nn Savaa Katlmas

) Bulgaristan'n Savaa Katlmas

D) Avrupa'da Cephe Durumu

3. 1916 Yl

A) Cephe Durumu

B) Romanya'nn Savaa Katlmas

C) Anadolu'nun Paylalmas

) Orta Dou'nun Paylalmas

4. 1917 Yl 6

Prof

A) Cephe Durumu

B) Rusya'da Bolevik htilali

C) Birleik Amerika'nn Savaa Katlmas

) Yunanistan'n Savaa Katlmas

D) St. Jean de Maurienne Antlamas

5. 1918 Yl: Sava Sona Eriyor

A) Bakan Wilson'un 14 Noktas

B) Brest-Litovsk Bar

C) Romanya'nn Savatan ekilmesi

) Bulgaristan'n Savatan ekilmesi

D) Osmanl Devleti'nin Savatan ekilmesi

E) Avusturya-Macaristan'n Savatan ekilmesi ve mparatorluun Datlmas

7

Prof F) Almanya da Mtareke mza Ediyor

6. Bar Anlamalar

A) Paris Konferans

B) Almanya le Bar Antlamas: Versailles

C) Avusturya le Bar Antlamas: Saint Germain

) Bulgaristan'la Bar Antlamas: Neuilley

D) Macaristan'la Bar Antlamas: Trianon

ALTINCI BLM

GEC BARI, 1919-1929

1. Niin Geici Bar?

2. Almanya Meselesi

A) Almanya ve Fransa

B) Almanya'nn Durumu

8

Prof C) Tamirat Borlar

) Locarno Antlamas

2. Sovyet Rusya

A) Sovyet Rusya ve Batllar

B) Sovyet Rusya ve Almanya: Rapallo

C) Sovyetlerin "Saldrmazlk ve Tarafszlk" Politikas

3. Faist talya

A) talya'da Faizm

B) Faizmin D Politikas

4. Tuna ve Balkanlar

A) Avusturya

B) Macaristan

C) ekoslavakya

9

Prof ) Yugoslavya

D) Romanya

E) Bulgaristan

F) Yunanistan

G) Kk Antant

5. Baltk Memleketleri

A) Finlandiya

B) Estonya, Letonya, Litvanya

C) Polonya

6. Orta Dou

A) Orta Dou'da Manda Rejimleri

B) Msr

C) Arabistan Yarmadas

10

Prof ) ran

D) Afganistan

7. Birleik Amerika'nn nzivaya ekilmesi

8. Silahszlanma Meselesi

A) Wahington Deniz Silahszlanma Konferans

B) Londra Deniz Silahszlanma Konferans

C) Kellogg Pakt

) Kara Silahszlanma Meselesi

YEDNC BLM

BUHRANLAR VE BARIIN YIKILMASI 1929-1939

1. Dnemin zellii

2. Japonya'nn Manurya'ya Saldrmas

A) Japonya ve Manurya

11

Prof B) Japonya ve in

C) Japonya'nn Manurya'y gali

3. Almanya'da Nasyonal-Sosyalizm ve Sonular

A) Nazi Partisinin ktidara Gelmesi

B) Nazi Almanyasna Kar lk Tepkiler

C) Almanya'nn Avusturya'y lhak Teebbs

) Almanya'nn Versay Kaytlarndan Kurtulmas

4. talya'nn Habeistan' gali

A) talya ve Habeistan

B) talya'nn Habeistan'a Saldrmas ve Devletler

C) talya'nn Habeistan' lhak

) Almanya'nn Ren Blgesine Askerini Sokmas

D) Berlin-Roma Mihveri

12

Prof E) Anti-Komintern Pakt

5. spanya Sava

A) spanya'nn Durumu

B) Savan Patlamas

C) Milliyetilerin Zaferi ve Savan Sonu

6. Japonya'nn in'e Saldrmas

A) in'deki Gelimeler

B) Japonya'nn Asyadaki Faaliyetleri

C) Japonya'nn in'e Saldrmas ve Devletler

7. Almanya'nn Avusturya'y lhak (Ancchluss)

8. ekoslovakya'nn Paralanmas

9. Sava Yl: 1939

A) ekoslovakya'nn Sonu

13

Prof B) Almanya'nn Memel'i Almas

C) Almanya-Romanya Ticaret Anlamas

) Batllarn Tepkisi: Polonya'ya Garanti

D) talya'nn Arnavutluu gali

E) Batllarn Tepkisi-elik Pakt

F) Batllarn Bar Cephesi abalar

G) Rus-Alman Saldrmazlk Pakt

) Savan kmas

SEKZNC BLM

TRKYE'NN DI POLTKASI 1919-1939

1. Milli Mcadelede D Mnasebetler

A) Sovyet Rusya le Mnasebetler

B) Batllarla Mnasebetler

14

Prof 2. Geici Bar Devrinde Trkiye, 1923-1930

A) Lozan'n Brakt Meseleler ve zm

B) Trk-Yunan "etabli" Anlamazl

C) Trkiye ve Faist talya

) Trk-Sovyet Mnasebetleri

D) Doulu Devletlerle Mnasebetler

3. Buhranlar Devrinde Trkiye 1931-1939

A) Milletleraras birlii ve Trkiye

B) Balkanlarda birlii: Balkan Antant

C) talya-Habe Sava ve Trkiye

) Montreux Boazlar Szlemesi

D) Saadabat Pakt

E) Sancak (Hatay) Anlamazl

15

Prof F) Trkiye ve Almanya

G) 1939 Ylnda Trkiye

DOKUZUNCU BLM

KNC DNYA SAVAI

1. Avrupa'da Alman stnl

A) Polonya'nn Paylalmas

B) Sovyetlerin Balta Yerlemesi

C) Almanya'nn Danimarka ve Norve'i gali

) Fransa'nn kmesi

D) ngiltere Muharebesi

E) Kuzey Afrika Cephesi

F) talya'nn Yunanistan'a Saldrmas

G) Balkanlar Mcadelesi ve Rus-Alman Sava

16

Prof 2. Sava Durumunda Denge

A) ngiliz-Sovyet ttifak

B) Birleik Amerika'nn Savaa Katlmas

C) Birlemi Milletler

) Cephe Durumlar 1942-1943

D) talya'nn kmesi

3. Mttefiklerin Zaferi 1944-1945

A) Casablanca Konferans

B) Vaington Konferans

C) Quebec Konferans

) Moskova Konferans

D) Kahire Konferans

E) Tahran Konferans

17

Prof F) kinci Cephenin Almas

G) Ruslarn Balkanlar ve Orta Avrupa'ya Girmesi

) Moskova Konferans

H) Yalta Konferans

I) Almanya'nn Teslim Olmas

) Uzak Dou Cephesi

J) Potsdam Konferans

K) Japonya'nn Teslim Olmas: Savan Sonu

4. kinci Dnya Savanda Trkiye

A) Fransa'nn Yenilmesi ve Trkiye

B) talya'nn Yunanistan'a Saldrmas ve Trkiye

C) Balkanlarda Alman Faaliyeti ve Trkiye

) Trk-Sovyet Mnasebetlerinin Dzelmesi

18

Prof D) Trkiye zerinde Alman Basks

E) Trkiye zerinde Yeni Alman Basks

F) Trkiye zerinde Mttefiklerin Basks

G) Yalta Konferans

) Postdam Konferans

ONUNCU BLM

SOUK SAVA DNEM, 1945-1960

1. Dnemi ekillendiren Faktrler

2. Rus Emperyalizminin Canlanmas-Avrupa'da Sovyet stnl

A) Sovyetlerin ran'a Yerleme abalar

B) Trkiye zerinde Sovyet Tehdidi

C) Yunanistan Sava

) Avrupa'da Sosyalist Blokun Kuruluu

19

Prof a) Sovyet gali

b) Koalisyon Kabineleri

c) Komnist Partilerinin Hkmetlere Hakim Olmas

) Muhalefet Partilerinin Tasfiyesi

d) Ekonomik ve Sosyal Dzenin Sovyet Modeline Gre Kurulmas

D) Fin-Sovyet ttifak

E) Kominform'un Kuruluu

F) in'de Komnizm

3. Batllarn Avrupa'da Dengeyi Kurmas

A) Triman Doktrini

B) Marshal Plan

C) Bat Avrupa Birlii

) Berlin Buhran

20

Prof D) NATO'nun Kuruluu

E) Yugoslavya'nn Kominform'dan karlmas

F) Be Bar Anlamas

4. Uzak Dou atmalar 1950-1954

A) Kore Sava

B) Amerika'nn Uzak Dou'da Yeni Tedbirleri

C) Hindiini Sava

) SEATO'nun Kuruluu

5. Sosyalist Blokta Sarsntlar

A) Sovyet Rusya'da ktidar Mcadelesi

B) ekoslovakya'da Pilsen Ayaklanmas

C) Dou Berlin Ayaklanmas

) 20'inci Kongre

21

Prof D) Polonya'da Poznan Ayaklanmas

E) Macar Milli Ayaklanmas

F) Romanya Gelimeleri

6. Orta Dou atmalar 1955-1959

A) srail'in Kuruluu ve Arap srail Sava 1948-1949

B) ngiliz-ran Petrol Anlamazl 1951-1954

C) Badat Pakt ve Dourduu Neticeler

) Svey Buhran

D) Eisenhower Doktrini

E) rdn Hadiseleri

F) 1957 Suriye Buhran

G) 1958 Lbnan Buhran

) Irak'ta Monaninin Yklmas

22

Prof H) Sonu

7. Savatan Sonra Trkiye 1945-1960

A) Trkiye'nin NATO'ya Katlmas

B) Balkan ttifak

C) Badat Pakt

) Kbrs Meselesi

ONBRNC BLM

BLOKLARDA YAPI DEKL

1. Ara Dnem

2. Dou Bloku Gelimeleri

A) Moskova Komnist Partiler Konferans

B) Moskova-Pekin atmas

C) Romanya'nn Bamszlk Politikas

23

Prof ) Sovyet Rusya'nn ekoslovakya'y gali

D) in'de Proleter Kltr htilali ve Sonras

E) in-Amerikan Mnasebetlerinin Dzelmesi

3. Bat Bloku Gelimeleri

A) 1958 Berlin Buhran

B) U-2 Hadisesi

C) Kba Fzeleri Buhran

) Fransa'nn NATO'dan Uzaklamas

D) NATO'nun Gney-Dou Kanadnda atlama

E) Vietnam Sava ve Bat

ONKNC BLM

YUMUAMAYA (DETANT) DORU

1. Yeni Gelimeler

24

Prof A) Bandung'tan Balantszla

B) Silahszlanma abalar

C) SALT-1 Anlamas

) Neticesiz Kalan Salt 2

D) Avrupa'da Gvenlik ve birlii, Karlkl ve Dengeli Kuvvet ndirimi ve Helsinki Deklarasyonu

ONNC BLM

ASYA GELMELER

1. . Dnya Savandan Sonra Asya

2. Pakistan ve Hindistan

3. Hindistan ve in

4. Vietnam Sava

5. Vietnam Savandan Sonra

6. Vietnam'n Kampuchea'y gali 25

Prof

7. in'in Vietnam'a Saldrs

ONDRDNC BLM

DNYA POLTKASINDA ORTA DOU 1960-1980

1. Yemen Sava

2. Gney Yemen

3. 1967 Arap-srail Sava

4. rdn Sava

5. 1973 Arap-srail Sava

6. 1973 Petrol Krizi

7. Lbnan Sava 1975-1976

8. Camp David Anlamalar ve srail-Msr Bar 1978-1979

9. ran'da ah'n Devrilmesi: Yeni Rejim

A) Sebepler 26

Prof

B) Gelimeler

C) Ayrlk Ayaklanmalar

D) D Meseleler

10. Sovyet Rusya'nn Afganistan' gali

11. Irak-ran Sava

A) ran-lrak Mnasebetleri

B) Sava

C) Sava Karsnda Devletler

D) Sava Durdurma abalar

ONBENC BLM

TRK DI POLTKASI 1960-1980

1. Genel Grnm

2. Kbrs Buhranlar 27

Prof

A) 1963-1964 Kbrs Buhran

B) 1967 Kbrs Buhran

C) 1974 Kbrs Buhran ve Kbrs Harekat

a) Sovyetlerin Tepkisi

b) Amerika'nn Tepkileri

c) Kbrs Meselesinin Gelimeleri

3. Trk-Amerikan Mnasebetleri

4. Trk-Sovyet Mnasebetleri

5. Trk-Yunan Mnasebetleri

A) Kt'a Sahanl Meselesi

B) Ege'de Hava Kontrol Sahas

C) Karasular Meselesi

) Yunanistan'n NATO'ya Dnmesi 28

Prof

6. Trkiye ve Orta Dou

ONALTINCI BLM

YEN YAPILANMAYA DORU

1. Yeni Yaplanmann Faktrleri

2. Orta Dou Gelimeleri, 1980-1995

A) Arap-srail Sorunu ve Barlar

B) Suriye'nin Lbnan "Eyaleti"

C) Irak-ran Sava ve Sonular

a) Savan Gelimeleri

b) Irak-ran Sava ve Devletler

aa) Arap Devletleri

bb) Trkiye

cc) Avrupa Topluluu 29

Prof

dd) Sovyetler Birlii

ee) Amerika

D) Krfez Sava, 1990-1991

a) Irak-ran Savann Etkileri

b) Irak-Kuveyt Anlamazl

c) Krizin Gelimeleri

aa) Vietnam Sendromu

bb) Birlemi Milletler Destei

cc) Bar ve Araclk Teebbsleri

dd) Amerika'nn Askeri Hazrlklar

ee) Sovyet Rusya Konusu

d) Krfez Sava

e) Krfez Sava ve Trkiye 30

Prof

3. Asya Gelimeleri

A) Sovyetlerin Afganistan Hezimeti

a) Afgan Direni rgtleri

b) Afganistan'n gali ve Devletler

c) B.M.'in Bar abalar

B) in'de Yeni Yaplanma

a) Deng aoping'in Ykselii

b) Reformlar

c) Tienanme'deki Krmz Ik

d) Tienanmen'e Tepkiler

4. Sovyetler Birlii'nin Dalmas: Yeni Dnya

A) Stalin'den Gorbaov'a

B) Glasnost ve Perestroyka 31

Prof

C) Sovyet-Amerikan Silahlanma Yar

D) Uyduluk'tan Bamszla: Avrupa'da 1989 htilalleri

a) ekoslavakya

b) Macaristan

c) Polonya

d) Dou Almanya

e) Bulgaristan

f) Romanya

g) Yugoslavya'da Sava

h) Baltk lkeleri

) Moldova

i) Ukrayna

j) Beyaz Rusya (Belarus) 32

Prof

k) Kafkaslar

aa) Grcistan

bb) Kafkas geni

l) Orta Asya Trk Cumhuriyeti

aa) Kazakistan

bb) Trkmenistan

cc) Krgzistan

dd) zbekistan

ee) Tacikistan

m) Rusya Federasyonu

n) Sovyetler Birlii'nin Dalmas: Gorbaov'dan Yeltsin'e

5. Trk D Politikas, 1980-1990

A) Trk-Yunan Mnasebetleri 33

Prof

B) Kbrs Sorunu

C) Bat Trakya Sorunu

D) Trk-Amerikan Mnasebetleri

a) Amerikan Yardm Konusu

b) Ermeni Sorunu

c) SEA Tartmas

E) Bulgaristan ve Soydalarmz

F) Trkiye ve Avrupa Topluluu

:::::::::::::::::

BRNC BLM

19'UNCU YZYIL AVRUPASI

1

GR 34

Prof

Gnmz dnyasndaki milletleraras mnasebetlerin yapsn, ve niteliini oluturan gelimelerin balangc, 1914-18 arasnda ceryan etmi olan 1'inci Dnya Sava ve onun sonularna kadar gitmektedir. Fakat 1'inci Dnya Sava da durup dururken patlak vermi olan bir milletleraras buhran deildir. Bu sava, 1789-1815 arasnda Avrupa'y alt-st etmi olan ve bundan da daha mhim olarak insann siyasal yaaynda tesirlerini gnmze kadar srdren eitli siyasal fikir akmlarn ortaya karm bulunan Fransz htilalinden sonra kendisini gsteren gelimelerin bir sonucu olmutur. Yani, 1'inci Dnya Savann kkleri, 1815-1914 arasnn siyasal ve diplomatik gelimelerinde yatmaktadr. Bu sebeple, 19'uncu yzyln panoramasn izmeden, 1'inci Dnya Savan ve onun sonularn anlamaya imkan yoktur. Bu ksmda, bu panoramay izmeye ve 19'uncu yzyln temel siyasal ve diplomatik unsurlarn vermeye alacaz.

1815-1914 devresini ele aldmzda, bu devrenin, nitelikleri itibariyle birbirinden farkl iki ksma ayrldn grrz. Birincisi, 1815-71 devresi, ikincisi de 1871-1914 devresidir. Birinci ksm, dorudan doruya Fransz htilalinin ortaya kard fikir akmlarnn gelime ve tesirlerini iine almakta, buna karlk, ikinci ksm da, bu fikir akmlarndan Nasyonalizm veya Milliyetilik dediimiz, milli birlik hareketlerinin gereklemesi sonucu, Avrupa'nn kuvvet yapsnda meydana gelen byk deimenin dourduu yeni kuvvet mnasebetlerini veya yeni yapdaki milletleraras mnasebetleri ihtiva etmektedir. 35

Prof

Tabiatyla bu sylediklerimiz sadece Avrupa gelimeleriyle ilgili bulunmaktadr. Halbuki, bilhassa 19'uncu yzyln sonlarna doru milletleraras mnasebetlere Afrika ve Uzakdou gibi yeni alanlarla, Birleik Amerika ve Japonya gibi iki tane Avrupa d kuvvet de dahil olmutur. Milletleraras mnasebetlerin bu yeni alan ve unsurlarn da gzden geirmemek, 19'uncu yzyln genel tablosunu eksik izmek olur. Bu sebeple, Avrupa'nn, yukarda belirttiimiz iki ksmdaki gelimelerini ana izgilerle ele aldktan sonra, bu yeni alan ve unsurlara da ksaca deinmee alacaz.

Tabii bu arada Osmanl mparatorluunun 19'uncu yzyl iindeki durumunu ve gelimelerini de gzden geireceiz.

2

1815 - 1871 devresi

Bu devrede Avrupa gelimelerine hakim olan faktrler, Fransz ihtilalinin dourduu fikir akmlardr ki, bunlar da Liberalizm, Nasyonalizm ve Sosyalizm'dir. Bu akmlar nereden kmtr, nitelikleri nedir ve tesirleri ve gleri ne olmutur? imdi sras ile bunlar ele alalm.

A) Liberalizm

36

Prof Bilindii gibi, Orta alarda Rnesans hareketi sanat alannda ve Reformasyon hareketi de din alannda insan dncesine bir serbesti, bir eit hrriyet getirme amacn gtmtr. Rnesans ile birlikte sanatkar tabiata daha geni bir serbestlik ve hrriyet iinde bakmaya, ilhamlarn daha geni snrlar iinde ilemeye balamtr. Reformasyon hareketi ise, o zamana kadar egemen din olarak katolikliin sert kat ve hogrsz din kalbn krarak, Tanr ile insan arasndaki mnasebetlere bir hrriyet getirmek amacn gtmtr. Bunun sonucu olarak; Protestanlk denen yeni bir din ekli ve onun da eitli mezhepleri ortaya kmtr. Protestanlk ve onun eitli mezhepleri, Tanr-nsan mnasebetlerine, katoliklikten ok farkl yeni yeni ekiller getirmitir.

Fakat u var ki, ne sanat alanndaki hrriyet geliimi ve ne de din alanndaki hrriyet geliimi, insann toplum iindeki siyasal yaayna herhangi bir serbestlik veya hrriyet getirmekten ok uzak kalmtr. Sanat ve din alannda insan dncesine bir dereceye kadar hrriyet gelmi, lakin hrriyet insann toplum iindeki siyasal durumunu deitirememitir. nsanlar yine, kudretini ve yetkisini Tanrdan aldn iddia eden, kral, imparator, prens veya hkmdar denen bir tek insann sert, mutlak ve snrsz otoritesine tabi olarak ve onun keyfi idaresi altnda yaamaya devam etmilerdir. Daha ak bir deyile, toplum iinde kiinin insan olarak hi bir deeri tannmamtr.

te 1789 htilali iledir ki, toplumlarn bu siyasal dzeni yklmaya 37

Prof balamtr. imdi hkmdarn snrsz otoritesine kar, kiinin varl ve bu varln, insan olmak haysiyeti dolaysiyle sahip bulunduu temel hak ve hrriyetler, snrlayc bir unsur olarak kyordu. Siyasal dzen, hkmdarn otoritesi ile, kiinin insanca yaama ilkesi arasnda kurulan bir dengeye dayandrlmak isteniyordu. Fransz htilalcileri daha ihtilal kaynamalarnn ilk aylarnda, 28 Austos 1789 da, yaynladklar "nsan ve Vatanda Haklar Demeci" ile bu dengeyi akca ilan ettiler. Bu demecin esaslar yle idi: nsanlar haklar bakmndan hr ve eit doarlar ve yle kalrlar. Bu haklar hrriyet, mlkiyet, gvenlik ve zulme kar direnme haklardr. Her trl egemenlik esas olarak millettedir. Kanun millet egemenliinin ifadesidir. Her vatanda hr bir ekilde konuabilir, yazabilir ve yaynda bulunabilir. Kamu dzenine dokunmadka, kimse dini ve siyasi inanlarndan dolay knanamaz.

Grlyor ki bu deme, insann insan olmak dolaysiyle, daha doduu andan itibaren, bir takm temel hak ve hrriyetlere sahip bulunduunu ortaya koyuyor ve hkmdarn otoritesini de bu temel hak ve hrriyetlerle snrlyordu. Bu, Avrupa'da insanlarn ilk defa grdkleri ve iittikleri bir eydi. (nsan ve Vatanda Haklar Demeci'nin ortaya att bu hrriyet ilkeleri, daha nce 4 Temmuz 1776 tarihli Amerikan Bamszlk Demeci'nde de ortaya atlmt. Fakat, o zamann ulam imkanlarnn yetersizlii ve iki kta, arasnda geni bir deniz parasnn bulunmas dolaysyle, Amerika'daki bu hrriyeti hareket Avrupaya fazla tesir edememi, ancak birka Avrupal aydnn dikkatini ekmitir. Mamafih, Fransz htilali liderlerinin Amerikan Bamszlk , 38

Prof Demecinden rnek aldklar da bir gerektir.)

Fransz htilali ile ortaya kan bu yeni siyasal dzen anlayna Liberalizm veya Hrriyetilik hareketi denmektedir. Fakat kiinin bu temel hak ve hrriyetlerinin gerek hkmdar, gerek insanlar tarafndan kabul edilmesi yeterli deildi. Bu haklar ve hrriyetler bir anayasada aka belirtilmedike ve yine bu anayasada hkmdarn otorite ve yetkilerinin ne ekilde ve nasl kullanlaca belirlenmedike, kiinin siyasal varl yeterli bir teminata sahip olamazd. Onun iindir ki, Liberalizm hareketinin en mhim unsuru anayasaclk olmutur. Yani, Liberalizm anayasal bir hrriyet dzeni kurma amacn gtmtr. Bu anayasal dzende hkmdar yine hkmdar olarak kalmaktadr. Lakin yetkilerinin snr ve kullanlma ekli bir anayasa ile izilecektir. Hemen ilave edelim ki, 19'uncu yzyln Liberalizm hareketleri iinde Cumhuriyetilik eilimi ok az grlmtr.

Fransa'da meydana gelen bu hrriyetilik hareketini Avrupa'nn dier mutlak hkmdarlarnn hemen kabul etmesi beklenemezdi. nk Fransa'da kraln otoritesini ykan bu hareket, kendilerine de bularsa, bunlar da otoritelerinden yoksun kalabilirler ve hatta tahtlarn kaybedebilirlerdi. Bu sebeple, Avusturya, Prusya, Rusya ve ngiltere gibi byk devletIerle Avrupa'nn kk krallklar daha ilk gnden itibaren Fransz htilaline cephe aldlar ve bu da htilal Fransa's ile bu devletler arasnda, 1792'de balayp, 1815'e kadar devam edecek uzun savalarn patlamasna sebep oldu.

39

Prof 1792-1815 arasndaki Fransz htilali savalar, Napolyon'un elinde, btn Avrupay Fransz hegemonyas altna sokmak isteyen bir kuvvet emperyalizmi niteliini kazanmsa da, uras da bir gerektir ki, bu savalar hrriyet kavramnn btn Avrupaya ve zellikle kitlelere yaylmasn da kolaylatrmtr. 1815'in Avrupasnda, siyasal dzen konusundaki insan dncesi 25 yl ncesinden artk ok farklyd.

Bununla beraber, mutlak hkmdarlar bu nemli deiikliin gerek mahiyetini anlamam grnyorlar. 1815'de Napolyon Fransa'sn yenerek Fransa'y ihtilalden nceki snrlar iine sokan Avrupann byk devletleri (ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya) hrriyetilik fikirlerini de yenilgiye urattklarn sanmlardr. Hatta kk krallklar bile ayn dnceyi tayorlard. Mamafih Hrriyetilik (Liberalizm) akmnn tehlike ve korkusunu da ilerinde hissetmi olmallar ki, 1815 Viyana Kongresi ile Avrupann toprak ve snr dzenlemelerini kendi politik karlarna gre yaparlarken, ayn zamanda, bundan sonra patlak verebilecek herhangi bir hrriyetilik hareketini beraberce bastrmak hususunda da anlamlardr.

Bu ibirliinin rahatl iinde Avrupann mutlakiyeti hkmdarlar 1815'den sonra toplumlarn yine eski dzen zerinden idare etmeye balamlardr. Bu ise toplumlarn deien dncesi ile tam bir elime haline gelmi ve bunun neticesi olarak, Avrupa, 1818-1822, 1830 ve 1848'de olmak zere, devre halinde bir dizi ayaklanma ve ihtilallere sahne olmutur. 40

Prof

Biraz aada da deineceimiz gibi, bu devreli ayaklanmalar sadece liberalist mahiyette deil, ayn zamanda Nasyonalist mahiyette de kendisini gstermitir.

1818-22 devresinde Liberalist ayaklanmalara Almanya'da, talya'da ve spanya'da rastlamaktayz. Bilhassa Alman niversiteleri Hrriyeti ayaklanmalarn bir beii haline gelmitir. Fakat byk devletlerin ibirlii bu ayaklanmalarn ksa bir srede bastrlmasn salamtr.

1822'den sonra Avrupa ksa bir sre iinde bir sknete girmise de, 1830'da bir ok lkelerde yeniden patlamalar meydana gelmitir. Fransa'da basn hrriyetinin kstlanmasndan patlak veren ve birka gn sre ile Paris'i kanl arpmalara sahne yapan ayaklanma hemen baka lkelere de sramtr. Belikallar bir yandan Hollandallarn egemenliinden kendilerini kurtarrken, ayn zamanda, zamann en ileri hrriyeti anayasasn da kabul ediyorlard. 1830'un hrriyeti ayaklanmalar Almanya ve talya'nn kk krallklarnn birounda da grld. Bir ok Alman devletlerinde hrriyeti anayasalar kabul edildi. talyan devletlerindeki hrriyeti hareketleri ise Avusturya sert bir ekilde bastrd. Ne olursa olsun, Liberalizm hareketi 1830 htilallerinde nemli bir adm atmtr.

1848-49'larda Avrupa yeniden bir dizi ayaklanmalar iine girdi. Nasyonalist hareketin ar bast bu ayaklanmalarda, liberalizm artk 41

Prof nemli bir zafer salamtr. 19'uncu yzyln ortalarnda anayasal rejimler artk normal bir siyasal dzen haline gelmektedir. Fransa'da ii haklar ve toplant hrriyeti meselesinden doan 1848 ayaklanmas, Cumhuriyet rejiminin kurulmas ile sonulanm, lakin bu cumhuriyet ancak drt yl kadar srerek, 1852 de imparatorlua dnmtr. Fakat ne var ki, 1848'de cumhurbakan seilen Louis Napoleon (Napoleon Bonaparte'n yeeni), 1852'de imparatorluk rejimini ancak bir halk oylamas ve halkn tasvibi ile kurabilmitir. Avusturya'da ise, 1848 ihtilali, 1815'den beri mutlakiyetiliin bayraktarln ve liberalizm dmanlnn ncln yapan Babakan Metternich'in lkesinden kamas ile neticelenmitir. Mutlakiyeti Prusya ise, 1850'de bir anayasa kabul etmek zorunda kalmtr. Keza Hollanda, svire ve Danimarka'da da gayet liberal anayasalar kabul edilmitir.

Hasl, 19'uncu yzyln ortalarnda artk hrriyetilik ve anayasal rejim, Avrupa lkelerinin ciddi bir meselesi olmaktan kmtr.

B) Nasyonalizm

Nasyonalizm veya milliyetilik akmnn esas milli bamszlktr. Baka devletlerin hegemonyas altnda yaayan milletlerin milli bamszlklarn kazanmalar ve kendi bamsz devletlerini kurmalar hareketidir.

Bu hareket de kaynan Fransz htilalinden almaktadr. Bir bakma 42

Prof kii hrriyeti kavramnn milletlere de tatbikidir. Nasl bir insan, insan olmas dolaysiyle bir takm temel hak ve hrriyetlere sahip bulunuyorsa, bir millet'de, bir btn olarak, hrriyetine yani bamszlna sahip olma hakkna sahiptir.

te yandan, milliyetilik hareketinin ortaya kmasnda, htilal Fransa's messir bir rol oynamtr. Bilhassa htilal Fransa'snn kaderine 1797'den itibaren hakim olan Napolyon Bonapart, Avrupa'nn byk devletleri ile savarken ve bu devletlerin topraklarna girerken, bu topraklardaki milletleri bal olduklar devletlere kar ayaklandrm ve Fransa'nn bu milletlere hrriyet getirdiini sylemitir. Bu kkrtmalarn bu milletler zerinde tesirsiz kaldn sylemeye imkan yoktur.

Fakat 1815 Viyana Kongresinde, byk devletler Avrupa haritasn kendi karlarna gre dzenlerken, nasyonalizm bakmndan, liberalizm konusunda yaptklar ayn hatay ilemilerdir. Milletler ya paralanm ve bu paralar baka devletlerin snrlar iine sokulmu veya izilen snrlar iinde eitli milletler bulunmutur. Mesela, Polonya topraklar bir kere daha Avusturya, Rusya ve Prusya arasnda paylalm ve Polonyallarn byk bir ksm Rusya'nn hegemonyas altna girmitir. Halbuki Napolyon 1807 ylnda, Prusya ile Rusya arasnda bir tampon olmak zere, Varova Byk Dkal ad ile bamsz bir Polonya devleti kurmutu. Polonyallar bamszln tadn almlard. 1815 Viyana Kongresinde ise, bu bamsz Polonya bir kere daha ortadan kaldrlarak topraklar devlet arasnda 43

Prof bllmtr. te yandan, Avusturya mparatorluunun snrlar iinde, bata Macarlar olmak zere, Polonyallar, ekler, Hrvatlar ve Romenler gibi birok millet bulunmaktayd. Hatta Osmanl mparatorluunun Avrupa topraklar iin de ayn ey sylenebilir. Bu topraklar iinde pek ok yabanc milletler yaamaktayd. Nasyonalizm hareketi bunlara da tesir etmekten geri kalmam, 1829'da Yunanistan, 1878'de Srbistan, Karada ve Romanya, 1908'de Bulgaristan ve 1913 ylnda da Arnavutluk, birer bamsz devlet olarak Osmanl mparatorluundan kopmutur.

Bu sebepten tr 1830-1848 ihtilallerinde milli bamszlk teebbslerine de rastlamaktayz. Mesela, 1830 ylnda Rusya snrlar iinde yaayan Polonyallar bamszlklarn almak iin ayaklanmlar ve tam bir yl sre ile Rus ordularna kar savamlardr. Fakat kanl bir yenilgiye uramlardr. 1848-49 da ise Macarlar bamszlklarn almak iin Avusturya'ya kar savamlardr. Avusturya Macarlarla baa kamaynca Rusya'dan yardm istemi ve Macaristan'a giren 150.000 kiilik bir Rus ordusu 1849 yaznda Macar milli bamszlk hareketini ok kanl bir ekilde bastrmtr. 1815'den sonra milliyetilik akmnn en nemli meselesi Alman ve talyan milli birlikleri olmutur. Bu mesele de kaynan, 1815 Viyana Kongresi kararlarndan almaktayd ve burada da ba rol Avusturya oynuyordu. Avusturya snrlar iinde eitli milletler bulunduu iin, Fransz htilalinin milliyetilik konusundaki tesirlerini gznnde tutan bu devlet, milliyeti akmlara kar da kuvvetle cephe almtr. nk, Avusturya snrlar iindeki milletler bamszlklarn 44

Prof alacak olurlarsa, Avusturya mparatorluunun dalmas iten bile deildi. Avusturya bu noktay ok iyi grmtr. Nitekim 1914-18 Birinci Dnya Savann sonunda Avusturya yenilip de btn bu milletler bamszlklarn alnca, geriye bugnk kck Avusturya devleti kalmtr. Ayn ey Osmanl mparatorluu iin de olmutur. Birinci Dnya Savann hemen ncesinde mparatorluk snrlarnn Meri nehrine kadar gerilemesinde, Balkan lkelerinin bamszlklarn kazanmalar ba rol oynamtr.

Alman ve talyan milli birliklerinin kurulmas ihtimali ise, Avusturya iin en fazla korkutucu olmutur. Bu iki milli birliin kurulmas ve birer devlet olarak ortaya kmasnn Avusturya snrlar iindeki eitli milletlere yapaca tesir bir yana, Avusturya'nn, biri batsnda, dieri de gneyindeki iki gl devletin kurulmas, bu devletin Avrupa'daki durumunu zayflatrd. Avusturya byle bir ihtimalin gereklemesini nlemek iin, 1815 Viyana Kongresi kararlaryla, hem Almanya'y ve hemde talya'y dank tutmaya muvaffak olmutu. Kutsal Germen mparatorluunun 360 devleti, Viyana Kongresinde ancak 36'ya indirildi. Yani Almanya'da 36 ayr devlet bulunuyordu. talya'da da ayn durum vard. talya denen topraklar zerinde bir ok krallk bulunduu gibi, Avusturya, baz talyan krallklarnn bana Avusturya mparator ailesinden prensleri getirdi. Bu suretle baz talyan Krallklar vastasyla talya zerinde dorudan doruya kontrol tesis etmi olmaktayd.. Avusturya, Almanya iin de ayn eyi yapt. Almanya'daki 36 devlet Germen Konfederasyonunu tekil ediyordu ve bu konfederasyonun bana da Avusturya Prensleri 45

Prof getirilmiti. Yani, Avusturya, Alman devletleri zerinde de dorudan doruya kontrola sahip bulunuyordu.

Fakat her iki lkede de Avusturyann nemli bir problemi vard. Almanya'da Prusya ve talya'da Piyemonte devletleri, biri Alman, dieri de talyan milli birliinin kurulmasn istiyorlard. Onun iindir ki, Avusturya 1815 den itibaren her iki devletle de sinsi bir mcadelenin iine girmek zorunda kald.

1848 Martnda Viyana sokaklarnda halkn hrriyet iin de Macarlarn da bamszlk iin ayaklanmalar Avusturya'y g duruma sokunca Almanya'daki milliyetiler Alman milli birliini kurmak iin harekete getiler ve Prusya'y da lider olarak setiler. Hatta bir Alman mparatorluu Anayasas yaplarak Prusya Kral Alman mparatoru ilan edilmek istendi. Lakin Avusturya'nn Prusya'ya ynelttii tehdit o kadar iddetli oldu ki, Prusya gerilemek zorunda kald. O gnn artlar iinde Prusya Avusturya ile bir sava gze alamad. Prusya geri ekilince Alman milli birlii iin yaplan bu teebbs de neticesiz kald.

talya'da ise, Piyemonte harekete geti. Fakat Piyemonte'nin teebbs de sonusuz kald. Piyemonte 1848 ve 1849 yllarnda iki defa Avusturya ile savaa giriti, fakat her ikisinde de yenildi. Bu yenilgiler dier talyan devletlerinin de cesaretini krd. Fakat bu iki teebbs Piyemonte'ye bir eyi retmiti; talyan milli birlii ancak Avusturyann sava meydannda yenilmesiyle gerekletirilebilir 46

Prof ve byle bir sava da kk Piyemonte tek bana yapamazd. Avusturya'y yenmek iin Piyemontenin bir byk Avrupa devletini yanna almas gereklidir. Gerekten, 1854-56 Krm savana Fransa ve ngiltere'nin yannda katlarak bu iki byk devletin sempatisini kazanan Piyemonte, milliyeti hareketleri destekleyen 3'nc Napolyon (1848 seimlerinde cumhurbakan seilen Louis Napolyon, 1852'de mparator olunca 3'nc Napolyon adn almtr.) Fransa's ile 1858 ylnda bir ittifak yapmaya muvaffak oldu. Fransa'y ittifakna alan Piyemonte 1859 ylnda Avusturya'ya sava at ve Avusturya'y, Fransa ile birlikte, iki defa sava meydannda yenilgiye uratt. Piyemonte'nin bu zaferi zerine, dier talyan devletleri Piyemonte'ye katlarak talyan Milli birliini kurdular. 1861 ubatnda Torino'da ilk talyan parlamentosu ald ve talya Krall ilan edildi.

talyan milli birliinin kuruluunu Alman birliinin kuruluu takip etmitir. Bu birliin kuruluu da Prusya'nn ve onun babakan Bismarck'n eseri olmutur. Alman birlii safhada gereklemi olup, bunlarn herbiri bir savatr. 1864 Prusya-Danimarka sava ile Prusya, Danimarka'nn elindeki baz Alman topraklarn geri alp Germen Konfederasyonuna katmtr. 1866 Prusya-Avusturya sava ise, Avusya'nn Prusya karsnda yenilgisi zerine, bu devleti Germen Konfederasyonunun dnda brakmak suretiyle, Almanya zerindeki Avusturya kontroln sona erdirmitir. Fakat buna ramen Bismarck iin Alman milli birliini kurmak hemen mmkn olamad. nk, Fransa'nn nfuzu altnda bulunan Katolik Gney Alman Devletleri birlie yanamadklar gibi, imdi kuzeyinde kuvvetli bir Almanya'nn 47

Prof ortaya kmasndan endie etmeye balayan Fransa'nn Prusya'ya kar durumu sertlemitir. Alman birlii yolundaki Fransa engelini bertaraf etmek, Bismarck iin, ancak, Fransa'y 1870-71 savanda ar bir yenilgiye uratmakla mmkn oldu. Bismarck'n dedii gibi, Alman milletinin milli btnl ancak "kan ve demirle" gerekletirilebilmitir.

talya ve Almanya'nn bamsz devletler olarak Avrupa'daki milletleraras mnasebetlere girmesiyle, Nasyonalizm akm ok byk bir adm atm olmaktayd. Fakat milliyetler meselesi de tamamen zlm deildi. Milliyetler meselesinin milletleraras mnasebetleri bulandrmas, 'inci Dnya Savandan sonra bile devam edecektir. Yalnz u varki, bilhassa Alman milli birliinin kuruluu ve Alman mparatorluunun Avrupa'daki kuvvet mnasebetleri iinde 1871'den itibaren birdenbire sivrilmesi, kt'ada milletleraras mnasebetlere yepyeni bir yap ve gelime seyri vermi ve bundan sonra da Almanya etrafnda ekillenmeye balayan diplomatik gelimeler, fikir akmlarnn etkisini geri plana itmeye balamtr. 1871'in Avrupa's 1815'in Avrupa'sndan artk ok farkldr.

C) Sosyalizm

Sosyalizm akm da dierleri gibi kaynan Fransz htilalinden almaktadr. 1789 nsan ve Vatanda Haklar Demeci'nin ortaya atm olduu kanun nnde btn vatandalarn eitlii, yani siyasal eitlik ilkesinin, bilhassa 1815'lerden itibaren, yazarlar tarafndan 48

Prof ekonomik eitlie de dntrlmesi Sosyalizm akmnn domasna yol amtr. Bu yazarlar siyasal eitliin, toplumdaki kiiler arasndaki eitliin gerekletirilmesi iin yeterli olmayacan, tam eitlik iin kiiler arasnda ekonomik eitliin de bulunmas gerektiini ileri srmlerdir. Tabiatyla, bir istek, bir ideal olarak fikrin ortaya atlmas yeterli deildi. Bir toplumda ekonomik eitliin gerekletirilmesi iin nasl bir dzen ve sistemin tatbik edilmesi gerektii de gsterilmeliydi. te bu g meseleye cevap bulma abas, bir ok dnr ve yazarlar ok eitli sosyalist fikirler ileri srmeye yneltmitir. Herkes kendisine gre bir sosyalist dzen tasarlamtr. Bu fikir eitlilii ise, sosyalizmi belirli bir sistem halindeki bir fikir btnlnden yoksun brakmtr. Bundan dolaydr ki, sosyalizm btn 19'uncu yzyl boyunca fikir plannda kalm ve bir fikri tartmadan teye gidememitir. Liberalizm ve Nasyonalizmde grdmz fiili hareketlere ve kitle ayaklanmalarna, 19'uncu yzylda sosyalizmde hemen hemen hi rastlanmaz. Bu da sosyalizmi fiili gten yoksun brakmtr. Ancak Rusyada 1917'de meydana gelen Bolevik htilali ile sosyalizm milletleraras mnasebetlere yeni bir unsur olarak girmeye balayacaktr.

Karl Marx ile birlikte sosyalist dncede nemli bir deiiklik meydana gelmi ve Marx'n sosyalist akmn gelimelerindeki tesiri de, daha nceki sosyalist yazarlara nisbetle ok daha derin olmutur. Marx, kendi sosyalist sistemini ii snf esasna dayandrd ve bu sistemi evrensel veya enternasyonal adan ele ald iin, btn dnya iilerinin rgtlenmesi konusuna ok nem vermitir. 49

Prof Bu abalarn sonucunda, 'inci ve 'inci Enternasyonaller dediimiz sosyalist enternasyonaller ortaya kmtr. Bu enternasyonaller ne ii snfn ve ne de sosyalist dnceyi rgtlendiremedii gibi, kendi iinde kan fikir ayrlklar ve atmalar ile, sosyalizm akmnn fikir plannda tam bir paralanmasna da sebep olmutur. imdi bu gelimeleri ksaca ele alalm.

Karl Marx Das Kapital'in birinci cildini 1856'da yaynlamtr. Bununla beraber, Karl Marx ve yakn arkada F. Engels 1848 ihtilallerinde fikri bakmdan gayet aktif olmulardr ve 1848'de Engels'le Marx mehur "Komnist Manifestosu'nu" yaynlamlardr. Bunun yaynlanmasndan sonra Engels ve Marx iileri bir milletleraras teekklde birletirmeye almlard. Bu suretle milletleraras proleteryay organize etmek suretiyle komnist ihtilaline gitmeyi dnmler ve bu amala da Marx ve Engels'in abasyla 1864'te ilk defa olarak ngiltere'de 'inci Enternasyonal adn verdiimiz bir Milletleraras i Federasyonu kurulmutur.

'inci Enternasyonal uzun mrl olamamtr. nk Marx ve bir Rus olan Mikhail Bakunine iddetli bir fikir mcadelesine girmilerdir. Karl Marx kendi sistemini kurarken, Alman Feuerbach ve Hegel'den byk lde yararlanmtr. Hegel siyasi felsefesi itibari ile bir otoriteye taraftardr. Marksist sistemin otoriteye dayanan ksm Marx tarafndan bilhassa Hegel'den alnmtr. Fakat ekonomik dnce sisteminde Feuerbach Marx' byk l etkilemitir. Dolaysiyle, Marksist sistemde siyasi otorite hakimdir. Buna karlk Mikhail 50

Prof Bakunine bir anaristtir ve bir anarist olarak da her trl otoritenin karsndadr. Ona gre her rgt insan hrriyetine indirilmi bir darbedir. Onun iin devletin de iddetle aleyhindedir. Bir siyasal rgt olarak devlet insan hrriyetini kstlamaktadr. Bu yzden devlet ortadan kaldrlmaldr. Bu sebepten 'inci Enternasyonal iinde Bakunine ve Marx iddetli bir atmaya girdiler. Bakunine son derece zeki, dinamik ve ateli bir insand. Marx, Bakunine ile mcadelesinde 'inci Enternasyonalin paralanacan grnce, 1872'de Lahey kongresinde Bakunine'i Enternasyonalden att. Fakat bu olay, denebilir ki, 'inci Enternasyonalin de sonunu getirmitir. nk Karl Marx 'inci Enternasyonali Bakunine'in nfuzundan kurtarmak ini enternasyonalin merkezini Amerika'da Filadelfiya'ya tad. 'inci Enternasyonal Amerika'ya tanmakla Avrupa politikasyla ister istemez balarn kesmi oluyordu. Bunun iin de 1872 Lahey kongresi 'inci Enternasyonalin sonu olarak kabul edilir. Fakat 1876 Filadelfiya kongresinde 'inci Enternasyonal kendi kendisini fesh etti.

Mamafih milletleraras proleterya hareketinin tekilatlanmasnn arkas kesilmedi. 1889'da 'inci Enternasyonal kuruldu. 'inci Enternasyonal 'inci ye nisbetle daha uzun mrl olmu ve 1914'e kadar devam etmitir. YaInz, 'inci Enternasyonal birincinin hatasn tekrar etmemek iin daha hogr ile hareket etmi ve yalnz Marksistleri deil lml sosyalistler de dahil sosyalizmin her eklini benimseyenleri sinesinde toplamtr. Lakin eitli ekillerdeki sosyalist fikirlerin 'inci Enternasyonelde toplam olmas, bu Enternasyonal iinde de gr ayrlklarnn daha iddetli bir ekilde ortaya kmasna sebep olmutur. 51

Prof Bu gr ayrlklar iinde, bugn gnmzde de sosyalist lkeler tarafndan birbirlerini itham etmek iin kullanlan Revizyonizm, 'inci Enternasyonalde bilhassa gze arpmaktadr.

Revizyonizm akmnn nderliini Alman sosyalistlerinden Bernstein yapmtr. Bernstein'e gre Marksizmi birok olaylar bir ok bakmdan yalanlamtr ve gerekten gsterdii rnekler Marx'n kehanetini yanl karmt. Marx'a gre: Endstriler gelitike ve her lkede endstri kurulular bydke ii biraz daha sefalete gidecektir. i kitleleri gittike oalacak ve sermaye monopollerinin says gittike azalacaktr. Bu suretle genileyen proleterya sermayedarlar devirip retim aralarna toplumsal olarak sahip olacaklardr ki Karl Marx buna "Catastrophe final" (Nihal Felaket) diyordu.

Bernstein Marx'n bu dncesinin yanl olduunu ileri srd. Verdii rnek ise uydu: Marx'a gre endstriler gelitike ii kitlesi zayflayacaktr. Fakat Bernstein'e gre, 1873-95 arasnda gemi olan devrede, gda maddeleri fiatlar % 35-40 kadar dmtr. Ayn devrede ii cretlerinde % 5 bir art meydana gelmitir. Bylece ii cretlerinin reel art % 40'tr. Dolaysiyle endstrinin gelimesiyle proleteryann fakirleecei iddias doru deildir.

kinci olarak, Karl Marx endstri bymesinin monopole yol aacan, sermayenin sayl ellerde toplanacan sylyordu. Halbuki bu srada endstrinin gelimesiyle ortaya kan baka bir gelime Karl Marx'n bu sylediklerinin doru olmadn ortaya koydu. 52

Prof Bernstein bu noktay da gsterdi. Bu yeni gelime u idi: 1890'larda endstri lkelerinde gayet hzl bir endstri gelimesi ortaya karken, sermayenin yapsnda da deiiklikler oldu. Hakikaten endstrinin klasik gelimesi srasnda yani Das Kapital yazld srada, sermaye kiilerin elindedir. Fakat 1890'lardan itibaren endstrinin gelimesi daha geni sermayeleri gerektirdiinden, anonim irketler usul ortaya kt. Bu irketlerin birdenbire gelimesi gerekte sermaye sahipliini blmtr. Yani bu ekilde Marx'n dedii gibi sermaye sahiplii azalmyor, aksine oalyordu.

Bernstein'in ileri srd nc bir nokta da uydu: 1848 Komnist Manifesto'sunda Marx ve Engels'in ortaya att bir ar vard: "Dnya iileri birleiniz". Marx'a gre iinin vatan yoktur, snf vardr. Bernstein bunu da kabul etmedi. Bernstein'e gre bir vatanda olarak iinin de vatan vardr.

te bu noktadan hareketle Bernstein Marksizmi yumuatmak istedi. Kapitalist bir dzende iinin durumunun dzelebileceini ve sosyalizmin mevcut olabileceini syledi. Yani Karl Marx gibi ihtilal metodu kullanmak art deildi. Demokratik metotlarla da sosyalizm gerekletirilebilirdi. te Bernstein'in bu dnce sistemi Marksistler tarafndan Revizyonizm diye adlandrlmtr.

'inci Enternasyonalin karlat dier bir mesele de Fransz sosyalistleridir. Bernstein Alman sosyalistlerinin sa kanadn temsil ediyordu. Ortodoks olmayan Marksist bir grup merkezdeydi. Tam 53

Prof anlamyla Marksist olan Alman sosyalistlerinin sol kanadnn lideri Karl Liebnecht'ti. Fransz sosyalistleri ise Fransz siyasi dncesinin tarih iindeki geliimi dolaysiyle gayet ferdiyeti idi. Bu bakmdan demokratik usullere yatknd. Fransz endividalizmi de 'inci Enternasyonalde Marx ve Engels'in karsnda yer alr. Endividalizm Enternasyonelin tam zdd bir kavramd.

Bunlar 'inci Enternasyonalin temel meseleleri olmutur. Bunun dnda ayrntlar konusunda da pek ok gr ayrlklar ortaya kmtr. Ama 'inci Enternasyonal buna ramen 1914 ylna kadar devam etmitir. 'inci Enternasyonal 'inci Dnya Sava dolaysyla Bernstein'in dedii gibi nemli bir mesele karsnda kald. Daha sava kmadan savatan nceki yllarda siyasi hava gerginlemee balad zaman, Marx genel bir savan kacan ve bu savan kapitalistlerin bir sava olduunu, bu sebeple de iilerin ve proleteryann bu kapitalist savata hi bir kar bulunmadn, bundan dolay sava kt zaman iilerin askere gitmemelerini syledi. 'inci Dnya Sava patlak verince btn memleketlerdeki iiler askere alndklarnda tereddtsz dmanla savamak iin cepheye kotular. Bernstein'in iaret ettii gibi, iiler Enternasyonalizmi birtarafa brakp hereyden nce dmana kar vatanlarn savunmaya kotular. te bu durum kinci Enternasyonalin sonunu getirdi.

:::::::::::::::::

3 54

Prof

1871-1914 Devresi

Daha nce de belirttiimiz gibi, 1871-1914 devresi, artk Fransz htilali tesirlerinin geride kald ve Avrupa'da diplomatik mnasebetlerin ve bu mnasebetler iindeki mcadele ve atmalarn younluk kazand safhadr. Devrenin bu niteliinde, talyan ve Alman milli birliklerinin kurulmas, fakat zellikle ve birinci planda Alman mparatorluunun bir kuvvet olarak sivrilmesi balca rol oynamtr. Diplomatik mnasebetlerin bu yeni yaps ve bu yap iindeki gelimeler, daha sonra aklayacamz smrgecilik mcadelelerinin de ilavesi ile, 1914 ylnda genel bir dnya savana varmtr.

Olaylarn gelimesine baktmzda, 1871-1914 devresi tabii olarak ksma blnmektedir. imdi bu ksm teker teker ele alalm:

A) Avrupa'da Alman stnl: 1871-1890

Alman mparatorluunun kurulmasndan sonra, bilhassa mparotorluk Babakan Bismarck'n izlemi olduu diplomasi, Almanya'ya, Bismarck'n bakanlktan ayrld yl olan 1890 ylna kadar, kesin bir diplomatik stnlk kazandrm ve bunun neticesi olarak da, Almanya'nn etrafnda l ttifak dediimiz bir kuvvetler bloku ortaya kmtr.

Bismarck, 1870-1871 savanda Fransa'y ar bir yenilgiye uratp 55

Prof 18 Ocak 1871'de Alman mparatorluunun kuruluu ilan edildikten sonra, ierde ve darda olmak zere iki nemli problemle kar karya kald.

Birinci mesele, gerekletirilmi olan Alman milli birliinin salam temellere oturtulmas idi. Alman birlii, talyan birliinin aksine, dier Alman devletlerinin Prusya'ya kendiliinden katlmas ile gereklemi deildi. Prusya'nn, srasiyle, Danimarka, Avusturya ve Fransa karsnda kazand askeri baarlar Alman devletlerini birlie katlmak zorunda brakmt. Bilhassa, katolik gney devletleri iin bu ok daha doru idi. Yani, gney devletleri birlie, Fransa'nn desteinden yoksun kaldklar iin, adeta istemiye istemiye katlmlard. u halde Alman birlii ok salam temellere oturmuyordu. Birliin temellerinin salamlamas iin ancak zamanla glenecek bir kaynamaya ihtiya vard. Byle olunca, Bismarck iin darda ciddi mesele kmamal veya karmamal ve dtaki bu bar devresinden yararlanarak, birliin i yapsn kuvvetlendirmeliydi. Demek ki, d mnasebetlerde barn egemen olmas, birliin glenmesi iin zorunlu idi.

kinci mesele de Fransa meselesi olmutur. Bismarck, Fransa'nn Almanya karsndaki ar yenilgisini, milli haysiyetine dkn Fransz milletinin kolay kolay hazmetmiyeceini ve bu yenilginin intikamn bir an nce almak iin ilk frsatta faaliyete geeceini biliyordu. stelik, yenilginin acsndan baka, Almanya Fransa'dan Alsace ve Lorraine gibi iki topra da almt. Franszlarn bu toprak 56

Prof kaybna da uzun sre tahamml etmeleri beklenemezdi.

Bu sebeplerden tr, Fransa'nn bir intikam savana girimesi ihtimali Bismarck'n balca endiesi olmutur. nk, Bismarck biliyordu ki, Fransa'nn Almanya'ya kar giriecei bir savata, 1870-71'de olduu gibi, dier byk Avrupa devletleri seyirci kalmyacaklar ve bu savaa bulaacaklard. Eer Almanya Fransa ile yine tek bana kalrsa, o zaman mesele yoktu ve Almanya ikinci bir zaferden de mitli olabilirdi. Fakat dier devdetlerin de katlaca bir savan sonucu Almanya iin zafer olabilir miydi? Ve o zaman Alman birlii devam edebilir miydi? Dalmaz myd? te yandan u da bir gerekti ki, 1870-71 tecrbesinden sonra Fransa Almanya'nn karsna tek bana kamayacak ve muhakkak yanna bir byk Avrupa devletini alacakt.

u halde, Almanya'nn d mnasebetlerinde bara sahip olabilmesi iin, Frpnsa'nn bir intikam sava amas nlenmeli ve bunun iin de Fransa'nn birleebilecei devletleri Almanya'nn yanna ekmek suretiyle Fransa'y yalnz brakmaya almalyd. Ksacas, 1871'den sonra Alman d politikasnn iki temel ilkesi bar ve barn korunmas iin de Fransa'nn yalnz braklmas olmutur.

Fransa Almanya'ya kar hangi devletlerle birleebilirdi? lk akla gelen, 1866'da Prusya'dan ar bir darbe yemi alan Avusturya idi. Fakat Bismarck 1866'dan itibaren Avusturya ile yakn mnasebetler kurmaya dikkat etmiti. 1871'den sonra ise bu mnasebetler 57

Prof daha yakn bir ereve ilne girdi. nk, daha 1866'da Bismarck, Avusturya'nn kendisine lazm olacan biliyordu. Avusturya'ya gelince, o da Almanya'nn kendisine yaklama abalarn cevapsz brakmad. nk, Avusturya unu grd ki, 1815'ten beri harcad abalara ramen, Alman ve talyan birliklerinin kurulmasna mani olamam ve batsnda Almanya, gneyinde de talya birer devlet olarak ortaya kmt. Yani Avusturya diplomasisinin batda ve gneyde ii kalmamt. Bu durum karsnda Avusturya-Macaristan mparatorluu diplomatik faaliyetlerini Balkanlara yneltti ve topraklarn Balkanlarda geniletmeye karar verdi. Bu yeni genileme politikasnn iki temel dorultusu, douda Selanik ve Ege Denizi, gneyde de Adriyatik Denizi olmutur. 1870'lerden itibaren Avusturya bu iki denize almaya almtr.

Fakat Avusturya bu yeni Balkan politikasn ekillendirirken, Rusya'da, Osmanl mparatorluunu Balkanlardan atmak ve Balkan slavlarn kendi etrafnda birletirmek amac ile Panislavizm (Slav Birlii) politikasna girimi bulunmaktayd. Bylece, kuzey-gney dorultusunda Balkanlara inmee alan Rusya ile, bat-dou dorultusunda Balkanlarda yaylmaya alan Avusturya-Macaristan mporatorluu bir atma durumuna girmi oluyorlard. kinci olarak, Avusturya-Macaristan'n Adriyatik Denizine kma abalar, daha sonralar kendisini, 1878'de bamszln alan Srbistan ile de bir atma iine sokacaktr. Srbistan da bir slav devletiydi. Byle olunca, Avusturya-Macaristan'n Rusya karsnda Almanya'ya dayanmas ve Panislavizm karsnda bir Pan-Cermen Bloku meydana getirmesi 58

Prof zorunlu oldu. Bismarck Avusturya meselesini bu ekilde zmledi.

Fransa'nn birleecei ikinci devlet talya olabilirdi. Lakin Bismarck bu nokta zerinde fazla durmad. nk, talya miili birliini kurmutu, ama Almanya gibi gl bir devlet olarak ortaya kmamt. kincisi, talya'nn Almanya ile ortak snr yoktu ki, bir Fransz-talyan bloku Almanya zerinde etkili bir bask arac olabilsin. ncs, her ne kadar talya milli birliini kurarken Fransa'nn askeri yardmndan yararlanm ise de, baz talyan topraklarnn (Venedik gibi) Avusturyann elinden alnmam olmas ve Fransa'nn bu konuda da yardmn devam ettirmemi olmas, ve ayrca, Fransa'nn yapt yardma karlk, 1860'da, talyanlarn talyan topra saydklar Nice ve Savoie topraklarn almas Fransz-talyan mnasebetlerinin bozulmasna sebep oldu. Fransz-talyan mnasebetlerinin bu bozuk durumu 19'uncu yzyln sonuna kadar devam edecektir.

u halde, Bismarck'a gre, Fransa'nn talya ile birlemesi Almanya zerinde bir arlk meydana getiremiyecei gibi, o gnk artlar ierisinde byle bir birlemenin ihtimali ve hatta imkan da yoktu. Bu sebepten talya'y Almanya'nn yanna ekmenin bir gerei yoktu.

Geriye ngiltere ile Rusya kalyordu. Bismarck bu iki devletin durumlarn ele aldnda, ngiltere iin u noktalar tesbit etti: Fransa'nn ngiltere ile de birleip Almanya'ya kar bir cephe birlii kurmasna imkan yoktu. nk, Osmanl mparatorluunun gelimelerini 59

Prof ele aldmzda ayrntl bir ekilde aklayacamz zere, ngiltere ile Fransa bu srada Msr zerinde bir atma halindedirler ve bundan dolay da mnasebetleri iyi deildi. Bu artlar iinde de ngiltere'nin Fransa ile birlemesi mmkn deildi.

Rusya'ya gelince: Bismarck, Rusya bakmndan gerekten endie duydu. nk bir Fransz-Rus birlemesi Almanya iin iyi olmazd. Zira Fransa ile Rusya, Almanya'ya kar birletikleri takdirde, Almanya bu iki kuvvetin arasnda skm olacakt. Yani bir sava halinde, Almanya iki cepheli bir sava karsnda kalacakt. Byle bir savan sonucu ise Almanya iin herhalde pek parlak olmazd. te byle bir ihtimal, yani Fransa ile Rusya'nn birlemesi ihtimali Bismarck iin korkutucu olmu ve buna Bismarck'n Kabusu denilmitir.

Demek oluyor ki, Fransa'nn yalnz braklmas ve dolaysiyle Fransa'nn bir intikam savana girmesini nlemek suretiyle Avrupa'da barn korunmasnda, Avusturya ve Rusya'nn Almanya'nn yannda yer almas, daima Almanya'nn yannda bulunmalar ok nemli ve zorunlu idi. Bundan dolay Bismarck, 1871'den 1890'da babakanlktan ayrld yla kadar daima bu iki devleti Almanya'nn yannda tutmak iin aba harcam ve bu konuda eitli kombinezonlar kurmutur. Bu ise Almanya'ya ayn devre iinde, yani 1871-1890 arasnda, Avrupa diplomasisinde kesin bir stnlk salamtr.

imdi bu eitli kombinezonlar nelerdir, ana izgileri ile bunlar grelim: 60

Prof

a) Birinci mporatorlar Ligi

Bismarck Alman milli birliini kurmak iin 1866'da Avusturya'y sava alannda yenerken, bu Alman devletinin ilerde kendisine lazm olacan grm ve ona yenik bir devlet muamelesi yapmamt. 1866'dan sonra da Avusturya ile mnasebetlerini gelitirmeye ehemmiyet vermiti. Hele 1871 ve 1872 yllarnda, iki devlet mparatorlarnn karlkl ziyaretleri ile bu mnasebetler daha da gelimitir. Almanya ve Avusturya-Macaristan arasndaki mnasebetlerin bu hzl gelimesini Rusya endie ile izlemitir. nk iki devletin mnasebetlerinin yaknlamas, Rusya'nn gneyinde gl bir Pan-Cermen blokunun kurulmas demekti. Bu blokun arlna kar Rusya bir denge forml bulabilir miydi?

Bu konuda ilk akla gelen, bir Panislav blokunun kurulmas olabilirdi. Fakat o tarihte Balkanlarn slav milletleri henz bamszlklarn almamlard ve Osmanl mparatorluunun egemenlii altnda idiler. Byle olunca Panislav blokunun kurulmas uzun zaman alacak bir mesele oluyordu.

kinci imkan, Rusya'nn Fransa ile bir cephe birlii ve bir blok kurmasyd. Lakin Rusya bunu gze alamad. nk Fransa'nn bu srada tek arzusu Almanya'dan intikam almak ve bir intikam savana gitmekti. Halbuki Rusya, Almanya ve Avusturya ile bir sava dnmyordu. te yandan, Fransa 1871 yenilgisinden yeni km 61

Prof ve zayftr. Bundan dolay, Pan-Cermen bloku karsnda Fransa, Rusya iin bir denge unsuru olamazd.

ngiltere'ye gelince, Rusya'nn ngiltere ile birlemesi ise, bsbtn imkanszdr. nk bu srada ngiltere ve Rusya bir atma iindedir. 1854-56 Krm Savandan sonra Rusya Hazer Denizinin kuzeyinden sarkarak Orta Asyaya doru genilemeye balamtr ve Orta Asyadaki birok Trk devletlerini ortadan kaldrarak gneye doru sarkmaya almaktadr. Rusya, Orta Asyadaki Trk devletlerini ele geirdikten sonra Hindistan'n komusu olan Afganistan'a szmaya alyordu.

te yandan, Kafkaslar ele geiren Rusya, ran'a girmek iin aba harcyordu. Gerek Afganistan, gerekse ran, Hindistan'a bitiik topraklard ve Rusya'nn buralardaki faaliyetleri ngiltere'yi korkutuyordu. Bu sebepten ngiltere ile Rusya arasnda bir atma balamt ve ngiliz Rus mnasebetleri iyi deildi. Tabiatyla bu atmaya, ileride greceimiz zere, Boazlar zerindeki ngiliz-Rus mcadelesini de eklemek gerekir.

Grld gibi, Rusya tam bir yalnzlk iindeydi. Bu durum karsnda kar yolu Pan-Cermen bloku ile yakn mnasebetler kurmak suretiyle, bu blokun kendisi zerindeki arln bertaraf etmekte grd. Bu ise Bismarck'n arad eydi. Onun iindir ki, 1872 Eyllnde Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus mparatorlar bir araya gelerek bir toplant yaptlar. Buna 1'inci mparatorlar Ligi 62

Prof diyoruz. Bu toplantda yazl bir anlama imzalanmamtr. Anlama szl olmutur. Bu szl anlamann esasn da, devletin Avrupada ortak politika izleme kararlar tekil ediyordu. Yani Almanya, Rusya'y politikasna ekmi oluyordu. Avrupann bu byk devleti arasndaki yakn mnasebetler ve ortak politika dolaysiyle de Fransa yapayalnz kalyordu.

Yalnz ne varki, Birinci mparatorlar Ligi uzun mrl olmamtr. Bismarck politikasnn zayf taraf uydu ki, Almanya, imdi Balkanlarda karlkl bir mcadele iine girmi olan iki devleti ortak bir kombinezon iinde tutmaya almaktayd. Nitekim, ksa bir sre sonra, 1877-1878 Osmanl-Rus savann gelimeleri iinde, Avusturya ile Rusya, Osmanl mparatorluunun Balkan topraklarn paylama konusunda anlaamadlar ve iki devletin mnasebetleri bozuldu. Bu da, mparatorlar Liginin bozulmas ve dalmas demekti.

b) 1879 Almanya-Avusturya ttifak

Avusturya ve Rusya'nn Balkanlar mcadelesi dolaysiyle bu iki devleti ortak bir anlama kombineznu iinde tutmann gln Bismarck da grmt. Bu iki devleti bir ortaklk iinde tutamaynca da, ikisinden birini tercih etmek zorunda kald ve tercihini Avusturya iin yapt. nk, Pan-Cermen blokunun muhafaza ve devam ettirilmesi politik bakmdan ok daha nemliydi. Bu sebepten, 1879 Ekiminde Avusturya ile bir ittifak yapt. Bu bir savunma ittifakyd. 63

Prof Yani, taraflardan birine, herhangi bir devlet (Rusya veya Fransa) saldracak olursa, birbirlerine btn gleriyle yardm edeceklerdi.

c) 1881 kinci mparatorlar Ligi

1879 ittifak ile Almanya tercihini Avusturya iin yapmakla birlikte, Rusya'y da bsbtn gzden karm deildi. Bismarck Rusya'y da kendi yanndan ayrmak istemiyordu. Bir bakma, 1879 ittifakn, Rusya'y kendi yanna ekmek iin bir vasta olarak kullanmak istiyordu. Nitekim, gizli olan bu ittifak, mnasip bir biimde, Rusya'ya duyurdu. Rusya, bir Alman-Avusturya ittifakndan ok telaland. nk Pan-Cermen bloku sadece siyasal mnasebetler alannda kalmayp imdi bir de askeri ittifak haline geliyordu. ngiltere ve Fransa ile birleme imkanlarnda bir deiiklik olmadna gre, Rusya'nn yapabilecei tek ey yine Pan-Cermen bloku ile mnasebetlerini dzeltmekti. Onun iin, Rusya'nn bavurmas zerine 1881 Hazirannda devlet arasnda 'inci mparatorlar Ligi anlamas yapld. Bu anlama yazldr ve yine ortak politika ilkelerini tesbit ediyordu. Bu ortak politikann temel ilkesi de yine Avrupa'da barn korunmasyd. Bu ise, Fransa'nn bir intikam savana gitme hevesine kar bir uyarma idi.

'inci mparatorlar Ligi de fazla yaamad. Balkanlar mcadelesi Avusturya ile Rusya'nn mnasebetlerini yine bozdu. 1878 Berlin anlamas ile Osmanl devletinin muhtar bir eyaleti haline getirilen Bulgaristan'da 1885-86'da baz olaylarn kmas ve Avusturya ile 64

Prof Rusya'dan herbirinin Bulgaristan' kendi kontrollar altna almak istemeleri, bu iki devleti yine bir atma durumuna soktu ve mnasebetler tekrar ktleti. 'inci mparatorlar Ligi de dald.

) 1882 l ttifak

'inci mparatorlar Ligi ile Bismarck Rusya'y tekrar yanna ektikten sonra, 1882 ylnda Almanya, Avusturya ve talya arasnda l ttifakn imzas, Bismarck politikasn en yksek noktasna karyor ve Avrupada Almanya'nn tartmasz stnln kuruyordu.

l ttifak talya'nn teebbs ile gereklemitir. talya'y, Almanya ve Avusturya ile bir ittifak istemeye gtren sebep uydu: Daha aada aklayacamz smrgecilik konusunu ele aldmzda grlecei zere, 1880'lerde Avrupa devletleri bir smrgecilik faaliyetine girimilerdir. Bu faaliyetten talya da geri kalmad. talya da gnn modasna uyarak, byk devlet olmann artn smrgecilikte gryordu. Fakat talya balangta byk devletler gibi Afrika ve Asya gibi uzak lkelere el atmaa cesaret edemedi. Kendisine mesafe bakmndan ok yakn olan Tunus'a gzlerini evirdi. Fakat talya Tunus'u almaya hazrland bir srada, 1881 ylnda, Fransa Tunus'u birdenbire igal ediverdi. Tunus Osmanl devletinin himayesindeydi. Fransa 1830'da Cezayir'i aldktan sonra, bu topraa bitiik olan Tunus'a gzlerini evirmiti. 1881'de de Tunus'u kuvvet zoruyla igal etti. talya bu ie ok sinirlendi. Zaten iyi gitmeyen Fransz-talyan mnasebetleri bu olaydan sonra daha da ktleti. 65

Prof te bir yandan Fransa korkusu, bir yandan da smrgecilik yapabilmesi iin srtn Almanya gibi byk bir devlete dayama zorunluu, talya'y Almanya ile bir ittifak istemeye yneltti. Yalnz ne var ki, baz toprak meselelerinden dolay talya'nn Avusturya ile de mnasebetleri iyi deildi. Bismarck, bir ittifakn yaplabilmesi iin, talya'nn Avusturya snrlar iindeki baz topraklar zerindeki iddialarndan vazgemesini isteyince, talya bunu kabul etti ve talya-Avusturya mnasebetleri dzeldi.

Daha nce, Bismarck'n talya zerinde durmadn sylemitik. O halde talya ile bir ittifak neden kabul etti? Sebebi udur: 1879 Alman-Avusturya ittifak ile Rusya iki cepheli bir sava karsnda kalacakt. Fakat talya-Avusturya mnasebetleri kt olursa, talya Avusturya'y arkadan vurabilirdi. talya ile bir ittifak bir defa bunu nleyecekti. te yandan, bir gn Fransa ile Rusya birleirlerse, Almanya iki cepheli sava karsnda kalacakt. Fakat talya Almanya ile mttefik olursa, Fransa'nn Almanya'ya saldrs halinde bu kere, Fransa, hem talya ve hem de Almanya ile sava yapmak zorunda kalacak ve dolaysiyle iki cepheli bir sava durumunda Fransa'nn Almanya zerindeki arl azalacakt. Bismarck' talya ile bir ittifaka gtren sebepler bunlardr.

Almanya, Avusturya ve talya arasndaki l ttifak 1882 Maysnda imzalanmtr. Bu da bir savunma ittifakdr. Buna gre, devletten birine bir Avrupa devleti saldracak olursa, dier ikisi saldrya urayan tarafa btn gleriyle yardm edecektir. 66

Prof

l ttifakn yaplmasndan sonra Almanya'nn Avrupa'daki stnl artk kesin bir durum almtr. nk, 1879 ittifak ile Avusturya'y, 1881 kinci mparatorlar Ligi ile Rusya'y ve 1882 l ttifak ile de talya'y kendisine balam bulunuyordu.

d) 1887 Alman-Rus Anlamas

Almanya'nn 1882 l ttifak ile Avrupa'da kurmu olduu kesin stnlk 1885-86 Bulgaristan olaylarnda Avusturya ile Rusya'nn atmas ve dolaysiyle kinci l mparatorlar Liginin dalmasiyle zayflam bulunuyordu. Zira Bismarck Rusya'y bir kere daha elden karmt. Bu sebeple Bismarck durumu yine dzeltmek istedi. Yalnz una artk kesin kanaat getirdi ki, l bir kombinezon iinde Avusturya ile Rusya'y birarada tutmak mmkn deildi. O halde iin kar yolu, bu iki devleti ikili anlamalarla kendisine balamakt. 1879 ittifak ile Avusturya'y kendisine balamt. Bu sebeple 1887 Hazirannda Rusya ile ikili bir anlama yapt ve 1887 Rus-Alman anlamas ile politikasn Rusya'ya tekrar kabul ettirdi. Bu anlama ile Bismarck Rusya'y Almanya'nn yanna ekebilmek iin Osmanl mparatorluunu feda etmi ve Rusya'nn Boazlar ele geirmesini kabul etmitir.

1887 Alman-Rus anlamas, Avrupa'daki milletleraras mnasebetlerde ve kuvvet dengesi mnasebetlerinde Almanya'nn stnln devam ettiren son anlama olmutur. 1890 ylndan itibaren 67

Prof gelimeler baka bir dn almaya balayacak ve Almanya'nn stnl sona ererek, l ttifak karsnda yeni bir denge bloku kurulacaktr,

B) Avrupa'da Denge: 1890-1904 (1907)

uras bir gerektir ki 1871-1890 arasnda Almanya'ya Avrupa'da stnlk salayan temel faktr, Babakan Bismarck'n takip etmi olduu ustaca politika idi. Fakat 1890'da Bismarck'n babakanlktan ayrlmas, Alman d politikasnn temel yapsnda de byk deiiklikler meydana getirdi. Bu da Almanya'nn Avrupa'daki stnlnn sona ermesi ve bir denge durumunun ortaya kmas neticesini verdi. imdi bu konular ele alalm.

c) Bismarck'n bandan ayrlmas ve Alman d politikasnn deimesi

1887 Alman-Rus anlamas Bismarck'n son anlamas olmutur. nk, 1888 ylndan itibaren Almanya'nn ynetiminde meydana gelen bir deime, hem Bismarck'n babakanlnn sonunu getirmi ve hem de Avrupa'daki Alman stnlne son vermitir.

1888 ylnda Alman mparatorluuna, bir ka aylk bir hkmdarlktan sonra 3'nc Friedrich'in lmesi zerine, olu 'inci Wilhelm geldi. Yeni hkmdar 28 yandayd ve gen. dinamik ve atakt. Daha nemlisi yeni imparatora gre, taht bo bir koltuktan ibaret deildi. Bu sebeple de lkenin i ve d ynetimini kendi eline almaya kararlyd. 68

Prof Halbuki Bismarck 1862 Eyllnden beri, yani 26 yldr, Almanya'nn ve Alman milletinin kaderini elinde tutmutu. Bu sre iinde gelen geen btn hkmdarlar hereyi Bismarck'a brakmlar ve Bismarck'n i ve d politikasna hi karmamlard. Bu sebepten tr, 'inci Wilhelm'in hkmdarlnn ilk gnnden itibaren yeni imparatorla, yal ve tecrbeli babakan arasnda gr ayrlklar ve atmalar balad. nk 'inci Wilhelm her geen gn Bismarck'n politikasna biraz daha fazla karyordu. Bilhassa gen imparator ile yal babakan arasnda d politikada esasl gr ayrlklar bulunuyordu. Bu gr ayrlklarn yle zetleyebiliriz:

1. Bismarck, Avusturya'dan baka Rusya'nn da Almanya'nn yannda yer almasna ok ehemmiyet veriyordu. Bunun sebeplerini yukarda akladk. 'inci Wilhelm ise bu gr paylamad. Ona gre, Rusya o kadar mhim deildi. Mhim olan, Alman-Avusturya ittifakyd ve bir Pan-Cermen blokunun devam ettirilmesiydi. Pan-Cermen blokunun Avrupann en gl kara ordusuna sahip olmas karsnda Rusya'nn ehemmiyeti yoktu.

2. 'inci Wilhelm'e gre, Pan-Cermen blokuna Rusya deil, denizlerde son derece gl olan ngiltere katlmalyd. Karada gl olan Pan-Cermen bloku ile denizlerde gl olan ngiltere birleirse, bir Fransz-Rus birlemesinden korkmak ve ekinmek iin hi bir sebep kalmazd.

3. Bismarck, Alman d politika faaliyetlerini Avrupa ktas dna 69

Prof tarmamaya bilhassa dikkat etmi ve Almanyann denizar topraklarda uramasnn, Avrupadaki durumunu zayflatacana inanmt. Fakat 'inci Wilhelm, Bismarck'n aksine, Almanyann byk devlet olabilmesi iin, dier byk devletler gibi onun da smrgecilik yapmas ve mnasebetlerini dnya apnda genileterek bir Dnya Politikas (Weltpolitik) takip etmesi gerektiine inanyordu.

D politikadaki bu gr ayrlna, ayrca bir de i politikadaki farkl dnceler eklenince, 'inci Wilhelm ile Bismarck arasndaki uyumazlk adamakll iddetlendi ve nihayet Bismarck 1890 Martnda babakanlktan ayrlmak zorunda kald.

Bismarck'n ayrlmas ile d politikann sevk ve idaresi 'inci Wilhelm'in eline geti. Lakin 'inci Wilhelm, benimsedii d politikay da istedii gibi tatbik edemedi. Bir defa, 1890 ylnda sresi biten 1887 Alman-Rus anlamasn, Rusya'nn isteine ramen, yenilenmedi ve Rusya'nn Almanya'dan koparak Fransa'ya dnmesine sebep oldu. kinci olarak, Wilhelm'in ngiltere'yi Almanya'nn yanna ekmek iin harcad abalar da hi bir netice vermedi. nc olarak, 'inci Wilhelm, gayet aktif bir smrgecilik politikas takip ederek, Almanya'nn hemen btn dnya yzeyine yaylmasna sebep oldu ki, bu durum Almanya'nn ok geni alanlara yaylp, dier devletlerle atmalar iine girmesine sebep oldu. Ksacas, Alman d politikas radikal bir deime geirdi ve bunun sonunda da, l tilaf dediimiz ngiltere, Fransa ve Rusya bloku, l ttifak karsnda bir denge unsuru olarak ortaya kt. 70

Prof

l ttifak blokunda olduu gibi, l tilaf bloku da birdenbire ortaya km olmayp, bu bloku meydana getiren devletler arasndaki mnasebetlerde sregelen uzun gelimelerden sonra biimlenmitir. l tilaf anlama ile olmutur. Bunlar, 1894 Fransz-Rus ittifak, 1904 ngiliz Fransz smrge anlamas ve 1907 ngiliz-Rus smrge anlamasdr. imdi ana izgileri ile bunlar ele alalm.

b) 1894 Fransz-Rus ttifak

'inci Wilhelm'in Rusya'ya nem vermeyip onu boamas, Rusya'y tekrar bir yalnzln iine itmi olmaktayd. Bu durumda Rusya, balangtaki dncesine, yani Pan-Cermen bloku karsnda bir denge unsuru arama zorunluluuna dnd. Bundan Fransa yararlanmakta gecikmedi.

1890 yl geldiinde Fransa 1870-71 yenilgisinin ezikliini ve izlerini artk ok geride brakmt. Ve Fransa, yllardan beri Rusya ile bir ittifakn zlemi iinde idi. nk Almanya'ya kar bir intikam duygusu, Fransa'nn kafasndan hi bir zaman kmamtr. Rusya'nn yalnz kalmas ve bir denge bulmas zorunluluu zerine Fransa Rusya'ya yanat ve Bismarck'n ibandan ayrlmasndan iki yl sonra, yani 1892 ylnda Fransz ve Rus genelkurmaylar arasnda, bir Alman saldrsna kar askeri bir ibirlii anlamas imzaland. Fransa birinci adm atmt ama, asl istedii hkmetler arasnda resmi bir ittifakt. Neticede buna da muvaffak oldu ve 1894 tarihinde, Fransa ve Rusya arasnda Almanya'ya kar resmi ve askeri bir ittifak 71

Prof antlamas imzaland. Bu ittifak l tilafn ilk halkasn tekil eder.

c) 1904 ngiliz-Fransz Anlamas

l tilafn ikinci halkasn, ngiltere ve Fransa arasnda 1904 ylnda smrgeler konusunda imzalanm olan anlama meydana getirmitir. Bu bir ittifak deildir. Fakat ehemmiyeti uradadr ki, bu anlama ile, yllardan beri devam eden ngiliz-Fransz mcadele ve atmalar sona eriyor ve iki devlet arasnda ok sk ve yakn mnasebetler devresi balyordu. Denebilir ki, 1904 anlamas ile balayan ngiliz-Fransz yakn mnasebetleri, gnmze kadar, yani 1960'lara kadar, daha ak bir deyimle, Bakan De Gaulle'n NATO'nun askeri birliinden ayrlmasna kadar devam edecektir.

1904 anlamasnn ortaya kmas kolay olmamtr. Bu olduka uzun bir hikayedir. 1904 Anlamasna varabilmeleri iin, ngiltere ve Fransa'nn eitli alanlarda, ok uzun yllardan beri sregelen atmalarn sona erdirmeleri gerekmitir. Bu atmalarn esas, Napolyon zamanndan beri iki devlet arasnda cereyan eden smrge mcadeleleridir. imdi ana izgileri ile bunlar zetlemeye alacaz.

ngiltere ile Fransa'nn atmalarnn en eskisi Msr zerinde olmutur. Bu atma 1978 de Napolyon'un Msr' igal etmesiyle balamtr. Bu olay ngiltere'yi Msr konusunda ilk defa telalandrmtr. Zira, 1756-63 yllar arasnda cereyan eden Yedi Yl Savalar sonunda ngiltere, Fransa'dan iki mhim topra ele geirmiti. Bunlardan 72

Prof biri Kanada, dieri de Hindistan'dr. Bilhassa Hindistan'n ngiltere iin ekonomik bakmdan byk ehemmiyeti vard. Bunun iin, ngiltere' Hindistan'la Britanya adalar arasndaki deniz yolu balantsnn gvenliine byk ehemmiyet veriyordu. Bu balantya mparatorluk Yolu denilmitir. ngiltere'nin bu mparatorluk yolu Msr'dan geiyordu. 1798 de Msr'n Fransa'nn eline gemesi, ngiltere'ye unu gstermitir ki, bu yolun gvenlik altnda olabilmesi iin, Msr'n ya ngiltere'nin elinde olmas veya baka gl bir devletin elinde olmamas gerekir. Bu sebepten ngiltere 1799'da Osmanl Devleti ile bir ittifak yaparak Fransa'y Msr'dan karmay baarmtr.

Buna karlk Napolyon'un Msr' igali, bundan sonra Fransa'da Msr'n Fransa iin tabii bir yaylma alan olduu duygusunu uyandrmtr. Fransa her frsatta Msr ile yakndan ilgilenmeyi bir dev ve grev saymtr. 1830'da Kuzey Afrika'daki Cezayir'i aldktan sonra Fransa, Msr ve bu srada Msr'a hakim olan Mehmet Ali ile yakn mnasebetler kurmaya almtr. Bu suretle Fransa, Mehmet Ali'ye dayanarak Kuzey Afrika'da kendi kontrolu altnda bir Arap mparatorluu kurmay tasarlyordu. Bundan dolay, 1831-1841 tarihleri arasnda yer alan Mehmet Ali isyan srasnda, ngiltere ile Fransa youn bir mcadele iine girmilerdir. Fransa Mehmet Ali'yi desteklerken, ngiltere de, Fransa'nn Msr'da etkili olmasn nlemek ve dolaysiyle Mehmet Ali'yi zayflatmak iin Osmanl Devletini desteklemitir. ngiltere bu politikasnda baarl da olmutur.

1869'da Svey Kanal'nn almas, Msr zerindeki ngiliz-Fransz 73

Prof mcadelesinde yeni bir devir amtr. Fransa Svey Kanal'n ama almalarna 1859'da balamtr. Bu almalar yapan bir anonim irketti. Lakin irketin hisselerinin byk ksmna Fransa sahip bulunuyordu. ngiltere Kanaln almasn ksteklemek iin bu hisse senetlerinden satn almad, yani irkete ortak olmad gibi. bir yandan almalar sabote etmeye ve bir yandan da Osmanl Devleti zerinde bask yapmaya almtr. ngiltere bu abalarnn hibirinde baar kazanamad gibi, Svey Kanal 1869 ylnda dnya gemiciliine ald. Kanal, Asya ve Uzak Dou ile Avrupa arasndaki deniz balantsn son derece ksaltyordu. Fakat ne var ki, Svey Kanaln ileten Fransa idi. Yani, ngiltere'nin imdi Svey Kanalndan geen mparatorluk yolu Fransa'nn kontrol altna girmiti. ngiltere bu olumsuz durumu ortadan kaldrmak iin frsat aramaya balad. Valilerin israf yznden Msr maliyesi iflas durumuna gelince, 1875 ylnda, Kanal irketinde sahip bulunduu hisse senetlerini sata kard ve bu frsat karmayan ngiltere bunlar satn alarak, aznlkta da olsa, irkete girdi. Fransa bir ey yapamad, nk bu srada 1870-71 yenilgisinin tesiri altndayd. ngiltere iin Kanal irketine girmek yeterli deildi. Bu sebepten, Msr'da bu sralarda balayan Arap milliyetiliinin sonucu olarak bagsteren karklklardan yararlanan ngiltere, 1882 ylnda Msr' igal etti. in ilgin yan, bu igale Fransa'nn Osmanl devletinden fazla kyamet koparmasyd. Bundan tr, ngiliz-Fransz mnasebetleri 1904 ylna kadar srecek iddetli bir gerginlik iine girdi.

Msr meselesinden sonra ngiltere ile Fransa'nn ikinci atma 74

Prof alan Sudan oldu. ngiltere Msr' ele geirdikten sonra, bu lkenin ekonomik hayatnn candamar olan Nil nehrinin btnn de eline geirmek istedi. Sudan'a yerlemek zere harekete geti. Daha aada belirteceimiz gibi, bu sralarda Afrika'nn Avrupa tarafndan smrgeletirilmesi hzlanmt. ngiltere de, 1815 da Hollanda'dan ald gney Afrika'daki Cape Colony'den kuzeye hareket ederek, skenderiye ile Copetown arasndaki Afrika topraklarn bir erit halinde smrge mparatorluuna katma abasndayd.

ngiltere bu ekilde Afrika'da kuzey-gney dorultusunda bir smrgecilik faaliyetinde bulunurken, Fransa da, eski smrgesi olan Senegal'den hareket ederek Afrika'da dou-bat dorultusunda smrgelerini geniletmeye alyordu. Fransa Nijer nehrinin kuzeyindeki alanlar ve Byk Sahray ele geirdikten sonra Sudan'a kadar uzand. Hatta 1898 ylnda Sudan'a girdi. Fakat bu srada ngiltere de Sudan'a girmiti. Bu ekilde Sudan zerinde, 1898 ylnda ngiltere ile Fransa arasnda iddetli bir buhran patlak verdi. ngiltere, Fransa'y Sudan'dan karmak ve Sudan' bir btn olarak elde etmek iin o kadar kararlyd ki, bir sava bile gze almt. Bu durum karsnda Fransa bir sava tehlikesini gze alamad ve Sudan'dan ekildi. Fransa'y bu davrana gtren iki sebep vard. Birincisi, ngiltere ile devaml atma iinde olmas, Almanya karsndaki durumunu zayflatyordu. kincisi, 1830'da Cezayir'i ve 1881'de de Tunus'u igal eden Fransa bu sralarda Fas'a yerlemek iin aba harcamaktayd ve Fas Fransa'nn gznde Sudan'dan daha ehemmiyetli idi. Bu iki sebepten tr, Fransa artk ngiltere ile mnasebetlerine 75

Prof yeni bir biim vermek zorunluunu duydu.

ngiltere ile Fransa'nn nc atma alan Gney-Dou Asya yani Hindiini oldu. Hindiini denen bu blge, bugnk kuzey ve gney Vietnam ile Laos, Kamboya, Tayland ve Birmanya'y kapsamakta idi. Fransa bu blge ile gemi yzyllarda ve zellikle orta ada dinsel fanatizmi srasnda ilgilenmi ve buralar halkn Hristiyan yapmak iin katolik misyonerleri buralarda faaliyet gstermilerdir. Fakat Fransz ihtilali ve Napolyon savalar ve ondan sonraki Avrupa gelimeleri, Fransa'nn bu blge ile olan balarnn zayflamasna sebep olmutu.

1880'lerde Avrupa devletlerinin smrgecilik faaliyetleri hzlannca, Fransa Hindiini ile olan mnasebetlerini arttrd. Hindiini'nin dou ksmnda byk bir Annam imparatorluu vard. 1883'den itibaren Annam imparatorluu zerindeki faaliyetlerini arttran Fransa, bu blge zerindeki kontrolunu kurduktan sonra, batya doru ilerleyerek Siyam (Bugnk ad Tayland) ile ilgilenmeye balad. Fransa'nn dou-bat dorultusundaki bu faaliyeti ngiltere'yi rktt. nk Fransa ilerlemesine devam ederse Hindistan'a yaklaacakt. Onun iin ngiltere de Hindistan'a bitiik olan Birmanya ile ilgilenmi ve bu lkeyi ele geirerek 1885'de Hindistan'a kattn ilan etmiti. Bu ekilde bat-dou dorultusunda ilerleyen ngiltere ile dou-bat dorultusunda ilerleyen Fransa; Siyam zerinde bir mcadele ve atma durumuna girdiler. Bu atmann en yksek noktas 1896 ylnda oldu. Fakat ngiltere Fransa'y Hindistan'a yaklatrmamaya o 76

Prof kadar kararlyd ki, Sudan'da olduu gibi, Fransa bu meselede de boyun emek zorunda kald. nk Siyam meselesinde de ngiltere Fransa ile bir sava gze almt. Bunun sonucu olarak 1896 ylnda iki devlet arasnda bir anlama yapld. Bu anlamaya gre, Annam imparatorluu ksm Fransa'nn Birmanya'da ngiltere'nin oluyordu. Bu iki lke arasnda kalan Siyam ise ksma ayrld. Annam'a bitiik olan ksm Fransz nfuz alan, Birmanya'ya bitiik olan ksm da ngiliz nfuz plan oluyordu. Ortada tarafsz bir tampon blge braklyordu. Bu suretle ngiltere, Hindistan ile Fransa arasna bir tampon blge sokarak, Fransa'nn Hindistan'a yaklamasn nlemi olmaktayd.

Grld gibi ngiltere, Fransa'nn giritii btn smrge atmalarn baarszla uratm bulunuyordu. Bunun yannda, bu denizar topraklardaki atmalar Fransa'nn Avrupadaki durumunu zayflatmaktayd. Halbuki bu sralarda bir silahlanma yar balam ve Almanya ile l ttifak devletleri devaml olarak silahlanmakta idiler. Bu sebepten, Fransa, ngiltere ile mnasebetlerini dzeltmeye ve yumuatmaya karar verdi. Bunun sonucu olarak, 1904 nisannda ngiltere ile Fransa arasnda Samimi Anlama (Entente Cordiale) adn alan bir anlama yapld. Bu anlama ile Fransa Msr' tamamen ngiltere'ye brakyor ve buna karlk ngiltere de, Fransa'nn Fas' ele geirmesini kabul ediyordu.

ngiliz-Fransz mnasebetlerinin 1904 anlamas ile dzelmesi, l tilaf'n ikinci halkasn meydana getirmitir. nk bundan sonra 77

Prof bu iki devlet arasndaki mnasebetler artan bir gelime ve yaknlama gsterecektir.

) 1907 ngiliz-Rus Anlamas

l tilaf'n nc halkasn meydana getiren 1907 ngiliz-Rus anlamas da, 1904 ngiliz-Fransz anlamas gibi iki devletin smrgelerde cereyan eden atmalarn sona erdiren ve bu suretle iki devlet arasnda yakn mnasebetlerin kurulmasn salayan bir anlamadr. Bu sebeple, ngiltere ile Rusya'nn atmalarna deinmeden 1907 anlamasn aklamak mmkn deildir.

ngiltere ile Rusya'nn btn 19'uncu yzyl boyunca sren geleneksel atma alan Boazlar blgesi olmutur. 20'inci yzyl girdiinde Boazlar zerindeki bu mcadele devam etmekteydi. Bu mcadelenin ayrntlarna Osmanl mparatorluunu ele aldmzda daha fazla gireceiz.

19'uncu yzylla birlikte balayan Boazlar zerindeki ngiliz-Rus mcadelesine, yzyln ikinci yarsndan itibaren Orta Asya ve Uzak Doudaki mcadeleler de eklendi. Orta Asya'daki ngiliz-Rus mcadelesine Rusya'nn 'inci mparatorlar Ligi'ne katlmas meselesinde biraz deinmitik. Yzyln sonlarna doru bu mcadele daha da iddetlendi ve bilhassa lke zerinde younlat. Bunlar ran, Afganistan ve Tibet'tir. Rusya'nn bu blgeye szmaya almas ngiltere'yi Hindistan asndan endielendirdi. nk her lke de Hindistan'n snrlar zerinde bulunuyordu. Rusya'nn, gerek ran'a 78

Prof doru sarkmas, Orta Asya'daki bamsz Trk devletlerini ortadan kaldrarak ve buralar kendi topraklarna katarak Afganistan'a girmeye almas ve nihayet, yine Orta Asya'dan ilerleyerek ine alt bir toprak olan Tibet'e de girmek iin aba harcamas, ngiltere'yi Hindistan'n gvenlii bakmndan korkuttu. Bu sebeple, ngiltere de bu lke zerinde faaliyette bulunarak Rusya'nn buralara girmesini nlemeye alt. Bylece, 19'uncu yzyln ikinci yarsnda ran, Afganistan ve Tibet zerinde youn bir ngiliz-Rus mcadelesi kendisini gsterdi.

ki devlet arasndaki bu mcadeleye, 19'uncu yzyl sonlarna doru bir de in ve Uzak Dou zerindeki mcadele eklendi. Smrgecilik ve in'in smrgelemesi konularn aklamaya baladmz zaman, daha iyi grlecei zere, in Bat'ya aldktan sonra Avrupa devletlerinin smrsne konu tekil etti ve ngiltere Yang-tze nehri vadisini kendisi iin bir ekonomik smrme alan olarak seti. Yani ngiltere in'e dou-bat dorultusunda girdi.

Buna karlk Rusya in'in Manurya topraklarna gz dikmiti. Rusya Manurya'ya ve oradan da kuzey in'e girmek istiyordu. Yani Rusya in'e kuzey-gney dorultusunda girmeye alyordu. Rusya'nn kuzey in'e inmek istemesini ngiltere ho karlamad. nk kuzey ine giren Rusya ngiltere'nin smrme alan olan Yang-tze vadisini tehdit edebilirdi.

Tam bu srada Japonya Uzak Douda bir kuvvet olarak sivrildi 79

Prof ve o da in'i smrmek iin Avrupa'l devletlerin arasna katld. Fakat ne var ki, Japonya da kendisine smrme ve yaylma alan olarak Manurya'y semiti. Bylece Manurya zerinde bir Rus-Japon mcadelesi ortaya kt. Rusya'nn gneye sarkmasn istemeyen ngiltere, Japonya'y Rusya'nn zerine saldrtmak iin 1902'de onunla bir ittifak yapt. Bu suretle ngiltere'nin desteini salayan Japonya 1904'de Rusya'ya sava at. 1904-1905 Rus-Japon sava Rusya'nn ok ar bir yenilgisi ile sonuland ve Rusya Manurya'daki btn haklarn Japonya'ya brakarak Uzak Doudan ekildi.

Japonya nndeki yenilgi, ngiliz-Rus mnasebetlerinde de byk bir deiiklik yapt. Rusya grd ki, Japonya'y zerine saldrtan ngilteredir. te yandan, Asya ktasnda da ngiltere ile mcadele halindedir. Btn bu atmalar Rusya'ya bir ey kazandrmamt. Halbuki kendisinin geleneksel faaliyet alan Balkanlar ve Boazlard. Buralar Rusya iin ok daha mhimdi. Asya ve Uzak Douda yaylma uruna bu blgeleri ihmal etmi ve sonunda da ar bir yenilgiye uramt. te yandan; Rusya'nn yine Balkanlar ve Boazlarda kendisi iin olumlu faaliyette bulunabilmesi iin de ngiltere ile mnasebetlerine yeni bir biim vermesi ve bu mnasebetleri yumuatmas gerekliydi. te bu sebepler 1907 ngiliz-Rus anlamasnn ortaya kmasn salamtr.

1907 ngiliz-Rus anlamas topra konu alyordu. ran, Afganistan ve Tibet. Anlamaya gre: ran blgeye ayrlyor, Kuzey ran Rus nfuz blgesi, Hindistan'a bitiik olan gney ran ngiliz nfuz 80

Prof blgesi oluyor ve orta ksmda bir tampon blge. Yani buraya ne Rusya, ne de ngiltere szmaya almayacakt. Afganistan tm olarak ngiltere'nin nfuz alan oluyordu. Tibet ise, in'in bir topra olarak kabul ediliyor ve buraya ne Rusya ve ne de ngiltere girmeye almayacakt.

Bylece, 1907 anlamas ile ngiltere Rusya'y Hindistan'dan bir hayli uzaklatrmak suretiyle, Hindistan'a Rusya'dan gelecek bir tehlikenin tesirini ortadan kaldryordu. 1896'da Hindiini konusunda Fransa ile yapt anlama ile de Fransa'y da Hindistan'dan uzaklatrdna gre, ngiltere iin Hindistan bakmndan artk bir korku kalmamt.

Bu anlamadan sonra ngiliz-Rus mnasebetleri daha fazla bir yaknlk iine girerek, ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda, l ttifaka kar bir l tilaf bloku ortaya km olmaktayd.

C) Bloklarn atmas: 1804-1914

Avrupa'daki byk devletler bu ekilde iki byk bloka blnm oluyordu. Avrupa'nn 1870'lerden balayp 1904-1907'ye gelinceye kadar geen devrede bu ekilde iki bloka ayrlm olmas, denebilirki 'inci Dnya Savann kmasnda en mhim sebeplerden birini tekil eder. nk 1904 ylnda ngiliz-Fransz anlamasnn imzalanmasndan itibaren l ttifak ve l tilaf bloklar tam bir atma iine girmilerdir. On yl sren bu atma devresi, 'inci Dnya Sava'nn 81

Prof patlak vermesiyle sonulanacaktr.

Bu devredeki atmalarn ana noktalarn u ekilde belirtebiliriz: 'inci Wilhelm ngiltere'yi yanna alamad gibi, 1904 ngiliz-Fransz anlamas ile grd ki, Almanya 1894 Fransz-Rus ittifakyle bu iki devlet arasnda skm durumda iken, imdi Fransa dnyann en byk deniz gcne sahip ngiltere'yi de yanna alyordu. Karada gl olan Fransa ve Rusya ile denizlerde gl olan ngiltere Almanya'nn karsnda yer alm bulunuyorlard. Bu durum 'inci Wilhelm'i ok korkuttuu iin, 1904 ylndan itibaren birinci planda ngiliz-Fransz mnasebetlerini bozmaya alm, lakin bu abalar tamamen aksi netice vererek, bir yandan Almanya'nn ngiltere ve Fransa ile mnasebetleri daha ktye gitmi ve bir yandan da ngiliz-Fransz mnasebetleri daha glenmitir.

kinci olarak Almanya, karsndaki bu gl bloktan daha stn duruma gemek ve askeri bakmdan gl olmak iin silahlanmaya ynelmitir. 19'uncu yzyln son yllar ve 20'inci yzyln ilk yllarndan itibaren Almanya'nn hem karada hem de denizlerde kuvvetlenmek iin youn bir silahlanma abas iine girdiini gryoruz. Almanya'nn ve mttefiki Avusturya'nn bu ekilde hzl bir silahlanma iine girmesi, l tilaf devletlerini tabiatile hareketsiz brakmad. Bilhassa Almanya'nn denizlerde silahlanmaya balamas, deniz stnln bakalarna kaptrmaktan korkan ngiltere'yi donanma bakmndan hzl bir silahlanmaya yneltti.

82

Prof Silahlanma yarnn neticesi u oldu ki, bu yar ierisinde her iki taraf da kendisini dierinden stn grd iin, en ufak anlamazlklarda dahi sert bir tutum almlar ve ufak meselelerden byk buhranlar domutur. Buhranlar sertleip bydke silahlanma yar daha da hzlanm ve silahlanma yar da buhranlar iddetlenmitir. Bir halde ki 1914 yaz geldiinde iki blok arasndaki mnasebetler artk adamakll gergin durumdadr. Bu atmosfer iinde, 28 Haziran 1914 gn Avusturya-Macaristan veliahtnn bir Srpl tarafndan ldrlmesi gibi basit bir suikast olay 'inci Dnya Sava gibi byk ve genel bir savan patlamas iin yeterli olmutur.

Bu bloklarn atmas olaynda gze arpan bir dier nokta da, Avusturya ile Rusya arasndaki Balkanlar atmasdr. Avusturya'nn bir yandan Rusya ve bir yandan da Srbistan ile Balkanlarda atmas o kadar iddetli olmutur ki, 'inci Dnya Sava da bu yzden patlak verecektir.

:::::::::::::::::

'NC BLM

19'uncu Yzylda Osmanl mparatorluu

1

19'uncu yzyln Osmanl mparatorluu iin hususiyeti 83

Prof

Osmanl mparatorluunun gelimeleri derken, Osmanl Devletinin btn 19'uncu yzyl boyunca geirmi olduu gelimelerin ve olaylarn ayrntlarn ele alacamz kasdetmiyoruz. Burada sz konusu olan mparatorluun 19'uncu yzyl iindeki genel bir tablosunu ortaya koymaktr. Bunun iin Osmanl mparatorluu ile ilgili baz nemli konular belirtmekle yetineceiz.

Bilindii gibi; Osmanl Devleti 1299'da kuruluundan 1579 ylna kadar snrlarn devaml olarak genilettii iin, bu devre Ykselme Devri denir. Fakat mparatorluk snrlarnn genilemesi 1579'da durmu ve bu tarihten 1699 ylna kadar bir Duraklama Devri'ne girmitir. 1699 Karlofa Antlamasndan sonra 1815'e, yani htilal savalarnn sonuna kadar olan devrede ise Osmanl mparatorluu yapm olduu savalarda devaml olarak toprak kaybederek snrlar gerilemeye balamtr. Burada sz konusu olan Avrupa'daki snrlarnn daralmas yani gerilemesidir. Bu sebepten bu devreye de mparatorluun Gerileme Devri denir.

19'uncu yzyl ise Osmanl mparatorluunun Yklma Devri'dir. 19'uncu yzyln imparatorluk iin hususiyeti uradadr ki, bu yzyl iinde yapt savalarda da toprak kaybetmekle birlikte, bilhassa Fransz htilalinin dourduu Nasyonalizm akmnn tesiriyle, kendi snrlar iindeki yabanc milletler birer birer bamszlklarn alarak imparatorluktan kopmulardr. Bu ise Osmanl mparatorluunun dalma ve kn hzlandrlan bir faktr olmutur. Mesela 1829'da Yunanistan, 84

Prof 1878'de Srbistan, Romanya ve Karada, 1908'de Bulgaristan ve 1912'de de Arnavutluk bamszlklarn almlardr. Dikkat edilirse bunlar Osmanl mparatorluunu Mslman olmayan aznlklardr. uras bir gerektir ki, Nasyonalizm akm etkisini ilk nce ve en fazla imparatorluun bu Mslman olmayan unsurlar zerinde gstermitir. te yandan bu yabanc milletlerin, imparatorluun Avrupa topraklarnda yaamas, milliyetilik akmnn tesirini kolaylatrd gibi, Avrupa devletlerinin mdahalelerini de tahrik etmitir.

Fakat milliyetilik akmnn tesiri bu kadarla da kalm deildir. Daha ge de olsa, bu akm, imparatorluunun Mslman aznlklar, yani Araplar zerinde de tesir yapmaktan geri kalmamtr. mparatorluun sonu yaklatnda, Arap halklar arasnda da bir bamszlk hareketi balam bulunmaktayd. Bylece, 19'uncu yzyln milli bamszlk hareketleri Osmanl mparatorluunun dalma ve yklmasna giden yolu amtr. Osmanl idarecilerin biraz aada greceimiz gibi bunu nlemek iin bavurduklar tedbirler ve areler ise, mparatorluu yklmaktan kurtaramamtr. Bu tedbirlerden bir tanesi de gvenliini ve varln koruyabilmek iin takip etmi olduu denge politikasdr.

2

Osmanl Devletinin takip ettii denge politikas

Osmanl mparatorluu 1699'dan sonra bilhassa Rusya'nn tehdidi 85

Prof ve basks altna girmeye balam ve buna 18'inci yzyln balarndan itibaren Balkanlarda Avusturya da eklenmiti. Bunun neticesi olarak da, 18'inci yzyl iinde, birka defa bu devletlerle savamak zorunda kalmt. Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusya'ya kar yapt bu savalarda, baka bir devlete dayanmak zorunluluunu duymamt. Bu savalarda ounlukla yenilmesine ve hatta bazan galip gelmesine ramen, bu savalar kendi gc ile yrtebilmitir. nk mparatorluk, 19'uncu yzyldaki kadar zayf deildir. Fakat 19'uncu yzyln artlar byle olmamtr. 19'uncu yzyl geldiinde, bir yandan Avrupadaki kuvvet dengesinin artlar ve unsurlar byk deime geirmi, bir yandan da Osmanl Devletinin kendisi zayflamtr. te bu durum karsnda Osmanl Devleti dardan kendisine ynelen tehdit ve tehlikelere kar, yanna bir byk devleti almak suretiyle bir denge meydana getirerek varln korumaya, dalma ve yklmasn nlemeye almtr. Buna Denge Politikas diyoruz. unu da hemen ilave etmek gerekir ki, Osmanl mparatorluunun bu denge politikas Cumhuriyet devrinde de Atatrk tarafndan devam ettirilmi ve bugne kadar srmtr.

Denge politikas balca u devrelere ayrlmaktadr:

1. 1791 (1798)-1878: Rus tehlikesine kar ngiltere'ye dayanma.

2. 1888-1918: Rus ve ngiliz tehlikesine kar Almanya'ya dayanma.

3. 1920-1936: Batllara kar Sovyet Rusya'ya dayanma. 86

Prof

4. 1930-1945: Faist talya tehlikesine kar ngiltere'ye dayanma.

5. 1945-Gnmze kadar: Sovyet tehlikesine kar Amerika'ya dayanma.

imdi bu denge politikas ile ilgili gelimeleri aklayalm:

A) 1791 (1798)-1878 Devresi

Bu devre Osmanl devletinin kendisine ynelen Rus tehlikesine kar ngiltere'ye dayand devredir. Tabiatile, Osmanl Devleti'nin ngiltere'ye dayanabilmesi ve Rus tehlikesine kar ngiltere ile bir denge kurabilmesi iin, ngiltere'nin de Osmanl Devletini desteklemesi gerekirdi. O halde ngiltere Osmanl Devletini destekleme gereini neden duydu?

Bu sorunun cevab, Hindistan meselesi ile ilgilidir. ngiltere 1756-63 Yedi Yl savalar sonunda Fransa'dan Hindistan smrgesini ele geirmiti. Bu byk smrge ngiltere'nin ekonomik hayatnda nemli bir yer tutmaya balad. ngiltere'nin bu smrgesi ile balants ise, Msr, Akdeniz ve Cebelttark Boazndan gemekteydi ve buna ngiltere'nin mparatorluk Yolu deniyordu. 1787-92 arasnda bir yanda Osmanl mparatorluu ve bir yanda da Avusturya ve Rusya arasndaki savaa gelinceye kadar, ngiltere bu mparatorluk Yolunda herhangi bir tehdit ve tehlike ile karlamad. Lakin bu savata Avusturya ve Rusya'nn Osmanl maparatorluunu ykmak ve onun yerine 87

Prof eski Bizans' kurmak suretle, zellikle Rusya'nn Boazlara yerlemek istemesi, ngiltere'yi ciddi bir tehlike ile kar karya brakt. nk, bu srada Kuzey Karadeniz kylarna iyice yerleen Rusya, Boazlar ele geirip Akdenize inecek olursa, bu ngiltere'nin mparatorluk Yolunun bu devlet tarafndan tehdit edilmesi ve hatta kesilmesi demek olabilirdi. u halde ngiltere iin, imdi Rusya'nn Boazlardan Akdeniz'e inmesini nlemek nem kazanyordu. Bunu nasl yapabilirdi? ngiltere unu aka anlad ki; Osmanl devletinin varl ve devam, Rusya'nn Boazlardan gneye, yani Akdenize inmesini nlemede nemli bir engel tekil ediyordu. Bu sebepten, 1791 ylndan itibaren ngiltere, Rusya'nn Akdeniz'e sarkmasn engellemek iin, Osmanl mparatorluunun bamszlk ve toprak btnln koruma polltikasn benimsedi.

Bununla beraber, Osmanl devletinin, ngiltere'nin bu yeni politikasn grmesi ve kendisine ynelen tehlikelere kar byk bir devlete dayanarak bir denge politikas takibine balamas, ancak 1798 de Napolyon'un Msr' igal etmesinden itibaren mmkn olabilmitir. Napolyon'un Msr' igal etmesi hem ngiltere'yi ve hem de Rusya'y telalandrd. ngiltere telaland, nk Msr' igal eden Fransa, ngiltere'nin Hindistan'la olan balantsn kesiyordu. Rusya telaland, nk Napolyon Msr'dan sonra Suriye'yi igal ederek kuzeye doru kmaya balaynca, Rusya Napolyon'un Osmanl mparatorluunu ykmasndan korktu. Sebebi gayet akt: Rusya, zayf bir Osmanl Devletinden Boazlar alabilir, lakin kuvvetli bir Fransa'nn elinden almas ise herhalde pek kolay olmazd. Bu sebeplerden 88

Prof dolay, hem ngiltere ve hem de Rusya Osmanl Devletiyle birer ittifak yaparak, Napolyon'u Msr'dan kardlar.

Bu olay, byk devletlerin kendi topraklar zerindeki kar mcadelelerini Osmanl Devletine ak olarak gsterdi. u halde Osmanl Devleti, kendisine ynelen tehlikelere kar bu devletleri birbirine kar oynayabilirdi. O srada Osmanl Devleti iin esas tehlike Rusya'dan geldiinden, bu tarihten sonra Osmanl Devleti ngiltere'ye dayanma yoluna gitmitir.

ngiltere'nin, Osmanl mparatorluunun bamszlk ve toprak btnln Rusya'ya kar koruma politikas 1878'e kadar devam etti. Bu tarihten sonra ngiltere bu politikay terketti. nk, 1877-78 Osmanl-Rus sava ngiltere'ye unu gsterdi ki, Osmanl mparatorluu artk ok zayftr ve yklmaya mahkumdur. ngiltere'nin, Osmanl mparatorluunun bamszln ve toprak btnln korumaya almas bundan sonra bounadr. mparatorluu ayakta tutmak artk mmkn deildir. O halde, Rusya'nn Akdenize sarkmasn nlemek iin imdi ne yaplmaldr? ngiltere yeni bir politika olarak unu kabul etti: Osmanl mparatorluu nasl olsa yklacana gre; bu devleti Rusya ykp, ykntlar zerine o yerleecei yerde, ngiltere yklmal ve bu ykntlar zerine kendisi yerleip, bu suretle Rusya'nn gneye sarkmasn nlemelidir. Bunu da ngiltere iki yolla gerekletirecekti. Birincisi, Osmanl mparatorluunun ykntlar zerinde kendisine bal veya kendi kontrolu altnda bamsz devletler kurmak. Mesela, 1878'den itibaren Anadolu'daki Ermenileri bamszla 89

Prof kkrtmak suretiyle, Dou Anadolu'da kurulacak bamsz bir Ermeni devletini, Rusya'nn Anadolu'ya girmesini nleyecek bir tampon olarak kullanmak istemitir. kincisi ise, Osmanl mparatorluunun baz stratejik noktalarna kendisinin yerlemesidir. 1878'de Osmanl devletine bask yaparak Kbrs'a yerlemesi bundandr. Kbrs'a yerleen ngiltere hem Ege Denizinin Akdenize alan noktasn, hem dou Anadoluyu ve hem de Svey kanaln buradan kontrol etmek imkann kazanyordu.

ngiltere'nin bu yeni politikasnn Osmanl Devleti bakmndan sonucu u oluyordu ki; imdi hem ngiltere ve hem de Rusya, Osmanl mparatorluunun varlnn devam iin iki byk tehlike haline geliyordu. Her ne kadar ngiltere'nin ye